HET
VADERLAND.






H E T
VADERLAND,
M ft T
GEHEEL NIEUW GETEEKENDE EN GE. KLEURDE KAARTEN VAN IEDERE PROVINCIE, DE GENERALITEITS» LANDEN EN DE GEHEELE REPUBLIEK,
ev zeer niwieTiet
VADERLANDSCHE AFBEELDINGEN.
te AMSTERDAM, bij
JO HANNES ALLART.
M D C C X C li






BERICHT.
Dit Boek , Landgenoten ! zal U in V kort leeren kennen de geheels gefteldheid des Vaderlands , zo ten aanzien van het merkwaardige in de Steden en op het Platte Land; als met betrekking tot dé Regeeringsvorm , Burger- Kerkstaat, Zeden, Gewoonten, Handel, Voortbrengfels, Fabrieken en meer aangelegenheden van iedere Stad en Provincie ; — daar een geheel op nieuw en keurig get eekend Stel Kaarten, door de zeer bekwame hand van den Heer j. c. roeder, U de plaatslyke ligging van ieder Land'fehap , Stad , Dorp , Gehugt enz. nauwkeurig aanwijzen, en de Monumenten ter gedachtenis van Groots Mannen, waar van de Af'beeldingen in dit Boek geplaatst zyn, onder anderen, U, vertonen zullen, welken prp * 3 men,



vi BERICHT.
men-van ouds-t, "op uitmuntende Verdienjlen in ons Vaderland gefield heeft; — terwyl de ruïne der verwoeste Grafplaats van van der. Capellen , waar van wy hier ook eene aftekening geeven, een. tegemvergefield' voorbeeld , van deezen laatfien tyd, aan ons vertegenwoordigt.
Voor zo ver nu mogelyk geen Natie in de Waereld fleeds meer lust en yver "getoond heeft, om deszelfs Vaderland te leeren kennen en de geringfle' byzonderheden , hetzelve betreffende , Of te zamelen en naar te fpooren, dan de onze, vertrouwt den Autheur , U, zynen Landgenoten, met deezen arbeid geen .ondienst te hebben gedaan s 'en zynen tyd, hefteed om uwen weetïust te voldoen ? niet nutloos te zyn yerfpild.
m««»;'«v.> ^yp. iwvA.y^Vji i^S V& '
O
• ■
IN-



INHOUD.
EERSTE HOOFDSTUK.
"V. Amfteldam. De Stad, hare Gefchiedenisfen enz. Kerken. Liefdadige Geftichcen. Poorten. Waag. Beurs. Leenbank. Scholen, enz. Schouwburg, 's Lands Gebouwen en der Maatfchappyen. Doelens en andere Stads openbare Gebouwen en inrichtingen, Gildens, Schutters enz. Stadhuis, eerite Inwooners. enz. Regering. Wapen. Araflelveen. Gooiland. Naarden. Dorpen. Muiden. Weesp. Loenen, enz. Amftel, Venen , Amftelland,
Biadz. i.
TWEEDE HOOFDSTUK.
Ouderkerk, Alphen, Woerden enz. Costerus over kleine Steden, Willem den Derden enz. Goudfche Sluis. Boskoop. Gouda. Moordrecht. Kapelle op den Ysfel. Ouderkerk. Gouderak. Oudewater. Haastrecht. Schoonhoven en Dorpen. Ysfelftein. Vianen. Ameide. Nieuwpoon. Gorkum. Leerdam, enz. Asperen. Heukelum. Loevefïein. Workum. Heusden. Dordrecht. Geertruiden. berg. ■ Zevenbergen. Klundeit. . . . 72.
DERDE HOOFDSTUK.
Dorpen, Rotterdam. Standbeeld van Erasmiis. Dorpen. Delftshaven. Schiedam. Vlaardingen. filaasfluis. Brie! en Voorn. Heenvliet.
* 4 Hel-



vut INHOUD.
Kelvoetfluis. Goéreê. Geervliet en Putten.* Oud- Beierland. Westland. 's Gravenzande. Loosduinen enz. • . i • • Bladz; 131*
VIERDE HOOFDSTUK.
Dorpen enz. Delft. Gedenkteken voor Huig de Groot, .'s Gravenhagen 't Hof, de Groote Zaal, Gevangen-Poort, 't Groene Zoodje enz. Dorpen. Leiden. Burg, enz 181*
V Y F D E HOOFDSTUK.
Dorpen, Rynsburgers, enz. Haarlem. Standbeeld van Laurens Koster. Dorpen. Huis te Breederode. Bevcrvvyk. Oude Staatsvergaderingen. Jonker Henrik 236".
ZESDE HOOFDSTUK.
West-Friesland, Huidtoneel der Heeren van Kennemerland. .Dorpen, enz. Zaankanter Kleederdra^ten, enz. Zaandam, Punnerend. Beemfter. Ryp, enz. Monnikkendam. Marken, en Kleeverdragten. Broek. Vryheden. Edam. Volendam. Hoorn, en over West-Friesland. . . 281.
ZE YE ND E HO.OFDSTUK.
Westwoude. Broek. Urk. Enkhuizen. Brave Buffers. Zuiderzee. Kapfels. Tolhek. Medenblik* Merkwaardige Dorpen. Wieringen , enz; 327*
A CIIT-



I M H O U D. i«
ACHTSTE HOOFDSTUK.
Quelderduin. Tesfel; Berg en Burg. Fiieland, Ter fchelling en Grind. Schagen. Warmenhuizens geftilde Kerktwist. Langedyk. West - Friesfche woorden. Vronen. Schorel en Bergen. Alkmaar. Graf van Graaf Floris. Schoutambt van Ouddorp. Schermer-Eilanderen moed. Atlimaars Belegs - byzonderheden, enz. Recht van den eerften Nacht. Egmonden, enz. Uitgeest, West-Frieslands Opkomst, naar Velius. Der West- Friezen gedrag in den Spaanfchen Oorlog. West-Frieslands Tegenwoordigen Staat. Getal der Inwooneren en grootte van Holland en V/estFriesland. ...... Bladz. 362,
NEGENDE HOOFDSTUK.
Oude Gefchiedenis des Vaderlands. Spaanfche Beroerten. Maurits , Fredrik Henrik en Willem de Tweede , Stadhouders. Stadhouderlooze' Regering. Willem de Derde, Erfftadhouder enz. Andere Stadhouderlooze Regering. Willem de Vierde , volkomen Erfdadhouder. Jongfte Gefchiedenis. Schryvers. Uiterst, middel. 411.
TIENDE HOOFDSTUK,
tiet Sticht. Over Hollands Belang. Urecht. Amersfoort. Rhenen. Wyk by Duurïtede. Montfoort, Zeist, enz. Gelderland. Nymegen. Tiel. Bommel. Kuilenburg. Buren. Zutfen. Doesburg. Deutichem.- Lochem. Grol. Bronkhorst. 's Heerenberg, Morjtverland. Burg. Borkelo. Eihergen.
Brec-



x INHOUD.
Breedevoort. Wintemvyk. Ligterivoorde. Arnhem, enz. Harderwyk. Wagemngen. Hattem. EIburg. Nieutokerk. Dorpen , Lusthuizen e» bekoorlyke Oorden. . . . . Bladz 435.
ELFDE HOOFDSTUK.
Zeeland. Middelburg. Zierikzee. Goes. Triolen. Reiraerswalers. Vlisfingen. Vere. Arnemuiden. Westkapelle. Domburg. Speelreisjes in Walcheren. Gedoopte Stad. Dorpen. Borzelen. Kortgene. Dorpen. Brouwershaven. Dorpen. St. Maartensdyk. Sommelsdyk. St?ats-Braband. *s Henogenbosch. Steedjes en Vlekken. Bergen op Zoom. Dorpen , enz. Breda. Aanzienlyke Dorpen. Grave. Kuik. Steenbergen. WillemHad enz. Maastricht. Staats-Limburg , Valkenburg enz. Staats-Opper-Gelderland. Venlo. Staats. Vlaanderen. Sluis. Steedjes, Dorpen enz. Hulst. Axel , Ter Neuze en Biervliet. Willem Beukelsz. Sas van Gend, enz. 474.
TWAALFDE HOOFDSTUK.
©verysfel. Deventer. Landrecht. Kampen. Zwol. Kleine Steden, Dorpen enz. Overblyffel eeuer Grafftede. Drent. Steenhoopen. Meppelt. Dorpen. Drenters, nieuwe levenswys enz. Volkplanting. Asfen. Dorpen enz. Oude Staatsvergadering. Koevorden. Dorpen. Groningerland. Groningen. 't Hoogezand. Sapmeer. Winfchoten. Appingadam. Delfzyl. Speelreisje. Dorpen, enz. ......... 537.
DER-



INHOUD. » DERTIENDE HOOFDSTUK.
Friesland. Oude en Hedendaagfche Friezen, en. hunne Taal. Gefchiedenis hunner Vryheid. Rei. nalda. Elf en . dertig. Stadhouders. Ambten. Wetboek. Nedergerechten. Grietslieden. Kollum. Dokkum. Holwert. Ameland en Schiermonnikoog. Holwert en andere Dorpen. Leeuwaar-
• den. Ste. Annabuurt, Leen. Belkum. Franeker. Harlingcn. Gedenkzuil. Makkum. Bolswerd. Workum. Sneek. Ylst, Hindeloopen. Molkwe» ruin. Staveren.* Sloten. Dorpen. Menno's Navolgers. Heerenveen. Lemmer. Amlteldam. Veifcheiden Aanmerkingen. Beftuit. Bladz. 5^7.
V O O K.



VOOR MN BINDER.
De KAARTEN en PLATEN te plaatzen.
Kaart van Holland en West-Friesland.
tegen over Bladz. *
'Eer-Graf van de Ruiter .16
Standbeeld van Erasmus. ..... 138
Eer-Graf van de Groot. . • i38
Eer-Graf van Boerhave. ..... ..218
Standbeeld van Koster 248
Boer en Boerin van een Zeedorp, 7 ^0O Noord-Hollandfche Vrouwen, S Kaart der Provincie Utrecht. , . . 436 Kaart van Gelderland, ...... 452
Kaart van Zeeland 474
Kaart der Generahteits-Landen. . . 516
Kaart van Overysfel 53S
Begraafplaats der Capellens 552
Kaart van Groningen en Ommelanden, , 568
Kaart van Friesland .588
Fricfehe Boerin en Burgervrouw, 7 Hindelooper Man en Vrouw. . j Kaart der Verëenigde Gewesten, . 64^
HET



HET
VADERLAND.
EERSTE HOOFDSTUK,
ï N H O U D.
Y. Amfleldam. De Stad, hare Gefchiedenisfen enz. Kerken. Liefdadige Gejlichten. Poorten. Waag. Beurs. Leenbank. Scholen, enz. Schouwburg, 's Lands Gebouwen en der Maatfchappyen. Doelens en andere Stads openbare Gebouwen en inrichtingen, Gildens, Schutters enz. Stadhuis, eerjle Inwooners, Wetboek van Willem den Vyfden, enz. Regering. Wapen. Amfieh'een. Gooiland. Naarden. Dorpen. Muiden. Weesp. Loenen , enz. Amftel, Venen , Amjlelland.
Z oon. Myn waarde Vader , ik verlangde het Vaderland te kennen; uit eerbied voor de ouden heeft men my het boekjen van Junius in handen gegeven ; maar ik blyve onvoldaan.
A Va-



amsteldam.
Vader. Wel nu myn lieve Zoon , breng' hier de Landkaart, ik zal in onze verbeelding" met u een reisjen doen , en ,er u wat by vertellen. Hier woonen wy , in deze buitenbuurt , by dit boschaadje , deze akkers en weiden, op dezen ryzenden duingrond. Zoudt gy ons beekje , onzen hof, ons Batavisch hutje wel kunnen vinden?
Z. Daar toe beflaat de Kaart immers te veel velds?
V. Recht , en wy zullen ons by deze ons aangename kleinheden niet ophouden ; wy moeten een grooter tafereel gaan fchetfen , of liever de begeerde kleuren geven ; wy zullen te famen t'huis blyven , en dus eenige avonden genoeglyk doorbrengen. Nu zakken wy langs het Y af naar Amsteldam , een van de groot Me Kooplieden der waereld ; wy varen voorby den Dam van 't Spaarne, en diea der Zane , in 't gezicht van 't huis Zwanenburg , gemeenlandshuis van Rynland , op Kennemerlandfchen grond , met afbeeldingen van Zwanen verfiert, waar achter de grootfte binnenlandfche Meer , de Haarlemmer, anders het huis te Halfwegen Haarlem en Amfteldam.
Z. Is hier, federt de levendige Kerken van ongekorven hout, zoo als Hooft die noemen zoude, ik meen de Bosfchen, in onbruik geraakt zyn , wel zulk een Kerk gebouwt als by een
na-









RAADHUIS. TOREN DER WESTERKERK. 3
naburig volk? Ik bedoel de St. Paulus Kerk te Londen.
V. Neen , maar wy zullen in 't Raadhuis een gebouw zien , 't geen voor een wacrcldwonder wordt gehouden, zoo wel als alle de huizen der Stad op palen , door 't weeke veen op 't vaste zand , gegrondvest. Die Toren, die der Westerkerk, die met drie omgangen tot aan den top vierkant opgetrokken en door de keizerlyke kroon gedekt is , doet deze uitmuntende Stad het verfte kennen; daar hooren wy, verbeeld ik my, zyn klokketl-
fpel en zware flagklok. Deze en de
meeste , zelfs Dorpskerken , zyn federt de Kerkher- of vervorming wcêr met orgels voorzien ; ondertusfehen is deze Toren en Kerk iia dezelve in eene vergrooting der Stad gebouwt. Byna alle Kerken, welker gewoone üeraden van kaarskroonen , banken of geftoelten enz. gy kent , cn veele andere openbare gebouwen , zyn meest overal met leien gedekt ; daar fpreken wy dus niet van. Sommice voorname gebouwen zyn ook van Bentheimerfteen , immers aan den voorgevel ; en dit telkens te zeggen zoude lastig zyn. Veel wil gezien , niet befchreven worden , en daar toe zal ik u den weg wyzen. Amfteldam heeft de gedaante van een halve maan.
Z. Ik heb in Jonker Franfeil oorlog , een boekjen oirfpronglyk in dien tyd door den A a leer-



4 KEIZERLYKE KROON. SCHEEPVAART.
leeraar der Rotterdamfche Hoofdkerk gefchre* ven , en 't welk eene gefchiedenis bevat die zeer veel overeenkomst heeft met die van onzen tyd , gezien , dat Amïïeldam de uitmuntende kroon boven haar wapen heeft gekregen om dat ze de Kabbeljaauwfche party voorftondt, en dus het onderfpit hielp delven voor de Hoekfchen , die , zoo als men elders begreep, de beste zaak, die der vryheid , voorftonden.
V. Zoo ging en gaat het met de zaken der ■waereld ; ook was Maximiliaan, die de kroon gaf, toen nog geen Keizer ; echter was de kroon van zyn ryk de keizerlyke : maar over al zulk foort van dingen laten wy ook anderen fpreken , fchryven en twisten. Geef my nu de platte grondtekeningen der Steden; hier is die van Amfteldam. Zie eens hoe veele fchepen van onderfcheiden maakfel, van alle oorden der aarde , fommige hier over Pampus geligt, voor de Stad zyn komen liggen ; een toneel dat geen weerga heeft, en door 't gedurig af- en aanvaren van onderfcheiden vaartuig zeer verlevendigt wordt. Daar zoo veel koophandel door zulk, een fcheepvaart is, ontbreekt het ook niet aan handwerken van veelerlei foort. Hier worden ook voor de weelde zyden en met goud en zilver doormengde ftoffen geweven , fchoon een eenvouwig zinlyk kleed voldoet. Hier klooft en flypt men
dia-



MOORDDAM. ZWICHT UTRECHT. 5
diamanten , hoewel een bloem zeker veel fchooner is dan een juweel. De omtrek der Stad omtrent het jaar vyftien honderd wordt nog aangewezen door den Haringpakkers ,Janroodenpoorts,- Reguliers- federt Munttoren, 't Rondeel en den Doeletoren , de oude St. Teunispoort , nu een Waag , en den Schreiersboekstoren. De meeste dezer Torenen hebben een andere gedaante verkregen. By den eerften , weleer de Heilige Kruistoren , werden ten tyde der vervolging , toen deze Stad nog Spaanschgezind was en Moorddam genoemt werdt, veele mentenen , die wat anders dan de Kerk dachten , verdronken.
Z. Gelukkig, dat ten dezen opzichte nu alom meer vryheid is.
V. En dat het vooruitzicht daar omtrent niet donkerer wordt ! De Janrodenpoort diende waarfchynlyk tot een uitgang naar de ramen en fpeeltuinen aan dezen kant; nu dient de Toren tot een gevangenis voor de Soldaten. By den K egulierstoren was ook een poort, naar 't naastgelegen Klooster dus genoemt : toen de Franfchen in 't jaar 1672 tot in Holland doordrongen , was hier de Munt; nu is er een Herberg. De Doeletoren heeft nog zyn oude gedaante en tot opfchrift, Zwicht Utrecht, ten blyke der oude oneenigheden. Toen de St. Teunispoort gebouwt wierd , namelyk in het jaar 1488 , ging een arbeidsman voor A 3 vyf



6 SCHREIERSHOEK. STADS OPKOMST.
vyf of zes duiten een geheclen dag uit werken.
Z. Die fchaarsheid of duurte van geld is zeker niet weer te wachten , federt de ontdekking van zoo veele goud- en zilvermynen in America.
V. Zeker niet. Als het varendvolk naar Oost en West fcheep ging , werdt by den laatften Toren , die nog een fpits dak heeft, affcheid genomen. De Stad is in weinig eeuwen , van eenige huizen by 't Slot der Heeren van Amftel , voornamelyk federt het hier ophouden der vervolging, en terwyl die elders plaats hadt , allengs tot haar tegenwoordige grootte , aanzien en aangelegenheid gekomen. De geflachtnaam van Amftel is nog bekend. Veiligheid deedt Amfteldam en 't Y voor Antwerpen en de Schelde verkiezen. De vervolging onder Lodewyk den veertienden , bewerkte dat Amfteldam , tot fchande van zyn ryksbeftier , al meerder toenam. Voor 't jaar 1200 was deze zeer aanzienlyke Stad niet bekend ; visfchery was haar eerfte bedryf. In Vondels Gysbrecht kunt gy , meer dichterlyk dan naar- waarheid, van de verwoesting lezen , die zy eens ondergaan moest. De zoogenoemde heldendeugd is meest altyd die der roveren en plunderaren geweest. Amfteldam , in Amftelland gelegen , daar mede weleer een byzondere heerlykheid, en nevens
meer



OUDE MAGT. KLOOSTERS.
meer andere naderhand aan Holland gekomen, • werdt in 't jaar 1336 eene Poort of Stad genoemt ; maar hier omtrent nog iets , -wanneer wy in Beverwyk zyn. Reeds in 't jaar 1369 werdt de Stad onder de Hanzee-Steden, weleer een magtig genootfebap , getelt. Amfteldam was meest Kabbeljaauws. In den oorlog tegen de Oosterlingen , in 't jaar 1438 ontdaan, bragten de Amfteldammers alleen twintig oorlogfchepen in zee. In 't jaar 1482, , ten tyde van Gravin Maria , werdt zy , na eene vroegere omtuining van ftaketfels , bemuurt , eenigzins vergroot, en naar de oude wyze met Torens gefterkt. Toen verkreeg de Stad de grootte van Dort, anders die van Delft, beflaande 130 morgen lands. Men zag er eene zoo groote menigte van Kloosters , dat er eindelyk geen meer toegelaten werden. Ten tyde van Keizer Karei , kwamen de Gelderfchen veele fchepen , hl de oude Stadswaal , buiten de palen , in den brand ftekenj waar tegen de Amfteldammers vryheid gaven om tegen hun ter zee te roven. Het oproer der Wederdooperen in deze Stad , is dooide gefchiedenis overvloedig bekent ; wie kent die dweepende naaktloopers niet'? en wie weet niet dat hun aanflag op de Stad ontdekt werdt ? zy waren de oirzaak dat de Amfteldammers aan 't ketterdooden gingen , en zeker ook dat de Stad zoo laat Spanjen is afgeA 4 viL"



8 VERVOLGING. ALVA'S BEDROG.
vallen. Voor Alva's komst, werdt het er echter zoo draaglyk , dat Brederode , ichoon tegen genoegen der Wethouderen , er een geruimen tyd bleef. Staande de vervolging zeide men, om elkander te waarfchouwen : Jofeph nam de Moeder en 't Kind, en is daar mede in JEgypte gevlucht. Als 't gevaar voorby was , dan zeide men : Zy zyn dood die 't Kind naar 't leven ftonden. 't Vorderen van den tienden penning , bragt Alva ook te Amfteldam in zoodanigen haat, zelfs by dc Jongens en Geestlykheid, dat veejen tot Oranje begonnen te neigen. Alva's bedrieglyk vertrek , zonder betaling , bragt verfchefden ryke Amfteldammers tot armoede , fommigen tot wanhoop. Sedert werdt de Stad, op welke de eene en andere aanflag der Staten mislukt was , van alle kanten zoo benaauwt , dat zy naar een verdrag luisterde. De Wethouderfchap en Geestlykheid werdt , gelyk gy weet, door de Onroomfche burgers ter Stad uitgefcheept. Hooge watervloeden , aardbeving , ftormwinden , branden , gevaar van brandffichtingen , dure tyden , fterften en andere ongevallen zyu deze Stad bejegent. Na dat zy dan in 't jaar 1578 zich van Spanjen afgetrokken en aan der Staten zyde begeven hadt, werdt zy ingevolge eene naderhand bekrachtigde vergunning van 't jaar 1581, weinige jaren later meest aan dc oostzyde de*
Am-



MONT-ALBAANS-TOR.EN. VERGROOTINGEN. 9
Amftels , anders de oude zyde genoemt, vergroot. In 't vorige jaar hadden de Staten hunne burgerlyke inftellingen en die voor de rechtspleging in burgerlyke zaken voor dc Steden en 't Platte Land gemeen gemaakt; twee ftukken, die, vooral naar dien tyd, veel lofs verdienen , en waar aan men zich wel wat naauwkeuriger hadt mogen houden. De langwyligheid der rechtspleging , was onder de regeering van 't huis van Boiirgondien ingevoert. De Mont - Albaans -Toren , op de oude Schans naby den Ykant , is van de bedoelde vergrooting nog een gedenkftuk. Eene zoogenoemde tweede vergrooting gefchiedde in 't jaar 1593 , beginnende aan de nieuwe zyde by de oude Stads Herberg ; en aan de oude zyde werdt ook een reeds betimmert gedeelte, de Lastadie genoemt , binnen getrokken. In 't jaar 1612 gefchiedde de laaste vergrooting aan de westzyde , tot aan het twaalfde bolwerk ; weinige jaren later werdt de fchoone Haarlemmer Poort gebouwt, met een Toren, Leeuwen en Stadswapen verfiert. Van de kerkgefchillen heeft Amfteldarn ook ryklyk geproeft. Wanneer in 't jaar 1638 eenig buskruid te Antwerpen zoude gelevert worden, en Burgemeesters dit niet weerden , zeide Frederik Henrik : „ Ik heb geen grooter vyanden dan de Stad Amfteldarn ; maar kryg ik Antwerpen eens , ik zal haar wel zoo zeer A 5 ver-



IO GROOT VERVAL. NUTTIGE KEUR.
vernederen , dat zy zich nimmermeer zal kunnen opbeuren." Ik zwyg nu van de onderneming van Willem den tweeden , na dat de Stad hem veel gelds hadt gefchoten en hem daar mede uit verlegenheid hadt gered. Na zyn dood voridt men ook in een der zakjes in eene der Kerken eenige ïtukken gouds , in een papier , waar op deze regels;
De Prins is doodt, Myn gaef vergroot. Noyt blyder maer, In tachtig jaer.
Zoo groot was 't verval van den handel dezer Stad in 't jaar 1653 , gedurende den oorlog met Kromwel , dat er veele honderden huizen ledig ftonden , en van de zeven deuren der Wage op den Dam , gcmeenlyk wel drie of vier gefloten waren. Maar met den vrede kwam de handel met overvloed te rug; echter maakte men een nuttige keur tot bepaling van overdaad in bruiloften en maaltyden , met bepaling ook der gefchenken aan de bruid tot den twintigften penning. In 't jaar 1658 verkreeg de Stad welhaast haren tegenwoordigen omtrek. De laaste vergrooting werdt geoordeelt de lieden Naarden , Weesp en Muiden te kunnen omvatten. Nu heeft 'de Stad , aan 't Y met palen en boomen afgefloten, aan
de



STADS GKOOTTE. 11
de landzyde een aarden wal , met zes en twintig bolwerken , en is daar , behalve» by de Muiderpoort, zeker om den te weeken grond , geheel bemuurt. In 't bekende jaar 1672 werd -de Stad rondom onder water en in ftaat van tegenweer geftelt. 't Later gebeurde zullen we niet aanroeren. In ruim vier eeuwen is zy nu , van zeer geringe beginfelen , tot hare tegenwoordige aanzienlyke grootte toegenomen. Ruim 2500 haardfteden waren er in deze Stad in 't jaar 1515 , meer dan 16000 huizen in 't jaar 1632 , en over de 26000 in 't jaar 1732 , terwyl men 't getal harer ingezetenen op meer dan 200,000 begrootte.
Z. Welk een Stad!
V. Nog geen Parys of Londen ; maar wy blyven nu binnen deze muren , die in veele andere opzichten den voorrang verdienen, zoo wy aan rang denken zullen ; niet de grootte, maar bevordering van deugd , betamelyke vryheid en van welvaart heeft verdienlte; daar in en in 't bezorgen der behoeftigen heeft deze Stad lang uitgemunt, 't Getal der huizen is , federt het jaar 1732 , in de laaste vergrooting , nog aanmerklyk vermeerdert. Men rekent dat de Stad tegen de 900 morgen lands beflaat. Hare vryheid is buiten de poorten niet wyd uitgeftrekt ; echter kunnen de misdadigen , volgens eene vergunning van
Kei-



12 MARKTEN. OUDE KERK.
Keizer Karei , tot een myl in 't ronde buitende Stad gebannen worden ; en daar zyn fteenen naalden , mylpalen genoemt, opgericht. De Stad is in zestig wyken verdeelt , over ieder van welken een Wykmeester geftelt is, die acht geeft op de armen zyner wyk , ten einde zy van de Huiszitten-huizen onderftand zouden kunnen genieten. De geheelc Stad is een markt; maar de ruimfte pleinen zyn de Dam , de Nieuwe Markt , de Heerenmarkt, de Noordermarkt, de Westermarkt, de Botermarkt , de Osfen- en Varkenmarkt. De Kermis , eene Jaarmarkt ter gedachtenis eener Kerkinwyding of eeifte Kerkmis , betekent hier minder dan elders , door dat hier alles altoos kan bekomen worden. De Ykant , de Heere- en Keizersgrachten , de Binnen - Amftel en Plantaadje worden door buitenlieden , als zy de Stad bezien , veel bewandelt. In de Oude Kerk , voorheen aan Joannes den Dooper en Nicolaas gewydt , van on zekeren ouderdom , echter waarfchynlyk in 't begin der veertiende eeuw gedicht , welker Toren een Klokkenfpel heeft , leest men boven de traliën van 't Choor, eene plaats waar de oude kerkdienst met veele Hemmen pleeg te gefchieden, dat het misbruik allengs ter Kerke ingebragt, daar weder in 't jaar 1578 is afgedaan. Z. Zou dit wel waar zyn? V. 't Staat aan ons niet om dit in den
vol-



Dwaasheden, gedenktekens. 13
volftrektften zin te beflisfen. Dit is waar dat onder andere dwaasheden , waar toe men hier vervallen was , op Kersnacht het Kindje gewiegt werdt , en dat men hier gewydt of heilig vuur verkocht. Ook ftondt ter bewaarplaats van 't zoogenoemt Hoogwaardige ta lezen:
Hier leit befloten in dit Slot,
Jefus Christus, waarachtigh inensch ende God,
Alfoo hy van Maria es geboren:
Die dit niet gelooft, die es verloren.
Veele Amfteldammers hebben nog vry wat op met St. Nicolaas , vooral niet minder dan andere ftedelingen ; en fchynt dit een overblyffel van dat hunne oude Kerk en Stad hem tot befchermheilig heeft gehadt. In een der befchilderde glazen , ziet men den Koning van Spanjen verbeeldt , daar hy in 't jaar 1648 zyn afftand van deze Nederlanden bekrachtigt ; de kleuren geven den tyd , waar in dit glas moet gegeven zyn , genoeg te kennen, 't Is met de kunsten als met alles ; zy raken verloren, en andere komen in de plaats. Men ziet ook in de Kerk en hare Kapellen of kleinere Choren , verfcheiden gedenktekens voor Zeelieden , in 's Lands dienst geftorven : gy kent de namen van Heemskerk , de Haan , van der Hulst, van der Zaan en Sweers.
Op



14 ROÖ DÉUR. CLAESJEN.
Op 't gedenkftuk voor Heemskerk , leest mert deze regels van Hooft:
Heemskerk, die dwars door 't ys en 't yzer dorste
(dreven,
Liet d'eer aan 't Land, hier 't lyf, voor Gibraltar het
(leven.
Ik zal ü nog zeggen wat op het gedenkteken voor de Haan gelezen wordt:
Hier rust de Held, die van zyn vyands fchepen In zevenmaal kwam zeven vlaggen depen, En gaf voor 't laatst op twee zoo dapper vonk, Dat d'eene vlood en d'ander by hem zonk.
In een der Kapellen was een Kweekfchoo! voor Godgeleerdheid en Wysbegeerte , door de Eggerts , Heeren van Purmerend , gefticht en begiftigt. Boven 't vertrek daar Gemagtigden tot huwlykszaken plagten te vergaderen, leest men: 't Is haest getrout, dat lange rout} 't was met een roodgeverfde deur gefloten , en daar van is nog het zeggen van voor de roo deur te gaan. Hier by is de bewaarplaats der oude handvesten. Claesjen, zoo noemden Burgemeesteren in 't jaar 1578 het zilveren St. Nicolaasbeeld , werdt toen tot een noodmunt verbruikt.
• Z. Heeft men aan deze Kerk, hier op den
Dam,



NIEUWE KERK. GEDENKTEKENS. 1$
Dam , niet een zeer hoogen zwaren Toren willen bouwen?
V. Ja , en men vindt dien wel afgebeeld in fommige oude printen ; men heeft dat gevorderde en onlangs ten deele weggebroken werk geftaakt, mogelyk om dat het zoo naby zynde Raadhuis er als by verzonken zou zyn geweest. Dit ruime gebouw wordt -de Nieuwe Kerk genoemt , fchoon het meer dan drie eeuwen oud is , en hadt tot voornaamften {lichter een ryk Koopman , Willem Eggaart, Heer van Purmerend , gelyk by 't Choor te lezen is. Zy was aan dc Lieve Vrouw en St. Catharma toegevyydt. De oude fieraden van deze en andere Kerken hier en elders , zyn verdwenen.
Z. Hadt men er niet wel van mogen behouden?
V. P>reng plunderaars of beeldftormers in hunne woede eens tot reden ! of moet men denken dat de Overheid hun kan betemmen en dat nalaat ? Door onvoorzichtigheid eeniger Loodgieteren , geraakte deze Kerk in 't jaar 1645 voor de tweede maal in brand en als in 't geraamte ; zy was van binnen geheel vuur. In drie jaaren was zy herftelt. De prachtige Leerlloel en 't koperen Choorhek , en daar achter het marmeren gedenkteken voor den grooten Zeeman Michicl Adriaansz. de Ruiter, kunnen niet onopgemerkt blyven; het prachtige



16" GEDENKTEKENS. VONDEL.
ge treft , fchoon 't eenvouwige meer voldoet. De goede ftnaak en menfehenkennis regelen echter welvoeglyke fieraden ; of deze 't in allen deele zyn , zal ik niet bepalen. Achter den Leerftoel is ook een gedenkteken voor den vroeger gefneuvelden Zeeman van Galen. In deze laaste jaren is hier een eenvouvvig gedenkteken voor den Dichter Vondel, en een voor Bentinck, op Doggersbank gefneuveld, by gekomen. Vondel is zeer bekent als Dichter van het treurfpel Palamedes , waar in 't geval van Barneveld bedoelt wordt. Daar mede bezig, bragt zyn vrouw hem de tyding dat Maurits op het uiterfte lag. Hy antwoordde: laat hemfterven, ik belui hem vast. Hy geraakte naderhand over dat fpel in moeielykheid , en de tweede voorzittende Schepen drukte zich zoodanig uit, dat Vondel na zyn overlyden goedvondt voor hem dit graffchrifr. te fchryven:
Hier ligt Jan Gysbertszoon; treé zagt, je mogt hem
(zeer doen;
Mogt hy met "t recht begaan, van Vondel zou 't niet
(meer doen.
De asch der overledenen rust hier by groote Kerkvergaderingen , die van Noordholland , daar Amfteldarn en Haarlem ook toe behooren; want nog is by de meesten 't gebruik
om



Tombe "Tan de Admiraal BE B.UITElt.in't Ckoor der Nieuwe Kei°k te Amfterdam..






.ÖUDÉZYDS KAPEL. NIEUWEZYDS KAPEL. 1?
bm in de Kerken te hegraven , zoo hier als elders. In 't doorwandelen der Kerk , vindt men nog 't een en ander gedenkteken. Op 't kruis ftaat een fpitsjeti.
Z. Zyn hier geen oudere gebouwen?
V. De Oudezyds Kapel , eertyds aan St. Olof gewydt , is mögelyk wel de eerfte Kerk van Amfteldarn geweest. Van de Zangers dezer Kapel pleeg men te zeggen, dat zy bun natjen en droogjen wel lusteden. Zy ftaat aan 't hoordeinde van de WarfnöeSftraat op den Zeedyk , en heeft'een Torentje. Hier by is 't oudfte Stadhuis en een Poort geweest , St. Olofspoort genoemt. In een keur was bepaalt , dat men 't een jaer onfe Heere God upten ezel (beide van hout) halen zal mitter Procetfie eerliken bekleet uyt Jentfalem (een Kapel by St. Olofs Kapel gevoegt) ende brengen in de Oude Kerck , ende 't ander jaer, vuyter heilige Slede in de Nyewe Kerck. De Nieuwezyds Kapel, tusfehen 't Rakin en de Kalverflraat , met een fpitsjert , ten minfee ééns verbrandt, hadt voor meer dan drie eeuwen den naam van heilige Stede , om een voorgewendt wonderwerk , dat daar zou ge* beurt zyn aan een gewyden ouwel , welke uitgebraakt zynde , ongefehonden uit het vuur zou gehaalt wezen , 't geen wel mogelyk is; waarom deze Kapel veel langs den zoogenoemden heiligen weg bezocht werdt > en B waar



l8 ZUIDËRK. NOORDERK. EILANDSK.
waar van een boekjen , Amfteldams eere en opkomst genoemt , te bekomen is. Hier kunnen de Hoogduitfchers in hunne taal ook redevoeringen hooreu. De kist waar in de ouwel gelegt werdt , wordt, zoo men wil, nog in 't Burgerweeshuis bewaart. In 't jaar 142a leedt deze Kapel nevens de Nieuwe Kerk en een aanmerklyk gedeelte der Stad door brand. Over 't midden dier eeuw verbrandde de Kapel nog eens. Voor een verouderden of verbranden ouwel nam men maar weêr een anderen. De Zuiderkerk , tusfehen de Hoogftraat en Raamgracht , met een Toren en Klokkenfpel , is een gebouw van 't begin der vorige eeuw , ouder dan de Westerkerk, op het ruime Marktplein tusfehen de Keizers- en Prinfengracht ftaande , daar eerst een houten loots was. De Noorderkerk , een getorent kruisgebouw, aan de westzyde der Prinfengracht, ook op een ruim Marktplein , eer dan de Westerkerk voltooit, is te Groningen naargevolgt, beneden achtkantig; in dien fmaak is ook de Grootc Kerk op het dorp Maaslandfluis. De vierkante Oosterkerk , die ook een Toren heeft , in 't gedeelte der Stad dat Oostenburg heet , is eene der jongften en onder de Groote Kerken niet te rekenen. De leerftoel ftaat tusfehen twee pylaren. Op 't Bikkerseiland , is de Loots- of Eilandskerk zeer eenvouwig, doch met een Koepel- of
rond-



AMSTÉiRÉRKl ANDERE KERKEN. 19
rondgekapte Toren , in eene fteenen verwisfeit. De Amflelkerk , op 't ruime Amftelveld , is nog een loots , van hout, en wordt Voor een meesterftuk gehouden. De elf Kerken worden door negen en twintig vaste Leeraars bedient. Burgemeestcren , in bediening vieï in getal , ftellen een Gasthuisleeraar , die thands ook in de andere Kerken dienst doet. ■Men ziet nog de Kloosterkerk der Paulianen in die der oude Walen , ftaande tusfehen 't St. Jorishof en 't Oostindischhuis , en dus is zy mede eene der oudfie gedichten. De nieuwe Walenkerk is een zeer eenvouwig gebouw, op de Prinfengracht by 't Molenpad , en was weleer een Schermfchool. Des Donderdags 's avonds doen de Walfche Leeraars ook dienst in de Westerkerk. Op 't Begynhof, in dc Kalverftraat , daar de fyne Zustertjes nog in gewenschte vryheid wooncn, is een oud Kerkje met een fpitfen Toren , by de Engelfche gemeente , die onder 't beffler van Ouderlingen is , in gebruik, 't Was in 't laast der veertiende eeuw al in wezen en de Kapel der Begynen , naar eene Begga genoemt. Er is een Kerk der Bisfchoplyke Engelfchen , op de Oudezyds Achterburgwal , omtrent de Barndc Steeg ; men weet dat zy in Engeland de Hoofdkerk uitmaken , den altaar en veele andere uiterlykheden der Roomfche Kerk behouden hebben , en met de voorfchriften der B 2 Dort'



2« ARMINIUS. LUTHER.
Dortfche vaderen het hoofd niet breken. Dt Kerk der naarvolgeren van Aiminius, die groote denkbeelden van 's menfchen viyheid hebben , en daarom zeker by onze zoogenoemde geloofsgenooten niet veroordeelt zyn, heeft gelyk elders geen uiterlyk aanzien, en aan drie zyden twee open zolders boven elkander. Zy is op de Keizersgracht, bezuiden de Prinfcftraat. Hier hebben zy ook hun Kweekfchool. Hoe koom ik aan het aanroeren van zoo veele Kerken ! ondertusfchen, terwyi gy die opzoekt , leert gy de Stad kennen.
Z. Ze dienen my voor kennelyke tekens, in 't befchouwen van den platten grond der Stad.
V. Nu dan nog wat. De Oude Kerk der naarvolgeren van Luther, die in Duitschland en 't Noorden veele geloofsgenooten hebben, heeft drie open zolders boven elkander ; hunne Nieuwe Kerk is een Koepel met een koperen dak , geheel rond van gedaante , en een lantaarn , met een zwaan , het teken van Luther , tot windwyzer , beide aan de gracht daar van ouds de Singel was, de nieuwe niet verre van de nieuwe Haarlemmerfluis. Zulke ronde gebouwen zyn hecht en flerk. Met een wenteltrap zonder fpil , klimt men in de Nieuwe Kerk naar de twee open zolders , boven elkander voor 't gehoor gefchikt. De
leer-



MÏNNO. VERGADERPLAATSEN. 21
leerftoel wordt ook geprezen. In 't jaar 1588 was aan de Luthcrfchen byzondere Godsdienstoefening geweigert , om dat men begreep dat het geen in de openbare Kerken geleert werdt, met de be'ydenis van Augsburg niet (treedt. Wy fprèkeh ook even van de Huiskerken, die echter ook vry zyn van de belasting welke men verponding noemt , van die genen die naarvolgers van 'Memo genoemt worden. Dc Véreenigde Vlaamfchén en Waterlaiidfchen hebben eene Kerk, weleer de Brouwery het Lam, over der Lutherfchen Oude Kerk , en eene by Janroodenpoorts-Toren , en daar by een Kweekfchool. By deze Kerk is op een zolder een houten Koepelkerk in 't klein , gemaakt met oogmerk om er eene naar te bouwen. De Vlamingen die zich in de vorige eeuw van hunne medebroeders afzonderden , vergaderen in de Zon , op den Singel, by de Lynbaansbrug. De Friezen vergaderden in de Ark", op de Prinfengracht over de Nöorderkerk. De oude Vlamingen hebben hunne byeenkomst gchadt in de Kruikjes , op de Nieiiwezyds Achterburgwal by de Lynbaanfleeg. Zy hebben zich met dë andere Doopsgezinden vereeïiigt. Die van 't Lam en den Toren komen geenszins het minst in aanmerking. Gy weet dat deze zoogenoemde Mennisten anders bekent zyn onder den naam van Doopsgezinden, onthoudende den doop aan kinderen , terwyi B 3 lom-



£2 MENMSTEN. ARMINIANEN.
fommigen denzelven ook als eene niet noodige , echter nuttige , plechtigheid befchouwen, De ouderwetfchen dezer broederfchap houden niet van vechten , begeren geen overheidsambt , byzonder ook om dat zy tegen bloedvergieten zyn , en by ja en neen gelooft te worden. Zy hebben den Staat met het gewin hunner nyverheid veele diensten gedaan. Zeer veelen zyn bellendig van een voorbeeldig leven , myden weelde en pracht; en zy erkennen thands meerendeels geene voorfchriften, dan die van Jezus Christus en zyn'e eerfte naarvolgers , medewerkende tegen verkeerdheid en vooroordeelen.
Z. Een achtingwaardig genootfchap!
V. Waar mede zich de Arminianen of Remonftranten misfchien wel zouden kunnen vereenigen ; die dit mogelyk wel mogten doen, om een goed voorbeeld te geven, tot wegneming der redenlyke klagte over dc fcheuring, onder die genen die van de Moederkerk , o&. fchoon verbastert , zyn afgeweken.
Z. Maar zyn de zoogenoemde Doopsgezinden het onderling wel zeer eens?
V. Al zeer wel in verdraagfaamheid , en 't verwerpen van kerklyk gezag ; 't geen zy echter door hunne fcheuring van de Moederkerk nu niet kunnen helpen ondermynen.
Z. Nu denk ik aan Erasmus!
V. En ik ook aan Huibert Duifhuis. Maar
waar



ORANJEAPPEL. KWAKERS. &3
waar is ondertusfchen een recht Christlyk genootfchap ? wy weten dat de onderliggende party de beste kan zyn; was zy het ten tyde van de vervolging der Retnonftranten ? dat's een vraag , die gy u zeiven doen moogt.
Z. Zoude ik in Vondels weegfchaal ook antwoord vinden?
V. Gaan wy voort. Moe het zy , uit de Remonfh-anten is de vergadering van Ryns* burg voortgekomen , in deze Stad die van den" Oranjeappel, een Weeshuis der broederfchap , op de Keizersgracht over den gewezen Schouwburg , waar toe ook de Hoofdkerk.en Doopsgezinden leden opgetóvert hebben , naast bykomende de oudfte Christelyke vergaderingen , wel te onderfcheiden van de zoogenoemde Kwakers, wier besten en verftandigften ten goeden deele dc volkplanting hebben aangelegt , die zich van de Britten heeft afgezonden en nu in Noord - America het opkomend gemeenebest helpen uitmaken. Deze hebben hier cck nog eene vergaderplaats, een weinig bezuiden de Kerk der Remonftranten, kenbaar aan eenen driehoek boven de .deur. Men weet dat zy, beide mannen en vrouwen, onoverdacht, door zekere geestdrift, fpreken , of ftil zitten. Van eene wedding, befloten met een, Vrome broeders gy hebt het verloren , zal ik zwygen , om dat my die als eene uitvinding voorkomt.
B 4 Z'



*4 Roomschgezinden.
Z. De gemeente die by de Moederkerk gebleven is , heeft hier immers ook Kerkhuizen ?
V. Veele , meer dan twintig. En eenige voorname Roomschgezinden hebben Kapellen in hunne eigene huizen , in welken ook dienst gedaan wordt. Zonder ons nu in te laten met de onderfcheiding van die genen , die de feilbaarheid van den Paus , den Bisfchop van Romen , ook hun opperhoofd , erkennen , Janfenistén genoemt , van hun die gemeenlyk Roomfchen genoemt worden , begeven we ons naar dat gedeelte der Stad, waar de Joden woonen , om op de St. Anthoni's Breêftraat hunne grootfte Kerk , welke men doorgaands die van Mozes en Aaron noemt, te zien. Namen en beelden dienen tot kennclyke noodige^ onderfcheidingen , zoo wel als tot andere nuttige eindens en oogmerken.
Z. Vertooningen en plechtigheden treffen my.
V. Gy zyt nog een kind , en verre de meeste menfehen zyn volwasfchen kinderen, ook wel wanneer zy den naam van Geleerden hebben. De Roomfche Kerk fchikre zich naar de Heidenen; van daar het altaar, dat zy ook de tafel des Hceren noemt, en veele plechtigheden en gebaarden. De Latynfche taal was van ouds gemeen ; zy verandert on, gaerne , en hebben wy in onzen tyd niet
ge-



KERKDIENST. 23
gezien dat men niet gemaklyk tot verandering geraken kan ? De Roomfche Kerk kan nuttig worden. Het beeld van den Gekruisten, een tafereel zyner gelykenis van den Samaritaan en diergelyken , kunnen by treffende aanwyzingen en eenvouwige duidelyke korte redevoeringen veel nuts doen. Men twiste niet over de gedaante des broods , of over 't geen er by gedacht moet worden , wanneer men de Christelyke maaltyd houdt , ter gedachtenis van dien grooten menfehenvriend , die allen twist heeft afgekeurt ! de Oosterlingen lagen by zulk een gelegenheid ; wat betekent hier de houding ? een wit kleed is immers vrolyk ? gebaarden kunnen veel uitdrukken , als men derzelver betekenis weet. Vasten kan ook tot een teken dienen , en de gezondheid, den grootften fchat , bevorderen. Brave menfchen , ook door beelden en taferelen van hunne verrichtingen , in geheugen te houden, is goed en heilzaam ; hunne overblyfzclen kunnen daar toe medewerken. Zang- en fpeel-
kunst moet zich treffend aandoenlyk ,
niet droomig uilen, 't Lezen van 't geen verftaanbaar en nuttig is , is aan te pryzen. Aan vrienden verkeerdheden te belyden , door hun opgebeurt te worden , en tot verbetering aanleiding te verkrygen , kan zeer nuttig wezen. Waarom zou men het brood niet durven breken ? Hoe zou een mensch , of B 5 eene



20 ARMENIËRS. GRIEKEN. JODEN.
eene vergadering van menfchen , onfeilbaar kunnen zyn ? Maar genoeg. In de korte Koningsdwarsftraat is eene Kerk van -Armeniejche Christenen ; en op de Oudexyds Voorburgwal , tusfehen de Minderbroeders en' Kreupelitecg , in de drie Valken , is een vergaderplaats van Griekfche of Rwfifche Christenen. Zie nu de Kerk of zoogenoemde Synagoge of School der Portugeefche Joden, een zeer aanzienlyk vierkant gebouw , met een voorhof, tusfehen de Muidergracht en St. Anthonies- of Joden-Breêfiraat , tegen over 't Leprozenhuis, in 't jaar 1674 volbouwt , wier voorouders aan de Kruifiging, naar men zegt , geen deel hadden , en uit dien hoofde in 't aangezicht niet of minder getekent zouden zyn. By de Joden , die binnen den voorhof de handen wasfehen, zitten de vrouwen geheel afgefcheiden , achter latwerk , op zolders. Een verheven leesplaats, en kas met twee deuren voor de boeken van Mozes , met hekken omzet , is 't voornaamfte 't geen hier gezien wordt. De Kerken der Iloogduitfche Joden , hier kort by , zyn minder aanzienlyk. De Joden houden zich aan de wet van Mozes ; ook zyn by veelen hunner overleveringen in achting , befchreven in een boek , de Talmud genoemt. Gelyk aan afgelegen oorden der ftad de St. Anthonies , Leidfche , Karthuizers , Wester en Noorder Kerkhoven gevonden worden, zoo
heb-



ZORG VÖOR VREEMDELINGEN. 2?
hebben de Portugeefche Joden hun Kerkhof te Ouderkerk , aan den Amftel , en de Hoog-, duitfche Joden hunne Kerkhoven te Muiderbcrg en by Zeeburg.
Z. Zyn hier niet veele liefdadige geftichten?
V. Zeer veele , waar onder zeer groote gebouwen , en elke gemeente heeft de haren. In 't Gasthuis is nog eene Kerk , een oud gebouw in de gedaante van een elleboog of winkelhaak, met den leerftoel op den hoek des elleboogs. In den zoogenoemden beiert, binnen 't Gasthuis , worden arme vreemdelingen drie achtereenvolgende nachten geherbergt en van koft en drank voorzien. Dit vindt men ook wel in andere lieden. De verfpreidde Gasthuizen werden omtrent het jaar 1578 in het tegenwoordige vereenigt , 't geen aan 't Zuideinde der Oudezyds Achterburgwal gevonden wordt, en uit twee Nonnenklooster» is famengeftelt. By 't zelve behoort het Pesthuis , aan den Overtoomfchen weg , de eenige aanmerklyke voorftad van Amfteldarn , buiten de Leidfche Poort, 't Vorstlyk vernieuwd oude Mannen- en Vrouwenhuis , 't geen nevens het Gasthuis en op de Kloveniersburgwal een ingang heeft , is zeer bekent door den breeden gang met winkels. In 't jaar 1605 werdt hier een zeer diepe put geboort , en de grond zoo verfchillend gevonden , dat men niet alleen veen , klei en zand, maar ook
mol-



5? VREEMDE ZIEKTE.
mollem , fcbelpen en zeehorentjes aantrof; een blyk van menigvuldige veranderingen , door 't verloop der eeuwen, 't Burgerweeshuis , in de Kalverftraat , was weleer 't St. Lucienklooster , en is daar met Weezenbeelden verïiert , terwyi men elders allerlei kinderfpel in fteen gehouwen verbeeldt ziet. 't Is opmerklyk dat de kleederen der Yveezen hielen elders byna niet verandert- worden. Omtrent het jaar 1567 befpeurde men onder de Weeskinderen te Amfteldarn eene vreemde ziekte , die veelen bezetenheid noemden. Bystere uitwerkfels zag men van deze kwale , die beide knechtjes en meisjes , wel tot zeventig in getal toe , trof. Zy trokken affchuwelyke wezens , klauterden by den wand op als katten , fpraken uitheemfche talen of liever onverftaanbare woorden , en vertelden , met lispende tongen , 't gene , op 't zelfde oogenblik, elders, zelfs in de Vroedfchap gefchiedde. Vooral hadden ze 't op den Schout geladen , en dat wel, zoo fommigen fchryven , ter zake van zyne vinnigheid tegen de zoogenoemde Hervormden. Het Armen- of Diaconie Weeshuis ftaat in de Zwanenburgftraat en ftrekt zich tot aan den Amftel uit. Het Diaconie- oude Mannen- en Vrouwenhuis ftaat op den Biunen-Amftel , reikende aan de Heeren- en Keizersgrachten. Hier by is het Korvershof, voor gehuwde oude lieden , met
de



VONDELINGEN. 2t)
dè wapens der ftichteren Korvet en Trip ^ echtgenooten. Deze drie laastgemelde gebouwen en inrichtingen zyn van lateren tyd. Huiszitten-armen zyn in Amfteldarn al vroeg in de Oude en Nieuwe Kerk bedeelt; maar omtrent het midden der vorige eeuw werdt aan beide zyden een Huiszitteu-Aalmoefeniershuis gebouwt , aan de oude zyde op de korte Houtgracht , aan de nieuwe zyde op de Prinfengracht by de Leliefluis. Hier by kwam een Huiszitten-weduwenhof, uit een gefchenk door 't Weeshuis van een gedeelte van 't oud Karthuizer Klooster. Het Aalmoefeniers Weeshuis , van nog lateren tyd , op de Priniènby de Leidfche gracht gebouwt , kweekt ook Vondelingen op , daar gelukkig in andere fteden ook voor gezorgt wordt. Men wil dat er fomtijds tot 1600 kinderen toe in dit huis geweest zyn; 't heeft zyn byzondcren Schout, die luie en ftoute bedelaars doet opvangen. Onder de overige liefdadige gedichten der onderfcheiden Kerkgemeenfchappen , heeft geen geringe plaats het Roomfche Maagdenhuis , onlangs op 't Spui vernieuwt. Boven den ingang van 't Weeshuis der Doopsgezinden leest men :
Die verdraagt en zwygt, Overwint en verkrygt.
Er is een huis geweest voor zulken die een
foort



go VRUCHT DER KRUISVAAR TEWi
foort van befmettend fchurfr hebben , daar de Joden in hun land veel meê gekwek waren , een vrucht der Kruisvaarten naar 't Heilig Land , die van Haarlem ook wel klappen krygen , en dan hun brood gaan zoeken ; nu dient het meest om er den kost te koopen , en beet nog 't Leprozenhuis, 't St. Jorishof, by de oude Walenkerk , van ouds ook een Leprooshuis , weleer het Klooster waar toe de Kerk behoorde , dient nu geheel tot het zelfde einde; waar van daan het fpreekwoord s Hy heeft den kost by St. Joris. Er zyn zoogenoemde Godshuizen in Amfteldarn, waar in zoo veel jnenfchen gevoed worden , als er wel eens in een kleine ftad woonen. Tusfehen de Doelens op Shigei is een Stadszydewindhuis , om jonge meisjes aan werk, winst en onderwys te helpen. De bewooning van 't Begynhof, door de Begynen , weleer arme , door Hertog Albrecht van Beieren jongvrouwen genoemt , is ook by liefdadige vergunning. Zy fluiten de poort, en begraven, zelfs de lykbaar aan de hand dragende , hare dooden in de Engelfche Kerk, voorheen, zoo als ik zeide , de Kapel, 't Lazarus- of Leprozenhuis , in de 15de eeuw gefticht, het geen men over de Portugeefche Jodenkerk aantreft , dient , behalven voor kostkoopers , ook wel voor eenige 't verftand bystere en dolle tnenfehen. Ondertusfchen is er nog een
Dol-



VERBETERHUIZEN. HOOFT. 31
Dol- of Krankzinnigen-huis op de Kloveniersburgwal achter 't Oostindisch huis , boven welker toegemetfelde poort het fpyzen en laven der krankzinnigen in hardfteen afgebeeld gezien wordt. Men ziet in den bloemtuin de dolheid verbeeldt. Men wil dat er door de geheele ftad omtrent de dertig Hofjes zyn. De gebouwen , dienende tot beteugeling van ongebondenheid en lediggang , en tot ftraf van misHryf, behooren ook tot de liefdadige geftichten ; onder welke het onlangs gebouwde nieuwe Werkhuis uitmunt. Het Rasp- of Tuchthuis, ftaande aan den Heiligen weg, was weleer een Klarisfenklooster ; in 't jaar 1595 tot een Tuchthuis voor mannen bekwaam gemaakt , vergunden de Staten aan 't zelve het uitfluitend recht om verwhout te mogen raspen : de poorten zyn met beelden van raspende tuchtelingen en ander beeldwerk verfiert. Uit eene redevoering van den bekenden braven Burgemeester Cornelis Pieterszoon Hooft blykt, dat dit huis zyn oirfprong verfchuldigt., is aan de zwarigheid welke men maakte om dieven met den dood te ftraffen. Het St. Urfulenklooster , op de Oudezyds Achterburgwal , werdt in 't jaar 1596 tot een Spinhuis of. Tuchthuis voor vrouwen gefchikt , en naderhand byna verbrandt, weder herftelt. By de afbeelding der kastyding boven de poort, leest men dit byfehrift van 's Burgemeesters zoon:
Schrikt



2,0. INGEZAKTE POOKT.
Sehf ikt niet. Ik wreek geen kwaad, maar dwing tot goed Straf is,myn hand, maar Jieflyk myn gemoed.
Omtrent het jaar 1654 werdt , tot wering der bedelary , aan den Ykant , van een pakhuis der Westindifche maatfchappye , het willig Rasphuis gemaakt , in 't welk de hoofdbezigheid het hennipkloppen is ; ook worden er wel ongebonden mans- en vrouwspersonen voor een tyd in geplaatst : hier toe werdt in 't jaar 1663 aan het Rasphuis een Verbeterhuis gebouwt; maar veele jaren naderhand werdt een huis , aan de vest , niet verre van de Weteringspoort, weleer tot genezing van Kwaadzeer gefchikt, tot een Verbeterhuis bekwaam gemaakt.
Z. Welke zyn de uitgangen of poorten der ftad?
V. Behalven de Haarlemmerpoort , die boven alle uitmunt en van binnen de gedaante van een esfe heeft, heeft ze de Zaagmolens- en Raampoortjens , de Leidfche poort , 't Weterings poortje , aan beide zyden van den Amftel de Utrechtfche en Weesper , en eindelyk de Muider poort, by welke de grond moerasfigst is. Over eenige jaaren was deze poort ingezakt en werdt zy vernieuwt. Buiten dezelve , aan den dyk , is de herberg Zeeburg , daar voorheen een fterkte was. Deze poort is thands in gebouw, toren en voorpoort



WAAG. BEURS. BRANDSTICHTER. 33
poort niet meer gelyfc aan de Weesper en Utrec-htfche poorten.
Z. 'k Heb die alle gevonden.
V. Nu dan nog eenige waèreküyke gebouwen opgemerkt. De Waag op -den Dam heelt meer aanzien , dan raadhuizen elders ; zy is dc eerfte en oudfte , en een gebouw van over't midden der zestiende eeuw, van blaauw arduinfteen. De verlaging van haar dak en vernieuwing van haaren hoogen dubbelen opgang naar de wachtplaats der foldaten , tegen over 't raadhuis , federt weinige jaren , heeft haar veel verfraait. Omtrent het midden dtr vorige eeuw , was de Waag op de Botermarkt , by \vei':;e men het uitmuntend klokkenfpel van den Munttoren kan hooren , een flads poort , de Reguliers-poort en daar van ook wel de Reguliers - Yv'aag genoemd. De Beurs , met overdekte gaanderyen , daar elk by de pylaaren zyn plaats heeft, op bogen over den Amftel gebouwt , hier 't Rakin geheten , is een werk van het begin der vorige eeuw , naderhand vergroot , en van een nieuwen toren met flagwerk voorzien ; de Korenbeurs, op 't Water, is over weinige jaren vernieuwt : hier vergaderen de onderfcheiden handelaars. In de vorige eeuw werdt een brandftichter ontdekt, die van zins zoude geweest zyn om de groote Beurs, met buskruid in een vaartuig onder dezelve , in de lucht te C doen



54 MARKTDAGEN. BANKEN.
doen vliegen ; ondertusfclien blyft zeer voorzichtig de onderdoorvaart gefloten. De gewoone vergaderingen der kooplieden begonnen weleer ten twaalf, en eindigden ten half twee uren ; thands wordt het wel wat later. De Korenbeurs- of Markt is by de Oude Brug; de beursknecht of marktmeester heeft het voordeel van 't geftorte proef- of monftergraan. Boven de groote Beurs kunt gy printen koopen, gezichten van Amfteldarn en andere lieden. Denk altoos aan 't fprcekwoord : men kan zyn geld maar ééns uitgeven. Wat is 'er niet al te bekomen op den Nieuwen Dyk, omtrent den Dam , en in de Kalverftraat , en aan de Oude zyde in de Warmoesflraat , in en omtrent de Nes en Hoogftraat ! 't Rakin , Damrak en den Haarlemmerdyk kan men daar by voegen. Alle bedenklyke handel wordt in de ftad gedreven. Maandag , Woensdag en Vrydag zyn de weeklykfche marktdagen , waar van de eerfte de voornaamfte is. De beroemde Wisfelbank , ten dienfte der -kooplieden, is in en onder 't Stadhuis , de algemeen nuttige Leenbank elders, en wel op de Oudezyds Voorburgwal, ook wel Fluwelen Burgwal genoemt. De eerfte Lombardhouders waren uit dat Noordlyke gedeelte van Italië , dat onder den naam van Lombardye zeer bekend was. Boven den cenen ingang ftaan deze regels van Huidekooper:
Hebt



SCHOOL. LATYN LEEREN. 35
lïebt gy noch geld, noch goed ? ga deze deur voorby. Hebt gy het laaste, en mist gy't eerfte? komby my: Geef pand, ik geef u geld. Waarom, zoude ik u
(borgen?
Of is het niet genoeg, da: gy van 't myne teert? Maar eischt ge uw pand te rug; zoo dient ge in
(tyds te zorgen Dat my myn hoofdfoin, met de renten, wederkeert. Zoo help ik u en my; en toon , aan de onderzoekers
Van myn geheimen, "t graf des eervergeten woekers.
Gy begrypt dat bier ook een Latynfche fchool is : voor dezen waren er twee ; de eepe was in de Koeftraat , in 't gewezen Bethanienklooster , tegenwoordig eene herberg ; de andere was benoorden de Nieuwe Kerk , alwaar naderhand de vermaarde door vlam verteerde Boekdrnkkery van Schepen Blaauw geftaan heeft. Het tegenwoordig fchool is 't oud Almoefeniershuis , een gedeelte van het Klarisfen Klooster, en werdt in 't jaar 1666 daar toe vertimmert ; en daar by werdt de hardfteenen poort van voor de fchool achter de Nieuwe Kerk geplaatst.
Z. Waarom toch heb ik by onzen DorpsLeeraar Latyn geleert ? ik kan immers de inzettingen en onderwyzingen van den Keizer Juffmiaan , de Groots recht van oorlog en vrede , Voets beginfelen van 't recht, BynC 2 kers-



3Ö bastXaRdy. doorluchtige school.
kershoeks verhandelingen van burgerlyke rechtsen van flaatszaken , de Groots waarheid van den Christelyken Godsdienst , Turfellyns kort begrip der algemeene gefchiedenisfen, de Groots oudheid van 't Bataviesch gemeenebest, den waereldbefchouwer van Christiaan Huigens, de vertellingen van Fedrus , den lof der zotheid van Erasmus , zync famenfpraken , byzonder ook die over de bastaardy, en de landgedichten van Virgilius , om nu van andere boeken niet te reppen , zoo wel in myne moedertaal als in 't Latyn lezen ? immers zyn er in 't eerstgenoemde werk in myne moedertaal aanwyzingen van Ortwyn , aangaande 't gebruik en onbruik , naar Groenewegen ?
V. Gy hadt den tyd , om dat gy het noodige t'huis geleert hebt , uit zorg voor uwe zeden : men weet ook niet in welke omftandigheden men kan geraken.. Ik wenschte wel dat elk kundig man ten minste zich bevlyiigde op het wel uitfpreken en fchryven dier woorden welke door bastaardy zyn ingevoert. Zie daar op de Fluweelen Burgwal de Doorluchtige Schoei , weleer een Kerkje van 't Ste. Agnieten Klooster, naderhand geheel , nog ten deele , een pakhuis voor den Zeeraad. Omtrent het jaar 1630 werdt de tweede verdieping tot dc gehoor- of leesplaats gefchikt, en hier heeft men de afbeeldingen vceler geleerden , een gefchenk van den oudvoorzittenden
Sche-



HEELMEESTERS ENZ. ONDERRICHTING. 27
Schepen Gerard van Papenbroek. Op de hoogfte verdieping is ftads Boekery. De School was tegen genoegen van Leiden opgericht. Hier wordt in veele wetenfehappen , ook wel in de moedertaal , onderwys gegeven : van Baarle deedt hier in de vorige eeuw redevoeringen , voor onze Laudgenooten mogelyk van meer belang , dan die van Cicero.
Z. Ik heb er een proef van gezien in zync redevoering over den wyzen Koopman.
V. Die werdt, daags na de inwyding door Vosfius , in 't jaar 1632 uitgefproken. De Heelmeesters èn Artfen hebben gelegenheid tot beoefening der Ontleedkunde , op de Nieuwe Marlet , boven de Waag; tot beoefening der Kruidkunde hebben zy gelegenheid in den Artfenyhof, in de Plantaadje. Boven de kleine Vleeschhal, in de Nes , weleer het Kerkje van St. Margarethen Klooster , waar de byeenkomst der Gencesmecsteren is, worden lesfen gegeven aan de zoogenoemde Vroed- of Vroede, dat zyn of moeten wezen wyze vrouwen , die in 't kinderbalen zoo 't nodig is hulp moeten toebrengen , en daar toe gewoonlyk gebruikt worden. By deze gelegenheid moet ik u iets zeggen. De byeenkomst van man en vrouw geregclt zynde , wordt eene Maatfchappy, die men Trouw of Huwelyk noemt; waar uit dan kinderen voortkomen , die opvoeding noodig hebben, en waar toe C 3 dus



38 VLEESCHHAL. SCHOUWBURG.
dus zullf eene of foortgelyke verbindnis vereischt wordt, ook door burgerlyke wetten geregelt. Bedryven en zelfs overleggingen die yan den regel afwyken , worden afgekeurt of misdadig en wel naar omlTandigheden geitraft , immers voeren altoos , vroeg of laat , met zich de ftraf van naberouw, en dikwyls zeer beklaaglyke gevolgen dier bedryven. De groote Vleeschhal , hier nevens , was naar fommiger meening de oudfte Kerk der ftad , aan St. Pieter gewydt. De Nes was de grootfte Kloosterbuurt , en de meeste Kloosters waren voor vrouwen. Zie daar , op 't Leidfche Plein , den Schouwburg , een houten gebouw, in plaatfc 'van den vorigen op de Keizersgracht, wiens brand veelen nog geheugt. Die Schouwburg , ter plaatfe daar nu een gebouw ftaat , door dc Roomschgezinden tot bedeeling hunner Armen gefchikt, en de oude poort nog over is gebleven , was zyn oorfprong den Rederykeren verfchuldigt. Onder de Bourgondifche en Oostenrykfche Regeringen was de Bastaardy ingevoert; nu zocht men beide Zeden en Taal te verbeteren. Uit twee kamers oirfpronglyk , werden ook derzelver fpreuken te famen gevoegt , en las men , Tver in liefde bloeiende. Gelyk by vernieuwing de kosten door het Wees- en Oudmanhuis gedragen werden , zoo kwamen daar aan ook de voordeelen. De Schouwburg heeft, gelyk' allen liefdadigen ge-
ftich-



VERTOONINGEN. *T VOLKJE. 39
ftichten cn aan andere byzondere inrichtingen eigen is, zyn byzondcr beftier. Gy weet dat hier Paleis, Kamer, Straat, Buitenbuurt, Bosch, Laudfchap , Lusthof, Strand en al wat bedenklyk is , door fchermen , en dat van den Vorst tot den Bedelaar door Speelers in onderfcheiden kleeding vertoont wordt. Voor de poort van den ouden Schouwburg, werden • deze regels van Vondel geftelt :
De weereld is een fpeeltooneel ;
Elk fpeelt zyn rol, en krygt zyn deel.
Hooft, van de Rederykers fprekende, zegt omtrent woordlyk: zynde de Redenaars uit de waereld, en t'onzen tyde maar twee middelen over , om 't volk by de oor en te leiden, namelyk van den Leerftoel en het Tooneel , zoo heeft de V/ethouderfchap geen magtiger middel dan dit , om 't graatiw een rusthoudende onderdanigheid in te fcherpen , en hare achtbaarheid te handhaven , tegens 't gezag der Geestelyken , dewyl 't bef dm en fchynt , dat zy dwarsdryven moeten tegens alle Regeerders, die juist de leuze van hun niet halen. Of en in hoe verre dit, zoo wel na als gedurende de vervolging en zelfs tot in onze dagen , plaats hadt , zullen wy niet onderzoeken. De Pleiters , zoo zy onder de Redenaars behooïen , zyn zeker in 't gemeen niet gefchikt om C 4 't volk



4° toneelspellen, vreemdigheden.
't volk in rust te houden , of in behoorlyke onderdanigheid aan de wetten. Op den Schouwburg ondertusfchen poogt men het leven , de deugden en gebreken der menfchen van 'allen rang, af te beelden. In Hoofts Warenar met deil Pot ■> "aar Plautus , zaagt gy daar de lastigheid der rykdommen en het hatelyke der geldgierigheid. In eene betere naarvolging dan men gewoonlyk gezien heeft , zaagt" gy ' de Deugdfame armoede naar onze zeden. Er is eene groöte menigte Toneelfpellen. Terwyi de bevorderaars der laaste omwending Poort en Plein by den Schouwburg in bezitting en dus de ftad open en in bedwang hadden, gingen veelen de Toneelvertooningen zien.
Z. Vreemder is 't , na eenen aanval , de Oranjevlag door een vergezichtglas , terwyi men geen tyding kan bekomen , aan den top van den Stadhuistoren te ontdekken , na dat men in Commelyns Befchryving van Amfteldarn hadt zien onderzoeken hoe de ftad by vorige gelegenheden verdedigt was. Maar wordt hier Achillcs nog vertoont , komende van 't verflaan van Hector , met witte handfchoenen en 't hair met meel beftoven ?
V. Die foort van gebreken heeft men, meen ik, verbetert; laten wy fchoonheden zoeken. Er zyn fchoone brokken,' immers in 't Moortje en den Spaanfchen Brabander , van Breedero , wiens ipreuk was , 't Kan verhuren ;
die



't besje by breedero. 41
die de ftad en Amfteldammers van 't begin der vorige eeuw doen kennen.
Z. 't Zoude mogelyk van belang zyn, zulke en andere ftukken uit te trekken en te verzamelen.
V. Proef eens ; hoor Besje:
Ja kynd, me mag nog heugen Van de Eeniste oploop, hier binnen Amfterdam, Die allerierst mie brangt uit de Soutfteeg kwam. Door die met ziep gefineerde, fchreeuwende Naakt(Ioopers.
Doch nu zyn 'er'heele degelyke lui onder de Benis(te Doopirs.
Maar Knipperdolling, en Jan van Leyen waren (twee fchalken,
De tyd ftaat efchreven in de Nieuwe Kerk, an de (hanebalken,
En , na 't me veurftaat , was 't in 't jaar van vier (en dartigen.
Hadden de wet niet veurzichtig 't gaan behartigen, Daar zou wat ebeurt zyn. Ja my is al wat over
('t hooft eloopen! 't Mag me heugen dat men om één ftuiver twintig
(eiers kon koopen.
Zie hier nog iets , by verkorting :
Als het Sunterklaas was, zette men zeun by joului
(zen fchoen; En wat pleeg zy er dan en alles in te doen!
C 5 Hje-



4S DEZELFDE. ZEERAAD.
Hiele peperhuisjes mit zuikere erten, en mooi kap(petories
Mie en nieuw fchoolbord, en kattekisfemis, en (mooie ftories.
Wat had de jongen te wawelen aan 't geen er in (was !
An zen vygen, an zen neuten, en zulk gebras.
Dit weinige moet er nog by :
Mnar wat is 'er, niet waar, nu al te doen mit geloofszaken !
Dat het aan ons twien ftond, wy-zouden dat hylik (wel maken.
Men hoort ons flegt en regt en eenvoudig te Ieeren. Wat weet ik of myns gelyk van dat harrewarrig (dispeteren?
Vondt gy hier 't fchoone niet, om dat gy 't verhevene niet vondt , gy hoordet ten minste het aangename en nuttige , als men 't er in vinden wil. Wys ik u nu aan de Oude zyde 't prachtig Zeeraadshof, gewoonlyk 't Prinfenhof genoemt, weleer het St. CecilienKlooster, welks Raadkamer met de afbeelding van den Vlootvoogd de Ruiter en andere fchilderyen verfiert is , daar voor 't Gemeenebest , tot befcherming der-Zeevaart, van uitgaande en inkomende goederen, geld gevordeit
wordt ?



KWEEKSCHOOL. O. EN W. I. HUIS. 43
wordt ? Wys ik u 's Lands groot Zee-pakhuis , over 't midden der vorige eeuw gebouwd , 't geen tot beveiliging by brand, in een oogenblik door middel van een waterbak , buizen en kranen, als onder water kan gezet worden , en 's Lands Scheepstimmerwerf met haar Koepeltorentje ? men ziet hier mogelyk nog een fchuitje en man , uit de Straat Davis her! omftig. Gy vindt dit aan den Yka'nt. Hier is ook 's Lands Lynbaan, daar 't Kweekfchool voor de Zeevaart.
Z. Is deze nieuwe inrichting tegen onze groote mededingers in den Koophandel en de Zeevaart ?
V. Immers hebben wy vrede en een verbond met hun ; en hoe zou men durven denken , dat zy zich daar niet aan houden zullen ? is dat voorheen gebeurt , de waereld wordt nu , zegt men , wyzer en beter. Gy ziet, alles is in deze ftad in 't groot ; Rotterdam en de Haag komen er, elk in haar foort, op cenen verren afftand , 't naaste by. Zie hier , in de Hoogftraat en aan den Kloveniers Burgwai , 't Oosiindiesch , daar 't JFestin-' diesch Huis , weleer de Voetboogs Doele, op den Singel by der Lutherfchen oude Kerk; tot welke bekende door hoog gezag nog voortdurende maatfehappyen van koophandel , die in de afgelegenfte gewesten , met alle pracht , die 't Oosten byzonder eigen is , als Vorsten
doen



44 VOLKPLANTINGEN.
doen regeren, ook evenredige Pakhuizen, een daar van zeer breed en met een Koepeltorentje naar 't Y uitziende , 't andere op Rapenburg mede aan den Ykant , en evenredige Lynbanen behooren. Met afbreuk aan het weleer onderdrukkend Spanjen te doen , geraakte men in 't bezit van uitgeftrckte Landen , en maakte men er Volkplantingen : gy zyt niet onbekend met de Vaderlandfche Gefchiedcnisfen; en wie hoorde niet van Batavia , in het Zuidoosten van Afien, of van de Kaap in het Zuiden van Africa ? wie kent het jongst ontdekte waerelddeel niet, nu meest berucht door 't opkomend Gemeenebest , welks bevordering aan 't onze veele rampen baarde ? gy hebt algemeene denkbeelden van dezen aardbol; thands blyven wy van dat wyduitgefirekt veld , veelal door onmetelyke Zeeën van ons gefcheiden, maar niet te min door onze Landgenooten , in 't byzonder ook door ftedelingen van Amfteldarn , bezocht. Of de grondvestingen dezer Maatfchappyen , ten aanzien van de oh> fpronglyke ingezetenen dier verafgelegene oorden , met de rechtvaardigheid overeenkomen ,
ftaat ons niet te onderzoeken , veel
minder hoe daar en elders thands gehandelt wordt. Men vindt in 't Oostindisch Huis vreemdigheden uit dat gewest, welke ik niet weet of openlyk te zien zyn. Deze zoo groote ftad heeft haar eigen Wapenhuizen , om
wan-



DOÉLENS. DRONK. 45
wanneer zy wil daar voorraad tot verdediging 'uit te halen, en die rondom , op een aanzienlyhen afftand van hare muuren, te gebruiken, daar dan verfchanfingen worden opgeworpen , waar van laast die op half weg deze ftad en de ftad aan 't Spaarnc , bedenklyk hoe , verrascht werdt ; zy heeft ook hare Korenfchuren ; er zyn Vleeschhallen , Vischmarkteh , Stads Herbergen aan beide zyden des Amftels , thands dén aan 't Y , daar men naar Noord-Holland overvaart , en weldra by het Tolhuis aan 't Buitendyks Land, de Voolof Vogelwyk , een onlangs nieuw gebouwd luchthuis aantreft. In de Doelens vindt men hier , gelyk alom , afbeeldingen van Schutters , die befchouwing waardig zyn, gevende blyk van der Voorouderen gezondheid by eenen frisfehen dronk, wanneer zy , gelyk nog wei gefchiedt , naar 't wit of de doelpen fchoten. Zy hadden goeden wyn , en gebruikten meest goed fmaaklyk bier; dus hadden zy , by meerder algemeenen welvaart , minder weelde , • en vergden van Frankryk niet, meerder wyn te leveren dan er groeien kan. Op den Singel by 't Westindiesch Huis , voorheen de Voetboogs Doele , vindt men de Handboogs Doele , anders de Doele op de Garnalenmarkt genoemt. De uitmuntende Kloveniers Doele is aan den Amftel by zynen Toren zeer kenlyk. In de Plantaadje , waar ook
aan



4<5 UITSPANNINGEN , ZINLYKIIETD ENZ.
aan de micidenjaan eene Siads Herberg is, als men naar dé Muider poort gaat, is beide voor uiripanning en veiligheid gezorgt , zoo wel als alom in deze Had , zoo veel hare grootte en volkrykheid en de gedurige verkeering van Vreemdelingen toelaat. Over de vrolykhcden van den tegenwoordigen tyd , laat ik my niet uit. Hollandfchc zinlykheid en petheid is hier ook nog beftendig in achting , fcboon de ftraten niet altoos zuiver te houden zyn. De joden mogten wel wat zinlyker wezen.
Z. Welke foort van openbare Geftichten en Inrichtingen is hier nog al meer op te merken ?
V. Veelerlei Stads Werkhuizen ; ook zyn er Scheepskranen , voor masten en goederen ; binnen de palen vindt men Walen of Havens tot wintcrlage der fchepen ; ook zyn er aan Y en Amltel Jachthavens , waar uit de Jachten in Smaldeelen onder Vlootvoogden uitzeilen en Spiegelgevechten houden ; "er is eene Laken- Zyde- en Saaihal , elders een gebouw waar dc Stads belastingen op de verbruikbare waaren , Granen , Bieren , Turf enz. betaalt worden ; er zyn Korenmeters,- Bierdragers- en Kalkdragers huisjens, Slepers paardeftallen , Schuitevoerders legplaatzcn ; het Schrynwcrkers of Kistemakerspand , een openbare verkoopplaats van allerlei houtwerk , in
de



DOOLHOF. GILDENS. VOLKSINVLOED. 47
dc Kalvefftraat , weker een Kerkje van 't oud Leprozenhuis , is nu door Krygsvolk bezet ; op de Prinfegracht by de Looiersgracht is nog een Fontein en Doolhof; elders zyn Gildekamers , waar in lieden van eenerlei beroep vergaderen , en dus zekere Burgerlyke Maatfchappyen uitmaken , die van ouds eenigen invloed gehad hebben op het Stedelyk bellier. In 't jaar 1581, dus by 't leven van Willem den Eerften , werden de Schutteryeu en Gilden reeds uitgefloten van de raadplegingen over zaken van Regeringe , buiten bewilliging der Staten.
Z. By den Doolhof zyn immers beweegbare Poppen , waar door gefchiedenisfen vertoond worden ? Maar wy fpreken nu van Gildens.
V. De invloed des volks is , voor de laaste omwending , door beide partyen die den Staat verdeelden , weder toegeftaan , het zy dan met de Gildens of anders , 't geen nader te regelen was , en waar omtrent het naburig yverig Haarlem reeds was voorgegaan. Nog zyn er , die van Staatswege in last hebben om deswegens werkfaam te wezen , doch waar van thands niets gehoort wordt. Dit is niet weg te fchertfen.
Z. Ik befchouw deze zaak ook ernftig; maar wy zyn nog in Amfteldarn.
V. Gy



'+8 GROOTE BRUG. 3-IEIR.
V. Gy ziet er veele flecnen Bruggen en Schutfluizen , waar onder de Amftelfluis de voornaamfte is; waar by de groote fteenea Brug , op vyf en dertig bogen , een werk dat mogelyk geen weèrga heeft , van waar het gezicht zich uitftrekt ver over en buiten de Stad, zelfs voorby het Diemermeir, nu een fchooitó Polder , na de droogmaking in 't jaar 1629 in 't midden der vorige eeuw aan den Ringdyk doorgebroken, en in 't jaar 1672 doorgeflokcn, telkens weêr herftelt. Er zyn nu twee Schyf- in plaats van vier Schcpradmolens, die er te voren waren. Veele Landhuizen en eene Maliebaan , langs geregelde wegen , met hoornen beplant , gedeeltlyk met lantaarns bezet, maken haar bevallig ; ook zyn er veele Moestuinen. Ter plaatfe daar nu de uitmuntemie Amftelbrug , tusfehen twee Bolwerken , ligt , ftonden voor de laaste vergrooting der ftad , in den Amftel twee houten Blokhuizen , en op de Wegen nevens den Amftel Voorpoorten of Hameien ; tot het maken van welk een en ander de ontmoeting met Willem den Tweeden aanleiding hadt gegeven. De nieuwe Brug aan 't Y , by eene waterkeering , is een oud gebouw , maar zeker van later tyd dan de meer binnenwaards liggende oude Brug. Van de Doelefluis raakt het metfelwerk geen grond, De Osfefluis , in de Kalverftraat , vervult de plaats eener lang afgebroken Poort, de Bent-
wy-



Voorrechten, voorzorgen. 49
wyker poort genoemt. De Kolkfluis is in't oudIte gedeelte der ftad , en van daar niet 011waarfchynlyk de eerst bekende. Eene optelling van ftraten en grachten van veerfcheepen enz. hebt gy van my niet te wachten. De burgers hebben vryheid van verfcheiden Tollen. Zy mogen om gewoone fchuld , benoorden de Maas , ten Platten Lande niet in perfoon of goed bekommerd worden. Over het uittogtgeld is voor de Poorters met veele Plaatfen en zelfs Landfchappen overeenkomst gemaakt. Het onderfcheid in 't jaar 1652 tusfehen groot en kleen Poorterfchap gemaakt * is weg genomen , ter gelegenheid der laaste vergrooting. Er zyn vyftig Gildens , en zestig Vendelen Schutters , die in vyf Benden of Regimenten verdeeld zyn. Tot elke Wyk behoort een Vendel. Nog vier Vendelen Schutters zyn er buiten de ftad , in even zoo veel Wyken verdeelt. Op 't Raadhuis worden de fleutels der Stad bewaart. Alom zyn Wachthuizen , aan de Poorten en elders. In 't jaar 1580 waren er in 't geheel elf Vendelen Schutters. De Ratelwacht werdt eerst in 't jaar 1597 aangeftelt. Op flads Torens zyn Wachters met trompetten; die met lantaarns de plaats, omtrent welke brand is , aanwyzen. Zoo in ïils buiten de ftad zyn ruim zeventig brandfpuiten. Voor de uitvinding der flang-brandfpuiten , waren brandemmers , gieters , ladD ders,



50 STADHUIS. HET OUDE RAADHUIS.
ders , haken , natte zeilen en groote lp uiten zonder Hangen in gebruik. Na 't jaar 167a werden door de van der Heidens , Vader en Zoon de flaug-brandfpuiten en lantaarns , alom in gebruik gebragt , uitgevonden.
Z. Gaan wy nu het Stadhuis nog eens bezien ?
V. Zonder dat , zoudt gy geen fchets van Amfteldarn gezien hebben. De Ouden maakten 't meeste werk van Kerken en Raadhuizen ; in deze Stad munt het Raadhuis uit. Hoogtens , die hier te Lande zeldzaam zyn ,• en Pleinen werden meest gekozen om 'er zulke gebouwen op te ftichten. Op 't Plein aan den Dam , wordt Amftels Raadhuis aangetroffen. Het oude Stadhuis ftondt meer voorwaards , hadt een uitftek op pylaren en fpitle Toren , die om bouwvalligheid reeds in 't jaar 1615 tot asn het vierkant werdt afgebroken. Van het uitftek , waar in de Vierfchaar, kon men met haakgefchut de Kalverftraat beftrykcn. In 't begin der zestiende eeuw bemoeide de Regiering zich met het bevorderen van den verkoop der Aflaten , zoo goed als die te Romen te krygen waren , fchryvende aan Haarlem om dien koophandel te Jjevordederen. Ock werden er ten tyde der vervolging voor dat Raadhuis veele om 't leven gebragt. De Bloedraad zat in 't Minnebroers . Klooster , op de Achter-Burgwal , achter de
Ou-



BRUGMAN. HOOFT. DE GROOT. fgl
Oude Kerk, waar van federt de Bloedftraat den naam bekwam : van een der ouder Broederen komt het fpreekwoord , al kost gy kallen als Brugman. Ook heeft men zich hier opgehouden met het vonnisfen over zoogenoemde Tovery. Een fieraad van dit oude Raadhuis was naderhand Corrtelis Pieterszoon Hooft , Vader van den Gefchiedenisfchryver. Jongde Vroedfchap zyffde, ontriedt hy de verheffing van Willem den Eerften tot Graaf, terwyi Zeeland ook niet bewilligde , en men befloot daar toe niet te komen . zonder de Schutteryen en andere voorname Burgers er op te hooren. Burgemeester zynde , ftelde hy zich in 't jaar 1598 tegen gewetensdwang en vervolging jegens iemand die anders dan de Kerk dacht. Zulken , zeide iiy onder anderen , die zich vasthouden aan de Godlyke Voorbefchikking of Predestinatie , veegt het vervolgen allerminst; want zoo die grond heeft, . moet immers elk komen, daar hy bsfeheiden is. Oud Burgemeester zynde, deedt hy in het jaar 161 $ eene Redevoering tot gematigtheid , met betrekking tot de toen zwevende bekende KerkgefchiUen. Zeker was hy dus ook in 't gevoelen van Hugo dc Groot , die in 't volgend jaar van der Staten wege in de Vroedfchap onder anderen zeide : 't Geen ter zaligheid noodig is , moet by een ieder verftaan en aangenomen worden. In 't jaar 1617 zeide D a 3e-



5^ HOOFT. VERLIES. MINDERE HANTJELj
deze Bestevader Hooft , in de Vroedfchap : men poogt het gantfche Land aan ons gevóélen te onderwerpen , en geeft den Kerklyken, meest Vreemdelingen , te veel gehoor. Ik gaf u het zaaklyke der uitdrukkingen. Toen Maurits in 't volgend jaar de Regeering kwam veranderen , was hy de eenige die fprak , en verzocht, de goede Stad en eerlyke Vergadering te verfchoonen. 't Gebouw was met een Gasthuis er aan te trekken vergroot , dus zeer onregelmatig geworden ; in 't jaar 1652 , terwyi men met het bouwen van 't nieuwe Raadhuis bezig was , brandde het zoo ver af, dat er weinig van over bleef. Sommige aantekeHingen en papieren van waarde verbrandden , ook de fchilderyen waar in de aanflag der Herdooperen en hunne ftraf was afgcbeeldt, by Commelyn in print te vinden , behalven dat er eenig geld fmolt en t'zoek geraakte. In 't jaar waar in de vrede met Spanje gefloten werdt , was er een begin gemaakt met het tegenwoordige Raadhuis , 't geen om vermindering van handel door den oorlog met Kromwel byna flechts van déne verdieping was gemaakt , en in 't jaar 1655 nam de Wtthouderfchap daar op de eerfte zitting, hoewel het nog niet voltrokken was. De eerfte Bouwmeester was Jacob van Kampen. Zie daar eene afbeelding van dit heerlyk Raadhuis, welke my van uitwendige befchryving oötflaat;
maar



SCHOON GEZICHT. VIERSCHAAR. 53
maar wie heeft er geene, en bezag die niet met veelerlei verwondering? By de intrede van dit gebouw, van witte gehouwen Bremer of Bentheimer Heen, op welks ronde Toren , waar uit zich een klokkenfpel doet hooren , een aangenaam gezicht over en rondom de ftad is , ziet men de marmeren Vierfchaar. Deze eerfte grond geeft toegang tot het verblyf van den bewaarder der Gevangenen en de gevangenisfen , het verblyf van den Pander, de Gyzelkamers, het verblyf der Wachthebbende Schutteren, enz. De Vierfchaar heeft metalen deuren en traliën; daar binnen ziet men Salomo op den Rechtftoel , beflechtcnde 't gefchil der twee Vrouwen ; daar nevens laat zich een Roomsch Burgemeester 't eene oog uitboren om 't halve gezicht , van zyn aangeklaagden Zoon , te fparen , en dus aan eigen gemaakte ftrafwet met opzicht tot het Overfpel , ook tegen 's volks begeren , te voldoen ; nog ziet men daar nevens Junius Brutus, daar hy zyne twee Zoonen doet onthalzen , om dat ze met de onderdrukkers der Roomfche vryheid hadden famengefpannen. Hier worden de Doodvonnisfen gelezen.
Z. Ik zal pogen te luisteren , zonder aanmerkingen te maken of vragen te doen.
V. Men wil de Oudheid nog geëerbiedigt, zoo niet naargevolgt hebben. Zware koperen deuren fluiten de groote hooge marmeren BurD 3 ger-



54 BURGERZAAL. KAMERS. WETBOEKEN.
gerzaal en hare Gaanderyen af. Zeer treffend is liet eerfte gezicht, reeds by de beklimming. Ter wederzyden is een open plaats. Zinnebeelden merken wy niet op. In Burgemeesters kamer is een afbeelding van 't oude , en een van 't nieuwe Raadhuis ; men ziet er ook , onder andere fieraden , een Roomsen Burgemeester , gebiedende zynen Vader van 't Paard te ftygen , om , ingevolge eene wet, de Stad en 't Burgemeesterfchap eere te bewyzen. In de Raad- of Vroedfchapskamer ziet men Salomo , om wysheid biddende , afgebeeldt ; ook is er een fchildery , verbeeldende de aanrading tot verkiezing der Oudften , . ten tyde van Mozes. 't Behangfel vertoont die verkiezing , door den Kunstfchilder JaCob de Wit gemaalt. In de Weeskamer ziet men een Romeinfche Kindsaanneming. In Schepenskamer is de Wetgeving van Mozes verbeeldt. Hier kunt gy twistredenen hooren onder 't gebruik der wetten , niet van Mozes , maar van Juftinianus , ook uit verfcheiden Boekdeclen der' grootfte en zwaarfte foort met Vaderlandfche Wetten , ftedclyke Handvesten en Keuren , om van gevvoöne fchryvers over de Wetten niet te fpreken. Alle wetten moeten de opperfte Wet , het heil des volks , ten grondflag hebben : dit is nooit te betwisten. Volgens het zestigfte Vertoog des Bcrlynfchen Wysgeers, was een Rechtsgeleerde , voor de
meer-



KAMÉRS. SIERADEN. OUDHEDEN. 55
meerderjarigheid van den tegenwoordigen Erfiradhoudeï , bezig met het opftel van een zeer geleerd Werk , voerende tot Opfchrift: Hollands Wetboek van Willem den Vyfden enz. Van de Krygsraadskamer met fchoone fchilderyen, en de Wapenzaal, fpreek ik ook niet; ze zyn boven in dit gebouw ; ook heb ik meer andere kamers , waar onder de Rechtkamer der Diemer- of Watergraafsmeer, opzetlyk niet aangeroert , want wat hebt gy aan zoo veele optellingen ? over een Roomfche zegepraal in klein beeldwerk, hoe kunstig ook, geraakten wy figteryk aan 't afweiden. In eene kamer nevens Burgemeesters vertrek, ziet men de afbeelding van Amfteldarn , na hare eerfte bemuring , in de zestiende eeuw door een harer Schutteren , naderhand een harer Raden, gefchildert; men ziet er ook ecuigc afbeeldingen van Hollandfche Graven en Gravinnen in metaal en hout , uit den brand van 't oude Stadhuis geredt , en Jofcph , daar zyne Broeders zich by hem ontfëhuldigen over 't wegnemen van den beker , ook de verbeelding van eenige bondels brieven en papieren. De meeste opgenoemde fieraden , federt wy van voor de Vierfchaar traden , zyn fchilderyen en wel fchoorfteenftukken. Zoo vindt men voor den eenen fchoorfteen in Burgemeesters vertrek , Fabritius , door goud noch ölifahts gebriesch om te zetten; voor den anderen fchoorD 4 fteen



56 TAFERELEN. GAANDERYEN.
fteêh vindt men daar Marcus Curius verbeeldt, vergenoegt met Land- en Aardvrucht , een gerecht van Rapen , het aangeboden goud afwyzende. Ik herhaal dit , met het byfchrift van Vondel ;
Op 's Burgermeesters wacht msgh Rome veiligh
(flaepen,
Ais Markus Kurius , het aangeboden gout Verfmaênde , zich genoeght met een gerecht van
(Raepen.
Zoo wort door Maetigheit en Trouw de Stadt
(gebouwt.
Z. Zoo veele vreemde , geene eigene voor-r beelden ter naarvolging ?
V. Deze zullen er mogelyk gevonden worden , in den tyd waar op Conftantyn Huigens gedoelt heeft , in die woorden welke in Burgemeesters kamer in toetsfteen uitgehouwen zyn, namelyk wanneer het nodig is een nieuw Stadhuis te bouwen. In de gaanderyen, langs welke de voornaamfte kamers en vertrekken gevonden worden , ziet men ook verfcheiden gefchilderde taferelen , verbeeldende Simfon met een Ezels kinnebakken , David tegen den Reus , en den oorlog der Batavieren tegen de Romeinen , om zich aan de flaverny te ontrukken. Drie namen van Regeeringsgeflachten 2yn nog in levendig aandenken , door het
ftich?



REGENTEN. INRICHTINGEN, OPKOMST. 57
{lichten van Hofjes , tot Verblyfplaatfen voor behoeftigen , namelyk die van Deutz , Korver en Trip. Dat de kunsten en wetenfebappen hier in achting blyven , bleek nog onlangs in de (lichting van het nieuwe Gebouw op de Keizersgracht , met oogmerk om die te bevorderen. Meer inrichtingen en genootfchappen zyn hier , fchoon niet alle volltrekt door openbaar gezag , waar onder een voor den Landbouw , die nooit te veel kan aangemoedigd en onderlleunt worden. De eerfte inwooners van Amfteldarn waren West-Friezen , Waterlanders , en wel bepaaldelyk zegt men Visfchers van Wormer , Jisp en andere Dorpen; by wier wooningen omtrent de oude Brug een Slot gebouwd was of werdt. Amfteldarn, vervolgens een ftad geworden , werdt na den dood van Graaf Floris den Vyfden vernielt, door haren Heer Gysbrecht vernieuwt , wederom door de Kennemers en anderen , hem wegens dien moord ook befchuldigende, verwoest , hy vluchtende , en door de Regeering verder vernieuwt en van tyd tot tyd zoo groot en aanzienlyk als wy haar thands befchouwen.
Z. Is hier niets byzonders in 't gewaad , mantel , bef en hairkappen , der Regenten ?
V. Niets dan dat het nu ouderwets is; waarom het echter niet af te keuren is, terwyl.'t voorheen hun niet byzonder eigen was. AmitelD 5 dam



58 REGERING. STROOKEN.
dam beeft zes en dertig Raden of Vroedfcbappert; in fommige Steden , gelyk Dort, Delft en Leiden , fchoón zoo veel kleiner , zyn er wel veertig ; men weet dat zy voor hun- leven dienen , ten zy dit , zonder dat het in gevolg getrokken wordt , anders wordt begrepen. Voor de veertiende eeuw was hun getal niet bepaalt , en werden Burgemeesters Raden genoemt. Rykdom en gemeente werdt naderhand van de Vroedfchap , toen reeds aanwezig , onderfcheiden; men vindt dat de zes en dertig Raden door Rykdom en Gemeente eerst verkozen zyn. By de omkeering des jaars 1578 , werden zy door de Schutters verkozen. Burgemeesters zyn ibmtyds niet in den Raad. Na verfcheiden veranderingen , fielt de ftad zelfs haar Schout. By ongelegenheid, vervult de Voorzittende Schepen zyn plaats. Het Burgemeesterfehap wordt hier en ia alle Steden als het waardigfte geacht ; geen welopgevoed Burger die er geen eerbied voor heeft, zonder het daarom juist het Burgerrncestcrfchap te noemen. Er zyn twaalf Burgemeesters , de Oudraad genoemt , waar van altoos vier het gewoon bewind hebben. Drie van hun worden ook door Oud- en Dienende Schepenen verkozen , en die verkiezen den eerden Burgemeester , uit BurgemeêsterÊn van 't vorig jaar. De Voorzitting verwisfeit echter om de drie maanden. Zy ontvangen drooken van
zwart



REGERING. KEUREN. 59
zwart fluweel, met rood fluweelen kanten , en belegt met zilveren kruifen, drie aan drie, overeenkomftig ftads Wapen , op ieder einde der ftrook. Als er Halsrecht gedaan wordt , 't welk met veele oude plechtigheden verzelt gaat, hangen die ftrooken over den Tabbaard. Zy dienen niet langer dan twee jaren, 't geen altoos een der vier te beurt valt , en zyn beraders by de uitvoering der ltrafvonnisfen. Een overlydende , wordt een ander voor 't loopend jaar geftelt. Schepenen zyn tegenwoordig negen in getal , waar onder de Voorzittende en Onder-Voorzittende. Deze beide blyven van 't vorig jaar aan, en de overigen worden door den Stadhouder uit een dubbel getal der Raden benoemt. Er moeten zulken onder zyn, die kennis van den Koophandel hebben. Zy ontvangen ook de Strooken. De nieuwe Regering bevestigt by aflezing de oude Keuren, die anders maar een jaar duren. Schepenen zyn ook Rechters by beroep over zaken , die van de Dorpen in Amftel- en Gooiland voor hun gebragt worden. Dit een en ander is volgens oude en latere Handvesten eri Gebruiken. De voorgevallen veranderingen in vroegeren en lateren tyd , ook federt de laaste omwending , ga ik ftilzwygeud voorby; en van anderer Steden Regeering zult gy ook minder horen. Hier vindt men Schatbewaarders of Thefauriers, Weesmeesters, Gemagtigden over Huw-
lyks-



6(3 HEERLYKHEDBN. WAPEN.
lyks zaken en Belediging, Rekenkamer, Gemagtigden over Verzekering en Zeefchaden , over de Wisfelbank, in welke 't Bankgeld gewoonlyk meer waarde dan 't Kasgeld heeft, over Kleine zaken , over de Leenbank , over Zeezaken , over verlaten Boedels , enz. tot verlichting der Regering ; hoedanige inrichtingen ook elders meer of min gevonden worden. Van beloonde Raden en Geheimfchryvers , Penfionarisfen en Secretarisfen genoemt , is geen bepaalt getal. Van eenen Breederode kocht de Stad in de zestiende eeuw de Ambachts-Heerlykheden van Amftelveen , Sloten , Sloterdyk, enz. In de vorige eeuw kocht zy de Heerlykheden van Urk , en Emmeloord op Schokland. In deze eeuw kocht zy de AmbachtsHeerlykheden van Diemen en Ouderkerk. Nu begeven we ons buiten deze zeer uitmuntende Stad ; welker Wapen kenbaar is aan drie Kruifen , zoo gezegt wordt in plaats van Molenroeden verkozen , in de gedaante van een X of St. Andrieskruis geilek ; zoo ging en gaat het met de Wapens , Kenmerken der Steden en Gedachten , voorheen op Schilden verbeeldt , waar van het woord Wapenfchild nog afkomdig fchynt ; ook dienden ze in de Heirvaarten, onder de Graven , tot Veldtekenen, 't Oude Wapen was een Koggefchip. Wy laten den Overtoomfchen weg, een Voorftad, langs welke men naar 't Dorp Amftelveen
of



AMSTELVEEN. GOOILAND. 6t
of Nieuwer-Am (tel gaat, onbezocht. Inde Kerk , die op 't kruis een fpits heeft , is een gedenkteken voor den Dichter Broekhuizen. Heemraadichappen over enkele Polders , zullen wy , nevens meer byzonderheden van weinig belang , niet aanroeren. Gooiland , eene niet onvruchtbare Landftreek , den naam hebbende van eene Goedela , Abtdis van Elten, die het aan Kloris den Vyfden heeft opgedragen , met hooge Heuvelen en Bosfchaadjen bedekt , waar Granen groeien , waar onder veel Boekweit , zal ons in onze reis niet voorkomen. Hier ligt by het Dorp Huizen de Tafelberg , waar op een ronde tafel van blaauwea fteen , met de namen van Steden en andere omgelegen Plaatfen, volgens de (treek daar men die zoeken moet. Men heeft hier gemeene weiden , Meenten genoemt , waar over Keuren zyn , onder den naam van Schaarbrievcn. Over Gooiland is een eigen Houtvester. Over de grensfeheiding zyn met die van Utrecht veele gefchillen geweest , die eindelyk in deze eeuw eerst vereffend zyn. De Gooi- of Naardinglanders worden befchreven als van ouds by uitftek dapper , en federt nog van een krygelen aart , die den Drost Hooft in zyne berichten aan de Hoo re Overheid en Frederik Herrrik veel werks gaf, voorts als goede Landbouwers en niet onvernuftig in 't geen zy onder-



02 kaarden. verrassching.
der handen nemen. Hier ligt de verfterkte ftad Naarden , anders Nieuw-Naarden , de Hoofdltad , in 't jaar 1350 onder Graaf Willem den Goeden gebouwd, voorheen ter Staatsvergadering verfchenen: Oud Naarden ligt door de Zee verzwolgen. De Oude Naarders yver- ■ den tot veripsfing van Graaf Floris den Vyfdeu. Gy weet hoe de Spanjaarden hier in 't jaar 1572 huis hielden, en dat de ftad eene eeuw daar na in handen van Frankryk is geweest. Rondom Naarden , welke twee Poorten heeft , heeft men veel zand afgegraven tot verfterking der ftad , en een veenachtigen grond gevonden , bekwaam voor Peulvruchten. De Haven is by den eerften nieuwen aanleg der Vestingwerken, in de vorige eeuw, met een Dam toegeftopt. Naarden , in de vyfticnde eeuw door die van Utrecht in vrouwen-klederen , als of zy ter markt kwamen , verrascht, hadden de Naarders 't hun ook betaalt gezet , van den buit mede een Toren ftichtende , Zwyg Utrecht genoemt. In deze ftad waren in 't jaar 1632 , -vier honderd zeventien , en in 't jaar 1732 , vier honderd zeven huizen. Er wordt nog Laken , en niet minder Fluweel geweven. De Houthakkeryen in de naburige bosfehen maken vry wat handel. Het oude Stadhuis te Naarden , de Kapel van 't Gasthuis , waar in de moord door de Spanjaarden werdt aangericht , is nu de
Waag :



GEDENKTEKENS. IIORTENSJUS. 63
Wang : hier wordt nog in lleenen , door afbeeldingen en byfchriften , de gedachtenis van dien ramp der Burgeren bewaart , die hier door de Spanjaarden byeengeróepen en te decrlyk bedrogen, werden. Het nieuwe Stadhuis is een deftig gebouw van 't begin der vorige eeuw, waar in een fchildery, verbeeldende de ftrafoefening van Graaf Willem den Goeden aan den Schout of Bailjuw van Zuid-Holland over't wegroven van een Koe, door Smids niet gelooft, en voor Burgemeesters kamer een ander, vertoonende de brandende ftad Naarden , ten tyde der Spaanfche wreedheid. De Kerk , weleer aan St. Vitus tocgewydt , heeft een Toren , die met zyn fpics ver gezien wordt , déwyl de ftad op een zeer verheven grond gelegen is. In dezelve ziet men ccn Graffchrift voor Hortenfius , Sehoolvoogd dezer ftad ten tyde van haren ramp , befchryver van der Spanjaarden woede , gelukkig geredt , na dat het mes hem reeds op de keel gezet was. Zy wordt door twee Leeraars bedient. Hier is ook een Franfche Gemeente. By de Vischmarkt , nevens de Kerk , ftaan Lindeboomen van ongemeene hoogte. Er zyn drie Burgemeesters. De Vroedfchap verwisfelt van Perfoonen. De Burgers zyn onder twee Vendelen. Het Wapen is een zwarte Dubbele Arend op een zilveren veld. Hier is een Postery van wagens naar Hamburg en gantsch Duitschland. De
Dor-



6.| DORPEN. 'S GRAVENLAND. MUIDERBËRÖj
Dorpen van Gooiland zyn geen AmbachtsHeerlykheden ; de huizen ftaan er zonder rooijing , tusfehen Tuinen , Boomgaarden en Akkers. Huizen , by de Zuiderzee , vangt en verzendt Bot , en heeft weveryen van grof doek enz. Er is eene nette Vergaderplaats voor de Doopsgezinden. De Roomschgezinden hebben veel eerbied voor den Kerkhof te Laren , buiten het Dorp gelegen , willende dat 'er wonderwerken zouden gebeurt zyn ; te voren ftondt 'er de Kerk van 't Dorp , in de Spaanfche beroerten , op last der Staten , om 't geboefte dat er in nestelde , afgebroken. Hilverfum , het grootfte Dorp , midden in 't Gooi , heeft Wolleweveryen van Vloerkleeden enz. De Franfchen plunderden dit Dorp, in 't jaar 1672 , en eenige jaaren geleden verteerde 't grootendeels door een zwaren brand. Te 's Gravenland , een nog nieuw Dorp , te voren een Moeras , dat zeer geregelt in de langte ligt , zyn Linnenbleekeryen , en heeft men verfcheiden Lusthoven aangelegt. Het Dorp leedt ook veel overlast van de Franfchen. Muiderberg is Gooiland in 't klein , heeft een Hompen Toren , en vertoont zich uit Zee zeer bevallig ; het Dorp is ook het kleinfte. Een by veelen geacht oud Regent van Amfteldarn heeft hier omftreeks zyn Landgoed. Om de Naarder Meir liggen Vogelkooien. In deze ftreek ligt nader by Amfteldarn , aan de uitwatering
of



r tuiden. drost hooft. 05
oF den mond der Vecht by de Zuiderzee , de oude verfterkte ftad Muiden , aan Utrecht weg gefchonken geweest , ingenomen , geplundert, verbrandt, ook door de Gelderfchen ; ook weleer ter Staatsvergadering befchreven. Zy hadt in 't jaar 1632, honderd zes en veertig, en in 't jaar 173a, twee honderd vyf huizen. Het Slot, door Leicester den toom van 't groote Paard genoemt, is bekent door de gevangenis van zynen Stichter Graaf Floris den Vyfden , die van hupfche Boeren Edellieden maakte , en door den Edelman Gerrit van Velzen , gelyk gy weet , vermoord werdt ; waar van men verkeerdelyk gemeent heeft nog bloedvlekken gevonden te hebben, dcwyl, gelyk bekent is , de moord op het Slot niet gefchiedde; maar niet minder is het bekent door 't verblyf van den uitvocrigen Dichterlyken Nederlandfchen Gefchiedenisfchiyver den Drost Hooft. Zie hier eenige zyner woorden van 't Huis te Muiden : D'cene dag is dm anderen zon gelyk , dat ons leeren een fchip fchynt , in doode flroom , en fiilte. Beter ftil nochtans als te hard gewaait. De kusfens zyn 'er zoo zacht niet dat ze iemant behoren kunnen. Jaa die 'er op belust was, kreeg wel goedt koop een naa 't hoofd. De Vecht fcheidt de ftad in twee deelen , en in dezelve ligt een Sluis van veel aanbelang. De vaartuigen langs en de rytuigen dwars door de ftad, E ge.



66 NERING. BEUGEL.
geven haar veel levendigheid. Zy heeft drie Poorten. Muiden of Muden zou mond betekenen , gelyk de oude naam Amuden de mond van een water, Aa genoemt, hier de Vecht. Eene Meirmin zoude gezegt hebben : Muden fal Muden bliven, Muden Jal noit becliven. 't Is waar dat de ftad in zich zelve weinig aanzien heeft, en dat het Wapen der ftad , een blaauwe paal in een zilver fchild , tusfehen twee Meirminnen vertoont wordt, volgens de bekende herfenbeelden. 't Stadhuis heeft .een fpits torentje. De Waag , by de Sluis , dient ook tot een Wachthuis voor de Burgerfchutters , uit twee Benden of Compagnien beftaande. De Kerk en haar dikke lage fpitfe Toren, zyn byna geheel van duiffteen. Zy wordt door twee Leeraars bedient. Het Nonnenklooster is tot een Weeshuis gefchikt. De nering beftaat hier uit Zoutketen en Visfchery. Men fcheept hier Osfen en Koeien op, en heeft er ook een Osfeumarkt. De Drost deedt weleer , betreklyk zyn onderfcheiden waardigheden , ten overftaan van Gemagtigdeu van Muiden , Naarden en de Dorpen van Gooiland , Weesp en Weesperkarfpel, in handen der voorzittende Burgemeesteren van de drie Steden , den eed by ryzende zonne onder den blaauwen Piemel, met de rechtervoet in een beugel aan een grooten witten fteen , by de Brug geplaatst. Hier zyn twee Burgemees-



WEESP. SCHILDER. 67
meesters , niet meer dan vyf Schepens , en de Vroedfchap verandert met de Wethouders. Er is eeu Hoogheemraadfchap van den Zeedyk beoosten Muiden. Niet verre van hier , hooger op aan de Vecht , ligt de welvarende ftad Weesp of Wezop. Zy was in 't jaar 1355 reeds bcvest , kort daar aan door die van Utrecht berooft en verbrandt , is naderhand door de Gelderfchen bemagtigt geweest, om* trent het midden der vorige eeuw uitgelegt, cn is voorheen ook ter Staatsvergadering verfchenen. Men telde er in 't jaar 1632 , drie honderd een en veertig , cn in 't jaar 1732 , vier honderd vier en negentig Huizen. Ovef de Tolbrug , die over de Vecht ligt , is een beplant Plein , cn in den Wal dc Naarder poort , een deftig gebouw , waar aan de Utrechtfchc gelyk is. De Muider poort is een oudcrwetsch gebouw en dient tot een Gevangenhuis. De ftad is aan den kant naar Amfteldarn open, en heeft twee weekmarkten. In 't oude Stadhuis, gelyk het tegenwoordige aan de Grobbe , een gracht, in 't jaar 1634 gebouwt , was in de Vierfchaar ten einde van een ruime Zaal, Salomons eerfte Gericht in fchildery verbeeldt , en in Schepenskamer was een andere Schildery, verbeeldende de Vergadering der Wethouderen van omtrent het midden der vorige eeuw. Deze en andere taferelen waren van den Burgemeester Sibille, en zyn E 2 zeer



ÓS NERING» LOENEN.
zeer geprezen. Het oudere Stadhuis, ann dc Vecht , werdt federt de Waag. Het tegenwoordig Raadhuis , 't geen eene grootere ftad ook wel verfieren zoude , is eenige jaren geleden , eenigzins in naarvolging van 't Amfteldamfche gebouwt. De Toren der Kerk is boven doorluchtig en eindigt met een appel. Zyn klokkenfpel wordt zeer geprezen. Dc Kerk, tevens die van Weesper Kerfpel, wordt door twee Leeraars bediend. Gelyk op veele plaatlën en vooral in Heden Roomfche Kerken zyn , zoo is er hier ook eene , nevens eene Lutherfche. In 't Armhuis leeren de Jongens de Lakenwevery. In 't Gasthuis kunnen alle Vreemdelingen voor een enkelen nacht huisvesting vinden. De Koreuwynftokeryen hebben deze ftad federt een geruimen tyd niet minder bekent gemaakt, dan zy voorheen was door hare Bierbrouweryen. Ook worden hier eenige Lakenen geweven. Het mesten der Varkens is een gevolg van 't Jeneverftokcn. Er zyn drie Burgemeesters. Het Wapen van Weesp is een ziveren paal op een blaauw veld. Boven deze ftad halen de Amfteldamfche Brouwers uit de Vecht het verfche water. Daar aan ligt, behalven de Uitermeerfche en Overmeerfche Schans of Hinderdam , ook het vermakelyk aanzienlyk Dorp Locnen , waar in de deftige Kerk en Toren op Hollandfchen grond Haan , en daar by het Slot Kronenburg , waar van de
Fran-



PORSELEIN. ME IR. AMSTEL. 6*9
Franfchen in 't jaar 1672 een Toren deden fpringen , en de Schans Nieuvverflais , gedeeltlyk op Utrechtfchen bodem. Hier by liggen ook in 't Veen de Loosdrcchtcn , daar fijn Aardwerk gemaakt wordt , Porfelein genoemt. Dc Bylemermeir, niet ver van de Diemermeir , is droog geweest , ten tweedemaal na 't jaar 1672, toen Amfteldarn zich rondom onder water hadt gezet, in 't begin dezer eeuw weêr ingebroken ; en federt is daarin door, 't Horten van modder weêr aangewonnen , ingevolge overeenkomst tusfehen Amfteldarn , Weesp en de Ingelanden. Behalven Visch , levert die Meir van den nieuwen grond Groentens; en Weesp heeft federt eenigen tyd bate en fchade aan Amfteldarn gelaten. Men kan dc drie Steden met trekfehuiten bezoeken ; maar wy verkiezen thands die op Gouda , fchoon verder afgelegen. Aan de Berebyt , buiten de ftad , aan den Amftel , gaan wy te fcheep. Deze rivier komt uit de Venen voort , die weleer door Boomftorting ontdaan zyn, en door die eerdere boomrykheid zoude Holland wel Holt- of Houtland hebben kunnen heten. Het behoeft naauwlyks gezegt te worden, dat zoo veel water, gelyk •de Amdel en de Veenplasfen , der dad veel Visch oplevert. Ook wordt hier alom veel Moes aangekweekt. Amdelland is Leenroerig geweest E 3 aan



7© AMSTELLAND. AANMERKINGEN.
aan de Kerk van Utrecht , fömtyds ook aan Holland. De Schout of Bailjuw fpant de Vierfchaar, met de Schepenen in elk byzonder Ambacht. Wy hebben in onze verbeelding de Roef van de Nachtfchuit , en begeven ons nu haast ter rust.
Z. Hoe gelukkig , ten minfte wel te vreden, maakt ons de verbeelding ! maar mag ik het zaaklyke onzer gefprekken en uwer berichten optekenen ?
V. Ga uw gang ; ik zal u de noodige hulpmiddelen in handen geven; maar wanneer gy buiten Plaatsbefchryving en Gefchicdenis treedt, wanneer gy tot Aanmerkingen komt , die wy echter zoo veel mogclyk te vermyden hebben, dan immers wilt gy die , zoo wel als ik , alleen als Vragen befchouwen , fchoon wy ftellig fpraken ?
Z. Gewis , dewyl vragen, naar 't fpreekwoord, vry ftaat.
V. Recht zoo , want Heilig te fpreken, omtrent het geen niet by ieder voor zoo goed als bewezen wordt gehouden , is gevaarlyk ; en 't is ons om de waarheid , niet om het martelaarfchap , Van welk foort ook , te doen. Konden wy de Maatfchappy in allen deele gelukkig maken , hoe gaerne zouden wy willen ! en daar ons dit niet mogelyk is , laten wy dan ten minste , door onze uitfpanningen
0 zoo



GENOEGEN. 71
zoo wel als met ons beroep , onder onzen Vriendenkring eenig nut en genoegen verfpreiden. Sehryf, zoo veel als uw overige tyd u. toelaat.
E 4 TWEE-



TWEEDE HOOFDSTUK.
1 N II O U D.
Ouderkerk, Alpher,, Woerden enz. Costerus over kleine (leden , Willem den Derden enz. Goudfehe Sluis. Boskoop. Gouda. Moordrecht. Kapelle op den Tsfel. Ouderkerk. Gouderak. Oudewater. Haastrecht. Schoonhoven en Dorpen. Tsfelflein. Vianen. Ameide. Nieuwpoort. Gorkum. Leerdam, enz. Asperen. Heukelum. Loevefiein. Workum. Heusden. Dordrecht. Geertruidenberg. Zevenbergen. Klundert.
Vader. Nu zyn1 wy , na acht uren varens , in Ter Gouw. Wy voeren door het Dorp Ouder-Amllel of Ouderkerk, welks oude Kerk, eenige jaren geleden , voor eene nieuwe zeer zinlyke Kruiskerk heeft plaats gemaakt. Henrik van Breederode, uit zyne heerfchappy van Vianen verdreven, heeft zich hier voor een korten tyd opgehouden; tot hoofd derOnroomfchen aangezocht, niet onderfteunt, verliet hy/'r. Vader-



welna. amstelland. alpiien. 73
derland. Om 't verly der Ambachts-Heerlykheid , in naam der ftad Amfteldarn te ontvangen , wordt een Sterfheer aangefteld. Dit heeft alom plaats , daar de Heerlykheden aan de Steden of andere plaatfen behooren.
Zoon. Voeren wy ook niet voorby Weina?
V. Ja , die plaats by de Diemermeer , tot welke Willem de Tweede in 't jaar 1650 der Staten Leger heeft doen aanvoeren, om Amfteldarn te verrasfehen ; maar zwygen wy hier van , en van dc jongfte gebeurenis. Wy verlieten Amftelland , 't welk een algemeen en over den Zecdyk naar Muiden een byzonder Hoog-Heemraadfchap heeft , waar van het eene ook buiten Amftelland Schouwen doet , voeren over Stichtfchen grond , vervolgens over den llyn , naby het oude daar aan welgelegen Dorp Alphen, by 't welke men meent een Romeinsch Kasteel en Wapenhuis geweest te zyn , dienende ook tot eene Trekvaart tusfehen Leiden cn Utrecht ; langs welke wy ter linkerhand de Dorpen Zwammerdam en Bodegraven , in 's Lands gefchiedenis van 't jaar 1672 bekent , in welk laaste eene Lutherfche Gemeente is , een zeldfaamheid ten Platten Lande, en verder ook de ftad Woerden, zouden hebben kunnen aantreffen. By Alphen , onder Oudshoorn , is een algemeen Posthuis, alwaar alle nachten Postryders aankomen en weder afgeyaardigt worden. Hier omtrent hebE 5 ben



74 woerden. kloekheid.
ben ook de Jaag- of Pakfchuiten , die tusfehen de voornaamfte Steden varen,in den nacht haar gemeene pleisterplaats , in eene Herberg. De Kerk van Oudshoorn is in naarvolging der Oosterkerk van Amfteldarn gebouwt; die van Alphen , weleer aan Bönifacius toegcwydt , is kenbaar aan een fpitsjen op haar langwerpig kruisdak. Aan Alphen paalt ook een buurt van 't Dorp Aarlanderveen. Zwammerdam , eigenlyk Zwaden- of Zwanenburgerdam , behoort onder de byzondere Hooge Vierfchaar van Voshol in Rynland , bezeten geweest in 't Gedacht van Breederode. Bodegraven verwislëlde in 't jaar 1748 , op den Toren , den Haan tegen een Leeuw met zeven pylen. Woerden , in 't Land van dien naam, over welke tusfehen Holland en Utrecht twist is geweest, ten tyde van Graaf Floris den Vyfden aan Holland gekomen, is eene verfterkte ftad , reeds federt het jaar 1160 , immers door haar Slot, was voorbeen eene Hcerlykheid , heeft zich in den Spaanfchen oorlog kloekelyk gedragen , in de jaren 1575 en 1576 een beleg van vyftig Weken verdurende, wanneer zy overvloed van Snoek ving, werdt in 't jaar 1672 door de Franfchen ingenomen, met inlegering zeer gekwek, gebrand» fchat , en heeft voor de laaste omwending , haar ftemrecht gepoogt te doen gelden ; waar over nog nader. Zy hadt in 't jaar 1632 ,
vyf



NERING. STAD IN 'T KLEIN. 75
vyf honderd acht en twintig huizen binnen , en honderd vier en veertig' buiten de muren ; in 't jaar 173?. , hadt zy drie honderd zeven en tachtig huizen binnen , en honderd acht cn twintig zoo huizen als fteenplaatfen buiten de Vesten , te famen zoo veel als Heusden, Het Rechtsgebied der ftad heeft meer dan gemeene uitgeftrekthcid , beftaande uit Wei- en Henniplanden , terwyi men aan den Ryn veel fteenaarde vindt. Steen- en Pannebakkeryen maken haar welvarende. Woerden is vry net, eenigzins driehoekig , en de Ryn vloeit er met een bogt omtrent in 't midden door. Zy heeft thands twee Poorten , de Rictvcklcr- of Leidfche- en de Hof- of Utrechtfche Poort, Alle Woensdagen wordt op een der Bruggen over den Ryn markt gehouden. Er is een aanzienlyke Paarden- en Beestenmarkt. Aan 't Oosteinde der ftad ftaat nog het Slot , met een ronden Toren op elk der vier hoeken , door een der Utrechtfche Bisfchoppen gebouwt. Het Stadhuis heeft een voorpui en dubbelen opgang , met Leeuwbeelden , en ter zyde een achtkanten Toren. In een der kameren zyn gefchikierde Glazen , vertoonende gefchiedenisfen des Lands in den Spaanfchen oorlog. Men ziet hier ook de ftad in 't klein van hout naargemaakt. De groote Kerk , in 't jaar 1672 nevens den toen hoogeren fpitfen Toren, door de Franfchen, in verlegenheid, in brand
ge-



?6 TAFEREEL. WATERSCHAP. /"
geraakt cn voor een goed gedeelte verbrandt , i'edert hcrftclt , was toen omtrent vier honderd jaren oud. Zy wordt door twee Leeraars bedient. De Lutherfchen hebben hier een Kerk , in welke op een tafereel de voornaamfte merkwaardigheden in en omtrent Woerden , federt het midden der elfde eeuw tot na 't vertrek der Franfchen , zyn aangetekent. Zy zyn door heethoofdigheid uit het bezit der Hoofdkerk geraakt , na dat de ftad in den Spaanfchen oorlog ouder de magt der Staten was gekomen , met beding dat de Augsburgfche Belydenis zou worden, gehandhaaft. De Arminianen hebben hier ook een Vergaderplaats. Er zyn twee Vendelen Schutters en twee Burgemeesters. Liet byzonder Jagtgericht houdt nog in waarde een wet van Keizer Karel , waar by aan elk in dit Rechtsgebied de Jagt verboden wordt. Het Wapen van Woerden is een goud veld met drie zwarte ruiten , in 't midden doorfneden met een balk van zilveren en blaauwe ruiten. Bodegraven , onder 't rechtsgebied der ftad , was oudtyds een ■Graaffchap. Kerk en Huizen werden , na den ramp van 't jaar 167a , zinlyk herbouwt. Het Hoog-Hcemraadfchap of Groot-Waterfchap van Woerden, ftrekt zich ook uit over 't Land van Utrecht. Rep is ook van de Wierikker Schans , na 't vertrek der Franfchen aangelegt ? Mr, Bernard Costerus , wiens Voorouders



COSTERUS. KLEINE STEDEN. 7?
dcrs en Nagcflacht in deze ftad , tot in onze dagen , altoos in achting waren , zet zich in zyn merkwaardig niet zeer bekent Verhaal over de jaren 1572 en 1672 , om aan te toonen dat de Steden Woerden en Oudewater, als gewoone Leden, ter Staatsvergadering zyn verfchenen. In 't jaar 1572 was ook plaats ter Dagvaart ingeruimt voor Naarden , Muiden en Weesp. De Staten zeiden in 't jaar 1587 , dat in alles oprecht , vrymoedig en met open deuren was gehandclt , en dat ten dien einde veclcn kleinen Steden., die van ouds in dc Vergaderinge der Staten niet plagten te zitten, immers allen die zulks begeert hebben, vrye zitting en ftemminge is gegunt , op dat een iegelyk het beleid van de Gemeenelands zaken en den nood verftaande , die lasten , die anders onverdraaglyk waren , met meerder goedwilligheid dragen , en de cenigheid onderhouden zoude. In 't jaar 1574 was bepaalt dat de afgevaardigden , daar die van Woerden en Oudewater by waren, op alle befchreven Dagvaarten zullen gehouden zyn te verfchynen , dat ook alle andere kleine Steden in de Vergaderinge vryen toegang zullen hebben , om hare byzondere zaken aan te dienen , gelyk zy ook zouden gehouden wezen hare afgevaardigden te zenden , als zy om eenige zonderlinge zaken zouden mogen befchreven worden. Een antwoord over den voorgeftelden Vrede ,
waai'



73 KLEINE STEDEN. HOLLAND.
waar omtrent in 't jaar 1575 te Breda gehartdelt werdt, was ook wegens Geertruidenberg, Oudewater en Woerden getekenr'. By het Verbond tusfehen Holland en Zeeland , in 't jaar 1576 , waren tegenwoordig Woerden en Geertruidenberg ; by 't welke wettige verontfchuldiging over 1 niet verfchynen werdt toegelaten. Het Staatsbefluit van 't jaar 1583, waar by aan Willem den Eerden de Hooge Overheid en Graaflykheid van Holland werdt opgedragen , was ook getekent wegens Oude* water , Woerden , Heusden , Geertruidenberg , Naarden , Weesp en Muiden ; en nopens die van Woerden blykt, dat zy dit hadden gedaan met goedvinden hunner Schutteren en gemeene Poorteren. De afgezanten van den Staat aan Henrik den Derden , Koning van Frankryk , in 't jaar 1585 , verklaarden dat Holland en West-Friesland nog in'haar geheel was, en telden onder de bemuurde Steden Woerden , Oudewater , Ysfelftein , Heusden , Geertruidenberg , Weesp , Muiden , Naarden , Geervliet , Goedereede , Vianen , Workum , Asperen , Hcuklom , Leerdam , en Klundert, en van de ongemuurde Zevenbergen , Vlaardingen , 's Gravenzand , Beverwyk , Nieuwpoort en den Haag. Ter* ftond na den dood van Willem den Eerften , in 't jaar 1584, waren ook befchreven en verfchenen die van Naarden , Weesp , Muiden,
Plens-



TREDERIK HEN RIK. JAN DE WIT. 79
ïlcusden , Oudewater , Woerden en Geertruidenberg; en zyn, om 't lang duren der Ver* gaderïng en de groote kosten, vervolgens ver* fcheiden kleine Steden vertrokken , daar onder ook zulke die nog gewoonlyk befchreven worden ; verklarende zich te houden aan 't Verbond met Zeeland , en aan dat van Utrecht tusfehen dc vereenigde Gewesten, met aanneming om de beüuiten, door meerderheid van Hemmen genomen, te zullen achtervolgen. In 't jaar 1605 is by de Vroedfchap van Woerden nog beüoten, tot het doen eener poging om wederom in de Staatsvergadering te verfchyncn ; en in 't jaar 1638 is dit en meerder by Weesp , Naarden , Oudewater en deze Stad weder levendig geweest. Het Verzoekfehrift der Steden Woerden en Oudewater ten dezen tyde , werdt geflelt in handen van den Stadhouder Fredrik Henrik , en Regenten vonden niet goed om zich deswegens by den Stadhouder te vervoegen, en zyne gedachten te vragen. Toen voor het jaar 167a de Regenten van Oudewater den fchranderen Staatsman Jan de Wit ter maaltyd onthaalden , en met hem over 't recht van Woerden en Oudewater fpraken , zoude een der Burgemeesteren gezegt hebben : laten wy het met uwe toelating hier mede bejluiten ; indien onze magt zoo groot ware als ons recht goed is , wy zouden van onze oude plaatje bezitting komen nemen.
't Geen



«O WILLEM t& III. KRYHSRAAD.
't Geen ik u daar verleide , komt byna wooüdelyk overeen met het boek , dat ik nu voor my heb , en , om de groote trouw en oprechtheid die daar in f doordraait , beware ; waar by verfcheiden bewysftukken gevonden worden.
Z. Is er niet nog iets opraerklyks in te vinden van de latere Gefchiedenis ?
V. Dat zal ik beproeven. Op Saturdag den stoften van Oogstmaand 1672 , dag waar op het Broederpaar vermoord werdt, kwam in den morgeuftond de Stadhouder Willem de Derde , met een goed geleide binnen Woerden , zonder zoo ver gebleken is er iets anders te verrichten , dan dat by eene bezending der Regeering ontving , welke hem om
de befcherming der ftad verzocht, dat
hy de Wallen omreedt cn ecu kort verblyf op 't Kasteel nam ; waar na hy fchielyk vertrokken is , cn langs den gereedftcn weg door de Veenen reeds ten drie uren in den Haag heeft kunnen zyn. De Franfchen deden ver! volgens een inval in Holland aan dezen kant , terwyi de Krygsmagt van den Staat ver wegwas. Hunne voorgewende woede en wreedheid wordt door dezen Schryver zeer verkleint , en hy hadt zeer goede gelegenheid om er van onderricht te zyn. Maar des Sehryvers Vader naar Gouda gevlucht , leedt er veel van den Krygsraad, Hy fchryft de redding



WILLEM DE ÏÏL GOUDSCHE SLUIS. Si
ding des Vaderlands , onder 's Hemels be* ftier, in dien tyd toe aan 's Lands eigenaartige fterkte , het opbrengen van fchattingen by het behouden gedeelte , en het open gaan der oogen van andere Vorsten ten aanzien van Lodewyks heerschzucht. Onder de Bylagen vind ik een Brief van Karei den Tweeden , Koning van Engeland ; in welken deze den Stadhouder aanmoedigt, om zich in die magt te'ftellen , naar welke zyne Voorouders altyd getracht hebben. Verder vind ik de aanbiedingen van Vrede aan Engeland van wege den Stadhouder; waar onder begreepen is, de Oppermagt der zeven Gewesten voor hem ; om nu den Brief van den Stadhouder tevens Koning , over zyn verfchil met Amfteldarn in 't jaar 1690 , en de Hukken over 't voorgevallene in de ftad Goes in 't jaar 1692 , niet nader aan te roeren , fchoon zy hier gevonden worden.
Z. Ik heb daar uit dat Boek al veel byzonderheden vernomen.
V. Wy zullen 't hier ook by laten berusten. Wy voeren door de Goudfche Sluis, welker bezit in tyd van Oorlog van veel aangelegenheid is. Vrouw Jacoba brak het beleg voor Haarlem op , om dat Hertog Filips van Bourgonje , haar Neef, deze Sluis dreigde te floppen. De Spanjaards verdreven van hier vyf Engelfche vaandels , waar door zy te vei* F ' li*



8a boskoop. gouda.
liger om Leiden konden liggen. En der Franfchen Krygsmagt werdt, omtrent een eeuw daar na, by deze Sluis gefluit. Verder voeren wy door een plaats , die , hoe vreemd dit ook fchyne , tot de Hooge Vierfchaar der Heerlykheid of Abtdy van Rynsburg behoort, namelyk door Boskoop, een Dorp waar veel Boomkwekers woonen , Tuineryen en andere Neringen zyn , langs de Gouwe tot in dit luchtig Gouda. De wateren zyn hier, en daar wy verder in Zuid-LIolland zullen komen, drinkbaar. Gouda ligt meest in 't rond. De Groote kerk, weleer aan Joannes denDooper gewydt , welke de Had zeer ver doet kennen , trekt hier altoos het eerst den aandacht; wy naderen haar , van by de Potters poort , by welke een Pluis voor Kostkoopers is , weleer een Nonnen-Klooster, in 't gezicht van den Vrouwe-Toren ; de Gouwe , waar aan der Lutherfchen Kerk met haar fpits , voorheen de St. Joost-Kapel, en de Vischmarkt , verder Op wandelende. De Toren heeft een Klokkenfpel in haren zoogenoemden Lantaarn, een doorluchtige fpits. Verfcheiden malen leedt de Kerk , die twee en vyftig Altaaren hadt, en omtrent den aanvang der dertiende eeuwe hier uit den Bloemendaalfchen Polder verplaatst zoude zyn , door brand , laast in 't midden der zestiende eeuw. Toen en te voren, wanneer de middelen tot brandblusfching gebrekkig waren,



KOORNHERT. 83
ren , waren de verwoestingen door brand veel aanmerklyker dan thands ; fomtyds brandden Steden grootendeels af; ook waren de huizen veel van hout en met rieten daken , zoo dat een fteenen gebouw dikwyls daar van den naam van ftein of fteen droeg. Dirk Volkerts Koornhert, een voorftander van gematigtheid gedurende het zoogenoemde Kerkhervormen, ligt in deze Kerk , by andere voorname Mannen , waar onder van Beverning, begraven. Men heeft op den Zerk weleer een Graffchrift gelezen , gemaakt door Henrik Laurenszoon Spiegel', Amfteldammer , waar van dit een gedeelte is :
Nu rust, Wiens lust En vreugd Was deugd En 't waar'; Hoe zwaar 't Ook viel.
Koornhert, Amfteldammer, was Beambt- vervolgens ook Geheimfchryver in Haarlem , geraakte in den Haag gevangen , wegens diensten aan Breederode en de zoogenoemde Hervormden , fchoon met hun irf alles niet eens in Leere , werdt door den Raad der Beroerten gebannen, met verbeurtverklaring zyner goederen , geneerde zich met Plaatfnyden ,.
F 2 werdt



84 H. L. SPIEGEL. KERKGLAZEN.
werdt Geheimfchryver der Staten , en , met het onderzoek der afperfingen van fommige Overften belast, door Lumey met den dood bedreigt, week , keerde , geraakte in der Kerklyken haat; weêr Beambtfchryver in Haarlem , kwam hy in ongelegenheid om een Verzoekfchrift voor bedongen vrye Godsdienstoefening der lloomfchen , en ftierf in deze ftad , na dat hy veele woon- en verblyfplaatfen gehadt, beurtling bevordert en vervolgt , bemint en gehaat geweest was. Zyn Vriend Spiegel fchreef dan met recht : Luttel onderwincis maakt groote rust. Daar hy met even veel recht byvoegde : Winnen is 't zoetst, en de waarheids-winst de grootfte. Men zegt dat hy de maker is van 't bekende Liedje , Wilhelmus van Nasfauen. Dit Gebouw wordt voornaamlyk bezocht om zyne alom bekende befchildcrde Glazen , die fterk gekleurt zyn, en -geoordeelt :worden de weinige , die men te Amfteldarn in de Oude Kerk ziet, te overtreffen. Alle de Glazen zyn befchildert. Men ziet hier 't bezoek der Koningin van Scheba by den Koning Salomo , het Avondmaal van Jezus Christus met zyne Leerlingen; Joannes , de Dooper genoemt , leerende de bezoldigde Knechten niemand overlast te doen , niemand valfchelyk te befchuldigen , en met hunne bezolding vergenoegt te zyn ; de voetivasfching der Leerlingen ; 't Ontzet van Leiden,



KERKGLAZEN. KOOPMAN POT. 85
den , 't Vrouwtje in Overfpel bevonden , en meer andere Hukken in een bekent Boekjen uitvoerig befchreven ; giften van Filips den Tweeden , Koning van Spanjen , Nederlands bygeloovigen Tyran , der Staten van ZuidHolland , van byzondere Steden , der Staten van Noord-Holland , van Gilden en van byzondere Perfonen.
Z. Mogt een Tyran , of in goed Hollands een Geweldenaar , en Bygeloof, federt den tyd van Filips ons onbekent geworden zyn !
V. Byzonder worden in de Kerkglazen geprezen een Bedelaar en zyn Plond, een purperen Rok en roode Mantel , ook een Ezel, zyn kop rekkende om voeder te nemen. Een der Schenkeren onder de Kreupelen zich afgebeeld vindende , was misnoegt. Deze aanzienlyke Kerk wordt , nevens de Gasthuiskerk , door vyf Leeraars bedient. Hier op de Haven ziet gy de Gasthuiskerk, ook ten diende der Walfche Gemeente. In dit Huis , in de veertiende eeuw gefticht, koopen fommigen den kost. Achter de groote Kerk, ziet men het Weesbuis en andere liefdadige Gedichten, ten deele weleer Gccstlyk , waar onder 's Lands Tuchthuis. In 't Weeshuis neemt men ook Vondelingen aan. Men wil dat zekere Pieter Pot , voornaam Antwerps Koopman , die. het Weeshuis omtrent het midden der vyfticnde eeuwe F 3 mer-



86 RAADHUIS. STRAFPLAATS.
merkelyk begiftigt heeft, in eenen yzeren pot te Gouda te vondeling gelegt, en in dit Weeshuis opgevoed geweest is. Binnen deze ftad telt men wel zestien hofjes. Men vindt hier een aanzienlyke Arminiaanfche Gemeente en verfcheiden Roomfche Kerken. Op deze ruime driehoekige markt , daar de bekende Herberg het Harthuis is , ziet gy 't Raadhuis , een gebouw van 't midden der vyftiende eeuw, doch naderhand uit- en vooral inwendig verfiert en verbetert, naar den ouden trant met Hangtorens , tusfehen beide met een fpits , met een dubbelen overdekten opgang , waar achter een fteenen ftrafplaats op pylaaren , daar onder de Korenbeurs en Vleeschhal , en daar achter op eenigen afftand de aanzienlyke Waag. Men zegt dat de grondflagen van Kerk en Raadhuis dicht by elkander zyn. Verfcheiden jaren geleden , werdt op 't Raadhuis een Borstbeeld van Paulus gevonden , ten tyde der Beeldftorming daar heimelyk verborgen. 'Ten einde die ftraat is de Kleiwegs Poort, en daar by het Oude Vrouwenhuis , weleer ook een Gasthuis , waar in de afbeelding eener Vrouw , die , zoo men zegt , belooft hadt, het Pluis van voren merklyk te zullen verbeteren, wanneer zy erfgename van zes en dertig harer Bloedvrienden, die nog leefden , zou geworden zyn ; ook zou het geval gebeurt wezen en zy haar woord gehouden hebben. In dat
Pluis



VERSTEEND BROOD. ERASMUS. 8j
Huis bewaart men ook een ftuk fteens, 't welk een half Roggenbrood zou geweest zyn. Hier by den Doele is de Tiendewegs poort, uit welke men naar Utrecht reist. By 't Doeleen Vlamingspoortje zyn weleer Doelens geweest ; voor dat laaste Poortje ligt geen Brug, maar een Schouw ; men ziet het aan den Singel, van de vrolyke Voorftad aan de Gouwe, naar de Dykpoort wandelende. Plet Doelepoortje is gelyk aan een dier Vesttorenen die hier nog rondom de ftad , voorts van een wyde Gracht en Tuinen omringt, en aan de Poorten te zien zyn; terwyi, onder de Torens binnen de ftad, de Barberetoren ook nog opmerklyk is. De Veerftals , Tol- en Middenpoorten , aan den Ysfel ftaande , zyn 4e overigen , die ik u niet noemde. Aan den Ysfel zullen wy de Rotterdamfche- of Dykpoort uit ryden , wanneer wy onze reis daar voortzetten. De Moeder van Gerrit Gerrits , onder den naam van Defiderius Erasmus wyd vermaart , is van hem in Gouda zoo verre heen zwanger geworden , naar fommiger meening buiten echt , dat hy alleen by toeval te Rotterdam geboren is. In ftads Boekery , by St. Jans Kerk , worden zeker 's mans Borstbeeld en verfcheiden zyner eigenhandige Brieven nog bewaart. Ter Gouw ligt by Schieland', en komt ten tyde van Graaf Fioris deu Vyfden als eene ftad voor , namelyk; in F 4 't jaar



88 GESCHIEDENISSEN.
't jaar 1272. Zy heeft een Slot gehadt, is door de Vlamingen bemagtigt geweest, hieldt het met Vrouw Jacoba , na dat zy door 't overlyden van den laasten Graaf van Blois, haar Heer , onder Holland was geraakt ; en m 't jaar 1488 werdt een aanflag van Utrecht tegen haar ontdekt. In 't jaar 1574 lekte een verraderlyke aanflag der Spaanschgezinden jegens haar uit, door 't gevangen nemen van een befchroomden en twyfelmoedigen Boer, die een Brief overbragt. Gouda maakte nevens Amfteldarn de meeste zwarigheid , toen men Willem den Eerften Graaf dacht te maken. Eenige jaren naderhand floot Gouda de Dykpoort, voor Dykgraaf en Hoog-Heemraden van Schieland , wier Schouw zy niet gedoogen wilde , om dat men er tegen was dat harentwege een Heemraad zat. In 't jaar 1658 werdt de Trekvaart tusfehen Amfteldarn en Gouda voltrokken. Na dat Gouda in 't jaar 1672 de Sluizen geopent hadt , braken de Boeren , gewapend , de ' Tolpoort open ; zy bezetteden 't Stadhuis , en werden verjaagt, terwyi 't gemeen met de verheffing van Oranje geftilt werdt. Zy is eene der groote Steden , en heeft, zoo als ik ergens gevonden heb , haar recht van Voorzitting voor Amfteldarn , aan die ftad verkocht; dit, begrypt gy , is reeds lang geleden. Zy heeft vier Burgemeesters. In 't jaar 1515 hadt zy zestien honderd
vier



LANDPOORTERS. HANDEL. 89
vier en negentig Haardfteden , in 't jaar 1632, twee duizend vier honderd twee en dertig Huizen , en in 't jaar 1732 , drie duizend 'negen honderd vier en zeventig Huizen en twintig duizend Ingezetenen. Zy heeft tolvryheden , en kan, volgens een harer Handvesten , Landpoorters maken van de In- en Opgezetenen van verfcheiden rondom gelegen Dorpen, en byzonder is 't dat Haastrecht hier onder getelt wordt. Voorheen was hier groote Brouw- en Lakennering. Wie kent nu de Goudfche Tabakspypen niet ? ook is hier handel in Kaas , Goudfche —<- ook wel, naar een naburig Dorp, Sfolwykfche Kaas genoemt, Vlas , Garen enz. nevens de noodzaaklyke doorvaart wegens den handel tusfehen Holland , Zeeland cn de Oostenrykfche Nederlanden. De vertellingen , nog in deze eeuw, aangaande eenen vadfigen flaperigen Boer , ga ik voorby. De ftad heeft zich in 't jaar 1672 door overftrooming van haar Omland behouden ; 't geen Amfteldarn toen ook gedaan heeft; terwyi Naarden , Woerden en Oudewater in der Franfchen handen waren gevallen.
Z. En nu onlangs hadt men van deze oude vyanden zich weêr vrienden gemaakt!
V. Verbindnisfen met andere Mogenheden hebben ons menigmaal in de klem gebragt; ondertusfehen hadt men toen eigenlyk tot vyF 5 and



JO REGERINGEN DER STEDEN.
and den heerschzuchtigen dweep- en vervolgzieken Lodewyk den Veertienden ; daar onze zoogenoemde Geloofsgenooten zich toen ook by voegden. Omtrent eene eeuw vroeger hadt zy zich ook van de Gouwe en Ysfel tot hare befcherming bedient. Van de Regeringen onzer Hemmende Steden zal ik u , naar gy al reeds hebt kunnen merken, niet veel zeggen; hy die er belang by heeft of in Helt om by dezelven invloed te hebben , weet dat hy in den Tegenwoordigen ftaat der Nederlanden , in vroege' ren tyd grootendeels door Wagenaar befchreven , en elders , onderrichting kan bekomen: wy doen in onze verbeelding een reisjen tot nut en vermaak , niet om ons met Regering of Regeringszaken te bemoeien. Overal is in de Steden een Schout , en er zyn Burgemeesters , Schepens en Vroedfchappen , onderfcheiden in getal ; of dat evenredig is en hoe zy aangeftelt worden , ftaat ons niet te verhandelen. Hunne verrichtingen en die hunner voorname en mindere Dienaren en onderhoorigcn zyn bekent. Wy woonen op 't Land en hebben daar niet meê te doen , dan voor zoo ver uit hare Vroedfchappen Afgevaardigden ter Dagvaart of in andere Hooge Vergaderingen worden gezonden ; aan wier fchikkingen wy ons moeten onderwerpen , zoo lang wy verkiezen in 't Vaderland , dat wy nu befchouwen , te blyven woonen , en geen anderen
oord



REDERYKERS. MOORDRECHT. 01
oord op te zoeken. Het Wapen van Gouda is kenbaar aan den Doornenkrans, naar men verhaalt door Vrouw Jacoba der ftad gefchonken, wanneer zy in haren grootften tegenfpoed zich binnen deze muren ophieldt. In 't begin der vorige eeuw zoude 't getal der gouden fterren op 't roode veld, van twee tot zes vermeerdert zyn. De zilveren paal of baar zoude in dit en andere ftedelyke Wapens eene doorfnyding van water betekenen.
Z. Dat zou dan een zoogenoemt fprekend en dus geen edel Wapen zyn.
V. Met beuzelingen van dien aart zullen wy ons niet ophouden ; anders durf ik u niet beloven dat wy er buiten zullen blyven. De Kamer der Rederykeren in Gouda , is zegt men nooit vervallen. Zie hier een klein ftaaltjen hunner voornaamften elders ; 't is van Roemer Visfcher , Amfteldammer , aan zynen Vriend Spiegel :
In de Kerck foudt gy al te langh fitten kyck'en , Buyten op den Dyck fond ghy u feer beflycken, Ghefont t'huys blyven can ick fo quaiyk doen als ghy; Weet ghy nerghens te gaan ? fo comt dan by my.
Wy zouden nu van hier , langs eenen ftraatweg , Rotterdam kunnen bezoeken ; welhaast zouden we dan ook het Dorp Moer- of Moordrecht en zyne Steenbakkeryen zien , in de
ou-



andere dorpen. oudewater.
oude Gefchiedenis bekent door eene nederlaag van 't volk van Jonker Frans van Breederode, om leeftogt uit Rotterdam getrokken , daar , gelyk op meer Veendorpen , een Arminiaanfche Kerk is , Wol- en andere Nering gevonden wordt; anders zouden wy van hier over Kapelle op den Tsfel en het Slot, welks Hoog Rechtsgebied nog in 't jaar 1746 uitgebreid is , naar Rotterdam of Dort kunnen reizen ; zoo wy van Dort te rug reisden , zouden wy 't aanzienlyk Dorp Ouderkerk aan den Ysfel ontmoeten , 't geen een Handvest van Floris den Vetten heeft , het oudfte bekende; verder zouden wy over Moordrecht het Dorp Gouderak aantreffen , welks inwooners , als er wegens Gouda lyfftraf gefchiedt , verplicht zyn, by 't fchavot met pieken de wacht te houden , waar van de reden duister is; maar wy moeten nu elders heen. Hier ligt Oudewater , met Woerden goede nabuurfchap houdende , eene verfterkte ftad , al voor het jaar 1349 , toen door den Utrechtfchen Bisfchop met vuur verdelgt , in 't jaar 1575 door de Spanjaarden ftormenderhand ingenomen en deerlyk mishandelt , en omtrent een eeuw later in de magt van Frankryk geweest , weleer ter Staatsvergadering verfchenen.
Z. Dit is my reeds duidefyk gebleken.
V. Zoo iets zal ik echter telkens, daarliet tè pas komt , herhalen, op dat gy het te beter



POORTERSCHAP. 93
ter zoudt kunnen onthouden. De Ysfel vloeit door Oudewater met bogten. Zy heeft thands vier Poorten , de Broeker- of Goudfche-, Linfchoter-, Nieuwe of Utrechtfche- en Ysfelpoort. Het Slot of Kasteel is nu lang verdwenen , was veele jaren na de toeflemming van Keizer Karei in de Linfchoter poort verandert. Zy behoorde weleer ouder Utrecht , werdt aan Graaf Flops der. Vyfden te pand gegeven , maar nooit geloscht. Oudewater hadt in 't jaar 163a, vyf honderd zeven en veertig, in 't jaar 1732 , vyf hcnderd twee en zestig Huizen, 't Stadhuis , by de Vischmarkt , aan de Kapelllraat, is een eenvouwig deftig Gebouw , met een Voorpui en daar op Leeuwbeelden. In den' Voorgevel zyn de Wapens van Delft en Alkmaar , zoo wel als dat van Oudewater. Deze ftad heeft met Delft en Alkmaar zekere verbindnis gemaakt aangaande het Poorterfchap; van waar de drie Wapens dier Steden aan fommige harer openbare gebouwen te zien zyn: waar van anderen, Bleiswyk over Delft , Eiklenberg over Alkmaar en Kinfchot over Oudewater , gefchreven hebben ; namelyk die in de eene ftad Poorter was , zoude ook in de andere dus erkent worden. Uit het dak van 't Raadhuis ryst een Koepeltorentje, waar in de klok hangt. Langs de Voorpui gaat men ter wederzyden met trappen naar den ingang. Hier ziet men een ruime Zaal, aan 't einde
de



94 SCHILDERY. GEVANGEN TOREN. WAAG.
de Vierfchaar, en daar achter een fchoon vertrek voor de Regeering, waar in een groot en kunstig fchildery der Spanjaarden wreedheden in deze ftad vertoont. Hier nevens is de Weeskamer. De Kerk is een aanzienlyk 'gebouw , met een Toren , die omtrent op de wys van een huisdak gekapt is , foortgelyk als men in Friesland en Groningen veel ontmoet, aan de Oostzyde met een uitftek , waar in het fpeelwerk hangt. Zy wordt door twee Leeraars bedient. In 't Gasthuis kan men den kost koopen. De Kapel , een oud Kerkje , nu ftads School, en tot ander gebruik gefchikt , diende weleer ook voor de byeenkomsten der Rederykeren. By de Romeinsbrug, daar de Ysfel in den mond van de Haven valt , is een gevangen Toren, van zware fteenen vierkant opgebouwd, boven plat en gefchikt om er op te wandelen, die voor een Wachttoren der Romeinen wordt gehouden. De Waag , aan de Markt, in 't midden der ftad, is merkwaardig, door 't gebruik dat er nog in deze eeuw van gemaakt is : men heeft er namelyk menfehen gewogen, van Toovery befchuldigt, om , wanneer hunne geftalte en 't gewicht overeenkomt', door een verklaring van 't Gerecht , vry gefchouwt te worden ; een uitvinding zegt men van Keizer Karei , waar van ook vreemden in Roomfche Landen zich bedient hebben , en , men weet niet hoe , een voorrecht dezer Waag ge-
wor-



keuren. nering. haastrecht. pg
worden. Hier zyn twee Burgemeesters. Oudtyds waren hier ook Kiezers, 't Wapen van Oudewater is een roode Leeuw , op een rooden Burg', als wakende, op een zilver veld ; tong en klaauwen zyn hemelsblaauw; de omloop van den Burg wordt met fchietgaten, de Poorten worden met hameien verbeeldt. Men zegt dat hare Keuren door^Flugo de Groot in orde gebragt zyn ; ze zyn zeer geacht by alle die haar kennen , terwyi men er 's mans ftyl ook in meent te kunnen befpeuren. Men geneert zich hier veel met Lyndraaien , waar toe de omliggende Landen den Plennip leveren. Arminius is hier geboren. Nu mogten wy wel. een kleinen uitflap naar Schoonhoven en GorVkum doen , al zullen wy geen groote Steden aantreffen ; zy liggen wel wat afgelegen, maar zullen daar tegen ons niet lang ophouden.
Z. Naar dat reisjen verlang ik.
V. Wel aan ; wy wandelen over en langs den Ysfel van Gouda naar Haastrecht, aan en in het PIoog-Heemraadfchap yan den Krimpenerwaard , onder de open Steden te tellen. Zy wordt met haar Rechtsgebied Stede en Lande van Plaastrecht genoemt , en fchynt in 't jaar 1294 en later eene Heerlykheid geweest te zyn , hadt in 't jaar 1632 , honderd vier en dertig, en in 't jaar 1732 , twee honderd zes en tachtig Huizen, 't Stadhuis heeft een enkelen opgang van eenige trappen en een Torent-



pè schoonhoven. kerk.
rentje. Hier zyn twee Burgemeesters. De Haastrechtfche Paardenmarkt is bekent. Er is handel en vertier in Hennip , die hier' omftreeks groeit , en in Zeildoek. Ook zyn er Looieryen en Lynbanen. Deze weg langs de Vüst is zoo fmal, dat rytuigen alleen by zekere palen elkander voorby kunnen. Hier is eene Atnbachts-Heerlykheid, Vlist en Bonrepas of Boerenpas genoemt. Wy zullen in Schoonhoven rusten. Daar komen wy aan de ftad , en nu treden wy ter Kruispoort in. Zie daar den laaggekapten Kerktoren en ftads Wapen , een Graaflyk gefchenk in plaats van 't oude Slot, waar in vier klimmende .Leeuwen , de eerfte en vierde zwart, de anderen rood , op een zilveren veld , verbeeldt zyn. Van de Kerk Oostwaards loopt een ftraat naar de Lopikker poort; aan de Lekzyde zyn de Veer- en Vrouwepoorten , welker eene by hoog water wordt toegedamt. By deze laaste, nu byna eene Binnenpoort , is de oude Vestmuur. De Huizen zyn daar met Pothuizen ; en de Vlist, eene gracht waar aan de Kerk en 't Raadhuis zich vertoonen , is by uitftek wel bebouwd. Hier buiten ten Oosten zyn Koren- zoo wel als Weilanden , en 't ontbreekt hier ook niet aan lustige Boomgaarden. De Kerk, byna in 't midden der ftad , was oudtyds den PI. Bartholomseus toegewydt, en wordt door drie Leeraars bedient; want in de Gasthuiskerk ,
dicht



STADHUIS. OLIVIER VAN NOORD. 9?
dicht by de nieuwe Haven , ook met een Toren veriiert , wordt thands geen dienst gedaan, 't Celloelte der Regering is met beeldwerk van 't Lyden van Jezus Christus. In deze ftad is ook eene Armmiaaiifche Gemeente , ook een huis voor Kostkoopers. 't Stadhuis, met een enkelen opgang, heeft een Klokkenfpcl in zyn fpits , waar aan by vernieuwing een ftuk gefchut verbruikt is , 't wel!: Olivier van Noord met zich den aardbol heeft omgevoert.
Z. Dat is geen onaartig gebruik maken van oorlogstuig.
V. Geen kwaad voorbeeld voor de Mogenheden , zoo dra elk met het zyne te vreden is; maar wanneer zal dat gebeuren ? Schoonhoven is al zeer geregelt aangelegt , werdt eene ftad genoemt in 't jaar 1280 , en floeg de Hoekfchtn af in 't jaar 1488. Zy zoude al in de achtfte eeuw bekent geweest zyn, en door brand haar voornaamfte papieren verloren hebben. Sedert den Hoekfchen en Kabbeljaauwfchen twccfpalt , in welken zy aan beide zyden geweest is , weet ik niet dat haar merklyke onaangenaamheid bejegent heeft, ten zy by de laaste omwending. Zy hadt in 't jaar 1515 , vier honderd zestig Haardfteden , in 't jaar 163a , zes honderd een en zestig Huizen , en in 't jaar 1732 , zes honderd zeven Huizen en vyf en twintig honderd G In-



9^ HANDEL. NERING.
Ingezetenen. Zy heeft twee Burgemeesters, ook Kiezers, wier tyd van inwooning niet bepaalt is. Hier was weleer veel handel op Kleefs- en Bergsland ; na de Nêderlaridfche beroertens der zestiende eeuw kwamen Tapytwerkers uit Braband en Vlaanderen herwaards, maar deze nering verhuisde al mede. Men heeft hier Zilverfmederyen ; de Schoonhovenfehe Fonteinkoek is bekent; maar vooral heeft de ftad zich reeds van ouds een naam gemaakt door 't Zalmvisfchen in de Lek. 't Maken van Tabakspypen en de handel in Hennip, maakt ook een deel van haar beftaan uit. Zy was voorheen, nevens Gouda, eene Hecrlykheid eens Graven van Blois , gefproten uit den huize van Avenues , en heeft federt de laaste omwending veele voordellen ter Staatsvergadering gedaan , betreffende het tegenwoordig bedier.
Z. Om welke reden deedt dit juist zulk eene kleine dad ?
V. Wilt gy de Staatsgeheimen onderzoeken ? Er is nog geen befluit genomen, nopens des volks invloed , en derhalven ook aangaande den invloed dier Steden en Plaatfen , welker vermogen met dat van Schoonhoven gelyk daat , of ook het zelve overtreft. Ik moet by deze gelegenheid iiog aanmerken, dat de redenen door Hooft, en door Boxhorn in zyn Toneel der Steden
vaa



KLEINE STEDEN. JACOBA. BEILING. 99
tan Holland , wegens liet weglaten en wegblyvcn der kleine Steden , opgegeven , door Costerus wedcrlegt worden» In dat werk van Boxhorn vindt men platte grondtekcningen , zelfs der kleinfte Steden. De overgeblevene ronde Toren van Schoonbovens Kasteel, by de Loopikkerpoort en 't ruime Doeleplein , in 't jaar 1577 afgebroken , weleer door Friezen en Kennemers verovert , kort daar aan herbouwt , en een eeuw later door Gravin Jaco* ba tot overgaaf gedwongen , doet aan eenen tweeden Regulus in Albert Beiling, en tevens aan eene fmet in Vrouw Jacoba's hartsgefteldheid denken ,, terwyi men eene oude afbeelding van haar op 't Raadhuis vinden kan. Hier by vond ik Hugo de Groots Inleiding tot de Hollandfche Rechtsgeleerdheid , op alle de Deelen van 't Vaderlandsch Wetboek , 't een en ander zinlyk gebonden , bewaart achter een groen zyden gordyn , tot gebruik der Regeering.
' Z. Beftondt hier in de Boekverzameling?
V. Ik zag niet anders. Buiten, beneden da ftad , aan de Lek , is het vermaarde Klooster den Hem geweest , daar men al vroeg Boeken drukte , door Ltimey in de asch gelegt ; nu zyn er Boomgaarden. Schoonhoven werdt weleer voor Gouda genoemt, en zoude groöter geweest zyn, dan tegenwoordig. Hier en elders aan de Rivieren, vindt men Haft ,
G 4 08-



i0o haft. reus. ysselstein.
oeveraas , Vliegen van een dag , op 't water vallende.. Men wil dat de vloer der Kerk vaa 't naburig Berg-Ambacbt , een Dorp met ecu Slot by het Zalmvisfchend Dorp Lekkerkerk , zoo hoog is als de Lckdyk. Het Dorp Ammerstol, nader aan Schoonhoven, zoude tot een Stad aangelegt zyn. In de Herberg te Lekkerkerk is, in fchildery, een afbeelding, en een der muilen, van zekeren Gerrit Bastiaanz. een man van ongemeene langte , fterk en zagtaartig. Daar ligt Ysselstein , in 't jaar 1349 waarfchynlyk reeds bemuurt, met haar Omland , eene Vry-Heerlykheid of Baronny des Stadhouders , voorheen ter Staatsvergadering verfchenen , Leen van Holland. De ftad heeft drie honderd huizen. Het flot werdt eens jaar en dag door eene Vrouw van Ysfelftein verdedigt , en de ftad eens door de Gelderfehen verbrandt. Over de ftad is tusfehen Holland en Utrecht veel getwist , 't geen zy ook al moest bezuren. In 't jaar 1672 is zy in der Franfchen magt geweest. Hier zyn Koren- en Hennip- zoo wel als Weilanden. Er loopt een Gracht door de ftad, de Haven genoemt. Zy is langwerpig gebouwt , en beeft twee Poorten , de Ysfel- en Benskooper Poort , naar een Dorp onder de Baronny. Er woonen veel lieden , die een ftil leven zoeken, 't Stadhuis is een deftig oud Gebouw, met een dubbelen opgang en Torentje; De Kerk heeft een
bui-



vianen. 10*
buitengemeenen Toren met drie omgangen, en wordt door twee Leeraars bedient. In 't Choor is eai verheven Tombe, waar op een liggend Vrouwebeeld, met dat van een Hond aan de voeten; het beeld eener Echtgenoote van eenen Egmond , uit wiens huis deze Baronny door Huwetyk aan Willem den Eerden is gekomen. Er zyn twee Burgemeesters. Buiten de ftad is in 't jaar 1736 een huis aangclegt, door de Hernhutters. Niet aan Holland , maar aan 't geheele Gemeenebest, worden by afkoop lasten betaalt. Daar ziet gy , over de Lek , Vianen , met haar Omland , waar in een aangenaam Bosch , eene onafhanglyke Heerlykheid , weleer van 't Geflacht van Breederode , waar van een voor den verzochten Graaflyken tytel , om de bygevoegde afhang* lykheid , Keizer Karei bedankte , by koop in • 't jaar 1725 aan de Staten van Holland en West-Friesland gekomen , nog een Vryplaats voor ongelukkfgen , weker ter Staatsvergadering verfchenen. De ftad is oud , geregelt in 't vierkant, naar men wil in 't jaar 1290 aangelegt , met vier Poorten , de Lek-, Land-, Hof- en Oostpoort. Het Kasteel draagt den naam van Bateftein , naar eene Bate , Echtgenoote van een der Heeren ; van welks Toren , St. Paul genoemt , naar den Zoon van een gevangen Graaf uit Artois , voor wiens losgeld hy gebouwt werdt, men weleer zelfs die G 3 van



10% BREEDERODE.
van Utrecht zoude befchoten hebben. Vianen heeft die van Utrecht eens trouw gezworen. In 't jaar 1672 , om van oude onlusten niet te fpreken , werdt Vianen , als een onzydige plaats , aan- de Franfchen ingeruimt ; echter werdt zy gebrandfchat. Er waren in en buiten deze ftad, in 't jaar 1732, vier honderd een en dertig huizen ; men rekent ruim vier honderd binnen de muren. De Kerk is groot, met een dikken Toren en lage kap of fpits. Zy heeft eene Graftombe van den Vader des bekenden Henrik van Breederode, en wordt door twee Leeraars bedient. De Franfchc Kerk was weleer een Klooster. Het Stadhuis , gelyk de Kerk aan de zeer breede rechte voornaamfte ftraat , heeft een blaauw Arduiuftencn gevel. Hier zyn twee Burgemeesteis. Het Wapen heeft drie zwarte zuilen op een wit veld. In 't Bosch bouwde Henrik het huis Amalialtein, naar zyne Echtgenoote dus genoemt ; hier by is een Herberg gebouwt. In deze ftreek zyn zeer goede Hoenders. De Hooge Gerechtskamer bant ook uit Holland en West-Friesland , gelyk daar ook ftilzwygend uit Vianen en het daar meê verbonden Ameide gebannen wordt; zynde dit in 't jaar 1783 wegens oproer enz. bepaalt.
Z. Zyn hier niet wel eens onder de ongelukktgen geftelt zulken , die naderhand een verbazende rol fpeelden ?
V. Maar



AMF.irS. NIEUWFOORT. I03
V. Maar voedt men dwalende niet wel eens flangen als in den boezem op? Zie daar AmeiDe , ook oud, voorheen eene bemuurde ftad, door die van Utrecht met geweld ontmantelt. Zy is door gemelde koop nu eene vrye IIooge Heerlykheid der Staten , en hadt in 't jaar 1732 , honderd twee en veertig huizen. Het Raadhuis heelt een dubbelen trap en een Koepeltorentje. Hier zyn twee Burgemeesters. Zy is als Ambachts-Heerlykheid verkocht. Nu ileken wy de Lek over en ryden met een open wagen naar Gorkum. 't Is hier reeds in den Gelderfchen trant. Hier ontmoeten wy Niéuwpoort , in 't jaar 1402 reeds bemuurt geweest , in de oorlogen met Gelderland meermaal verbrandt , en in 't jaar 1673 op nieuw verfterkt. Het opfchrift boven de Poort zegt, dat dit ter verdediging van den Codsdicnst en der vryheid des Vaderlands is gefchiedt. Het Stadhuis heeft een Koepeltorentje , en is in 't laast der vorige eeuw gebouwt. De Burgers maken Hoepen of varen te Visfchen. Men wil dat deze ftad door verwoestingen , de vruchten des oorlogs , vermindert zynde , Schoonhoven daar door weêr is toegenomen. Zy is eene Hooge Heerlykheid des Stadhouders , en heeft naar ik bevinde honderd twee en veertig huizen. Men ziet er vruchtboomen langs ftraat en gracht. Hier zyn twee Burgemeesters ; ook is er de Vroedfchap gebleven. Zie daar G 4 nu



s°4- gorkum.
nu ter rechterband de Baronny van Liesveld , mede den Stadhouder behoorende. Daar ziet gy tevens den Alblasferwaard, een Hoog-Iieemraadfchap , vruchtbaar in Hennip en Hoephout ; door de laagheid van den grond vindt men er , gelyk in de meeste oorden van Holland, ook Weiland , dat men door behulp van Watermolens moet droog houden , en de meeste huizen liaan er op hoogtens gebouvvt , 't welk geen onbevallige vertooning maakt, en by doorbraken veiligheid verfchaft. Ter linkerhand ziet gy het Land van Arkel , oudtyds een gedeelte van 't Graafïchap Teisterbant , foortgelyk een Land als de Alblasferwaard , veelerlei gewasfchen voortbrengende, als Hennip , Tarw , Gerst , Boonen, Erwten , Haver , Kool- cn Raapzaad. De Kerk van 't Dorp Arkel zou in 't jaar 694 gefficht zyn. Nu komen wy in de ftad Gorküm of Gorinchem of volgens anderen Gornichem , waar door de Linge onder drie Bruggen in de Merwe vloeit, van arme Gorrekens of Visfchers opgekomen , maar waarfchynlyker den naam hebbende van een heim of wooning aan een moerasfige plaats, weleer Goor genoemt. Behalven de Arkelpoort , heeft de ftad , aan dezelfde zyde der Linge , de Kanfe- en Waterpoorten , en aan de overzyde de Dalempoort, uit welke men naar den Tielerwaard en dus naar Gelderland reist, De Wallen zyn zeer vermakelyk. Haar
Doe-



HANDEL. KERK. 105
Doele kan ons ten goeden intrek dienen. Hy heeft een achtkantig Torentje , rondom met. glazen, van waar men een fraai uitzicht heeft, en behoort aan de oude en jonge fchuttery. Men vindt in deze ftad handelaars in Koren , Zaagmolens , en Visfchers van Steur , Zalm en Prikken , een foort van Aal , die in fluitjes gcfneden aas voor Kabbeljaauw is. Gevogelte en andere eetwaren vindt men hier overvloedig. Plier is ook eene overtogt naar Braband. Zy is naar haren ouderdom zeer geregel: aangelegt , en zeer luchtig, van Winkelhuizen wel voorzien , immers langs deze breede ftraat. Zie daar op dit ruime Plein , de • Markt , het Raadhuis , en daar achter Kerk en Toren , van welken twee en twintig Steden zouden te zien zyn , met een eenvouwigen fpits. In 't Choor zyn gedenktekens van dien tyd, toen deze ftad nog aan 't Huis van Arkel behoorde , en in de Kerk is een kunstig gemaakte Kroon , uit veele Hukken. Plier rust de bekende Paffenrode. De Heeren van Arkel zouden hun Wapen verandert hebben , en fommigen zeer groot en fterk geweest zyn; een hunner van eenen Kruistogt te rug keerende , zoude te Genua zyn Wapen voor een huis gevonden hebben, daar, door den bewooner , uit dankbaarheid voor genoten weldaad , geplaatst , die hem weder uit verlegenheid zoude gered hebben. De Gerechtsoefening van G 5 Graaf



I°Ö RAADHUIS. ARKEL.
Graaf Willem den Goeden , op 't Raadhuis verbeeldt, wordt in twyfel getrokken. Een op den dood gevangen beitelde een gcwapent Schutter, by de Vierfchaar boven de deur geplaatst. Onder een gewelf op pylaren, gaat men in 't Stadhuis. Op de groote Markt plaatfle men blaauwe fteenen niet gaten , aanwyzende het groot toneel tot inhuldiging van Hertog Karei van Bourgondien. 't Stadhuis , 't geen een Klokkenfpel heeft , en de groote Kerk, weker aan den H. Maarten en Vincent toegewydt , zyn zeer oude gebouwen. De Kapel , van ouds aan den H. Geeft gewydt , is ook een oud gebouw met een To( ren , cn ftaat in de Arkelftraat. Kerk en Kapel worden door vier Leeraars bedient. Hier is ook eene Walfche Gemeente, vergaderende wel in de Kapel. Andere Gemeentens gaan wy voorby. De Kryt- of Krygs- of Revetfteeg doet denken aan 't fneuvelen van Willem van Arkel , tot droefheid van Vrouw Jacoba , welke deze ftad , reeds aan Holland gekomen , van hem herwon. In den Gelderfchen oorlog hadt Gorkum rykelyk haar deel reed handelde hier Lumey met eenige Roomfche Gecstlykcn , na dat de ftad de Staatfchen in 't jaar 1572 hadt ingelaten. Vervolgens verbrandde zy, voor de Spanjaarden beducht, hare Voordeden. Haar laaste flot hadt muren van zes en dertig voeten dikte : in 't jaar
157*



HUGO DE GROOT. I©7
1578 begon men 't af te breken; nu is er een Tolhuis ; een ouder Slot ftondt by de Dalempoort. Verfcheiden aanflagen der Franfchen , in 't jaar 1672, werden te leur geftelt. Meermaal leedt dc ftad by 't doorbreken der Dyken. Zy was reeds als eene ftad bekend in 't jaar 1287. In 't jaar 1574 werdt zy vergroot. Men telde hier in 't jaar 1515 , zeven honderd Haardfteden , veel minder dan zy ruim een eeuw vroeger door brand verloor , in 't jaar 1632 , zestien honderd negen Huizen , en in 't jaar 1732, dertienhonderd acht en negentig Huizen en zes en zestig honderd Ingezetenen. Hier is nog het huis te zien, in 't welk Hugo de Groot, door beleid zyner Huisvrouw en Dienstmaagd in een Boekenkist werdt ingedragen; van waar hy verder,over de volle markt, in Metfelaars gewaad voortwandelde , en zich dus vermomt naar Antwerpen begaf. In de glazen van een der vertrekken werdt deze gebeurenis gefchildert. Wel haast zien wy het Slot daar hy gevangen zat; maar wy zullen, om met Huigcns'te fpreken , het oude zeer van 't jaar 1618 niet opkrabben , te meer daar wy zoo veel verder dan hy van dien tyd leven , en het nieuwe zeer werks genoeg ter genezing zal verfchalfen.,
Z. Ik ken ook 's mans lotgevallen , uit de Levensbefchryving , welke uit die van Brand en Kattenburg eil andere fchriften , met der
fchry-



Ï08 ELSJE. WILLEM. KANNEMAKER.
fchryveren eigen woorden verkort is , waar in, voor my de gefchiedenis der vlucht altyd nieuw zal blyven , terwyi ik ook altoos deel neem in 't lot van Elsje en van haren goeden Willem , de Groots dienaar.
V. Het fpreekwoord is niet te vergeefsch, dat hy die goed doet ook goed ontmoet , fchoon het hier niet^altyd doorgaat. Gy weet dat hy , door de Groot onderwezen , een kundig Beambtfchryver geworden is, den üiterften wil van Fredrik Henrik nog heeft gefchreven , en tevens ten Hove Voorfpraak of Advocaat werdt. Men ziet in 't Wapen van Gorkum haar Arkelfche Poort. Er zyn drie Burgemeesters. De Drost of Schout, en Schepenen der ftad fpannen de Vierfchaar van 't Land van Arkel , welks Ambachts-Heerlykheden aan Gorkum behooren. Dit doet de verbindnis van deze Stad met haar Omland zien, 't welk ook wel het Land van Gorkum genoemt wordt. Kannemaker, een aanzienlyk vermogend Burger der ftad , ten tyde der oude Heercn, trouwde heimelyk verfcheiden Vryfters en Weduwen in haar flaapkamer , onder beding dat zy binnen 't jaar van de Trouwbelofte niets moesten melden ; maar hy werdt om deze bedricgery onthalst. Men hadt hem de Kerk wel tot vryplaats gelaten , maar een kuip over hem heen geftolpt, tot hy van honger zich overgaf. Zie daar drie Steden ,
dicht



leerdam. graven. ioj
dicht by elkander , voorheen ter Staatsvergadering verfchcnen , namclyk Leerdam , Asperen en Heukelum. De eerfte , Linger- of liever Leeër- nu Leerdam , is het hoofd eens Graafiehaps van den Stadhouder, behoort hebbende aan het Huis van Egmond , en dus vervolgens aan eene der Gemaalinnen van Willem den Eerften. De ftad is ook door de Gelderfchen vermeestert geweest. Graven waren eertyds Rechters, of liever Rechtvorderaars en Uitvoerders ; ja , dit waren zelfs de Koningen , want de naam doet niets ter zake , en betekent nog niet overal even veel. Van tyd tot tyd verkregen de Rechtvorderaars meer magt , by opdragt of aanzichtrekking; en zoo zyn de heerfchappyen ? met onderfcheiden tytels , zoo is ook de erfopvolging ontftaan. Hier omftreeks worden veel Paarden aangefokt. Leerdam was voor 't jaar 1496 een ftad , en heeft naar gisfing binnen hare muren ruim twee honderd dertig huizen.
Z. In de eene ftad telling en in de andere gisfing van het getal der huizen ?
V. Wy fpreken van eene bezitting des Stadhouders ,. daar geen telling der huizen is, die minder bewoont zoude zyn , wanneer er belastingen waren gelyk in de overige deelen van Hofland. De ftad is langwerpig vierkant en regelmatig gebouvvt. Zy heeft vier Poorten , de Veer-, Schoondcrvvoerdfchc-, Hoofd- en Steiger-



ho k0lpert. asperen.
gerpoort. Zekere Folpert van Leerdam , es zyn Zoon Pelgrom , leidden een zeer ondeugend leven , en zouden deswegens op eene byzondere wys geffraft zyn. De Kerk ftaat aan de Markt , 'een Kruisgebouw , met een vry zwaren Toren en lagen fpits. Zy wordt door twee Leeraars bedient. Het Stadhuis is ten tyde van Fredrik Henrik herbouwt. Hier zyn twee Burgemeesters. Het Wapen der ftad is een roode Brug, met een roode Leêr of Ladder daar tegen, op een gouden veld ; en dat van 't Graaffchap beftaat uit twee roode gekartelde baren, op een gouden veld. Onder ftads Rechtsgebied behoort het Dorp Schoonderwoerd 5 voorts zyn er in 't Graaffchap zeven Gehuchten en Polders. Hier by ligt ook des Stadhouders Baronny van Acquoi , daar Janfenius , het hoofd der Janfenisten geboren is. Nu verder. Asperen , ook aan de Linge , in de vrye Heerlykheid of Baronny van dien naam , een oude befloten ftad , in 't jaar 1204 zeker bekent , koude in 't jaar 1632 , honderd acht en twintig , en in 't jaar 1732, honderd drie en negentig huizen tellen, 'k Zw'yg van den moord in 't jaar 1516 door de Gelderfchen hier aangerecht. Zy is een Leen der Heeren van Arkel geweest , en hadt een Kasteel , waar van nog overblyffels zyn , federt de Franfchen het in 't jaar 1672 lieten fpringen , en hier fleefat huis hielden j een ander



heukelum. th
der is verdwenen. Endvogels cn Snippen zyn hier menigvuldig ; maar de vruchtbaarheid van den grond wordt zeer vermindert, door't overloopen van 't water. De muren der ftad, welke vierkant is , zyn meest vervallen ; echter heeft zy vier Poorten , de Heukelumfche , Geïlikömfche , Water- en Begynenpoort, welke laaste mede een Waterpoort is. De Kerk heeft een aanzienlyken Toren met een doorluchtigen fpits. Het Stadhuis, in 't jaar 1638 van vooren vernieuwt , heeft een dubbelen opgang en een daktorentje. Hier zyn twee Burgemeesters, 't Wapen is twee roode aan wederzyden getande Baren, boven vier en onder drietanden , overdwars boven elkander op een zilveren veld , en een zwarte Maarle zonder pooten in den rechter hoek. Heukelum , eene oude befloten Stad en Hooge Pleerlykheid , is mede aan overftroomingen onderworpen , door een van welke in 't jaar 1740 dc Gorkummer Poort byna geheel weg fpoelde. Van daar ftrekt zy meest in 't lang vierkant naar de Leerdammer poort. Zy heeft nog vier uitgangen aan de Linge. De huizen hebben groote opene plaatfen en tuinen, 't Getal der huizen was in 't jaar 1632 , honderd vier , en in 't jaar J732 5 vyf en negentig , later honderd dertien. De Kerk heeft een .fpitfen Toren, 't Stadhuis heeft geen aanzien. Hier zyn twee Burgemeesters, 't Wapen der Stad is een
Poort



112. LOEVESTEIN. HERMAN DE RUITER.
Pooit met drie Torentjes ; maar 't Land van Pleukelum voert het Wapen van Arkel , zóo my onderricht wordt twee witte gekartelde Dwarsbaren op een rood veld. Plet byna verdwenen Kasteel was , zoo getuigt wordt, in 't jaar 1200 door de Pleeren van Arkel gebouwt. Als gy deeze muurbrokken befchouwt, ryzende nevens landeigen vruchtboomen , welke niets kunstigs tot aankweking behoeven , en dezen ons weder haast veel belovenden moeshof daar by voegt , dan ziet gy iets van dien oord, dien wy hu in verbeelding befchouwen ; waar in zonder rykdom , overvloed , vergenoegen en gezondheid gevonden wordt. Pleukelum heeft echter, eenige jaren geleden, nog brandftichting ondergaan. Zie daar nu het Slot en Staatsgevangenhuis Loevejlein, meest bekent door 't verblyf van den zoo verdienstelyken Plugo de Groot, die gedurende dien tyd dat Werk gefchreven heeft , het welk beftendig even als een burgerlyk Wetboek geëert wordt; maar. gy zyt niet onbekent met zyne verrichtingen daar cn elders.
Z. Nog zie ik hem henen varen en Elsje met den zakdoek wuiven.
V. Van Loeveftein fprekende , kan men niet wel voorby aan Herman de Ruiter te denken. Hy , weleer een Osfenkooper, verdedigde , in 't jaar 1570 , met vier en twintig man dit Slot, zelfs na 't affchieten van beide
bee-



sciirvf vertrekje. workum. IIJ
beencii zich in 't zand nederzettende. Zyn dood opende de bres voor de Spanjaarden. Volgens een ander ftelde hy zich in de deur eencr kamer , of liever voor den ingang, ftak eindelyk cenig buskruid aan , 't geen hem en zyne .vyanden in de lucht deedt fpringen. Bekent is 't dat Hoogerbeets de Groots lotgenoot was , dat er op Loeveftein ook Arminiaanfche Leeraars, en door bezorging van Willem den Tweeden Hollahdfche en West-Friesfche Staatsleden gezeten hebben. Er is een Kerk. Men bericht my , dat in 't vertrek ■ van de Groot, op den grond afgetekent is de plaats , op welke hy zyn lees- en fchryfvertrekje hadt doen opflaan. Hier ligt de ftad Workum of Woudrichem , aan de vereeniging van Maas en. Waal , by de Merwe , klein van begrip , byna in 't vierkant , met drie Poorten , met eenen zvvaren ftompen Toren , welker Kerk ook geene Wapenborden , Gedenktekens van der menfehen broos- en ydelheid , ontbreekt. Het Stadhuis is thands zonder Toren. De ftad fchynt in "t jaar 1405 bewalt te zyn , en is ter Staatsvergadering befchreven geweest. Men telde er in 't jaar 1632, honderd zes en vyftig , en in 't jaar 1732 , honderd acht en vyftig huizen. Zy is de hoofdplaats van 't Land van Altena , door de Gelderfchen eens beklommen , die den Graaf van Hoorne gevangen namen, en noodzaakten zich H en



114 GORKUM. HEUSDEN.
en zyne medeburgers of ondcrhoorigen vanWoildrichcm vry te koopen, naderhand in de magt der Spanjaarden geweest , en werdt in 't jaar 1600 door de Staten gekocht van de Weduwe diens Graven van Hoorn , die onder Alva onthoofd was. Hier zyn twee Burgemeesters, 't Land is vruchtbaar van Rogge , Gerst en Koolzaad ; hier groeit ook Vlasch en Hennip. Op 't eind des jaars 1740 was hier een vreeslyke overftrooming.
Z. Van hier heeft men een fraai gezicht op Gorkum , meen ik !
V. Gy weet dat Gorkum by fommigen onder de groote Steden wordt geteld , om dat zy altoos 'zitting heeft onder de Gemagtigde Raden der Staten. Nu varen wy , van Gorkum, met eene goede gelegenheid,. door de Merwe, in't gezicht van den Bicsbosch, nu een wyd uitgeftrekte Waterplas, in 't jaar 1421 Land met veele Dorpen , en , zoo verhaalt wordt, ryke Ingezetenen. Zie daar een overblyffel van d n Dykbraak , in dat van 't Huis te Merwe. Wy hebben Heusdsn , eene oude verfterkte Stad in 't Land van dien naam , ter linkerhand van , en nu achter ons , onopgemerkt gelaten. Zy ligt op de grenzen van Holland, Braband, en Gelderland, aan de Maas. Haar zeer oud Kasteel zoude reeds door de Denen en Noormannen verwoest zyn , en naderhand vernieuwt. In den Gelderfchen oorlog namen
die



GE SC HIEDENIS SEN. 115
die van Heusden meer Gelderfchen , door hun geilagen , gevangen , dan zy zelf fterk waren. Verfcheiden malen leedt de ftad door den blikfem , brand en buskruid , 't welk in de vorige eeuw haar Kasteel deedt fpringen en eenige ftraten vernielde. In de Spaanfehe onlusten mislukte dc verrasfching der Staatfchen, door dat de inwooners het buskruid ontvonkten , de ftad in brand geraakte, en weêr Spaanfehe bezetting introk, die de Burgery uitplunderde ; maar by de Gendfche bevrediging Werdt Heusden Staatsch , en zy bleef het , in weêrwit van de aanflagen der Spanjaarden en naderhand der Franfchen. De ftad is niet klein in omtrek. Er wordt rondom veel hop gekweekt. De ftad heeft een Haven , drie Landpoortcn, de Herptfche , Oud-Heusdenfche en Wykfche, en een Waterpoort. De Wallen zyn , gelyk meer gezien wordt , met twee ryen Lmdebooinen beplant. De ftraten zyn ruim cn luchtig ,' doch meest met oude huizen betimmert. Het Stadhuis , op den hoek van twee ftraten, heeft in den Toren een fpeelwerk , waar by Ruiters en Soldaten in beeldnis, tegen elkander als ten ftryde gaan. Daar achter is de Kerk , weleer aan de H. Catharina toegewydt. Haar doorluchtige Toren is niet zeer hoog. Zy wordt door drie Leeraars bedient. De Franfche Kerk heeft tot een Nonnenklooster behoort. / Het Weeshuis heeft mannen opgeleH 2 vert,



tlö SCHUTTERS KONING.
vert, die tot deftige ambten in Kerk en Staat gevordert zyn. By den overgebleven Toren van 't Kasteel , waar in nog kruid bewaart wordt, is een ruim beplant Plein. Het was door vergrooting binnen getrokken , en er zyn Jacobaas kannetjes by gevonden ; zy wa3 daar ontvangen , toen men zag dat haar volk de ftad wilde beklimmen. Er zyn drie Burgemeesters. De Oudraden, zoo veel als Vroedfchappen , zyn gewezen Regenten. In Heusden zyn verfcheiden Brouweryen geweest. Men heeft er Schutters van den Voetboog en Kolveniers ; de laasten , die van den Hervormden Godsdienst moeten zyn , en uit dertig of veertig leden beftaan , hebben alleen de handeling der wapenen , en maken met naaiden Papegaai te fchieten een Koning, die den rang heeft na den Drosfaart. By gelegenheid van Halsrecht komen zy in de wapenen en fluiten den ring. Ieder lid moet zyn gefchildert afbeeldfel ter vergaderplaatfe overleveren. Voor 't overige zyn de Burgers in Benden of Compagnien verdeelt. Het Wapen der ftad is een purper rad op een gouden veld. Zy heeft, voor de laaste omwending , haar ftemrecht willen doen gelden. In 't jaar 1515 hadt zy twee honderd zeven en veertig Haardfteden , in 't jaar 1632 , zes honderd vyf er. veertig, en in 't jaar 1732 , vyf honderd vyftien Pluizen. Heusden mag wel oud heten , daar zy
reeds



vryplaats. merwe. dordrecht. 117
reeds in 't jaar 839 gemeld werdt. Van eene uitfpraak aangaande deze ftad, komt het omgekeerde fpreekwoord , Mechelen myn , Hemden dyn , om verregaande begeerlyklui 1 te kennen te geven. In de Landftreek zyn nog overblyffels van de Mannenabtdy van Beerne. In 't Dorp Hedikhuizen zyn alleen Kroos-Heemraden , geen Schepenen. Men is voornemens geweest om van het Dorp Wyk een ftad te maken. Een der latere bezitters van 't Slot op den Berg , alleen puinbrokken , heeft , in gevolge een oud recht , 't zelve tot een Vryplaats voor Manflagers doen dienen. De onafhanglyke Heerlykheid Bokhoven , waar in een klein Dorp en vervallen Slot, behoort aan Luik. De vrye Heerlykheid of Baronny van 't Huis te Merwe , een vervallen gebouw , (trekt zich uit tot binnen de muuren van Dordrecht , langs den Rietdyk ; van waar de Schout van de Merwe , welker gebied nu met de ftad , door koop der Heerlykheid , zeer vereenigt is , jaarlyks acht dagen zich als Schout der geheele Itad gedraagt , waar toe de Gerechtsroede in Zomermaand, omtrent den Rietdyk plechtig overgelevert en weder overgelevert wordt. Het gebouw is by Smids afgebeeldt. Nu komen wy aan die ftad , welke voor de oudfte van Holland wordt gehouden , en wel eens de Vorstin der Steden van dit Gewest genoemt is. Ons uitdapje naar Scho >n» H 3 ho



IlS SIERADEN BUITEN. N. HOLLAND ENZ.
hoven en Gorkum , is oirzaak dat wy haar niet van Gouda bezocht hebben ; maar wy zouden dan hier ook, over 't Zalmvisfchend' Dorp Papendrecht , Hooge Heerlykheid van Dort , aangekomen zyn. In den omtrek van Oud-Alblas , te Alblasferdam en elders , zagen wy iii 't jaar 1788 de beste Huizen met plankeu , de overigen in den daar heerfchenden fmaak verfiert. Deze Dorpen liggen , nevens Papendrecht, in den Alblasferwaard. Dc ftad ligt meest in 't vierkant , in de gedaante eener Galei. Wy zullen hier weder rust nemen. Zeker is 't dat deze oorden het oudfte gedeelte van Holland uitmaken , en de Graven van daar hun gebied wyder hebben uitgebreidt ; van waar Dort zeker de voorzittende ftad ter Staatsvergadering is. Plier is nog eene Vierfchaar van 't oude Zuid-Holland, alleen over den ruimen omtrek dezer ftad. Rotterdam, by voorbeeld, lag en ligt naar de oude verdeeling, die nog ten aanzien van de bezittingen der Staten wordt onderhouden, in Noord-PIolland ; 't geen gcwoonlyk dien naam gegeven wordt, draagt dien oneigenlyk , heette en heet beter West-Friesland, gelyk fommigen ook verkiezen. Kennemerland werdt by West-Friesland gevoegt , en daar in alleen de ftad Haarlem geplaatst. Voorne werdt als het vierde deel aangemerkt. Het Wapen der ftad is zoo eenvouwig als deze Landftreek, een zilveren of witte



HOOFDPOORT. HOUTVLOTTEN. 119
te paal op een rood veld ; door griffioenen , een onbekend gedierte , anders wel door eene jeugdige Maagd gehouden , om dat zy gedurende de Spaanfehe onlusten niet overwonnen is.
Z. Is zy er federt zonder kleêrfeheuren afgekomen ?
V. Daar fpreken wy nu niet van. Hoe dat zy, hare Schepens dragen den naam van Heeren-Zoonan , wanneer hunne Ouders hier Schepens warén. Wy flappen aan wal en wandelen langs den Rietdyk, voorby het Melkpoortje , over de oude Haven , by welke wy de Groote Hoofdpoort ontmoeten ; een gebouw met een zwaren ronden Toren, met koper bekleedt , met glasramen , waar uit men fchoone watergezichten heeft, terwyi men vcelcrlei vaartuig , waar onder Boeiers , een foort van Speeljachten , ziet heen en weder zeilen. Somtyds ziet men aan deze ftad ook Houtvlotten komen , die dryvende fteden gclyken. Zy bevatten ook Rynfchen wyn , en de afbrengers gaan weer te voet naar huis. Nu treden wy in eene vergrooting der ftad aan de Merwe , mogclyk wel de negende , en wandelen langs de Wollewevcrshaven , naar de Nieuwe Haven ; ten einde va n welke wy by de Blaauwe poort en de kleine Catharynen- en Zakkendragers poorten, aan het ander einde en binnen de oude ftad , de Groote Kerk aantref-' H 4 fen'



129 GROOTE KERK.
fen. Reeds in 't jaar 1064 heeft men haar begonnen te bouwen. Zy was der H. Maagd gewydt. Zie dien zwaren ftompen Toren, en daar boven op vier wyzerborden ryzen ; dus doet hy zich met de Kerk , welke ook op t kruis een fpitsjen heeft, verre kennen. Ter wederzyden van 't Choor, ziet gy de oude zitplaatfen der Roomfche Geestlykheid. Ook deze Kerk heeft omtrent het midden der vyftiende eeuw door brand geleden. De fchets van den fpits , die men op den Toren heeft willen zetten, hangt nevens het Orgel; men vreesde voor de grondflagen , die tot in de Merwe zouden reiken. Doop en Avondmaal wordt hier uit goud , in de twee andere Kerken uit zilver bedient.
Z. 't Laaste zal wel meer gevonden worden ; maar ik luister.
V. Een der Leeraren , deedt by zulk eene prachtige bediening des Avondmaals , eens eene Leerrede, over de woorden : Leer van my dat ik nederig ben van harte. Dit koperen Choorhek op een marmeren voet, en deze witte marmeren Leerdoel met zyn doorluchtigen houten kap , dit Doophek en dit Regeringsgeftoelte, trekken ook altyd den aandacht. 'tEen en ander dezer verfierfelen, zoude ten deele uit een gelchenk van eenen Dortenaar , in OostIndien overleden, afkomstig zyn.
Z. Welke zyn de andere Kerken ?
V.



STADHUIS. MUNT. Iü
V. Aan 't ander einde der ftad , is de Nieuwe Kerk , weleer aan St. Nicolaas gewydt , Hoofdkerk der Heerlykheid Merwe , op eenen ruimen Kerkhof. In de zestiende eeuw verbrand zynde , werdt zy veel verkleint. Zy heeft geen Toren. Op 't midden der neringryke Voorftraat , is nog eene groote oude Kloosterkerk , met eenen nieuwen voorgevel , de Augustyner Kerk genoemt. Daar rusten de overblyffels van Jonker Frans van Breederode. De drie Kerken worden door acht Leeraars bedient. In die ftraat ontmoet men ook , nader by , de Franfche Kerk , weleer van 't Magdalenen Klooster en grooter, elders en wel in de Wynftraat eene Engelfche Kt rk, tusfehen beide deze ftraten de Beurs en Vlceschhal , met een Toren verfiert , nader 't Stadhuis , 't geen wy nu langs de Wynftraat naderen. Dit oude maar fterke ook wel getorende Gebouw , heeft onder andere fchilderyen een Simfon , flapende in den fchoot van Delila , en eene afbeelding der ftad aan den kant des Merweftrooms , waar onder een wyzerwerk, den loop afbeeldende van 't geen tot ons Zonneftelfel behoort. Hier, weet gy, is ook de Munt van Holland , waar toe het gebouw verder aan de Voorftraat te vinden is. De Hollandfche Tuin , die op de duiten enz. gezien wordt , komt van de omtuining by zeker beleg. In de veertiende eeuw is er nog H 5 geld



122 STAPELRECHT. KROMHOUT.
geld te Geertruidenberg gemunt , en federt de Munt te Dort vastgeftelt. In de Recbtkamer van 't Müntgebouw zyn verfcheiden fchilderyert. Plet Stapelrecht , een recht van verftapeling en ter marktbrenging van voorby gevoert wordende goederen, heeft Dordrecht nog gehouden , terwyi zy daar omtrent ook verfcheiden overeenkomsten heeft gemaakt. In 't jaar 1619 kwamen er nog gewapende vaartuigen van Rotterdam , om zich tegen 't Sta• pelrecht te verzetten. Eene Doopsgezinde Gemeente vindt men zoo wel hier, als in andere aanzienlyke Steden , gcene Arminiaanfche; en waar vindt men in onze Steden thands geen Lutherfche Gemeente ? Plier is ook eene Kerk der Joden , weleer, 't geen opmerklyk is , een gedeelte van een Kloosterkerk. Der Lutherfchen Kerk treft men aan , als men naar de Vriezepoort gaat. Aan liefdadige Geftichten zoo wel als Roomfche Kerkhuizen , welke men alomme vindt , ontbreekt het deze ftad ook niet. Onder de Hofjes munt ArendMartens-hof uit , ftaande niet ver van de Vriezepoort , aan Rads muur. Wy wandelen nu langs de Voorftraat te rug, door de Gevangenpoort, binnen de ftad naby de Vuilpoort, en zoo verder naar de groote Sluispoort. Z. Om ?
V. Om in 't gezicht der KaUthaven het Kromhout in , en deze' ftad ook aan de verma-



KERKVERGADERING. DRAAIOM. Ï23
makelyke Landzyde eens om te wandelen. Naderhand mogen wy_ van 't ander einde de Vooren Wynftraat eens op en neder gaan , fchoon wy er niet veele dier oude hoogc huizen meer zullen aantreffen , immers niet uitwendig, die voorheen van de oudheid dezer ftad getuigenis hielpen dragen , en welke ik daar in vroeger jaren gezien heb. Zie dezen fchoonen Singel, op zulk een afftand van de ftad. Hoe veele zinlyke Tuinen ! Tusfehen beide weidt het oog over ,'t veld , de Had en hare hoofdgebouwen. Ook zien wy de Lanen , die op de Spui- en Vriezepoorten uitloopen. Zullen wy de St. Jorispoort weêr intreden , om in de daar by zynde ftraat de Doelens te bezien ? maar de kleine Sluispoort, federt weinige jaaren vernieuwt , en verwydt om dezen Singel geheel te kunnen omryden , moeten wy als eene aangename en nuttige verbetering niet onbezien laten. In een dier Doelens , die der Klovenieren , is de in ons Land meest beruchte Kerkvergadering gehouden , in welke aan de Hoofdkerk hare bepalingen, omtrent de Leervvys, werden voorgefchreven. Men vindt er eenige fchildcryen. Op het Torentje, rondom met glazen , de Draaiom genoemt , kunnen tafel en banken rondom gedraaid worden , en heeft men dus een vermakclyk uitzicht. Van de Voetboogs of St. Joris Doele vind ik niets byzonders. De Heelhaaks Doele wordt
het



124 TONEEL.
het Hof genoemt, federt de Staatsvergadering , in 't jaar 1572 hier gehouden. De oude wapenen der verfcheiden Schutteryen , worden nog in het flads Gefchuthuis bewaart. De weg naar Dubbeldam , het eenige Dorp van 't Eiland waar op deze ftad gelegen is , zullen wy, hoe vermakelyk die zy, onbezocht laten.
Z. Heeft de Zaal , waar in de Kerkvergadering was , naderhand niet dikwyls tot een Schouwtoneel voor Toneelfpelers gedient ?
V. Ik weet niet beter of dit was het , en is het nog wel. Dordrecht was , voor dat de Biesbosch ontftondt, eene Landftad. Gy hebt kunnen merken dat ik my met naamsredenen niet veel bemoeie ; deze vindt gy by uwen Junius. Wy hebben er weinig aan als men ons verhaalt van eene marktplaats, aan het water de Dorta , wanneer men tevens niet verklaart wat de naam van dat water betekent ; in dat foort van geleerdheid vinden wy zeker beide weinig fmaak , en de fmaak behoort ten minste daar omtrent vry te zyn. De dichting dezer dad wordt gedelt na 't jaar 1008. Sommigen maken haar veel ouder ; zelfs Smids , die anders met veel Oudheden lacht , zegt, dat er voor de tweede eeuw van deze dad niets zekers is. Volgens Balen werdt de bemuring in de dertiende eeuw begonnen ; en volgens het uitgegeven werk over Vlaardingen,
werdt



GESCHIEDENISSEN. 1*3
werdt Dordrecht in de elfde eeuw reeds fterk gemaakt. De eerfte Hollandfche Graven fchynen te Dordrecht dikwyls hun verblyf gehouden te hebben. Omtrent de dertiende eeuw werdt de ftad dóór de Utrechtfchen belegert , ingenomen en verbrandt. Ten tyde van Graaf Jan den eerden is de ftad , wegens een gefchil over 't recht der Schepenen , door hem met een beleg gedreigt ; het ombrengen van Wolfert van der Veer , 's Graven Stadhouder , naar wien hy (leeds luisterde , te Delft voorgevallen , deedt des Graven knechten aftrekken. Dort hadt ook haar deel in de Ploekfche en Kabbeljaauwfche oneenigheden , nu de eene dan de andere zyde houdende. Hertog Jan van Braband , echtgenoot van Vrouw Jacoba, moest met verlies de belegering der ftad laten varen. Een verdreven Bisfchop van Utrecht heeft hier eenigen tyd zyn ftoel geplaatst; zyn Huis, federt een Pakhuis, ftondt by de Groote Kerk. De Beeldltorming werdt hier wel belet , maar 't Ketterdooden was hier ook in gebruik. Latere voorvallen , in 't byzonder ten tyde der de Witten , zyn u uit 's Lands gefchiedenis bekend. Dort hadt in 't jaar 1515 , vyftien honderd Haardfteden , in 't jaar 1632 , drie duizend twee honderd acht en zeventig Huizen , en in 't jaar I732» drie duizend negen honderd vier en vyftig Huizen en achttien duizend Ingezetenen. De Binnen-



126 HANDEL. REGERING,
nenfteden zyn federt dien tyd in getal van Inwooners af- en andere, waar onder deze ftad, toegenomen. Ik heb ergens gevonden, dat deze ftad thands wel twintig duizend Ingezetenen zoude bevatten ; dit is ondertusfchen gisfing. 't Is in Holland niet gelyk in Friesland, daar Hoofdgeld betaalt wordt, en dus de hoofden getelt worden.
Z. Deze foort van belasting misfen wy nog.
V. Aan belastingen ontbreekt het niet. Deze ftad heeft Landpoorters door gantsch Zuid-Holland , dat is al wat onder de Flooge Vierfchaar van 't Omland behoort. De voornaamfte handel hier , is in Hout en Rynfchen Wyn, ook in Granen , Kalk enz. De Visch wordt hier ter Vischmarkt, by de Walfche Kerk , door Mannen verkocht. Des Maandags -en Vrydags is 't hier Marktdag. Hier zyn elf Vaandels der Burgery. Dort ftelt een Scherprechter aan. Ook zyn hier , gelyk in alle aanzienlyke Steden, Gildens. Het ftedelyk zegel is een Roos, welke men ook op de Munt ziet. Ik wil nog wel opmerken, dat hier Kiezers, of Veertigen zyn , onderfcheiden van den Oudraad , en Achtmannen om voor de belangen der Burgeren te waken. Ook gaan de Hoofdfchout e&n de Voorzittende der vier Burgemeesteren hier met Helbaardiers. Hier is ook een Watergerecht , welks uitfpraken by Schepenen kunnen hervormt



schilderstuk. geertruidenberg. I2.7
Vormt worden. Als de Schout van acht dagen regeert , worden kleine twisten afgedaan. De Graveftraat doet denken aan 't omkomen van Graaf Dirk den Vierden , door een vcrraderlyken pyl , in 't jaar 1048. De plaats van 't huis , waar uit de fchoot gefchiedde , wordt in de Wynftraat nog aangewezen; 't huis heet Holland. Men heeft my gezegt , dat het gebrek aan een klókkenfpel op het Stadhuis , weder vervult zoude worden. Ook verhaalde men my , dat hier in de ftad een Schilderftuk te zien is , beftaande uit veertig byzondere ftukies, naar groote meesters. Over den Biesbosch , waar in zoo veele biezen groeien, dat die by fcheepsladingen vervoert worden , ligt Geertruidenberg, eene oude bewalde ftad, die onder de Graven, en later ten tyde der onlusten met Spanjen , verfcheiden Krygsgevallen hadt , en dus telkens in andere handen geraakte. Zy heeft ook een Kasteel gehadt, en ligt gelyk alle Hollandfche Steden op een vlakken en effen grond , met eene Haven tot bergplaats van fchepen. Zy behoorde , met meer andere plaatfen , weleer tot het Graaffchap van Stryen. Men telde er in 't jaar 1515 , twee honderd tachtig Haardfteden , in 't jaar 1632, vier honderd drie en dertig, en in 't jaar 1732 , drie honderd een en zestig Huizen. Zy is eene Heerlykheid des Stadhouders , en in 't jaar 1584 de laaste reize ter
Staats-



Ï28 MAURITS. VISSCHERY.
Staatsvergadering verfchenen. De ftad heeft een Land- en Waterpoort , de eene de Koede andere de Braudepoort genoemt. 't Voornaamfte is een ruime Haven en breede Straat, op 't wydst de Markt, by welke 't Stadhuis en de Kerk , met een zwaren Toren en Speelwerk. Zy wordt door twee Leeraars bedient. Raad- en Gasthuis, 't laaste nu een Weeshuis , hebben ook Torentjes. De Had heeft twee Burgemeesters. De Oudraad der niet dienende Regenten, zoo veel als elders de Vroedfchap, is in ongebruik geraakt. Maurits heeft hier een huis gebouwt, met oogmerk meent men om hier den Raad van Braband te vestigen. Het Wapen is een gouden fchild met een rooden klimmenden Leeuw , gewapend met een ftaanden knods. Hier bloeide weleer de Brouwnering; nu worden er Lakens bereid , en er is eene Zalm- Elft- en Steurvisfchery. De Zalm was weleer in Dort en elders zoo menigvuldig , dat men dezen nu zeldfamen fmaaklyken rooden Visch verfcheiden malen ter weke at , en de Dienstboden zich verhurende , deswegens beding maakten. Men vindt aan de Dortfche Vischmarkt, van hier, dikwyls zeer groote Steuren, die gekookt en in Azyn gelegt, voor een goeden winterkost dienen. By Geertruidenberg ligt de zoogenoemde Langeftraat , uit verfcheiden Dorpen . beftaande , daar zeer goed Hooi gewonnen wordt. Op de hoogte
van



EEvENBERGEN. zwaluwe. eeden.
van 't Ilollandsch Diep , landwaard in , ligt Zevenbergen , welke bemuurt en eene Zeeftad geweest is , nu open , eene' Heerlykheid van den Stadhouder , daar drie honderd zeventig Huizen zyn. Men heeft my verhaalt dat hier nog eenig blyk zoude wezen , aangaande de afkomst van Erasmus van deze plaats. Haar Slot is ten tyde van Vrouw Jacoba gefloopt , na dat het door Hertog Philips van Bourgondien gewonnen was, wanneer de ftad ook ontmantelt werdt. Zy hadt zeven waterloopen naar de Haven , zoo veele bergplaatfcn voor de fchepen. Hier onder behoort de Moerdyk. Zy heeft den doortogt naar Antwerpen. Er is één Burgemeester, 't Wapen beftaat uit drie roode Kruifen op een gouden fchild. Hier by is de Hooge Heerlykheid Zwaluwe , door de Staten aan Frcdrik Henrik vereert. Byna vergat ik u te zeggen , dat over Geertruidenberg , ook over Heusdcn , 't welk ook in dceze ftreek gelegen is , weleer een gefchil is geweest tusfehen Holland en Braband, en dat een Graaf tevens Hertog, aan beide Gewesten moest zweren , dat hy die Steden daar aan houden zoude.
Z. Zoo werdt er dan met Ecdcn gefpeelt!
V. Dit gefchiedt nog wel in andere gevallen , en is niet onbekent , ook by zulken die zich als groote yveraars voor den Godsdienst willen vertoonen ; terwyi ik ook wel zoodaI ni-



I30 KLUNDERT.
nigen heb aangetroffen , die omtrent den Eed zeer naauwgezet dachten, fchoon zy den naam hadden van met den Godsdienst niet veel op te hebben. . .
Z. Wat is de mensch !
V. Een wezen , daar men de voorzichtigheid der Slangen , meer dan de oprechtheid der Duiven , by betrachten moet. Nader aan het Diep ligt de Klundert of Niervaart , in 't jaar 1583 bewalt , eene ftad van honderd Huizen , Heerlykheid van den Stadhouder , weleer bloeiende in fcheepvaart , met een Tolhuis der Graven , tot aan den bekenden Watervloed van 't jaar 1421 , wanneer de Biesbosch ontftondt. De ftraten zyn lynrecht. Kerk , Prinfen- en Raadhuis ftaan op Pleinen. Er zyn twee Burgemeesters, 't Wapen is drie gouden Kruifen op een zwart fchild. Hier mede zullen wy voor dezen avond onze reis ftaken.
DER-



DERDE HOOFDSTUK*
I N II O U Di
Dorpen. Rotterdam. Standbeeld van Erasinus. Dorpen. Delftshaven. Schiedam. Vlaardingen. Maasfluis. Briel en Voorn. Heenvliet. Helvoet fluis. Goéreé. Geervliet en Futten. Oud-Beierland. IVestland. 's Gravenzande. Loosduinen enz.
"V^ader. Nu roeien wy van Dort naar het tegen overliggend Dorp Zwyndrechi, daar verfcheiden Zoutketen zyn, en ryden onder begunstiging van 't fchoonftc weer, met een open wagen , over het Dorp Ridder- of Ryderkerk, by 't welk het byna Vorstlyk huis ten Donk , door de Spanjaarden eens verbrandt , naar het Dorp Tifelmon.de , 't geen ook een fchoon Kasteelswys Landhuis heeft , dat de gedachtenis van 't oude Kasteel bewaart , waar in de Bisfchop van Utrecht in 't jaar 1076 door Graaf Dirk den Vyfden belegert en tot overgaaf geI 2. dwon-



13* rotterdam. ïnóeesche kerken*
dwongen werdt , maar 't geen op den zelfden grond niet gellaan heeft. Van daar zal het niet onvermaaklyk zyn naar Rotterdam te wandelen, 't ls zekerer dat die ftad , een driehoek , onder de groote Steden behoort , dan Gorkum. Daar komen wy, langs den hoogen en breeden Dykv, voorby de nieuwe Plantaadje by 't Boschjes Eiland , binnen de Oostpoort aan , voor welke men een gedenkfchrift vindt van de woede der Spanjaarden in 't jaar 1572, na dat zy deze Póórt overrompelt hadden. De Pruisfen hebben hier zeker zoo erg niet gehandelt , na dat men hun by de laaste omwending de fleutels der ftad hadt aangeboden, 's Lands Pakhuizen zullen wy, zoo hier als elders, doorgaands onopgemerkt laten. Wy komen , over de nieuwe Haven wandelende , in de uitlegging der ftad. Zie daar eene Engelfche Bisfchoplyke Kerk , en verder aan deze zelfde zyde van 't Haringvliet eene andere Engelfche Kerk , welke , even als de Schotfche Kerk , het bellier van Ouderlingen erkent ; men ziet haar best van hier over , en daar nevens 't reeds oude Westindiesch Pluis. Zulk een bellier wordt in Engeland geduld , gelyk hier de Arminianen na veel vervolging gedoogt zyn. Deeze Kerken zyn beide nog nieuw en met een Torentje voorzien. Nu gaan wy, tusfehen het deftig Gebouw
waar



BOOMPJES. SCHOTSCHE KERK. 133
waar in thands de Zeeraad vergadert en de Ooster oude Hoofdpoort , met de Schouw over de oude Haven , en voorby de Wester oude Hoofdpoort by 't Bolwerk langs de Boompjes , om 't gezicht der Maas en van 't Overmaasfcue te hebben en onder eene aangename wandeling voor een poos te blyven genieten. Hier ziet ge een zinlyke Jodenkerk , en het Oostindiesch Huis , met een verheven open uitftek boven de hardfteenen poort , een der hoogfte waereldlyke gebouwen die men ergens vindt.
Zoon. Juist nevens elkander !
V. Men moet uw vernuft hebben om daar wat in te vinden. Thands zien wy de Ooster nieuwe Hoofdpoort , veel overeenkomst hebbende met die welke wy laast zagen, en nu varen wy weder met de Schouw over de Leuvehavcn. Zie daar de Wester nieuwe Hoofdpoort , welke de Witte Poort zoude kunnen heten , met een Toren verfiert, by welke ook een Bolwerk ligt ; zy is eene der fchoonfte Gebouwen van deze ftad , naar het oordeel van Bouwkundigen , fchoón de eerstgeziene Hoofdpoort by hun , naar den tyd der ftichting , ook niet gering geacht wordt. De gewelven onder deze Poorten verdienen opmerking. Wanneer wy nu ter linkerhand aftraden , terwyi wy meer ftadwaards inwandelen , zouden wy de Schotfche Kerk , een zin-
i 3 iyk



134 BROUWERY. HERVORMERS, GEMEENL. HUIS,
Jyk Gebouw mot een • Torentje , en daar by een groot Armhuis zien. Zie daar aan den overkant de uitmuntende Bierbrouwery, de twee Leeuwen genoemt, een nieuw Gebouw in plaats der afgebrande, meteen fraaien fpits en klok, flag. Daar achter is de Zuiderkerk , met een Toren uit het dak , weleer een vergaderplaats der Rederykeren , die op hunne wys Vragen uitgaven , Toneelfpellen vertoonden en de zoogenoemde Kerkhervorming bevorderden , maar naderhand om hun ongebonden gedrag verboden werden. Veele toen nog onbefchaafdere fchoou anders nuttige Landlieden, waren doorgaands hier meê yverig by , en zaten naderhand om een beuzeling , eikander met het mes achter na , 't geen vervolgens langzamerhand vermindert is. Z. Een wonder foort van Kerkhervormers ! V. Die weet gy zyn er van allerlei llag geweest. Nu komen wy aan de Vischmarkt, Daar , ter linkerzydc , ziet gy het prachtig Gerneenlandshuis van Schieland , dat in 't-jaar 1663 volbouwt werdt, na dat in 't vorige jaar de eerfte fteen gelegt was , en gelyk de geheele buitenftad of uitlegging op palen rust; onder welks overdekten verheven ingang een Kunstwerk van eenen Smid te zien is, in beelden en loofwerk beftaande. Hier vergaderen Dykgraaf en Hoog-Heemraden over deze Landftreek , terwyi hare Hooge Vierfchaar op
't Raad-



HAVENS. LUTHERSCHE KERK. 135
1 Raadhuis der ftad gefpannen wordt. Wy zagen de Scheepmakers- en Wynhavens , de Wynftraat en Blaak, ter rechterhand, toen wy dc lansfte der Havenen bewandelclen. Wy zyn hier aan cle Kcizersbrug , zoo genoemt naar een Vesttoren , Want nü zyn wy in 't oude gedeelte der ftad , en tot hier toe heeft de Maas een onverhinderden loop gehadt : ook deze Haven , de Blaak , was met haar ftroom gemeen. Hoe veele fchepen , van onderfcheiden grootte , zaagt gy , ziet gy in de Havens , die hier wel geladen tot voor de Pakhuizen komen ! Hier over ziet gy de Kerk der Lutherfchen, met een Toren op haar dak, een famenllel van drie Koepeldaken , in welke in 't jaar 1736 dc eerfte Leerrede gedaan werdt, wier gemeentens in dit Land , 't welk wel een kweekhof der Duitfcheren gelykt, federt eenige jaren aanmerklyk grooter en mcnigvuldiger zyn geworden. Eene vorige Lutherfche Kerk ftondt aan ftads Vest en was van weinig aanzien. By deze gelegenheid eene aanmerking : tegen eenig volk , Joden of zoogenoemde Christenen , vooringenomen te zyn , is verkeerdheid ; maar de ingenomenheid met Uitlanders daarentegen , een zoo groot zwak van onzen Landaart , moet nooit zoo overdreven worden , dat eigen oirfpronglyke Landgenooten daar door fchade kunnen lyden en achter leggen. Zie daar de Beurs , een aanI 4 »iea-



I3Ö BEURS. ARMINIAANSCHE KERKEN.
zienlyk nog nieuw gebouw, met een dun Torentje , op een Koepeldak , hoedanige daken tr oo j aan de vier hoeken zyn, in plaats eener andere , die nier by den afgebroken Blaauwen Toren , weleer een Vesttoren , federt de Wisfelbank, gellaan heeft; en die oude Beurs was vroeger de Vischmarkt, wanneer de Beurs was daar nu de Zeeraad vergadert. Zy is van binnen geheel van Hardileen , gelyk de Amftel . anfche open en met overdekte gaanderyen op pylaren , in 't jaar 1736 aan de Noordzyde volbouwt. Hier op den Visfchersdyk, ziet gy een ingang tot beide de Arminiaanfche Kerken.
Z. Hier moet dan wel eene groote Gemeente zyn !
V. De grootfte in 't Vaderland; maar dooide leere der verdraagfaamheid in gevoelens, welke by eene onderliggende party wel eens zeer hartlyk wordt aangedrongen, vooral wanneer zoogenoemde Staatkunde zich daar onder gemengt heeft en de fcheuring veroorzaakte , is de Gemeente hier en elders zeer vermindert. Sommigen hebben zich by de Franfchen ,' anderen ook wel by de Holjandfclre Hoofdkerk vervoegt. Ja , ik heb hier Vrouwen van Regenten gekent , welker mannen tot de Wal» fche Iverk, en dus dan ook tot de Hoofdkerk behoorden , terwyi zy by de Arminiaanfche Gemeente bleven : zoo was het , zoo ik my
niet,



seelo van ERASMUS. i 37
niet bedriege, ook in Gouda. Dj groote Kerk der Remonftranten of Vertoogeren, dus genoemt naar de Remonftrantie of 'c Vertoog 't welk zy aangaande hunne Leere inleverden , heeft aan drie zyden twee open zolders boven elkander' op pylaren , en was weleer de BróUwery de Bel. Op 't plein voor de Beurs, ziet men een fteenen kolom met een lantaarn. Nu wandelen wy over 't Wesmieuwland , langs de Kolk, de oudfte Haven, thands voor kleiner vaartuig uit Zeeland en van elders , in 't gezicht der Korenbeurs , naar de groote Markt. Zie daar , aan 't Oosteinde van dit gewelf, het beeld van Erasmus , eerst van hout , federt van Been , door de Spanjaarden om verre gehaalt, herftelt , eindelyk van metaal , op een verheven fteenen voetftuk , niet tegenftaande fommiger tegenkanting, opgericht. Gy ziet hem , naar de wyze van zynen tyd , in 't gewaad der lieJcn van Letteren en dcr Leeraren , in lange kleeding , het hoofd met der Leeraren muts gedekt , eenigzins gebukt , lezende in een Boek , waar van hy bladen fchynt te zullen omkeeren.
Z. 't Gelaat , dunkt my , is fprekend , en doet den fchranderen Schryver van den Lof der Zotheid en der Samenfpraken kennen.
V. Hoe fyn en ernftig was zyne fpotterny! Welk -eene voorzichtigheid en edelheid ftraalde er in de uitdrukking zyner denkbeelden I 5 door!



IgS HUIBERT pUIKHUXS. TOREN.
door! Hy moest de verbeteraar der Kerk hebben kunnen zyn.
Z. Mogten zyne fchriften nog weder gelezen en herlezen worden ! Maar was dit gewaad alleen dat der Leeraren ?
V. 't Was hen niet byzonder eigen , zoo als met printen van dien tyd te bewyzen is. Ook maken de kleéren eigenlyk den man niet; dit deedt Erasmus ook duidelyk genoeg zien. Zie daar eene afbeelding van dit gedenkftuk, in koper , van ter zyde , voor onze Landwooning gefchikt , om dagelyks aan dien man te kunnen denken.
Z. Ik voel op dit oogenblik het nutte der beelden.
V. Ik zal dan in 't gebrek pogen te voorzien. Wanneer gy een kruisbeeld bezit, en , tevens alles niet kunt gclooven wat de Oude of eenige andere daar van, of weder onderling gefchcurde Kerk leert , zult gy den eenigen niet zyn. Huibert Duifhuis , die den moed hadt om in den fmaak van Erasmus verbeteringen in te voeren , waar in hy. echter tegenftaud vondt, was ook een inboorling dezer ftad. Daar ziet gy den ftompen Toren der Groote Kerk, met een Klokkenfpel, en 't Wapen der ftad , twee zwarte en twee roode liggende Leeuwen op een gouden veld , boven een zilveren Paal of Baar op een groen veld , by den Uurwyzer. N Plet doorluchtig Daktorentje



Het Standbeeld van ERASMUS.op de Groote Markt te ^Rotterdam.






TOREN. HUIS VAN ERASMUS. 13O
je op 't kruis , is ook een der fraaiften van zyn foort. En daar vertoont zich de fpitfe Toren van 't Raadhuis , weleer die van een Gasthuis , mede met een Klokkenfpel. Het vorige Stadhuis zoude hier op 't Westnieuwland geftaan hebben. Wy wandelen door de Breede Marktfteeg, langs een gedeelte der lange. Hoogftraat , naar de Breede Kerkftraat. Zie daar het huis waar in Erasmus geboren werdt, waar van het nog getuigenis draagt. Nu gaan wy voorby de Vlasmarkt , in 't gezicht der Walfche Kerk , en van haren doorluchtigen Toren , als uit het dak ryzende , ter plaatfe daar weleer een Kloosterkapel zoude geweest zyn , waar achter het aanzienlyk Tuchthuis, op of by den grond van het Kasteel, Buigerftein genoemt, gebouwt. Op 't zoogenoemde Fraèfche Watertje by die Kerk , is weinige jaren geleden een aanzienlyk Kerkhuis der Doopsgezinden , in plaats van een vorig , gebouwt.' Zy die tot dc Rynsburgfche Vergadering behooren , hadden weleer hunne byeenkomst by of in de Kerken der Remonftranten en Doopsgezinden , maar federt in een Huis, dat met een gang op de Hoogftraat , aan de andere zyde van 't Raadhuis, uitkomt. De Roomschgezinden hebben in -deze ftad vier Kerkhuizen. Wy (laan de Westwagenftraat in , komen by de Delftfche Vaart en 't Haagfche Veer , en door de St. Jacobsftraat , naar een verdwenen Kapel dus genoemt, in den Oppert,



M° STADHUIS.
pert , en over de Rotte , welke uit de Venen voortkomt , by een oud Kerkje , weleer aan St. Sebastiaan gewydt , naderhand door de Schotten gebruikt, nu alleen voor oefeningen tot onderwys in de leere der Hollandfche Hoofdkerk dienende. Op de Boterfloot, aan de Nieuwe Markt , treffen wy een Kerk aan , welker middengedeelte weleer de Kapel was van 't Ste. Agnieten Klooster , nu naar een dicht by verdwenen gebouw de Prinfe- Kerk genoemt. Hier tegen over, op dat ruime Plein, ziet gy het groote Huis der Zakkedrageren , en daar boven de Ontleedkamer. Nu gaan wy naar en langs de Kipfloot, naar de Goudfche YVagenfiTaat , in welke het Weeshuis is, weleer een Nonnenklooster ; en zie daar nu op de Hoogltraat , van die plaats af te zien daar lang de oudfte Oostpoort gedaan heeft, nevens de vierkante luchtige Nieuwe Kerk , 't Oude Mannen- Oude Vrouwen- Gast- en Dolhuis. Deze Gebouwen beiiaan ten deele de plaats van een Klooster. Z. Een Dolhuis is hier zeker niet te misfen. V. Allerlei foort van Dollen worden hier niet gebragt ; het dient ook tot een .Verbeter- , huis ; en wie zoude alle die genen met opfluiting verbeteren , die los loopen en verbetering noodig hebben ? De Toren van 't Gasthuis verdient ook opmerking. Het Stadhuis, met zyn hoogen dubbelen trap, met Wapens en Leeuwbeelden, in Burgemeesters kamer met
het



GROOTE KERK. GEDENKTEKENS. kifi
het af beeldfel van Erasmus, een gefchenk van eenen Amfteldammer, verfiert , waar onder de Wïsfelhank , en dc Waag voorby tredende , komen wy aan de Groote Kerk , van onzekeren ouderdom , waar in men ook Gedenktekens voor Zeelieden , en een koperen en marmeren Choorhek ziet. De namen van Witte Cornefszoon de Wit , Kortenaar , De Liefde , en Van Brakel zyn u niet onbekent. De vroeger gefneuvelde Mooi Lambert rust hier onder een Graffcbrift , 't geen ik wat verkort u zal mededeelen , en dan dus luidt :
Hier legt in 't graft
Een held manhaft ,
Moy Lambert , Heindrikszoon,
Die in zyn tyd ,
Tot Spanjaards fpyt ,
Haar trots heeft 't hoofd gcboóri»
Maart zeventien ,
In 't jaar zestien
Honderd en twintig vyf,
Gerust eerbaar ,
Ende daar naar
In 't graf gelegt het lyf.
Liever , dan dit geheel af te fchryven , deel ik u van den ouden Brand een GnuTehrift mede ; hier is 't :
De held der Maas verminkt aan oog en rechteihand, En echter 't oog van'tro.T, de vuist van't Vaderland,
De



14* GESCHIEDENISSEN.
De groote Kortenaar, de fchrik van 's vyands vIotca( De ontfluiter van de Zond, ligt in dit graf befloten.
De pylaaren van 't nu vernieuwt wordend Orgel , zyn van een mast van een fchip door Tromp gevoert. De vier Kerken worden door elf Leeraars bedient. De Groote Kerk , weleer aan St. Laurens gewydt, en de Toren hebben onderfcheiden gedaantens gehadt, en omtrent het midden der vorige eeuw de tegenwoordige verkregen. De Leenbank , naby deze Hoofdkerk , was weleer een gedeelte van 't Begynhof, terwyi hier geen Begynen meer zyn. . Pvotterdam hadt in 't jaar 1293 Poortrecht, in 't jaar 1515 , elf honderd zeven en dertig Haardfteden , in 't jaar 1632 , vyf duizend acht en veertig Pluizen , en in 't jaar 1732 , zes duizend zes honderd een en twintig Huizen en zes en vyftig duizend Ingezetenen. In 't begin der veertiende eeuw is zy door de Vlamingen , en in 't voorst der volgende , door Graaf Jan van Beieren ingenomen , naderhand door Jonker Frans van Breederode , van leerling aan Leuvens Hooge School hoofd der Ploekfchen geworden, verrascht, doch vervolgens by verdrag weêr geruimt , terwyi hy daar op in eenen fcheepsftryd doodlyk gewond werdt. Men verhaalt dat de ftad, in 't laast der vyftiende eeuw, aan de Landzyde eens ingetrokken is , en wel omtrent den Goudfchen
weg



'T GRAAUW. RAMP. GESCHIL. I43
weg en de lange Warande. Naauwlyks was op 't laast des jaars 1572, de goede Gemeente vermaant tot gehoorzaamheid aan de Kerk, of het graauw fmeet de Beelden weg.
Z. Dat fehynt maar altyd in 't fpel te moeten komen , om de verwyderingen grooter en dikwyls onherftelbaar te maken.
V. Dc ftad hadt eenige jaren vroeger een zwaren brand ondergaan , cn nu na de bedrieglyke overrompeling der Spanjaarden weder veel te lyden gehadt , fchoon de Burgers op de byna weerlooze Kasteden Bulgcrftein en Wcna geweken , daar uit veelen deden fneuvelen. Deze Sloten behoudens 't lyf eindelyk overgegeven, werdt er een onbefchryflyk bloedbad aangerecht , en de Kasteelen werden gehecht. Vrouwen- en Maagdenfchenden werdt hier by gevoegt; en daar van weet men helaas in den tegenwoordigen tyd nog te fpreken. Na het vertrek der Spanjaarden , nam de ftad , in welke zy vyftien weken flecht huis gehouden hadden , merklyk toe. Oüvier van Noord is van deze ftad in 't jaar 1598 uitgevaren, en in 't jaar 1601 hier weêr aangekomen. In 't jaar 1613 hadden Rotterdam , Gorkum en Schoonhoven het ongemeene gefehil met Dort, over het ter markt brengen en dus over den toevoer van gewasch en tcelingcn , der Ingezetenen van Zuid-Holland ; 't geen met aflezingen , verbod door Dort en belofte
van



1.44 ANNEKE JANS. VOORSTEDEN.
van bevryding der andere Steden ten einde liep.
Z. Mogten zoo alle gefchillen maar eindigen !
V. In den tyd der vervolging om den Godsdienst onder de Spanjaarden , terwyi zy die anders dan de Kerk dachten zich ook zeer onvoorzichtig gedroegen , werdt by de Hofpoort een Doopsgezinde Vrouw , Anneke Jans genoemt , in een zak geftoken en verdronken ; zy boodt met eenig geld haar kleine kind den burgeren aan ; een Bakker , die zelf verfcheiden kinderen hadt , aanvaardde het ; 't ging hem wel , en dat kind werdt nog Burgemeester der ftad. Zyn naam was Efaias de Lind, en hy in groot aanzien 'by Barneveld. De Kerkgefchillen en latere beroertens , ook by gelegenheid der onthalzing van een Burger, zal ik voorby gaan. De ftad heeft Rechtsgebied langs de Rotte , en langs de Schie tot aan het Dorp Ouderfchie, dat een buitengemeenen Toren heeft. De huizen zyn hier ook hoog; en buiten alle de Landpoorten zyn aanzienlyke Voorlieden , uit Huizen en Tuinen beftaande. Tusfehen de Goudfche en Hofpoorten ziet men *t Kokershofje , gedicht door iemand die tot de Rynsburgfche vergadering behoorde. De Hofpoort draagt den naam van 't Hof van Wena , een Kastéél dat hier buiten gedaan heeft; ze hadt voorheen de gedaante van een
door-



DOELE. 145
doorgeOagen Yesttoren , ea is thands een zeldfaam nieuw gebouw , met een kolom , waar op een kloot. Buiten de Delftfche Poort, voor eenige jaren een oud Gebouw met Hoektorens, nu een groot nieuw Gebouw , vaart de trekfchuit naar Delft ; binnen dezelve ziet men den Doele , en in de later gebouwde Krygsraadskamer oude Burger-Hoplieden in Romeinfche kleeding verbeeldt.
Z. Een byzondere verkiezing ! . V. Wy zullen in den Romein , hier buiten aan de Schie, wat rusten. Het Maaswater is frisch en drinkbaar ; 'tis zelden anders geweest. Wy zullen een goed glas Rotterdammer Bier drinken , hoewel wy het Dortfche ook fmaaklyk vinden. Plet heugt my hoe men 't laaste elkander als een onthaaldrank toebragt. Aan deze uitmuntende luchtige Voorftad , is 't Leprooshuis in een huis voor Kostkoopers verandert. Plet Pesthuis ftaat op een Eilandtje over Maas, en heeft veel aanzien. De Doorluchtige School is buiten gebruik , fchoon er nog wel Hoogleeraars worden aangeftelt. Omtrent het midden der vorige eeuw zakte , die groote Toren wel vierdehalf voet over naar de Kerkzy , onder den dienst. De Leeraar riep'van den ftoel : ik bid u, wyk toch niet, gy zult niet Jlerven voor uw tyd; maar de Gemeente , hoe zeer zy deze. Leere zoude K mo-



I46 KROOSWYK. DORPEN.
mogen toegedaan geweest zyn , nam de vryheid om zich van daar te verwyderen , en toonde op die wys proefondervindlyk dat haar ftervenstyd daar nog niet tegenwoordig was. Vervolgens werdt de Toren weder herftelt. Het begon nu van tyd tot tyd voor de Arminianen ook draaglyker te worden. Rotterdam heeft door Visfchers , uit Krooswyk, nog eene vrolyke buitenbuurt aan de Rotte , by 't nu verdwenen Huis Krooswyk , mogelyk by Bulgerftein haar begin gekregen. Een ftuk Land werdt in de nabyheid der ftad , onder 't Ambacht van Kralingen , weleer voor een ftuk Boter verkocht ; men wist toen nog niet, gelyk tegenwoordig , van het Land te mesten en toe te maken. Hier onder lag een Slot, Honingen genoemt , door de Rotterdammers ver- . woest, op dat de Spanjaarden er niet in zouden nestelen , in het jaar 167a geheel geflecht. Een Bakkersknecht , uit Westfalcn hier arm aangekomen-, naarftig en zuinig, begeerde by uiterften wil, uit het geen hy hadt overgegaêrt de verfiering der Kralinger Kerk , waar onder een gefchilderd glas , in 't welk aan hem gedacht wordt. De oude Kerk van Hillegerslerg , een ander naburig Dorp , ftaat op een Zandheuvel, by 't overblyffel van een Kasteel. Zy was aan eene Martelares Hillegardis gewydt j zoo dat de vertelling eener Reuzin ,
welke



ROTTERDAMS KOOPHANDEL ENZ. 147
welke hier een fchortekleed vol zand nederwierp , fchoon in 't Wapen te zien , niet in aanmerking komt. Wegens Ouderfchie, is tus1'chen Delft en Rotterdam menig gefchil geweest , als onder beider Steden Poortery gelegen. Nog beklagen zich de Delvenaars, dat ze hare ftad , toen die byna verbrandde, niet aan 't hier naburig Delftshaven herbouwden ; door dat zy de gevluchte Brabanders en Vlamingen ten tyde der Spaanfehe vervolging niet ontvingen , door 't Zeeraadshof te weigeren , door aan de Haven naauwlyks het aanbouwen te gedoogen , met écu woord door de zoogenoemde naauwgezetheid der Delvenaren, ook door de fchaarsheidby de Schiedammers, is, naar 't zeggen van Barneveld , Rotterdam groot geworden. Plaar koophandel, is naast die van Amfteldarn de aanzienlykfte , in 't by zonder ook op Frankryk, Engeland en Schotland. De Dingsdagfche marktdag is hier de voornaamfte. Zy wordt nog wel als de eerfte der kleine Steden aangemerkt. De twaalf Vendelen Schutters werden, voor de laaste omwending,, op vier en twintig gebragt. Er zyn vier Burgemeesters , die den Schout, ook den Dykgraaf en Bailjuw of Schout van Schieland Hellen , waar toe zy reeds in 't jaar 1576 het recht van de Staten kochten. Oudtyds werden Schepenen hier ook Gezworens genoemt. Men heeft hier Boonheeren , Kiezers der WethouK a de-



*48 SCHOUWBURG.
deren uit de Vroedfcbap , die alle by boontrekking , maar gelyk alom met Stadhouderlyken invloed , verkozen worden. Rotterdam heeft Rechtsgebied langs de Maas , Rotte en Schie. Iiillegersberg , 't Ambacht van Kool dicht aan de muren , Kralinge 1 , Moerkapelle , Bleiswyk en Moordrecht zyn onder ftads Heerlykheden. In Schieland zyn veele Venen; en zy die wegens de ftad in de Hooge Vierfchaar zyn , worden Schepenen , geen Welgeboren Mannen genoemt. Rotterdam is de zetel van 't Bataafsch Genootfchap der Proefondervindlyke Wysbegeerte. Dit zy nu van deze ftad genoeg , om u nader met haar bekent te maken. Zoo zyn wy koutende in den Romein gekomen en gebleven.
Z. Nu dan wéér voortgewandelt ?
V. Gewis , en wel naar Delftshaven, daar wy den Postwagen zullen opwachten. Hier ziet gy aan den Singel den Schouwburg , een zinlyk houten Gebouw, 't Verbranden van den Amftcldamfchen Schouwburg, gaf de eerde aanleiding tot het ftichten van eenen Schouwburg by dc Rotterdammers ; men las welhaast voor het Toneel:
De nyv're Byenzwerm, denramp aan 't Yontkomen, Aast dankbaar op 't gebloemt, langs Maas- en Rotte-
(ltroornen.
Voor



NIEUWE WERK. OVER MAAS. 149
Voor bet Toneel van den Amfteldamfchen Schouwburg las en leest men nu weder :
De Byen (torten hier het eêlfte dat zy lezen,
Om d'oudeu Hok te voèn en de ouderlooze weezen.
Te voren was hier geen vast Toneel geweest.
Z. 't Is hier byna als in de ftad betimmert.
V. Zoo is 't aan beide Landzyden der ftad. Hier by de Binnenwegfche Poort eindigt dc Vestmuur der ftad , welke nog eenige Torens heeft, haar oude grootte nog aanwyzende. Verder ziet gy betimmering van Branderyen , waar van de ftad Erfpacht geniet. Men heeft aangemerkt dat de ftad fterk genoeg is , door hare gelegenheid. By de Schiedamfche Poort komen wy weder op den Dyk , en waudelen wy het Nieuwe Werk eens om; van waar men igemaklyk , ook met rytuig over Maas kan komen ; aan welker beide Oevers hier geboomte is. 't Land is er vruchtbaar , en de Zeden zyn er eenvouwig. Van daar is ook een Wagenveer op Antwerpen. Toen men in 't begin der zestiende eeuw de Kerk van dat Dorp , Charlois genoemt , in eene toen nog nieuwe bedyking van Graaf Karei van Charlois , naderhand ILrtog van Bourgonje , zoude inwyden , verdronk er eene groote menigte menK 3 fchen,



*5° delftshaven. bier.
fchen , door eene fcheuring in 'c ys , welke voorzien was , maar niet geacht werdt. Nu, gy hebt het gevaarlyke iéeren fchuwen.
Z. Dit was een groote hoofdigheid, in een zaak die immers weinig of niets betekende ?
V. Dit is wel eens het zwak der Geestlyken , die hier voorgangers waren. Daar komen wy aan het Dorp Schoonderlo, Ambachtsheerlykheid van Delft, en zyn vervallen Kerk, palende aan Delftshaven , 't geen wy nu bewandelen , een open plaats , welke als een gedeelte van Delft wordt aangemerkt, echter weleer eenigzins befchanst , gelyk in de platte grondtekening by Boxhorn te zien is. Men rekent haar opkomst federt het jaar 1389 voornamelyk door 't graven der Vaart van Ouderfchie , tot vervoering der Delftfche Bieren. De Delvenaars vergaauwden de Rotterdammers, in 't afkoopen van een Brug van den Heer van 't verfcheiden maal verwoest Slot Spangen, by Ouderfchie, en hadden dus een vrye vaart.
Z. Toen zal er wat meer Bier en minder Wyn gedronken zyn , dan tegenwoordig.
V. Dat verfchilt zeer veel , en 't zal er ook wel weêr toe moeten komen.
Z. Waren er geen erger noodzaaklykheden !
V. Men telde hier in 't jaar 1732 , vyf
hon-



schiedam. I51
honderd drie en dertig Huizen , en giste dat er drie duizend Ingezetenen waren. Hier is een Vendel Schutters. Kerk , oudtyds Kapel van St. Anthony , en Raadhuis liaan nevens elkander ; de eene is een uitwendig vernieuwt Gebouw met een Torentje ; het andere, dient meest tot byeenkomst van Regenten , door de Wet van Delft aangeftelt, Gemagtigden of Commisfarisfen genoemt. De Kerk heeft twee Leeraars. Hier zyn verfcheiden Korenwynftokeryen , gemeenlyk Branderyen genoemt , en een Pakhuis met een Toren op zyn Dak en Werf der Oostindifche Maatfchappy. Van deze hooge Sluis, en over dezen diepen Kolk met Borstweringen, ziet gy tot in den Maasftroom. Delftshaven is door de Hoekfchen , toen zy Rotterdam in hadden, verbrandt. Hier was ook een toneel van plundering en doodflag der Spanjaarden.
Z. Daar is de Wagen.
V. Hier beneden ziet gy een zinlyk voetpad naar Schiedam. Deze ftad , welke wy thands naderen , ligt aan hare lange Buitenhaven open , en heeft er eene bevallige plantaadje. Haar Wapen is een zwarte Leeuw , doorfneden met een gekantelde dwarsbaar van rood en wit , op een gouden veld ; het oudere beftaat uit drie Zandloopers op een gouden veld. Plet Vrouwen Verbeterhuis verkreeg by vernieuwing een doorluchtig Torentje , en K 4 wordt



15^ STOKERY. HANDEE.
wordt nog het Blaauwhuis genoemt. Hier is eene groote menigte van Branderyen , anders ook al Jeneverftokeryen ; door welker rook de ftad als met floers bedekt is. Ook ziet gy Iner verfcheiden tiöoge fteenen Korenmolens. Schiedam tusfehen Delf- en Schieland gelegen, is eene ftad geworden omtrent het jaar" 1274 , en heeft eerst Nieuwendam geheten. DeSchiedamfchc Vrouwen hielpen hare Mannen , in 't jaar 1303 , de Vlamingen verdry ven. De ftad, door Gravin Jacoba verfterkt , hieldt naderhand de zyde der Kabbeljaauwfchen , en gy weet uit Jonker Franfen oorlog hoe zyn aanflag op haar mislukte. Door 't vertrek der Spaanfehe bezetting, ten tyde van Alva, viel Schiedam van zelve den Staatfchen in handen. Zy hadt in 't jaar 1515 , vier honderd zeventig Haardfteden , in 't jaar 1632, dertien honderd acht en zeventig Huizen, en in 't Jaar 1732, vyftien honderd vier Huizen en acht duizend Ingezetenen. Men zoude haar , met Huigens, nog klein Rotterdam en groot Delftshaven kunnen noemen. De Graanhandel is hier niet gering • waar toe de ftokeryen aanleiding geven. Ook is hier vry wat handel in Schotfche Kolen. Sedert eenige jaren , is de ftad nog merkelyk toegenomen. Ik weet niet of wy het Klokkenfpel in harerf fpitfen Kerktoren behoeven op te merken. Ut zag hkr in de Kerk éen gefchiWerde afbeelding der ftad, zoo als .



KERKEN. ZUINIGHEID. 153
zy zich aan de Maas vertoont. Ik weet ook niet of het nieuwe geftoelte der Regering moest beantwoorden aan de oude eenvouwigheid der Schiedammeren , en in 't byzonder ook deioude Regenten. Zy was aan joannes den Dooper gewydt , en wordt nevens de Gasthuiskerk door vier Leeraars bedient. De Arminiatieh hebben hier in 't begin dezer eeuw nog vruchteloos verzocht een Kerk te mogen ftichtcn. Ook mogten hier geen Joden vernachten. Tegen Kerk cn Toren ftaat de Waag , tegen over de Markt, 't Vermogen der ftad , welke voor zeer ryk gehouden wordt , fchynt te blyken in verfcheiden , ook liefdadige gebouwen. Zie daar het nieuw gebouwde Gasthuis, aan de HOogftraat , met eene Kerk , ook by eene Franfche Gemeente in gebruik. Het oude St. Jacobs Gasthuis zoude er reeds voor de ftad geweest zyn, cn vorderde liet beste kleed van eiken overleden Poorter , 't geen met geld werdt afgekocht. De Schiedammers waren van ouds wegens hunne zuinigheid vermaardt.
Z. Merkwaardig is deswegens het getuigenis van Petrus Opmeer , achter Jonker Franfen oorlog te vinden.
V. Zy geneerden zich nog in de vorige eeuw met de Plaringvisfchery , zoo aanmerkelyk , dat de ftad , volgens eenen Dichter , byna zoo veel Buizen naar Zee zondt als ze Huizen hadt.
K 5 Z. Dat



*54 STADHUIS. BEURS.
Z. Dat zal by vergrooting gezegt zyn. V. Hou dit altyd in 't oog , wanneer gy iets Dichterlyks mogt lezen. Praat en brei , is nog een fpreekwoord der Schiedammeren.' De ftad fielt zelf baar Schout aan, en doet alle Schouwen. De driehoekige Markt en 't Raadhuis , met twee enkele opgangen , die eenen dubbelen onderfleunen , terwyi 'er uit het dak een doorluchtige fpits ryst, kunnen hier niet onopgemerkt blyven. Voor 't zelve zyn twee fteenen kolommen , met Lantaarns. Het vorig Stadhuis was in 't jaar 1604 verbrand en hadt bijna dezelfde- gedaante , zoo als in eene zeer uitvoerige grondtekening der ftad , van het laast der zestiende eeuw , is aangewezen. Boven dezelve ziet men de ftad , uit de Maas! De koperen Plaat hier van op 't Raadhuis gevonden zynde, werden er door een der Regenten verfcheiden afdrukken van bezorgt, welke zeer in waarde worden gehouden , en waar mede fommiger huizen verfiert zyn. Dit Raadhuis werdt weinige jaren geleden weder merkelyk verfierd , en verkreeg van buiten door een halven fteens muur eene nieuwere gedaante. De nieuwe Beurs , nu. hier aan de korte Plaven gebouwt , wordt geprezen. De oude eenvouwige Kerk der Doopsgezinden, is nu in gebruik by de Lutherfchen. Een der Roomfche Kerken hadt, eenige jaren geleden, vergrooting noodig. De Doele , aan de Schie ,
een



FRANKENLAND. 155
een huis voor Kostkoopers buiten de Ouderfchiefche Poort, en 't Weeshuis, aan den Achterweg , zijn vernieuwde gebouwen. De oude Lombardhouders bewoonden in 't jaar 1327 in Schiedam een fteenen huis, in dien tijd en hier ter Stede iets ongemeens. Plier is ook eene Schuttery , en de ftad heeft drie Burgemeesters. Zij heeft Rechtsgebied over 't Frankenland en tot in de Maas , rondom en over Maas ook verfcheiden Ambachts-PIeerlykheden. Wy zyn ter Rotterdamfche Poort ingekomen en zagen toen de Ouderfchiefche , buiten welke eene menigte van Varkenmesteryen is : die poort heeft een Toren , gelyk elders voor 't dagwerk ten dienste der naaste buurten, en om den tyd van 't afvaren der Veerfchuitcn aan te kondigen. Hier by de Vlaardingfche Poort , welke wy nu uitryden , ziet gy de Ketelfche , naar een naburig Dorp genoemt , waar heen , voorby de Hofdede Spieringshock , dc weg niet onbevallig is. De Havens , daar langs krommende Hoogftraat, Markt en Schie zyn hier 't voornaamfte. Dit buitendyks liggend Frankenland ziet gy met krommende boomryke wegen doorfneden, langs welke op verfcheiden plaatfen bankjes zyn gedelt. Meest was deze dad van ouds bekent door eene Maagd , onder 't getal der Heiligen geplaatst , welker gebeenten , heimclyk naar Brusfel vervoert , hier in waarde gehouden
wer-



T56 TOOVERY. VLAARDINGEN.
werden , en door zoogenoemde Toovery. De ongelukkigen werden verbrand , en wel na dat men aan 't Kerkbervormen was geweest ; . doch dit fchynt federt een beroèg. op 't Hof, en van daar op den Hoogen Raad, in 't jaar 1593 een einde genomen te hebben. Naby de Ouderfchiefche Poort , aan de Buitengracht , is een overblyffel van 't Pluis Matenes , welks Heeren Rechtsgebied in de ftad hadden. Dit voetpad loopt door Vlaardingen tot aan Maasfluis. Over de vyf Sluizen reeds gereden, naderen wy eene der oudfte plaatfen , voorby haar Bosch , door 't welk de wandeling loopt. Door de Voorftad , over de Sluis aan de Bijvaart en Haven , en by het Buizengat , de legplaats der Btfzen , komen wy in de Stede, welke bemuurt geweest is , en hier een Poort hadt. In 't jaar 163a telde men er vyf honderd zeven en veertig , en in 't jaar 1732 zes honderd zeven en tachtig huizen. Zy heeft, in de beroerten gedurende den Spaanfchen oorlog, van vriend en vyand te veel geleden , om ijn het jaar 1572 en vervolgens ter Dagvaart te verfchynen, en is voorheen nevens andere kleine Steden wel befchreven. Zy was weleer een Markgraaffchap , en werdt dikwyls voor Holland genomen. Z. PI ie verandert alles met den tyd ! V. Haar Wapen is nog gelyk aan dat van Holland. In de elfde eeuw heeft ze , volgens
hare



WAAG. OUDHEID. 157
hare Regering, in magt en aanzien uitgemunt, werdt zy onder Friesland gerekent , gelyk volgens ScriveriüS de eerfte Graven den naam van Graven van Friesland voerden ; en In hare Waag , van duiffteen gebouwt , heeft ze nog een overblyffel van oudheids zichtbaar kenmerk. In 't jaar 1751 verzocht Vlaardingen , gelyk van ouds als een befloten ftad aangemerkt te worden. Een oud fpreekwoord zegt, dat Vlaardingen onder alle de Steden de oudfte , ftoutfte, rykfte en wyste is. Willebrord zoude een Kerk gebouwt hebben aan den ftroom de Vlaarding , van welken men by de Breêvaart gemeent heeft een overblyffel te ontdekken ; dit gefchiedde in de zevende eeuw. Vlaardingen in die eeuw reeds volkryk , werdt in de negende eeuw tot eene fterkte gemaakt , twee eeuwen voor Dordrecht. Graaf Dirk de vierde werdt Mark- of Grensgraaf van Vlaardingen genoemt. De eerfte Graven hielden daar hun verblyf. Hier rusten in de Kerk de overblyffels van den Vlootvoogd Callenburg, tevens Burgemeester der Stede. Zy wordt door twee Leeraars bedient , en tot dezelve behooren ook die' van Vlaardinger-Ambacht. Deze Kerk heeft , by hare vergrooting, in deze eeuw, een hoogen nieuwen Toren met een zinlyken omgang en doorluchtigen fpits bekomen. De vorige Toren geleek den Schiedamfchen , maar was lager. Hier by is het deftig Raadhuis , met
eenen



*58 BUISJÉSDAC, A. HOOGVLIET.
eenen dubbelen opgang met Leeuvvbeelden, dfe fladsi Wapen en Groot Zegel , een Haringbuis, houden , en met een fierlyken Daktoren. Hier zyn twee Burgemeesters. Men ziet hier ook ten einde de Waal een zinlyk Weeshuis; er is eene Arminiaanfche, en even buiten een Roomfche Kerk. Uit deze Haven varen de meeste Haringbuizen , en veele Hoekers ter Kabbeljaauwvangst.. Zy is in deze eeuw door uitzetting der Hoofden, om 't verlanden voor te komen , nog verlengt. De Prikken , aas der Kabbeljaauwen , die aan 't hoofd zeven ringetjes hebben , en daarom wel Negenoogen genoemt worden , houdt men in een zoo genoemt Prikkengat levendig. Op Buisjesdag , wanneer de Buizen afvaren , is hier veel toevloed van de Ingezetenen der naburige Sleden.
Z. Dan moet het hier ongemeen levendig zyn ! ö
V. Dat is het , en wel een reisjen waardig.
Z. Ik las de Eerekroon voor deze Stede.
V. Van haren Inboorling Arnold Hoogvliet Wenfchelyk ware het dat er meer gebruik van Haring en gezouten Visch binnen 's Lands gemaakt wierd, die mogelyk in de zoogenoemde Godshuizen by voorraad reeds zoude kunnen ingevoert worden ; want aan de visfehery, weleer het hoofdbedryf van 's Lands Inge-



VISSCHERY. HEERLYKHEID. 15?
gezetenen , ligt het gantfche Land nog beftendig veel gelegen. Dit gebruik van Haring en Visch zoude zeker niet minder nuttig en voordeelig zyn , dan dat van Jenever. Maar wenfchen baat niet.
Z. Waar wordt de Haring gevangen?
V. Omtrent Hitland , behorende tot Schotland.
Z. En de Kabbeljaauw ?
V. Des Zomers veel by Ysland, behoorende aan Denemarken , voorts nader by in de Noordzee , op en omtrent Doggersbank.
Z. Daar niet veel jaaren geleden onze dappere Zeehelden zich zo manmoedig kweeten.
V. Ter zelfde plaats. Oude ftukken, Vlaardingen en hare Visfchery betreffende , vindt men in de Handvesten enz. met verklaringen der verouderde woorden , wegens hare Regering in 't licht gegeven. Zy kan ten aanzien harer voorrechten met de befloten Steden vergeleken worden. Alle die genen die ooit hebben gemeent verlyd te zyn met Vlaardingen , als eene Ambacbts-Heerlykheid , hebben nooit iets. anders kunnen ten voorfchyn brengen, dan dat zy waren verlyd met het Ambacht van Vlaardingen , dat is Vlaardinger-Ambacht, onderfcheiden van Vlaardingen , gelyk Wyk aan Duin van Beverwyk , met de Sluizen , en de Visfchery daar toe behoorende , als mede met een deel van den ouden Dyk te Vlaardingen.
Dit



MAASSLUIS.
Dit is in het genoemde werk te vinden. De Hoogdrant, Haven en Marlet zyn 't aanzienykst der Stede, 't Bouwen en uitrusten der Buizen en Hoekeren gefehiedt hier op de plaats zelf, door bezorging der Reederen ofwel hunner Boekhouderen, en bevordert onderfcheiden neringen. Zoo is 't ook te Maasluis of Maaslandfluis , ook wel enkel Sluis genoemt. Thands naderen wy die plaats , welke naar 't gemeene gevoelen meer het aanzien eener ftad, dan van een Dorp heeft. -
Z. 't Gemeene gevoelen loopt hier in niet Ugt gevaar , van het dwalende te zyn.
V. Booneriluis met de Zalmhaven en de kokery van Levertraan , waar in ook Vlaardingen. deelt , zyn wy reeds over en voorby reden. Buiten twyfel is deze plaats het grootte .Dorp. van Zuid-Holland. Hare Ambacht* Heerlykheid behoorde weleer aan 't Huis van Egmond, welks Wapen, roode en gouden Winkelhaken met een Barenftelfel , hier met .golvend blaauw en wit doorfneden , 2y nog voert; maar thands behoort dezelve aan 't Huis van Wasfenaar-Starrenburg , naar een Kasteel naby Schiedam dus genoemt. . Maasfluis is niet oud , en behoorde voor 't jaar 1614 onder t groote Ambacht van '£ naburig Dorp Maasland t welk weleer nevens Texel en Kinheim of Kennemerland den naam van Graaffchap mt , gelyk by Melis Stoke te zien is; maar
toen



GEBOUWEN. IÖ1
toen was Maasland zeker uitgeflrektcr dan tegenwoordig , fchoon men de palen daar van , zoo als die toen waren , niet kan aanwyzen» Het Raadhuis , 't geen wy hier aan Dyk of Hoogflraat en Haven zien, verdient opmerking naar den tyd der (richting , weinige jaren na de fchetding der plaats van Maasland, en voor het bouwen der Groote Kerk ; 't heeft een fpitsjen en dubbelen opgang , voor aan deri Dyk , en achter aan de Haven. Aan deze zelfde zyde, ziet gy een Gemeenlandshuis van Delfland met gekleurde Wapens verfiert , en daar tegen over de Kleine of Oude Kerk, eenige jaren geleden byna geheel vernieuwt , met een groote Hangzolder; hier onder is het groote School ; haar Toren is een Klokhuis met een fpits. Toen de klok , eenige jaren later, vergoten wierd , werden er deze regels op geftelt :
Ik tel al de uren, roefi liet arbeidsvolk te werk, Verkondig rouw en vreugde en noodig elk te Kerk.
Met dezen Toren vertoonde zich het Dorp eenigen tyd , waar by vervolgens de fpits van 't Raadhuis rees, 'r geen in zyne kamers pronkt met afbeeldingen van Gemagtigden tot zaken der Visfchery, waar onder Stuurlieden , van ouder oirfprong dan de Regering , en met afbeeldingen van Regenten , alle in 't zwart, L met-



, *6* AANVVASC.H. GROOTE KERK.
met mantel en bef of kragen , „aar de wyze der vorige eeuw. Daar aan de Voor vliet de ftad Delft uithing, aan deze zyde van 't Weesbuis , was het vorig Rechthuis. In 't begin der zestiende eeuw Itoudt een Kapel van Hout, in de Spaanfehe beroerten vernielt, daar nu deze Kerk ftaat. Zy wordt met de Groote Kerk door drie Leeraars bedient , en is in de vorige eeuw eenigen tyd buiten gebruik geweest. By de vergunning van een derden Leeraar in deze eeuw, is echter de dienst niet ligt geworden. Meermaal is men door den fchyn van Godsdienstyver misleidt; 't geen hier in 't voorbygaau gezegt zy. In 't jaar 1635 zyn er op één namiddag vyftien kinderen sedoopt, en in, 't jaar 164a werdt de Gemeente , die 't vorig jaar uit zeven honderd Ledematen beftondt , met drie honderd vyf en veertig van buiten en uit de plaats vermeerdert. Daar lag, toen men met de Spanjaarden hier binnen 's Lands te doen hadt, een Schans, na 't innemen van den Briel op raad van Aldegonde gelegt , die door hun is ingenomen geweest , toen Leiden in hare grootfte benaauwtheid was,' na dat zy een jaar te voren Aldegonde gevangen hadden genomen. Nu zyn er ftraten , te famen nog de Schans genoemt, en ziet gy'van hier de Groote of Nieuwe Kruiskerk, me haren doorluchtigen Toren ryzen. Hare afbeelding , by die van 't Dorp, de Maas en zeilende
Hoe-



/
SIERLYKE TOREN. G. VAN WYN. 10*3
Hoekers en Driemast-Buizen , nevens die van veelerlei dooden Visch , vindt men in de Kerk zelve , op 't zoogenoemde Visfcherybord, een geacht tafereel. Voor 't bouwen van dien Toren, met twee fierlyke Lantaarns boven elkander , ftondt er een Toren op 't Kruis ; in welks plaats een kleiner Daktoren geftclt is. Van den grooten Toren ziet men den Haag , Delft, Leiden , Gouda , Dort, Rotterdam , Schiedam , Vlaardingen , den Briel, Zierikzee en andere plaatfen. Hier op een der Sluizen (taande, ziet gy tevens in de kom der Haven , en verder tot in en over de Maas. Zoo gy u omkeert , ziet gy een breeden gemaklyken trap , met yzeren leuningen , en langs de voornaamfte gracht; welke door milddadigheid van den Penningmeester der Visfchery, Govert van Wyn, een overleden Ingezeten der plaats, met fteenen kaaien en deze ry boomen verfiert werdt , die ook den trap deedt maken. Hy begiftigde mede het Weeshuis , aan deze gracht te zien , terwyi gy nader by ter linker? zyde een andere gracht , en aan de rechterhand de Markt , beide met boomen beplant, zoudt aantreffen. Hy dacht te gelyk zeer ten goede aan den Armen , en verfierde' de Nieuwe Kerk, uit de beurs der burgeren gebouwd, op welker eerden deen , in 't jaar 1629 gelegd , gedelt werdt , door de Gemeente , met een. buitengemeen Orgel, in 't jaar 1732 op
l 2 zy-



IÓ4 JUISTE SCHIKKING. KLEEDERDRAGTEN/
zynen negentigften verjaardag ingewydt, tevens mede zorg dragende voor 't onderhoud van 't zelve en van den Orgelist. Eene Kerk, waar1 in alles , zelfs tot het minste geftoeke , zoodanig fchynt gefchikt en geplaatst te wezen , een fchikkrng die geroemd wordt , dat men voor een zeer verheven Geftoelte , een Grafkelder en Wapenborden geen plaats heeft kunnen vinden.
Z. Is hier aan ook wel veel gelegen ?
V. Zoo 't my voorkomt, neen. Van Wyn zorgde nog voor tachtig Erfgenamen , die , om de nalatenfchap . te deelen , tot zestien moesten uitfterven, gelyk gebeurd is. Aan een andere gracht , by de Markt , op welke men Vrydags Waren te koop fielt, is onlangs een zinlyke Roomfche Kerk gebouwt ; ook is er in een der Achterftraten een Vergaderplaats van Joden. Voorheen was hier ook een Doopsgezinde Gemeente , terwyi de Arminianen te Maasland ter Kerk gingen. Zetters , vyf in getal , die by de Staten en 't Hof als Burgemeesters erkent zyn , en door den Schout of Bailjuw van Delfland verkozen worden , prik of fchot zettende, helpen ook de Wet uitmaken , 't geen ten Platten Lande , zoo wel als dit geheele Dorp, een byzonderheid is. Kleederdragten vindt men zoo hier als te Vlaardingen zeer onderfcheiden ; dit .ziet men best des Zondags, wanneer het Zeevolk aan wal is.
't Uit-



GEBRUIKEN. VERMINDERING. l6"5
't Uitvaren gefchiedt voor weken ; op Ysland voor maanden. Aan bewoelde ringen der deuren , ook met kant verfiert , kent men het huis , waar een Kraamvrouw is. Op Pinxteren vertieren de kinderen zich hier nog met Rozenhoeden. Op Zondag van Kerkmis kwamen hier weleer veele Boeren uit het Westland en van elders, en hielden de Meisjes, welke geene fchoonheid misten en ongenegen waren om Kermisvryfter te wezen, zich van de ftraat. Des Zondags ziet men hier veel gewaudcb langs de ftraten , waar op altoos beweging en veel doortogt van rytuig is. Maasfluis , volgens overlevering van twee hutjes van leem en net begonnen , hadt in 't jaar 1632, vyf honderd twee en tachtig , en in 't jaar 1732 , duizend en tien Huizen ; by welke men langs Haven en Grachten, gelyk in de meeste Steden, fteenen Lantaarnpalen ziet. De ftraten zyn geheel met kleine fteenen. Eenige jaren geleden waren hier , naar men my bericht heeft, acht en vyftig honderd Ingezetenen , en thands zouden er flechts twee en vyftig honderd zyn. In een der Dykhuizen vondt men vyf Huisgezinnen , te tamen vyftig perfonen uitmakende. Ook' heeft men my medegedeeld , dat hier in 't jaar 1759, honderd zeventien meest Hoekers en Haringbuizen waren , dat er tegen¬
woordig alleen zeven en vyftig zoo Buizen als Hoekers zyn , en zes of zeven Koopvaarders, L 3 voor*



166 NERINC.
voorheen fomtyds tot in de twintig ; en dit wordt toegefchreven aan de meerdere duurte van 't geen tot uitrusting noodig is., 't vergrooten der fchepen , den Engelfchen oorlog, hei algemeen verval , de weelde enz.
Z. Zoo dat ook hier bederf is ingeflopen!
V. Gewis , en niet tegenllaande het daar voorheen niet naar geleek dat het gebeuren zoude. Onder de oirzaken van 't verval , 't welk zoo wel te Vlaardingen als hier en op andere plaatfen ten aanzien dezer visfchery gevonden wordt , telt men ook het verbod van invoer in Braband en Vlaanderen , waar heen te voren veel Haring en Visch werdt uitgevoerd, en het uitbreiden van de visfchery by andere Volken , gelyk by dc Zweden en Denen. Alles wat men aan den Kabbeljaauw vindt, wordt gezouten en gebruikt ; met de kuit vangt men te Genua die kleine viscbjes , die Anchiovis genoemt worden. Te Maaslluis rookt men ook Diepwaterfchen Haring tot Bokking , die met Pinkjes van den Zeekant wordt toegevoert. Ook wordt 'er Zalm gerookt. Behalven de Lynbanen , Scheepstimmerwerven , Zeilmakeryen en wat hier meer by de fcheepvaart te pas komt , zyn hier ook Leertouweryen en een Runmolen , om eiken fchors te malen , ten einde de huiden te kunnen bereiden. Met den Briel is een en andermaal verfchil geweest , over Bakens en Tonnen. De tongval
heeft



V00RNE. ÏSRIEL.
heeft hier en elders aan de Maas veel overeenkomst met dien der inwooneren van de Zeedorpen. Om nu aan 't Brielfche hoofd te komen , zouden wy tweemaal de Maas moeten overftekefl , 't geen veroirzaakt wordt door 't vruchtbaar hier tegen overliggend eiland Rozenburg , 't welk tot het Land van Voorns gerekent wordt, Ambachts-Heerlykheid , behoort hebbende aan Burgemeester Hoogwerf te Maasfluis : daar toe behoort ook het Eiland Goèrêe en gedeeltlyk 't Eiland Over-Flakkee. Vóórt) , waar van de Briel het hoofd is , is •zeer vruchtbaar in Granen en Meekrap , eene bekende verfitof, en eigenlyk eene Heerlykheid geheel op zich zelve, als zoodanig by de Graven erkend , terwyi het .ei.en wetten en gewoonten volgde. Filips de Tweede , cn zyn Stadhouder de Hertog van Alva , noemden in 't jaar 1570 de Breedfte Geërfden , Schout en Schepenen van Voorne met de ftad Briel , als te famen verbeeldende de Staten van Voorn. Hier ziet men overeenkomst met den Regeringsvorm der Friezen over Zee. In een verklaring van den Briel in 't jaar 15B1 , wordt aan Hollands Staten vertoont , dat de Graven aan hunne Stadhouders byzondc-re lastbrieven gaven over Briel en Voorn ; en in den lastbrief der Stadhouderen , wordt Briel en Voorn nog byzonder genoemd. Zeeland gaf aan Willem den Tweeden in 't jaar 1647 een lastbrief, L 4 ook



35S BYZONDERE DAGVAART.
ook met betrekking tot Briel en Voorn ; en in 't jaar 1747 was er nog gefchil tusfehen Holland en Zeeland , over deze Slad en dit Landfchap. Thands wordt er nog een algemeene Dagvaart der Staten van 't Landfchap gehouden; wier bezigheid beftaat in 't opnemen der Rekening van den Ontvanger , wegens eenige gemeene middelen enz. Er is een geacht ftuk van eenen Jan Matthyszen , aangaande het oude beftier van Stad en Landfchap , in Briels befchryving, door Alkemade en Van der Schelling uitgegeven. De Briel en Voorn wil zich niet als lidmaat , maar als vereenigde of wel verbondene van Holland aangemerkt hebben. Ook is aan S:ad en Landfchap, in 't jaar 1595 , eene Wedde voor een byzonderen Scherprechter toegeftaan. Het Wapen van Oostvoorn is een witte Burg met een gouden Leeuw er boven, op een rood veld.
Z. Wie zoude hier nog een byzonder Landfchap wachten !
V. Als men de Buitenhaven van den Briel, welke niet lang is , langs heeft gewandelt, komt men in deze Vesting door de Water- of Noordpoort. Aan deze en andere Vestingen zyn de Poorten boven plat , zoo dat men in 't omwandelen van Wal en Bolwerken er niet behoeft af te gaan ; in fommige ver/perkte Steden , gelyk Schoonhoven en Gorkum , is £Üt zoo niet. In 't Westen is de Lange ,- in
't Oos*



STADHUIS. GROOTE KERK. IfjO
't Oosten de Kaaipoort. Briel zoude een verkorting zyn van Breê heel , van den wyden mond der Maas , waar aan de ftad gelegen is. Van over de Haven , die wel bebouwt is en breede Kaaien heeft , komt men in de voornaamfte ftraat, die , gelyk de Rad in 't begin dezer eeuw grooter was , thands ook korter is : aan beide zyden ontdekt men de Hoofdgebouwen en derzelver toegangen. Aan de linkerzyde ziet men in 't Noordeinde de Walfche ,- ih 't Zuideinde de Gasthuiskerk , die beide fpirfe Torens hebben , waar van de laaste tot een Turfpakhuis gebruikt wordt; aan de rechterhand ontdekt men de Maarlandfche Kerk en haar vry hoogen fpitfen Toren , mede voor1 een bergplaats gefchikt , by de Engelfchen gebruikt , toen deze ftad aan die vrienden verpand was , en vervolgens door 't beleid van Barneveld tydig geloscht wierdt ; volgens anderen is ook de Franfche Kerk by de Engelfchen gebruikt ; verder zien wy aan deze zyde , aan de Markt , het Stadhuis , een oud Gebouw met een fpitsjen , en eene Burgerzaal , in welke , wanneer het Brielfche Ganzenmarkt of Kermis is , kramen geftelt worden , waar op ook de Schout of Bailjuw en Leenmannen van Voorn vergaderen , en niet ver van 't zelve , achter de Groenmarkt en Pomp , de Groote- of Catharynen Kerk , een hoog onvoltrokken Gebouw , zoo verIe, 5 haalt



I"0 GEDENKTEKENS. EEUWFEEST.
haalt wordt door een gefchil tusfehen de Bouwers , en waar door de andere of Maarlandfche Kerk ten voorfchyn kwam. Het Kruiswerk en Choor is achtergebleven , en de Kerk met een platten muur befloten. In dezelve ziet men een Grafnaald voor den Zeeman Almonde ; ook zyn er eenige Gedenktekens der Watergeuzen in geplaatst. Een fchuins oploopende groote Zerk , in de gedaante van een Kruis , heeft er ook den aandacht getrokken; men wil dat er een Graf der Roomfche G.estiyken onder geweest is. De Kerk wordt door drie Leeraars bedient, die ook in de Walfche Kerk in de Landtaal dienst doen. Ver i.s deze (lal door haren (lompen Toren, waar in een Klokkenfpel , cn daar op gefielde Vuurbaak te kennen. Zy was weleer zeer welvarend door Haringvisfchery en Handel , en heeft nog de kenmerken van meerder aanzienlykhcid in vroegeren tyd. Er is nog handel in Granen en Meekrap , en 's Maandags is 't er weekmarkt. Hier woonen de Lootfen en bezorgt men de Bakens voor de Maas. Bekent is 't hoe hier de eerde gronden voor de onafhanglykheid van Spanjen gelegt zyn ; den eerden van Grasmaand in 't jaar 1772 werdt hier plechtig, ook van den zinlyken Leerdoel , het tweede eeuwfeest daar van geviert. Onder anderen waren, onder bevel van Lumey, hier van geen geringen dienst Blois van Treslong»



ONLUSTEN. GEVAAR.. E. MERULA. 171
long , wiens Vader Schout der Stad was geweest , Jacob SJrnonszoon de Ryk van Amfteldarn , die aanleiding tot de onderneming hadt gegeven , een Breederode , en een Spiegel , mede van Amfteldarn. De Leeraar Klein verhaalde , met eene welzeggenskractit hem byzonder eigen , in zyne federt gedrukte Leerrede , zeer veele verzamelde byzonderheden. Lumey hadt niets dan plundering voor , doch werdt daar in gefluit; en de ftad gefterkt zynde , werden de aanflagen der Spanjaarden verydelt. In 't jaar 1661 hadt deze ftad onlust met Rotterdam , over 't aanftellen van Lootfen , de Brielfche oorlog genoemt : de 'Brielfche Marktfchepen werden in die ftad , de nieuwe Lootfen hier aangehouden. In 't jaar 1672 liep de Briel gevaar van de vyandlyke Vloten ; maar de wind was der ftad gunstig. De Briel verkreeg ftadsrecht in 't jaar 1330 , hadt in 't jaar 1032 , duizend en tachtig Huizen , en in 't jaar 1732, negen honderd twee en veertig Huizen , en naar men gelyk alom giste , vyf duizend Ingezetenen. De Doele is in de Langeftraat ; in dat ruime Gebouw zyn Schutters der drie Vendelen afgebeeldt. Engel de Meerle of Merula , Priester te Heenvliet , uit wiens goederen het Weeshuis, by de Groote Kerk in den Briel , gefticht is , daar zyn afbeelding nog gevonden wordt , in Priesterlyk gewaad met een Doodshoofd , wegens
Ket-



Ï72 DORPEN.
Kettery, daar men ligtelyk van befchuldigt wordt , in 't jaar 1557 te Bergen in Henegouwen ten vure gedoemt , doch kort voor de uitvoering van 't vonnis geflorven , deedt blyken dat een Roomsch Geestlyke een braaf eerlyk man kan zyn.
Z. Haar aan twyfel ik niet.
V. In den Briel zyn twee Burgemeesters. De twee Raden , van de Vroedföhap onderfcheiden , zyn Opzichters over ftads werken. Men heeft in ftads Wapen , een roode Paal op een wit veld , door een Hond met een Menfchen-aangezicht vastgehouden , wel eens een Bril gcltelt, valsch vernuftig (peelende op den naam der ftad en 't verlies van Alva, wien men ook wel met den Bril op den neus heeft afgebecldt. Aartiger heeft men negen penningen , en een tienden op de punt van een Degen , in het Wapen van 't Nieuwlarid geftelt. By 't Dorp Oostvoorn, op 't Eiland van dien naam , waar op de Briel gelegen is , en 't welk een byzonder Pleemraadfchap heeft , op welks Toren een ronde bol is , vindt men veel Wild en Houtgewasch , en 't overblyffel van den Burg, ook van het Hof der Keeren , onder welks vervallen Poort de Bailjuw van Voorn nog beëedigt wordt. Zwartewaal, daar ook te zien, is een bekent Visfchersdorp , Ambachts-Heerlykheid van den Briel, 't welk groote fchuiten ter Kabbeljaauw-
vaugst



keenvliet. helvoetsluis. g0eree. I7g
vangst zendt. Byzondere opmerking verdient een Watertje , de Waal genoemt, by 't Dorp Rokanje , dat de eigenfehap heeft , van alles , 't geen men 'er in gooit , met een korst van fteen te omzetten , en dus door den tyd als te verfteenen; waar in ook federt ruim een eeuw een rots is aangegroeid, fponsachtig , boven water verterende. De Landlieden van Voorn hebben nog de gewoonte van te zeggen , wanneer zy naar 't vaste Land overfteken , wy gaan naar Holland. Heenvliet , naby Geervliet , is eene Vrye Heerlykheid, ligt open, en verkreeg Stadsrecht in 't jaar 1469 ; zy hadt in 'f jaar 1632 , hónderd elf, en in 't jaar 1732 , honderd zeven Huizen. Er is een ruim Marktveld , en daar aan 't Stadhuis en Huis van den Vryheer. Hier zyn twee Burgemeesters. Van den Briel rydt men naar Heel- of Helvoet/luis, een Sterkte aan 't Haringvliet, over 't midden der vorige eeuw aangelegt , in welke de Zeeraad aan de Maas een Dok en verdere benoodigtheden heeft. Van hier vaart men naar Engeland , en ziet men 't Eiland Goêreê. De ftad Goeree heeft nog de overblyffels der Poorten en bemuring federt het jaar 1428 , en is in 't jaar 1609 over 't Beftand met Spanjen nog ter Staatsvergadering verfchenen ; zy hadt in 't jaar 1732 , honderd een en zestig , naderhand , en wel in 't jaar 1745, honderd
zes-



""74 OUDE STAD.
zestien Huizen en drie honderd vyfrig Ingezetenen. Van de Krygsge vallen dezer ftad , is opmerkingswaardig hare verdediging door hare Burgereslën , tegen Jonker Frans van Breederode, wanneer de Mannen meest ter Zee waren ; hy de ftad opgeëischt hebbende , weigerden zy , en weerden vervolgens de beftormers met heete Pik , Teer en brandende Hoepen af. Men wil dat de Goêreöërs het eerst den Visch in tonnen gezouten hebben, 't Stadhuis heeft een Hardfteenen voorgevel en dubbelen opgang. De Kerktoren is zwaar, en dient ook tot een Vuurbaak. Plier zyn twee Burgemeesters. Paus Adriaan de Zesde is hier Priester geweest. Goêreê was weker zoo bloeiend en woelig , dat by keur verboden werdt om met paard of wagen in de ftraten te blyven ftaan. Plier by wordt, omtrent Ouddorp, in een Heuvel een rooden fteen gevonden , waar van fommige gevels daar opgehaalt zyn. Omtrent Goêreê heeft een ftad gelegen , by fommigen voor Oud-Vlaardingen genomen , ook wel de Oude Waereld genoemt; immers hebben de Goêreêërs er lange ftraten, grondflagen van groote Huizen , Roomeinfche munt en andere zeldzaamheden gevonden. Die ftad heeft waarfchynlyk Witlam geheten. Op 't Eiland Over Flakkee , van 't welk men by laag water naar dat van Goêreê kan ryden of gaan, liggen aanzienlyke Dorpen , fommigen tot het
Land



geervliet. 175
Land van Putten behoorende , gelyk Middel' harnas , en waar van 't uitmuntend Zomerof Sommelsdyk tot Zeeland behoort; en zoo behoorde weleer tot Voorn ook Bommenede , op 't Zeeuwlche Eiland Schouwen. Op deze twee laaste Eilanden zyn Regenten en Rechters , met den naam van Mannen van Befchik bekent. Geervliet reeds aangeroerd, ligt in 't Land van Putten , een kleinere byzondere Pleerlykheid , welke met Voorn veel verbindnis heeft , en heeft ook de overblyffels der bemuring, immers haar oude Tolpoort; zy hadt in 't jaar 1632 , honderd zeven en veertig , en in 't jaar 1732 , negen en negentig Huizen. Veele Huizen verbrandden hier in 't jaar 1743, maar werden beter herbouwt. Zy is eene Ambachts-Heerlykheid , en heeft twee Burgemeesters. Er is een Hoog-Heemraadfchap van den Ring van Putten , ook op het Raadhuis vergaderende. Het Hof van den Ruard of Rustwaarder, by de Kerk, waarop hy met Leenmannen de Hooge Vierfchaar fpant, eene welbebouwde ftraat , het Raadhuis met zyn Trap en üaktoren , het omgelegen Land, in 't byzonder de weg naar Heen vliet , en de aankomst daar op het beplantte Plein , maken deze Plaats bevallig. Gy weet dat Cornclis dé Wit Ruard van Putten geweest is. De Had is oud , en haar Tol , nog den naam der ftad «dragende , is , by verlanding van haar breed
wa-



I7Ö LANDSTREEK. OUD-EEIERLANÖ.
Water , te niet geraakt. Dit water heet de Bornisfe, en hadt voorheen den naam van Vliet. In deze Oorden heeft men verfcheiden oude Vierfchaars- Plechtigheden behouden. Men ziet hier en elders in 't Overmaasfche breede wegen , welke tevens goede Poldérdyken zyn , naar de ligging der Zaai- en andere Landen krommende , met hoog geboomte aan beide zyden , ook .wel met vruchtbare Boomgaarden langs dezelve. De Vrouwen , de gezondheid zelve, kleeden zich dagelyks, zoo zinlyk als eenvouwig , met een bruin Jak en roode dobbelfteenen Halsdoek, met een witte Trekmuts. Hare houding beantwoordt aan de kunstelooze bevalligheid der Landflreek. Dus heb ik 't hier bevonden , terwyi ik met fmaak van der Landlieden eigen gebakken voedfaam brood gegeten en een frisch glas Bier menigmaal met hun gedronken heb. Veel vertering is hier niet bekent , en volftrekt te ontberen. Ongaarne fcheide ik van hier in myne gedachten , terwyi ik naauwlyks denke aan den tytel van Edele Vermogende Heeren der Leden van de Hooge Vierfcharen. Oud-Beierland, in 't Land van Stryen , of den Hoekfchen Waard , dat Land dat federt den grooten Watervloed van 't jaar 1421 weder bedykt is , in 't Huis van Egmond bezeten , en naar eene Echtgenoote die den toenaam van Beieren hadt dus genoemd, omtrent half weg tusfehen den Briel
en



krieken. 't westland. IJ?
en Dort , is een zeer aanzienlyk Dorp, welks deftige Kruis-kerk door twee Leeraars bedient wordt ; by 't welke , behalven andere ge* wasfehen en teelingen van dezen Oord , waar onder Vlas en Koren, fmakelyke zwarte Landeigen Kerfen groeien , Krieken genoemt. Beneden den Dyk is, ten einde eener Gracht, aan beide zydcn met Boomen beplant , over een gewelf een deftig Raadhuis, met een hoogen dubbelen opgang. By dit Dorp ligt een Eilandje , de Beer genoemt , gedurende deze eeuw door 't Gedacht van P>oon van Engeland bezeten en verbetert. Men nadert dit Dorp van Schiedam over 't bevallig liggend Dorp Rhoon , en bevindt zich dan by het Land van Putten , waar in ook een Polder ligt, Friesland genoemt.
Z. Zoude dit nog een overblyffel zyn van den Fucfchen naam, die zich weleer zoo wyd uitftrekte ?
V. Daar blykt niet van ; ook is er in 't Overmaasfche een Polder met den naam van Engeland , en een Dorp met dien van Portugal. Van 't Huis te Rhoon en 't Pluis Valkenftein is , gelyk van meer andere Sloten , niets byzonders te zeggen. Wy blyven op 't vaste Land. Zie daar 't bekoorlyk IVestland of West Delfland , en daar in , niet ver van de met helmplant gewapende Duinen, den hoogen fpitfen Toren van 's Gravenzande , M die



17*3 'S GRAVENZANDE.
die met den Toren der Nieuwe Kerk te Delft ten Baak dient, om den mond der Mazé in te zeilen. Zy was weleer de Hofplaats der Graven , misleiden zelfs der oude Graven van Maasland. Haar toegeftopte Haven liep tot m de Maas , en zy was bemuurt. Ze is zelfs nevens de -voornaamfte Steden getelt ; nu eene Heerlykheid des Stadhouders, hadt zy in 't jaar 1632, honderd zes , en in 't jaar 1739 , honderd negen Huizen. Kerk en Raadhuis ftaan by een belommert Marktplein , waar in een Waterkom of Vyver gegraven is. Hier zyn twee Burgemeesters. Ik vinde geen Vroedfchap. In oude tyden hadt het Hof geen vast verblyf, echter kan 't hier dikwerf en zelfs den meesten tyd geweest zyn , terwyi de namen van Hoflaan en Hofland , ook elders te vinden , mogelyk niet genoeg bewyzen om 's Gravenzand als de eenige oude Hofplaats , immers der Hollandfché Graven, aan te merken. Van haar Lieve Vrouwenbeeld zeiden de eenvouwige Boeren ,. dat zy hun te wille was, twee houren armen en twee peereboomen billen hadt, Maar genoeg van deze Plaats , thands voornamelyk uit een breede flraat bertaande , in welker omtrek goede groene Kaas gemaakt, Wei- Zaai- en Teelland gevonden wordt. Hier groeit ook by uitftek witte Tarw. Omtrent Monft'er is weleer een Romeinfche Mylpaal gevonden , en tusfehen dit Dorp en Loosduinen
heeft



POPPENKRAAM. 179
heeft gelegen de Hofftad Polanen , tegenwoordig een Landmans wooning , met tytel van Heerlykheid. Maar gy weet dat wy by onze woonplaats ook kleine Heerlykheden ontmoeten. Op bet Zeedorp Ter Heide , ftaat federt anderhalve eeuw het derde Kerkje.
Z. Wat is er toch van de Loosduinfche Poppenkraam ?
V. Volgens van PIcusfen, is cp dat Dorp, welks Kerk het overige eener Jongvrouwen Abtdy zoude zyn, by toeval een Zark gevonden , waar op te lezen ftondt, dat aldaar begraven lag de Gravin van Henneberg, welke op Goedep Vrydag , Vrydag voor Paasfchen in 't jaar 1276 , van twee kinderen te, gelyk , Jan en Lysbet , was verloscht , en in de kraam geftorven. 't Was de gewoonte van die tyden, het Nieuwe Jaar met Paasfchen te beginnen , zoo dat er maar twee dagen van het jaar meer overig waren. Andere gisfingen , cn zoogenoemde bewyzen , ook die van Smids by Bruins Zuid-Hollandfche Dichterlyke Rcisbefchryving, gaan wy dus voorby. Gy ziet nu, door eenen lloomsgezinden Schryver , wat er van de Doopbekkens en 't Bord in de Loosduiner Kerk , welke op eene hoogte ftaat , dat Verdichtfel als eene Gefchiedenis opgevende , te denken is. De moeder der gewaande kinderen was eene zuster van den Roomfchen Koning Graaf Willem. Hier by ligt de LandM 2. hoe-



iSo hunSelaardyk enz.
hoeve Okkenburg , door haren gewezen bezitter Westerbaan in Verzen befchreven. In 't bevallig Dorp Naaldwyk , is ter zyde de Kerk, waar by een laaggekapte Toren , in een Laantje ook een Kapel met een Torentje. Frederik Henrik bouwde hier by , op de grondvesten van een oud Kasteel , het Huis Hunfelaardyk. Het Dorp Lier doet zich ver kennen , door zynen zwaren Hompen Toren. Dit Westland heeft verfchiet van Wei- en Korenlanden, ook van Warmoezeryen , en de Stadhouder heeft er veele bezittingen , hebbende door de Heerlykheid Naaldwyk den tytel van Maarfchalk van Holland. Nu hebben wy te Maasfluis genoeg uitgerust, om morgen onze reis verder te vervolgen.
VIER-



VIERDE HOOFDSTUK.
INHOUD.
Dorpen enz. Delft. Gedenkteken voor Huig de Groot. 's Gravenhage. 't Hof , de Groote Zaal, Gevangenpoort , 't Groene Zoodtje enz. Dorpen. Leiden. Burg, enz.
\^ ader. Van Maasfluis zetten wy onze terugreis voort, varende met de Trékfchuit naar Delft. Hier aan het Huis ter Lucht , by den Zaagmolen, zien wy ter rechterhand den binnenweg naar Vlaardingen , ter linkerzyde ryweg en voetpad naar Maasland en verder naar Delft. Te Maasland is nog een overblyffel van een Gebouw der Duitfche Ridderen , die onder de Balie of Huishouding van Utrecht beM s hoor-



IÖ2 SCHIPLUIDEN. A. V. D. BURCH.
hoorden , aan welken door den Róomsch Koning Graaf Willem de Kerk van Maasland gefchonken was. Zy hebben in 't jaar 1614 aan den Ambachts Heer Jonker Jacob van Egrnond hun bewind afgeftaan , maar hebben hier nog Landgoed. In dit Ambacht, ten Westen van 't Dorp , heeft geltaan het Slot Hoeve , Stamhuis van Jonker Matthys van der Hoeve , fchryver der bekende Handvest- Chronyk , nu ecu Bouwhuis , ook het Huis te Velde , nu de Veld wooning. Daar zyn we aan 't Schouw en 't Rechthuis van Zouteveen. Nu komen wy in 't Dorp Schipluiden , in oude brieven Scheepleda genoemt, waarfehyhlyk van een water de Lede , by 't Kasteel Kenenburg , waar van het Hoofdgebouw een zwaare vierkante Toren is , met vier fpitfe Hangtorens , waar door het nevens de fpits der Kerk verre is te zien. Een ouder Slot deelde in de elfde eeuw , nevens Vlaardingen,, in 't lot des oorlogs. Hier aan 't Gehucht den Hoorn , wys ik u ter linkerhand een klein Dorp , het Woud ook wel het ryke Woud genoemt , Ambaehts-Heerlykheid van Delft , uit het welk een welgcftelt Bouwman , Aam van der Rurch genoemt , een der Graven met zyne twaalf Zoonen, wel uitgedoscht te Paard gezeten , zoude te gemoet gereden zyn , en die den Gi ave aangeboden hebben, waar voor hy , op zyn verzoek , voor zyn Dorp de
aan-



mede. h. c. poot. delft. 183
aanftelling van den Priester zoude bekomen hebben , uit welken hoofde de mans Ledematen daar nog den Leeraar zouden beroepen. Verder is het Dorp Wateringe , daar van ouds beroemde Mede gebrouwen wordt. 'Ter rechterhand , op den weg van Delft naar Schiedam , is de Buitenbuurt Abtswoud , Geboorteplaats van den Landman Huibert Corneliszoon Poot.
Z. Wiens Akkerleven my zoo zeer bevalt.
V. Plet recht van 't beste pand uit een nagelaten boedel te kiezen, is daar van de Staten, den Heer of Abt van Egmond verbeeldende , in 't jaar 1595 afgekocht. Zie nu van nader by 't aanzienlyk Delft , vierkantig van gedaante ; zie de vyf fpitfen van den 'foren deiOude Kerk , en den hoogeren weinig fpitfen Toren der Nieuwe Kerk , met een Klokkenfpel , dat aan deze Kille ftad leven en vrolykheid byzet , en , zoo als Bleiswyk zegt , de Landlieden ter Markt lokt. Tusfehen beide ziet gy den lageren laaggekapten doch zwaren' Toren van 't deftig Raadhuis. Van den Toren der Oude Kerk, zong eens een der Leeraren:
God heeft in zynen zwaren toorn , Ontfteken uwen zwaren toren ;
M 4 Als



XS4 WAÏERSLOOTSCHE- EN SCHOOLPOORT.
Als 't blikfemvuur viel in de wyzer,
Dac was gezegt, o volk wordt wyzer ! enz.
Op een der klokken in den Toren der Nieuwe Kerk, leest men ;
Zoo menigmaal gy hoore den heldren klokkeflag , Gedenk aandachtig lyk aan uwen jonglten dag.
Hier aan de Voordad de Buiten-waterfloot uitgetreden , zien wy de Rondeelen en 't Poorthuis der Waterflootfche of St. Joris Poort, op welke de Hooge Vierfchaar van Delfland gefpannen wordt , in welke Maasfluis ook Welgeboren Mannen zendt. Zie daar , terwyi gy dezen bekoorlyken Singel befchouwt, dc Schoolpoort , naar de kort by zynde Latynfche School dus genoemt , met de afbeelding van eenen Leerling verfiert ; hy welke Poort de Moorder van Willem den Eerden byna ontf.iapte. Gy weet welk een draf hy ondergaan moest.
Z. Ik heb nu al eenigen tyd niet van Latynfche Scholen gehoort.
V. Die zyn er in alle of byna alle befloten Steden, maar federt het algemeener worden der Franfche Taal, in verval geraakt. Wy wandelen door de Waterflootfche Poort de dad in , terwyi wy ter rechterhand aan den Singel de
Hout-



WEESHUIS. KRUID- GEMEENL. HUIS. 185
Houttuinen zien. Hier komen wy , langs de Binnen-waterlloot, op de Haverbrug en overdekte Korenmarkt. Nu zyn we aan de oude Delft. Hier is deze ftad , naar waarfchynlykheid, eerst begonnen gebouwt te worden. De plaats van haar Slot is onbekcnt ; er is geen geheugen is meer van over. Zoo wy naar de Rotterdamfche Trekfchuit gingen , zouden wy het Weeshuis , een oud Kloostergebouw , de daar by behoorende dichting der Vrouw van Renswoude, tot oefening van Weezen in vrye Kunsten , in den Haag en Utrecht ook bekent , 't Oostindiesch Huis, en daar tegen over het groote Krygsvoorraadhuis van Holland op de punt der Geer, aantreffen; wy zouden er de fpreuk der Staten , waak op God vertrouwende , kunnen lezen. Buiten de Voordad aan de Schie , het Zuideinde genoemd, langs welke men, door Ouderfchie, naar Rotterdam , Delftshaven en Schiedam vaart , daat nu het Kruidpakhuis der Algemeene Staten ; door welks 1'pringen , toen het aan de Paardenmarkt dondt, de dad in 't jaar 1654 een zwaren ramp overkwam , de Delftfche Donderflag genoemt. Buiten de Schiedamfche Poort, is een ruime Kolk voor groot binnen-vaartuig. Wy treden Noord waards, voorby het vernieuwde Meisjeshuis , eertyds een Klooster , en 't Gemeenelandshuis. In dit Gebouw vergaderen Dykgraaf en Ploog Heemraden van DelfM 5 land ,



lS6 OOIEVAAR. WILLEM DE I.
land , in welks midden deze ftad gelegen is. Dat Gebouw , met een Torentje verfiert , is door een Schout van Delft, in 't begin der zestiende eeuw gefticht , zoo men zegt uit een erfnis van een Neurenberger Koopman , waarom het Huis ook met bellen zoude ver. tiert zyn. -Toen de ftad in 't jaar 1536 voor 't grootlte gedeelte verbrandde, was op dit Gebouw een Ooievaar , die hare jongen eindelyk nog met het overdekken van dit haar kroost door hare vleugelen trachtte te behoutlen. Zie daar het Klooster , in 't welk Willem de Eerfte zyn Hvf hieldt , en doorfchoten is; waar van by den breeden trap in den muur nog tekens zyn. De Kloosterkerk , met een fpitsjen uit het Klooster ryzende , weleer aan Ste. Agatha gewydt, is by de Franfche Gemeente in gebruik. Hier werden dikwyls Staatsvergaderingen gehouden. Ook was hier het Hof van Holland. Nu dient het oude Klooster, federt en nog het Prinfenhof genoemt , voor Kerklykc byeenkomsten. De Kloosterlingen voorheen den val des overhellenden Oudekerkstorens vreezeude , hadden een overeenkomst met Kcrkmeesteren gemaakt , om hem te verlagen , wanneer men bevondt dat hy dus gebouwt is. Er hangt een zwaare klok in , die alleen by plechtige gelegenheden geluid wordt, en by den gemeenen man den naam van Grootvaar heeft. Plier in de Schoolftraat zyn liefda-



OUDE KERK. GEDENKTEKENS. 1S7
dadige Gedichten, onder den naam van 't Charitaat- en Fraterhuis , namen die 't oogmerk der inrichting te kennen geven , namelyk liefdegiften tot onderhoud van behoeftigen te doen genieten, en eene fameftwooning als van Broeders te bezorgen. Dat Fraterhuis was en is een Godgeleerd Kweekfchool. In de Oude Kerk , weleer aan St. Hippolitus , vroeger aan St. Bartholomseus gewydt , die een opmerkingswaardig . half Kruis vertoont, , doch waar op de Daktoren federt eenige jaren niet meer te zien is , ziet men een Grafnaald voor den Wysgeer Leeuwenhoek , en oudere Gedenktekens voor Tromp , Piet Hein , twee wakkere Zeelieden , u bekent , cn voor EHfabeth Morgans geboren van Marnix , welk laaste als een kunstwerk zeer geprezen wordt. Hare liggende afbeelding is, immers haar aangezicht handen en voeten zyn, op haar Lyk, in Pleister eerst afgegoten. Van hier gaan wy naar de Vleeschhal, aan welker voorgevel Osfen- en Schapenkoppen afgebeeldt zyn , en de Vischmarkt, by welke Ooievaars gevoedt worden , beide bezienwaardig , en komen , terwyi wy van verre tegen over de zoogenoemde Korenmarkt, Gasthuis en Kerk zagen, welks oude Duiffteenen Toren weinige jaren geleden afgebroken is , en 't welk een byzonder Kerkleeraar heeft , op de Groote Markt, in 't midden der Stad ; een ruim Plein , op ;t welke
te-



loS NIEUWE KERK. H. DE GROOT.
tegen over elkander de Nieuwe Kerk en 't Stadhuis gebouwt zyn. Tot het ftichten der Nieuwe Kerk , weleer aan Ste. Urfula gewydt , gaf gelegenheid , zoo gy wilt , het zien eener Kerk in de lucht. Zy is verfiert met een Gerienkftuk voor Willem den Eerden , die er van metaal zittende , en van marmer liggende verbeeldt is ; welke tweede afbeelding aan de voeten heeft die van zyn Hond , die by zyn derven zich dood treurde. Aan febreiende kinderen en andere deraden ontbreekt het dit uitmuntend duk niet. Een vliegend metalen Vrouwebeeld met bazuinen , een Faam genoemt , alleen op den voorvoet rustende , wordt zeer geroemt , en dit geheele werk aan Henrik de Keizer toegefebreven. Het gedenkteken voor den uitmuntenden Delvenaar, Huig de Groot , hier federt weinige jaren , door zyne Nazaten , ingevolge een oud verlof, maar volgens eene nieuwe tekening gedelt , wordt ook geprezen. Zie daar een afbeeldingvan dit duk , om daar by ook aan dezen by uitdek verdienstelyken man te denken ; omtrent wien gezongen werdt:
o Delft, beny geen Maas den grooten Rotterdammer; DE GROOT was ruim zoo groot ! enz.
Hier liggen nu by elkander in vrede de zichtbare ovcrblyffels van dien Staatsman en Mau-
rits.



G1LAI" TOMBE VAK HU GO BE GB.O O I-
■






RAADHUIS. WILLEM. AL VA* 189
rits. De twee groote Kerken worden door zes Leeraars bedient. Voor de Beeldenftorming , muntten zy uit in kostbaarheden. Het Raadhuis , in plaats van 't vorige , in 't voorst der vorige eeuw behalven den Toren verbrandt, heeft het Wapen van Maurits , boven de Poort waar uit de misdadigen op 't Schavot komen , ten teken van zyn gezag , en een overdekten dubbelen opgang. Binnen 't zelve hangt een houten huik voor Overfpclers , die men daar meê door de ftad geleid heeft , tot fchandftraf. Burgemeesterskamer heeft tapyten en fchilderyen , van groote kunstenaars. Plier zyn vier Burgemeesters. In Schepenskamer is een fchildery , waar in Willem de Eerfte , dood zynde, is afgebeeldt. Dit Raadhuis werdt, voor 't Amlteldamfche, voor 't fchoonfte in Holland gehouden. De kramen ftaan , als 't Kermis is , ook op de Burgerzaal ; in welke men zulke gladde pylaren ziet, dat men die menigmaal voor Toetsfteen heeft aangezien, 't Gebouw is geel gefchildert , en de fchulpen boven de Ramen zyn verguldt. De Regering heeft wel in overweging genomen om voor Plugo de Groot , op de Markt , voor dit haar Raadhuis , een ftandbeeld op te richten. Aan de Rotterdamfche Poort ziet men het hoofd van Alva; men nadert dezelve voorby het Gasthuis. Ter zyde de Nieuwe Kerk, is de wecklykfche Beestenmarkt; fenuin achter



190 SCHUTTERS-KONING. NERING.
ter dezelve , wandelt men naar de Oostpcort , welke twee l'pitfe Torens heelt ; achter de Kerk vindt men de Koepoort op ecnigen afftand ; Noordwaards, aan den Verwersdyk , is de Doele , weleer het Magdalenenklooster. Hier vergadert eene Broederfchap van Schutters , die jaarlyks in Wynmaand , met naar den Gans te fchieten , een Schutters Koning maken , die dan met eenen gouden penning aan een blaauw lint, door eene Dienstmaagd omgehangen, vereert wordt en viylom van ftads lasten geniet. Dat ruime Plein is de Paardenmarkt , op 't welk ook een Voorraadfchuur van Plolland te zien is. Daar op de Geer ziet gy het Tuchthuis, daar aan de Oude Delft de oude Poort van 't Begynhof, 't welk hier meê nog in zyn geheel is ; en hier ziet gy der Lutberfehen Kerk met een fpits , weleer een Kapel buiten gebruik : de vorige ftondt aan den Vervversdyk. Buiten deze Poort , de Haagfche genoemt , by welke ten Voorftad heeft gelegen, die in den Spaanfchen oorlog verwoest is , zullen wy met de Trekfchuit naar den Haag varen.
Z. Evenwel zullen wy nog iets van Delft hooren ?
V. Gewis. Deeze ftad bloeide weleer door eene menigte van Bierbrouweryen , die byna alle verdwenen zyn ; hare Aardwerksbakkeryen zyn bekent. Ik heb by de Schiedam-
fche



GESCHIEDENISSEN. SCHOONHEID. ÏOI
fche Poort een Brouwery met een Toren gekent , weleer een Klooster. De ftad heeft tot ftichter Govert met den Bult ; men fielt den tyd in 't jaar 1072. De Vliet welke wy langs voeren , zoude door 't Romeinsch Legerhoofd Corbulo gedolven zyn , en zy daar van den naam ontkenen ; want zy was , gelyk de meeste Steden , een Dorp eer ze tot een Stad gemaakt wierd. Aalbrecht van Beieren beeft haar belegert , en voor eenigen ty 1 ontmantelt ; maar ze is door de Spanjaarden vry ^gelaten. Uitleffging van deze ftad , is niet aan te wyzen. Zy is grooter , dan men , by de aankomst van Rotterdam of uit den Plaag , zou meenen. Lang werdt zy voor de fchoonfte Stad in Flolland gehouden. Zy is al zeer geregelt aangelegt. De Vlamingftraat , een Gracht , en de Bloedbrug, bewaren, binnen hare muren de gedachtenis van de uitdryving der Vlamingen , toen zy , eenige eeuwen geleden , Hofland hadden ingenomen , namelyk ten tyde van Graaf Jan den Tweeden. Wolfert van der Veer , Stadhouder van Holland , hier gevanglyk ingebragt , werdt op den hoek der Choorftraat uit een venfler geworpen, en door 't volk omgebragt. Tweefpalt van binnen , was o'.rzaak dat de ftad , na een beleg van tien weken , aan Hertog Albrecht overging. Op 't Beeldftormen , volgde in Delft het Ketterdooden. Lumey , Graaf van deiMark ,



ÏQ2 BARNEVELD. OUDE CEEOUWENi
Mark , deedt een Delftfchen Monnik , zalige Joost genoemt , daar tegen in den Briel ophangen. Onmenschlyk handelde hy niet den Delftfchen Priester , Cornelis Muis ; maar hy werdt ook afgedankt. Veele Delftfche Burgers , en daar onder Barneveld , trokken uit tot ontzet van Haarlem , maar werden Heilagen. De Delvenaars hebben m den Spaanfcheü Oorlog aanzienlyke Kloosters , die buiten de ftad lagen , in brand gedoken , om de Spanjaarden daar in niet te laten nestelen : deze waren de Abtdy Koningsveld, door eene Moeie van den Roomsen Koning Graaf Willem gefticht , waar nevens hy 's Konings Uithof bouwde , onder Poortland of de Poortery gelegen , en een .Carthuizer Klooster. De ftad heeft aan haren aarden Wal nog Vesttorens , die men ook wel elders aantreft. In dien Noortlwesthoek , wordt nog het Kampveld aangewezen. Zy hadt in 't jaar 1515 , met de Haven , twee duizend zeven honderd drie en dertig Plaardfteden , in 't jaar 1632 , met de Haven , vier duizend drie honderd drie en twintig Huizen , en in 't jaar 1732, vier duizend vyf honderd vyf en vyftig Huizen en twee en^ twintig duizend Ingezetenen. In deze ftad heeft men oude Gebouwen , met een halve fteens vernieuwing der voorgevelen, wel eens eene andere gedaante gegeven. Zy was, meen ik , de eerfte die fteenen Lantaarnpalen
ftel-



NABUURSCHAP. VERVAL. IÖ3
ftelde , en de yzeren leuningen der Brupgen wit deedt verwen. Zy heeft acht Vendelen Schutters. Haar Rechtsgebied (trekt zich uit langs de Schie , in dat gedeelte Van Ouderjchie daar de Kerk ftaat , tot in de Maas. Toen Jonker Frans van Breederode , na dett mislukten aanflag op Schiedam , Ouderliefde bemagtigt hadt , kwam zyn Krygsvolk hier de Voorltad afbranden en gantsch Delfland allonpen. Ook hadt deze ftad veel gel'chil met Rotter» dam over de Heul in het Dorp , by welke de Trekfchuiten gewoon zyn aan te leggen. Omtrent de deftige Dorpen Bleiswyk en Berkel , weleer Heerlykheid van Barneveld , met een opfchrift boven een Poortje , 't welk te kennen geeft dat daar eene Arminiaanfche Kerk is , ziet men thands de uitgeveende plasfen , in dezen oord , in Droogmakeryen verwitd'elt. Plet Wapen der dad is een zwarte Paal , of ftroomend Water, op een wit veld, waarop voorheen twee Torens donden. 't Is hier altyd dil, behalven op Donderdag, juist Marktdag. Niet alleen hare Bieren , maar ook hare Lakens waren weleer , onder den naam van Delfts puik , zeer bekent. Drukkende Keuren van Karei den Vyfden en Filips den Tweeden , deden de Brouweryen hier 't eerst verminderen.
Z. Jammer is 't dat zulk een dad niet bloeit.
N V. Jam-



jp4 DWALING. RYSWYK.
V. Jammer is 't dat men geen Bier beeft blyven drinken ; en federt heeft men nog Engelsen Aardwerk voor het Delft 1'che gaan ftel- ■ len , waar mede men echter in Oostindien pronkt.
Z. Mr. Jacob van der Does heeft gezegt , dat fommige der Stadhouderen te Delft in 't koper afgebeeld zitten , fommige uit Marmerfteen nagebootst liggen ; en hy woonde in den Haag , zoo naby Delft 1
V. Hy dwaalde mogelyk niet , omtrent het geen in Romen te zien was. Deze fchoone ftraatweg , met boomen beplant , is te uitlokkende , om de Schuit niet te laten varen , en naar de Hofplaats te wandelen. Wy zullen dan in onze verbeelding de oude Afgevaardigden ter Dagvaart volgen , en , by onze aankomst , op den Vyverberg en aan den Hofvyver , eenige rust nemen ; daar zy, zoo verhaalt wordt , dus rustende , hun eenvouwig middagmaal hielden. Zie daar het aanzienlyk Dorp Ryswyk , Ambachts-Iieerlykheid van den Haag , terwyi Delft de Hooge Heerlykheid in pandfehap heeft, welks Kerk, ook voor den fpitfen Toren , met Kapgevels is uitgebouwt ; bekent door eenen vrede, in 't laast der vorige eeuw daar getekent. .Men zegt my , dat het Huis te Ryswyk door Fredrik Henrik gebouwt , ten deele weggebroken is , en mogelyk geheel gefloopt wordt.
Z.



"£ gravenhage. groote kerk. 105
Z. 't Ontbreekt den Stadhouder ook niet aan Huizen.
V. Hier by ligt de Adelyke Hofftede Burch, behoorende aan 't Gellacht van den Bouwman van 't ryke Woud. Wy komen , door de Wagenftraat , tot in 't midden dezer groote open ftad , 's Gravenhage , de Haag of om de welluidenheid den Haag genoemt ; door Bosch , Weiden , Korenakkers , Boomgaarden , Lusthoven en Duinen omringt, van eene Hage of Wooning en 't verblyf' der Graven den naam hebbende , en naderen de Groote of St. Jakobs Kerk , door Hertog Albrecht gebouwt of verbetert , welker hooge Toren geheel zeskant is , en in en aan den doorluchtige n fpits een klokken fpel en zes uurwyzers heeft. In 't begin dezer eeuw bluschte een Burger met zyn nachtrok den brand , die door den Blikfem iii den Toren geflagen was , en Kerk en Toren , die meermaal door brand geleden hebben , dreigde. Naderhand vondt men omtrent het orgel , by 't maken van een graf, verfcheiden zilveren Roomfche Kerkfieraden , waarfchynlyk in de Spaanfehe beroerten geborgen. De Kerk , met buiten waar* gebouwde Kapellen , rust alleen op vier zware zuilen. Het Choor ryst , met een doorluchtig Daktorentje , gelyk men op veele oude groote Kerken ziet , hoog boven het overige der Kerk ; in 't zelve ziet men de flaanN a dc



I96 GEDENKTEKENS. STADHUIS.
de beeldnis vnn dien Zeeman , die met ryn fchip in de lucht fprong , ik meen vVasftnaai Obuam. üe borden der Gildens in deze Ivcrk, met Verzen van den Kerkleeraar VoUeuhoven , worden gepre/.en. Van de Wapens der Vliesridderen , die hier eene vergadering hielden onder Filips den Goeden , en andere fieraden van die foort , fpreken wy niet. Echter is als eene byzonderheid op te merken een Graftombe der vylüende eeuw , van den Raadsheer en Ridder Gerrit van Asfen delft en zyne tweede Echtgenoote. Hier by ziet men de Vischmarkt en 't Stadhuis , ten deeie een oud en nieuw Gebouw ; het oude gedeelte , zoo gezegt wordt door eenen Breederode gebouwt , tegen over de Mieuwftraat , heeft een doorluchtigen Toren. Onder de fchilderyen in dit Raadhuis , ziet men in 't oude Burgemeesters vertrek eenige oude gezichten in den Haag, waar onder een gezicht van den Vyver en Vyverberg , St. Sebastiaans Doele en 's Graven Hof, en eene afbeelding der oude Rederykeren , waar van printen by de Riemer te vinden zyn. Onder de fieraden in Schepenskamer is een fchildery , verbeeldende den Haag van den kant van Ryswyk. De oudfte uitbeelding der Wethouderen van den Haag , is in Schepensvertrek en van het jaar 1636. De Vleeschhal , hier kort by , op de Groenmarkt , heeft nog de gedaante eener Kapel ,
die



GEVANGENPOORT. CTIOOTE ZAAL. ipjT
die van St. Nicolaas Gasthuis , een Gebou# onder 't opperbeftier van den algemeerien Ra.id en Rentmeester van Noord-Holland. Op het Buitenhof, die ruime Plein, weleer het Voorof Nederhof genoemt, ziet gy het huis, waar in de Afgevaardigden van Leiden hun intrek nemen ; daar , op den Hofïingel , ziet ge dat van Alkmaar en Enkhuizen. De Afgevaardigden van Delft , die hier kort hy ook een Huis gehadt hebben, hebben er i1u een in de Hoogftraat , maar keeren gewoonlyk iedererï dag te rug. Verfcheiden Steden zyn nu en dan van intrek verandert. Zie daar de Gevangenpooit, voor welke het Broederpaar vermoord werdt. Wy naderen het Hof. Door de Stadhouders Poort , komen wy op h< t Binnenhof. Daar ziet gy de Gioote Zoal, met twee ronde Hoektorens , voor welke Bameveld op 't fchavot het leven verloor.
Z. Pt ken de Gefchiedenis der Rechtspleging , door Brand befchreven.
V. Rechtspleging ! Plerinneren wy ons hier 't gezegde zyner Echtgenoote Maria van Utrecht , tegen Maurits : myn man hadt geen fchuld, maar myn Zoon hee t fchuld. Wanneer gy deze Zaal , met een kap van duurzaam Iersch hout , zonder dwarsbalken , aan beide zydeu met Boekwinkels, op Kermis met kostbare koopwaren bezet , doorwandelt, dan N 3 kunt



ïyS VERGADERPLAATSEN.
kunt gy ter Rolle hooren wat thands Rechtspleging heet; maar wy bemoeien ons daar nietmeê. Gy ziet hier veroverde Vaandels en andere Zegetekens, en. daar wordt de Lotery getrokken.
Z. Gedenktekens van Oorlogen , Loterytrekking en Rechtsgedingen zyn dus hier by elkander.
V. Hier is in 't jaar 1651 de Groote Vergadering gehouden ; waar toe de noodige ruimte gemaakt en alles met groen laken bekleedt was. In een der fchilderyen in 's Hofs Raadkamer is Scipio verbeeldt , eene Bruid wedergevende. De Kamer der Verzoeken of Requestkamer , met eene boogswyze zoldering , was voorheen 't Kapelletje der Raden. De kamers waar in nu papieren" bewaart worden , dienden tot Gevangenisfcn voor Barneveld , de Groot en Hoogerbeets. In een der kelderen zoude Graaf Willem de Vyfde, krankzinnig zynde , bewaart zyn. Ik fpreck niet van de Vergaderkamer der Algemeene Staten , met Tapyten behangen , waar in de wapenen der zeven Landfchappen in hout gemeden , of van de afbeeldingen der Stadhouderen. Zinnebeelden , die niet eenvouwig en fprekend zyn , gaan wy voorby. In 't Hollandsch kamertje , zyn de bedryven van Claudius Civilis afgefchetst. De Vergaderplaats van den Raad van Staten , ook met Tapyten
be-



VERGADERPLAATSEN. I99
behangen, en eene andere Kamer", waar in Oorlog tuig , in 't Hein naargemaakt, te vinden is , merken wy meê niet op. De Vergaderkamer der Staten van Holland en West-Friesland is groot , hoog en op de wyze eener Kerk verwulft. De Tapyten, die hare wanden verderen , worden zeer geprezen ; en om hoog zyn de onderfcheiden bekende Volken , als over een Balie of Balufter in deze Zaal nederziende , verbeeldt. Zy heeft haar uitzicht op den Vyverberg. Er is een perk , waar in de zitplaatfen der Leden van Staat. Onder deze Kamer , is die der Gemagtigde Raden , welke ook met Typyten behangen is , welker affchutfel voor de zitplaatfen, op de vier hoeken , pylaren heeft, die der Staten kamer onderfchragen. Deze twee Vergaderplaatfen zyn over 't midden der vorige eeuw gebouwt ; wanneer de Vergaderingen , terwyi er toen geen Stadhouder was , boven de Stadhouderspoort , in des Stadhouders wooning werden gehouden. Aan de Zuidzyde van 't Binnenhof is , behalven der Staten Drukkery , de Raad der Bezittingen van den Stadhouder; waar op men zich ook , van vonnisten daar gewezen , beroept. Daar by is ook de algemeene Muntkamer. De Poort aan deze zyde, is voor de Gezanten van andere Mogenheden. Wy gaan Oostwaard. Ter linkerhand ziet gy de Plof kapel, mede zoo gezegt wordt door N 4 Her-



JOO HOFKAPEL. MAUKITS.
Hertog Albrecht gebouwt, naderhand door brand cn uit andere oirzaken vernieuwt en vergroot , weleer de Kapel van Maria ten Hove genoemt , en van de onderhoorigheid aan den üisfchop van Utrecht ten tyde van den Hertog onttrokken , hebbende vervolgens de begeving van Kerken te Delft , Amfteldarn en Hoorn verkregen ; in welke in 't Fransch ge-, predikt wordt , en de gebeentens veeier Graven , waar onder die van Vrouw Jacoba, rusten. Uit dien vierkanten (lompen Toren, dien gy van hier in 't Noordwesten zaagt , zoude Maurits 't onthoofden van Barneveld aangezien hebben ; waar na die Grysaard ook in deze Kapel begraven is. Toen hadt ze een fpits ; thands heeft ze een lager doorluchtig Torentje. Nu treden wy door de Poort by 't Huis van dien Maurits , die in 't verloren Brafilien het opperbewind gehad heeft , en komen op het Plein , by de uitmuntende Huizen voor de Afgevaardigden van Amfteldarn en Rotterdam. Aan dc Westzyde , is 't Pluis door Conftantyn Huigens gebouwt. Plier op den korten Vyverberg is 't Huis voor de Afgevaardigden van Haarlem , en daar , op den langen Vyverberg , dat voor die van Dordrecht. Hier zetten wy ons neder , onder dit geboomte , en zien in 't midden van den Vyver een Eilandje , dat met boomen beplant en met biezen bezoomt is , een verblyf voor
Zwa-



GROENE ZOODJE. KLOOSTERKERK. aol
Zwanen. Van deze bekoorlyke rustplaats , wandelen wy naar den Kneuterdyk , terwyi wy ter linkerhand het zoogenoemde oude Hof, door Fredrik Henrik voor zyne Moeder vernieuwt , de Êhgelfche en weleer ook Hoogduitfche Kerk , vroeger de Kapel van 't Sacraments Gasthuis , nu voor Kostkoopers , en 't geheele Noordeinde , nevens den Scheveningfchen weg, zoo wel als het Zeedorp Scheveningen nu onbezocht laten , en naar het uitmuntende lange en korte Voorhout voortfpoeden. Wy moeten hier echter hy den Kneuterdyk , . weleer het Tournoyvcld genoemt, van een Ridderlyk fpel , het Ringftekett , de Plaats opmerken. Op deze oude voorplaats van 't Hof, ftonclt voor deszclfs bouwing reeds eene Herberg de Zwaan , een Pleister! plaats voor Reizigers van 's Gravenxand naar Leiden , volgens fommigen een Jagthüis deiGraven. Hier was het Groene Zooije, 's Hofs Gerechtsplaats, op't welk de Lyken der Broederen de Wit mishandelt werden. In 't Voorhout ontmoeten wy al ten cerften de Klooster, kerk, voor de Hollanders en Hoogduitfchers, naar een Klooster genoemd , welks Monnikken volgens overlevering dit fchoone Binnenbosch geplant hebben ; anderen zeggen dat het door Keizer Karei begonnen is. Dat Klooster en die Kerk zegt men gebouwt te zyn door de tweede Gemaalin van PlertogAlbrecht. Zy heeft



$02 RIDDERS. BOSCH.
gelyk alle oude Kerken , die of een fpits op het Dak of een Toren hebben , een fpitsjen, en ftaat onder 't opzicht der Gemagtigde Raden. In den hoek van den Kneuterdyk en 't Voorhout is het prachtig Hui? van Wasfenaar-Obdam. Nevens de Kloosterkerk woonde Barneveld. Daar is het Huis voor de Afgevaardigden van Gouda , daar dat voor die van vyf Noordhollandfche Steden. Zie daalde Doelens , by de Houtftraat die van St. Joris , behoorende aan eene Broederfchap, welker Leden zich Ridders noemen ; zy hebben 't recht van den Schuttap , eene belasting op den wyn der Herbergieren. Op den hoek is de St. Sebastiaans- of Kloveniers- anders de Nieuwe Doele , in welke dé Zaal der Schutteren met dc gewoone fchüderyen verfiert is. Als iets byzonders vind ik aangetekent , dat Willem de Derde hier het Burgerrecht van den Haag ontving , en hem het Gulden Vlies om den hals werdt gehangen , 't welk Keizer Karel aan de Burgery der Stede gefchonken heeft. Hier wordt om een zilveren Lepel naar 't wit gefchoten. Nu naderen wy het Haagfche Bosch , een groot overblyffel der Bosfchen , weleer hier te Lande menigvuldig, welks boomen, Beuken, Elzen, maar meest Eiken, niet gefnoeit worden , met hoogten en laagten en flangswys loopende Greppen , door de Spanjaarden ongefchonden gelaten , tot befchanfmg J fe-



ORANJE-ZAAL. NIEUWE KERK. SOJ
federt wel vermindert en uit bekommering en gebrek aan geld eens met uitroeijing bedreigt ; ten einde van 't welke de prachtige Oranjezaal , veeltyds 't verblyf van 't Stadhouderlyk Huisgezin , gevonden wordt , door de Weduwe van Fredrik Henrik gedicht , waar by Willem de Vierde vleugels voegde. Hier aan de zoogenoemde Princesfengracht is de Koekamp , een Diergaarde. Aan den Bezuidenhoutfchen weg is een Kasteelswys Gebouw, het Huis ter Noot genoemt. Ik meen dat op de Fluweele Burgwal thands het Pluis voor de Afgevaardigden van Gorkum , Schiedam en Schoonhoven te vinden is. Bewindhebbers der Oostindiefche Maatfchappy hebben hier ook een Pluis. Den Franfchen Schouwburg hebben wy niet kunnen opmerken ; hy is klein. De vermaarde Toneelfpeler Corver heeft hier lang een Nedcrduitfchen Schouwburg gaande gehouden. Nu treden wy, by de Bezuidenhoutfche Brug , weder binnenwaards , en langs dit toepad naar het Spui , waar men uit de fchuit ftappende aankomt. Deze Nieuwe Kerk , zonder Zuilen , echter een To/en dragende , wordt als een meesterftuk der Bouwkunde aangemerkt. Zy werdt in 't midden der vorige eeuw door die hier byzondere Wethouderichap , welke men de Sociëteit noemt , gedicht , onder welker opzicht zy ook gebleven is. Zy heeft van 't lang-^
wer-



104 PRINSENGRACHT. GEZANTEN.
werpig vierkant en rond. De drie Kerken worden door acht Leeraars bedient. De Ouderlingen uit den Hobgen Raad , het Hof' en Burgemeesteren , zyn tot geene Huisbezoekingen verplicht. Onder 't lichaam der Armverzorgeren of Diaconen is altyd een Voórfpraafc of Advocaat. Uit de rialatënfchap der Weduwe van eenen Pleit verzorger of Procureur, volgens fchikking met haren Man gemaakt , gefchiedt betaling voor Oefeningen by vraag en antwoord , over de Levensgefchiëdenisfen van Jefus Christus , en de Plandelingen en Schriften zyner Leerlingen. In de Spuieftraat, welke wy nu doorwandelen , is een Huis voor de Afgevaardigden van den Briel , en nu ter linkerhand om komen wy aan de Groote- of Weekmarkt, aan de Vorstlyke zoogenoemde Prinfengracht, by welke wy derLutherfchen vernieuwde Kerk aantreffen, en waar langs wy het BoterKoren- en Spinhuis zien kunnen. De Broederfchap der Kruid mengeren of Apothekeren , en die der Kunstfchilderen , hebben boven de Boter- en Korenhuizen hunne, zoo gezegt wordt, bezien waardige vergaderplaatfen. De Gezanten der vreemde Mogenheden hebben hier.in den Haag ook hunne wooningen, gelyk in 't Western le het Hof van Spanjen tegen over het Weeshuis gevonden wordt , in welke zy Kapellen hebben, 't Weeshuis is uit de nalatenfchap van twee byzondere perfoonen , Echtge-



HOFJE. BUITENGRACHT. to$
penooten , gedicht. In 't H. Geesthofje , hier o er de isièuwe Vetrkafe , hangt eene oude fchildery, waar in de H. Geestmeesters van den ouden tyd verbeeldt worden in hun Geestlyk gewaad , den Armen de giften uitdeelénde. Het Hofje van Nieuwkoop , een groot en prachtig Gebouw aan de Prinfengracht, voldoet niet meer aan 't oogmerk der ftichting , door vermindering van de waarde der goederen daar toe behoorende , veroirzaakt door de onheilen des oorlogs in 't jaar 1672. Thands naderen wy de Bierkaai en 't Armhuis met zyn Toren ; by 't welke wy zullen vertoeven , om op de Schuit naar Leiden te wachten : wy zullen dan van hier tot aan de Hoornbrug ook varen , en by het Zieken , daar 't Leprooshuis is , weleer St. Cornelis Kapel , 't geen. federt voor Kostkoopers is gefchikt, in de Schuit treden. De Haag , meest in 't vierkant , heeft een Buitengracht , over welke Valbruggen liggen, die met ftads Wapen verdert zyn , een Ooievaar, met zyn eigen kleuren en een Aaltje in den bek , weleer op een groen , thands op een gouden veld.
Z. Dus dan al wederom een blyk van de veranderingen welke de Wapenfchilden ondergaan hebben.
V. Zoo is 't. 's Gravenhagè, ook in Delfland gelegen , is meermaal ter Dagvaart onder



10Ó GESCHIEDENISSEN.
der de kleine Steden befchreven. In 't jaar 1250 werdt het Hofgebouw door den Iloomsch Koning, Graaf Willem den. Tweeden, aangevangen , en door zyn Zoon Floris den Vyfden vervolgens voltooit ; waar aan deze Hofplaats haar aanvvasch verfchuldigt is. In den Hoekfchen en Kabbeljaauwfchen tweefpalt waren er vry wat onlusten in deze Hofplaats , en moest zelfs door belegering van 't Hof de een party voor de andere zwichten. Niet lang daar na , ten tyde van Maximiliaan , werdt de Haag door zyn volk, dat tegen Rotterdam trok , onder Brandfchatting geftelt. Eene belasting op het Bier, ten tyde van Keizer Karei, veroirzaakte hier een verregaand oproer. Niet lang daar na werdt de Haag, door den Gelderfchen Krygsman Maarten van Rosfem , overrompelt, in brand gedoken , geplundert , en , terwyi het Hof ongefchonden bleef, verder onder brandfchatting gedelt. In den Spaanfchen oorlog week het Hof, gelyk bekent is , naar Delft, en geraakte deze thands zoo aanzienlyke Hofplaats in een jammerlyken toedand , door het Hecht huishouden der Spanjaarden. Men hadt hare bewalling wel ondernomen, maar niet kunnen voortzetten. Nog in 't jaar 1575 hadt Delft , 't zy uit bekommering of afgunst , gaerne het afbranden van den Haag gezien ; maar Willem de Eerde delde met reden zich daar tegen.



GESCHIEDENISSEN. tOf
gen. Twee jaren daarna , keerde 't Gerechtshof weer naar deeze plaats , en vervolgens vestigden zich hier ook weder de andere FIooge Vergaderingen. Verfcheiden malen is naderhand nog in overweging gekomen, om den Haag te verfterken. Delft heeft zich liet meest tegen 't verfterken dezer plaats verzet , ten tyde van Maurits weêr ondernomen. Onder 't Stadhouderfchnp van Fredrik Henrik , was over 't verfterken van den Haag weêr iets te doen. Vrees en voorzorg was hier vooral in 't jaar 1672; de toegangen werden , door 't omhouwen van boomen en goede wacht te houden , bezet , waar toe ook 's Hofs onderhoorigen onder een Vendel gebragt werden , na dat er gelyk meermaal Waardgelders aangenomen waren , terwyi Willem de Derde 't verfterken ongeraden vondt. Dén Haag vindt men , onder anderen , ter Staatsvergadering van den zesden van Louwmaand in 't jaar 1584 , te Delft befchreven. In vroeger tyd hadt de Staatsvergadering geen vaste plaats. Zelfs is er een bef]uit van 't jaar 1586 , by welke haar de zitting ter Dagvaart na Purinerende wordt toegekent. In 't jaar 1607 herriep zy haar recht ; men gaf haar een uitftellend antwoord , en befchreef haar in 't jaar 1609. In 't jaar 1624 deedt zy op nieuw aanzoek om zitting, ten minste over nieuwe middelen, enz. maar dit gelukte niet.
Z. Hoe



tö8 GROOTTE. SYZONDERHEDEN.
Z. Hoe veele Huizen zyn hier ?
V. In 't jaar 1515 waren hier duizend een honderd en achttien Haardfteden, zoo veel als Hoorn er toen hadt , in 't jaar 163a , drie duizend twee honderd twee en zestig Huizen, in 't jaar 1732, zes duizend een honderd drie en zestig Huizen , en omtrent veertig duizend Ingezetenen. Hoe het thands hier en in andere Steden , met het getal der Huizen en Ingezetenen is , weet ik niet; zeker is 't dat fommigen daar in af- andere toegenomen zyn. Omtrent het jaar 1668 is de Haag , zoo als men haar toen bevondt , door Van der Does befchreven ; aan deze rymende befchryving hebt gy kennis. Aan den Haag kan men geen koophandel of byzondere nering toefchryven ; echter is hier weleer eene hoofdnering van Lakenbereiden en Weven geweest. Ondertusfchen telt men hier veertig Gildens , die elk hun Deken en Hoofdmannen hebben. De Schutters zyn onder zes Vendels verdeelt. By de begraving van een Schutter of Bevelhebber, hebben zy een befchildert Hokje in de hand, naar de kleur der Vendelen. Burgemeesters , drie in getal , worden uit Schepens , gelyk weleer door de Graven, nu door de Stadhouders verkozen , en worden weêr dienende Schepenen. De Hoofdfchout deelt ook in 't bewind van Burgemeesteren. Scheveningen , als tot HaagAmbacht behoorende , zendt in den Haag
den



SOCIËTEIT. LEPROZEN. 209
den zevenden der dienende Schepenen , die federt lang alleen in lyfftraflyke zaken geroepen wordt. De Vroedfchap , gelyk in meer hleine Steden uit een klein getal van Leden beftaandè , wordt alleen als 't nood is beroepen ; en elk geniet dan , naar 't voorbeeld van fommige andere Steden , een zoogenoemden Vroedfchapspenning. De Schatbewaarder doet zyne rekening met open deuren , ten overftaan van een Raadsheer van 't Hof en een der Graaflykheids Rekenmeesteren. Het Genootfchap van Regering , de Sociëteit , bellaat uit Leden van den Hoogen Raad , het Hof en de Graaflykheids Rekenkamer , nu Gemagtigde Raden als die vertegenwoordigende , zoo wel als uit Leden van de Regering dezer plaats , uit hoofde dat hier tweeërlei Rechtsgebied is ; terwyi de omtrek van 's Hofs Rechtsgebied nog onbeflischt is gelaten, 't Hof en 't overige van deze Hofplaats , hebben elk hunne onderhoorigen.
Z. Hier zyn immers ook Joden ?
V. Zouden erin een Hofplaats geen Joden zyn ? Als men aan Joden denkt , dan denkt men ligtelyk ook aan Melaatsheid ; van één foort van Melaatfen moet ik u iets verhalen. In oude tydeti waren de Leprozen gewoon , eens in 't jaar met verfierde Poppen , op een open Wagen , dóór de voornaamftc ftraten van den Haag te ryden , en aan de Huizen O een



4IO STEDEN. EDELEN.
een aalmoes te vragen. Dit werdt door 't Gerecht onderfteunt , en duurde tot het jaar 1654 , terwyi men ook het Westland omreedt om Kaas in te zamelen. Maar fchoon dit in onbruik is geraakt, men was in een Hofplaats altoos op Poppen ge fielt.
Z. Van welke Steden worden hier Afgevaardigden gezonden ?
V. Deze vraag verwondert my in u niet , daar een geleerd man, Merula, die de Rechtspleging ten Hove befchreef , deze Steden niet alle heeft weten op te tellen ; ik zal n die noemen , fchoon het menigmaal gedaau is,: Dordrecht , Haarlem , Delft , Leiden , Amfteldarn , Gouda , Rotterdam , Goriuchem , Schiedam , Schoonhoven en Briel , en uit Noord-Holland of liever West-Friesland , Alkmaar , Hoorn , Enkhuizen , Edam , Monnikkendam , Medenblik en Purmercnd. Deze Afgevaardigden vertoonden langen tyd , met het Lid der Edelen aan 't hoofd negentien Leden uitmakende , de Staten van dit Vereenigd Gewest , Plolland en West-Friesland , en vertoonen die nog. De Afgevaardigden- van West-Friesland , brengen geen Geloofs- of Lastbrieven mede. Omtrent de Edelen of Ridderfchap in 't byzonder , meenen fommigen dat zy 't Platte Land , anderen dat zy tevens ook de kleine Steden , nog anderen dat zy zich zeiven zoo als zy zyn vertoonen. In de
vroeg-



STEMMING. AFVAARDIGING. 211
vroegfte tyden werden voor Edelen gehouden alle vrye welgeboren Mannen , die eene Hecrlykheid , binnen Holland , in vollen eigendom bezaten. Men vindt dat de Edelen ibmtyds, door 't Platte Land cn de kleine Steden , op eene Staatsvergadering, zyn gedagvaart geworden. Hun getal is in Holland door de oude verdeeldheden veel vermindert, terwyi veele overblyffels hunner Sloten nog van derzelver verwoesting getuigen. Over beden , belastingen , vrede en oorlog , verandering in Regering en diergelyke , valt geen overftemming , maar een foort van Goedemanfchap of verblyf tot uitfpraak. De zes eerfte of groote Steden en Rotterdam , welke thands daar ook toe behoort , mitsgaders de Noord-Hollandfche of West-Friesfche Steden Alkmaar, Hoorn en Enkhuizen , zyn de eenigen die ter Algemeene Staatsvergadering van het gantfche Gemeenebest afvaardigen. Uit Gorkum wordt ook in den Raad van Staten afgevaardigt , en Amfteldarn heeft in dit opzicht hare beurtorde met de drie gemelde Noord-Hollandfche Steden. In de Rekenkamer der Algemeene Staten zenden de Edelen , de zeven eerfte, Steden en Gorkum , en de zeven ftemmende Steden van Noord-Holland Afgevaardigden. De Gemagtigde Raden der Staten , Gecommitteerde Raden , elders Gedeputeerde Staten genoemt , beftaan uit tien Leden , een uit de Edelen , achl uit de zeven eerfte Steden en Gorkum , en een O 2 uit



SI2 VERGADERINGEN.
uit Schiedam , Schoonhoven en Briel by beurte: deze hebben hun verblyf hier in den Haag. Kort na 't ombrengen van Willem den EerHen namen zy cerft aanvang , en befchreven zy de Staten , welker gewoone Vergaderingen in Lente- Hooi- llerf>t- en Slagtmaand gehouden, worden. De voorname bezigheid der Gemagtigde Raden beftaat in 't bellier van oorlogszaken , van geldmiddelen , als Rechters , in 't bywoonen der Algemeene Staatsvergadering , en het uitvoeren der Staatsbelluiten. Gy hoordet nu dat zy ook de uitvoerende magt der Staten van dit Gewest vertoonen. Van Gemagtjgde Raden in het Noordergedeelte van dit op zich zelf vereenigde Gewest , fpreken wy als wy te Hoorn zyn. Van alle lasten en beden , Holland en West-Friesland betreffende en door de Ridderfchap en Steden ingewilligt , droeg in iedere honderd guldens Zuid Holland ƒ 81:- 15, cn NoordHolland ƒ 18:- 5; thands draagt Noord-Holland merkelyk minder. De Rekenkamer , nu tusfehen beide gedeelten vereenigt , de Leenkamer , 't Jagtgericht van Houtvester en Meesterknapen , de beide Gerechtshoven, aan welker vereeniging ook wel eens gedacht is , en dus de verdere llooge Vergaderingen in dit Gewest , laat ik nu onaangeroert ; dus zwyg ik ook van der Staten genegenheid in vroegeren tyd , voor een nieuw famenftel der Rechten , voorheen meermaal gebleken. Gy weet
dat



ALCEMEENE STATEN. VOORHOUT. 21§
dat de Vergaderingen die 't algemeen bellier van 't geheele Gemeenebest en van dit Landfchap aangaan , hier gehouden worden , en dat hier ook een Gerechtshof is over dat oord 't welk van Braband en 't Land van Overmaas aan 't gantfche Gemeenebest gebragt is. Gy weet dat de Landfchappen Gelderland met Zutphen , Holland met West-Friesland , Zeeland , Utrecht , Friesland , Over-Ysfel , en Groningen met de Omlanden , in de Vergadering der Algemeene Staten iedere week by beurten voorzitten. Vertel gy my nu 't een of ander , naar Van der Does.
Z. In zynen tyd werden er in den Haag reeds over de vier duizend Huizen gevonden , waar onder verfcheiden groote en oude Gebouwen. In den Zomer , werdt voor den middag 't Voorhout door wandelaars , en met rytuigen bezocht ; de wandelplaats was afgeperkt.
V. Zoo is zy nog.
Z. 's Namiddags zag men 't meeste rytuig , en werdt er de fchaduw gezocht. Toen was middag hier twaalf uren ; ten drie uren begon het wandelen en ryden weder, en vertoonde zich daar , wel uitgedoscht , de Haadcne Jongvrouwfchap : dit duurde tot den avond. Omtrent negen uren kwam men er weêr wandelen , tot tien uren of wat later als 't in 't langst der dagen was , 't geen de O 3 vry-



SIA HAAG-AMBACHT. ZEESTRAAT.
vryaadjen begunstigde. In den Winter zag men er Sledevaarten ; en wanneer men dan vervolgens by elkander in gezelfchap kwam , was ten acht uren de tyd van fcheiden. Maar wat behoort toch al onder Haag-Ambacht ?
V. Daar onder behoort, behalven Scheveningen , de Buurt, weleer het Dorp Eikenduinen , welker Kerk , waar van nog overblyffels by 't afbreken gelaten zyn , weleer zeer vermaard was , door Bedevaarten ter eere van 't H. Kruis , die nog wel in ftilte geleideden ; ook verkiezen veele Roomfche Burgers van den Haag , hier op den Kerkhof begraven te worden. Onder Haag-Ambacht behoort ook Half- Loosduinen, 't Huis te Westkamp aan den Loosduinfchen weg , die ook beftraat en beplant is , was weleer een rustplaats voor Barneveld. Van Scheveningen zyn meermaal veele huizen weggefpoelt , 'r geen eene vorige Kerk ook is overgekomen. De Visch wordt van daar , meest op 't hoofd , naar den Haag gedragen. De Hagenaars hebben er 't recht van naasting , van den afgeflagen Visch. De ftraatweg derwaards, lynrecht , breed , door de Duinen gegraven , boomryk , in 't midden met een rond perk , is door Conftantyn Huigens ontworpen ; zyn vers , de Zeeftraat, is bekent. Hy ryst langfaam van beide einden naar 't midden , en aan denzelven ligt het bekende Zorgvliet , door
Cats



KOSTELYK MAL ENZ. OUDEN. £1$
Cats in zynen ouderdom aangelegr. Wy zullen nu den Haag voor bezien houden, en onze reis voortzetten , om te Leiden te rusten. Wy (tappen in de fchuit. Ik heb met u in 't Voorhout en Kostelyk mal van Huigens gelezen ; eene verzameling van zulke en andere ftukken , ook van (tukjes , die altyd bevallen en herlezen worden , zoude een aangenaam boek uitmaken ; men zoude er korte verklaringen kunnen byvoegen , van 't geen van de Grieken en Romeinen ontleent is. Een Yftroom van Autonides , een Boerekermis van Rotgans , verfcheiden (tukjes van Poot , eenige brokken van Hooft enz. behagen altoos , niettegenftaande 't gene daar in uit der Heidenen Godgeleerdheid gevonden wordt, 't Was in vroegercn tyd het gebruik den Ouden alles af te kyken , en dit moet men verfchoonen. By den overgang uit de Barbaarfche eeuwen en de herleving der letteren , was het eerfte , 't welk er te doen ftondt, de fchriften der Ouden voor elk verftaanbaar te maken ; wanneer men vervolgens uit zich zelf iets fchreef, kon het niet misfen om als in liet zog der Ouden te blyven hangen , en zoo wel hunne gebreken als fchoonheden over te nemen ; gebreken , ten minste by ons , even gelyk men verkeerdelyk Uitheemfche gewasfehen hier aankweekt , vreemde fpyzen gebruikt en vreemde ziekten veroirzaakt , die vreemde geneesmidO 4 de-



216 MEIBOOMEN. HOFSEER.
delen vereifchen : maar federt men meer oirfpronglyk heeft beginnen te denken, heeft men ook een redenlyke wanfmaak in der Ouden , der Grieken en Romeinen verzieringen begonnen te krygen. Zoo begonnen thands ook de lettergcrechten der Hebreeuwen by ons onfmaaklyk te worden ; waarom men alreeds hunne fchriften , bunnen Oosterfchen ftyl , naar onzen Westerfchen heeft begonnen over te brengen; waar door veele misvattingen voor 't vervolg zullen voorgekomen worden. Z. Wat zyn toch Meiboomen V V. Ilooge ftaken of masten , met onderfcheiden grondkleur geverft, met ranken cn bladeren befchildcrt , met zyden wimpels of banderollen, en met kranfen van Mtiloof,, ook met zinnebeelden en fpreuken verliert, die beurtling door de Schutters, voor de Houge Vergaderingen , 't Stadhouderlyk Gezin , de Wethouderfchap en 't Hoofd der Schuttery , jaarlyks in Bloeimaand , welke van ouds ook den naam van Rozemaand heeft , opgericht worden , en van onzekeren oirfprong zyn. De Schoolvoogd of Rector , die voor Burgemeesteren een drietal der zinnebeelden en byfch.iften moet maken, heeft derhalven een onuiiputbaar vernuft noodig. Sedert het jaar 1604 heelt door afkoop opgehouden , het brengen van deir Hof beer van de ftad Utrecht , een mannetjes Varken , 't welk alle jaren op ze-



GERECHTSHOVEN ENZ. 217
keren dag , ten teken van onderdanigheid , onzeker uit welk eene oirzaak , van daar gelevert werdt op het Binnenhof in den Haag , en hier eenige dagen aan een paal ten toon geftelt werdt; waar na de Stadhouder , toen Maurits , het hoofd , en 's Hofs Ra den en andere aanzienlyke perfonen elk een ftuk verkregen , behalven dat dc Voorzittende Raad twee ftukken ontving. Gy weet dat het Hol', ook de llooge Raad , de hoogde Rechtfpraak heeft over Holland , Zeeland en West-Friesland, ftn dat de Hooge Raad hier in de plaats ,van dien van Mechelen is opgericht; ook hebben u zelfs de Nieuwspapieren wel gemeld , hoe de Staten van Zeeland nog wel eens met die van Holland en West-Friesland vergaderen , over aan [tellingen van Raden enz. Wie weet ook zoo weinig van de Rechtspleging , dat hy niet weten zoude , dat er eindelyk nog herziening van een Vonnis kan plaats hebben ? Of immer de vereeniging der beide Gerechtshoven zal gebeuren , is onder 't onbekende; zeker is 't dat ze den loop der Rechtsgedingen merkelyk zoude verkorten. Veel wordt ondertusfehen afgedaan in de Kamers van Vredcmakers en op (ie kleine Rollen, welke men in fommige Steden aantreft ; terwyi de onzekerheid van den uitflag der Gedingen en veele andere omftandigheden , welke ik thands niet aauroere , veelen daar van te rug O 5 houdt.



SI(? VOORBURG. LElDSCHENDAM.
houdt. Daar zyn wy aan de Hoornbrug* Hier worden de Afgezanten der vreemde Mogenheden , by hunne openbare intrede in den Haag , door Gemagtigden der Algemeene Staten alaehaalt. By deze ry van fchoone-Landhuizen", welke wy langs varen , zien wy het ou ie Dorp Voorbuig , met zyn hoogen dunnen fpitfen Toren , het welk eene Franfche Kerk met een Torentje heeft , de eenige ten Platten Lande. Hier is ook een Romenifche Burg geweest. Hofwyk , zoo grootsch als eenvouwig, in 't midden van eenen Vyver, lreft nog byna de/.elfde gedaante, welke er door zynen Stichter Conftantyn Huigens aan gegeven wierd. Hier ziet men zoo wel Bouwals Weilanden en Hennip , welks Tienden afgekocht zyn. ■ De Leidfchen Dam met zyn Koepelkerk , onder den naam van Stompwyk en Tedingerbroek cn Veur byna niet bekent , daar men uit de eene naar de andere fchuit overloopt , doet zich hier bevallig voor. Van beide deze Dorpen vindt men gezichten by Bleiswyk ; beide hebben zy betrekking op Delft, zoo wel als Ouderfchie en Delftshaven , 'van welke men by hem ook af beddingen'vindt. Voorburg namelyk is eene Ambachrs-Heerlykheid van Delft, en deze ftad heeft het recht van de Doorvaart of Duiker aall den Dam ; welks ruime Herbergen veel bezoeks hebben om er een Vischjen te eten.
Hier



VOORSCHOOTEN. 210
Hier is ook veel doortogt naar de drooggemaakte Polder en Dorpen Zoetermeer en Zeilvaart , als men naar Rotterdam , Gouda en elders heen wil. 't Is vreemd dat men van de meeste voorname Dorpen .en biunenlaudfche kleine Steden , in de bekende verzameling van Gezichten geen afbeeldingen aantreft.
Z. Mogelyk heeft men onderfok, dat die bekent genoeg waren.
V. Men kan te veel onderftellen. Zie daar Voorfchmen , mede een oud en aangenaam gelegen Dorp , aan den Ryweg , welks breede Itraat beplant is ; zyn fpitfe Toren is zeer kcnlyk , met een fpitsjen op iederen hoek , bewys dat hier eene Moeder- of Parochie Kerk was , welke Kapellen onder zich hacit ; en van het Choor zyn alleen overblyfiëls , borstweerings hoogte , te zien. Hier is een aauzienlyke Paardenmarkt , die reeds in oude tyden zeer vermaard was. Onder de Adelyke Huizen van dezen oord , ftondt hier by her Huis Rozenburg, welks muren, gedurende eene hevige belegering in den Hockfchen en Kabbeljaauwfchen tweefpalt, met geen Blyde, een zwaar Stormtuig van dien tyd , te breken waren. Niet wyd van hier , aan Duin , ligt liet Dorp en de Vry- of Baander-Heerlykhcid Wasfenaar , toebehoorende aan het zeer oud Hollandsen Gedacht van dien naam. Nu naderen
wy



220 leiden.
wy Leiden, degroótfts der Hollandfcbe Steden, na Amfteldarn, tevens eene der oudften. Leiden zoude eene verbastering zyn van Lugdun , en dit van Luikduin , beloken of bedoren Duin, betekenende dat deze Stad van de Duinen befloten wordt. Zy hadt in 't jaar 1515 , drie duizend en zeventien Haardlteden , en was toen de grootfte ftad in Holland. In 't jaar 1420 'heeft ze reeds een zwaar beleg geleden, in den oorlog van Jan van Beieren en den Utrechtfchen Bisfchop. Leiden was Hoeksch, maar gaf zich aan Hertog Jan over; toen werdt het Burggraaffchap , door gedwongen afltand van den Burggraaf Wasfenaar , met het Graaffchap van Holland vereenigt. De ftad deelde verder niet alleen rykelyk in de Hoekfche en Kabbeljaanwfche oneenigheden, terwyi ze ten tyde van Maximiliaan den Stadhouder affloeg , en 't Kaas- en Broodsvolk te rug dreef, maar ontdekte ook in 't jaar 1535 den aanflag der Munfterfche Wederdooperen , die gevangen en geftraft werden. Men zegt dat dc tafel , waar op hun zoogenoemde Koning, Jan van Leiden, weleer daar een Kleermaker, gewerkt heeft , by 't Kleermakersgild in die ftad nog bewaart wordt. Ten tyde harer alom bekende belegering in 't jaar 1574 , bevondt men binnen hare muren byna zestien duizend menfehen. Een aanflag van Leicester op deze ftad , werdt ontdekt. Leiden hadt ook rykelyk



GROOTTE. VERVAL. **I
lyk deel in de hevige KerkgefcMlen. Van befmetlyke ziekten in deze en andere Steden , Ipreek ik niet. De ftad is wel zes maal uitgelegt ; de eerfte vergrooting werdt omtrent het jaar 1294 , de laaste in 't jaar 1659 aangevangen. In 't jaar 1632 hadt zy acht duizend drie honderd vier en zeventig Huizen. Omtrent het jaar 1640 rekende men in de Had ruim honderd duizend menfchen: dus zwichtte zij in grootte niet alleen , maar ook in volkrykheid alleen voor Amfteldarn : dit was nog zoo in 't jaar 1732 ; toen hadt zy tien duizend acht honderd een en negentig Huizen, en naar men giste zeventig duizend Ingezetenen ; dus was dan hare volkrykheid , niet tegenftaande de vermeerdering van Huizen, zeer vermindert ; en federt is zy , nevens andere Binnentreden , nog verder in getal van Ingezetenen afgenomen. De ftad heeft , in haren omtrek , beide van 't rond en vierkant.
Z. Ik verwonder my , fommigen van Leiden als van een Plaatsjen te hooren fpreken.
V. Dit zult gy alleen van Amfteldammers hooren , en alleen van zulken die naauwlyks hunne eigen ftad kennen. De Schuttery befiaat uit acht Vendelen. Men zegt my, dat, dóór 't verval der Handwerken , hier thands geheele Achterftraten ledig ftaan , die eertyds door Wevers bewoont wierden. Ondertusfchén worden in deze ftad nog de meeste weveryen van
La-



222 BESTAAN. NKDERL. LETTERKUNDE.
Lakenen , Saaien , Baaien , Greinen en Dekens aangetroffen. Men vindt hier naby ook Steen- en Kalkovens ; terwyi de Ingezetenen ook Schapenleder bereiden, en den Graanhandel dryven.' De Leidfche Bieren zyn rneö niet onbekent. Niet minder is de ftad vermaard , door dat hier 's Lands Hooge School gevonden wordt , welke haar ook nog merkelyk voordeel aanbrengt , fchoon minder dan voorheen. Van de Maatfchappy ter bevordering der Nederlaudfche Letterkunde , hier gevestigt , wordt door den tyd voor 't gantfche Land veel goeds verwacht , dewyl zy zich op de zuivering en befchaving onzer Landtaal toelegt , een zaak van 't uiterst aanbelang; en naauwlyks is er aan te twyfelen of wy zullen eens de voorfchriften eener gelyke en regelmatige fpelling van haar ontvangen , waar omtrent men nu elkander het hoofd nog warm maakt.
Z. Is daar aan zoo zeer veel gelegen ?
V. Wel denken , wel fpreken, wel fchryven , tot welk laaste de fpelling wel degelyk behoort , ftaau met elkander in een onaffcheidelyk verband ; hy die niet wel fpelt, fchryft gebrekkig, hoe fchoon zyne letters anders ook zyn ; hy zal gemeenlyk ook gebrekkig fpreken , hoe veele Talen hy anders ook verftaat of meent te verftaan. Hy moge onder de weinige Geleerden , die hem verftaan kunnen ,
zich



TALEN. WETENSCHAPPEN. 2i$
zich in 't Latyn , of onder de Franfchen in hunne Taal weten uit te drukken , wat baat het hem en veele anderen veel , als hy zyne moedertaal in allen deele niet verftaat , en genoodzaakt is die met bastaardy te bezoedelen? immers ten minste hy die zyne moedertaal , die een ieder altoos meest eigen is of moest zyn , best kan fpreken of fchryven , kan gemeenlyk ook best zyne gedachten uitdrukken , en zal zelf voelen dat hy beter leert denken. Toen de Grieken hunne Taal het meest befchaaft hadden , hadden zy te gelyk de meeste vordering in de wetenfchappen' gemaakt; de Romeinen, die zich dikwyls vergenoegden met van de Grieken iets te ontlcenen, hebben daar door minder aan zich zclven ten aanzien van Taal en Wetenfchappen te danken , en minder vorderingen gemaakt , dan zy anders , zelf verbeterende, zelf werkende, minder ontleenende , in beide zouden gemaakt hebben. Zich op verfcheiden Talen toe te leggen , om 't geen daar in gefchreven is over te nemen , verhindert eigen denken ; van alles iets leerende , blyft men in alles gebrekkig. Sommigen behoorden zich op één Taal, anderen op eene andere toe te leggen , en zich daar by te bepalen , om dus , zoo in zaken van Koophandel als 't geen de andere Wetenfchappen en Kunsten betreft , in fchryven en fpreken voor Tolken te kunnen dienen, terwyi weêr anderen



*24 • VERLATEN SCHANSEN. SCHOOL.
ren zich by deze of. geenë Kunst of Wetenfchap of eenig gedeelte daar van geheel of voornamelyk konden bepalen , en zy alle wezcnlyke vorderingen konden maken. Het fpreekvvoord toch , wacht u voor hem die één boekgelezen heeft , is niet te- vergeefsch.
Z. Ik voel my overtuigen.
V. Hier zyn wy aan Lammen , daar gedurende de belegering een Schans der Spanjaarden lag , en , zoo verhaalt wordt, een yzeren pot met Vleesch en Wortelen door hun werdt achtergelaten , 't geen aan de uitgehongerde Leidenaars ook al te pas kwam. Voorfchooten, Leiderdorp, daar aan den Ryn, en andere Dorpen , waren door de Spanjaarden befchanst ; ook lagen er veele andere kleine Schanfen , die alleen door 't water, over 't land gebragt , verlaten werden , en waar op vervolgens de ftad gefpyst werdt. Toen ontvingen de Leidenaars , voor hun. geduld , de Ilooge School , welke zy , boven vryheid van lasten voor eenige jaren, verkozen. Te voren was wel in overweging genomen , om in 't niet minder aaugenaam gelegen Haarlem een Hooge School te (lichten. Nu treden wy uit de fchuit, om ftadwaards te wandelen. Wanneer wy langs de gewezen Maliebaan voeren , en dan den gewoonen doortogt der Reizigeren deden , zouden wy geen groot gedeelte der ftad bezien , fchoon wy vier der acht alle
wel-



HAAGSCHE- EN KOEPOORT. 225
welgebouwde Poorten in onze doorwandeling of ontdekken of ontmoeten zouden ; wy zouden dan de Witte of Haagfche Poort , voor welke men een Gedenklchrift der belegering , en op welke men den Toren der afgebroken Blaauwe Poort ziet , intreden , in 't voorbygaan ter rechterhand den Doele zien , waar in een Zaal , welker glazen met de afbeeldingen der meeste Graven en Gravinnen befchildert zyn , en op den hoek der Breêftraat en van 't Rapenburg, daar wy 's Lands IIooge'School van verre zouden zien ryzen , ter linkerhand af naar en over den ouden Ryn wandelen, en zoo op de Oude Gracht en de Mare komen ; wy zouden de Haarlemmer flraat inziende , ook de Walfche of Franfche Kerk ontdekken ; ook de Morsch- of Galgpoort, de Beestenmarkt , het eenige geregelde Plein dezer groote ftad , driekant, de uitmuntende Rynsburgfche Poort, by welke men het welgelegen Pesthuis ontmoet , de Lakenhal , de Marekerk en eindelyk de Lange Gracht en Marepoort zien , om buiten deze Poort de reis naar Piaarlem voort te zetten. Maar nu wandelen wy naar binnen door de Koepoort , en komen ten einde eener Gracht op Steenfchuur, een gedeelte dier bekende Gracht, welke 't Rapenburg heet. Wy zagen een deel van de oude ftrekking der Stad , en om de oude Vestmuur en ftads Buitengracht een gedeelte van P dien



fifiö HOOGE SCHOOL. SAAIHAL.
dien bekoorlyken Singel , dien men een by* zondere befchryving heeft waardig gekerm. Op 't Rapenburg zien wy hier ook, en nader by, 's Lands Hooge School , met Toren en Uurwerk , nevens een groot Plat , tot het doen van Sterrekundige Waarnemingen : in 't jaar 1575 in 't Barbara- Klooster geplaatst , werdt zy in 't jaar 1581 in het tegenwoordige Gebouw , weleer het Klooster der witte Nonnen , overgebragt; dat Gebouw , in 't jaar 1616 door brand geleden hebbende , werdt weder herftelt; zy is van binnen niet alleen van de vereisehte ruimten voorzien, maar heeft ook eene algemeene Gehoorzaal , voor Redevoeringen of Promotien gefchikt , terwyi by zulke gelegenheden aldaar een orgel en andere fpeeltuigen gehoort worden. Achter deze School is de Artfenytuin. Nader by zien wy de Engelfche Kerk , weleer die van een Begynhof, waar van een gedeelte tot de oefening der Ontleedkunde , en een ander gedeelte tot de Boekzaal der Plooge School is afgezondert. Daar ter rechterhand zien wy de Saaihal met eenen fierlyken Toren , weleer St. Jacobs Gasthuis , 't geen een Klokkenfpel gehad heeft; en zoo wy die voorby wandelden, zouden wy op de Plooge Woerd en eindelyk aan de Ploogewoerdspoort komen ; buiten welke men met de Trekfchuit, langs den Ryn , door Woerden en welgelegen Dorpen , naar
Utrecht



PIETERSKERK. TOREN. Ï2f
Utrecht vaart. De hier by krommende arm des Rynftrooms begint in 't midden der ftad , en eindigt by Leiderdorp. Wy gaan , door deze ftraat, recht uit, naar de grootfte Kerk, gemeenlyk de Pieterskerk genoemt. Gy weet dat Kerken , Steden en Plaatfen , hier weleer ook zoogenoemde Befchermheiligen hadden; en van daar heeft deze ftad waarfchynlyk twee gekruiste roode Sleutels op 't witte veld van haar Wapen , dewyl aan Petrus, yverig Leerling van Jezus Christus, door de Roomschgez'mden dc neutels van 't verblyf der Zaligen werden toegekent.
Z. Dat lebeen by zyn Stedehouderfchap , zoo men dat erkennen moest , te voegen.
V. Gy ziet hier aan weder wat het mensch* lyk vernuft al uitgedacht heeft ! Dit blykt nog, . onder anderen , in de onderfcheiden verklaringen van het dertiende Hoofddeel der Openbaring; van Joannes. Deze Kerk was aan Petrus en Paulus beide gewydt. Schoon de ftad van onzekeren ouderdom is , meent men echter dat deze Kerk , welke de oudfte zoude zyn , in de twaalfde eeuw reeds gebouwt was, maar toen het Choor nog miste. Zy heeft alleen een fpitsjen op het Dak ; haar hooge Toren ftortte in 't jaar 1512 in eenen donkeren nacht ter neder , en verduisterde de oudfte ftads papieren. Behalven dat het Choor met koperen traliën verfiert is , vindt men in deze Kerk
P 2 «H-



42$ GEDENKTEKENS. STADHUIS.
onder anderen een gedenkteken voor den Gorl* geleerden Hoogleeraar Coccejus , wiens vet* nuft in de Nederlandfche Kerk by fommigen nog in waarde gehouden wordt , en voor den Geneeskundigen Hoogleeraar Boerhave , wiens fpreuk was, '( Eenvoudige is het merk der waarheid. Zie daar ook eene afbeelding van dit gedenkltuk. By deze Kerk ziet gy 't Gevangenhuis , 's Gravenfteen genoemt ; by welk aanzienlyk Gebouw ook de gerechtsplaats is, wanneer lyfftraf uitgevoert wordt. Van hier wandelen wy , ter zyde 't Choor , naar de zeer breede ftraat, in welke wy 't Stadhuis ten eerden aantreffen. Zie dat breede Gebouw , in 't welk ook de Hooge Vierfchaar van Rytn land gefpannen wordt , met zyn dubbelen opgang , met Leeuwbeelden die ftads Wapen hou-' den , ook met naakte kinderen die een Uurglas en Doodshoofd houden , en daar by een aanzienlyken doorluchtigen Toren , waar in een Klokkenlpel en zwaare kleppende Poortklok. De vorige Toren was in 't jaar 1573 verbrandt, 't Raadhuis werdt in 't laast dier eeuw vernieuwt , en in 't voorst der volgende vergroot. Der Burgemeestercn kamer heeft een Schoorfteenftuk , naar't oordeel der liefhebberen fchoon, verbeeldende den laasten Oordeelsdag.
Z. Is die wel af te beelden ?
V. Gewis niet dan zinnebeeldig, 't zy door een Schryver of door een Schilder en
dier-



GRAP TOMBE VAN BOESHATEN.






FONTEIN. BOTER. KAAS.
diergelyke. Onder 't Raadhuis is de groorc Vleeschhal. Ter linkerhand ziet gy de Gasthuiskerk met haar Koepeltoren en 't Catharynen-Gasthuis , 't welk weleer het recht verkreeg om duiten te munten , vernieuwde Gebouwen ; en daar tegen over is 't Gemeenelandshuis van Rynland , waar van Leiden het hoofd is. Nu gaan wy over den Nieuwen Ryn , die arm des Strooms van welken ik gefproken heb , in 't gezicht der Vischmarkt en van haar marmeren Fontein ; welks water op den Burg opgepompt , en langs buizen daar heen geleid wordt; van waar wy , verder voortwandelende , aan den Ouden Ryn , die aanzienlyke Waag , voor welke men 't wegen der Botervaten en 't Boterkuipen afgebeeld ziet , ook het Boterhuis zouden ontmoeten. Gy kent de Leidfche Boter en Kaas.
Z. En ik weet dat die in Delfland niet minder gemaakt wordt , en mogelyk ook elders ; immers wordt naby de Beverwyk zoogenoemde Leidfche Kaas gemaakt en met Leidens Wapen gemerkt , die zeer fmaaklyk is , terwyi de Boter welke daar valt ook niet is te verachten.
V. Wy hangen af van vooroordeelen; mogelyk heeft de oude uitmuntenheid dezer ftad, den naam van Leidfche Boter en Kaas eerst doen ontftaan. De bewooners van verfcheiden Dorpen , in Rynland en elders, in deze ftad P 3 me^



t$0 VOORRECHT. BURG. DOOLHOF.
met bezetting of arrest bekommert zynde, behoeven op aanfchryving van hun Gerecht hier niet te recht te ftaan, om dat die Dorpen in de zestiende eeuw tot de vernieuwing derVischbrug zeker aandeel hebben toegebragt. Maar wy naderen nu den ronden Burg, na genoeg in 't midden der ftad , 't zy gy hare vergrootingen mede rekent of niet , waarfchynlyk een Graaflyk Gedicht tegen de West-Friezen , een teken van 't oud gezag der Wasfenaren , weleer Burggraven , waar op Gravin Ada zich door de Kennemers heeft belegert gezien ; 't kan ook wel zyn dat de eerde dichting aan de Burggraven moet worden toegefchreven ; zie hem van deze ruime plaats , uit dien groenen beplanten Heuvel ryzen; zoo gy dien beklimt, 't geen tusfehen Hagen langs een gemaklyken gemetfelden trap gefchiedt , zult gy , door de Burgpoort , ' in 't midden van eenen Doolhof, onder een zwaren Lindeboom een luchtig Prieel en verfcheiden tafeltjes aantreffen , op welke men van beneden , uit de hier by zynde Herberg , zich ververfchingen kan doen toedienen, In dezen anders ledigen romp , is een diepe put, door welke men , zoo eertyds gelooft werdt , onder de aarde tot aan Katwyk op Zee kon gaan. Plooger geklommen, heeft men een fchoon uitzicht. Van achter de Borstwering , dezer oude maar veranderde derkte , ziet men rondom over en buiten de dad. Hier
na-



HOOGLANDSCHE KERK. V. D. WERF. itf
naby ziet gy de Hooglandfche Kerk , naar den hoogeren dan den gewoonen grond der ftad genoemt , door eenige verfcbillen onvoltooit gebleven , doch in 't voorst der veertiende eeuw aan St. Pancras gewydt , uit welker Dak mede een fpitsjen ryst ; terwyi men binnen haar de Grafftede befchouwt van Juftinus van Nasfa u , Zoon buiten huwlyk van Willem den Eerften , en een gedenkteken voor dien Burgemeester , die zich gedurende Leidens belegering zoo zeer onderfcheidde , zich zelf den Burgeren tot fpys aanboodt. Wie kent den naam van Van de Werf niet ? zie hier een versje , op een Gedenkpenning , die zelden voorkomt , vertoonende aan de andere zyde 's mans borstbeeld :
Dit 's van de Werf, de Leidfche held, Diens taai geduld het Spaansch geweld Manmoedig keerde van de vesten; Als pest en honger 't hart beftreedt, En 't muitend volk geen uitltel leedt, Boodt hy zyn vleesch en bloed ten besten.
Geen wonder dat Leiden , weleer de grootfte ftad , drie Hoofd- of Buurtkerken hadt. Wanneer wy van hier over de gevulde niet onbevallige Hooigracht , met boomen beplant , en over nog twee grachten wandelden , zouden wy aan de Pleeregracht, aan welke zoo P 4 ik



WALSCHE EN JIAREKERK.
ik meen ftads Vest geweest is , op een ruim maar ongercgek Plein 'de grondflagen tot eene nieuwe Kerk kunnen zien , in 't jaar 1663 gelegt , welke ik met haren ontworpen Toren in eene afbeelding der ftad in print gezien heb, en welker aftekening hier nog op het Raadhuis bewaart wordt; gy zoudt daar by eene Lootskerk zien. De vyf Kerken worden door twaalf Leeraars bedient. Niet ver van hier , zouden wy aan den Ouden Ryn , daar ook de Haven , de Zyl- en Heerepoorten ontdekken. Ten tyde der belegering , waren de MorschMare- en Heerepoorten , volgens eene grondtekening derzelve , nog niet bekent, en de andere Poorten hadden eene andere gedaante , of Houden ook op eene andere plaats. Maar nu gaan wy in 't gezicht der oude derde Hoofdkerk met haar verheven Choor , zoo als ik zeide nu de Walfche Kerk , in de veertiende eeuw der Lieve Vrouwe toegewydt , over den Ouden Ryn , langs de Mare , naar fommiger meening weleer met het Sparen vereenigt, voorby de achtkantige gekoepelde Marekerk , waar in omtrent het midden der vorige eeuw de eerfte Leerrede gedaan werdt , en over de Oude Vestgracht, in 't gezicht der Lakenhal , voor welke de handelingen der Lakennering afgebeeld zyn , naar de Marepoort , om by dezelve weder rust te nemen. ITn geen ftad vindt men meer Plofjes, dan in
de-



RYN. BELEG. ONTZET. 233
deze ; en onder verfcheiden Kloosters die er geweest zyn \ was er maar één voor Mannen. Men ziet hier rondom ook veele Tuinen. De Schouwburg is , meen ik , aan de Oude Vest , maar thands zelden in gebruik. Gy weet dat de Ilyn tegenwoordig aan de Duinen, by Katwyk, zynen loop eindigt,
Z. Mag ik nog iets over Leidens beleg vragen ? Van waar kwam toch de felle immers tweede belegering der ftad., en de voorgenomen uithongering ?
V. Door verzuim in 't flechten der vyandlyke legerfterkten , en omtrent den toevoer van levensmiddelen.
Z. En dat , daar men zulk een bitteren vyaud in 't hart des Lands te vreezen hadt!
V. De menfchen maken zich altyd aan onbedachtfaamheid fchuldig , en ze is de bron der misdryven. By deze gelegenheid nog iets. De derde van Wynmaand is nog de gedenkdag van Leidens ontzet , terwyi der vyanden vlucht , in den nacht , ook door het neêrploffen van een gedeelte van ftads muur by de Koepoort , uit vrees voor eenen uitval , bevordert was. De wind hadt het water over 't Land gebragt , en de wind dreef het weör uit. In de eerfte opgebroken belegering , hadt men een papieren noodmunt , in de tweede een kleine zilveren geflagen , beide met het ppfchrift , Dit's om de vryheid. Sommige P 5 Kerk-



o 34 BYZONDERHEDEN.
Kerkleeraars kreten de Wethouders daarom voor Vrygeesten uit, dryvende dat men hadt moeten Hellen , Dü's om den Godsdienst ; en dan verftonden zy daar door hunne byzondere gezindheid. Maar de Wethouderfchap verdedigde zich , begrypende dat vryheid van Godsdienst daar onder behoorde , in 't oog houdende dat dc verdedigers der Vryheid niet van eene ■ gezindheid waren. Als Duiven brieven overbrengen , hoe naauw is dan eene Stad beiloten ! Als honger en ftandvastigheid zoo groot zyn, dat men den flinkerarm des noods voor fpys , den rechterarm tot verdediging dreigt te bewaren , welk een Volk vindt men dan in Leidens oude Burgers , welk een Burgemeester in dien Van de Werf, die daar toe aanleiding gaf! Maar zoude ik die byzonderheden herhalen, welke de gefchiedenis u reeds heeft medegedeelt ?
Z. Gaarne wist ik nog iets byzonders, aangaande de Hooge School !
V. De Vergunbrief der Hooge School , is op naam van Filips den Tweeden , toen nog niet afgezworen , door Oranje bezorgt, 't Is bekent dat ook onvermogenden hier gelegenheid vinden om tot het Kerkleeraarambt en den Schooldienst onderwezen te worden , wanneer zy daar toe door de Edelen en veele Steden , volgens zekere bepaling, gezonden zyn, waar onder ook Steden die thands geen zitting



ZOETERWOUDE ENZ. 2$$
ting ter Staatsvergadering hebben. De Hooge School heeft hare byzondere Regering en Vierfchaar , waar toe ook Leidens vier Burgemeesters behooren. Verfcheiden vryheden van Tollen cn andere Lasten , zyn den leden der Hooge School vergunt. Nog iets van Stads Regering. By plechtige gelegenheden , dragen die van 't Gerecht een Tabbaard van Laken , met den naam Leiden in zilveren letters, 't Even getal der Schepenen is veroirzaakt door dat de oude Burggraven weleer de helft der aanftelling hadden ; en 't Burggraaffchap behoort nu aan de ftad. Leidfchendam en Leiderdorp zyn ook ftads Heerlykheden. Buiten de ftad , onder Zoeterwoude , mede Ambachtsheerlykheid van Leiden , ftaat aan den hoogen Ryndyk het aanzienlyk Huis te Zwieren , eene Heerlykheid. Morgen zetten wy de reis voort.
VYF-



VYFDE HOOFDSTUK.
INHOUD.
Dorpen. Rynsburgers enz. Haarlem. Standbeeld van' Laurens Koster. Dorpen. Huis te Breederode. Beverwyk. Oude Staatsver? gaderingen. Jonker Henrik. •
"Vader. Wy zullen de Leidfche, Haarlemmer en Spicringmeiren , thands met elkander vereenigt, gemeenlyk alleen de Haarlemmer Meir genoemt , niet bezoeken. Hoe vcrmakelyk de ryweg ook zy , wy zullen het gewoone reistuig , de trckfchuit op Haarlem verkiezen , om ook deze Itad beter te bezien dan gewoonlyk door de Reizigers gefchiedt. Op de Meir zouden wy van den wind afhanglyk zyn en weinig z,ien ; langs den ryweg daar en tegen, door Warmond gereden zynde, een Dorp welks Kerk in 't jaar 1573 door 't Staatfche Krygsvolk in brand werdt gedoken, waarachter de Hooge Heerlykheid Alkemade, waar onder wederom aan de Meir de Oude Wetering , een Dorp met veel doortogt en welvaart ,



gravin jacoba. *37
vaart , zouden wy wel haast het Dorp Sas-' fenheim ontmoeten , de eenige plaats welke hier te Lande den naam en 't geheugen der oude Saxen bewaart : zouden wy dan ook daar niet het Slot of Huis te Tellingen bezichtigen ? men zegt my dat op het zelve de afbeeldfels van Vrouw Jacoba en van haren Geliefden Frank van Borzelen , ook eenige harer Kruikjes , te zien zyn. Op dit Jagthuis , nu 't verblyf van den Onderhoutvester , by 't welk de gevangenis gevonden wordt voor. zulken die tegen 't Jagtrecht , anderen zeggen 't Jagtgericht , misdreven hebben , leefde de ongelukkige Gravin , nu Houtvesterin geworden , met haren Frank , en verzettede zoo veel zy konde haar leed met een Konyntjen te vangen , en een Kannetjen uit te drinken , 't welk zy geledigt zynde, over haar hoofd in den vyver wierp.
Zoon. Ik heb hier in eene verzameling van Brieven een ftukjen gevonden, getytelt, Troostryke voorzegging aan Gravin Jacoba , overblyffel der oudheid.
V. Laat my leezen :
Vere Jacoba! feer edel' landsvrouwe! Ogh, myn ghenadiglte, en fyt nyet in rouwe} Croon u togh nemmer an aghterfpraeck; Jaegh ein conyncken; leegh cannekens vaeck. Wees dy mer blide. Ick Gheryt certyne
Dnrve



GHERYT MELÏSSOEN
Durve wel fcriven , mit defer hand myne, Scoen thans dyn tytel is houtvesterin, Al wie dooghd mint nomt u nogh Ghravin. Al dat aelwarren van die u beniden Sal oec nog wel eins, ter einigher tiden , Properckens werden in fcrifte 'gheftelt. Einmaal in rhime dyn lof werdt vermeld, Doer einer vrouwe van feer groeten name; Abel fal fi fyn en rhymfter bequame, Broodling en bedd'rick van einen man deft; Men fal haer last'ren oec: (dit wel befeft) Mer fi fal figh der gantsch nyet an (leuren, Wyl dat 's Lands bloerae heur daên fal ghoed keuren. Si ein mooi vrouken, nyet groet ende taert, Sal net als hebben dyn herte bewaert; Si fal dyn ftriden dyn min en rejieren, Groet mer onluckig, van laster purgieren. Dool dan in minne mit dyn lieven Franck; Leef oec, can 't wefen, nog menigh iaer lanck.
Die Camer van Nortic dit ftucksken bewaret, Soe als dat doer ons alhier werdt verclaret; Wi wenfchen 't die vrouwe ghebroght onder d'ooghen, Door einen die haer en heur rhym is ghewoghen.
Gheryt Melisfoen.
Dat versje behoort, met de bygevoegde Aanfpraak, zoo wel als de Zandhorstfche Ge-
loofs-



R.YNSBURG ENZ. 239
loofsbelydenis , onder de Dichterlyke ftukken. Merk daar by alleen maar op , waar toe het Vernuft in ftaat is , en hoe men zich voor ligtgeloovigheid omtrent gebeurenisfen moet wachten. Ik zal hier alleen byvoegen , dat het Huis Zandhorst onder Wasfenaar ligt. Verder zouden wy , zoo wy den ryweg namen , over de Dorpen Lisje en Hillegom , die door 't afzanden der Duinen verbetert zyn , voort ryden , en over de Dorpen Bennebroek en Ileemftede , Haarlem door haren Hout naderen. In 't Ambacht van Lisfe, waar in Vlasch, Fruit , Kruiden en Bloemen geteelt worden , ftaat ten halfwege van de Trekvaart een Gebouw , om daar in over 't geen dezelve betreft te handelen. Boomen , Duinen, Koornakkers en Beekjes , maken Hillegom bekoorlyk ; men ziet er veel Groente en Ooft , en by de Vaart verfcheiden Kalkovens. Zie hier nu, het Dorp Rynsburg , weleer een ftad geheten , aangenaam in 't Korenland ' gelegen , daar zeer witte Tarw groeit, en de overblyffels van een vermaarde Abtdy of Klooster nog te zien zyn. Daar zouden weleer , en zelfs nog even voor de Spaanfehe beroertens , in den Hof der Abtdy in wezen zyn behouden de overblyffels van eenen Burg der Romeinen. De nog zichtbare overblyffels, wyzen nog aan 't verblyf van die aanzienlyke Jongvrouwen , die , zoo gezegt wordt, des
voor-



*4* ABTDIS. KEIZER KAREL.
voormiddags zich als Geestlyke Dochters gedroegen , maar 's namiddags zich in alle Hoflykheid vermaakten en met de Jonkers uitreden , aan welken ook in eene Zaal van 't Klooster, zoo men zegt , een verblyf was toegedaan , 't geen na verloop van zes weken weder verlengt kou worden. Der Jongvrouwen mildda. digheid jegens den Armen , werdt als uitmuntend , zeer geprezen. De Abtdis of Vrouw van Rynsburg fchreef zich , in naarvolging der Mogenheden , door Gods genade. Men verhaalt dat Keizer Karei, met" eert wagen van Haarlem naar Leiden rydende , de Abtdis , welke hem te gemoet ging , omtrent Oegstgeest , een zeer oud Dorp , dat gy daar ziet , ontmoette , van den wagen tradt, zich met de eene knie ter aarde nederboog , haar myne gebiedende Vrouw van Rynsburg noemde , en door haar werdt opgebeurt, 't Oprichten dezer Abtdy , is toegefchreven aan de Weduwe van Graaf Floris den Vetten, bekent door zyn in twyfel getrokken gefchil met den Friesfchen Edelman Galama , over dat de Graaf hem Jagthonden zoude hebben doen afnemen , en waar by deze , op den Graaf aanvallende, het leven zoude verloren hebben. De afbeelding van op eene na de laaste Abtdisfe , is op 't Huis Oud Alkemade by Warmond te zien. Sommigen zyn van gevoelen , dat deze Abtdy ten tyde der Beeld dor-
ming



VERGADERING. V. D. CODDENS. 24!
lïiing verwoest is ; anderen Hellen de vernieling later. De Toren die dit Dorp doet kennen , was die der Abtdykerk. Rynsburg is naderhand bekent gebleven , door de zooge* noemde Rynsburgl'che Vergadering , eene byeenkomst van Christenen, tot bevordering van dichting en genoegen, die daar toe het werk, zoo tot bediening des zoogenoemden Avondmaals als van den Doop by Indompeling, ook met betrekking tot Redevoeringen, onderling verdeden , zonder eenig Kerklyk gezag te erkennen.
Z. Zoo is dan Rynsburg vry wat verandert.
V. By de puinhoopen van dat kleine Romen , ziet men nu een Vergadering , welker bedoeling is de eerfte Christenen naby te komen. De Van der Coddens, Landbouwers en . Liefhebbers der Letteren , die ten tyde van Maurits hier woonden, en by Hem in achting waren 1 gaven den oirfprong aan deze byeenkomst. Het Gasthuis dient er ook voor Kostkoopers. De Kerk van Oegstgeest , die aan Willebrordus gewydt was , wordt voor zeer oud gehouden, en daat op eene hoogte, weleer zegt men een Romeinfche Burg. Het Kerklyk en Waereldlyk Rechtsgebied van dit Dorp zoude zich weleer niet alleen rondom Leiden, maar zelfs van de Maas tot in den Ryn uitgedrekt hebben; en thands is 't een HeerlykQ heid



ft42 KATWIJKEN. HUIS TE BRITTEN.
heid der ftad. Zie daar de Katwyken , wykplaatfen der Katten of Ilesfen , een oud volk, hier langs den Ryn aangelandt; op Ryn ziet men Touwbanen, Panne- en Stcenbakkeryen, Kalkovens en andere neringen , ook een Gasthuis , tevens voor Kostkoopers dienende , en de overblyffels van 't Pluis te Zand , by fommigen weleer een Graaflyk verblyf, om dat er eens eene Staatsvergadering is gehouden , te Katwyk op Zee, door de Zee en Oorlogen geleden hebbende, ziet men de grondflagen van 't Romeinfche Gebouw, bekent onder den naam van 't Huis te Britten , die by laag water niet veele jaren geleden nog zouden gezien zyn.
Z. Hoe komen wy aan zoo veele overblyffels ?
V. 't Is niet ongevoeglyk er eens aan te denken, daar er thands een liefhebbery fchynt te zyn om die te maken. Een Schryver, met name Aurelius , zegt dat het Huis te Britten is gedoopt door een Graaf van Holland , om de Wasfenaren en hunnen Leidfchen Burg te begunstigen , na dat er een ruiling gedaan was. Sedert de laaste belegering van Leiden, is eene doorgraving by Katwyk niet hervat; zy diende grootlyks tot ontlasting van. 't Binnenwater. Nu komen wy aan Noordwyker hoek, naby de Noordwyken. Het kruidentelend Noordyvyk Binnen, een voornaam Dorp, heeft
van



NOORDWYKEN ENZ. 243
van Hertog Aalbrecht van B-eieren Stederecht bekomen , maar daar meê verlegen , verzocht in zynen vorigen ftaat geftelt te worden, gelyk gefchiedde. De Graven hadden met zulke vergunningen hunne oogmerken; cr waren ook bepalingen , om dus of zoo ter Heirvaart te dienen , bygevoegt. De Buren in Noordwyk hadden maar in 't geheel geen zin , in dat Stederecht. De Kerk heeft een zwaren Toren. Haar gewelf is befchildert en verbeeldt den • Marteldood van St. Jeroen , aan wien zy gewydt was , cn die hier denzelven door de Noormannen ondergaan zoude hebben. De Arminianen hebben hier een zinlyke Kerk. Noordwyk op Zee heeft door dezelve en in de Spaanfehe beroerten veel geleden. Gelyk 't Gellacht van Wasfenaar de Katwyken bezit, zoo worden de Noordwyken als Heerlykheid door 't Gellacht van Doufa of Van der Does bezeten. Hier by lag de Abtdy Leeuwenhorst, min aanzienlyk dan die van Rynsburg ,, echter ook voor Adelyke Jonkvrouwen gefchikt , en mede ten tyde der Beroerten verwoest. Het Dorp Noordwykerlwut doet nog aan dat Bosch gedenken, dat zich tot aan Haarlem uitftrekte , terwyi dit geheele Oord nog zeer houtryk is. Dat Dorp en eenige andere , in Rynlands gevolg, hebben eene byzondere Hooge Vierfchaar. Maar het is bekent dat zelfs _ fommige enkele DorQ a Pe" »



*44 Haarlem, hout. speelvelü.
pen , en j dat meer is, getorende Huizen, of nog minder aanzienlyke plekken, Hooge Heer* lykheden zyn; het zoude meer lastig dan aangenaam wezen , wanneer wy dit altoos op^ merkten. Warmond en het Dorp Voorhout , zoo'k meen Geboorteplaats van Boerhave, zyn wy reeds voorby gevaren. Nu zyn wy in de Trekvaart, in de vorige eeuw naby en door de Duinen gegraven , en treden ónder het ' Dorp Heemjlede , welks aanzienlyk Slot hoog Rechtsgebied heeft, uit de Schuit, om, door den bekoorlyken Haarlemmer Hout wandelen* de , de oude ftad Haarlem te gaan bezien. Daar is het prachtig Gebouw, door den Amfteldamfchen Koopman Hope, onlangs gefticht ^ en tot een Buitenverblyf of eenig ander oogmerk aangelegt. Veele Lustplaatzen vindt gy in dit iommerryk Bosch , 't welk breede wegen met hoogopgaande boomen , en op eenen ryzen* den en dalenden grond fiingerlanen en onderfcheiden rustplaatfen heeft , ook zulke daar ververfchfngen te bekomen zyn. Öp dit ruime Plein voor de Groote Ploutpoort , is een zinlyke Loots voor Toneel vertooningen. Hier by is der Burgeren Speelveld , de Baan genoemt , den Haarlemmeren by Handvest gegeven. Indien wy de noodzakelyke in- en doorwandeling genomen hadden , om van de eene naar de andere Schuit te gaan , dan zouden wy, in 't gezicht der Raampoort en van
den



GEBOUWEN. SPAARN. 245
den Toren der Nieuwe Kerk, aan de Zylof Leidfche Poort met de Schuit eerst aangekomen zyn ; by welke Poort wy de Brouwersvaart nevens den weg naar de Duinen en Over veen zouden aangetroffen hebben. Overveen of Tetrode is een welgelegen Buitenbuurt , met een Klokhuis. In 't gezicht der oude Vestmuur , ter ftad inwandelende , zouden wy in de Zylftraat de Zylkerk , een oud Gebouw , thands buiten gewoon gebruik, en vervolgens over de Oude Gracht de Groote Krocht , een breede ftraat met twee ryen boomen , het Prinfenhof en Pand , het Stadhuis , de Markt , het oude Stadhuis , het huis van Laurens Koster , Haarlemmer , eerfte Vinder der Boekdrukkunst, de welgebouwde Vleeschhal , met een looden Dak, de zinlyke Vischmarkt , de Groote of St. Baafs Kerk en 't Klokhuis , het frisfche Spaarne , de hechte Arduin fteenen Waag , den Toren der Bakenesfer Kerk , en eindelyk weder by de oude Vestmuur de Kasteelswyze Spaarnwouder of Amfteldamfche Poort gezien .hebben.
Z. Dat is een geheeje reeks van Gebouwen.
V. Welke men in de lengte der oude ftad aantreft ; waar by ik ter zyde de Groote Kerk , aan de linkerhand , de Janskerk , immers de Walfche Kerk , weleer die van 't Begynhof,nog zoude kunnen gevoegt hebben, Van Q 3 forrh



246 HOUTPOORTEN. OPRUIMING.
fommige dezer gebouwen , welke wy nu ook zullen aantreffen , zal ik u iets zeggen , wel verre van alleen op te tellen. De Groote en Kleine Houtpoorten , hier dicht by elkander , zyn aanzienlyke oude Gebouwen. De Kleine Houtpoort heeft een dikken ronden Toren en Torens op de vier hoeken, en is dus een zeer byzonder Gebouw. De ftad is nog meest in 't rond gelegen. Hierin de Groote Houtftraat, zien wy ter linkerhand de Nieuwe Kerk , een Gebouw van omtrent het midden der vorige eeuw , by den byzonderen doorluchtigen Toren eener oude Kerk. Wanneer de huizen hier vervallen zyn , heeft men die van ftadswege zien afbreken , en de plaats waar die ftonden zien opruimen ; en dus is by deze Kerk nu een Plein , op 't welk te voren een frraat met huizen was , zoo men my onderricht heeft.
Z. Deze opruiming is veel beter , dan zoo veele akelige overblyffels te moeten zien.
V. Die eene ftad geenszins verfieren. Verder , waar twee ftraten zich vereenigen, waar van de eene de Koningsftraat heet , immers met dezelve ééne (trekking heeft , ontmoet men een luchtig Gebouw met eene vrolyke Binnenplaats , gefchikt voor zulken die hun kost begeren te koopen , die hier naby 't vermaak van den Hout kunnen genieten. Plier of in 't andere Proveniers- of Kostkoopershuis ftierf in 't jaar 1749 Daniël Cajanus , acht Rynland-



VEREENIGING. GROOTE KERK. 247
landfebe voeten en vier duimen lang, een duim langer dan Gerrit Bastiaansz. van Lekkerkerk. Hoe zinlyk is deze ftraat en hoe gelyk liggen de fteenen ! en zoo is 't alom in 't best der ftad. Hier zyn wy op 't Verwulft over de oude Gracht , en zien ter linkerhand een beplant Plein , over en by 't welk het Tuchthuis en de Doele , en waar in geachte Schilderftukken gevonden worden. Ik vinde dat men in 't Aalmoefeniers Weeshuis ook Vondelingen voedt. Zie daar een van der Doopsgezinden Kerken , een aanzienlyk Gebouw , binnen met kolommen : de Gemeente tot deze Kerk behoorende, is weinige jaren geleden met die van 't Klein Heilig Land vereenigt , en dus maken zy nu te famen eene zeer aanzienlyke Gemeente uit. Er zyn meer voorbeelden van zulke algemeen naarvolgingwaardige vereenigingen. De zeer aanzienlyke Groote Kerk en haar zware doorluchtige Daktoren met fpeelklokken , trok reeds lang van verre onzen aandacht. Zy zoude door Hertog Albrecht gedicht en door .den Bisfchop van Romen ingewydt zyn. Zy heeft een beroemd Orgel , en was ten tyde der Spaanfehe beroertens het hoofd eens nieuwen Bisdoms , terwyi het Gebouw der St. Jans Heeren den Bisfchop tot zyn verblyf was toegewezen. Van 't luiden der zoogenoemde Damiaatjes wil ik niet reppen. De Toren van 't Stadhuis, dien Q4 ik



*4& • STADHUIS. L. KOSTER.
ik nog gekent heb , is geheel afgebroken: dit oude Gebouw is gedicht door den Roomsch Koning , Graaf Willem den Tweeden , voor eigen gebruik ; en toen vergaderde de Raad in 't kleine Gebouw , 't geen nu nog het oude Stadhuis heet. Gy ziet hier een deenen Strafplaats , gelyk te Gouda , en een opgang zoo als wy te Schiedam opmerkten , die "mogelyk daar is naargevolgf. Op de Zaal van dit Gebouw , ziet men de afbeeldingen der Graven en Gravinnen van Holland , ten voeten uit ; ftukken , daar ten tyde der Beelddorming uit een Klooster overgebragt, in wel, ke aan houding en dand te zien is, hoe de oude Landvoogden gedorven zyn. Ik heb aangetekent gevonden , dat op dit Raadhuis nog getoont zouden kunnen worden de werktuigen die Koster heeft gebruikt, en hoe zyne eerde wyze van Drukken is geweest; ook dat daar nog bewaart zouden worden de zwaarden , met welke de Spanjaarden , na 't innemen der dad , veele Burgers onthoofdden. In 't zoogenoemde Prinfenhof, hier nevens, voorheen een Klooster, zyn bekende Schilderyen van lateren tyd ; en in den Artfenytuin of dien van dit Hof, is een deenen dandbeeld van Koster te zien , in 't jaar 1722 door 't Geneeskundig Genootfchap doen dellen. Hy , die in 't jaar 1431 Schepen dezer dad was , vondt toen of wat later, ender 't wandelen
in



Standbeeld van I. 017E.EN S KOSTE».






Ï5AKENESSER KERK. N. STAD. 249
ïn den Hout , eene vvyze van Letterdrukken, dacht aan verbeteringen , en werdt door een Knecht, die naar Duitschland vluchtte, beftolen. Zie daar eene afbeelding van dit waardig gedenkteken. In een gedeelte van dit Gebouw, het Pand , worden op de Jaarmarkt waren te koop geftelt. Zoo gy nu het aangenaamfte van 't Spaarne bezien wilt, moet gy de Eendjes of Leidfche Waterpoort , of liever de Schalkwyker Poort uitgaan. Thands gaan wy de Jansftraat door , naar de Nieuwe Gracht, en 't zeer groote Nieuwe Arm- of Diaconiehuis , eenige jaren geleden gebouwt. Ruim een eeuw is er , federt de aanmerklyke vergrooting der ftad aan deze zyde , reeds verloopen. Hier zien wy het nieuwfte by 't oudfte gedeelte der ftad, in 't welke ook de oudfte namelyk de Bakenesfer Kerk te zien is , een Gebouw , 't welk naar men zegt den Roomsen Koning ook tot ftichter hadt , en welks aanzienlyke Toren meê een klokkenfpel heeft. De vier Kerken worden door negen Leeraars bedient. Hier ftondt de Janspoort , en daar aan 't eind der oude Kruisftraat , de Kruispoort. Deze twee Bruggen , tusfehen welke deze Gracht best bebouwt is , wyzen den ftand dezer Poorten nog aan. Zoo was deze ftad , ten tyde harer belegering in 't jaar 1572 en 1573 hier ook befioten. Aan 't Spaarne is , tusfehen de huizen en de AmfteldarnQ 5 fche.



-5° VERGROOTINCEN. BOUWSMAAK.
fche Waterpoort , een groot open veld ; dat is er ook by de Deimanspoort. Zeer veel. ontbreekt er dus aan de betimmering dezer geregelt aangelegde vergrooting.
Z. Zulke vergrootingen zullen zeker niet ligt weêr ondernomen worden.
V. Veel eer heeft men intrekkingen van Steden te wachten , hoewel Schiedam en Dort byna vergrootingen fchyaen noodig te hebben. Nu gaan wy voorby dit Hofje, dat van Staats, geen gering fieraad dezer vergrooting , naar de Nieuwe of Kennemerpoort , om , na eenige rust buiten dezelve , langs het voetpad naar de Zandpooit , en vervolgens over Veizen naar Beverwyk te wandelen. De Postwagen over Beverwyk naar Alkmaar , is reeds lang vertrokken ; wy zullen naar den Vrachtwagen , die tweemaal ter week rydt , of naar een Zeilfchuk , die even zoo veelmaal vaart , niet wachten. In Haarlem is nog al eenige fmaak in 't bouwen.
Z. Dit bleek aan 't famenftel dezer Poort, die" ik eens en andermaal bekeek , niet.
V. Dat moet men toellaan; maar men heeft niet lang geleden , by de vernieuwing van eenen ingang der Groote Kerk , den Gotthiefchen bouwtrant dier Kerk in 't oog gehouden , en alleen overtollige fieraden weggelaten. Deze uitlegging is het toneel van den aanval in Haarlems belegering geweest; gy weet hoe
moe-



KENAU. NOOD. VRYHEID. Z^l
moedig de Vrouwen der ftad , onder 't geleide van Kenau Hasfelaar, zich gedroegen. Verbeeld u nog eens dat van den Toren der Groote Kerk, van welken gy onlangs nog een verbazend groote Oranjevlag zaagt waaien , even zulk een zwarte vlag waaide, om den uiterften hongersnood der ftad , die voor den vyand niet te verbergen was , te kennen te geven.
Z. Ik verbeelde.my Haarlems overgaaf aan de Spanjaarden , en wederovergaaf in 't jaar 1577, door 't naderen van Staatfche fchepen; ik verbeelde my ook Haarlems Tempelbouw voor 't geen zy als de ware en betamelyke vryheid befchouwde , vóór de laaste omwending , en hoe zy na dezelve deuren en vensters floot , wanneer Oranje en zyne Gemaalin er doorreisden.
V. In dat Gebouw , dat nog den Toren eencr Kapel heeft, St. Jacobs Kapel genoemt, nu zoo naby de ftad , waar in men ook den kost kan koopen, wordt nog Melaatsheid zoo men zegt genezen ; immers worden er Klappen uitgegeven. Van deze genezing , is een brief in 't bekende boek , de Oudheden, van Kennemerland genoemt ; dus luidt hy : „ Wy Schout , Schepenen en Raad des Gemeenenb'este van Haarlem doen kond aan allen en ieder in 't byzonder , dat onze wettige Graaf van Holland dit voorrecht gegeven heeft dat
de



3J2, KAPEL. WELAATSCHHSin. VERVAL.
de genen , die met Melaatsheid befmet zyn , uit de gantfche Provincie van Holland en van Zeeland konnen komen in S. Jacobs Kapel onder 't gebied van üykendam , om hunne Melaatsheid aldaar te laten onderzoeken en genezen : ter getnigenislë van de?e. waarheid hebben wy dezen brief in 't licht gegeven , en er ons Zegel aan gehangen ; in 't jaar 1413, Vrydags na S. Jacobs feestdag." Door den Raad heeft men hier zeker Burgemeesters of Poortmeesters te verftaan , die toen op Schepenen volgden. Steden noemden zich , onder en na de Graaflyke Regering, meermaal Gemeenejsest, en werden ook naar de wyze der Gemeenebcsten beffiert, tot dat het Graaflykjuk ondraaglyk werdt , en zy by de affchudding van 't zelve meer tot een lichaam werden. Ouder 't Landfchap Holland is hier zeker ook West-Friesland begrepen, en Zeeland was met Holland onder cén Graaflyk bewind naauw verbonden, 't Feest van den Sanct of Heiligen Jacobus kwam , en komt nog by de Roomfchen , in Hooimaand. Haarlem , in 't Zuiden van Kennemerland , welk Zuidlyk gedeelte tot het Heemraadfchap van Rynland behoort, heeft veel doortogt van Schepen en Schuiten , uit Zuid-Holland , waar toe het gerekent wordt , en uit Zeeland , naar Sparendam , Amfteldarn en de Zuiderzee. Zy is federt ruim een halve eeuw , door 't verval der Wever



WEVERY. MAATSCHAPPY ÊNZ. *5J
Teryen, zeer afgenomen , en zoude, gist men, wel de helft harer iuwooneren verloren hebben. Echter zyn er in deze ftad nog eenige Weveryen van wollen linnen katoenen en zyden ftofiën , koufen , gazen enz. Ik vinde dat in Haarlem twee en zeventig Brouweryen zyn geweest. Buiten de ftad in eenen ruimen omtrek , zyn de alom bekende Bleekeryen en Bloemkweekeryen. De Hollandfche Maatfchappy der Wetenfchappen , en haar Huishoudlyke Tak, hiergevestigt, zyn bekent; en zoo is 't met meer foortgelyke inrichtingen, tot bevordering van goede oogmerken , gelyk die van Teiler. De ftad was in 't jaar 1132 reeds bekent, en in 't jaar 1155 eene welvarende en magtige Had. Meer dan honderd jaren later , werdt zy door de Kennemers en anderen , vervolgens in een jaar door Breederode en Vrouw Jacoba, naderhand door 't Kaas- en Broodvolk , en eindelyk door de Spanjaarden aangetast. De tyd van twee vergrootingen der ftad , lang voor de laaste aangelegt, is niet aan te wyzen. In Oogstmaand van 't jaar 1569 , kwam voor 't eerst een met Rogge beladen Boeier, door de toen nieuwe groote Sluis van Sparendam te Haarlem ; waarom de Schipper met een Rozenhoed begiftigt , en met den Wyn der ftad befchonken werdt. Zy hadt in 't jaar 1515 , twee duizend zeven honderd veertien Haardfteden , cn was na Leiden de grootfte der Hollandfche
Ste-



254 HARTJESDAG. KENNEMERLAND.
Steden , in 'i jaar 1Ó32 , zes duizend vierhonderd negentig Huizen, en in 't jaar 1732, zeven duizend negen honderd drie en zestig Huizen en veertig duizend Ingezetenen. Acht Vendelen Schutters zyn 'er in Haarlem , vier van de Kloveniers- en vier van St. Joris Doele. Den vyftienden van Oogstmaand, hebben de Haarlemmers vryheid van , in de Duinen, op de Jagt te gaan ; welke dag bekent. is , onder den naam van Hartjesdag. Deze is een dag van vrolykheid , op welken men zich in Hout en Duinen vermaakt. Dc Scherprechter, die zich te Haarlem moet onthouden , is die van 't Hof van Holland. De Hooge Vierfcharen van Kennemerland en der Houtvestery van Breederode , worden in Haarlem gefpannen. Hier zyn vier Burgemeesters. Haarlem wordt voor de Hoofdftad van Kennemerland ,, gelyk Leiden voor die van Rynland gehouden. Kennemerland draagt in de berekening harermunt, in de bepaling der Scboutsboeten , kenmerk van een byzonder Landfchap geweest te zyn; waar omtrent ons mogelyk nog wel' iets zal voorkomen. Maar met de Kaninefaten of waar zy woonden , zullen wy ons zoo min als met de Marezaten ophouden , van welke laasten het water de Mare te Leiden nog over zoude zyn. 't Gevolg van Kennemerland heeft verfcheiden Hooge Vierfcharen , gelyk behalven die van Breederode , die van Blois , en omtrent



OMTREK. DOORTOGT. ZAAGSCHIP. 255
trent Alkmaar die van de Nieuwburgen , en die der Egmonden. Devvyl toegeftaan worde , dat de bepaling van Kennemerland en Kennemergevolg ten Noorden en elders de grootde zekerheid niet heeft, zal het my vry ftaati , wanneer wy in West-Friesland zyn, myne gedachten , op die van anderen gegroridt , u te zeggen. De Kennemers , onder de Hollandfche Graven geraakt , hebben tweemaal door opftand , gedurende 's Lands oude oneenigheden , hunne Handvesten verloren , maar die ook weêr te rug bekomen. Verfcheiden Gezichten van Haarlems bevalligen omtrek, cn een van 't Zeedorp Zandvoort , vindt men by Westerhoven, in zyn Boekjen genoemt den Schepper verheerlykt. Uit den fchralen en vetten grond om Haarlem, zoude volgens fommigen de naam der Had ontdaan zyn. Anderen verkiezen Haarlheim, het geen een wooning of dad aan een fchralen oord zoude betekenen.
Z. Met zulke duisterheden zouden wy ons niet bezig houden.
V. De dad was van oude tyden af, eene der voornaamden. De doortogt van Vaartuig langs het Spaarne, 't geen vertier veroirzaakt, is haar by voorrecht vergunt. Van de verovering van Damiate in Egypte aan den Nyl, door 't breken der Haven met een Haarlemmer Zaagfchip , laten wy de Dichters fpreken, fchoon
de



*5<S HOFJE. KLOPPERTJES. WAPEN.
de Jongens weleer op den eerden dag des jaar* met Zaagfcheepjes door de Had liepen en er nog zulke Scheepjes fo de Groote Kerk hangen , welke men meent weleer voor 't Altaar der Scheepmakeren gedient te hebben. 'tHoüt m der Spanjaarden belegering meerendeels uit-' geroeit, werdt weêr verbetert en van tyd tot tyd vergroot, tot dat het oudde gedeelte door 't dichten van 't groote Gebouw 't welk wy opmerkten , weder eene merkelyke verandering onderging. De oude Kloosters zyn hier gelyk elders , tot andere gebruiken gefchikt of verdwenen. Onder de Hofjes munt dat van Ieder t„t, onia„gs , met een deftigen ingang . tusfehen zware afftaande kolommen , aan ;t Spaarn gebouwt. De Haarlemmer Kloppertjes , weet gy , Zyn bordjes met kant , eene Kraamvrouw en wat zy jongs heeft aanwyzenrfe , m 't huis waar voor gy die vindt. Gy weet ook dat Haarlem en Amfteldarn in 't Kerk* lyke onder .Noord-Holland gerekent worden, t Wapen der Stad vertoont een Zwaard, onder een Kruis , tusfehen vier Sterren , zilver op een rooden grond ; het Kruis , in 't Wapen der Heerlykheid Oud-Haarlem gezien , is met het Zwaard er later by gevoegt. Dapper, heid verwon 't geweld , is de byfprcuk ; en dit ziet? zegt men , op de inneming van Damiate. In >t Boek, de Oudheden van Kennemerland , is een Brief, by welken niet on-
fmaak-



WSSCHOPPEN. REUS. a57
frhaaklyk en levendig verbeeldend befchreven wordt , de intrede van den eerften Bisfchop. Door 't geheele werk blykt , dat er by de Roomschgezinden Herders of 'Pastoren over hunne oude Kerken aaugeftelt zyn , ook over drie nieuwe Kerken van Amfteldarn , namelyk de Noorder- Wester- en Zuiderkerk. Ook hebben zy Bisfchoppen aangeftelt. Dan dit fchynt gemakshalve gefchied te zyn , om dat zy aan die verdeeling gewoon waren , terwyi by vergrooting van Amfteldarn die nieuwe aanfteliingen ook noodig zullen geweest zyn.
Z. Zoude het in dezen oord niet nog veel houtryker zyn geweest , dan tegenwoordig?
V. Dit getuigt den naam van Spaarnwoud, een Dorp van 't welk die Reus af komftig was , door Vondel in zyn Gysbrecht Dichterlyk befchreven. Deze man , Klaas van Rieten genoemt , was , zegt men , ongemeen groot en fterk , maar zagtaartig , gelyk Gerrit Bastiaansz. van Lekkerkerk. Zie daar de overblyffels van 't Huis te Kleef, onzeker door wien gefticht, aan de Kleverlaan , langs welke men het aangenaam gelegen Dorp Bloemen' daal bezoekt , of Albertsberg , AmbachtsHeerlykhcid van Haarlem , welks lpitsje op het Kerkdak daar uit het geboomte ryst. In Haarlems beleg onthieldt zich op 't Pluis te Kleef de Opperbevelhebber der Spanjaarden , die 't ook om ver geworpen hebben. Dit Slot R heeft



'S58 HUIS TE BREEDEROODE.
heeft aan het Stamhuis van Breederode behoort.
Z. Ik wenschte van Haarlems beleg nóg wel iets meerder te weten.
V. Dan moet gy de byzondere befchryving daar van , en van de belegering van Alkmaar en Leiden lezen , die van Haarlem cn Alkmaar onder 't beleid van Alva's Zoon ; en in de Aantekeningen die Haarlem betreffen, moet gy vooral niet overflaan de punten van voldoening , waar op deze ftad zich weder onder Oranje begaf, en hoe deze zich daar aan gedroeg. Wy zouden hier ligtelyk afweiden. Men is het niet eens of het Huis Albertsberg onder Bloemendaal , byna verdwenen , een Hof der Graven is geweest: het heeft den naam naar St. Albrecht , Geloofsverkondiger in Kennemerland. Zie daar de Kapel van Schoten, met andere Ambachts-Heerlykheden aan Haarlem behoorende. Niet wyd van deze Buitenbuurt, de Zandpoort , zyn de zware overblyffels van 't Huis te Brederoode , door Graaf Arnout voor zyn jongeren Zoon gefticht; doorKryg, in binnenlandfche onlusten , vervallen , wel eens vernieuwt , maar naderhand verwaarloost ; by 't welk een Ryn tak , onderden naam, van" Kinhem , zoude geloopen hebben , en waar van Kennemerland den naam zoude dragen. Deze Kinhem zegt men by' Petten toegeftopt te zyn. Omftreeks de
Zand-



VELZEN. &59
Zandpoort, is ook een oud Jagthuis des Stadhouders , in 't geboomte , gemeenlyk 't Prinfenbosch , anders de Kruidberg geheten. Deze Buurt en de overblyffels, waar van ik gefproken heb , zyn in 't Ambacht of de Ban van Velzen , noch tot het cigenlyk Kennemerland , noch tot Kennemergevolg betrokken , onder de Hooge Vierfchaar van Breederode ; en nader by deze Buurt is nog een overblyffel van 't Huis te Velzen , weleer in zyn geheel in eigendom van Gerrit van Velzen , ombrenger van Graaf Floris den Vyfden , ook uit oirzaak , zegt men thands we* der , van 't verkrachten van Velzens Huisvrouw door den Graaf, waar omtrent Verzen
»
van Melis Stoke , hun tydgenoot , zouden gevonden zyn , gedeehlyk gerecdelyk te vinden in een onlangs uitgegeven boekjen , getytelt Vermaaklyk reisjen. In de woede oiri dien Moord , werdt het Pluis , zegt men , gefloopt. Op bedoelde Verzen wordt, herinner'ik my thands , ook gezien by Smids, in zyne Aantekeningen over Bruins Reisbefchryving. Dit Dorp Velzen , rondom het welk , zoo wel als om de Wyk , veele Hoflieden; liggen , die meest door Amfteldammers bezeten worden , heeft een oude Kerk , welke door Willebrord, die voor den eerden Bisfchop van Utrecht gehouden Wordt , zoude ingewyd zyn ; immers zyn er fteenen aan R a fcer]£



*6o BEVERWYK. STADHUIS.
Kerk en Toren , die een hoogen ouderdom tekennen geven.
Z. Zeer duidelyk vind ik nu alles , in een byzondere Kaart van Kennemerland.
V. Beverwyk , waarfcbynlyk weleer Aagtenkerk , waar van Aagtendyk nog 't geheugen bewaart, was toen een Dorp ,N werdt federt van Stadsrecht voorzien , en is mogelyk haar oirlprong verfchuldigt aan een Burg of Wykplaats van 't Gellacht van Beveren , uit dat van Amftel gefproten. Gy kent de aangename ligging dezer Plaats , hare Bosfchen , Moestuinen , Boomgaarden en Kunstazynmakeryen. Gy verlangt ook reeds naar de Wyker Kerfen en Peulen , fchoon wy ons anders gewennen om alles met behoorlyk geduld af te wachten. In deze ruime breede ftraat , met twee ryen Boomen beplant en van Pompen met frisch Duinwater voorzien , ziet gy 't oude vóór vernieuwde Stadhuis , met zyn Daktoren ; in 't zelve hangen zinnebeelden , met byfpreuken , der Rederykeren. Plier zyn twee ' Burgemeesters. Aan de Meir of Meirhaven , kent gy de breede Kaai en 't wyd uitgeftrekt fchoon gezicht. Daar is ook de gereedfte ingang tot de Kerk der Doopsgezinden. Aan den Achter- of Koningsweg ontmoet gy, voorby het Weeshuis , de Begynefteeg , ook in de Breêftraat uitkomende, een llraat het Klooster genoemt èn 't zoogenoemde Paterswegje ;
zoo



KERKEN. £61
200 wel als de Gasthuisfteeg , tusfehen de Breêftraat en Meir nevens het Raadhuis , geheugenis dragende van oude verdwenen Gebouwen ; en zoo was de Buitenplaats Zeewyk weleer de Doele. Verder op den Achterweg , ziet gy de Nieuwe zinlyke Kerk der Lutherfchen , waar in de afbeelding van den bevorderaar der nog nieuwe Gemeente ; waar op die van een Zwaan van merklyke grootte tot Windwyzer. De Kerk der Roomschgezinden ftaat ter zyde af, onder Wyk aan Duin, fluitende echter aan de betimmering dezer open ftad. Eindelyk ontmoet gy , voorby een oude Poort , overblyffel van een ander Klooster , in de Kerkbuurt , tegen over 'de Torenftraat , den zwaren fpitfen Toren , nevens de Kerk der Stede. Gy hebt kunnen opmerken , dat de oude Kerken , welke men alom aantreft , of enkele langwerpige Gebouwen , fomtyds gelyk deze Kerk van drie Kappen, of langwerpige Kruisgebouwen zyn. Deze Kerk heeft dit 'byzondere , dat 'er een aangevulde ruimte tusfehen haar en den Toren'is, en dat haar Choor zich vlak vertoont , gelyk de gevels der Huizen. Zy wordt thands door een Leeraar bedient, zoo lang hy goedvindt den dienst van twee Leeraars waar te nemen. Volgens een bericht my medegedeelt , is de Kerk 'in Beverwyk door Sonoy in 't jaar 157a, toen meer andere Kerken in de asch gelegt zyn , R 3 S1"00"



SÖÏ STE. AGATHA. LOTGEVALLEN.
grootendeels verbrandt; en dus is zy blyven ftaan tot het jaar 1592 ; kort daar aan is 't Midden- en Zuiderpand , en eerst in 't jaar 1644 het Noorderpand herftelt. Deze Kerk hadt tot Befchermheilig eene Agatha , Maagd en Martelares onder den Keizer-Decius , binnen Katana, ftad in Sicilië, in welke men zegt dat hare Borsten nog bewaart en Kerkplechtig geëert worden.
Z. Ter gedachtenis daar van , zagen wy dan zeker , in de Kerk van de Roomfche Gemeente -dezer Stede en van Wyk aan Duin , haar beeld , beide Borsten in een fchotel hou' dende.
V. Zoo is 't; en dit doe u denken aan de menigvuldige bezoeken, Bedevaarten genoemt, welke de Kerk 'van Beverwyk weleer ontving' Wreedheden te herinneren , immers de tekenen , vermyden wy zoo veel mogelyk. Beverwyk zoude al voor de elfde eeuw, onder den naam van Aagtenkerk, bekent geweest zyn , en onder den naam van Aagtendorp in 't jaar 1203 door Graaf Lodewyk van Loon , Gemaal van Gravin Ada , verbrand zyn geworden. Immers werdt zy in brand geftoken door Hertog Albrecht van Saxen , tegen de Kennemcrs optrekkende , in 't jaar 1489 , en nog eens door den zwarten hoop of de Gelderfche Friezen 'in 't jaar 1517. Dit lot hadt verfcheiden Plaatfen in' West-Friesland
ge-



OUDE BRIEF. SÖJ
getroffen. Gedurende den Spaanfcben Oorlog en 't beleg van Haarlem , werden alle hare Huizen, twaalf uitgezondert, door de Spanjaards verwoest.
Z. Geen wonder dan dat de oude gefteldheid dezer plaats in 't duister ligt. ' V. Terwyi ondertusfcben blykt dat zy van geen gering 'belang was ; immers heeft Wagenaar ten voorfchyn gebragt een Brief van dezen inhoud : Wy Scoute Scepenen ende Raedt van Beverwike make cond allen Inden al/Je dat wi ons verwilkoert hebbest mitter Stede van Amfier dam hare helpers te we/en ende here befte te doene mit den anderen vryen ft eden in Hollant aljje van den twifte de zi nu hebben theghens de van Deventer. In orconde defen letteren befeghelt mit onftr (lede zeghele. Ghegheve des Dyngsdach nae onfer Vrouwen dach Annonciatie int jare ons Heren du/ent drie hondert feven ende veertien, Men trok de Jongens van ouds , toen 't fchryven minder gemeen was , by de ooren , om ergens geheugenis van te dragen , en hier van is 't woord oorkouden, of getuigenis geven, ontdaan. Van Hertog Albrecht van Beieren zyn brieven , alleen met een A , en een kring er om getrokken , getekent; de Geestlykheid verflondt zich weleer genoegfaam alleen op 't fchryven. Annonciatie is , weet gy , boodfehap , verwittiging ; en gy weet ook aan welk een R 4 bood-



, £04 OUDE AANZIENLYKHEID.
boodfchap Jiier gedacht wordt. Amfteldarn hadt , naar 't fchynt , in 't jaar 1300 of daar omtrent ftads rechten verkregen van Heere Guy, Bisfchop van Utrecht, die in 't jaar 1311 daar van afftand deedt ten behoeve van Graaf Willem den Derden ; dus was Amfteldarn nog niet zeer aanzienlyk ; en Beverwyk wordt in 't bekende Handvest van Graaf Jan den Eerften , van 't jaar 1298 , reeds een Stede , en hare Ingezetenen werden er Poorters in genoemt , terwyi een vroeger Plandvest thands niet bekent is. Ondertusfchen waren Amfteldarn en Deventer merkelyken handel dryvende Steden. In 't jaar 1303 verkreeg Beverwyk het recht tot een jaarlykfche Leermarkt , die lang vermaard was. In 't jaar 1426 moest deze Plaats zes duizend Kroonen geven, om dat ze de zyde van Vrouw Jacoba gehouden hadt; én dit was , vooral in dien tyd , geen geringe boete. In 't jaar 1468 werdt Hertog Karel , ook door Afgevaardigden van Beverwyk, ingehuldigt. In 't jaar 1479 , was ze by het treffen van 't Beftand te water , met Gelderland.
Z. Uit dit een en ander fchynt bet my toe , dat Beverwyk nog al iets betekende.
V. Ik gaf u Haaltjes. Men vindt haar ook gemeld op eene Dagvaart van 't jaar 1528. Het zoude lastig zyn , by alles wat ik u zeg en bewysbaar is , bewyzen by te brengen 3
maar



SI'AANSCHE ONLUSTEN. 265
maar dit vindt gy gereedelyk in den Tegenwoordigen ftaat der Nederlanden. Nu flaan wy den weg in naar de Hofftede Oud-Mereftein , welke nog de Schans heet , daar laast gedurende de Spaanfehe onlusten een Schans der Spanjaarden gelegen heeft. Van vriend en vyand hadt de Wyk in dien tyd te iyden. In Wynmaand van 't jaar 1576 ruimden de Spanjaarden de Stede ; de Wykers , bevreest dat het volk van Sonoy , Opperbevelhebber in Noord-Holland , (van wiens wreedheid jegens Roomschgezinden , op 't Huis te Schagen , de Gefchiedenis getuigt ,) het zelve vernemende , hun voorts mogt komen beroven , of hun ontweldigen het gene de Spanjaarden hun nog gelaten hadden , hebben zonder tydverzuim den Overften Sonoy van 't vertrek der vyanden verwittigt , met bede om. befcherming , op dat hun geen onheil mogt overkomen van de Spaanfehe Soldaten , die Haarlem nog inhielden. Sonoy is toen in 't begrip gevallen om zyn volk den Wykeren toe te fchikken , met fcherpen last dat zy niemand der Ingezetenen en Huislieden zouden befchadigen. Dit vind ik in de Aantekeningen by de Befchryving van Haarlems beleg. Het lust my , terwyi wy in verbeelding op dit bankjen zit-. ten, en op dezen fchoonen winterdag de warmte der zon met die van 't hoekjen van onzen haard konden verwisfelen , u benig denkbeeld R 5 p



266 OUDE STAATSVERGADERINGEN.
te geven van die vroegere Staatsvergaderingen, van welke Costerus geen melding maakt. " De Edelen werden , ten tyde der Oade Hollandfche Graven , zoo 't fchynt , aangemerkt , als verbeeldende zoo wel de Steden als het Platte Land. Na den moord van Graaf Floris den Vyfden geraakten de Edelen in den haat, en toen zyn de Steden in 's Lands bellier voornamelyk gekent geworden. Zichtbaar zochten de Graven een tegenwicht in de genegenheid des volks , tegen 't overwicht van 't gezag en 4en invloed dier toen menigvuldige kleine Dwingelanden , die men Edelen noemde ; daarom gaven zy aan de Steden , die allengs toenamen, voorrechtbrieven , en kleine zelfs open Plaatfen- vergaten zy niet , waar^ door 's Lands en tevens hun vermogen fteejr. Graaf Willem dc Derde werdt, in 't jaar 1304,, ingehuldigt, ook door Afgevaardigden van 't [Platte Land ; in 't volgend jaar deedt hy eenen dag leggen in den Haag , op welken ook de Schepenen der Steden verfchenen , . 't geen zeer opmerkingwaardig is ; in 't jaar 1327 heeft hy op eene Dagvaart, ook .van Landluiden , te Katwyk , welke vyy reeds aanroerden , de Regering voor eenen tyd» aan zynen Zoon opgedragen. In 't jaar 1348 zyn Geertruidenberg en Oudewater ook in de eerstgemelde.ftad befchreven geweest, om de op-, dragt der Graaflykheid , door' Keizerin Mar-
ga- ;



KLEINE STEDEN. S.6j
gareet aan haren Zoon Willem , te bezegelen. Geertruidenberg , Vlaardingen , 's Gravenzande , Oudewater en Grootebroek waren by de bekrachtiging der Huwlyks Voorwaarden van Hertog Aalbrechts Dochter , in 't jaar 1377. Dikwyls werden veele kleine Steden op de Staatsvergaderingen geroepen. In 't jaar 1525 verfcheen Oudewater op eene Dagvaart in den Hage. Geertruidenberg zondt Afgevaardigden op eene Dagvaart , in die ftad , in 't jaar 1526 , naderhand ook elders. Onder de kleine Steden , welke ter Staatsvergadering verfchenen zijn , vindt' men Goêreede , Woerden , Naarden , Muiden , Wezop , Heusden , Vlaardingen , en waarfchynlyk vertellenen daar verfcheiden andere kleine Steden, die men niet genoemt vindt. Uit de Aantekeningen van Mr. Aart van der Goes , toenmalige eerfte Dienaar der Staten van Holland, blykt, dat op eene Dagvaart , in Wynmaand 1527 , verfchenen zyn , de kleine Steden in grooten aanmerklyken getale , cn cp eene Dagvaart in 't jaar 1530 Oudewater , Wezop , Naarden ; en de andere kleine Steden , zegt hy tot be-fhit, ken ik niet; elders noemt hy weder Woerden , Oudewater , Naarden , en de andere kleine Steden , voegt hy 'er weêr by ,. ken ik niet. Den Haag vindt men eens op eene Dagvaart , op welke van de Haring visfchery gehandelt werdt ; waar. uit men met
re-



S68 DORPEN. AART V. D. GOES.
reden kan opmaken , dat de Haag daar by belang hadt. Somtyds befchreef men plaatsjes gelyk Grootebroek , en waarfchynlyk verfcheiden Wateriandfche Dorpen : immers in Grasmaand van 't jaar 1533 was er eene Dagvaart te Dordrecht , over de toereedinge der fc hepen , waar omtrent die van Amfteldarn met de kleine Steden en Dorpen van Waterland een ontwerp hebben vertoont. De kleine Steden werden wel meest befchreven om hare toeftemming op de geëischte beden te geven ; doch omtrent het einde der Regeering van Keizer Karei den Vyfden , begon het befchryven der kleine Steden in ongebruik te raken : zy verfchenen nog te Geertruidenberg , in 't jaar 1538 , en daar onder Oudewater , Naarden en Weesp. Op éene Dagvaart, te Brusfel, in Lentemaand Van 't jaar 1542 , begreep de Landvoogdes Maria, Koningin van Hongarye, dat zy daar niet te doen hadden , fchoon Mr. Aart van der Goes zeide , dat men in alle Beden dezelven altyd befchreven hadt. Heusden , Vlaardingen , den Haag en Tesfel vindt men onder de kleine Steden , die in 't jaar 1553 aan Keizer Karei den Vyfden een Verzoekfchrift overhandigden , om over de Beden vier kleine Steden befchreven te hebben. Zie hier een blyk van 't aanmerklyk toegenomen gezag der Graven , 't geen in dezen Keizer ten toppunt rees , en in zyn Zoon , Koning
Fi-



GROOTE STEDEN.
Filips den Tweeden van Spanjen , tot de volilagenfte dwingelandy overfloeg ; echter fchreef men ten tyde van dezen Keizer onder de Verzoekfchriften voluit ! Dit doende , zal uwe Keizerlyke Majefteit wel doen. Majefteit betekent , zoo als gy weet , Hoog - Achtbaarheid. Na de invoering van het tegenwoordig Staatsbeftier, heeft men begonnen te fchrijven: Dit doende enz. Op het reeds vernederend verzoek der kleine Steden , werdt by den Keizer niets gedaan. Men befchreef toen alleen de Edelen en zes groote Steden , namelyk Dordrecht , Haarlem , Delft, Leiden , Amfteldarn en Gouda , hoewel juist niet in deze tegenwoordige orde ; zy werden weleer Floofdfteden genoemt , immers de vier eerften, toen de twee laasten nog Heerlykheden waren ; in en na 't jaar 152a hebben zy , nevens de Edelen , de gewoone Staatsvergaderingen uitgemaakt. Ondertusfchen befchreef men , by den aanvang der beroertens , eene Dagvaart tegen 't midden van Flooimaand in 't jaar 1572, van meerder Steden ; en in deze Vergadering werden de eerfte en ruuwfte bewerpen van 't aanftaand Gemeenebest gemaakt , waar in de klemfte Steden zoo veel zeggens hadden als de grootften.
Z. Behoorde dit dus?
V. Wy zyn niet geroepen om dit te onderzoeken , en even zoo min om de mogelyk-



&7° BEVERWYKS HANDVESTEN*
lykheid eener evenredigheid by 't verfchynen ter Staatsvergadering tusfehen Groote en Kleine Steden en 't Platte Land aan te toonen. • Voor het overige merk ik alleen maar aan , dat dit gedeelte van den Tegenwoordigen Staat , door Wagenaar befchreven , verder met Costerus hoofdzakclyk overeenftemt , terwyi de een alleen maar iets aanroert dat by den anderen niet gevonden wordt ; doch dit is van te weinig belang om onzen aandacht by deze ftof verder te bepalen. Z. Dan hoor ik nog iets van de Wyk ! V. Beverwyk heeft, volgens het zeer bekende en by onderfcheiden Schryvers aangehaalde Handvest van Graaf Jan , recht tot Brouwnering. Ploe veel zy ook geleden heeft, waar door zy ten tyde van de oprichting van 't Gemeenebest of der nieuwe Staatsregering niet in aanmerking kon komen , en ook naderhand lang werk hadt om 't.hoofd eenigzins op te beuren, zy heeft toch verfcheiden Ilandvesten in wezen en bewaring gehouden. Van haar lyden gedurende de laaste onlusten, fpreek ik niet. Onder de Plandvesten is 'er een van 't jaar 1455 , na genoeg gelyktydig met een van gelyken inhoud aan gantsch Kennemerland en Kennemergevolg ; waar. by Plertog Filips verzekert dat er geen vervreemding zou gefchieden , in hoogen noch in laagen , in heel noch in deel, in leen noch in eigen , en
dat,



VERPANDING. VERKOOPING. 271
dat , zoo 't gefchiedde , men er niet aan zoude behoeven te gehoorzamen. Woorden , zoude men zeggen , te duidelyk en te veel betekenende om geen kracht te hebben. Daar nu de Wyk in de Spaanfehe onlusten weder zoo veel geleden hadt en byna tot niets geraakt was , hebben Burgemeesters van den toenmaligen Vry-Heer van Asfendelft , een naburig Dorp , geleent f 4000 , en daar voor het Schout- Geheimfchryver- en Bodeambt verpandt; dat recht is, in een tyd dat men het Pand nog niet konde losfen , by overdragt gekomen aan 's Lands Staten; die in deze eeuw befloten, niet dat recht van Pandfchap, 't welk toen ligtelyk vernietigt konde worden , maai' de Wyk als Ambachts-Heerlykheid te verkoopen. Wagenaar zegt er zaaklyk en byna woordlyk dit van : „ In 't jaar 172a beweerde Beverwyk dat zy , uit hoofde van haar Handvest , in 't geheel niet mogt worden verkocht; de Raden en Rekenmeesters van de bezittingen en inkomsten der Graaflykheid waren van oordeel , dat men dit Plandvest dien Vergunbrief behoorde te laten gelden ; doch hunne redenen vonden geen ingang by de Staten ; eenige jaren hier na hieldt men zich echter aan 't befluit om 't Plooge Rechtsgebied niet van de Graaflykheid te vervreemden." Dus is dan Beverwyk , door den ramp haar in den Spaanfchen Oorlog overgekomen, eindelyk onder de
Staats-



072 SCHOUTSAMBTEN.
Staatsregeering tot eene Ambachts-Heerlykheid geworden ; ten minsten wordt zy als zoodanig nu aangemerkt, en gefchiedt uit dien hoofde de aanftelling van Schout , Geheimfchryver en Bode nu by een Ambachts-Heer of Ambachts-Vrouw ; welke aanftelling echter niets gemeens heeft met de Hooge Vierfchaar , gelyk van zelve fpreekt. Ondertusfchen weet men dat de Ambachts-Heerlykheden dus verkocht zynde , de Schoutsambten weder verkocht worden voor 't leven van den Ambtenaar , en dat dit tot ongenoegen en fchade der Ingezetenen kan uitloopen , gelyk de Wyk daar ook al ondervinding van heeft, en federt de laaste omwending daar van ook al gevolgen heeft gedragen, gevolgen al weder van haren ramp in de Spaanfehe onlusten. Maar tegen 't verkoopen van Schoutsambten , helpen geene aanmerkingen. De aanmerking in den Tegenwoordigen Staat , over 't verkoopen fommiger Heerlykheden , betekent niets , met het Handvest vergeleken zynde.
Z. Is het gevolg, van den bedoelden ramp van Beverwyk , onherftelbaar ?
V. De Vroedfchap , door Maurits voor 't eerst aangeftelt , vervult zelve de openvallende Raadsplaatfen. Van de verkiezing der Wethouderfchap , ook door Kiezers , fpreck ik niet. De Regeering nu , van een Ambachts-IIeer- of Vrouw niet afhanglyk, zoude
hem



STEMRECHT. * LAND VAN ELOIS. 273
hem of haar , zoo als begrepen is , kunnen Dagvaarden, om zich niet langer recht en tytel toe te eigenen , en die zoude dan vrywaring kunnen eifchen , welke by verkoop is toegezegt. Zy zouden , langs dien weg, ook herftelt worden in 't recht Van aanftelling van eenen Geheimfchryver voor Burgemeesteren en Vroedfchappen. Maar de Wykers hebben, om redenen , nog niet kunnen goedvinden daar aan te denken. Zie daar u in 't voorbygaan medegedeelt f wat my aangaande de zoogenoemde Ambachts-Heerlykheid van Beverwyk is voorgekomen.
Z. Zyn de Heerlykheden van 't Stemrecht verftoken ?
V. Naar rechten en vroegere gewoonten niet , gelyk in Purmerend en andere Steden weleer gebleken is. Zelfs geeft het bezit eener Plofftad of andere Heerlykheid den Edelen eerst Stemrecht. Beverwyk is de Ploofdplaats des Lands van Blois in dezen Oord , waar onder behooren Wyk aan Zee , een vermindert Zeedorp , Wyk aan Duin , een Ambacht van middenmatige uitgeftrektheid , en Spaarnewoude , te famen wel het Land van Wyk genoemd , voorts de aanzienlyke Bannen van Westzanen en Krommenye, waar toe verfcheiden Dorpen behooren. Hier was , zoo men wil , oudtyds de Heerlykheid van Zaanden , die , uit hoofde van den moord van Graaf S Flo-



f t
174 HANDVEST. WYKER. WAPEN.
Floris , ten behoeve der Graaflykheid verbeurt verklaart , en federt door Graaf Willem den Goeden aan zyn Broeder weg gefchonken werdt; wiens Dochter , met een Graaf van Blois getrouwt , deze Heerlykheid bekwam. De Hooge Vierfchaar des Lands van Blois , wordt in de Wyk gefpannen; maar Schepenen der Bannen van Westzanen en Krommenye oordeelen eerst over eenen befchuldigden , of de zaak tot hunne Vierfchaar behoort, uit krachte van een aan hun vergunt byzonder middelbaar Rechtsgebied , en eigen handvest. Ondertusfchen indien tot laag Rechtsgebied alleen betreklijk zyn alle handelingen voor 't Gerecht of Leden des Gerechts, waar toe noch Rechtsuiting noch Rechtsdwang wordt vereischt , gelyk fommigen meenen , dan hebben alle Ambachts-Heerlykheden middelbaar Rechtsgebied , zonder dat zy evenwel dit voorrecht genieten; doch dit behoort onder de duisterheden des Rechts. Deze Hooge Vierfchaar heeft niets gemeen met die van de Wyk , welker eigenlyk Wapen uit drie witte Leiyen beftaat op een rood Veld. In eenige oude befchreven gewoonten , wordt gefproken van aanplakking aan Stedepoorten. De Graven zouden in dezen Oord hun zomerverblyf gehadt hebben , 't geen mogelyk van Albertsberg te verftaan is. De Wyk hadt in 't jaar 163a, weder drie honderd drie en dertig , in 't jaar 1732 , vier
hon-



KLOOSTERS. KLOOSTERBROEDERS. ifê
honderd negen en dertig Huizen en dertien honderd Invvooners. Een der drie Kloosteren, die hier geweest zyn , was voor Vrouwen. Deze Kloosters waren zeer aamzienlyk1; een daar van ftondt hier in of by de Schans, bevestigt door den Bisfchop van Utrecht in 't jaar 1429 ; en in 't zelfde jaar gaven reeds ver-" fcheiden perfonen zich daar aan over , by gefchrifte, in tegenwoordigheid van een Beambtfchryver , in 't Kloosterkerkje. Dit Klooster droeg den naam van Sion , en in 't volgend jaar verkreeg het reeds door koop een Molen , met de Molenwerf, en met de Heerlykheden en den wind daar toe behoorende ; 't hadt welhaast twee klokken met een uurwerk, fan van Treslong gaf in 't jaar 1493 een Brief aan 't Klooster , by welken hy bekende dat zyne Moeder aan 't zelve by Uiterften Wil gemaakt hadt een eind van een Akker Lands.
Z. Ik zie dus hoe fchielyk en op welk een wys de Kloosters in vermogen toenamen.
V. Zy trokken alles naar zich ; immers de luie Kloosterbroeders hier , deden winst met den arbeid der nyvere Byen ; zy hadden een Koemelker , twee Akkerbouwers , drie Pergamentwerkers, gedeeltlyk ook om winst te doen. 't Vrouwenklooster, Nazareth genoemt, werdt ook reeds in 't jaar 1430 onder 't opzicht van Sion geftelt. De ryke , naderhand S 2 des-



276 AUGUSTYN. HOLLANDS WAPEN.
deswegens uitgeroeide Tempeliers hadden ook eertyds , in de Wyk , een heerlyk en prachtig Klooster.
Z. 't Is dan klaar genoeg , dat de Wyk niet gering geweest is.
V. Volgends de oude platte grondtekening by Boxhorn, was 'er weinig Voorland aan de Meirhaven , en daar is ook federt den watervloed Van 't jaar 1717 merkelyke verandering. In Boxhorns tyd en te voren was de Buitengerechtsplaats aan den Houtweg , daar de Bakker Augustyn , wegens zoogenoemde Kettery , verbrand is ; waar van by Van Bracht meer te lezen is , dan my lust u te verhalen. De naam Oud-Mereftein , voor deze Poort ie lezen , komt van 't dus genoemde Land, aan 't Klooster opgedragen.
Z. Dit Gebouw gelykt nog wel naar een Klooster.
V. 'Er zyn nog kenmerken van den Kerkhof der Kloosterlingen. By Plertog Aalbert van Saxens tyd, in 't Kaas- en Broodfpel, heeft hier alreeds een Schans gelegen. Nu naar huis , om vervolgens weêr een nieuwe reis te ondernemen. Het Wapen van Holland, een Baande Leeuw , gelyk veele Wapens van onzekeren oorfprong , wordt in dezen Oord en aan de Zaan , fchoon ten Noorden het Y gelegen , nog op 's Lands gezegelt papier gezien , uit hoofde dat de hier en daar gelegen •



GESLACHT VAN BREEDERODE. 277
gen Plaatfen , ten aanzien der Gemeene Middelen , onder 't gevolg van Haarlem gereken t worden.
Z. Ik moet dan de Wyk als het overblyffel eener niet onaanzienlyke ftad befchouwen , tot welke geene muren vereischt worden , in fommigen opzichte reeds met, de Dorpen gelyk geftelt, terwyi de Steden zich meerdere rechten hebben toegefchreven en die hebben doen gelden ; dit heb ik uit het een en ander my nu en by eene andere gelegenheid verhaalde kunnen opmaken ; maar nu verlang ik ook iets te weten van een weleer zeer aanzienlyk Gedacht , ik meen dat van Breederode, waar van immers ook zoo wel nog overgeblevenen als overblyffels zyn?
V. 't Gedacht der Breederodens , uit een der eerfte Hollandfche Graven , met name Arnoud , afkomftig , zoude in den Alblasferwaard met breede roeden , veel lands , begiftigt zyn , en 't Stadhouderfchap over Kennemerland , met eenigen eigendom daar, verkregen hebben. Jonker Frans , het Hoofd der Hoekfchen , is nog in levendig aandenken. Wie hoorde niet van Henrik van Breederode , in 't jaar 1566 aan 't hoofd der verbonden Edelen , toen zij het fmeekfchrift , om Verdraagfaamheid , der Landvoogdesfe overgaven , en den naam van Geuzen of Bedelaars bekwamen ? Wie weet ook niet dat het Gedacht S 3 van



273 MANLYKE NAKOMELINGEN,
van Breederode wel is aangemerkt als bevoegt tot het Graaffchap van Holland ? Thands zyn 'er nog manlyke Nakomelingen uit den jongden Zoon van Dirk van Breederode, genoemt Walraven , in 't, jaar 1369 gedorven. Deze nakomelingen zyn in Noord-Holland overgebleven; terwyi de manlyke nakomelingen van den oudden Zoon van Dirk , Reinout genoemt , in 't jaar 1390 gedorven , zoo men meende uitgedorven zyn , en de onafbanglyke Heerlykheden Vianen en Ameide , weleer eigen goed der Breederodens , door Huwlyken onder bezitters van een anderen naam geraakt , en eindelyk by koop aan Holland zyn gekomen. Maar uit een heimlyk Huvvlyk van Reinout den Derden zyn nog twee manlyke nakomelingen elders in leven. Ondertusfchen zyn de Nakomelingen van Walraven, volgens den Geflachtboom , uit eenen Bastaard ; maar zy zyn ook door Nakomelingen van Reinout eens en andermaal erkent als Magen uit het Geflacht van Breederoode afkomdig, gelyk 'er ook nog andere bewyzen voor handen zyn. Zoo bloeit dan nog de Stam der oudde Hollandfche Graven , de Stam van Arnoud , by Winkel tegen de West-Friezen gefneuvelt. Sc'riverius in zyn onvolkomen Geflachtlyst onder dezen Graaf, verfchilt niet van den onlangs uitgegeven Geflachtboom. De uitgedorven Tak noemde zich Holland Breederode , gelyk te
Vi-



JONKER HENRIK. 579
Vianen zoo'k meen nog te zien is. De Tak van Walraven heeft lang in Noord-Holland den Landbouw geoefent , en dus ten nutte van den Staat geftrekt. Jonker Henrik , uit Walraven voortgefproten , die zich by de Helder met de vangst van Eendvogelen en Konynen geneert , is in Bloeimaand van 't jaar 1773, nevens zyne Broeders Pieter en Symen, tot de Jagt in de Ploutvestery gerechtigt verklaart. Het Geflachtwapen wordt gezegt dat van Holland te zyn , met een Barendelfel.
Z. Maar is 'er ten aanzien van dezen Jonker Henrik niet nog iets byzonders aan te merken ?
V. Ik begryp wat gy bedoelt , fchoon ik het byna vergeten zoude hebben. Ply heeft , volgens zyne ondertekening in Wintermaand 1788 by den Geflachtboom van Breederode , verklaart , dat hy voor meer dan zes jaren heeft voorfpelt , dat op of omtrent het veertigfte jaar des ouderdoms van den Stadhouder veele woelingen in ons Land zouden zyn; dat Pruisfisch Krygsvolk in ons Land zou komen , en dat des Stadhouders gezag zoude vergrooten , meer dan dat zyner Voorzaten ; ook dat 'er binnen kort een oorlog buiten ons Land zal ontdaan , in welken vier voorname Mogenheden zullen gemoeit zyn ; dat een dier Mogenheden daar door zeer aanmerklyk geS 4 knakt



ftSo 'S LANDS BLOEISTAND.
*
knakt zal worden , dat die oorlog zal duren tot het jaar 1792 , en dat daar na ons Land in zulk een bloei zal komen als het nog ooit geweest is. Deze voorfpellingen grondt hy op de Gewyde Schriften.
Z. Zien wy nu West-Friesland?
V. Morgen maken wy een aanvang,
ZES-



ZESDE HOOFDSTUK,
INHOUD.
West-Friesland. Huidtoneel der Fleer en van Kennemerland. Dorpen enz. Zaankanter Kleederdragten enz. Zaandam. Purmerend. Beemfler. Ryp enz. Monnikkendam. Marken en Kleederdragten. Broek. Vryheden. Edam. Volendam. Hoorn, en over WestFriesland.
"Vader. Zie daar ons al weder reisvaardig.
Zoon. Dewyl wy hier aan de Houtvestery zyn , valt my de vraag in , of het Jagtrecht alleen by de Edelen genoten wordt ?
V. Anderen , in zeer aanzienlyke waardigheden , gelyk de Vroedfchappen der (temmende Steden , zyn daar toe ook gerechtigt verklaart ; en voor eenig geld kunnen ook alle anderen fchriftelyke toelating bekomen. In den omtrek van Dort ftaat het Jagen aan elk vry, die daar de vereischte gegoedheid heeft ; zoo zyn hier in Kennemerland , buiten de Houtvestery , in Waterland en verder in WestFries-



ïS» JAGT. TYTELS. WEST FRIESLAND.
Friesland , ook vryheden ten aanzien van Visfchery , Vogelery en Jagt , daar wy niet verder van zullen fpreken.
Z. Nog iets, dewyl ik zoo weinig van Tytels weet : indien ik de Echtgenoote of Dochter van zoo een' Man als Jonker Henrik eens ontmoet , hoe zal ik haar , zonder onbeleeft te zyn, aanfpreken?
V. Noem de eene Vrouw of Mevrouw, dat is toch het zelfde , de andere Jongvrouw; Jufvrouw deugt niet , immers als gy getrouwde Vrouwen of Weduwen begroet. Als wy de gebruiken beftendig blyven volgen , zullen wy altoos Barbaarschheid en Bastaardy behouden en vooroordeelen voeden. Zy die meenen dat ket Mevrouwfchap te algemeen geworden is , kunnen den ouden eeretytel van Teve weder invoeren , nevens het nu min verftaanbare Vtre weleer gebruikelyk. Wy zullen nu een reisjen door Noord-Holland of West - Friesland doen, daar men nog op geen Tytels geftelt is, en Willem den eerften weleer met den naam van Willemvaêr begroette. Wy zullen hier noch Franfche , noch Engelfche , noch Floogduitfche Kerken of Gemeentens aantreffen, 't Is vruchtbaar in Wei- en Bouwlanden, byzonder aanmerklyk'óm de menigvuldige drooggemaakte Plasfen en Meiren , weleer de fterkte dezes Lands, ten tyde der langdurige oorlogen tusfehen de Hollandfche Graven en de West-Friezen ,



KAAS. ADRICHEM. 2S3
zen , nu in 't fchoonfte Weiland verkeert, en met breede rechte wegen , met hooge boomen beplant , doorfneden , waar langs fchoone Landmans wooningen gevonden worden , in welke men de beroemde Edamfche Kazen maakt , Edamfche genoemt, om dat weleer in Edam waarfchynlyk daar van een zeer volle markt geweest is. De Koophandel is uit deze Landftrcek meest Zuidwaards geweken , terwyi de Landnering door de bedyking en droogmaking der Plasfen en Meireri is toegenomen , en naar evenredigheid der tegenwoordige bewooneren een goed beftaan oplevert ; terwyi 'er tevens , vooral ook aan de Zaan , nog vry wat Houthandel en andere Neringen gevonden worden. Wy zyn nu onder Wyk aan Duin by Aagtendyk. Van 't Huis Adiichem , dat wy nu voorby ryden , wordt gezegt dat het in Friesland gelegen was ; 'er is dus geen twyfel aan of deze Oord daar onder behoort heeft ; trouwens Friesland ftrekte zich weleer uit tot aan de Schelde , eer de naam van Holland'bekent was; en het Y maakt nog de eigenlyke gefchikte verdeeling tusfehen Holland en West-Friesland. De oude Ileeren van Adrichetn fproten uit het Stamhuis van Breederode. Uit dit Gedacht leefde in het Vrouwenklooster in de Wyk eene Cornelia , ervaren in Dichtkunde , die voor zich zelve een Graffchrift maakte.
Z.



284 GRAFSCHRIFTEN. FOREEST. HEEMSKERK.
Z. Laten wy de Graffchriften niet aanroeren.
V. Maar dit vertoonde geen ydelheid ; zie hier de Vertaling uit het Latyn :
'k Beveel myn lyf aan de aard', zoo zegt Cornelia, Myn ziel aan God; myn vleesch mag nu de vvor-
(men fpyzen; Laat tranen, droef gehik, en treurig klagen na : Maar doe, voor myne ziel, uw beê tot Christus ryzen.
Gy houdt wel in 't oog dat dit Stukje van eene Roomscbgezinde is. Niet minder voldoet een Graffchrift , in de Kerk van Beverwyk te vinden ; hier is 't:
Hier ligt in 't graf een jonge maagd , Die levend ieder heeft behaagt; Maar fints zy fmaakte 't (lervenslot, Behaagt ze niemand , dan haar God.
Daar ziet gy de overblyffels van 't Huis Fo. reest, Stamhuis der Foreesten , ook Oosterwyk genoemt , in den ouden Hollandfchen tweefpalt onder den voet geraakt. Wy zullen nu den Duinkant gaan verlaten. In onze terugreis zult gy by Noorddorp , een Buurt onder 't Ambacht van 't Dorp Heemskerk , in 't gezicht van welks ouden hoogen Toren wy nu ryden , een Heuvel zien , op welken de '
Gra-



HULDTONEEL. GRAFNAALD. S$5
Graven van Holland tot Heeren van Kennemerland gehuldigt zyn. In vroegeren tyd gefchiedde daar , naar 't gebruik der Friezen , de verkiezing der Veldheeren, die op een fchild gcftelt en door vier Edelen op de fchouderen gedragen werden, 't Huis te Heemskerk , tegen den inval der West-Friezen door den Roomsch Koning Graaf Willem gebouwt, met een Burgt , niet ongelyk den Leidfchcn, maar op geen hoogte , gelyk die of zelfs 't Huis Oosterwyk , met recht van Hooge Heerlykheid , is thands in eigendom van dien Schryver over 't Jagtrecht, die beweert heeft dat men den Jager niet op eigen grond behoeft te gedoogen ; federt het begin der vorige eeuw draagt het , ten verzoeke van eenen toenmalieen eigenaar , den naam van Marquette. Op den Kerkhof te Heemskerk , ftaat een Grafnaald van blaauwen fteen, ter gedachtenis van eenen Schilder ; men verhaalt van hem dat hy een vast inkomen naliet, om jaarlyks een Dochter van 't Dorp uit te trouwen, mits de nieuw Getrouwden en Genooden, op den dag der Bruiloft , op zyn Grafftede om deze Naald zouden komen danfen. Hier en elders , daar men Kennemerrecht gebruikt, is een Banding of jaarlykfche byeehroeping der Ingezetenen, op welke de een tegen den anderen kort recht kan bekomen. Nu ryden we achter 't Huis Asfumburg om, voorby de overblyffels van 't Huis
Oud-



286 OUD-HAARLEM. ZAAN. KLEEDING.
Oud-Haarlem , uit zeer groote fteenen beftaande, 't welk ten tyde van 't Kaas- en Broodfpel gefloopt zoude zyn , eene Vry-Heérlykheid of Baronny. Een der eigenaren van dit byna verdwenen Slot , zoo gezegt wordt door geweldenary in 's volks haat geraakt en hier belegert, werdt door zyn Vrouw in een male weg gevoert, welke bedongen hadt op eenmaal haar kleinoodjen uit het Kasteel te mogen dragen. Wy komen aan den Busch , in 't gezicht der Vrye Heerlykheid Asfenddft, van ouds beroemt door 't groot getal van Melkbeesten, welke in 't jaar 1717 door Dykbraak veel geleden heeft , daar van ouds ook een Slot was , van waar gedurende de Spaanfehe onlusten de naburige Dorpen veel te lyden hadden , en wandelen naar 't volkryk Dorp Krom■ menye. In 't begin dezer eeuw verbrandden hier verfcheiden Huizen en de Kerk der Doopsgezinden. Dit Dorp is zeer bekent wegens haren yver voor Oranje. Nu zult gy gelegenheid hebben om u over de zinlykheid cn afftekende befchildering der houten Huizen , cn over de KÏeederdragten, vooral der Vrouwen , hier en elders, te verwonderen; hare geplooide Wachten of .Vrouwerokken, fluitende Kazekienen of Vrouwejakken, en nette Kappen , Hulfels van Neteldoek eriz. met Ooryzers , die gy in onzen Oord ook wel ziet , daar by een Kaper die over de fchouders afhangt , dit alles te
fa-



ZAANDAM. MOLEJSTS. «8?
famen levert eene vreemde vertooning op. Te JVestzaan werdt , by de vernieuwde Kerk en den zwaren fpitfen Toren , niet lang geleden, een deftig Dorps- en Bansraadhuis gebouwt, in 't welk de afbeelding van 't oude te zien is. Zaandam , het grootfte Dorp in NoordHolland , tot twee onderfcheiden Rechtbanken behoorende , zullen wy nu niet bezoeken; wy zouden eene betimmering van verfcheiden volkryke Dorpen , met veele betimmerde Zypaden , alle in gelyken fmaak, daar toe moeten langs wandelen , ten zy wy een Tentjachtjen van eenen bekenden of wel een Boeier mogten aantreffen, om daar meê langs de Zaan te varen, want om te ryden is de Zaankant te fmal , fchoon het thands wel gedaan wordt. Wandelende , zoudt gy veel gebroken Land , veele betimmerde door water omringde Werven , en daar over veele bruggen zien. De Zaag- Pel- Olie- Papier- en andere Molens zyn langs de geheele Zaan , daar men ook ter Walvischvangst uitrust , in groote menigte , terwyi de Rolreederyen aan Krommenye byzonder eigen zyn. 't Zoude bezwaarlyk vallen alles op te tellen , waar mede men zich hier geneert. In 't jaar 1632 waren 'er in de geheele Ban van Westzanen maar 889 Gebouwen. De Ambachts-Heerlykheid werdt in 't jaar 1729 door de Regenten gekocht, voor driemaal honderd duizend guldens : daar
on-



£S8 GROOTTE. 1'IETEREAAS.
onder behooren Westzaan , Westzaandam j Koog, Zaandyk, Wormerveer en West-Knollendam. Zaandam hadt , in 't jaar 1749 , aan de Oostzyde , twaalf honderd zestig , aan de Westzyde twaalf honderd twee ea twintig , te famen vier en twintig honderd twee en tachtig Huizen ; aan de Oostzyde waren honderd acht en vyftig , aan de Westzyde honderd twee en negentig Molens ; men heeft aan elke zyde over de zes duizend en dus rykelyk twaalf duizend Inwooners getelt* 'Er wordt nog aangewezen het huis , waar in Czaar Peter van Rusland of Moscovien woonde , toen hy hier , onder den naam van Pieterbaas , 't Scheepstimmeren leerde. Czaar betekent Csefar of Keizer, 't Gezicht uit de Herbergen aan den Dam over de Zaan, naar buiten cn binnen , is bevallig. Deze Dam is nu by de vier eeuwen geleden gelegt , en wordt onderhouden door verfcheiden Dorpen , die 'er Keuren en Schouw over hebben , waar onder de Ryp.. De groote Sluis behoort aan 't Hondsbosch , de Duiker aan de Beemfter. Aan den Overtoom werden weleer groote nieuw gemaakte fchepen overgewonden. De Kerk aan de Oostzyde , was al in 't jaar 1411 de Kapel der Kerk van Oostzanen. Men vindt aan de Westzyde eene Kerk der Lutherfchen. Doopsgezinden en Roomfchen hebben aan de Zaan, gelyk elders , Gemeentens ; men weet dat het
ge-



NAAUWERNA. DORPEN. aSf»
getal der eerften in Noord-Holland aanmerklyk is. Wie kent het tafereel van den razenden Stier niet, in de Westzyder- of zoogenoemde Bullekerk ? een Kruisgebouw der vorige eeuw met een doorluchtigen Daktoren. Aan beide zyden , wordt de Kerk door twee Leeraars bedient. Ten einde de Naauwernafche Vaart, welke wy nu overvaren , ligt aan het Y de Buurt Naauwema , van of by welke Keizer Karei , naar men aangetekent vindt , een ftad heeft willen bouwen. Nu zyn wy te Wor~ merveer , tegen over Wormer en Jisp. Wormer was weleer door zyne Tweebaks- of Befchuitbakkeryen beroemd , van waar die Toren omtrent dit einde van het Dorp nog geheugenis draagt ; want de Bakkers moesten en moeten nog zich naar dezen Toren , omtrent het te kennen geven van den tyd der bezorging van 't vuur , gedragen ; ook was hier een Latynfche School. De Vroedfchappen , hier en elders ten Platten Lande , komen van de Geburen , die met den Azing te recht zaten. De deftige Kerk , welker Toren veel hooger is geweest , wordt nog door twee Leeraars bedient. Hier lag een Schans, toen de Spanjaarden hier omftreeks huis hielden , welke zy in kregen. Te Jisp woonde in de vorige eeuw een beroemd Wondarts, Cornejis Ploeg. Dit vaartuig zal ons welhaast , langs Zaandyk en Koog , twee niet minder bekende T Dor-



£9* vryaadjen. p urmerend <
Dorpen , tot aan 't Kalf brengen, een EuurÉ waar een Kapel geftaan heeft , en waar , te* gen den verderen Spaanfchen , toen ook Amfteldamfchen inval , een Schans gelegd werdt. Dus zyn wy Zaandam toch nader by gekomen , daar wy anders over Wormer en Jisp zouden hebben moeten wandelen, om de reis, welke ik bedoel , voort te zetten. De jonge lieden , naar 't huwlyk trachtende , bezoeken eikander hier en elders des avonds •, zelfs tot in den nacht; op de Eilanden gaan zy nog wel by elkander te bed liggen. Z. Waar zyn wy ?
V. Nu ryden wy door de wyde Wormer , een drooggemaakte Meir , tot Waterland gerekent wordende , cn komen , door de Buurt of Voorftad Nek, weleer een Dorp, ter Nekkerpoort van Purmerend in. Over deze ftad loopt de Trekvaart tusfehen Amfteldarn of Buikfloot en Ploorn. Wanneer wy dit Sterrebosch voorby, en hier den beplantten wal langs wandelen , zullen wy bevinden , dat Purmerend tegen de drooggemaakte Beemftermeir en hier nog open ligt. 'f Kan wel zyn dat deze ftad nader aan de Purmer dan aan de Beemfter gelegen heeft , door affpoeling der landen. Zie daar alleen een houten Poort of Hek op de Beemfterbrug. Zie , langs dezen uit der mate breeden weg, aan beide zyden met hoog opgaande boomen beplant, eens iiederwaards
in



KERK. RAADHUIS. oyj
in de fckoone Beemder. Zie daar ook voor de Poort , 't eenvouvvig wapen der ftad, drie witte Weerhaken op een zwarten grond , dat van haren eerden Heer, waar by het oudere, een Koggefcheepjen , met Vlag en Roeiers* Wy gaan langs een gedeelte van deze Gracht, de Weer , by en in welke 't op Marktdag Vol Ry- en Vaartuig is , merken de Hoorn* fche Poort , door welke , voor de droogmaking der Beemder , veel doortogt was , niet op , en wandelen door de breede Peperdraat naar de Kaasmarkt; by welke wy de Kerk met het Klokkenfpel in den netten doorluchtigen Toren , het Raadhuis en de Waag ontmoeten. De Kerk was omtrent het midden der veertiende eeuw reeds in wezen, maar geraakte door brand in 't voorst der zestiende eeuw nevens veele huizen tot een puinhoop; Zy was aan den PI. Nicolaas en Catharina toegewydt , en wordt door twee Leeraars bedient. De Vroedfchappen mogten van ouds Keuren maken J anders weet men gefchiedt zulks ge* meenlyk by Schout, Burgemeesteren en Schepenen , wel eens met byroeping der Vroedfchap. De Staten dellen den Schout , zondek tydbepaling. Hier zyn vier Burgemeesters* Op dit vernieuwde Raadhuis met een dubbelen opgang , worden ook de Vergaderingen aangaande de Beemder en de Wormer gehouden, die 't Hoog- en minder Rechts- of ook het Dyksbedier betreffen.- Nu , door deze neringT a ry*



SOI NERING, ENZ.
ryke ftraat, naar de Beestenmarkt, een Plein., by eene vergrooting der ftad aan de Zuidoostzyde , zeer geregelt aangelegt , tot by den; Doele en de Purmerpoort. Plier zullen wy het rytuig weder vinden. Van de Kaasmarkt loopt ook een ftraat naar de Amfteldamfche Poort , en langs het Padjedyk komt men van die Markt wel dra aan die Poort , welke wy ingereden zyn ; by welke in het Boschje een Slot geftaan heeft. Dat Kasteel heette Purmerftein , was door den eerften Heer , Willem Eggert , gebouwt ; van wïen de brave Paus Adriaan van Utrecht af komftig was. 't Is in 't jaar 1741 afgebroken, en was 't verblyf van den Schout der Stad , die den tytel van Kastelein voerde. In 't Starreboschje in den Doele , 't geen des Zomers ook niet onbevallig is, verhaal ik u thands iets meerder.
Z. Zyn hier geen meerder Kerken?
V. De Roomfchen , Doopsgezinden en Lutherfchen hebben hier, en in de andere NoordPlollandfche Steden , meerder en minder aanzienlyke Vergaderplaatfen. Op Marktdag is hier alom veel nering en gewoel. Deze ftad was , tot in den aanvang der vyftiende eeuw, een gemeen Waterlandsch Dorp. Willem Eggert hadt , voor veele diensten , van Willem van Beieren , Vader van Jacoba , de Vrye Heerlykheid van Purmcrende bekomen. Menigmaal veranderde zy van Heer; eindelyk kwam zy aan 't Pluis van Egmond ; de
Zoon



BEWALLING. EEEMSTER. 293
Zoon van den onthalsden Graaf de Spaanfehe zyde volgende , fchynt uit dien hoofde de Heerlykheid naderhand vernietigt te wezen , waar omtrent duisterheden zyn. In 't jaar 1573 , reeds lang als eene Had aangemerkt , werdt zy eerst bewalt ; nog voor 't eind des jaars werdt zy , na eenige tegenkanting , ter Staatsvergadering toegelaten ; een aanflag der Spanjaarden op deze ftad , in 't volgend jaar, mislukte; en in 't jaar 1614 werdt hare vergrooting vergunt. Zy hadt in 't jaar 1515, tweehonderd en tien Haardfteden, in 't jaar 1632, vier honderd zeven en vyftig Huizen , en in 't jaar 1732 , zes honderd dertig Huizen , en zes en twintig honderd Ingezetenen. De naburige Heerlykheid van Purmerland en Ilpendam behoorde ook aan 't Huis van Egmond. Sedert het droogmaken van de Beemfier , in 't jaar 1608 en vervolgens , na dat het water jaarlyks reeds vyf en twintig Morgen lands hadt begonnen weg te nemen , is zy fterk in getal van Huizen toegenomen. Uit die Meir , in welke zy toen naar Aal en Paling vischte , wordt haar en den Plandelaren nu des Dingsdags Kaas en Vee ter markt gebragt.
Z. Verbazende verandering !
V. Welke omtrent de andere Meiren ook plaats hebbende, het bedryf der Burgeren hier aanmerklyk heeft doen veranderen. Ondertusfehen ziet men uit het toenemen dezer ftad, T 3 by



994 BiHB,
by verandering van nering , hoe ver de Landr bouw boven deze binnenlandfche Visfcheryen te ftellen is. . De Beemfter is naast de Zyp de grootfte der drooggemaakte Meiren, en was weleer , gelyk vvaarfchynlyk alle foortgelyke binnenlandfche Plasfen , een vloed. Aan 't kruis van den Ryper- en Middelweg ftaat de Kerk , met een hoogen dunnen fpitfen Toren , de eenige der vyf Kerken welke men voornemens geweest is in de Meir te bouwen , aan een geregeld Plein en Buurt , welke men van hier 's Winters zo wel als des Zomers , langs een zinlyk fchulppad nevens den breeden weg tusfehen geboomte , kan naderen ; van daar bezoekt men dan gereedlyk de Hyp , een Dorp, weleer met het Dorp Gr aft vereenigt , vervolgens tot eene aanmerklyke grootte aangewasfchen , terwyi uit den Toren een Klokkenfpel gehoort werdt ; een Dorp dat zes duizend inwooners zoude gehad hebben , nu nog een vierde daar van telt , dat door brand , voornamelyk in 't jaar 1654 veel geleden heeft, in 't jaar 1749 nog vyf honderd twee en vyftig huizen hadt, nog verfcheiden Haringfchepen—
ook ter Walvischvangst maar minder dan
voorheen uitrust , en aan Huizen , uit den brand behouden Raadhuis , met een dubbelen opgang, vernieuwde Kerk en groote der Doopsgezinden Vergaderplaats van vorig grooter vermogen getuigenis draagt. Regenten van de
Ryp



BUIZEN. J. A. LEEGWATER. 295
Ryp kochten de Ambachts-Heerlykheid. Tachtig Haringbuizen bleven uit den grooten brand behouden. In haar Wapenfchild ziet men nog twee Haringen.
Z. Maar hoe komen de Buizen van daar in Zee ?
V. Door de Beemfter-ringfloot, over deze ftad , en zo verder door de Purmer-ringfloot en Edam, naar Enkhuizen enz. De Ryp is een Hoofdingeland in 't Ploog - Heemraadfchap der uitwaterende Sluizen. Eigenlyk behoort dat Dorp, daar ook eene Vergaderplaats der Lutherfchen is, en 't geheele Schermereiland , waar op het ligt, niet onder Waterland , maar onder Kennemergevolg , de Hooge Vierfchaar van de Nieuwburgen , en heeft tot Maalftad Alkmaar. Reland , die Palestina befchreef, heeft daar een zinlyk gedenkteken in de Kerk. Van den Toren van dit weleer zeer groote Dorp , ziet men Amfteldarn , Haarlem, de Wyk, Alkmaar, Hoorn, Edam, Monnikendam , Purmerend , de Zaan en veele Dorpen. Jan Adriaansz. Leegwater van de Ryp , geboren in 't jaar 1575 , wiens Plaarlemmermeirboek wel bekent is , verhaalt zeer veel byzonderheden.
Z. Mag ik 'er iets van hooren ?
V. Ten tyde zyner Grootmoeder was 'er maar één Korenmolen op 't Eiland , dat verfcheiden Dorpen hadt en nog heeft, en wel T 4 in



Z06 BYZONDERHEDEN.
in het Dorp Schermer ; 't maalloon van een zak zaad was een oortjen , en de luiden haalden eieren uit het nest om 't maalloon te betalen ; 'er was een gemeene Oven op 't westeind van de Ryp , daar men by beurte in bakte om 't bakloon te befparen ; een man ging met een mandje met twee en dertig eieren en drie kop boter van Graft naar Alkmaar , en verkocht dat voor twee ftuivers , 't geen naar der Buren zeggen een goede prys was ; de Huislieden van Schermer waren in zyn jeugd nog ruuw van Zeden , en 'er waren weinig Huizen die fchoorfteenen , of een bekwame zolder of vloer hadden. De Schermereilanders maakten oirfpronglyk eene Volkplanting uit, van onbekende menfchen. Maar hoor nu nog iets van 't magtig Amfteldarn ! hy verhaalt Van een tyd, en die kan 'er zeer wel geweest zyn , dat 'er niet meer dan één Goudfmid in die ftad was , ook maar één Steenhouwer en één Koekebakker , dat de Steenhouwer 'er nog onder moest Metfelen , en de Koekebakker ook Roggenbrood moest bakken , om den kost te hebben. Van de Schermerhornfche Vryftermaikt fpreken we niet , en Leegwater zwygt 'er ook van. Men heeft 'er een Pinxterbloem gezien , een verfiert Meisjen , 't geen door vier andere welgekleedde meisjes op een burrie gedragen werdt ; en merk hier de overeenkomst met het op een Schild heffen der oude-



NIEUWEN TYD. MAURICIUS. 297
de Friefche Veldheeren. Nu gaan wy Purmerend haast verlaten.
Z. Heeft deze Stad niet een zeer geacht man tot Burgemeester gehadt?
V. Deze was de Arts Nieuwentyd , bekent door twee Boeken , Waereldbefchouwing en Gronden van Zekerheid genoemt. Hy bepaalde zich om de onredenlykheid der Ongodistery en Spinofistery aan te toonen. Ook deedt hy zyne Landgenooten fmaak vinden in de Proefondervindlyke Wysbegeerte. Zy hadt ook tot Loonraad Mauricius , die 't Leven der Plooge - Schoolleerlingen in een Toneelftukjen gefchetst heeft.
Z. Wat is een Loonraad ?
V. Men onderftelt een man , tot 's Lands of Stedelyk beftier gefchikt, vooral in 't fpreken , en die immers Spreker zoude kunnen heten , gelyk de Sprekers in de Plooge Vergaderingen by de Engelfchen ?
Z. Was hy dan een Penfionaris ?
V. Zoo werdt hy genoemt, en wel Honorair ; verftaat gy dit ?
Z. Neen.
V. Ik ook niet; alleen weet ik dat hy een Loonraad eershalve is , zonder loon te trekken , en by ongelegenheid van den gewoonen Loonraad zyn post waarneemt.
Z. Is Loonraad welluidend ?
V. Spruit deze vraag niet u?t vooroordeel?
T 5 Is



2<Jc? BUITENPLAATSEN. KATWOUDE.
Is het vernederend dat iemand voor diensten , waar aan hy tyd en moeite befleedt , waar toe in 'Leerjaren reeds voorbereidend tyd en moeite en kosten bedeed werden , beloond wordt ? Of worden de wetenfchappen by ons zoo gemaklyk als by de Grieken en Romeinen verkregen ? Z. Ik ben voldaan.
V. Dan zullen wy voortreizen. Daar zyn wy in de Purmer, de derde der drooggemaakte Meiren , welke Purmerend omringen , en door ons gezien of opgemerkt worden. Veele Buitenplaatfeu zyn in deze Meiren gedoopt, en tot gebruik der Landlieden gefchikt ; de Volgerweg in de Beemder , van waar 't gezicht op Beemfterkcrk bevalligst is , heeft in dat opzicht reeds groote verandering ondergaan ; vooral ook in de bedykte Schermer zyn veele Buitenplaatfen verdwenen. Z. Wat is daar van de reden ? V. Grootte en afgelegenheid dier Plaatfen , immers voor de Amdeldammcrs , die 'er veelcn aangelegt hadden, 't Huis Ilpeftein , in de bedyking der Purmer , doch op oudlands grond , is geen oud Gebouw , maar in den fmaak van een Kasteel , een aanzienlyke Buitenplaats in dezen Oord. Nu ryden wy door de Polder en Ban van Katwoude , welke een Kat in den boom tot haar Wapen heeft. Wy treden , na 't gezicht van 'den aangenaam beplant-



monnikeendam. stadhuis. 299
plantten Wal en fchoon Weiland , aan de Noordeinderpoort van Monnikkendam af , en wandelen , van dit eenige jaren geleden zinlyk vernieuwde Gebouw , langs deze ruime ftraat , in welke wy verfcheiden uitmuntende Huizen zien, naar het Stadhuis, achter aan den Dam uitkomende. Hugo de Groot fchreef in 't Latyn by de afbeelding van een der Regenten dezer Stad, naderhand Raad in 't Gerechtshof; zie hier twee regels eener naarvolging ;
Dit's Buyes, vroom en wys, eenvouwig en geleert, Terwyi het Hollands volk de eenvouwigheid niet eert.
De Toren, hier nevens , is van eene zonderlinge gedaante , in 't jaar 1591 gedicht, en heeft, by zyn Klokkenfpel , eenig beweegbaar Beeldwerk van Ruiters enz.
Z. Van waar deze uitmuntende Huizen ?
V. Toen de Stad , welke vier Burgemeesters heeft , hare Regenten zelf aanftelde , woonden hier zoodanige Lieden , die anders in zulk een Plaats zich niet ligt nederzetten dan om in -Regering te geraken , waar op zy, kundige brave volksvrienden zoo wel als gegoed zynde , recht van aanfp'aak hebben : door zulke lieden of die men daar voor hieldt, in dien tyd , zyn deze Huizen gebouwt of verbetert. Zulke Lieden brengen zoo een ftad in allen deele voordeel aan. 't Lyndraaien ,
Zeep-



3^° MARKER.INNEN. i
Zeepzie<ien , Zydeverwen en Bokking droogen , maakt anders eenig beftaan der Burgereu uit. Op 't Raadhuis , 't geen wy nog befchouwen , bewaart men het Ridderlyk teken van 't Gulden Vlies , door den Graaf van Bosfu , na den bekenden flag op de Zuiderzee van 't jaar 1573 , aan Cornelis Dirkszoon , Burgemeester dezer Bad, der WestFriezen Vlootvoogd , vereert. Op den gevel van dit Gebouw ftaat de afbeelding van een Monnik met een Knods , dien gy ook, zwart op een zilveren Veld , in ftads Wapen ziet ; 't welk door twee Griffioenen wordt vastgehouden. Zullen wy deze llraat volgen , en den Doele, een voornaame Herberg ... ? maar neen , wy zullen de hier naby zynde Haven bezoeken. Deze Vrouwen , welke op 't naburig Eiland Marken , in dit naaste gedeelte der Zuiderzee , de Goudzee genoemt , woonen , doen u in hare kleeding de oude Hollandfche dragt van over eenige eeuwen zien ; zy doen hare Mannen , wanneer zy ter Haringvangst zullen varen , uitgeleide ; maar anders blyven zy gewoonlyk op haar Eiland, en nemen 'er 't Huis- en Akkerwerk waar. Zy komen zich hier van 't een en ander voorzien. De Huizen ftaan daar op een foort van kleine Dykjes , doorgaands Werven geheten. Dat Eiland behoorde weleer aan- de Monnikken van Mariengaard by Leeuwaarden ; 't heeft in de
OU-



Zee — TJ> o:rpe —
lin ge n.
Zaankantfclie .
Ivlajrlketif'elie D






KERK. 30*
oude oorlogen , en door vuur en water veel «eleden. Byna alle de Mannen zyn Visfchers, arbeidfaam en fterk. Plaats hier , by uwe aantekeningen , deze afbeeldingen van eenen Visfcher en eene Visfcherin , zoo als zy ons doorgaands , meest evenwel langs de ftranden voorkomen, eener Noord-Hollandfche Vrouwe, niet alleen zoo als men haar op het zeer bekent Zaandam , maar ook hier en elders aantreft, ook eener Markenfche Vrouwe of jonge Dochter ; en zeker zult gy daar by opmerken het groot onderfcheid in Landeigen kleeding. Nu gaan wy , door deze ftraat , naar de Zuideinder Poort, om , langs den Wal, naar de Kerk , den zwaren fpitfen Toren, van welken vyftien Steden te zien zyn , en tot buiten de Nieuwe Poort , daar by ftaande , te wandelen , en de Schuit, die van Amfteldarn en Buikfloot komt, op te wachten. Aan de Westzyde der ftad, by deze ook zinlyke vernieuwde Nieuwe Poort , is nog eene andere, de Zakfteegspoort genoemt. De Kerk , weleer aan den H. Nicolaas gewydt , was in 't begin der vyftiende eeuw nog niet volbouwt, en wordt door twee Leeraars bedient. Monnikken- of Monnikkenmeirdam , vermoedelyk den naam bekomen hebbende van Friesfche Monniken , hier gegoedt , verkreeg Stadsrecht in 't jaar 1355 » en was in ' iaar 14*6 waarfchynlyk befloten,
zyn-



$0i GEVALLEN. WATERLAND;
zyn'de toen door de Kénnemers, nevens Ëdam en 't Slot te Purmerende voor Vrouw Jacoba ingenomen ,- waar van de Kennemergracht hier nog den naam heeft. De ftad is in 't Kaasen Broodfpel gemengt geweest, heeft ook driemaal door zwaren brand geleden. Der Gelderfchen aanflag mislukte ; maar de Watergeuzen hielden hier flecht huis , met plunderen en 't mishandelen van eenen Priester. Kloek gedroeg zich deze ftad vervolgens tegen de Spaansch* gezinde Amfteldammers , die zy den Buit ontjoeg en Vaartuigen ontnam. De ftad is laast in 't jaar 1575 aan de Noordwestzyde vergroot. Zy hadt in 't jaar 1515 , twee honderd een en veertig Haardfteden , in 't jaar 1632 , acht honderd achttien Huizen , en in 't jaar 1732 , zes honderd zes en zeventig Huizen en twee duizend Ingezetenen. Nevens Waterland , waar van zy als de Hoofdftad wordt aangemerkt , heeft zy byzondere Heeren gehadt. Na dat de Waterlanders hunnen Pleer Jan van Perfyn tot de belofte hadden ge* bragt , dat hy zyn Slot Zwanenburg , door hun om verre gehaalt , nooit van fteen herbouwen zoude , verkocht hy zyne Pleerlykheid aan Graaf Floris den Vyfden , behoudens den tytel en de helft der inkomsten voor zyn Zoon ; en naderhand verviel alles aan de Graaflykheid. In de Spaanfehe beroerten, hadt deze Landftreek veel te lyden. De melk wordt
uit



BROEK. 303
uit dit Oord voor een groot gedeelte met fchuitjes naar Amfteldarn gevoert. De Hooge Vierfchaar van Waterland wordt gefpannen in dat Hoofddorp , waar onder een Misdadige gevat is. Om de drie of zes jaren.gefchiedt hier , in een der zes Hoofddorpen, by beurte een algemeene herziening der Waterlandfche Keuren. Het Wapen dezer Landftreek, immers zoo ver de Hooge Vierfchaar ftrekt, is een witte Zwaan op een rood veld, met zes Pyltjes in de rechterpoot, 't iToog-PIeemraadfchap heeft grooter omtrek : Hoog - Heemraden worden driemaal heen geleidt, rondom de paal by Nek , en doen daar den Eed. De Affchouw gefchiedt in tegenwoordigheid van een of meer der Gemagtigde Raden. Zie daar de Monnikkenmeir, nog een Waterplas , en daar aan de Trekvaart het Dorp Broek , by broekig of moerasfig Land , door zinlykheid en rykdom berucht, waar van de Inwooners met Amfteldarn en over Zee grooten Plandel plegen te dryven. Plet ligt aan een bevallige Waterkom. De Leerftoel der Kerk, welker dunne fpits federt het jaar 1573, wanneer dit Dorp door de Spanjaarden in brand geftoken werdt, herfteld is , wordt voor een der fraaiften in Noord-Holland gehouden. Over de Broeker- en Buikflooter en Belmermeiren, is een byzonder Pleemraadfchap. Plet Dorp Zuiderwoude heeft een Toren , zoo als op een Dorp weinig gezien wordt, boven
door-



304 ANDERE DORPEN. HANDVESTEN,
doorluchtig : het Dorp Uitdam, daar toe be« hoorende, ligt aan een Dam van't Binnen-Y, waarom men ook al verkozen heeft het zelve Ydam te noemen. Nieuwendam , Zaandam in 't klein', by Buik/loot aan den Dyk gelegen, is zeer bevallig. Nu in de Schuit geflapt. In den zwaren Hompen Toren van Raps dorp , gemeenlyk Raarop genoemt, worden, zoo men zegt, de Handvesten van Waterland bewaart.
Z, Dus hebben dan de .Landlieden die in geen ftad doen wegfluiten.
V. De Landman is hier en in gantsch West-Friesland nog nayverig op zyne vryheden.
Z. De West-Fries heeft dien naam , dit weet ik; maar'de Hollander en overige Nederlanders zyn 't gewis nog wel in 't algemeen.
V. Dit is meermaal in 't oog gehouden ! De Graaf, Hertog Albert , hadt in Waterland de Vogelery aangeflagen , maar moest 'er afftand van doen, en tevens bekennen geen recht tot de Visfchery te hebben ; immers dit vondt hy -geraden. Maar nu wat anders , 't geen gy by Wagenaar kunt gelezen hebben. In 't jaar 1675 werdt in Holland geraadpleegt of Willem de Derde de Oppermagt van Gelderland en Zutpheu zou dienen te aanvaarden; Leiden merkte aan , dat het opleggen van lasten meer of min haat verwekt by de Gemeente , Schoonhoven dat groote Huizen doorgaands groote Tytels begeeren, Alkmaar dat het Volk
liefst



vryheid. tytels. edam. 2°S
ücfst met den fchyn van Vryheid gemomt wordt. In Zeeland zeide Goes , dat de bloote tytel den Stadhouder geen meer gezags geven kon, dan hy reeds hadt j en dat de Ingezetenen onder den zoeten naam van Vryheid meer tot dc Gemeene Lasten zouden willen opbrengen. Keizer Karei hadt reeds gezegt , dat men de Nederlanders daar hy onder geboren was , die hy wel kende , den naam van vry te zyn moest laten , en hun rykelyk doen opbrengen. Hy , wetende dat zy ten aanzien van Tyteis veel van de dwaasheid en ydelheid der Duitfcheren hadden , boodt hun die ook rykelyk aan , om hun tot prachtiger levenswys overeenkomltig die Tyteis te brengen , en dus af hanglyk te maken. Maar hoor nu nog , wat in 't jaar 1675 de ftad Vere zeide : zy begreep , dat de Regenten, alleen verbeeldende de hoogfte magt des Lands , gehouden waren der nakomelingfchap de Regering over te leveren, zoo als zy die ontvangen hadden.
Z. Ik zal hier een Let wel by voegen.
V. Ter gelegenheid van 't verbod eeniger neringen ten Platten Lande , tot begunstiging der Steden , klaagden die van Ransdorp, dat de Ingezetenen niet enkel uit den Landbouw zouden kunnen beftaan. Daar is Edam , anders Ydam , 't geen wy voorby zullen varen. Daar is 't nog nieuwe Raadhuis, aan den Dam, V 1 \me»



306" KERKEN,
met zyn Daktoren; der Lutherfchen ook nog nieuwe Kerk ftaat op den grond van 't oude Stadhuis , aan de Voorhaven; voor welke deze regels te lezen zyn :
Daar eertyds wierd het heilig, recht
Ten nutt' van *t algemeen beflecht,
Wordt nu , naar 't voorfchrift van Gods woord,
De vrede- en boetbazuin gehoort.
Men danke God en d'Achtb'ren raad,
Door welker gunst dit huis hier ftaat.
Daar ziet ge de Kleine Kerk , by den Dam , weleer die van een Begynhof, aan de H. Maagd gewydt geweest , met den hoogften Toren der Stad en een Klokkenfpel, De Groote Kerk , oudtyds aan St. Nicolaas gewydt , met een lagen fpitfen Toren, die verfcheiden malen door den Blikfem geleden heeft, is een deftig Gebouw , met fchoone gefchilderde Glazen , en ftaat hier gelyk te Monnikkendam aan den beplantten Wal, by de zinlyke Noorderpoort. Beide Kerken worden door drie Leeraars bedient. Hier is ook gelegenheid om den kost. te koopen. Aan de Binnen- en Buitenhavens heeft de ftad , die daar fmal is en meest in de lengte ligt, drie Poorten , de Kaai- Ooster- en Keetpoort. De Buitenhaven, een Voorftad , wordt het Oorgat genoemt. Aan de
Zuid-



MEIRWYFJE, ENZd 30?
Zuidzyde der ftad is de zoogenoemde Gevangenpoort : aan dezen kant ziet gy nevens elkander de Monnikkendammer en Wester- of Purmerpoort ; voor welke laaste gy een Vrouwebeeld kunt zien , geheel naakt , ten voeten uit, groen geverft , met losfe bruine hairen ; waar by te kennen wordt gegeven, dat dit beeld hier is opgericht tot een gedachtenis , van 't geen in de vyftiende eeuw in de Purmermeif gevangen werdt ; waarfchynlyk , zegt een Schryver, een wild en ongetemt wyf, dat mogelyk ftom was en gewoon zich in de ' ruigte en biezen der Meir te onthouden» In de ftraat die van de Groote Kerk Zuidwaards loopt, is by dezelve het zoogenoemde Printen Hof, voor den Krygsraad , uit vier Vendelen beftaande , de Kerkvergaderingen en die voor de Purmermeir gefchikt; waar in , zoo my gezegt is , ook een afbeelding van dat zoogenoemde Zeewyfje , door de Edammer Melkfiers gevangen , gevonden wordt, waar van de vertellingen niet behoeven herhaalt te worden ; en daar by , meen ik , wordt ook de afbeelding vertoont van een groot Vrouwsperfoon , de Edammer Meid genoemt, en die van eenen Scheepstimmerman met een zeer langen baard. Edam is waarfchynlyk al voor "t jaar 1357 als eene ftad bekent geweest, en was in rt jaar 1426 waarfchynlyk ook befloten. Immers toen werdt zy door de Kennemers over* V a wel*



goS VOLENDAMMERS. KAASMARKT,
weldigt. Zy was ook gemengt in 't Kaas-, en Broodfpel. In 't jaar 1515 hadt zy , met drie Dorpen onder hare Poortery, zes honderd twee en negentig Haardfteden , in 't jaar 163a binnen de ftad elf honderd een en veertig Huizen , en in 't jaar 1732, duizend zes en vyftig Huizen en vier duizend Ingezetenen. Zy heeft vier Burgemeesters. De Schepens moeten volgens Handvest , uit de redelykfte , vroedfte en vrolykfte Knapen verkozen worden. Volendam, met een Huiskerk, door Visfchers bewoont , wordt als eene Voorftad aangemerkt. De Ingezetenen der Voorftad , meest Roomsch, hebben den naam van eenvouwig en oprecht in handel en wandel te zyn.
Z. Deze Steden liggen kort by elkander ; maar heeft Edam in eens haare grootte gekregen ? , .
V. Zy is in de lengte uitgelegt. De Kaasen Houthandel , en de Scheepsbouw , heeft hier weleer zeer gebloeit. De Kaasmarkt is 'er eenigzins herftelt ; men vindt hier nog Houtkoopers en Zoutketen; maar de Scheepsbouw fchynt naar de Zaan en elders geweken te zyn , daar hy ook weder vermindert is. In deze ftad zyn ook Tuinderyen ; maar zy is thands niet bloeiende , gelyk u in 't doorwandelen blyken zoude. Zy is de Hoofdftad van den Zeevang , een naam die te kennen geeft op welk een plaats zy gelegen is , een.
Oord



GENOOTSCHAP. DORPEN. 309
Oord dat ook by Waterland gerekent wordt ; waar van zy de eenige ftad is , in welke de groote Kerkvergaderingen gehouden worden. Zy voert een zwarten Stier onder' drie gouden Sterren op een rood Veld tot haar Wapen. Hy zoude haar de plaats tot het ftichten der Groote Kerk aangewezen hebben , van waar die ook wel de Bulle-Kerk genoemt wordt. Van de Edammers worden , gelyk van de Wieringers en Kampers , veele Sprookjes vertelt. Het Genootfchap , Tot nut van 't Algemeen genoemt , hier opgericht, werdt in Amfteldarn verplaatst. Deze ftad yverde , gelyk gy weet , voor de laaste omwending , zeer fterk voor't Oranje-Huis, nevens Hoorn; naar welke ftad wy nu zullen henen varen. De Stads Buitengrachten der beide laastopgemerkte Steden , maken een gedeelte der Trekvaart uit. Zie daar Oosthuizen , Dorp en Vrye Heerlykheid aan de Beemfter-ringfloot, meteen Kruiskerk en doorluchtig Torentje , in zinlykheid Broek of de Zaan naauwlyks wykende , daar wel voorziene Kaaspakhuizen zyn. 't Raadhuis heeft ook een Torentje en dubbelen opgang. Dit Dorp ziet men mede , langs de Trekvaart , van Purmerend komende, 't Naburig Dorp War der, daar veel Zeelieden woonen , heeft foortgelyk een Kerk als Oosthuizen , en behoort onder 't Rechtsgebied van Edam. Diergelyk een Kerk is 'er ook te KwaV 3 dyk,



310 hoorn. gedenkteken.
dyk , een Dorp tusfehen de Purmer en Beemfter, meest ook onder 't Rechtsgebied van Edam. Óver den Zeevang is een Fleemraadfebap. Aan den Ouden Dyk loopen wyover, in 't gezicht van 't Dorp Beets, aan de BeemilerRingfloot, omtrent het begin der zestiende eeuw al wegens rykdom bekent, ook van het Dorp Berkhout, van het Dorp Avenhorn een Binnenweg naar Ploorn , en vinden we 't Land merkelyk lager. Nu varen wy langs den zeer hoogen zwaren West-Friefchen Zeedyk , van Zeewier gemaakt, naar PIoorn , West-Frieslands van ouds meestvermaarde ftad , nog wel de Ploofdftad genoemd , mogelyk om dat de Gemagtigde Raden dezes Landfchaps hier vergaderen , fchoon Alkmaar daar onder voorzit. Zy ligt zes uren van Amfteldarn. Voor de Westerpoort ziet men , door beeldnis en byfchrift, aan dien Westzaner gedacht , die zyne oude Moeder op een Burrie over 't Ys van daar aan de woede der Spanjaarden onttrok , en hier binnen fleepte. Z. Dit verdiende waarlyk een Gedenkteken ! V. Nu zullen wy hier ter ftad intreden , en welhaast weder rust nemen , in een der Herbergen aan deze zeer breede ftraat, ook het Breed genoemt.
Z. Zeg my toch iets aangaande West-Friesland in 't gemeen, als byzonder Landfchap aangemerkt,
V.



WEST-FRIESLAND. 311
V. Dit vergt gy met reden , om dat het, behalven veele andere zaken die wy gedurende ons Reizen aangemerkt hebben , nog in geene beknopte Gefchiedenisfen of Befchryvingen des Vaderlands , en elders of verfpreidt of ftukswyze gevonden wordt. Naar de oudfte verdeeling van Holland en West-Friesland, plaatfte men in West-Friesland , nu veelal het Noordergedeelte of Noorder-Quartier genoemt, de Steden Alkmaar , Hoorn , Enkhuizen, Medenblik, Edam, Monnikkendam en Purmerende.
Z. Deze verdeeling heb ik gevolgt gezien in 't Boek de Grondwettige Herftelling.
V. Dat is een boek en zaak , daar wy nu niet van fpreken moeten. De verdeeling in 't jaar 1635 , volgens welke kleine Steden en Dorpen gefchikt werden onder de ftemmende Steden , daar zy de Gemeene Middelen betalen , kan in een ander opzicht verwarring veroorzaken. Het Y maakt volgens de oudfte verdeeling van Holland en West-Friesland de rechte , ware en eigenlyke fcheiding , ten zy men tot hooger oudheid wilde opklimmen , wanneer men geen fcheiding zou vinden , maar gantsch Holland ook Friesland zoude genoemt zien ; doch in die eeuwen is veel duisters , en wy hebben tot ons oogmerk 'er niet meê noodig. 't Gantfche Noordergedeelte V 4 heeft,



312 STATEN.
heeft , ten tyde van Velius , wiens Jaarboek of Chronyk van Hoorn beftendig in achting is , den ouden naam van West-Friesland weder aangenomen , na dat die van Noord-Holland reeds in gebruik was geraakt : zie, lust het u , daar omtrent 's mans eigen woorden, waar by hy geenszins beoogt die overoude tyden , waar in al het Land tusfehen de Wezel en de Schelde , langs de Zee gelegen , Friesland genoemt werdt. Op eene Dagvaart van West-Friesfche Plaatfen , in 't jaar 1482, binnen Hoorn , daar volgens Velius van ouds alle zulke byeenkomsten waren , verfchenen ook Edam , Grootebroek en verfcheiden Dorpen. Alkmaar, Edam en Monnikkendam worden in een Handvest van den Graaf, Koning Filips den tweeden , van Hooimaand in 't jaar 1550 , aangemerkt als in West-Friesland. De zes eerstgemelde Steden , vertoonende de Staten van West-Friesland , hielden in Gras- en Bloeimaand van 't jaar 1573 afzonderlyk Dagvaart; en werden de Afgevaardigden der zeven Steden federt , gemeenlyk , de Staten van West-Friesland genoemt; uit welke byeenkomften de Gemagtigde Raden zyn ontfhan. Omtrent het einde des jaars 1575, werden 'er twee Gcmagtigden van het Platte Land , de een na den ander, ter Vergaderinge der WestFriesfche Steden toegelaten. In de gefchillen
des



ZE VENSTEM. GESCHIL. , 313
des jaars 1586 dreef Maalzon de Oppermagt van dat Smaldeel van West-Friesland , waar in Hoorn , Enkhuizen en Medenblik gelegen zyn ; hy was een Enkhuizer en Beloont Raad van dat Smaldeel en 't overige geworden , na dat hy reeds alleen in dienst zyner Geboorteftad geweest was. Zyne bedoeling fcheen zuiver te zyn ; maar Raad van Maurits geworden , repte hy 'er niet meer van , en miste dat Smaldeel zyn voornaamften fteun. Toen zweeg de Zevenftem , nu verdeeldt, dan weder overeenflemmende ; Zevenftem werdt hy by veelen genoemt. Echter deedt hy goede diensten.
Z. Keizer Karei zou hem dan mogelyk ook wel aan 't zwygen gekregen hebben.
V. Dat's bedenklyk. Maar nu verder. Alkmaar , nevens Edam , Monnikkendatn en Purmerend alles in vorigen ftaat willende laten , wilde zich tevens aangemerkt hebben als tot West-Friesland behoorende. De latere overheeïing toch van den omtrek van Ploorn , 'Enkhuizen en Medenblik , dan die van andere Oorden van West-Friesland , door dc Hollandfche Graven, kon geen voldoenenden grond opleveren j om zich als een Landfchap af te zonderen ; ook was het niet zeer vriendelyk in het nog nieuwe Gemeenebest, het Noordergedeelte te wyzen op de Wapenen der verworpen Graven , daar Heeren , en 't zelve daar V 5 me?



314 - SCHIKKING. ONKUNDE.
mede te beduiden dat alles zoo blyven moest; of dwaal ik hier in ? Z. En dit badt klem ? V. Zoo veel, dat 'er zo ver ik weet niet blykt, dat hier aan federt weêr gedacht is , fchoon de zaken maar by voorraad , op dien voet als ze thands nog zyn , gelaten werden ; te meer daar men , op de Wapenen der Graaven ziende , tevens het recht van West-Friesland tot de Munt , begon in twyfel te trekken. Ik Vinde , na overweging van alles , dat WestFriesland zich verder uitftrekt, dan fommigen begrepen hebben , en dat het Y met Velzen eigenlyk thands de fcheiding uitmaakt; niet tegenftaande dat Ambacht , de Wyk, Heemskerk en de Zaan als het gevolg van Haarlem worden aangemerkt. De Zeeuwen meenden eens dat hunne Raadsheeren , uit hoofde van ouden rang , voor de Raadsheeren uit WestFriesland moesten Hemmen ; maar de Hollanders begrepen dat 'er geen verandering moest vallen , om dat de drie West-Friesfche Steden Alkmaar , Hoorn en Enkhuizen bevoegt waren om , zoo zy zich uitdrukten , voor de vier Noord-Hollandfchen te ftemmen ; waar mede men de Noordlykst gelegen ftad , Medenblik , ook buiten West-Friesland floot ; 't geen eene grove onkunde dier Raadsheeren verriedt.
Z. Zoo dat men , aangaande West-Frieslands



DAGVAARTEN, ENZ. 315
lands palen , uit het begrip eens Gercchtshofs geen onderrichting kan bekomen. ° V. Ook niet uit eenig Staatsbefluit. In gewigtige gelegenheden , worden de Steden van West-Friesland en 't Noordergedeclte , als dan vertoonende de Staten van dat Land , nog tegenwoordig , door Gemagtigde Raden van dit gedeelte , buitengewoon befchreven. Ik heb ook gevonden dat de Steden Hoorn , Enkhuizen en Medenblik , over de Jagt in hun Smaldeel , Staatswyze Vergadering gehouden heb, ben , maar niet dat deze drie Steden immer elders als Staten van West-Friesland zyn erkent , terwyi Waterland weleer als het Westlyk gedeelte of Bailjuwfchap daar van befchouwt werdt, en 't Noordlyk gedeelte van Kennemerland , wel bezien, bevonden wordt uit Kennemervolgers te beftaan; immers Beverwyk is reeds eene Kennemervolgfter, volgens hare oude befchreven gewoontens; en het Dorp Urshem , van waar Graaf Floris de Vyfde de West-Friesfche Munt naar Medenblik overbragt , is ook een Kennemervolger , terwyi niemand twyfelt of het tot West-Friesland behoort. Maar hier van nu genoeg ; waar voor 't bewys in den Tegenwoordigen Staat ten voornamen decle is naar te (peuren, 't Is een oud gezegde :
Staat gy te Haarlem op het zand, Gy werpt een Koe in Friezeland.



316 VERGROOTINGEN. DRECHTERS.
Z. Laten wy Hoorn nu befchouwen.
V. Hoorn , fchoon drie malen uitgelegt , meest door 't maken van Havens , die haar, terwyi Amfteldarn nog Spaanschgezind was, in 't byzonder wel te pas kwamen , is eene ftad van middenmatige grootte gebleven , langwerpig rond ; echter werdt zy weleer het magtig Hoorn genoemt. Zy was eene ftad in 't jaar 1356. 't Woord Stad en Stede wordt nog wel verwisfeit , en maakt in den grond geen ondcrfcheid , fchoon men in de wandeling een open ftad meest Stede noemt. Zy is de eerfte bemuurde ftad in Drechterland , welks Ingezetenen , onder den naam van Drechter- of West-Friezen , door begunstiging van den gebroken grond en de menigvuldige Meiren in Waterland en naar de Duinzyde , het langst tegen de Graven hebben uitgehouden , en by eenen Watervloed door Graaf Floris den Vyfden , die hunne verftrooijing te baat nam , eerst onderworpen zyn, doch op eene wyze en onder eene voldoening welke dezen West-Friezen nog eere aandeedt; waar op de Dyken verbetert , Wegen aangelegt werden , en by rust welvaart in dezen Oord kwam. Niet alleen de Drechters , maar ook die van Hoogtwouder , Niedorper en Geestmer-Ambacht onderwierpen zich , met Koggefchepen beknelt zynde. By 't Dorp Hoogwoud was de Vader van Floris,
de



RECHTSGEBIED. J. L. KRUIF. frï
de Roomsch Koning Graaf Willem de Tweede , met zyn Paard in 't ys zakkende , gelyk gy weet, door de West-Friezen met Knuppels dood geflagen en vervolgens onder den grond gedopt ; van waar zyn gebeente door Floris naar Middelburg vervoert werdt. Niet dan over 't ys , of te water , konden zy aangetast worden. Geestmer-Ambacht ondertusfchen grensde en grenst zoo wel aan den Duinkant , als aan de Zyp en den Wieringerwaard, toen ook water. Hoorn heeft een wyd uitgeftrekt Rechtsgebied , aan dat van Medenblik ontnomen, aan deze zyde tot in de Beemder; waar door veele Dorpen , daar onder die van den Veenhoop , in welke Vredemakers aangeftelt worden, in haar Poortrecht deelen. In die fchoone Meir , ftaat ftads Banpaal, met haar Wapen , mogelyk het teken eener Herberg , een van hare eerfte Huizen , waar van de ftad ligtelyk den naam bekwam , een roode Ploorn in een zilveren Veld , door een Eenhoorn , vastgehouden. Plier werdt het eerfte groote Haringnet gebreid. Eens ryken Burgers Zoon , jan Lamberts Kruif, om eenige zaken in Gouda , zag de Landsvrouw Jacoba , en , wegens de moeilykheid waar in zy was , mcdelyden hebbende , zeide by in 't bywezen van fommigen : het was fchande, met zoo eene edele fchoone Vrouw te handelen



3i8 VOORBARIG- EN GESTRENGHEID.
len als met eene gemeene : dit werdt verkeert aangebragt , erger genomen , hy gevangen en veroirdeelt om onthoofd te worden. De Vader reisde derwaards , en beloofde alles wat hy konde ; maar zyn Zoon , fchoon den Vader gezegt was dat hy alleen op 't Schavot zoude komen zonder 't zwaard te ontvangen, werdt onthoofd. De Vader zeide , dat Vrouw Jacoba nu geen Landsvrouw zoude zyn; endaar dit gehoort was", reisde hy haastig weêr naar huis. Daar op werdt Hoorn , nu nog open, namelyk in 't jaar 1426 , van Vestingwerk voorzien, te eerder, om dat de Vader des onthoofden daar toe de penningen leende, die hy der Gravin voor zyn Zoons leven hadt toegelegt. Dit werdt veelal woordlyk dus verhaalt by de eerfte uitgaaf van 't Werk van Velius , uit oude Burgerfchriften.
Z. Nu , Vrouw Jacoba , dikwerf van de beste zyde befchouwt , bleef ook geen Landsvrouw.
V. Ik 'wil hare geaartheid en hartsgefteldheid niet bepalen ; maar deze voorbarigheid en geftrengheid was zeker het middel niet om harten voor haar en hare zaak , die der Hoekfchen , te gewinnen ; en hier geldt het fpreekwoord : Strenge Heeren , men kan ook zeggen Vrouwen , regeren niet lang. Vrouw Jacoba ftiet weldra haar hoofd voor Hoorn ; en Keeren ,
bui-



GESCHIEDENISSEN. HOOGMOED. 310
buiten de naaste of de Noorderpoort, heeft daar van nog den naam. In die eeuw verteerden Burgemeesters op 't Stadhuis eens drie Huivers. De beroerte over vermeerdering van Stads Lasten , het daar door gevolgde verjagen der Volleren en We veren en verloop derLakennering, ook hoe Hoorn nu Kabbeljaauws en dan Hoeks was, ga ikvoorby, dus ook het flormenderhand innemen der Had en de flagting onder de Hoekfchen. Ik zwyg ook van 't flichten en weêr afbreken van een Kasteel en van den moedwil by 't Kaasen Broodfpel. Ten tyde der vervolging om den Godsdienst, was de Regeering van Hoorn zeer voorzichtig , gematigt en befcheiden; en de eerfle Leerrede hier te Lande onder de lieden die de thands heerfchende Kerk waren toegedaan , werdt hier uitgefproken buiten de Had , door eenen Mandemaker van Alkmaar. In Hoorn viel geen Beeldenflorming voor. Breederode vondt hier goed onthaal. Hoorn volgde Enkhuizen in den afval van Spanjen , en de Beelden werden , fchoon vry onzagt, afgenomen. Der West-Friezen overwinning van Bosfu, daar die van Hoorn veel toe deden , verzachtte 't lot der Plaarlemmeren , en deedt Alva haast vertrekken. Een trotsch mensch , die hier in de zestiende eeuw leefde , veel lands bezat , zich uit zilver deedt bedienen , zich daar op verheffende dat alles in zyn vermogen was wat een gegoeden Burger doen kon
en



320 SCHUITJE. E0SSU. WEST-FRIEZEN*
en dat hy niemand ten dienst behoefde te ftaan , ftierf arm , in de Hooifchuur van een Boer , te voren zyn Landpachten Een ander Burger voer ? zoo gezegt wordt , met een Schuit van vier Koehuiden , door hem gemaakt , ingevolge eene weddenfchap, ter verdere voldoening aan dezelve , van Hoorn naar Dantzig, in gezelfchap van een Hondtje.
Z. Gedroeg Bosfu zich zoo winderig , als wy eens befchreven vonden ?
V. Hy gedroeg zich niet als een Oud Ami fleldamsch Toneelheid , met «en Helm van 't Hoofd te ligten , dien op een tafel te zetten en met zyne armen te gaan zwaaien; zoo iets bedoelt gy: in tegendeel, in groen Bootsmans gewaad gekleedt , met een Ruigen Muts op 't hoofd , beleeft ontvangen , terwyi een Vrouwtje hem met een kan Bier verwelkomde, gedroeg hy zich zedig, veranderende , zoo ik gevonden heb , van Party , toen hy van de gevangenis niet vry gekocht wierd. Anderen zeggen , dat hy uit krachte der Gendfche bevrediging werdt losgelaten. Spanjen verwonderde zich meest over de West-Friezen , te voren klagende over armoede wanneer er maar een geringe uitrusting ten dienfte des Konings gevergt wierdt, toen, zoomen zeide, in ftaat om een Koninglyke Vloot in .Zee te brengen en te onderhouden. Verfcheiden ftukken Gefchut, toen gegoten , liggen nog , voor elk
zicht-



WAPENS. MUNT. GEDENKTEKEN. g&i
zichtbaar op de Wallen der zeven West» Friefche Steden , met hare Wapens by dat van West-Friesland, twee ftaandê Leeuwen eü vyf Blokken.
Z. Maar hoe Helde men 't in dien 'tyd aan de Landzyde , als 'er Ys in 't water lag ?
V. Niet alleen werdt alom goede wacht gehouden , maar 'er werdt door gantsch WestFriesland , tot affluiting , een Byt gemaakt* Toen Amfteldarn eindelyk toeviel , verloof Hoorn haar meesten Koophandel , die naderhand wel weer toenam , terwyi de ftad in 't jaar iörö nog uitgelegt werdt , doch weder vermindert is. In 't jaar 1586 befloten hier de Steden van West-Friesland , tot het wederoprichten der West-Friefche Munt , die thands beurtling in Hoorn, Eukhuizen en Medenblik wordt gaande gehouden , en in elk dier Steden tien jaren blyft , ten gemeenen voordeele. De onlust door den Leicesterfchen aanhang, werdt hier door Maurits geftiit* De ftad deedt een gedenkteken in de Groote Kerk maken , voor den Arts Hoogerbeets , Vader van Hugo de Groots Lotgenoot. Gemagtigde Raden hebben , ter oirzaak van Pest in deze ftad , eenigen tyd hunne Vergadering in Alkmaar gehouden. Ploorn hadt ook haar deel in de Kerkgefchillen. Na de verandering der Regering in 't jaar 1672 , het huis van een Burgemeester , in een ftraat by den Toren aan X 't Hoofd ,



$22 R.ÜÏTÊRY. STATENHÜIS.
't Hoofd , gepltmdert zynde , kwam 'er Ruftery in de ftad , welke moedwillig op de Matrozen , die tot monftering by 't Zeeraadshof ftonden , aanviel ; de Matrozen voorzagen zich met der haast van onderfcheiden wapenen en dreven Ruiters en Paarden, ook met ftraatfteenen te rug. Een der Ruiteren werdt gevonnist om by 't Stadhuis aan de Schandpaal te ftaan. Ply ftelde met geweld zich daar tegen , en werdt daar op gevonnist om doodgefchoten te worden. Zyn Broeder kuschte hem affcheid. Ply rukt de kleederen los, toont de naakte borst , zet de handen in de zyde , en zegt : fchiet toe !"
Z. Zoo ftierf dan zeker deze man , die by beter opvoeding groot zoude geweest zyn.
V. Ply ftierf. In 't jaar 1691 werden hier vyftig Schelvisfchen voor vier ftuivers verkocht. Maar wy zyn , langs het Breed en 't Noord , mede een breede ftraat , tot op den Rooden Steen of de Markt gekomen ; op Donderdag, Marktdag, zoudt ge 'er veel Kaas zien ; wy vinden 'er 't Gebouw 't welk den naam van Statenhuis heeft, en met de Wapens van West-Friesland en der zeven Steden, door Leeuwen gehouden , is vetfiert ; voorheen was hier 't Huis van den Deken of Geestlyken Overften van West-Friesland... Hier zyn wy kort by eene Haven en 't Hoofd. Aan 't ander einde dezer ftraat, zien wy de Noorder-



STADHUIS. JUNIUS. GRÓOTÈ KERK, 32$
der- of Lieve Vrouwe- Kerk met een Spits, en de Noorderpoort tusfehen twee fpitfe Torens. Op dit Plein ziet gy ook het' Stadhuis , eert oud eenvouwig Gebouw , met een dubbelen opgang en doorluchtig Daktorentje. In die' ftraat , de Kerkftraat , is het huis , waar in Ary de Jong of Adiianus Junius , vriend van Erasmus , Schryver van Holland onder den naam van Batavia , geboren werdt ; wiens Borstbeeld , by vernieuwing van den Gevel, weinige jaren geleden, is weg genomen; waar by deze regels ftonden 3
t
Hier hg eerst Junius, nog taailoos, als een kind; Wiens vvedergaè men niet in zeven talen vindt.
Dieper in die ftraat , ziet gy de Groote Kerk, waar in ook een Gedenkteken voor den Zeeman Pieter Floriszoon, in 't Noorden gefneuvelt , gevonden wordt ; haar groote Daktoren , in 't Westen, met een Speelwerk, heeft veel overeenkomst met dien van Haarlem. Zy is in de veertiende eeuw , in plaats der verbrandde houten Kerk , gefticht en aan Joannes den Dooper gewydt , doch heeft in eens hare tegenwoordige gedaante niet bekomen , gelyk doorgaands omtrent oude en vooral groote Kerken is in 't oog te houden. De Toren werdt eerst in de zestiende eeuw gebouwt , en, na dat hy gevoegt was , op de Kerk gebragt.
X 2 * Ver*



3-4 CELOUWEN ENZ.
Verder, op den v_hoek der Nieuwe ftraat r zoudt gy het Huis tot verblyf der Raden of Staatsleden , waar in een fchildery van der West-Friezen Zeeflag , daar by de Munt en 't Oostindiesch Huis , nog verder het Weeshuis met een Gedenkfchrift der Gevangenis van Bosfu ,i en eindelyk over de Turfhaven, aan welke een luchtig Huis voor Kostkoopers is , de vereenigde Doelens met fchoone Schilderyen , en de Koepoort , die wy morgen uitryden , aantreffen. Harnas Hoed en Kraag van Bosfu , zou nog in 't Wapenhuis te vinden zyn. Aan deze Markt zien wy ook de Waag, van blaauw Arduin, en daar zien wyin eene derde der voornaamfte ftraten, het Oost genoemt; in welke wy de derde of Oosterkerk , een Kruisgebouw, eertyds aan St. Anthony gewydt, mede met een doorluchtig Daktorentje , en de oude zware Kasteelsvvys getorende Oost- of Gevangenpoort zien en naderen zullen , om , in 't gezicht van ruime nieuwere Havens, langs de Turfhaven te rug te keeren. De drie Kb-' ken worden door vyf Leeraars bedient. Laurens Jaarmarkt , op welke de Burgers weleer met fieraad en fpeeltuig door de ftad wandelden , is nog in aanzien.
Z. Waar ftaat het Zeeraadshof?
V. Achter de Groote Kerk. De Vergaderingen van den Zeeraad , worden hier en te Enkhuizen om de drie maanden beurtling ge-
hou-



O0RL0GSCIIEEPJE. BOONLUIDEN. 325
houden. In dat Gebouw hangt een Oorlogfcheepje , met de linkerhand door eenen Stokman gemaakt. By de Kerk is ook ftads Boekery , in welke een der eerfte gedrukte Boeken van Koster bewaart wordt. De handel in Kaas , die alom verzonden wordt, is hier eene Hoofdnering. Hoorn hadt in 't jaar 1515, elf honderd en achttien Haardftedeu , in 't jaar 1632 , zeven en twintig honderd en vyftien Huizen , en in 't jaar 1732 , acht en twintig honderd en zeventien Huizen en twaalf duizend Ingezetenen. 'Er zyn in Hoorn en andere Steden van West-Friesland , niet min dan in Amfteldarn , nog Huizen met houten Voorfchotten overgebleven , maar geen rieten Daken meer. De Schuttery beftaat uit acht Vendelen. Hier zyn vier Burgemeesters. Zy en het driedubbel getal van Schepenen moeten, door de aanzienlykfte Burgers , onder den naam van Boonluiden , by boontrekking geftelt, verkozen worden. Vroedfchappen genoten lang zes ftuiyers, weleer zeer veel minder, voor't verfchynen ten Raadhuize. De ftad verkreeg het recht om te bannen uit het Oostlyk gedeelte of Bailjuwfchap van West-Friesland. Zeer bevallig zyn hier de Singels, de Koepoortsweg , een vrolyke Voorftad , welke men naar Enkhuizen doorrydt, en de daar op volgende Nieuwe Weg , met zes ryen boomen beplant , in 't gezicht van 't Dorp Zwaag. De Hoornfche X 3 Wor-



3^8 . heidenskerkje. broek.
Westwoude, Stede genoemt; welker Kerk, op eene kpogte en van Duiffleen, waarfchynlyk in 't jaar 1333 is gebouwt, fchoon het jaartal, naar de gewoonte van dien tyd, maar 333 telt. Zoo fchryven wy thands wel 90 , in plaats van 1790. Ondertusfchen wordt dit Gebouw nog wel het Heidens Kerkje genoemt. Zelfs meende men weleer , ter gelegenheid der komste van eene, bende der Landlooperen , die men Heidens noemt, aan deze het recht te moeten vergunnen van in dit Kerkje te mogen huisvesten. Wy zullen van alle Platte - Landlieden , die eigenJyk alleen , dikwyls weinig betekenende , bevoorrechte Dorpen zyn , niet fpreken. Men heeft hier ook fchoone Landwooningen. Daar ter rechterhand , aan den Dyk, ligt de Stede Schellinkhout , in welke een hoog zwaar Gebouw is , de Steenen Kamer genoemt. Verder aan den Dyk , ligt de Stede Wyiè. nes , daar een Slot by geflaan heeft , door Graaf Floris gedicht of herbouwt. Door Oosterblokker komen wy in Binnenwyzent, óók onder Westwoude behoorende , en vervolgens door Hem en Venhuizen , de Stede Plem genoemt , aan Broekerhaven , een Buurt , behoorende tot de Stede Grootebroek of liever Broek , een ftreek van vier Dorpen langs den gewooncn Ryweg , hier ter zyde af, nameJyk , van Hoorn af te rekenen, Hoogkarfpel,' Lutkebroek , Grootebroek en Bcvenkarfpel, in
welks.



1>00R.TEN. STEDENBEOIN. Sap
welks byzondere Ban Broekerhaven ligt ; welke twee laaste Dorpen in 't jaar 1364 van Hertog Albrecht Stederecht verkregen, daar naderhand de twee andere bygevoegt zyn. Meermaal zyn , in tyden van oproer , de voorrechten der Stede haar afgenomen , maar telkens te rug gegeven. Grootebroek , 't welk nog in Raadhuis, Kerken hoogen dunnen fpitfen Toren iets ongemeens vertoont, hadt weleer twee Poorten , waar mee zy zich in de Streek affloot. Voor en na de verandering der Regering hier te Lande, gedurende den Spaanfchen oorlog, is zy ter Dagvaart verfchenen. Zy is eene bevoorrechte Stede genoemt, heeft van tyd tot tyd haar verzoek om befchreven te worden levendig gehouden, en is niet als Ambachts-Heerlykheid verkocht. 'Er is een Vendel Schutters , en 'er zyn vier Burgemeesters. In 't jaar 1632 hadt zy drie honderd en zestien , in 't jaar 1732 , twee honderd negen en veertig, en in 't jaar 1749, twee honderd en vyftig Huizen. Ondertusfchen ligt Grootebroek , gelyk byna alle Dorpen van WestFriesland , geheel in de langte , en doet ons eenigzins de Steden in hare beginfelen kennen. Zy leedt verfcheiden malen door brand. Elk Dorp, by haar beboerende, deelt in hare Regering ; en dit is omtrent de Platte-Landlieden , jn 't Noordlyk gelcelte van West-Friesland , X gj in



330 VERBINDNIS. STADHOUDERS MAGT.
in 't gemeen aan te merken ; waar uit te zien is dat hier die Regeringsgefteldheid, van de Graven als Heeren verkregen , is ingevoert, waar door Steden en Dorpen met elkander in verbindnis geraken , in elkanders rechten deelen en evenredige gclykheid ingevoert wordt of kan worden ; eene inrichting , waar door het vermogen en gezag der Steden zoo ligt niet overfchreeuwend kan worden , en waar tegen het Stadhouderfchap , zoo als het thands is , tot nog toe by fommigen als het eenige gepaste middel fchynt befchouwt te worden.
Z. Waar in beftaat dan toch wel de magt of 't gezag van den Stadhouder ?
V. In Engeland kende men dat der Koningen , maar niet dat van den heerschzuchtigen Ikfchermer of Protector ; in 't Vaderland kende men dat der Plertogen , oirfpronglyk Heirtogtleiders , Graven en Heeren ; maar dat der Stadhouderen , ten hunnen tyde reeds geflelt , is nog niet zoo bekent; en 't geen hun Staatsgewys opgedragen is , zoude uit de Lastbrieven, hun gegeven, moeten opgemaakt worden; die Lastbrieven zyn in algemeene bewoordingen , waar van , ten aanzien van de voorrechten der Steden, die zy in 't oog moeten houden , nu en dan is afgeweken , met byvoeging dat dit in volgenden tyd niet in aanmerking zou komen,
Z.



ZYN LASTBRIEF. 331
Z. Zoo is dan de Stadhouderlyke magt niet altoos dezelfde.
V. Juist, en daarom is ze niet naauwkeung te bepaalen. De Stadhouder , tevens Hoofd der Land- en Zeemagt, krygt daar van één Lastbrief , en is volgens dien van Holland en West-Friesland verplicht , de Hoogheid , het Recht en den Welvaart des Lands, der Leden en Ingezetenen te bevorderen ; de openbare Godsdienstoefening voor te liaan, de Rechtspleging met kennis en berading van 't Hof , - dus ook met behoorlyke bepaling vergifnis te verkenen; in zaken van Oorlog en 's Lands bellier te handelen naar goedvinden der Staten , en met kennis en berading der Gemagtigde Raden, —de Wethouders te veranderen overeenkomstig der Plaatfen Voorrechten; goede opzicht , orde en wacht te doen houden in Steden en Sterkten , en zoo te Water als te Land , en voorts alles te doen dat een goed en getrouw Stadhouder en Hoofd der Land- en Zeemagt ( behoort te doen. Dit brengt ten minste zyn Lastbrief mede , dien hy beëedigt , en op dien voet moet elk hem eere en hulp bewyzen. Maurits ontving ook een Lerichtfchrift of InftruéVie.
Z. Waarom is Grootebroek eene bevoorrechte Stede genoemt ? V. Onder hare voorrechten heb ik opge-



33= BROEKS VOORRECHTEN. AFSTANDEN.
telt gezien dat , waar door ftads Lasten geheven worden, by dat, volgens 't welk men, van iemand die met der woon naar elders vertrekt, eenige penningen van zyne goederen vordert, het recht van Uittogt of Exue. Ondertusfchen heeft ook de Wyk beide voorrechten , en is het tweede ook wel aan Dorpen vergunt, terwyi men daar andere belastingen kent , veelal Schot genoemt. Veele plaatfen hebben met elkander ook overeenkomsten gemaakt , om over en weder voor uittogt niet te vorderen , zoo wel als omtrent handopleggingen en bezettingen. Evenwel vind ik dat Enkhuizen meermalen haar ongenoegen over de voorrechten van Grootebroek , haar , voornamelyk met de Haven , zoo naby gelegen , getoont heeft. Hier was mede een Klooster , waar van de maat der bezitting bepaalt werdt. Ook is de Kerk- ' , vergadering van Noord-Holland hier gehouden.
Z. Wy fpraken nog weinig of niet van de afftanden der Plaatfen van elkander. '
V. Die zyn anders rydens , anders varens, als men van den wind afhangt zeer ongelyk , anders gaans, die doorgaands gerekent worden; waar toe gy, als gy die weten wilt , de mylfchalen op de Kaarten, met een Pasfer'er by, gebruiken kunt , fchoon dit nog niet zeker gaat. Sommige afftanden kent gy; anderen
leert



URK. EMMEL00RD, S33
leert men ligtelyk kennen , des behoevende. De Kaart der öitwaterende Sluizen , van één blad , en vooral die van vier en zestien bladen , leert dit afgelegen West-Friesland , ook ten aanzien der afltanden, naauwkeurigst kennen. Vlak voor ons ligt , op een goeden afftand in de Zuiderzee, het Eiland Urk, 't welk in de tiende eeuw reeds bekent was , van alle zyden met paalwerk tegen den flag van 't water befchut, met een Dorp en Vuurbaak. Men zegt dat dit Eiland rotsachtig is , en meent ook daarom , dat de Zuiderzee by eene omwenteling , door onderaardsch vuur is veroirzaakt. Smids fpreekt in zyn Schatkamer van zware keien , met haken door dc Schippers ontdekt. Het Eiland beftaat ten deele uit Hooiland , met roodachtig zand , en op fommige plaatfen vindt men eenigen leemgrond ; 'er is een Gemeenteweide , en van 't Hooiland is elks gedeelte met paaltjes onderfcheiden. Verder , niet ver van den Over-Ysfelfchen Wal , ligt het Eiland Schokland, half aan Over-Ysfel behoorende , met twee Dorpen , waar van de Huizen op Werven van Koemest, met planken en palen voorzien, geplaatst zyn, om voor 't water bevryd te wezen , 't geen uit Zee een zonderlinge vertooning maakt. Schokland wordt , naar 't Hollands gedeelte en Dorp , ook wel Emmeloord geheten , daar in 't jaar 1749 de Kerk en veele Huizen verbrandden.
De



§34 enkhuizen. vervae. poort. toren.
De inwooners dezer kleine Eilanden , waar op naauwlyks een boom te vinden is , beftaan genoegfaam alleen van de Visfchery. Zoo naderen wy dan het weleer ook vermaarde Enkhuizen , van eenige Huizen aan 't Endke 0f endtje der Streek opgekomen , welker Ketenpoort , naar de Zoutkeeten dus genoemt, wy nu infyden< Van 't Rytuig geflapt, zien wy, in deze hare aanmerklyke uitlegging, de thands flille Havens , in welke men een zeer vermindert getal van Haringbuizen aantreft ; voornamelyk vermindert federt den Oorlog in 't begin dezer eeuw , in welken veele Haringfchepen genomen , wanneer ook veele Huizen uitgebroken werden.
Z. Dus vertoont dan deze ftad nog een overblyffel van den ramp des oorlogs.
V. Het lust my niet , al het daar door' Vervallen e voor u te fchetfen ; bezie deze ftad flechts. Deze ftraat, by de Zuiderpoort, waar op een Speelwerk , de voornaamfte Hoofdpoort , toont nog dat ze wel bewoont is. Dat zware Gebouw , nu Domburg of by den getneenen man Drommedaris genoemt , is de oude Ketenpoort. Hier kort by de Bolwerken Wilgenburg en Denenburg, zyn nog twee Poorten van gelyken naam of naar dezelven genoemt. Zie daar den Oostindifchen Toren , eene Herberg , in welken wy eenige rust nemen om dit fchoone Zeegezicht. Ploe veele Zei^
len



GEZICHT. VERRASSCHING. ZUIDERKERK. 335
len ziet gy hier van Verre, die 't Enkhuizer Zand om laveren en , verder voort fpoeden! In dezen Toren vergaderden weleer Bewindhebbers; maar buiten aan denzelven ziet gy nog Gedenkftukken van vroegeren tyd, Ankers, door de Gelderfchen , toen men met hun in Oorlog was, gekapt , wanneer zy deze ftad meenden te verrasfchen, maar zelf door eene Vrouw, over ftads muur ziende , vcrrascht wierden. Zie daar de Blaauwe Poort , nog van hout, en hier de Haven fluitende. Daar by 't Oostindiesch Pluis , welks Voorgevel vernieuwt is , is wel eenige overeenkomst met den Buitenkant te Amfteldarn, die niet wel met de Boompjes te Rotterdam vergeleken wordt : van hier zien wy de Friefche ftad Staveren. Wy zyn hier in 't oude gedeelte der ftad, welke eene rondachtige gedaante heeft , en wandelen over deze Haven naar de Breêftraat , in welke wy het zeer aanzienlyk Raadhuis aantreffen. Nu zyn wy in de welbewoonde Oude Westerftraat, ten anderen einde van welke de oude Westerpoort geftaan heeft. De hooge Torenfpits, boven doorluchtig en met Speelklokken, met een koperen gefloten Pynappel , is by de Zuiderkerk, en heeft ter zyde dc Kleine of Monnikkenkerk. De Zuiderkerk werdt in 't voorst der vyftiende eeuw Buitendyks afgebroken en hier in een Rietbosch herbouwt ; men zegt dat hare muren zoo diep in als boven de aarde



33Ó GRAF VAN PALUDANUS. WESTERKERK^
de itaan. In 't Jaast der zestiende eeuw werdt de Toren , die wel zes voeten over zyde gezakt was , recht gezet. Daar is het Graf van Paludanus , Tydgenoot en Vriend van Hugo de Groot, Liefhebber en verzamelaar van ongemeene dingen , die den tytel verwierf van Opper-Beambtfchryver ; doch wat hy daar meê uitrechtte , heb ik niet kunnen vinden. Hy woonde hier tot aan zynen dood , en was een ervaren Arts. In dit beste gedeelte der ftad, zyn liefdadige Gedichten : 't Mannen- en Vrouwenhuis heeft een zwaren Lindeboom op het zeer ruime Plein , en is ook voor Kost. koopers gefchikt. Het oude gedeelte van 't Burger-Weeshuis , heeft fchoon Beeldwerk van Weezen. Verder ontmoeten wy de Groote of W".ster Kerk , welke drie gelyke kappen heeft , met haar Klokhuis. 'Er zyn glazen in gezet , die door den beruchten David Jorisz. van Delft befchildert waren. Plet houten Affchutfel van 't Choor was weleer verfiert met koperen pylaaren , die in 't jaar 1573 tot het gieten van gcfchut verbruikt werden. De drie Kerken worden door vyf Leeraars bedient. De eene der Hoofdkerken was St. Pancras , de andere St. Gommer toegewydt. Plierby vindt men 't Gebouw voor de Munt en den Zeeraad. Op de Binnenplaats van dit Zeeraadshof , ligt een ftuk Gefchut , uit het eene in 't andere fchip gefprongen. Aan de Noordzyde
de-



OUDE KLEEDING. TORENBOUW. 337
dezer ftad , van omtrent de Noorderpoort westwaards , zoudt gy kunnen zien welk eens ruimce deze ftad beflaat , ook Tuinen in breede Tuinlanen aantreffen. Gy zoudt daar ook een aanzienlyk Gebouw, weleer eene Gefchuten Klukgietery, en den Doele ontmoeten. De oude Schutters , in de zestiende eeuw , hadden hier een langen Tabbaard , en op de mouwen een zilveren Handboog ; de jonge Schutters hadden op de mouwen een zilveren Vogelroer.
Z. Hier uit blykt dan ook , dat de Tabbaard niet ongemeen , en niet enkel het gewaad der Geleerden was.
V. Dat is zeer zeker. De eerfte bewootlers van Enkhuizen waren by uitftek eenvouwige . luiden : de Mannen droegen Broeken en Kouten aan malkander vast, Boeien genoemt, onder wijd en tot de voeten toe {trekkende : de Vrouwen hadden byna gelyke kleederen; maar, tot meerder onderfcheid , bonden zy hare Vlechten met een witten doek om het hoofd. Een Priester ging , in een Hechten Pels , nu by den eenen , dan by den anderen Burger eten. Die van Gommerskerfpel of het Westeinde , moedig op rykdom door Landnering , werden de Bonte Rokken genoemt , en zochten die van Pancras met hunne Kerk voorby te bouwen , maar deze ondernamen daar tegen den deftigen Toren te ftichten.
Y Z-



33§ BURGERVADER. MOORD. BRAND,
Z. Zoo dat de Enkhuizers het behouden en vergrooten van twee Hoofdkerken , nog gedenktekens dat hier weleer twee Dorpen waren , en haren ver zichtbaren Toren , aan een kinderachtigen nayver verfchuldigt zyn.
V. Ik zal u iets loflykers van een harer Burgeren verhalen , een Burgemeester : deze wegens de ftad uit den Haag komende, wandelde tusfehen Purmerend en Hoorn , in zyn Tabbaard; te Purmerend hadt hy gezegt, dat hy ten koste van Weduwen en Weezen geen zes fchellingen , hem door de Voerluiden afgeëischt , durfde verryden. Dit gebeurde in 't voorst der zestiende eeuw. Maar die brave man werdt op weg vermoord !
Z. Vermoord 1
V. Waarfchynlyk door iemand , die , zoo hy den Burgemeester gekent hadt , meer eerbied voor hem zou gehad hebben , dan de meesten lust hebben om des Burgervaders voorbeeld , in hunne onderfcheiden betrekkingen , naar te volgen. Toen de twee Dorpen eenigen aanwasch bekomen hadden , werden zy eene ftad in 't jaar 1355 , onder den tegenwoordigen naam, aan 't gedeelte van PancrasKarfpel reeds eigen. In de West-Friefche oorlogen was het reeds verbrand geweest. In 't voorst der vyftieude eeuw , terwyi men bezig was met de ftad te bevestigen , werden hier omtrent de honderd Burgers , aan tafel
zit-



'T JAAR 1572. LEICESTER. 339
zittende , door de Hoekfchen overvallen en
gedoodt.
Z. Dus moet de ftad zich toen aan eene groote verbittering bloot geftelt hebben.
V. Wy hebben van dien woesten tweefpalt nog alle de vcreischte befcheiden niet.
Z. Ja , die zullen 'er denklyk van den onlangs voorledenen meerder zyn en eens voor den dag komen.
V. Der Grootebroekeren aanflag vervolgens mislukt zynde , deedt Enkhuizen een half Rondeel maken , Zwicht- of Spyt-Broek genoemt. Ten tyde der vervolging om den Godsdienst , was de Regeering hier ook zeer gematigt , en van de Beeldftorming heeft de ftad mee niet te lyden gehadt. Zy was de eerfte der Hollandfche en West-Friefche Steden , die zich tegen Alva Helde , op den 21 Hen van Bloeimaand 1572. Grootebroek werdt gedrongen haar Poort te openen , den toevoer langs de Streek door te laten. Aan de Westerpoort werdt in 't jaar 1587 zeer fcherpe wacht gehouden , toen Leicester , die hier voor Engeland zoo zeer den meester fpeelde , het op West-Friesland toelag , en vriendelyk fchryven van Enkhuizens Regering by hem niet hielp , maar hy tot Grootebroek kwam , echter door eene bezending en hartige taal van befluit veranderde , waar op zyne voornemens wel dra meer gedwarsboomd werden. Hy was ge* Y 2 woon



340 BLOEI. SCHADE ENZ.
woon deze ftad de Kapel, Amfteldarn de Kerk te noemen.
Z. Toen was dan deze ftad de eerfte, die zich tegen de dwingelandy verzettede ; en immers hadt Leicester, door valfche vroomheid, zeer veel Kerkleeraars zich ten Vriend gemaakt !
V. Onder den dekmantel van zoogenoemden Godsdienst , worden de grootfte guiteftukken gepleegt. Hy hadt hun zoo zeer weten te verblinden, dat zy van hem, van dien Engelschman , onbedachtelyk zeiden , dat hy in de magtigfte aller verbindnisfen was. In 't voorst der vorige eeuw , was Enkhuizen by uitftek bloeiende in Nering en Koophandel. In 't jaar 1651 was hier een yslyk onweder, waarfchynlyk van een Hoos verzelt , 't welk verbazende uitwerkfels deedt. Toen in 't jaar 1653 een Tromflager hier niet op naam van Oranje wierf, ontftondt 'er eene verregaande opfchudding. In 't jaar. 167a werkten Vrouwen en Mannen beurtling aan de Wallen. En in 't jaar 1703 werden , tot onherftelde fchade dezer ftad , veele Haringbuizen door de Franfchen genomen en verbrand. Deze ftad is in de zestiende eeuw driemaal vergroot , laast in 't jaar 1590. Zy hadt in 't jaar 1515 , zeven honderd en twintig Haardfteden , in 't jaar 1632, 'drie duizend acht honderd vyf en negentig Huizen , en in 't jaar 1732 , twee duizend zes
hon-



STADHUIS. 34I
bonderd en vyf Huizen en tien duizend Ingezetenen ; een bewys , dat zederd de laatfte bonderd jaaren, het getal der Huizen , en dus ook dat der Inwooneren , hier al zeer aanmerkelyk moet verminderd zyn. Hier waren van de vyf Kloosters , vier voor Vrouwen. Wy zullen nu verder door deze breede Nieuwe Westerllraat voortwandelen , en by de Wester- of Koepoort in de Herberg wat rusten , om , uit een der Kameren , de Voorftad , anders de Streek , in te zien , en het Rytuig weêr te ■ doen infpannen.
Z. Het bovengedeelte dezer Poort is zichtbaar van lateren tyd dan 't andere.
V. Toch in beteren fmaak dan het bovengedeelte der Nieuwe Poort te Plaarlem.
Z. Het Stadhuis is ook nog geen oud Ge* bouw.
V. Het oude vervallen zynde , werdt in 't jaar 1688 afgebroken , en door byftand deivermogende Ingezetenen werden 'er aan 't nieuwe , boven de deur met een open uitftek en met een Koepeltoren , geene kosten gefpaart. 'Er zyn Schilderftukken in, in welke de ftoute tekening van Mr. Romein de Hooge kennelyk is. Eerst vergaderde de Regering in een Gasthuis aan de Breêftraat; vervolgens in eene Herberg, eindelyk in het daar toe gebouwY 3 de



342 MAALZ0N. TAPPER. WAPEN.
de oude Stadhu;s , dat kleiner was dan bet tegenwoordige , anders op dezelfde plaats. Ik meen dat op het Raadhuis nog te zien zyn de afbeeldingen van twee Inboorlingen der ftad, die zich by uitftekenheid onderfcheiden hebben , namelyk dat van Maalzon, een der voomaamften die Leicesters voornemen hielp ftuiten , begunstiger zoo wel der Zeevaart als der Geleerdheid , en dat van Ruard Tapper, Opperkettermeester van Nederland , zeer geacht in de beruchte Kerkvergadering van Trenten , in welke de fcheuring tusfehen Roomsch en Onroomsch grootst gemaakt werdt, vervolger van Merula. Drie zilveren gekroonde, Haringen , en daar tusfehen twee gouden Sterren , op een Hemelsblaauw Schild , maken 't Wapen der ftad uit, 't welk door eene Maagd gehouden , zoo als het in de Streek ook op de Banpaal gezien is , te kennen geeft , dat deze ftad , federt hare bewaliing , door geen vyand is overweldigt.
Z. Ook niet door een vriend, of door vrees !
V. Ik vinde hier een oud boekjen, aangaande deze ftad en hare Gefchiedenisfen; dat moet ik met u eens inzien , om eenige Byzonderheden. Van het twyfelachtig omkomen van Galama , die dezen grond bewoonde, en van zynen twist met Graaf Floris den Vetten,
over



BYZONDERHEDEN. CEEN VERRAAD. 343
over 't afnemen van Jagthonden , wordt niet gemeld , maar dat de Keizer den twist heeft bygelegt , en aan Galama en zyne Erven de vrye Jagt en den eigendom van een derde in 't Bosch de Kreil heeft toegewezen ; van welk Kreupelbosch nog een Zandplaat tusfehen deze ftad en Medenblik , Kreupelzand genoemt, over en bekent is. Omtrent het midden der dertiende eeuw , zoude men nog , door middel van een plank, in eene fchoone Landouw van Enkhuizen naar Staveren hebben kunnen gaan. Galama zoude een Haring in een Put gevonden , daar uit de ondermyning der Noordzee opgemaakt , dit verzwegen en zyn Land verkocht hebben. Met het begin der veertiende eeuw , zoude het Land ingefpoelt en allengs de Zuiderzee ontftaan zyn. Karei van Bourgondien, in den Boomgaard van eenen Burger vruchten etende , en deswegens vermaant , zeide , dat 'er nooit verraad uit dezen Oord gekomen was. Keizer Karei en zyn Zoon waagden hun leven alleen in Enkhuizer fchepen. Omtrent het midden der zestiende eeuw, werden hier elf Morgen Lands verhuurt , voor negentig guldens 's jaars onvry geld , vier jaren lang. Wat later werdt Maalzon ftads Arts , genietende twee en veertig guldens in 't jaar. In de oude Befchryvingen der Steden van Guicciardyn en anderen, werdt Enkhuizen doorgaands nevens Amfteldarn geY 4 ftelt.



344 BUIZEN. RECHT DER PAALKISTE.
fielt. Plugo de Groot noemde deze ftad, magtig ter Zee. De Staten noemden de HaringvisTchery , waar in deze ftad boven andere plaatfen uitgemunt beeft , dc Hoofdneiing , welvaart en voorname Myn dezer Landen. Nu op het Rytuig.
Z. Dus is dan deze ftad byna de fcbadüw van 't geen zy geweest is.
V. Ja , zy , welke in omtrek eene der grootfte Steden kan heten, die in 't Vaderland gevonden worden. De Haring visfchery is ondertusfchen nog haar Hoofdnering. Voor dezen bragt Enkhuizen alleen tusfehen de vier en vyf honderd Buizen in Zee ; hoe het tegenwoordig hier mee is , melden ons jaariyks de Nieuwspapieren. Onder de voorrechten dezer ftad , munt uit het recht der Paalkiste , volgens 't welk Vuur- en Paalgeld geheven wordt , en waar uit Bakens en Tonnen onderhouden worden. Dit recht werdt ten tyde der Spaanfehe onlusten Amfteldarn ontnomen. Naderhand kwam men met die ftad overeen , dat zy de Vuurbakens onderhouden, en Enkhuizen de overige Bakens en Tonnen, waar voor elke ftad haar aandeel in 't Vuur- en Bakengeld genieten zoude. De Schuttery beflaat in Enkhuizen uit tien Benden of Compagnien. 'Er zyn vier Burgemeesters. Zy werden van ouds Poortmeesters genoemt , waar van wel meer voorbeelden zouden te vinden zyn. Zy
moe-



VERKIEZING. KAPSELS. TONGVAL. .345
moeten door de beste vermogendfte Burgers verkozen worden , wier namen , op briefjes geftelt, door Schepens worden getrokken. Het Rechtsgebied der ftad ftrekt zich een myl in de Zuiderzee uit. De Kapfels der Vrouwen verfchillen in Enkhuizen van de gewoone NoordIlollandfche Kappen , elders wel Hoornfche Kappen genoemt, byzonder in dit Oord bekent onder den naam van Eukhuizer Kappen , die meer overeenkomst hebben met de Kappen der Vrouwen op de Zeedorpen en daar omftreeks, gelyk ook met die te Vlaardingen en Maaslluis ; waar uit het my toefchynt dat deze Kappen tot de eigen dragt der Visfcherinnen bmooren , of van die Ingezetenen des Lands, die zich met en door de Visfchery generen , die bevorderen en nog door geene Uitheemfche dragten verbastert zyn. In de Ryp echter draagt men de zoogenoemde Hoornfche Kappen. De tongval der- Enkhuizeren beeft veel overeenkomst met dien der Overzeefche Friezen , en is in dat opzicht zeer kennelyk, hoe zeer men anders alom en dikwyls in öéne plaats onderfcheid aantreft , gelyk in Amfteldarn die der Haarlemmerdykeren en Eilanderen zeer onderfcheiden is van dien der overige Amfteldammeren.
Z. Hebben de Haarlemmerdykfc.be Vrouwen ook niet lang een byzonder Kapfel gehadt ?
Y 5 V.



34<5 tolhek. dyk. medenblik.
V. Dit werdt , of wordt mogelyk nog, ook elders gevonden ; het was ter zyde en achter zwart met een tuit, en 't hair gedeeltlyk bloot , voorts met een ftrook van kant, driehoekig met een tip of punt naar 't voorhoofd , gedekt. Nu reken ik , dat wy door de Streek tot in Hoogkarfpel zyn ; zie daar het Medenblikker Tolhek. Wy ryden nu langs een Scbelpweg tot aan Medenblik. Door het Dorp Wervershoof of Warnarshoef , komen wy op den Dyk, die hier niet breed van kruin is ; maar bier naby ziet gy ook den Wierdyk , met palen en zware fteenen in de Buitenglooijing wel voorzien, voornamclyk federt de fchade door Paalwormen hier en elders toegebragt. In dat Dorp , Oostwoud , woonden in 't voorst der vorige eeuw twee Broeders, beide blind , die een aanmerklyk gedeelte der Gewyde Schriften van buiten konden opzeggen. Medenblik , 't geen wy naderen , is nevens Alkmaar de oudfte ftad in West-Friesland , maar laat bewalt. Gemeenlyk noemt men haar Memelik ; doch haar rechte en oirfpronglyke naam is waarfchynlyk Middenleek. Men vindt van haar reeds melding in de negende eeuw. Zy verkreeg ftads recht van Graaf Floris den Vyfden , in 't jaar 1288 , 't geen naderhand op gelyken voet aan andere Steden vergunt werdt. Hare Poortery was zeer wyd uitgeftrekt, en
werdt



POORTERY. KAASMARKT. ZONDAG. 34.7
werdt vervolgens door andere ftederechten vermindert : daar onder vind ik opgetelt Hoorn, Enkhuizen , Grootebroek , Schagen , Langedyk en Oosthuizen, 't Schynt dat de Graven door menigvuldige ftederechten , die tevens verbindnisfen medebragten om ter Heirvaart te dienen , dit gedeelte van West-Friesland meer en meer aan zich hebben gepoogt te verbinden ; en zeker het verfchïlde veel, dit volk meê of tegen te hebben. In 't jaar 1515 hadt deze ftad drie honderd een en twintig Haardfteden , in 't jaar 1632 , acht honderd en achttien Huizen , en in 't jaar 1732 , zeven honderd cn elf Huizen en vyf en twintig honderd Ingezetenen. In 'tiaar 16S8 deedt zy ter Staatsvergadering vruchtelooze pogingen om in bare Flavens voor 's Lands fchepen een Dok te doen maaken ; 't geen voor de laaste omwending weder levendig was geworden. Sedert eenige jaren is in de ftad de Kaasmarkt in tamelyken bloei gebragt , 't geen der ftad , welke zeer vervallen was , een vrolyker aanzien heeft gegeven. Op Marktdag niet alleen, maar ook des Zondags , wanneer elk zich , by goed weêr , op de ftraten , op floepen cn aan deuren of in zyvertrekken of voorhuizen vertoont , is 't in Medenblik niet zoo ftil als men zich anders wel verbeelden zou. Hier by komt ook het Varendvolk , van de fchepen
x cn



34$ DRAGT. KASTEEL.
en kleinere vaartuigen , welke , voornamelyk des Winters , in de bekwame en welgelegen Haven der ftad inloopen. De dragt is daar gelyk in andere West-Friefche Steden , immers heeft veel overeenkomst met die van Hoorn. Men vindt 'er ook de kleeding der Overzeefcbe Friezen. Als ik van dragten fpreek, bedoel ik die van zulken niet, die aan de Hooge Scholen of in Amfteldarn of den Haag verkeerden of verkeeren , of mogelyk ook al ter Franfche Scholen beftelt werden. Wy ryden by 't Kasteel de Oosterpoort in , en gaan van 't Rytuig af, terwyi wy de eenvouwige Oosterkerk of Slotkapel opmerken. Dit Kasteel , 't geen door zyne Torens nog blyken van oude aanzienlykheid vertoont , en waarfchynlyk door Graaf Floris uit den grond is opgebouwt, is in 't jaar 1578 ontmantelt, federt vervallen en onlangs veel verbetert; het dient tot eene vergaderplaats van den Krygsraad , die uit de Hoofden der vier Vendelen Schutters beftaat. 'Er lag van ouds Bezetting op , en 't hadt aanzienlyke Kasteleinen. Met dit Kasteleinfchap was 't Ooster-Bailjuwfchap en het Dykgraaffchap dezer Landftreek vereenigt; welke Ambten naderhand gefcheiden zyn , terwyi Sonoy de laaste Kastelein geweest is. De Baanpoort en de Braak- nu Kerenpoort, houten Hekken gelyk de Beemfterpoort te Purmerend



HAVENS. KOGGEN. RAADHUIS. 341)
end , ftaan in de vergrooting der ftad , van 't jaar 163a , wanneer hier twee nieuwe Havens aangelegt werden ; buiten welke een Singel met Tuinen, een vrolyke Tuinlaan en eene Voorftad gezien wordt ; terwyi aan den Wal ook 't Gemeene-Lands Koggenhuis , geen opzichtig maar goed Gebouw , naar de verdeeling dezer Landftreek dus genoemt , te zien is. Daar vergadert men over 't geen de Dykaadjen der vier Noorder-koggen of Ambachten aangaat; waar over Haarlem , Amfteldarn , Alkmaar, Hoorn , Enkhuizen en deze ftad het Opper-opzicht hebben ; terwyi Gemagtigde Raden het Opper-opzicht uitoefenen over den Zeedyk, niet alleen van Drechterland, waar van de Drechter-Friezen den naam bekwamen , en waar in Hoorn en Enkhuizen gelegen zyn, maar ook van Geestmer-Ambacht , en van Schager- en Nieuwdorper Kogge. Maar zie eens welk eene ruimte deze Flavens hebben , wel niet alle voltimmert, echter vrolyker dan die van Enkhuizen en Hoorn. Van 't midden dezer Havenen , waar van de eene de andere in breedte nog overtreft , terwyi zy alle tot berging van zeer groote fchepen gefchikt zyn, zien wy in de oude ftad, langs eene Gracht, ik meen de Leek , aan beide zyden met Winkel- en andere Burgerhuizen wel betimmert, tot op een Plein ; ten einde van 't welke wy het Raadhuis aantreffen, een deftig ouderwetsch
Ge-



350 RADBOUD. STEMMERS ENZ.
Gebouw , met een onlangs vernieuwden dubbelden opgang , en met een Daktorentje, welks gefloten Pynappel eene aanmerklyke grootte heeft. Daar in ziet men in der Burgemeesteren Kamer, voor den Schoorfleen , een oud gefchildert af beeldfel van eenen Radboud, Koning der Friezen , die hier zyn Hof zoude gehad , en eerfte ftichter van 't Kasteel, mogelyk van een ouder Slot , zoude geweest zyn ; dezelfde die hier, anderen zeggen te Hoogwoud , met den eenen voet in de Vont, den Doop zoude geweigeit hebben te ontvangen , zeggende , cp de verzekering dat zyne Voorouders verloren warén , terwyi hy in de Vont tredende daar naar vroeg , dat hy met dezelven liever in 't zalig Gewest van Wodan , anderen zeggen in de Hel , dan met de Christenen in den Hemel wilde zyn.
Z. Een plaats of gefteldheid , daar men hem zeker geen denkbeeld van kon geven. Ik erinner my. deze vertelling.
V. Door Smids een Spinrokkens vertellingje genoemt. Deze Schildery is door eenen Burgemeester Stellingwerf, in 't jaar 1670, in den Haag gekocht en hier geplaatst. Hier zyn drie Burgemeesters , die door Stemmers, door 't lot tot een minder getal gebragt , moeten verkozen worden ; en eene dubbele benoeming van Schepens moet gefchieden , door een vermindert getal van Boontrekkers. Bur-



OUDE HAVEN. VERHUIZING. 351
gemeestcrs en Schepens moesten van ouds Kerkmeesters en Gasthuisvaogden ftellen , by rade heurs parochie-papen. Zie dit Gezicht , by 't naderen van 't Raadhuis , is verrasfchend ; gy ziet maar enkele Huizen aan beide zyden , en voorts over de Oude Haven , het Veld en den Wierdyk, die hier de ftad fluit, in Zee ! Deze Haven was , voor de laaste vergrooting der ftad , van welke wy fpraken, van hier tot aan beide einden betimmert; maar na de vergrooting , verkozen de Burgers aan de Nieuwe Havens te gaan woonen , en timmerden daar Huizen , ook om dat zy hier veel last leden van den flag van 't Zeewater, zoo in hunne Regenbakken als anders. Medenblik was toen zeer welvarend. De gefteldheid der ftad , voor die vergrooting , en de betimmering der Oude Haven , kunt gy by Boxhorn afgebeeld vinden. Nu kruifen wy naar 't Westlyk gedeelte der ftad , daar wy uit onze Herberg, aan den hoek van de breedfte der drie Havenen , in de doorfneê van den Wal , een bevallig Veldgezicht zullen hebben. Zeer fchoon Land ziet men ondertusfehen ook langs de Streek , zoo wel als in de Meiren. Ik zoude u aan 't ander einde der ftad ,een Pakhuis , van den Zeeraad in West-Friesland, hebben kunnen aanwyzen. Een Pakhuis werdt hier , eenige jaren geleden , voor weinige guldens gekocht. Aan de minst wyde der Pla-
ve-



352 NIEUWE HAVENS. GESCHIEDENISSEN.
venen , de Oude Haven nier meê gerekent , omtrent in 't midden der Had , aan welke het levendigst is , ftaat eene Herberg, die Hoofdwaards een fchoon uitzicht heeft , veel van VarerraVolk bezocht. In deze ftad was weleer een voorname handel in Hout, nu is die meest in Granen en Kaas ; en die Houthandel deedt zeker in 't jaar 1599 die Haven , de Nieuwe genoemt, aanleggen en wel betimmeren; waar by vervolgens, door vergrooting, de twee nieuwere Havens, Ooster- of Eilands- en Westerhaven genoemt, aangelegt zyn ; aan de laaste bevinden wy ons thands. Men gist dat in deze Havens wel drie honderd fchepen zouden kunnen geborgen worden. Terwyi wy hier rust nemen , moet ik u nog 't een en ander van vróégeren tyd verhalen. Na 't ombrengen van Graaf Floris , wilden de West-Friezen zich weder van 't Hollands bellier ontflaan , tasteden zy de vastigheden aan , door den Graaf gebouwt , en overrompelden zy ook deze ftad', die byna geheel in asfche geraakte , zonder het Kasteel hier te kunnen bemagtigen. In 't jaar 1426 werdt de ftad door de Kabbeljaauwsgezinden ingenomen , waar uit blykt dat zy der Hoeksgezinden zyde hieldt ; zy mengde zich ook in 't Kaas- en Croodfpel , en in 't jaar 1517 werdt zy bemagtigt door den Zwarten hoop , de Gelderfche Friezen , die alles plunderden , en , behalven
't Kas-



BRAND. INNEMING. BELEG. 353
't Kasteel, afbrandden. Eens werdt de ftad ook door haar eigen vuur hevig aangetast, namelyk in 't jaar 1555 , in dit gedeelte ; de brand begon even bewesten het Raadhuis, floeg over de Oude Haven aan beide zyden , en dus verbrandde weêr al. het geen federt den vorigen brand was aangebouwt ; een Klooster en andere Gebouwen werden in de asfche gelegt , waar onder ook de Wester of Groote Kerk , terwyi de Toren echter in zyn geheel bleef ftaau , zoo als, gy dien nog zien kunt. In Zomermaand van 't jaar 1572 bemagtigden de reeds Staatsgezinde Enkhuizers deze ftad ; dit gefchiedde onvoorziens , en 't meeste weerbaar manvolk vluchtte op het Kasteel. Men liet door den haast Vrouwen en Kinderen ten prooie der innemeren , die zich daar van, tot voorkoming van bloedftorting , treffend bedienden ; zy plaatden namelyk de Medenblikker Vrouwen en Dochteren tot eene Borstwering in 't fpits der Legerorde. Dus naar 't Kasteel getogen, werdt het overgegeven; dat Kasteel, 't welk volgens Stoke gantsch West-Friesland in bedwang had kunnen houden. In 't jaar 15S7 fterkte Sonoy voor Leicester zich in deze dad ; Maurits, door de Schutters der Gebuurfteden geholpen , kwam den 27ften van Sprokkelmaand voor de ftad , en befchanste zich op den Ooster- en Westerdyk; de meeste Burgers hadden zich naar Hoorn , Enkhuizen Z en



354 SONOY. DYKSCHADE. TOREN.
en in de andere (leden van West-Friesland be* geven , en woonden daar zoo lang als de belegering duurde ; de Zee voor de ftad werdt met oorlogfchepen bezet , en de Vliet binnens Dyks met Schuiten ; waar op , na zeven weken belegs, de ftad werdt overgegeven. Sonoy is federt buiten dienst in Groningerland. overleden. In 't jaar 1618 veranderde Maurits hier de Regering , waar uit weder blykt welk gevoelen van dien tyd deze ftad toegedaan was. Ten tyde van Willem den Tweeden , miste zy voor een tyd haren Beloonden Raad Stellingwerf , die nevens anderen , gelyk de Vader der de Witten en Keizer van Hoorn naar Loeveftein gevoert werdt. Keizer , toen ook Beloont Raad , was weleer Kerkleeraar.
Z. Dus heeft de Had al veel onaangenaams geleden.
V. Voor een aanmerklyk gedeelte door Staatsberoeringen , die my byna de fchade aan hare Dyken , in 't jaar 1620 , door ysgang, welke aanmerklyk was , deden vergeten. Nu laten wy de paarden zagtjes naar buiten (lappen. Deze ltraat, die recht naar den zwaren Kerktmen loopt, is ook wel betimmert; gy ziet ter rechterhand eene breede rechte Dwarsftraar , en verder zult ge u door eenige belommering verrascht zien. Boomen, weet gy, vindt men veel in onze Steden , langs Havens en Grachten , en dikwyls ook in Straten, die
daar



VRYHEID. MUNT. KERK. 355
daar in tot fieraad en fchaduw dienen. -Ter linkerhand zien wy het Weeshuis , dc Munt, beide aanzienlyke Gebouwen , en daar ook eene nieuwe Kerk der Roomschgezinden, welke aan beide zyden volkomen Kerkglazen tusfehen gewoone Kerkmuurileunfels heeft. Thands erinner ik my deze regels van den Dichter Hooft :
De Roomfche geus het finekent blad
Tot lirusfel ondertekent had,
Zoo wel als d'ander, en verzocht 'er
's Lants vryheit by aen 's Kaizers dochter.
Ze zyn te vinden in een antwoord op vragen $ in 't jaar 1630 door Vondel gedaan , waar onder deze :
Of vryheit niet en was de fchat Waerom men eerst in oorlog tradt? Of ook in welbeflierde Steden Een oproermaker wordt geleden? Of huizeplondreu vesten nicht ?
Er zyn nog geldfTukken , die te kennen geven dat ze onder Graaf Floris hier geflagcn zyn; toen was de Munt , van Urshein , fommigen zeg■gen van het Dorp Hem in Drechterland, overgebragt , hier alleen. De hooge fteenen fpits des Torens eindigt, gelyk gy ziet , doorluchtig , met een open Pynappel. De Kerk is aan Z 2 de



35Ö ORGEL. WESTERPOORT.
de Zeezyde niet door Huizen omfingelt. Uit dezen (land van dit deftig Gebouw , en dien van 't Raadhuis, hebben fommigen opgemaakt, als of de ftad zich aan den Zeekant wyder zoude hebben uitgeftrekt; maar buiten de betimmering waar van wy gcfproken hebben , zie ik nog niet dat daar voor eenig bewys te vinden is. Deze aanzienlyke Kerk was eertyds aan den H. Bonifacius en zyne Medgezellen , Geloofsverkondigers in deze Landen , toegewydt. Zy wordt door twee Leeraars bedient. Haar zinlyk Orgel ftaat aan de Noordzyde ; daar anders gewoonlyk de Orgels , in de oude Kerken , tegen den Toren of in 't Westen ftaan; te Hoorn en Purmerend ftaat het echter ook ter zyde. Daar gaat het Rytuig onder door den Toren , als door eene Binnenpoort; wy volgen 't.
Z. Pleeft deze ftad ook geen deel gehadt in den Windhandel van 't jaar 1720 ?
V. Een aanmerklyk deel; haar kwynende toeftand kwam, zoo ver ik weet, niet door gebrek aan zucht tot ondernemingen : maar hoe kwaamt gy nu op den Windhandel ?
Z. Ik verbeeldde my een Zeeluchtjen te voelen.
V. Dat zullen . wy nu gaan halen. Zie , hier is 't alles open tot aan de Westerpoort , onlangs in den fmaak der nieuwe Poorten van Monnikkendam , maar kostbaarer , herbouwt;
een



WAPEN. RECHTSGEBIED. AANZIEN. " 357
een bouwtrant, by de vernieuwing van den opgang voor 't Raadhuis niet gevolgt. Een fchoone platte-grondtekening dezer flad , zoo wel als van meer andere Steden, vindt men by Blaauw. Het Medenblikker Wapen is een gouden Baar of Paal , misfchien de Leek verbeeldende , op een zwart veld , met een gefloten Kroon gedekt , en wel met de Keizerlyke ; mogelyk is.ze eigenlyk de Koninglyke, en aangenomen ter gedachtenis dat hier de Konings Boel der West-Friezen zoude geweest zyn. Dat Friesland reeds van ouds in tweeën gedeelt was , is bekent. Het gezicht van Medenblik, hier uit het Westen , vindt gy voor Bruins Noord-Holland, en in de bekende Nederlandfche Gezichten. Deze ftad , die in handel Enkhuizen, in beider bloeiftaat, naauwlijks toegaf, was weleer het hoofd van acht en vyftig Dorpen. Thands behooren nog onder bare Rechtbank de Dorpen Wervershoef, Hoog- en laag Zwaagdyk , Opperdoes, Oostwoude en 't Oosteinde van Twisk en van Hauwert, die met haar gelyke voorrechcen genieten. Te Medenblik was een Kapellany , die des Duivels genoemt , om dat over de begeving gedurig te pleiten viel; dus moet zy zeer voordeelig geweest zyn. De Kerk werdt als eene voorname en vette aan de Domheeren van Utrecht gefchonken , reeds in het jaar 1118 , dus ten tyde der nog volkomen vryheid van Z 3 West-



35$ PRIESTER. OUDHEID. DORPEN.
West-Friesland , wanneer Medenblik nog geen ftad was. De Priester hadt een geftoelte in 't Choor der Utrechtfche Domkerk , dat gedeelte waar met veel toeftel by reien gezongen werdt. Te Medenblik'zoude weleer een Tempel geftaau hebben , aan eene Medea toegewydt, welker zwaar verguldt beeld daar boven—anderen zeggen op den Toren pronkte, — die van Staveren zouden met het fchynen der zon dit beeld hebben zien blinken en gezegt hebben , Medea blinkt , en hier door zoude de ftad haar naam bekomen hebben.
Z. Junius zegt 'er ook iets van.
V. Ondcrtusfchen houdt men het voor zeker , dat Medenblik , fchoon ten zynen tyde eerst bewalt, ten minste ruim acht eeuwen oud is. Alle dagen kan men van die ftad met een Vrachtwagen naar Ploorn ryden, en tweemaal ter week vaart van Medenblik een Schuit naar Alkmaar. Wy ryden nu in 't gezicht der Dorpen Opperdoes en Twisk , in welk laaste veele Doopsgezinden woonen , en 't geen den naam heeft van zeer vermogend te zyn. Lang was hier een vergadering van vrienden , een foort van Kwakers. Thands aan 't Dorp Lamlertfcagen , welks Kerk oud is en op eene hoogte ftaat , zouden wy over het Dorp Ab~ lekerk , 't welk Stederecht heeft , naar Hoogwoud kunnen ryden; een Dorp en Vrye Pleerlykheid, weleer aan 't Pluis van Egmond,
ver-



MERKWAARDIGE DORPEN. 359
vermaardt door 't omkomen by het zelve van meergedachten Roomsch Koning , Hollands Graaf; waar aan het Koningspad , tusfehen dezen Dyk en het Dorp, nog doet denken; ook zoude 'er de Doopvont, voor Radboud gefchikt , nog bewaart worden. Graaf Floris , door aanwyzing van een ouden West-Fries , het overfchot zyns Vaders vindende , weende. Van Hoogwoud , zouden wy , over den Huigenwaard , eene groote bedykte meir, by den Hengstman eens pleisterende , naar den Langendyk , en van daar op Alkmaar kunnen ryden ; maar wy zullen dit nu niet verkiezen. Het Dorp Veenhuizen , eene Vrye Heerlykheid aan en in den Waard , is door eenen Breederode als Heerlykheid bezeten. In 't Choor is de wit marmeren beeldnis van Reinout van Breederode , liggende op een zwart marmeren bed. Daar zyn wy aan 't Dorp Eertswoud en zyn ftompen Toren , onder Hoogwoud behoorende , en daar ziet gy het Koningspad. Nu zyn wy 'by het Dorp Winkel , 't welk Stederecht heeft , bekent door het omkomen van Graaf Aruout , waar uit de Breederodens afkomstig zyn, die hier in 't jaar 993 in den ftryd tegen de West-Friezen fneuvelde ; immers op de plaats , waar omtrent nu het Dorp ligt. Dat Torentje , 't welk doorluchtig is , ftaat op het Raadhuis ; zie het by Bruin afgebeeldt. Hier by ligt OudZ 4 en



'3Ö0 • HOOG LAND. WIERINGEN.
en nieuw Nierop of Nieuwdorp , onder dien naam Stederecht hebbende , door vruchtbare Weiden en Akkers omringt. Hier om ftreeks zyn zeer hooge Landen. Te Oud Nierop was weleer een fraaie Doopvont. Daar zyn we te Kolhorn, 't geen onlangs door brand zeer veel geleden heeft; waar van de oirzaak bedenklyk is ; zeker is 't dat het niet gereedelyk blusfchen aan partyfchap werdt toegefchreven ; maar mogelyk heeft de leugen zich daar onder gemengt : dat Dorp is een afzetfel van 't Dorp Barzingerhorn , dat gy daar ziet liggen, geen der minsten van dezen Oord. Nu ryden we langs den Wieringerwaard , eene Euitenbedyking , welke in 't jaar 1633 van eene Kerk voorzien werdt. Zie daar het Eiland Wierin. gen , zeer ongelyk in hoogte van grond, den naam hebbende van 't Wier dat hier rondom op de verdronken Landen wascht. De kampen Lands worden 'er door geen Slooten, gemeenlyk ook niet door Schuttingen of Aardwallen, maar door zware Keien, Dolven genoemt, gefcheiden. Dit-Eiland heeft ook in de oude onlusten dezer Landen gedeelt. Men ziet 'er eenige zoo Dorpen als Buurten op , waar van Hypolitushoef 't voornaamfte is; 'er zyn HooiWei- en Bouwlanden en goede fchapen , en van de eenvouwige bewooners worden onnoozele fprookjes vertelt , die meerendeels geen geloof verdienen ; onder anderen zou de Voorzit-



TULEN. ZYP. 361
zitter van Schepenen eens begeert hebben, dat 'er zoo lang gepleit zou worden tot der Schepenen pypen uitgerookt zouden zyn. By de verpachting der Tienden, worden 'er , met zekere plechtigheid , broodbollen uitgedeelt, Tulen geheten. Zie hier, langs den ouden Friesfchen Zeedyk , de grootfte en oudfte bedyking van West-Friesland , zoo wel als de zeer vruchtbare Wieringerwaard met Water en Wegen geregelt doorfneden. Deze bedyking , de Zyp , is echter wel aan inbraken onderworpen , en een geruimen tyd weêr met water overdekt geweest ; dat overkwam haar eens en andermaal; maar nu blyft zy in volkomenheid , federt het laast der zestiende eeuw, en heeft vier Kerkbuurten. Wy zullen van hier niet naar 't Zand in de Zyp ryden , van waar men naar de Helder reist en vervolgens ook het vermaarde Eiland Tesfel bezoekt, maar morgen 'er iets van aanmerken. Nu ryden wy naar Schagen , om daar te rusten.
Z 5 ACHT-



ACHTSTE HOOFDSTUK
INHOUD.
Quelderiuin. Tesfel, Berg en Burg. Flieland', Ter Schelling en Grind. Schagen. Warmenhuizen: geftilde Kerktwist. Langedyk. West-Friefche woorden. Vronen. Schorel en Bergen. Alkmaar. Graf van Graaf Floris. Schoutsambt van Ouddorp. Schermer- Eilanderen moed. Alkmaars Belegsbyzonderheden , enz. Recht van den eet jlen Nacht. Egmonden, enz. Uitgeest. WestFrieslands opkomst, naar Velius. Der WestFriezen gedrag in den Spaanfchen Oorlog. West Fries lands tegenwoordigen ftaat. Getal der Inwooneren en grootte van Holland en West-Friesland.
2/oon. Ik denk nog aan 't Vertellingje van Wieringen, zeker niet het minste van zulk foort van Vertellingen; maar waar heen zetten wy nu onze reyze voord?
/ Va-



quelderduin. helder. tessel. 363
Vader. Van 't Zand , rydt men , gedeeltlyk door 't water, by 't Koegras , langs den Zanddyk , die Huisduinen , een hoog Rechtsgebied , voorheen een Eiland , aan 't vaste Land hecht , na dat men het Dorp en de Vrye Heerlykheid Kalansoèg heeft zien liggen, daar Lootsliedcn woonen, weleer behoort hebbende aan 't Gedacht van Breederode. Dus den nieuwen Zanddyk voorby gereden , die naar de Quelderduin, verblyf van Jonker Henrik van Breederode , geleidt , rydt men in 't gezicht van 't Dorp Huisduinen , 't welk met de Helder aan 't Huis van Egmond behoort heeft , en vervolgens komt men aan 'c groote Dorp de Helder , gercgelt aangelegt, daar veele Lootfen' woonen , nevens andere die ter Walyischvatfgst varen. Ook vangt men 'er aan de llranden Haring , die tot Bokking gerookt wordt en by uitftek fmakelyk is. Van hier , over 't Marsdiep , in 't gezicht van 't Nieuwe Diep , een bekuTame Haven, vaart men naar 't Eiland Tesfel, het bezien wel waardig, wanneer men aan de Helder is. Aan 't Oude Schil , een welvarend Dorp aan de Reede, voet aan land zettende, wandelt men, langs een zinlyk Voetpad , naar binnen. Wel haast ontmoet men den breeden voet des Bergs, een hooge Heuvel , van waar men 't Eiland rond ziet; hier vindt men een Boschje, waarin



364 BERG. VALEI.
in een Naald en Zitbanken , in 't hangen van den Berg , die ook Bouwland heeft. By de Naald, ziet men over de Reê. Voor een Prieel of Kabinet, hier by , leest men :
De Zeeman , voorgefiaan , vreest onvveér , vuur noch bloed;
De handel, door de magt befchermt, fchenkt overvloed.
Voor een ander Prieel wordt gelezen :
De welvaart bloeit in 't Land, daar de eer de vryheid kroont, De kunsten zyn geacht, verdienste werdt beloont.
Voor nog een ander Prieel vindt men ;
De milde Ceres, die den nyv'ren Landman loont En luie kinkels flraft, deez' vruchtb'ren oord bewoont.
Z. Ceres . .?
V. Kunt gy u niet van aanmerkingen onthouden ? Een holle Valei heeft Kreupelbosch. Verder wandelt men naar de Ploofdplaats , Burg. 'Er is een oud Weeshuis , voorheen een Klooster, en Gevangenis van Gravin Ada.
In



BURG. 365
ïn de oude onlusten dezer Landen, heeft Tesfel ook rykelyk gedcelt. Een ongewoone ebbe bclettede den Engelfchen in 't jaar 1672 eene Landing , op dit Eiland. 't Huis van den Hoofdfchout, wiens Ambt door den met achting bekenden Huidekooper is bedient geweest, heeft een prachtige Poort aan een belommert Plein , en ftaat waarfchynlyk op den grond van een ouden Burg of Kasteel, nevens het Raadhuis , 't geen een zinlyk Torentje en tot opfchrift heeft : Stadhuis der Jlede Burg en van 't Eiland Texel: 't welk reeds doet zien, dat gantsch Tesfel in bet Stederecht van den Burg deelt. Hier zyn vier Burgemeesters, 't Wapen van Tesfel is een zwart Anker, tusfehen twee roode Leeuwen op een gouden Veld. De Kerk, met een fpitfen Toren, ryst hoog boven de Huizen , welke deze plaats met verfcheiden ftraten eene ronde gedaante geven. Zy ligt omtrent het midden des Eilands; 't zy ze befloten is geweest of niet, wy hebben haar onder de Kleine Steden , in 't Verzoekfehrift aan Keizer Karei, onder den naam van Texel gezien , en daar uit blykt dat zy zich ook het recht toekende om befchreven te kunnen worden. In 't jaar 1415 verkreeg Texel Poortrecht , met gelyke vryheid als Alkmaar. In 't jaar 1749 waren 'er aan den Burg drie honderd drie en zeventig Huizen. Aan de
Scha-



366 SCHAPENMARKT. DORPEN.
Schapenmarkt, een ruim groen Plein, is een goede rustplaats. De Schans , by 't Schil, heeft op een der Bolwerken een vermakelyk Speelhuisjen. De Tesfelfche Vrouwen hebben losfer kleeding , dan men elders gewoonlyk in West-Friesland aantreft. De Kaas van de Melk der Tesfelfche Schapen , en hunne Wol is bekend. Men weet dat hier ook Lootfen woonen ; zy zyn onder 't opzicht van zekere Gemagtigden of Commisfarisfën , en cindelyk worden de gefchillen voor Gemagtigde Raden gebragt. Eierland, voorheen ook een Eiland, van de eieren der Zeevogelen dus genoemt , is aan Tesfel vastgemaakt, 't geen dit Eiland voor inbraken meer beveiligt heeft. Tesfel heette een Graaffchap in 't jaar 985. De. Hoorn , een Dorp aan Duin gelegen , komt naast aan den Burg. Het Dorp Oosterend wordt my befchreven , als vermakelyk in Ploven en Boomen gelegen: dit wordt ook van .'t kleiner Dorp de Waal gezegt. Plier by is een aangewonnen en ingedykte Polder , Walenburg genoemt. Koog , een ander Dorp , is door den aanwasch van 't Schil en 't overftuiven der Duinen veel vermindert. Wilt gy dit Eiland nader kennen , lees dan de Brieven over Texel, door een Aframmeling van Barneveld , uit de aantekeningen van den Kunstfchilder van Cuyck onlangs uitgegeven,
fpre-



QUEESTEN. EILANDEN. SCHAGEN. 36?
fprekende van Romeinfche penningen, van eene oude Begraafplaats daar gevonden , van de nachtvryaadjen , Queesten genoemt , van verlaten Land 't geen herftelt zoude kunnen worden , en andere byzonderheden. Op de daar aan volgende Eilanden Flieland en Ter Schelling , meest van Visfchers en Zeevarenden bewoont , waar van het tweede tot Akkerbouw en Veefokkery niet onbekwaam is , liggen zoo wel als op Tesfel verfcheiden Dorpen, 't Zegel en Wapen van Flieland , 't geen tegenwoordig maar één Dorp en goede Mosfelbanken heeft ,1 is een zwarte Lootsboot , zeilende in Zee. Ter Schelling was weleer onafhanglyk , hadt zyne byzondere Heeren , die in aanzien waren. Beide deze eilanden waren toen ook veel grooter. In 't jaar 1666 landden de Engelfchen op West- Ter Schelling , en ftaken den Brand in 't Dorp. 't Eilandtje Grind , by de Friefche Kust,, is lang verlaten , en nu een Schulpplaat. /
Z. Zullen wy Schagen nu bezien ?
V. Dit was myn oogmerk. Schagen , van uitmuntende Akkers en Weiden omringt , behoorende tot de Vrye Heerlykheid van dien naam , verkreeg in 't jaar 1415 Poortrecht , is onder de Kleine Steden van West Friesland gerekent , en fomtyds ter Staatsvergadering verfchcneu. Zy hadt in 't jaar 1632 , vyf
hon-



368 KIEZERS. LEERSTOEL.
honderd drie en dertig, in 't jaar 1732, drie honderd zeven en negentig, en in 't jaar 1749, drie honderd vier en tachtig Huizen. In 't jaar 1734 zyn hier nog dertien honderd en een Inwooncrs getelt. 't Voornaamst der Stede is dit Marktplein , en drie daar op uitloopende ftraten , alles wel bebouwt. Gy ziet hier het Raadhuis , in uiterlyk aanzien thands van andere deftige Stedelyke Burgerhuizen niet verfchillende. Hier zyn drie Burgemeesters, 't Getal der Vroedfchappen is wel vyftig , maar nooit vol ; en by de verkiezing der Regering heeft Boontrekking plaats , en beëediging der Kiezeren of Boontrekkeren op den Kerkerooster. Het Wapen is een witte Roos op een rood Veld , met vier witte Leliën omzet, gehouden door een geharnast man. Schagen werdt in 't jaar 1168 door de Hollanders ten dcele verwoest; doch de Inwooners bragten daar tegen verfcheiden Edelen om , waar onder een Heer van Egmond , en tegenwoordig behoort de Heerlykheid aan iemand uit dat Huis afkomstig. In 't voorst der vorige eeuw waren hier zeven en twintig honderd en vyf en dertig Inwooners, het grootfte bekende getal. De Kerk is oud, hoog, en heeft zoo als gy ziet een doorluchtigen Toren. De Leerftoel is ten meesten deele van glad kostbaar hout. In deze Kerk vindt men ook , door
lig-



KASTEEL. ZUILEN. 369
liggende beelden, de prachtige verheven begraalplaats der Heeren en Vrouwen van Schagen aangewezen. Zy wordt nu door dén' Leeraar bedient. Door den eerden Heer werdt dat Kasteel in 't jaar 1440 begonnen gebouwt te worden ; hy was een Bastaard van Hertog , Hollands Graaf, Albert. Ik meen dat daar op nog te zien zyn de gefchilderde afbeeldingen van dien eerden Heer , van den Roomsen Koning Graaf Willem , van Gravin Jacoba, van Keizer Maximiliaan , gehuuwc geweest met Gravin Maria , van zyn Zoons Zoon Keizer Karei , ook Hollands Graaf, en van Henrik den Vierden, eerst Koning van Navarre , naderhand ook van Frankryk , wiens zeggen was , dat de vreugd der wrake, van wroeging vergezelt, een oogenblik duurt , maar die van weldoen: altoos.
Z. Mogtcn Vorsten en Vorstinnen dit bedenken !
V. Hy was echter voor den moorddolk van eenen Dweeper niet bevrydt. Ik meen ook dat onder de voorfte hoeken van den Schoorlteen, op de Groote Zaal , twee fteenen Zuilen zyn , die geacht worden overblyffels te wezen van 't oude Carthago , en door een der Heeren van Schagen , van een Kruistogt of Heirvaart naar 't zoogenoemt Heilig Land gekeert , uit Tunis , in Africa aan de Middenlandfche Zee gelegen , hier zouden overAa ge-



570 NERING. H0NDSE0SCH.
gebragt zyn. Schagen verkreeg in 't jaar 1582 van de Staten bevestiging van haar Stederecht, en bepaling waar in dat beftaan zoude ; zy is ook boven de gewoone Plattelandfteden bevoorrecht. Hier is nog een Weeshuis , en was voorheen een Gasthuis , Schuttery en Doele. Hare Paarden- en Beestenmarkten zyn bekent. De grond is hier , gelyk aan den Burg en te Medenblik, eenigzins ryzende en dalende , doch wordt in die ftad meerendeels door ■ de bezorging der Plavenen veroirzaakt. De Schager Mesfen zyn ook bekent; en men vindt op deze plaats nog Zilverfmeedery en Looiery, terwyi voorts Landbouw en Vetweidery het voorname beftaan der Ingezetenen uitmaakt. Het Dorp Eenigenburg, 't geen wy haast aan den Zypdyk zullen zien liggen , doet my denken aan een der Sloten van Graaf Floris, die 'er ook een deedt maken by het Dorp Wydenes , aan den Dyk , tusfehen Hoorn en Enkhuizen , op de Kaarten aangewezen , beide door de West-Friezen na zynen dood afgebroken. Verder zullen wy , voorby het kostbare Hondsbosch , den Krabbendam aantreffen , bekent door een Schans, daar, toen de Spanjaarden hier huis hielden, aangelegt , waar op zy een vergeeffchen aanflag maakten. By het Hondsbosch is 't Gemeenlandshuis der PloogPleemraden , en de. Vrye Pleerlykheid Petten , behoort hebbende aan 't Huis van Egrnond , . ■ by



KERKTWIST. LANGEDYK. 371
by welk Dorp Oester-putten zyn. In 't jaar 161?, was te Warmenhuizen , eene Vrye Heerlykheid, daar by gelegen met eene der grootfte Dorpskerken, veel beweging over de toenmalige Kerkgefchillen , waar by de Staten begrepen , dat beide partyen beurtling zouden ter Kerk gaan.
Z. Laat ik hier deze woorden van Spiegel byvoegen :
Die wyslyk ieder een kan laten zoo wat wils, Die houdt zich zelf gerust, en voorkomt veelgdchils.
V. Hier by ligt de Langedyk , een Streek en Straatweg van vier Dorpen , Oudkarfpel , eene Vrye Heerlykheid, welker Kerk een ftompen Toren heeft , Noordfdiarwoude , Zuid. fdmrwoude en Broek , by welk laaste Dorp in den Spaanfchen oorlog ook eene Schans-lag. De drie laaste Dorpen heten echter alleen eigenlyk Langedyk , en ik vinde aangetekent dat Keizer Karei aan dezelven vryheid heeft gegeven om 'er een ftad van te maken , waar van Zuidfcharwoude de Hoofdkerk zoude zyn. Het Choor dezer oude Kerk , aan welke veel Duiffteen is , is zeer oud en vreemd befchildert. Hier wordt een overvloed van uien , kool, wortelen en andere aardgewasfehen geteelt.
Z. Ik heb eens een Langendyker gefproAa 2 keu,



t
372 WEST-FRIESCHE WOORDEN.
ken , wiens byzondere woorden ik niet verftaan kon.
V. 't Kan zyn dat hy fommige woorden fprak , zyner Streek eigen ; maar anders is het zeker , dat men in gantsch West-Friesland , vooral ten Platten Lande , woorden hoort , ons niet onbekent , die elders vreemd luiden ; en waar van wel een Woordenboek zou temaken zyn. Zoo is een Aanflopper by de West-Friezen , die elders een Doodgraver genoemt wordt; een Buikje is een Kraamkind; zy zetten een pop van ftroo op iemands huis , als zyn gewezen Vryller met een ander trouwt, en noemen die een dor; een end , voor- en afterend , is een kamer , voor of achter; fartelen is heen en weer loopen , zonder iets uit te voeren ; glad te vryen noemen zy een meisjeli , dat zich gemaklyk laat overhalen; een handfcheuier is een boerenarbeider; een hekje is een bezoekje , meest van jonge luiden ; iemes dagen is te zeggen , eenige dagen geleden; kluizen is alleen, zonder Vrouw, huishouden ; een kokje zoeken is naar eene Vrouw trachten; lezig wordt iemand genoemt, die van lezen houdt ; maltentig is, zinlyk over' huis ; de mat oprollen is fterven ; nietemytig is niets waardig , maar wordt wel anders gebruikt ; de poot is 't voorhoofd ; zy zeggen , het gewasch ftaat rempelig , wanneer
/het
y



VERVOLG. VRONEN. 373
het te vreezen is dat het niet goed zal blyven (laan ; hy rydt op de wit , dat is , by wordt boos ; hy fcheidt 'er uit zeggen ze, wanneer iemand fterft; fnakker is verfrisfchend ; /poken noemen zy 't fcherp beftraflen van den Leeraar; tutje, betekent wrongel , ook wel zusje ; twyg is een boomtak; de vluin is een dorsvlegel; 't eten wordt zangerig , dat is , het brandt aan. De Langedyk is kort by den Huigenwaard. Nader by Alkmaar ligt een Dorp , Sint Pancras genoemt , 't welk meer dan twee honderd jaren in den tegenwoordigen ftaat gezegt wordt geweest te zyn , en nu gelooft wordt het zelfde te wezen , waar van onder den naam eener ftad , Vronen genoemt , zeer veel gezegt is. Stoke fpreekt van een Dorp Vronen , dat door Graaf Jan den Eerften verbrand werdt , 't welk op dezelfde plaats moet gelegen , en naderhand waarfchynlyk by herbouwing een anderen naam zal bekomen hebben. Nog twee Kasteden van Graaf Floris , Nieuwburg en Middelburg, nader aan Alkmaar geftaan hebbende , zyn door 't Kaas- en Broodvolk ingenomen en geflecht._
Z. Gaan wy nu op reis naar Alkmaar ?
V. Wy ryden van Schagen , door de Zyp, over de Dorpen Schorel en Eergen derwaards. Te Schoreldam heeft in 't jaar 1573 ook een Schans gelegen , door de Spanjaarden te vergeefsch aangetast. Het Dorp Schorel is niet Aa 3 groot,



374 SCHOREL. DUIN. BOSCH.
groot , maar vermakelyk ; platte kleigronden , Meiren en Weiden , waar uit West-Friesland doorgaands beftaat , worden daar niet meer gevonden; men ziet 'er niet dan hoogen Zandgrond , en Duinen , die , om dat ze geweldig hoog en met Kreupelbosch bewasfchen zyn, de gedaante van bergen hebben ; aan den voet dier Duinen zyn aangename Bosfchaadjen en wandelwegen ; ook is daar omtrent en naaiden kant van Bergen veel wild : al deze vermakelyke wildernis doet iemand byna twyfelen, of hy ook in een verafgelegen Landltreek is overgevoert; men kan zich daar Duitschland of Italien verbeelden ; en de gezichten die men daar rondom van 't geboomte , het hooge land en de valeien heeft, zyn zoo fchoon, dat geen Schilder zich betere voorwerpen zou kunnen verbeelden. Van Schorel naar Bergen, wordt men verrukt over den zeer vermakelyken weg, voor een gedeelte door Duin, doch meest overal, in aangenaam bosfehaadje ; diks wyls blyft men als opgetogen van verwondering over de eenvouwige fchoonheid der Landltreek , die geenszins behoeft te wyken voor die van Velzen en Beverwyk. Van Bergen naar Alkmaar verandert het toneel , inzonderheid als men uit het hoog en Duinachtig land in de laagte en Polders komt , gelyk van zelve fpreekt. Van 't hoosde Duin te Schorel , kan men gautsch West-Friesland overzien. Bergen



beugen. alkmaar. 375
gen is eene Vrye Heerlykheid van eenen Nasfau , uit Maurits afftammende. Het hooge Choor der Kerk , by hare overblyffels , met een doorluchtig Torentje verfiert , is groot genoeg voor de Gemeente. Het Heerenhuis ftaat in 't Bosch. Wy komen by een gedeelte van den wyd uitgeftrekten zinlykcn Hout van Alkmaar aan de Geest- of Bergerpoort der ftad ; daar wy van 't Rytuig aftreden , om 't zelve weêr naar Hoorn te laten keeren. Gy waart eens en andermaal met my in deze ftad , in gedaante naast by een langwerpig vierkant te vergelyken , en zaagt de levendigheid harer Vrydagfche markt ; gy kent hare zinlykheid , hare geregelde Straten en Grachten , zeldfaam aan haren ouderdom, hoewel zy ook verfcheiden malen , kaast in 't jaar 1575 , geregelt is uitgelegt. Het oudfte gedeelte der ftad is hier by de Kerk, welke op een hoogen grond ftaat , en van waar de ftad zich meest in de lengte, naar de bedykte en met Vaarten doorfneden Schermermeir-, uitftrekt. Van deze ftad wordt melding gemaakt in de tiende eeuw , in een begiftiging aan 't Klooster van Egmond , en zy was waarfchynlyk in 't jaar 1072 befloten. Zy was zeker een der West-Friefche Vlekken ; en 't eerst onder 't bezit der Hollandfche Graven geraakt, moest zy dienen om de West-Friezen te meer te kunnen ontrusten. Uit dit Sterrebosch , aan ftads Buitengracht Aa 4 flui-



3/6 HOUT. GROOTE KERK.
fluitende , om 't welk de ryweg loopt , begeven we ons naar de Herberg de vier Staten , en bezoeken , daar heen wandelende , dat halfrond Plein in den Hout , waar op , van de zyde, van den gewoonen weg van Alkmaar naar Pleilo , verfcheiden Lanen uitloopen, om vervolgens , uit de Herberg , langs dien weg, het gezicht op de Had te hebben. Zie daar onze rustplaats , van welke 't eerst de Groote Kerk , eertyds aan den li. Laurens gewydt, met haar Daktoren en Klokkenfpel , het oog naar zich trekt. Zy ftaat op 't oude grondwerk van twee vorige Kerken , waar van de eene een hoogen Toren hadt, wiens val in de vyftiende eeuw tot de (lichting der tegenwoordige Kerk deedt befluiten : dit getuigt een oud Gedenkfchrift in deze Kerk , volgens 't welk op dezelfde plaats reeds in 't jaar 600 een Heidenfche Kerk gebouwt werdt , en in de negende eeuw dc Christelyke Leere in dezen oord algemeen bekent was ; en men beroept zich daar in op oude aantekeningen. Het Orgel, by 't welk dit Gedenkfchrift gevonden wordt , is uitwendig zeer fchoon , en wordt om deszelfs geluid ook zeer geprezen. De Kerk heeft , gelyk meer andere Kerken in de voornaamfte Steden , nog een klein Orgel , waar by eene afbeelding van een der vorige Kerken met die van den Toren ; terwyi zy ter zyde het groot Orgel ook pronkt met oude



GRAAF FLORIS. RAADHUIS. 377
de fchilderyen , verbeeldende de werken van bermhartigheid. In 't Zuiderkruispand is een gedenkfchrift van Alfcmaars grooten gedenkdag, den achttien van Wynmaand in 't jaar 1573 , wanneer 't beleg der Spanjaarden werdt opgebroken. Elders zyn de Graflieden der Geflachten van Tellingen en Foreest, die zich in dien tyd zeer verdienstelyk hebben gemaakt. In 't Choor trekt het eerst den aandacht de verheven Zerk , onder welke het ingewand van Graaf Floris begraven werdt. Gy zaagt dat opmerkingwaardig Gedenkftuk , tot gedachtenis aan eenen Graaf, die denkbeelden van gelykheid der Edelen, Burgeren en Landbewooneren , zoo wel als van de uitbreiding van zyn gezag gehadt heeft , en by 't beperken van der West-Friezen vryheid hunnen welvaart bevorderde. By deze Kerk , ik meen boven 't Zuiderportaal, is ftads Boekery. Men nadert de Kerk , van hier , door de Kennemerpoort , voorby de Oude Gracht ; buiten welke , kort voor het beleg , de ftad aan deze zyde , in de breedte , werdt uitgelegt. Verder gaat men voorby een andere Gracht , de Laat, en komt men eindelyk aan de Kerk, ten einde der breede Langeftraat. Daar ziet gy den doorluchtigen Toren van 't Raadhuis, • met een dubbelen opgang in de Langeftraat , die naar een ruime Burgerzaal geleidt; welk Gebouw achter aan de Breéftraat uitkomt, en Aa 5 in



378 WAAS. SONOY.
in 't voorst der zestiende eeuw gefticht werdt; waar op zitting hebben de Hooge Vierfchaar van de Nieuwburgen , den naam ontleenendc van 't Graafiyk Slot en Gevangenhuis Nieuwburg , door Floris den Vyfden by Alkmaar onder Ouddorp gebouwt , 't Hoog Heemraadfchap der uitwaterende Sluizen , ook de Regenten fommiger. Meiren , gelyk de Schermer, Huigenwaard , Zyp en andere. De hoogde Toren der ftad is dien der Waag, weleer een Geestlyk gebouw , in 't welk verbazend veel Kaas gewogen wordt.
Z. Ja, wat al beweging is daar , rondom, op die markt, terwyi men de Kaasdragers , met hoeden van onderfcheiden kleuren , ziet heen en weder zwieren !
V. Die Toren is in 't laast der zestiende eeuw gebouwt , naderhand eens recht gezet , en verkreeg een Klokkenfpel , onder 't welk beweegbare beelden van Ruiters enz. gevonden worden. , Van 't Stadhuis gaat men Noordwaards , door een ftraat , naar twee Doelens en eene Gracht, die Oostwaard loopt ; aan welke het zoogenoemde Hof van Sonoy , een Gebouw door hem bewoont, gevonden wordt; en deze drie Gebouwen zyn ook getorent. Men ziet in dien oord der ftad en by de Groote Kerk verfcheiden liefdadige Geftichten , waar onder een Tuchthuis. In 't Mannen- en Vrouwen-gasthuis kan men den kost koopen; daar
in



FRlESCIIE POORT. KAPEL. 3/0
in woonende, is men door de Bergerpoort ten eerflen in den Hout. Aan die Gracht vindt men ook het Zyper Veerhuis ; van waar de Zyper Snip of Trekfchuit afvaart. Door een naauwe Winkelftraat komt men van daar by de Waag , op de Kaasmarkt ; tegen over welke een Gracht verder Oostwaard loopt, de Zaadmarkt. Maar van de Kaasmarkt loopt ook een Gracht Noordwaard , naar den Friefchen Dyk ; van waar Westwaard de Koningsweg , door den Roomseh Koning Graaf Willem aangelegt , gevonden wordt , en ten einde van welken weg dan by den Wal de Beestenmarkt wordt aangetroffen. De Friefche Poort , by den Friefchen Dyk , is Kasteelswijs federt het beleg herbouwt , en wordt best gezien langs Wal en Gracht buiten de Waterpoort, die meer Oostwaard is. Buiten de Friefche Poort, vaart men met de Trekfchuit naar Ploorn. Zie daar den doorluchtigen Toren der Kapel, weleer aan de PI. Maagd en St. Jan gewydt, welke in 't jaar 1507 al eens vernieuwt werdt , en haar oudfte gedeelte nu aan de Laat vertoont. Nu reeds verfcheiden jaren geleden , was zy , door onvoorzichtigheid der arbeideren , voor een groot gedeelte afgebrandt ; waar na zy weêr is opgebouwt , zo als zy zich aan de zyde van 't Dronkenoord vertoont; een Gracht , welke daar , van de zinlyke Vischmarkt af , ook Oostwaard loopt Kerk
en



380 i GEZICHTEN. SCHERMER.
en Kapel worden door vier Leeraars bedient. Die doorluchtige Toren eindelyk , is van dat Gebouw , in 't welk fommige ftads lasten voldaan worden ; men heeft 'er een vrolyk gezicht op , in de uitlegging der ftad aan de Oostzyde, daar ten tyde van 't beleg de Voormeer was , nu een breede Gracht en Eiland , langs de breedte der ftad , welke daar fmalst is , gevonden wordt : dat gezicht heeft men van de Herberg 't Hof van Holland op 't Sluisje. Een ander zeer uitmuntend gezicht , zich uitftrekkende over byna de geheele ftad , is 'er op den Wal by de Boompoort , aan de zyde der Schermerpoort ; en wanneer men zich omkeert , ziet men over de Voorftad aau 't Seglis naar de bedykte Schermer. Nu heb ik u alle de Poorten der ftad aangewezen, behajven de Nieuwlander Poort , tusfehen de Kennemer- en Boompoorten. Bevallig ryst deze ziolyke ftad , achter die Tuinen , uit het geboomte, harer Singelen en Wallen. Hare nadering , van alle zyden iets ongemeens belovende , voldoet ook zeer, wanneer men van het Dorp Scliermerhorn , een harer Heerlykheden , door de Schermer komt , een Meir die by hare droogmaking uitftekend wel met Vaarten is aangelegt, en waar in twee Kerken gevonden worden , waar van de eene , aan eene Buurt' in 't midden , een ftompen Toren heeft en daar by bekent is. Verbazend



MEIREN. OUDDORPS SCHOUT. 3S1
zend is het , deze Meir , van Alkmaar komende , in te zien , wegens de wyduitgeftrekte diepte , welke zich daar voor 't oog opdoet. Aan deze Meir paalt, behalven de Huigen waard , niet alleen de Noordeinder Meir , naar 't Noordeinde van de Graft dus genoemt , welke ook bedykt is , maar ook de Stermeir; door de Regeerders van de Ryp , na voorgaande vergunning der Staten , droog gemaakt.
Z. Wat al land is hier aan 't water onttogen 1
V. Almeer zoude ook de oirfpronglyke naam der ftad geweest zyn. Kort by , beoosten de ftad , ligt Ouddorp; van welks Schoutsambt iets byzonders is aan te merken : het duurt eigenlyk maar drie jaren ; deze geëindigt zynde , moet de Schout om vernieuwing verzoeken ; dit doet hy met het bedanken voor 't genot van 't Ambt, en overlevering van 't Zydgeweer aan den Voorzitter der Regenten ; na dat hy heeft buiten geftaan, wordt hem 't Geweer weder met aanftelling voor drie jaren overgelevert.
Z. 't Zoude mogelyk niet kwaad zyn, dat dit geen byzonderheid was. Maar immers zal ik van Alkmaar nog wel meerder hooren ?
V. Wy fpreken van iets dat Alkmaar ook betreft; immers hebben Regenten van 't ver-
dwe-



S8l IIEEB.LYKHEDEN. EDELEN. HONDEN.
dwenen Leprooshuis , ook die van 't Mannen-gasthuis , lang in dit recht van aanftelling gedeelt. En nu moet ik u nog zeggen , dat de Regenten van Ouddorp de Heerlykheid voor minder dan vyf duizend guldens gekocht hebben; trouwens 'er zyn wel Heerlykheden voor honderden gekocht. Dicht onder de Wallen der ftad , heeft de Roomsch Koning Graaf Willem een Kasteel gebouwt , Torenburg genoemt ; op 't welk de West-Friezen naderhand met zyn Zoon Floris overeenkwamen. Fly bouwde hier ook een Huis ; welks ftandplaats zoo my onderricht is , onder den naam van 't Koningshuis , nog kan worden aangewezen. Alkmaar geweest zynde de eenige bemuurde ftad in West-Friesland, heeft daarvan mogelyk een Burg in- haar Wapen, zynde van zilver in een rood Veld , en veel oorlogsrampen verduurt. Graaf Floris zoude van Boeren Edellieden en Ridders gemaakt hebben, om dat de meeste Edelen in 't ftryden tegen de WestFriezen gefneuvelt waren ; doch waar mede hy , gelyk de Gefchiedenis verhaalt, zich den Wrok fommiger overgebleven Edelen op den hals haalde , die hem eindelyk doodlyk is geweest. Hy zoude twee Windhonden gehadt hebben , hem zoo getrouw , dat ze byna van zyn Lyk niet af te fcheuren waren. Het is , zegt men , eerst hier onbegraven in 't Choor gezet, en vervolgens naar Rynsburg gebragt,
ter-



ONTMANTELING. GEVALLEN. 383
terwyi het ingewand hier bleef. Alkmaar is in den Hoekfchen en Kabbeljaauwfchen tweefpalt eens ontmantelt , daar zy de zyde van Vrouw Jacoba gehouden hadt, en dus Hoeksch geweest was ; naderhand verkreeg zy weder vryheid tot bemuring, waar van door van der Woude de brief werdt voortgebragt; in 't Kaasen Broodfpei is zy daar toe nog eens verwezen , hoewel geoordeelt wordt dat het niet gebeurde ; en Maximiliaan heeft wyders alle hare oude Handvesten bekrachtigt. In 't jaar 1517 werdt Alkmaar acht dagen door de Gelderfchen geplundert, na dat de ftad door hun overrompelt was ; zy {lichteden daar en boven een brand , die wel honderd Huizen weg nam. Ook trokken zy door de Nieuwpoort, bier by de vier Staten , en verbrandden ook deze Voorftad. Toen deze ftad zich onder 't Stadhouderfchap van Willem den Eerften begeven hadt , werdt 'er op zynen naam veel ongebondenheid ten Platten Lande gepleegt , by gelegenheid dat goud , zilver en andere kostbaarheden van daar uit Kerken en Kloosters geligt wierden om 'er Alva meê te beoorlogen ; fommige ryke lieden werden van 't bed geligt , en na 't afperfen van geld eerst vry gelaten. Bakkum , Kastrikum , Limmen en Uitgeest, werden gedurende 't beleg van Plaarlem door de Spanjaarden uitgeplundert.
Z. Zoo



3S4 F. V. TEILINGEN. BELEG»
Z. Zoo dat men van vriend en vyand te lyden hadt.
V. Dat wel meer gebeurt is. Een Hopman echter , onder Sonoy , die een Priester deerlyk mishandelt en eindelyk vermoord hadt , werdt in 't Voorhof van 't Pluis te Schagen onthoofd. Een van Sonoys volk te Zuidfcharwoude een Boer niet gereed genoeg vindende om hem over te voeren , floeg den Boer met de kolf van zyn Musket , dat hy 't beffierf. De Burgemeester Floris van Teilingen dreef 't inlaten van der Staten volk , na 't overgaan van Haarlem aan de Spanjaarden, door; waar toe de Friefche Poort werdt open gellagen. Daar op werdt de Kennemerpoort geopent, en werden de Spanjaarden uit deze Voorftad verdreven. Dit gebeurde in Hooimaand ; maar in Oogstmaand werdt de ftad belegert. Na drie weken belegs, zondt men den ftads Timmerman , die met een Polsftok , waar in een Brief, buiten en verder voort wist te komen, naar Sonoy te Schagen , en naar de Staten van West-Friesland te Ploorn, die veel hadden tegen 't inlaten van 't water. Men floeg in Alkmaar, gelyk elders, een Noodmunt, van Tin. Een harde ftorm uit den Noordwesten begunstigde het inlaten van 't water , door de geopende Sluis van Krabbendam. Te Eertswoud werdt ook de Sluis geopent; en niet tegenftaande de beletfelen van fommigen , daar in
ook



SCHERMEREIL ANDERS. 3S5
ook verhindert , vloeide het water wel haast over de meeste Landen benoorden Alkmaar. Na omtrent zeven weken belegs , brak Alva's Zoon , Fredrik , met zyn Leger op. De ftad was aan de Noordzyde aangevallen , daar zy zwakst was. Aan beide zyden werdt brand gedicht : Sonoy deedt fleilo , Egmond Binnen, den Hoef, Bergen enz. verbranden. In 't volgend jaar 1574 werdt die merkwaardige Byt, van twee en veertig voeten wydte , van Petten over Alkmaar tot Monnikkendam gemaakt. Naderhand werdt het Schermereiland door de Spanjaarden befprongen , maar zy werden door de Ingezetenen ook terug gedreven.
Z. Hebben die Eilanders , korten tyd geleden , niet nog een blyk van den ouden moed getoont ?
V. Kort na of nog onder de laaste omwending , werden zy door ftroopers, die , onder meer anderen , zich in 't doortrekken te Schermerhorn onthielden , befprongen. De Ryp , maar een uur van dien Horn of Hoek des Schermereiiands gelegen , en den naam hebbende dat 'er gegoede luiden woonen, werdt overvallen ; en onder 't voorwendfel dat men geweren kwam ophalen , werden fommigen berooft. Op 't gerucht der aannaderiug van andere Stroopers , kort na 't vertrek der Strooperen, waren de Rypers met Walvischlenfen , Hooivorken , Stokken en Knuppels reeds geB b reed



386 't platte land. geschillen.
reed om hun te ontvangen , ten blyke tevens hoedanige wapenen zy hadden of wisten te gebruiken. Dat Eiland, nu alleen .door de Ringflooten der drooggemaakte Meiren omringt, hadt in den Spaanfchen oorlog het water der Meiren rondom zich. Ik vinde in de Jaarboeken van Alkmaar, dat het Platte Land van West-Friesland een derde van de lasten des oorlogs droeg, en daarom Gemagtigden nevens de Steden, in de Staatsvergadering te Ploorn begeerde. In 't jaar 1577 was 'er een twist tusfehen Alkmaar en Ploorn over 't leggen van Verlaten , die zoo hoog liep , dat de Alkmaarders de vaandels al ontrolden ; maar het aanzien van Willem den Eerden bragt partyen tot bedaren; en zie daar dan de nuttigheid van een Stadhouder , doch het verfchilt veel op hoedanig eene wyze. Te Alkmaar, daar gelyk te Ploorn nog eene Arminiaanfche Gemeente is , beklaagden fommigen zich ten tyde der hevige Kerkgefchillen, dat men met ftil zitten en befcheiden zyn gevoelen te uiten naauwlyks voldoen konde ; en dit gebrek heeft meermaal plaats gehadt. Toen in 't jaar 1626 de Waard zoude bedykt worden , was 'er wéér vry wat gefchils tusfehen Alkmaar en Ploorn , daar de Langedykers tegen Alkmaar zich in mengden ; hier kwam men weder in 't geweer , maar de zaak werdt bygelegt. Dit was, zegt men, nog een fleepje der Friefche oorlogstogten ; maar het
Hoeksch



BEGEERTEN. HOFJE. 387
Hoeksch en Kabbeljaauwsch , het Kaas- eri BroodTpel, een gevolg van 't andere, de Spaanfehe onlusten en de Kerkgefehillen hadden zeker verwildering genoeg kunnen veroirzakem Wanneer in 't jaar 16.32 de Schermer beciykt wierd , was 'er weêr eenig gefchil , ook met die van 't Eiland, 't geen zoo hoog niet liep. Ik vinde aangetekent dat de Vergadering van West-Friesland, om een foort van Pestziekte, eenigen tyd uit Ploorn naar Alkmaar verlegt zynde , deze ftad dezelve gaern hadt willen behouden ; ook dat de Alkmaarders , WestFriezen willende genoemt worden , de wederoprichting der Munt zeer bevorderden , en die gaerne binnen Alkmaar gezien hadden. Verfcheiden Kloosters zyn 'er in deze ftad geweest , meest voor Vrouwen. 'Er zyn nog verfcheiden Plofjes ; het Wildemans Plofje , aan deze zyde , en naar 't Oosteinde der Oude VcST; in 't begin dezer eeuw gebouwt, en naar den Stichter dus genoemt , munt daar onder Uit ; het is gefchikt voor oude Vrouwsperfonen , uit alle de verschillende Christelyke Gezindheden , ook voor zulke die geen uiterlyke Belydenis hebben gedaan. Alkmaar hadt in 't jaar 1515 , zeven honderd vier en tachtig Plaardfteden , in 't jaar 1632 , zeven en twintig honderd en vyf en negentig Huizen , en in ft jaar 1732 , acht en twintig honderd en zeventien Pluizen en twaalf duizend Ingezetenen* Bb 2 Bi-



388 NERING. BELEGSBYZONDERHEDEN.
Bebalven de bezigheden der Kaasmarkt, en den Kaashandel , is in Alkmaar vry wat handel in Granen. Ook voorzien de Ingezetenen der omliggende Plaatfen zich hier , van veele nooddruftigheden. Men brouwt 'er ook zeer goed Bier. 'Er zyn vier Vendelen Schutters; en de ftad heeft vier Burgemeesters.
Z. Immers is 'er een gezegde : van Alkmaar begint de overwinning ? mag ik dan nog wel eenige byzonderheden van haar vermaard beleg hooren ?
V. Men was laast door 't verlies van Haarlem ter néér geflagen; maar 't gedrag der Alkmaarderen blies een nieuwen moed in , en van dit gedrag zyn de byzonderheden door eenen Foreest befchreven. Tegen 't groot getal der Belegeraren , waren 'er weinig weerbare Burgers , en nog minder Bezettelingen , nevens eenige ingefloten Vreemdelingen en Pluislieden. Meer dan eens ftortte een gedeelte van den ouden muur , aan de Noordzyde der ftad , in ; 't geen dan weder herftelt moest worden. Den i8den van Herfstmaand werdt de ftad voornaamlyk aan den Rooden Toren, ook de Oostertoren genoemt, nu nevens die geheele oude Vestmuur niet meer in wezen , en aan de Friefche Poort , hevig beftormt, na dat zy beide meerendeels tot puin gefchoten waren. Vrouwen , Jongens en jonge Dochters , hielpen met brandende Pekkranfen en Hoepels, en
met



STORM. OPBREKING. 389
met kokend Kalkwater; waar uit het gebrek aan manfchap en wapenen is af te nemen. Men bediende zich ook van fteenen. De Spanjaards , zich bedienende van een Stormbrug die op tonnen dreef, kwamen zoo na , dat Pieken , Slagzwaarden en Degens te pas kwamen , en men hun de brandende Pekkranfen om den hals wierp. Zelfs werden zy met vlammende takkebosfen en aangeftoken ftroo gezengt. Tweemaal hadden de Belegeraars versch volk aangevoert : van de Burgers en Bezettelingen waren 'er weinig gefneuveld. De Spanjaards waren vervolgens wel tot het befchieten der ftad, maar tot geen tweeden ftorm te krygen. Den twee en twintigften verlieten zy reeds eenige Sterktens. Zy waren in Ouddorp fterk gelegert. Afgeflagen , en verder door 't ryzend water belemmert, braken zy 't Beleg eindelyk geheel op. De Burgers, ftaande het Beleg hunne welgemoedheid willende toonen , fpeelden 's avonds op de Groote Kerk op fchalmeien. Wy lezen by Hooft:
Wanneer de hovelingen Een vrolyk liedjen zingen, 'T en is van vreugde niet, Mnar 't is om het verdriet, Daar 't hart af wordt verbeten, Een weinig te vergeten.
Bb 3 Zoo



39° WAPENEN. MOED. MOEDER.
Zoo fcheen het hier niet te gaan , gelyk gy nader zult hooren. Onder de Wapenen, door de 'kloeke Vrouwen , jonge Maagden en zelfs Kinderen gebruikt , worden door een ander' ooggetuige dan Mr. Nanning van Foreest nog opgetelt , heete pekel , heete pis , beete wapeling , dat is zeepfop , heete olie , gefmolten lood en geftooten glas. De verbittering tegen de Spanjaarden en Spaanschgezinden, van welken men niets goeds te wachten hadt, gelyk laast nog te Naarden en Haarlem was gebleken , was by uitftek groot. Toen de Burgers met den :tweeden ftorm bedreigt vvierden, waren 'er eenigen die zongen ; anderen riepen , ja , komt aan , uw kermis-kost is al ge* reed; 't was juist Amfteldamfche Kermis; anderen weder dronken den Spanjaarden een half glas Bier toe , en riepen , dat zy 't zouden komen halen : ja. dat meer is , zegt de Aantekenaar , de jonge Maagden hebben haar beste Keurs verwenscht , dat zy zouden aankomen ; maar de Spanjaards waren door geen flaan der Bevelhebberen , tot weder Bonnen, te bewegen. Eene jonge Dochter , in een Kloosterkerk veilig meenende te zyn , werdt doodgefchoten, door een Kanonkogel der Spanjaarden. Anderen bleven weder wonderlyk bewaart ; en de meesten die in den frorm bleven , hadden zich te veel blootgeftelt. Eene Moeder , haar eenen Zoon verloren hebbende,
ftondt



RECHT VAN EERSTEN NACHT. 391
ftondt ook den anderen af, tot verdediging der ftad. Deze laaste byzonderheid , is door nog een ander in dien tyd aangetekent.
Z. Genoeg byzonderheden ; ik heb reeds begrepen, hoe 't met deze belegerde ftad moet geftelt geweest zyn.
V. Ten minste weet gy nu , waar gy 'er meer van kunt vinden.
Z. Toen wy over Schagen fpraken , verlangde ik nog een vraag te doen. Ik heb eens gehoort van een Recht der Heeren van Schagen , van den eerften Nacht ; wat is dat toch ?
V. Gy moogt en moet my alles vragen. In den Tempel , een klein Rechtsgebied by Gouda , heeft de Heer het recht dat geene Bruiden , buiten 't Rechtsgebied gehaalt , zonder zyne toeftemming by baren Man mogen flapen; en voor de toeftemming wordt eenig geld gegeven. Of nu de Heeren van Schagen foortgelyk een recht oefenen , weet ik niet. Gewoonlyk verftaat men door dit recht, dat van den eerften nacht genoemt , een voonecht , dat de Heeren der plaatfen zouden gehadt hebben , om by de Bruiden , onder hun Rechtsgebied , den eerften nacht te mogen flapen ; en men wil , dat het van de Heidenen herkomftig zou zyn. Mr. Gerard van Loon beweert en bewyst daar tegen , in zyn w<rk genoemt Aloude Regeringswys van Holland, dat Bb 4 'er



S9a HEILO. WATERPUT.
'er alleen eene afkooping plaats hadt der werking van een beflu.it eener Kerkvergadering in 't laast der vierde eeuw , volgens 't welk alle Nieuwgetrouwden den eerften nacht niet by elkander mogten flapen , en dat dit door de Framche Koningen by algemeene wetten op drie nachten is verlengt ; zeker in dien duisteren ouden tyd , toen zy ook hier 't gebied hadden , hier gevolgt. Daar komt nog by dat de oude Duitfchers , volgens Tacitus, fchoon zy Heidenen waren, in zulk een fmaak niet leefden om te kunnen denken , dat door het recht van den eerften nacht iets anders zoude moeten .verftaan worden ; onze voorouders waren van die Duitfchers , en ten hunnen opzichte geldt ook deze aanmerking. Gy ziet nu in 't kort wat 'er van dat recht te zeggen was, dat nu nevens meer andere rechten, naar 't my toefchynt, wel gemist kan worden ; en anders heb ik 'er niet van gevonden. Zie daar het Rytuig dat ons afhaalt , nu de Postwagen , die tot Haarlem rydt , reeds lang vertrokken is. Wy zyn , langs dezen fchoonen weg en zyn hoog geboomte , tot aan het Dorp Heilo genaden. Aan den ringmuur van den Kerkhof, bewesten de Kerk , ziet men een gewoonen Waterput , zoo als 'er in de Wyk en elders meer gevonden worden , Willebrordsput genoemt, die men zegt dat omtrent het jaar 63o, wanneer hy en de zynen dorst hadden , op
zyB



BRON. KOULSTER. DE HOEF. 393
ayn Gebed ontfprongen is. Hy was , weet gy , een eerfte verkondiger of uitbreider van den Christlyken Godsdienst hier te Lande. Naar den kant van 't Dorp Limrnen zoude , by de nu verdwenen overblyffels eener Kapel, Maria met het Kindeken zich vertoont hebben, en nog in 't jaar 1713 in Wintermaand, onder een geluid van zoogenoemde Hemelftemmen , een andere Bron en daar door een Put ontftaan zyn , welks water zeer goed zoude geweest zyn tegen de Runderziektc , waar mede de omliggende Herbergiers veel voordeel deden; en werdt deze plaats , zoo wel als Willebrords put, zoo veel bezocht en zoo veel eere met openbare plechtigheden bewezen, dat 's Lands Staten in 't volgend jaar geraden vonden dat te verbieden. Wy zien hier ter linkerhand de Voorpoort van 't Huis Koulfier , 't welk gezegt wordt zeer oude grondflagen te hebben , en een geruimen tyd is bezeten in 't Gellacht van Van Kats , niet alleen vermaagfchapt aan dat van Koulfter , maar ook aan dat van Justinus van Nasfau , Zoon buiten huwlyk van Willem den Eerften. Daar zien wy de Egmonden. Naast aan Alkmaar ligt het Dorp Egmond aan den Hoef, gemeenlyk de Hoef genoemt, een zeer bevallig plaatsjen, by de groote overblyffels van 't Kasteel der oude Vryheeren , naderhand Graven van Egmond; de voornaamfte ftraat , die naar Kerk en Kasteel ftrekt , en Bb 5 de



394 CARTHESIUS. WITSEN.
de ruimte by deze gebouwen, heeft iets ongemeens. Het gezicht van daar op Alkmaar is zeer fchoon. Men vindt hier een Papiermolen en Linnenbleekery, in de nabyheid van 't helder Duinwater. In de Kerk , een vernieuwt Gebouw der vorige eeuw , met een doorluchtig Torentje op 't Kruisdak , liggen de koperen af beeldfels van den eerften Graaf en de eerfte Gravin van Egmond ; ze zyn ook overblyffels van een prachtige Begraafplaats , door Sonoys volk , dat deze beelden in 't water fmeet , verwoest. Hier kort by woonde in de vorige eeuw de vermaarde Wysgeer Carthefius, wiens Vaderland Frankryk was , en die door Koningin Christina naar Zweden werdt gelokt. De begraafplaats van den Burgemeester Witfen van Amfteldarn, meest bekent door 't geen hy tot nut der Zeevaart toebragt, is ook in de Kerk te vinden. De Groote'Kerk en Toren van Egmond aan Zee is door 't afnemen van 't Strand verdwenen, en eene kleine nog nieuwe Kerk is federt aan dezen kant van dat groote Zeedorp gebouwt ; in 't welk , gelyk hier alom , veele Roomschgezinden wooren. Een Heer van Egmond zoude tien Huizen hebben doen zetten , daar nu Egmond aan Zee is , mits de tiende Visch aan de Abtdy kwam; dus zoude dat Zeedorp daar aan den oirfprong verfchuldist zyn , gelyk de Hoef aan 't Kasteel en Egmond Binnen aan de Abtdy , vóór wel-'
ke
/



ABTDY* 395
ke omtrent de tiende eeuw hier reeds een Vrouwenklooster van hout en door Graaf Dirk den Eerften getimmert zoude zyn. Door Graaf Dirk deu Tweeden , zegt de Gefchiedenis , werdt dat Klooster , door de Friezen verbrandt, van Steen herbouwt , en 't zelve aan Monnikken ingeruimt , terwyi hy tevens verkoos dat het de begraafplaats der Graven van Holland zoude wezen. De Kloostervoogd verkreeg vervolgens de waardigheid van Abt , en naderhand werden daar by zelfs Bisfchoplyke Pronkfieraden gevoegt. 'Er was eene aanzienlyke Boekery , en 's Lands oudfte Gefchiedenisfen is men aan die Monnikken vcrfchuldigt. Deze Abtdy wordt gezegt , de grootfte , rykfte en oudfte dezer Lauden geweest te zyn, en dat zy nevens die van Rynsburg aan alle ander Geestlyk Rechtsgebied behalven dat van Romen onttrokken is. Dat Gebouw werdt vernieuwd door de mildheid van Graaf Dirk den Zesden en zyner Moeder Petronella , Weduwe van Graaf Floris den Tweeden, welker twee knielende af beeldfels ik mcene dat nog aan de aanzienlyke overblyffels van de Abtdy , van ongemeen grooten Duiffteen opgemetfelt , te zien zyn. De laaste Abt werdt Bisfchop van Haarlem , met de inkomsten der Abtdy, die nevens het Slot aan den Ploef in de Spaanfehe beroerten verwoest werdt. Gy ziet daar nog anderhalven Toren; 1 de derde is die der Kerk van Egmond Binnen,
waar



36 GRAAFSCHAP. GEZICHTEN.
waar van ook alleen het Choor in zyn geheel is. Men vindt de Abtdy , ook het Kasteel, in welftand , by Smids afgebeeld. Gy kent den Graaf van Egmond , die , nevens den Graaf van Hoorne , onder Alva , te Brusfel onthoofd werdt, uit de Vaderlandfche Gefchiedenis. In 't begin der vorige eeuw is 't Graaffchap van Egmond-, by koop , aan de Staten van Holland gekomen ; en thands worden de Egmoviden als Ambachts-Heerlykbeden door eenen Foreest bezeten. Zie hier, by deze gelegenheid, iets bekends aangaande vier voorname gedachten :
Brederode de edelfie, Wasfenaar de oudfte, Egmond de rykfte , Arkel de ftouttte.
Hier zyn wy weder geheel buiten , en meer dan onder Velzen , door de menigte der groote Buitenplaatfen , welke daar gevonden worden , terwyi de gezichten hier niet minder zyn. Myn oogmerk was alleen om u dat.gene te doen opmerken, dat anders reizende gemeenlyk niet opgemerkt wordt, en ik heb omtrent alles wat ik u mededeelde eene keus gedaan. De fchoone Landgezichten en de bekoorlyke ligging der Plaatfen moeten reizende gezien worden , zyn niet wel te befchryven. Daar zyn wy aan 't oude Dorp Limmen. Gy
zaagt



AKERSLOOT. KASTRIKUM. 397
zaagt de overblyffels der voorheen grootere Kerk , die in de achtfte eeuw reeds zoude vernieuwt wezen. Ter linkerhand ligt Jkerjloot, volgens Matthys van der Hoeve het eerfte Hoofddorp van Kennemerland , zynde Limmen het tweede , Uitgeest het derde en Velzen het vierde. Al voor het jaar 900 zouden goederen , te Akerfloot gelegen , aan de Kerk van Egmond gefchonken zyn ; ook verkreeg dat oude Dorp , 't welk federt dat de Spanjaarden 'er meê al huis hielden veel vermindert is, tolvryheid en andere voorrechten. Ter rechtehand ligt Bakkum , een oude Buurt en Vrye Heerlykheid, eertyds onder Egmond , in welker Rechthuis , weleer een Kapel, vyf Schepenen ook over lyfllraflyke zaken zitten. Zie daar ons tot Kastrikum genadert , mede een oud Dorp, gelyk aan de Kerk nog wel te zien is , en onlangs voor het uitbreken der oude Duiffteenen op fommige plaatfen nog meer te zien was. Hier trouwde de jonger Zoon van Graaf Arnoud , waar uit de Breederodens afkomftig zyn. Deze plaats, welker ligging zoo naby de Duinen niet onbevallig is , heeft de woede der Spanjaarden ook ondervonden , fchoon de Kerk in haar geheel bleef; zy heeft een zinlyk Rechthuis. Het Huis te Kastrikum , Kroonenburg genoemt , is nog in naam bekent. Ik vinde dat voor't jaar 1100 tusfehen die van Kastrikum en Egmond een zwaar ge-
fchil



3S9 UITGEEST. ZAAGMOLENS.
fchil gerezen is over 't leggen van een Dyk , tot fchade der Kastrikummeren , die den Dyk vernielden en 't hermaken gewapenderhand beletteden. Gy weet dat de Kastrikummers, voor ■ de laaste omwending , zeer lang , ingevolge het algemeene bevel , zich in den wapenhandel geoefent hebben. Het Dorp Uitgeest, dat gy daar ter linkerhand in zyne Tuinen ziet liggen , nevens Akerfloot Graaf Floris byftand gedaan hebbende , verkreeg nevens dat Dorp Tolvryheid ; vervolgens geraakte het mede in verval, waar door Hertog Aalbrecht hare Riemtalen moest verminderen. Elk moest toch in vroegeren tyd mee ter Heirvaart. De Spanjaarden verbrandden 't halve Dorp , en vermoordden veele Inwooners. Uitgeest bloeide in volgenden tyd door Smeederyen, Stokkemakeryen en andere neringen, die zeer vermindert zyn \ en een harer inwooneren , Cornelis Corneliszoon , vondt de Houtzaagmolens uit , in 't laast der zestiende eeuw ; hy ftelde den eerften , aan de Zaan onder den naam van 't Juffertje nog bekent , op een dryvend Vlot, om dien naar alle winden te kunnen draaien. Dat Dorp is , geheel anders dan byna alle Dorpen , en wel byzonder ook die in West-Friesland gelegen zyn , in verfcheiden Straten of Buurten , naar de wyze eener ftad aangelegt en verdeelt , doch meerendeels ruim betimmert , terwyi de ruimtens met Tuinen, Boomgaar-



GEZICHTEN. 29')
gaarden en andere Beplanting zyn aangevult; 't is ook niet overal beltraat; door welk een en ander, in bet doorkruilen , eene gedurige niet onbevallige verandering van Gezichten , alle in Dorpstrant , ontftaat. By Kerk en Rechthuis vindt men hoog Geboomte, en rondom hoogere en lagere Akkers en Weiden, afgewisfelt door een Watergezicht over de Uitgeestertnéer. By de Kerk en in 't midden van 't Dorp zyn bekwame Herbergen , die des Zomers, byzonder op de geenszins geringe Dorpskermis , van den Zaankant veel bezoek hebben. Maar ik heb u van dit Dorp al 't een en ander gezegt , dat gy reeds wist. Ik verkieze nu, van drie wegen, met u over't Duin te ryden. De nieuwe weg , om 't overftuiven van 't Duin hier onlangs aangelegt, wordt, zoo lang het Duin hier nog gebruikbaar is , weinig bereden ; en een andere weg, tusfehen den nieuwen en het Duin , heeft dikwyls zulke gaten , dat ik 'er eens een Paard byna als in heb zien verzinken. Schoon is 't Gezicht, in 't overryden van 't Duin , over Akkers, Weiden , Wooningen , Geboomte en Dorpen; en nu zullen wy welhaast t'huis zyn.
Z. Gaarne zoude ik nog iets van WestFriesland in 't gemeen hooren , 't geen , aan de drooggemaakte Meiren alleen reeds te zien, zulke groote veranderingen ondergaan heeft.
V. Daar toe zal ik my best kunnen bedienen



4C0 WEST-FRIESLANDS OPKOMST.
nen van Velius. West-Friesland , by anderen Noord-Holland genoemt , naar zyn klein begryp een van de vruchtbaarfte Oorden , hadt voor weinig eeuwen nog geen befloten Sleden: ik gebruik byna zyn eigen woorden ; Alkmaar dient men uit je zonderen. 't Beftond alleen uit Dorpen , en verfcheiden kleiner Buurten , hier en daar verftrooit zynde. Dewyl de Ingezetenen niet leefden dan van't Land, viel dit leven hun geffiaklykst , dat hun meest verdeelde , als door 't welk een ieder dichtst aan 't zyne kwam te woonen. Ook door dat zy zeer arm waren , en noch neringe ter Zee, noch verkeeringe met de Vreemden hadden, zoo misten zy 't middel, dat tot onderhoudinge der Steden dient. Want fchoon wel 't Land vruchtbaar was , en genoeg met volk bezet, zoo konden ze echter nimmer opkomen , en hun ftaat ten goede iets verzekeren : ten deele , meent hy , door hun eigen ongeregelt leven , dewyl zy byna geen wetten hadden; ten deele ook door die groote Watervloeden , die byna van jaar tot jaar hunne Landen overloopende , niet alleen de vruchtbaarheid derzelven zeer krenkten , maar dikwyls ook geheele Hukken wegnamen, tot groote fchade in menfchen , huizen en goederen : maar boven al door de geftadige oorlogen , waar mede zy altyd , van zoo verre de geheugenis der Schriften flrekt , binnen hunne palen gekwclt , en
om-



W. FRIESL. ONDER HOLLAND. 40!
ontrust zyn geweest; eerst door de Noormannen en Denen, die toen Heidens zynde, en meesters van de zee , hun met geftadig verwoesten en roven zoo drukten, dat zy nooit tot eenig Verhaal konden komen ; daar na als deze , nu Christenen geworden zynde, naauwlyks ophielden , door de Graven van Holland , die zich eenige heerl'chappye over hun toefchryvende , welke zy niet wilden aannemen , hun dierhalven nimmer in vrede lieten. Met deze Graven hebben zy voor hunne vryheid lang gevochten ; en of zy wel fomtyds een weinig dienden, dezelve echter altyd weder geaanvaardt, en tegen alle geweld -zeer vromelyk befchermt, gelyk klaarlyk blykt by de Graven, die in deze oorlogen tegen hun gebleven zyn. Maar ten lesten, na veel nederlagen en tegenfpoeds, zyn zy gedwongen geweest , zich met hun Vyand te vereenigen, en zich voorts onder zyn gehoorzaamheid ie geven, met zulke voorwaarden, als zy in hunnen nood best konden krygen. Dit gefchiedde te Toornebuig by Alkmaar, in 't jaar 1288 , onder Graaf Floris de Vyfde, die daar na, gelyk gy weet, door Gerrit van Velzen omkwam. Toen werden , om hun in den toom te houden, fommige vestingen , als namelyk de huizen van Wydenes en Medenblik , gebouwt. Ook werdt het land toen eerst bedykt in dier voegen, als het tegenwoordig is: en werden met een veel nieuC c we



402 WETTEN. RUST. WELVAART.
we Heerwegen daar door geleit, om te ligter van de eene Kogge in de andere te kunnen reizen; daar te voren deze, om den vreemden minder opens te geven, weinig waren; en de dyken, door het luttel opzichts, flecht, klein, en gantsch onbekwaam tot de fchuttinge dier vloeden, die maar iets boven de gewoonte rezen: zynde dit, naar zyn gevoelen, de voornaamfte oirzaak, zoo van alle de groote meiren binnen 's lands, als ook van 't verlies van zoo veel fchoone buitenlanden , die tusfehen Texel, Enkhuizen en Friesland nu van 't water ingenöfflen , en geheel in een volle zee verandert zyn. In dien tyd kregen zy ook Wetten en Regelen, daar zy zich voortaan naar zouden rechten. En was deze dag gelyk een einde van de vryheid, zoo ook een begin van rust en welvaart voor het land. Want fchoon wel eenige beroerten naderhand ontftonden, zoo waren ze echter niet zoo geftadig, als het Oorlog te voren was , en raakten gemeenlyk maar een deel daarvan. En hoewel de meeste beroerte, die een weinig daar na onder Graaf Jan den eerften was,, daar het Dorp Veronen in verwoest werdt , wel 't geheele land nog raakte, zoo duurde ze echter niet zeer lang, en konde dierhalven 't opkomen des lands niet verhinderen: want de zaken korts geftilt zynde , zoo als het land nu door het naarftiger bedyken voor het water meer bewaart was, en
dat



HANDEL. ZEEVAART. MARKTEN. 403
dat men 'er in een beter regel leefde , zoo waren de ichaden baast herwonnen, en de lieden begonnen van jaar tot jaar in goederen toe te nemen. Want niet alleen dat de rust hun rykdom baarde , maar door de vereeninge met Holland , begonnen zy ook allengs wat buurlyker te worden, en handelden wat meer buiten 's Lands, zoo met die van Holland zelve , als met andere nagelegen Volken: waardoor zy hunne zuivelen wat duurder verkochten , en ook andere Volken allengskens lokten, om die zelve by hun binnen 's Lands te komen zoeken, die "dan weder zulke Waren medebragten, als zy 'er best meenden uit te flyten. Dit gefchiedde by de naburen eerst, daar na ook by vreemden en vergelegenen , inzonderheid by de Denen, Bremers , en Hamburgers, die met hunne fchepen herwaards komende , 't eerfte begin gegeven hebben van de groote vaart op de Zuider - zee. 'Er waren toen nog geen byzondere Markten binnen 't Land, en kwamen dus de lieden allengs zelve plaatfen te begrypen, daar zy zich gewenden de goederen te verkoopen, de eene hier, de andere daar, zoo naar ieders eigen beste gelegenheid, als naar der vreemden meesten loop. Naar deze plaatfen, daar de neringe liep, liepen ook de menfchen , en zy werden allengs grooter en ryker, zoo dat ze de andere Dorpen hare Cc 2 ge-



4©4 STEDEN. AANMERKINGEN.
geburen overtroffen, en allengs in rykdom en menigte van menfchen kleine Steden geleken: zynde Medenblik alleen altyd geweest een van de voornaamfte Plekken van 't Land , de andere niet dan maar gemeene Dorpen , Hoorn ook geen Dorp, maar alleen flechts een Sluis met een Overtoom, waar door het Land zyn Binnenwater plag te losfen: waarom ook de andere Steden eer toenamen dan Hoorn, zynde ligter het beginfel van iet, dan van niet; hoewei dïe plaats eens begonnen zynde , door hare goede gelegenheid wel haast al de andere aglerhaalde. Zie daar omtrent de woorden , waar mede Velius zyne jaarlykfche gefchiede. nisfen van Ploorn aanving, zoo als hy die in 't begin der vorige eeuw eerst uitgaf; waar by zeer veel is óp te merken en ter toepasfing is overgelaten.
Z. Ik zag 'er uit hoe een volk opkomt, het fchadelyke der Oorlogen en Beroertens, het goede door den Christlyken Godsdienst aangebragt, ook hoe 'er nog iets kan zyn dat ons tegen vermindering of verlies van vryheid troosten kan.
V. Dan deed ik dubbel wel met u dit me. de te deelen. Aan veele Dorpen is nog te zien, hoe de Landlieden en Dorpelingen daar, in den ouden West-Friefchen trant hebben verkozen te blyven woonen.
Z.



W. FRIESL. TEGEN SPANJE. 405
Z. Met hoe veel vuurs • hebben de WestFriezen zich naderhand weder tegen hunnen Heer, Koning Filips, verzet!
V. Alleen om vry te zyn van gehoorzaamheid aan bevelen , ftrydig tegen bezworen handvesten en vryheden , gelyk dit van alle die Nederlanders kan gezegt worden, die zich tegen Spanje, en vervolgens wel byzonder tegen zynen zendeling Alva , verzetteden. Amfteldam , federt zoo yverig voor de vryheid, heeft toen veel kwaads berokkent, wel verre van de grondflagen voor den zetel der Vryheid. toen te hebben helpen leggen. Maar dit is lang voorby, en hoe veel is federt gebeurt, dat u reeds niet onbekent is! Gy weet dat Enkhuizen zich in Bloeimaand van 'tjaar 1572 eerst in dit Gewest voor de Vryheid verklaarde , waar in zy door de overige Steden, de Dor-s pen en 't Platte Land gevolgt werdt. Laten wy ons het toen volgende gebeurde in dit Oord nog eens herinneren. Gy weet ook, dat 'er een Vloot voor de Zuider-Zee werdt uitgerust, waar by kleine Galeien en ander Vaartuig voor de Meiren of Binnenlandfche Wateren gevoegt werden , terwyi men Schepen in 't Y deedt zinken om Amlteldam het uitloopen te beletten. In eenige Waterlandfche Dorpen , en op den Dyk , maakt men Schanfen , en zendt men volk; zoo doet men ook aan den Duinkant, daar wy 'er ook aan dachten, in 't Cc 5 l>y*



406 WACHTEN. 'T JAAR. 1^73.
byzonder ook op den Huigendyk, tusfclien de Waard en Schermer, 's Winters houdt men Paarden en Ysfieden in gereedheid. Alom zyn Wachten by opgerechte Masten; waar by men des nachts Vuurpannen, des daags Zeilen of Man len kan ophyfchen. Ik zeide u van een byt door gantsch West-Friesland. De bakens konden inéén uur weggenomen worden, wanneer men in de Noord • Zee een Vyandlyke Vloot ontdekte. Aan de andere zyde werdt ook alles , wat tot den aanval dienen konde , in gereedheid gebragt. In Wynmaand deinst de Vyand, met verlies, van Nieuwendam te rug naar Amfteldarn. In 't laatst van 't jaar blyft de West-Friefche Vloot, door de vorst ver» rascht, door 't fplyten van 't ys, by Noorden wind en hoogen vloed , behouden ; maar der West-Friezen Krygsvolk ter hulp van 't belegert Haarlem en gedreigde Leiden uitgetrokken, vallen de Waterlandfche Dyk en Schanfen in Wintermaand in 's Vyands handen. In 't jaar 1573, Haarlem ingenomen zynde, werdt Alkmaar door den Vyand vruchtloos belegert, niet alleen ; terwyi eenige doorgedrongenen te Hoorn opgehangen werden en daar tegen de Hui_,endyk verilerkt werdt; maar, fchoon de Vy.n.d nog meer in Waterland drong , van Zaandam tot Nieuwendam lag, en, door de gezonken Schepen geraakc, nog een fchans vermeestert, ftrykt hy den elfden van Wynmaand



DE JAREN 1574 EN l575' 407
maand de Vlag op de Zuider-Zee. In Wintermaand vertrekt Alva, door Requefens opgevolgt. In Sprokkelmaand van 't Jaar 1574 , wint de Vyand den geheelen Zaankant, behalven de Schans op 't Kalf. Let nu op de wisfelvalligheden des Oorlogs. In Lentemaand verlaat de Vyand het overwonnene, om den aantogt van Graaf Lodewyk; maar hy op de Mokerheide gefligen, keert de Vyand , beide ter tweede belegering van Leiden, en ter hervatting van den Oorlog in Waterland. De Vyand nu in Bloeimaand tot Asfendelft gekeert, neemt Wormer en Wormerveer, Ilpendam en Purmerland , maar eindigt den loop zyner overwinning voor Purmerend, op éénen dag. Het West-Friefche legertje by die Stad, verfterkt door de Bezettingen van Enkhuizen en Hoorn, onderfteunt door kleine Galeien en andere Vaartuigen, herwint het veroverde, en brengt den Vyand daar benevens nog aanmerklyk verlies toe. In Herfstmaand poogde men, uit eenige Amfieldamfcbe Schepen, by Monnikkendam Vee uit het veld te halen ; maar, zoo als ik reeds zeide, de Monnikkendammers verjoegen 't Volk, en namen verfcheiden fchuiten. In Louwmaand van 't Jaar 1575, terwyi te Breda vruchteloos over Vrede gehandelt werdt, kwamen die van Amfteldarn, over de Zuider-Zee, aan den Dyk tusfehen Hoorn en Enkhuizen , maar vonden dien zoo wel beCc 4 waakt»



4°3 't jaar 1576.
waakr, dat zy weken ; en vyandlyke Vrybutters op fchaatfen, werden door de Inwooners van 't Schermerland gekeerr; in de volgende Maand werdt de Vyand , door hun en Vrybuiters, met verlies daar afgeflagen, waar van ik reeds iets gezegt heb. Het Barndegat werdt, .door Sonoy, in Grasmaand ingenomen en be* fehanst; maar dat Gat en die Schaus, aan den Waterlandfchen Dyk, aan de andere zyde van Zaandam , werdt door den Vyand wederom bemagtigt. De West-Friezen hielden weder een Vloot op de Zuider-Zee, onder Marken, en Galeien op de Binnenwateren en Meiren. Zy hadden ook eenige Vaandels op de Dorpen , byzonder mee in het deel van Waterland dat onder hunne magt was , terwyi de wachten naauwkeurig werden waargenomen ; te vergeefsch poogde daarom ook de Vyand boven Alkmaar ten Lande in te dringen ; en de bevelen nopens het byten enz. werden tydig vernieuwt. Eindelyk, in 'r Jaar 1576,, nadat de Uppermagt over Holland en Zeeland, door Eüzabct, Koningin van Engeland, gewei» gert , Requefens oveileden , het Spaanfehe Krygsvolk door w.nbetaling oproerig geworden , en dit door alle de Nederlanden voor Vyand verklaart was, werdt de Gendiche bevrediging , tusfehen Holland en Zeeland ter eene en de overige INiederlandfche Landfchappen ter andere zyde, getroffen; eene bevrediging»



STAAT V. W. FIÜESX. HOLE. INW. ENZ. 4OO
ging , waarin naderhand wel een breuk gekomen, maar waar door West-Friesland tot heden van vyandlyk Krygsvolk ontledigt is.
Z. Maar hoe is de tegenwoordige Haat van West Friesland in 't gemeeu befchouwt?
V. De zinlykheid der Huizen op 't Land en op de Dorpen , waar van veele thands kleiner zyn , getuigt van den welvaart der Ingezetenen door 't geen tot den Landbouw behoort; de fchoone Huizen in de Waterlieden , tusfehen veele minderen of die zeer vervallen zyn, getuigen de overgebleven gegoedheid van eenigen, by de groote vermindering van den handel, die haar weleer den overvloed heeft aangebragt.
, Z. Hoe veel Inwooners rekent men in Holland en West. Friesland ?
V. Volgens fommigen achthonderd, volgens anderen negenhonderd duizend, waar van een derde ten Platten lande zoude woonen; eene bevolking die by uitftek groot is , en in de vorige Eeuw mogelyk grooter was, in een Landfchap, welks langte op dertig uren gaans, en welks grootfte breedte op negen zulke uren gerekent wordt. In Holland woont het meeste volk in de Steden, in West - Friesland ten Platten lande.
Z. Daar wy eenige Gefchiedenisfen van West-Friesland by elkander voegden, verzoek Cc 5 ik



4IO OVERGANG.
ik verlof, alvorens wy tot de befchouwing van andere Landfchappen overgaan, om iets voor te lezen , 't welk de Gefchiedenisfen van gantsch Nederland in 't gemeen, en van Hol. land en West-Friesland te famen en in 't byzonder betreft, in weinige bladen begrepen. V. Dit wacht ik van u, morgen.
ft
M E-



NEGENDE HOOFDSTUK.
INHOUD.
Oude Gefchiedenis des Vaderlands. Spaanfehe beroerten. Maurits, Fredrik Henrik en WU* lem de Tweede, Stadhouders. Stadhouderlooze Regeering. Willem de Derde, Erffladhouder enz Andere Stadhouderlooze Regeering. Willem de Vierde , volkomen Erfftadhouder. Jongfte Gefchiedenis. Schryvers. Uiterst middel»
.Zoon. De Gefchiedenis van 't Vaderland, is tevens die der Vryheid. Reeds honderd jaren voor het tydftip, van waar de Christenen hunne jaren rekeuen, was het, door de Batavieren en Friezen , deszelfs bewoouers , als een verblyf der Vryheid en der eenvouwigheid, in zeden en levenswys, bekent. Met de Romeinen ftreden zy daar voor, onder Claudius Civilis, en zy werden als Bondgenooten erkent. Alle tyden leerden de gevolgen der Bondgenootschappen , vooral met magtiger, kennen. De Romeinen echter vermeesterden de Franken, uit Duitschland gekomen, en deSaxers, die deze Landen naderhand waren ingedrongen;



412. OUDSTE GESCHIEDENIS.
gen; en eenige woeste Volken hier eenen inval gedaan hebbende, verdwenen van hier die Batavieren, naar welken men zich nog noemt, — door de overmeestering der 'Franken , naderhand Franfchen, van de overgebleven Friezen en Saxers , waar van een gedeelte zich naar Brittanje begeven hadt. In de zevende Eeuw werdt hier de Christlyke Godsdienst door de Koningen van Frankryk ingevoert, — in de achtfte Eeuw door Karei den Grooten, die de Friezen en Saxers geheel bedwong , doorgedrongen. Hy liet hun echter den naam van Vrye Lieden, mits zy zich door Rechters of Graven lieten bellieren, en ftierf. De Denen en Noormannen deden invallen. De Duitfche en Franfche Koningen, nakomelingen van Karel den Grooten, fielden Graven aan , onder welken die van Flolland en Zeeland de beroemdilen waren. Zeventien Graven waren 'er uit het Hollands huis; onder welken , na hevige ftryden, de West-Friezen, en wel eindelyk door Floris den Vyfden , den dood zyns Vaders wreekende, overwonnen zyn. 'Er waren Oorlogen met de Bisfchoppen van Utrecht over eenen Tol by Dordrecht, Jagt en Visfchery, — met den Graaf van Vlaanderen en den Keizer. Zelfs bemoeide men zich met den . heiligen Oorlog, om Jeruzalem van de Ongeloovigen te herwinnen, met Kruistogten tegen hun , en die genen die zich tegen de kneve-
la-



HOEKSCH EN KABBELJAAUWSCH. AIS
laryen der Geestelyken verzetteden. Men hadt ook Binnenlandfche Onlusten: de Kennemers . Belden zich, onder Gysbert van Amftel, tegen 't gezag der Edelen ; in wier ongunst Graaf Floris verviel, over de voorrechten die hy den Steden gaf en de gunst die hy fommigen Landbouweren toedroeg, 't geen hy in 't jaar 1296 ook met den dood bekocht. Onder de Graven uit het Huis van Henegouwen , drongen de Vlamingen tot in den Haarlemmerhout, maar werden te rug gedreven, en ontftondt de Hoekfche en Kabbeljaauwfche tweefpalt. Onder de Graven, uit het Huis van Beieren, hadt men weêr Oorlog tegen den Bisfchop van Utrecht. Albrecht, eerst Ruwaard, gaf den Steden veele voorrechten; hy oorlogde ook met de Gelderfchen, daar de tweefpalt der Fleeckerens en Bronkhoiften by plaats hadt; ook voerde hy de wapenen tegen de Friezen over Zee, verdeelt in Schieringers en Vetkoopers, en tegen Jan van Arkel. De Kabbelja'auwfchen waren vrouw Jacoba tegen ; zy werdt door haar laatfte heimelyk huwlyk met Frank van Borfelen, Stadhouder van Holland, van Gravin, Houtvesterin. Door een Schepen van Haarlem , Koster, werdt by haar leven , omtrent het Jaar 1428, de Drukkunst uitgevonden, terwyi in 't Jaar 1421 de Zuidhollandfche waard verdronken was. Onder de Graven uit het Huis van Bourgondiën, werden deze Landen meer
in



414 KAAS- EN BROODSVOLK.
in buitenlandfche Oorlogen gewikkelt. Philips door de Kloosterlingen de Goede genoemt, opvolger van Jacoba, gaf tot goedmaking veele handvesten , voorrechten behelzende. Zyn Zoon Karei de Stoute , niet minder Oorlogzuchtig, deedt zware beden, lag nieuwe belastingen op, en dit veroirzaakte opfchuddingen. Ply fneuvelde, tegen de Zwkfers opgetrokken, door verraad van eenen Vreemdeling , gevolg zyner vreemdelings - gezindheid. Het groot Voorrecht of Privilegie zyner Dochter Maria, in 't jaar 1477 gegeven, behelsde onder anderen , dat de Ambten alleen aan Inboorlingen zouden gegeven worden. De Kabbeljaauwfchen kregen de overhand , in de Regering. 'Er wnren Oorlogen met de Gelderfchen en Frankryk. Onder de Graven uit het Huis van Oostenryk, lieten de Hoekfchen zich nog zien; veelen hielden 't daar voor dat zy, Voorffanders van 't geen zy Vryheid noemden , het recht aan hunne zyde hadden. De Kennemers en verdere West - Friezen Honden op , onder den naam van 't Kaas- en Broodsvolk, voorgevende , door zware belastingen gedrukt, daar voor te ftryden. Dit eindigde met de komst van Albrecht van Saxen, door den Keizer gezonden , en tevens de tweefpalt der Hoekfchen en Kabbeljaauwfchen , na omtrent 150 jaren gedourt te hebben. Door huwlyken en verbindnisfen , waren de Graven magtig geworden:



KETTERS. 415
den: Philips, Zoon van Maria, Vader van Keizer Karei-, werdt Koning van Spanjen. Gedurende Kareis minderjarigheid, ftaken de Gelderfchen de Voorftad van Amfteldarn in brand; naderhand, onder Maarten van Rosfem , plunderden zy 's Gravenhage. Deze Karei, tydgenoot van Erasmus , mild in 't geven van tyteis om afhangelingen te maken , werdt Heer van al de Nederlanden , en wikkelde dezelven in Oorlog met Frankryk. De oude Gefchiedenis des Vaderlands en der Vryheid eindigt met het Jaar 1555 , toen Karei de Nederlanden aan zynen Zoon Philips afftondt, en zich in een Klooster begaf. Deze Philips , Koning van Spanje, kreunde zich minder dan zyne Voorzaten aan 's Lands Rechten en Vryheden, waar aan hy by Eede verbonden was; vernieuwende en verzwarende ook de bevelen zyns Vaders, te-» gen de zoogenoemde Ketters. Margareet van Parma, zyn Bastaard-zuster, was Landvoogdes , en gaf gehoor aan den Kardinaal van Granvelle , die zich veel gezag aanmatigde. De Staten , en wel voornamelyk Willem , Prins van Oranje, Egmond en Hoorne , 's Konings Stadhouders, kanteden zich daar tegen. Een Engelschman, wiens braafheid by niemand betwist werdt, Temple, zegt, dat zy dit deden, het zy uit drift of belang. De Kardinaal werdt opontboden; maar de bevelen tegen de Ketters
moes»



416 GEUZEN. BEELDST011MERS.
moesten uitgevoerC worden. Henrik vatrBrederode en veele andere Edelen en voornaamften des Lands , waar onder veele Roomfchen overeengekomen omtrent bezuiniging in huisHouding en kleeding , een loflyk voorbeeld , altoos naar te volgen, leverden daar tegen, in 't jaar 1566 , by de Landvoogdes een verzoekfchrift in, en werden Geuzen of Bedelaars genoemt, 't Hielp niet; de Ketters begonnen intusfchen openlyk , buiten de Steden , door Leerredenen hunne gevoelens te verbreiden ; Philips gaf bevel om dit te keeren , en de Edelen wapenden zich daar tegen , terwyi 't Gemeen de Kerken beftormde en de Beelden verbrak. Plaat tegen Spanje , welks misbruikte Godsdienst veelen daarom hatelyk v/erdt, bevorderde , volgens onzen Engelschman , de zoogenoemde Hervorming. Veele , vooral Roomfche Edelen verdroegen zich , na dit verfoeielyk werk , met de Landvoogdes, en hier en daar werden de Beeldftormers door Oranje en Egmond geftraft. Oranje , in ongunst blyvende , verliet het Land in 't jaar 1567, wanneer hy de Leere der zoogenoemde Ketteren aannam. Sommige Edelen werden gevangen, en Brederode werdt ten Lande uitgedreven. Grooter werdt de verbittering onder 's Lands Ingezetenen, by de komst van Alva als Landvoogd , met een Leger Spanjaarden. Egmond en Hoorne werden, door zynen Raad
der



SPAANSCHE BEROERTEN» 41?
Atv Beroerten, in 't Jaar 1568 te Brusfel onthalst. Hy vorderde een tienden penning. Veele gevluchten , waar onder Blois van Treslong , zwierven ter Zee; zy werden Watergeuzen genoemt , en namen den eerften van Grasmaand in 'tjaar 1572 den Briel in; waarop, na het te rug dryven van Bosfu, die Rotterdam indrong eri 'er Hecht huis hieldt , veele Steden Oranje toevielen, daar Amfteldarn zeer laat is bygekomen. De Gelderfche Stad Bommel voegde zich toen by Holland. Frederik, Alvaas Zoon ,• belegerde, na 't innemen en mishandelen van Naarden , de Stad Haarlem , 't geen zeven maanden , en wel tot den twaalfden van Hooimaand 1573, duurde; wanneer zy zich,; door hongersnood gedrongen , op genade en ongenade, met Hecht gevolg overgaf. Kenau :Simons Hasfelaar, bedaarde weduw, droeg hier met driehonderd Wyven, als Hopman, de wapens voor de Vryheid. Alkmaar, voorgegaan door' Burgemeester van Teilingen, daar Vrouwen en Kinderen yverden, moest hy den achtften van Wynmaand verlaten; en op de Zuiderzee Hoegen de West - Friezen den Graaf van Bosfu § dien zy gevangen namen. Alva ,- zegt men beroemde zich by zyn vertrek , dat hy , in 't zesjarig bewind, meer dan achttienduizend menfchen, om 't Geloof en zoogenoemde wederfpannigheid, hadt doen ombrengen. Resjuefens, zyn opvolger, hervattede$ door't be- ' D d Mé



4«8 CENDSCHE BEVREDIGING ENZ.
leid van Baldes, 't beleg van Leiden, dat door eene Vloot over 't overfrroomde Land , den derden van Wynmaand des Jaars 1574 ontzet werdt; waar na Leiden, voor hare ftandvastigheid , door Burgemeester van der Werf bevordert, de Hooge School binnen hare muren verkreeg. Dus liep echter de zaak des Vaderlands en der Vryheid , na de vereeniging van Holland en Zeeland en eene fchrikkelyke handelwys van Sonoy met de Roomfchen in 't Noorderdeel , dat Oranje in 't Jaar 1576 den voorflag deedt, om de Molens te verbranden, de Dyken door te Heken , en met alles , wat men meê kon voeren , het Land te verlaten. Maar na den dood van Requefens, floegen de Spaanfehe bezoldigde Knechten door wanbetaling aan 't muiten, plunderende ook Antwerpen , toen de rykfte Stad der Nederlanden, en volgde de Gendfche bevrediging van alle de Nederlanden , terwyi de Raad van Staten te Brusfel de algemeene Regering aanvaart hadt. Deze rust werdt geftoort door den opvolger van Requefens, Jan van Oostenryk, Zoon van Keizer Karei en zyne Zuster; waar door, na Haarlems, Amfteldams en anderer Steden overgaaf, in 'tjaar 1579 den drieëntwintigften van Louwmaand, Is gevolgt de Utrechtfche vereeaiging, tusfehen die Landfchappen , daar de zoogenoemde Ketters reeds de heerfchende party uitmaakten, en in 'tjaar 1581 de afzwering



, ORANJES DOOD. MAURITS. 41S*
ïing van Philips , terwyi tien Landfchappen , Zuidwaards gelegen , langzamerhand bukten. Oranjes dood, te Delft, in 'tjaar 1584, door een moorddadieen pistoolfchoot , verhinderde zyne inhuldiging als Graaf, waar tegen Amfteldam en Gouda, vroeger ook Schiedam, zich gekant hadden ; Philips hadt hem vogelvry verklaart. Men heeft gevraagt, of zyn naam geplaatst moet worden by dien van Brïltüs , Teil, Barneveld en Washington. Wie denkt, by deze namen , niet aan de yveraars voor de Romeinfche , Zwitferfche , Vaderlandfche en Americaanfche Vryheid? — Ik zal, met de Gefchiedenis des Vaderlands en der Vryheid , aanftippende voortgaan. Na ruim een jaar tyds , werdt Maurits, *s Printen Zoon, Stadhouder. Een Prins is een Vorst, en die naam kon de Stadhouder nooit verkrygen, dan met betrekking tot Gelderland, ten zy om de eere den Gezanten van dezen Staat bewezen. Engeland kreeg hier invloed ; Leicester, door Eh'zabet gezonden, moest echter, tot ongenoegen veeier Kerkleeraren, in 'tjaar 1587 vertrekken. Henrik de Vierde , Koning van Frankryk en Navarre , onderfteunde de Staten nog met geld, na dat hy met Spanje den Vrede gefloten hadt; wiens Koning, onze laatfte Graaf, kort daar aan , namelyk in 't Jnaf 1598 , overleedt. 't Vërbod van zyn opvolger, Philips, van de Vaart op Spanje en PorDd % «»•



42° BARNEVÉLD ENZ.
tugal, in 'tjaar 1599, gaf aanleiding tot de oprichting der Oost- en Westindhche Maatfchappyen. Prachtige Hofhouding hadt nog weinig naarvolgers: de Afgezondenen ter Dagvaart gedroegen zich nederig ; uit het Noorderdeel of West-Friesland waren 'er, zoo verhaalt wordt, die bun Knapzakje op den Vyverberg openden. Gebrek aan geld , bewoog Spanje tot een twaalfjarig beftand; in 't Jaar 1609, te Antwerpen, door Barnevelds yveren, gefloten. Terwyi men, door zyne bewerking, Briel, Vlisfingen en Rammekens van Engelands Pandfchap ontfloeg , werdt het Vaderland en de Vryheid hevig gefchokt, door de Kerkverfchilien tusfehen de naarvolgers der twee Leidfche Hoogleeraren Arminius enGomarus, Armimanen en Gomaristen, ook wel, naar zeker Vertoog en Tegenvertoog , Remonftranten en Contra-R.emonftranten genoemt, welke in 't Jaar 1619 te Dordrecht, eindelyk ten nadeele der Remonftranten beflecht zyn; by welke gelegenheid Olden-Barneveld , Hoogerbeets en de Groot, door ongewoone Rechters, de eerfte ter dood, de anderen ter eeuwige gevangenis gedoemt werden. Een Godgeleerd en Wysgeerig gefchil over de Vryheid, was nu bepaalt. 'Er is gefchreven, met oogmerk om nietigheden der Kerkvergadering aan te wyzen. Het werk van Brand over de Rechtspleging van dien tyd , zal altyd een Gedenkboek blyven.
Bar-



FREDUIK HENRIK. WILLEM II. 421
'Barneveld was die eerfte Staatsdienaar , die beloonde Raad, die toen Advocaat, na hem Raadperifionaris, van Holland genoemt werdt, Vriend van Maurits en zyn Vader , Hoogerbeets Penfioriaris van Leiden , en de Groot Penfionaris van Rotterdam. Ledenberg , Geheimfchryver der Staten van .Utrecht, hadt zich, uit vrees voor deze Rechtbank, het leven benomen ; zyn lyk werdt, in een Kist, aan een halve Galg gehangen. Bekent is St , hoe de Groot, in 'tjaar 1621, omtrent het einde van 't Beftand, uit Loeveftein ontkwam, en dat aan Iioogerbeets, in 't jaar 1626, zyne buitenplaats by Wasfenaar tot een verblyf werdt toegedaan. Ik zwyge van den toeleg op 's Prinfen leven , in 't Jaar 1623. — Fredrik Henrik was de opvolger, van zyn halven Broeder Maurits , in 't Jaar 1625 overleden , en verwierf zich het Stadhouderfchap van Groningen en Drent. By zyn'leven verkregen de Remonftranten weder vryheden , en werdt te Munfter de Vredehandeling begonnen, die in 'tjaar 1648 , geen jaar na zyn overlyden, tegen veeier en Frankryks genoegen , getekent werdt;waar by een andere Philips, Koning van Spanje, deze Landen , na een tachtigjarigen Oorlog, voor vry erkende. — Willem, Zoon van Fredrik Henrik , was reeds zyn opvolger geworden. Nu ontftonden 'er gefchillen over 't afdanken van 't Krygsvolk. De Stadhouder Dd 3 deedt



42* I STADHOUDERLOOS BEWIND.
deed? in 't Jaar 1650 zes Heeren van Holland naar Loeveftein voeren , en bragt Krygsvolk voor Amfteldarn ; welke Stad zich met hem verdroeg, en waar op de Gevangenen ontflagen werden, Hy ftierf in 't zelfde jaar. Zyne Gemaalin, Dochter van Karei den Eerften , Koning van Engeland , beviel , kort na zyn overlyden , van eenen Zoon, ook Willem genoemt. — Holland en de meeste Landfchappen bleven nu zonder Stadhouder , en in 't Jaar 1651 werdt, op de groote Zaal van 't Hof in den Haag, eene groote Vergadering gshouden, die door den Raadpenfionaris Rats geopent en gefloten werdt. Welhaast geraakte men in Oorlog met Engeland , daar Karei de Eerde onthalst was, en Cromwel als Refchermer of Protector regeerde. Holland bewilligde in de uitfluiting voor altoos van den jongen Prins, en op dien voet verkreeg men in 't Jaar 1654 Vrede; in welk Jaar Delft groote fch&de leedt, door 't fpringen van een Kruidhuis. Vervolgens onftondt 'er een Oorlog met Portugal en in 't Noorden, wyders, onder het twisten der Voetianen en Cocceaneu , met Karei , Zoon van den onthalsden, hier na zyne ballingfehao, by zyne herftelling, vriendelyk ontvangen, en niet den Bisfchop van Munlttr. Holland vernieuwde reeds de uitfluiting des Prinfen. De Ruiter, aan boord hebbende Cornelis de Wit, Ruwaard van Putten, Broeder van den Raad-
pen-



't jaar. 1672. 423
penfionaris Jan de Wit, als Gemagtigde van Staat, ftevende naar Chattam, en ftak verfcheiden Engelfche Oorlogfcbepen in brand ; dit, en een zware brand in Londen , bevorderde den Vrede, in 't Jaar 1667 te Breda gefloten. Met Munfler was de Vrede reeds getroffen. In 't gemelde Jaar hadt Holland , onder den naam van eeuwig Edict. , of eener altoosdurende bepaling, befloten , het Capitein-Generaalfchap, of algemeen Krygsbevelhebberfchap, nooit aan een Stadhouder te geven , en geen Stadhouder aan te fteller.: de andere Landfchap. pen fielden ook het eerde vast. Men begreep dat men zich by 't Stadhouderfchap , of wel by de groote magt, daar aan verknocht, niet wel hadt bevonden. De jonge Prins werdt ondertusfehen , in 't Jaar 1672 , voor éénen Veldtogt, tot algemeen Krygsbevelhebber aangeftelt. Lodewyk de Veertiende, Koning van Frankryk , en Karei de Tweede, Koning van Engeland, vooraf in heimelyk Verbond getreden, verklaarden in Grasmaand dezen Staat den Oorlog. Eene landing by Tesfel werdt, naar fommiger fchryven, door een ongewoone Ebbe verhindert. De Keurvorst van Keulen en Bisfchop van Munfter, verklaarden ook den Oorlog , en bemagtigden Overysfel ; terwyi de Franfchen, onder Lodewyk , Gelderland, Utrecht en drie Hollandfche Steden innamen. In Dd 4 on-



424 WILLEM III. DE WITTEN.
onderhandeling'getreden, kon men de eifchen niet inwilligen. — 't Gemeene Volk begeerde f-n verkreeg de verheffing van den Prins ; zyne waardigheden werden naderhand in de manlyke nakomelingen erflyk verklaart. De Raadpenfionaris , een Ambtenaar voor vyf jaren , maar gewoonlyk aanblyvende , Jan de Wt, opziener van 's Prinfen opvoeding, werdt gewond, — de Ruwaard van een toeleg op 's Prinfen leven befchuldigt, gegrepen, zwaar gepynigt , en niets belydende, zonder uitdrukking van misdaad van zyn Ambten ontzet en gebannen. De Raadpenfionaris hadt reeds zyn Ambt afgeftaan, en werdt by zyn Broeder op de Gevangenpoort ontboden; 't is bekent hoe zy hier beide vermoord zyn, en dat des Ruwaards befchuldiger, voor zyne dienften , van den Prins een Jaargeld kreeg. De Haag , zonder Koophandel , verblyfplaats van den Stadhouder, welvarende by de pracht der Plof houding, is hem byzonder toegedaan. Oproeren en veranderingen der Wethouderfchap, werden nu, gelyk meermaal, te werk geftelt. De Franfchen , onder Lodewyk, plunderden en verbrandden de Hollandfche Dorpen Zwammerdam en Bodegrave, waar van in een bekent Boekje veel gelogen is;' tn in 't volgend Jaar 1673 werden de over' heerde. Gewesten, door hun en de Munlïer-
fchëQ



REGEERINGSVERORDENINGEN. W 425
fchen verlaten. Het bedoelde Boekje, de Franfche Tiranny , ter Scholen ingevoert, fieeft federt plaats gemaakt voor een ander , waar in bewyzen aangehaalt worden , de Engelfche Tiranny genoemt. In 't Jaar 1674 floot men den Vrede met Engeland , Munfter en Keulen. De Regeringsverordeningen, door den Prins, voor Gelderland, Utrecht en Överysfel ontworpen, vermeerderden daar zyn gezag: in 't Jaar 1675 werdt hem 't Hertogdom van Gelderland en Graaffchap van Zutphen aangeboden ; maar hy wees dit van de hand, om dat men 'er in Holland en Zeeland tegen wag. Men geraakte in Oorlog met Zweden; dan, te Nieuwmegen werdt de Vrede, in 'tjaar 1678 ook met Frankryk gefloten. In dezen tyd was hier Gezant van Engeland de Ridder Temple , bekent genoeg door zyne Aanmerkingen over de vereenigde Nederlanden enz. Intusfchen was de Prins met' eene Engelfche Prinfes, Maria, Dochter des Ilertogs van Jork , getrouwt. 'Er is vervolgens nog gefchil geweest , tusfehen Amfteldarn en den Prins, over eene werving, 's Prinfen Schoonvader, nu Jacob de Tweede, Koning van Engeland , ftondt dea Roomfchen Godsdienst voor; Lodewyk de Veertiende onderfteundé hem , herroepende ook 't Edict van Nantes , waar by Plenrik de Vierde den Hervormden Dd 5 vry-



4^6 WILLEM, KONING.
vryheid van Godsdienst hadt toegeflaan. Dc geboorte van eenen Engelfchen Prins , federt Pretendent genoemt , werdt verdacht. Veele Pranfche Hervormden kwamen herwaards. De Prins ftak in 'tjaar 1688 naar Engeland over; hy en de Prinfes werden 'er, in 't volgend jaar, tot Koning en Koningin gekroont. Weder Oorlog, en vruchtlooze poging, om de bepaling of acte, ten tyde van Cromwel in't Jaar 3651 tot benadeeling van onzen Koophandel gemaakt , in te trekken. De Koning kwam meermaal hier en hadt veel gezag; waar van tot een proef kan dienen het voorgevallene te Goes, in 't Jaar 1695. Hy beleefde de beginfclen van den Oorlog over de Spaanfehe nalatenfehap , na dat in 't Jaar 1697 te Ryswyk by den Haag de Vrede herftelt was; ftervende hy, na de Koningin, in 't Jaar 1702. Zyne Schoonzuster Anna was in Engeland zyne opvolgfter.' Men bleef hier zonder Stadhouder , behalven dat in Friesland en Groningen het Huis van Nasfau-Dietz het Stadhouderfchap bleef bekleeden. Czaar Peter van Moscofien was bier , in 't laatst der vorige Eeuw, het Scheepstimmeren komen keren. — lk fpoede my tot nog eenige trekken , uit de latere Gefchiedenis des Vaderlands en der Vryheid. Hevige onlusten ontftonden 'er in de andere Landfcbappen, gevolgt door veranderingen in de Regering. Prins Jan Willem
Fri-



FRISO VERDRINKT. ZIJN ZOON. 447
Frifo, Stadhouder van Friesland, Groningen en Drente , uit het Leger naar den Haag willende reizen , om met den Koning van Pruisfen te handelen over de nalatenfchap van Koning Widem , verdronk in 't overvaren aan den Moerdyk , in 't Jaar 1711 ; nog in 't zelfde Jaar beviel zyne Gemaalin van Prins Willem Karei Henrik Frifo. In 't Jaar 1713, werdt te Utrecht de Vrede getekent, en vervolgens floot xnen met den Keizer een Tractaat van Barrière in de weleer Spaanfehe- federt Oostenrykfche Nederlanden; eene handeling, door welke fommige plaatfen daar tot fterke grenzen moesten dienen. De Keurvorst van Hanoverwas, door 't overlyden van Anna in 't Jaar 1714» onder den naam van George den Eerften , Koning vaa Engeland geworden; de Opftand van den Pretendent , werdt met hulp des- Vaderlands gedempt. In 't Jaar 1717 brak de Asfendelftfche Dyk door. 't Jaar 1720 is berucht door den Wind- of Actiehandel. Frifo werdt in 't Jaar 172a Stadhouder van Gelderland, op zeer bepaalde voorwaarden; hy was Erfftadhouder van Friesland, en reeds Stadhouder van Groningen en Drente. 'Er rezen onlusten over een Oostindiefche Maatfchappy te Oostende, welke weder vernietigt werdt. Frifo trouwde in 'tjaar 1734 met Anna, Kroonprinfes van Engeland of Groot • Brittanje, Dochter van George dea Tweeden. Verbeurtverklaring van Goederen,
werdt



42" ALGEMEEN STADHOUDER.
werdt wat vroeger in Holland vervolgens ook'in Zeeland afgefchaft. Het Vaderland onderfieunde Maria Therefia , 's Keizers oudfte Dochter , met geld, en, tegen 't begrip eeniger Leden van Staat, 'met Krygsvolk, in den Oorlog over de Oostenrykfche nalatenfchap,in 'tjaar 1740 uitgeborften. Men ftondt George den Tweeden in 'tjaar 1744 ook by , tegen eenen Inval in Schotland voor den Pretendent. Frankryk tegen Maria - Therefia , Koningin van Hongaryen , oorlogende , nam eenige Plaatfen in de Oostenrykfche Nederlanden , waarin , volgens Barrière-Traclaat, Bezetting van den Staat lag. Frankryk floeg de onzydigheid voor; maar men onderfieunde de Koningin met nog meerder Krygsvolk. Plaar Gemaal werdt in 't Jaar 1745 Keizer, onder den naam van Franciscus den Eerften. Brusfel ging ja 'tjaar 1746 over aan Frankryk, dat het Vaderland weder vruchtloos onzydigheid voorfloeg, gantsch Oostenryksch Braband , enz. bemagtigde, en in 'tjaar 1747 verklaarde, dat het der Staten Bodem niet ontzien zoude. Dus vielen de Franfchen , dus viel Lodewyk de Vyftiende, in Staats - Vlaanderen; en door fterke bewegingen onder de menigte, in Zeeland begonnen, werdt Frifo , Stadhouder der overige Landfchappen, dus ook van PIolland, en met meerder waardigheden dan vorige Prinfen van Oranje bekleedt; in de mannelyke
en



'T JAAR 1748. GOUVERNANTE. 429-
en vrouwelyke Nakomelingen erflyk verklaart, terwyi Bergen op Zoom overging; -waar na. eene milde gift van den vyftigften penning gevordert werdt. De geboorte van den tegenwoordigen Erfftadhouder, Oproeren , Regeringsveranderingen, de affchaffiug der Pachten en daar door veroirzaakte invoering der gadering, ook de Vrede te Aken, hebben 'tjaar 1748 gedenkwaardig gemaakt. De Prins in 't Jaar 1751 gedorven zynde, kwam de Prinfes Weduw in 't bewind, met den tytel van Gon« vernante. Men klaagde, ook by haar, vruchtloos over de Rooveryen der Engelfchen, toen met Frankryk in Oorlog over de Americaanfche Bezittingen, 't Gebeurde met Plaarlem over de Regeringsbeftelling , laat ik onaangeroert. '£r werden aardbevingen gevoelt. Een Friese h Edelman, van Plaren, was 't met de Prinfes niet eens; daar op volgde de bekende befchuldiging, wegens zyn huislyk leven. Zy ftierf in 't jaar 1759. *-*e Veldmaarfchalk , Hertog Lodewyk van Brunswyk-Wolfenbuttel, reeds de Vriend des vorigen Stadhouders , verkreeg veel gezag. De vervvydering tusfehen Holland en Groningen, door dat dit Landfchap lyfrenten onbetaalt liet, hieldt in 't volgend jaar op. In 't Jaar 1766 werdt de tegenwoordige Erfftadhouder , gedurende wiens minderjarigheid ook over de voogdy met de Stad Kampen on-



43.0 JQNOSTE GESCHIEDENIS.
genoegens waren ontftaan , iugehuldigt, tredende het volgend Jaar in huwlyk met Frederica Sophia Wdhelmina, Prfnfes van Pruïsfen. 'Er werden eene Prinfes en twee Prinfen geboren. Met Frankryk werdt in 't jaar 1774 vastgeftelt, dat de wederzydfche Ingezetenen kunnen erven. Ernfüg werden de gefchfllen tusfehen Engeland en zyne Noord-Americaanfche Volkplantingen in 't Jaar 1775, waar in Frankryk •n Spanje zich mengden , tetwyl onze Koopvaart door de Engelfchen veel fchade leedt. Dertien Volkplantingen vereenigden zich in 't Jaar 1777. Na de langfame toetreding van 't Vaderland, tot eene Gewapende Onzydigheid, verklaarde Engeland , dat eerst veel weg gefooft hadt, het den Oorlog; en op den Hertog viel 't vermoeden van verregaande Engelschgezindheid. Veel fchade geleden zynde, werdt in 'tjaar 1781 geleide der Koopvaardyfchepen verleent, onder den Schout by Nacht Zoutman , die , den vyfden van Oogstmaand , op Doggersbank reeds door eene Oorlogsmagt van zware Engelfche Schepen werdt aangetast , met dien uitflag echter dat de Engelfchen weken. Hier by is het, tot fchade der Zeehandelaren, gebleven ; terwyi den Keizer , Jozeph den Tweeden , het Hechten der Barrière werdt ingewilligt. Deze Staat erkende in 't Jaar 1782 de onafhanglykheid van 't nieuw
Ge'



VERVOLG EN GEVOLGEN. 4Jt
Gemeenebesl. Frankryk ftelde voor om eenige groote Schepen, die men Schepen van Linie noemt, naar Brest te doen zeilen, om die by zyne Zeemagt te voegen ; 't werdt aangenomen, maar bleef achter. Burgeryen begonnen op onderzoek van zaken te dringen. Engeland toonde neiging tot Vrede, die eindelyk gefloten werdt, en erkende de dertien Staten in America als onaf hanglyk. Frankryk werdt, voor edelmoedige teruggaven van heroverde Bezittingen van dezen Staat , bedankt. De zestiende Lodewyk beklimt daar nu den troon. De Hertog vertrok , na 't ontdekken van *t fchriftlyk blyk dat hy des Stadhouders Raadsman was , de Acto van Confulentfchap genoemt, met den Stadhouder gemaakt; en hy is federt geftorven. De dood van den Overysfelfchen Edelman Capellen tot den Pol werdt by veelen betreurt , vroeger de afzetting van een Hoogleeraar in 't Natuurlyk Recht te Groningen , met name van der Marck. In 't Jaar 1785 moest men zich ten Platten Lande in den Wapenhandel oefenen, gelyk reeds buitengewoon in de Steden gefchiedde. De handigheid in 't gebruik der Wapenen, was meer en meer zeldfaam geworden, doot de bepalingen op de Jagt enz. Gefchilleu met den Keizer , over de Schelde en de Grenzen, werden door bemiddeling van Frankryk Ver-
ef-



43» DE MAGT DES ZVVAARDS.
effent ; waar op, met dat Ryk, tot veeier genoegen, een verbindnisby Tractaat van Alliantie volgde. Den Stadhouder werdt intusfchen 't Bevel over de Bezetting in den Haag ontnomen, en hy vertrok naar zyn Buitenvefblyf het Lo, op de Veluwe. De hooge Krvgsraad , den Stadhouder weieer zeer dienftig, werdt afgefchaft. Men fprak van OnderStadhouders, Premiers of Eerften en Stadhouderlyke aanbevelingen, welker beftaan men als onwettig befchouwde. De Drukpers was vry. — Ploe veele Ingezetenen wyders, voor 't geen zy Vryheid noemden, y verden , — welke Oproeren te voren en federt met Plunderingen plaats hadden , — hoe Ütrecht en Plollands Grenzen door Gewapende Burgers bezet zyn, na dat Hattem en Elburg , twee Veluwfehe Steden , hadden moeten bukken , — welke oneens- en verdeeldheden 'er tusfehen 's Lands Beftierers ontftonden, — hoe men in de Regeringen veranderingen bragt, — hoe men den Stadhouder aan een Berichtfchrift of inftrucYie poogde te bepalen, en den Volksinvloed, ook op de aanftelling der Regenten, daar voorheen niet aan gedacht was, trachtte in te voeren,— hoe de Prinfes op eene Haagfche Reis is tegengehouden , — hoe Utrechts en Hollands Grenzen in Plerfstmaand des jaars 1787 zyn verlaten , de Pruisfen ten Lande zyn ingekomen,
en



OUDE CONSTITUTIE. SCHRYVERS. 4§5.
eh Amfteldarn zich nog daar tegen Verzet heeft,
maar ook gebogen is , hoe veelen naar
Oostenryks Braband en elders been geweken zyn , — hoe de Stadhouder herftelt is , de Regeringen verandert zyn $ — Welk een Toneel 's Hertogenbosch geweest is, — boe met Engeland en Pruisfen vërbindnisi'en zyn aangegaan, — dat de Poort, de Stadhouderiyke genoemt, voor de Staatsleden gefloten , en de Tweefpalt, ten minde de beroering nog niet ten einde is , — van dit alles weten Wy in dit ten einde fpoedend Jaar 1788. Ondertusffcheh, hoe men denken moge, is dit zeker , dat wy de belastingen dragen, uit zoo veele Oorlogen en Onlusten omftaan, en dat zonder Eendragt het Vaderland en met het Zelve de Vryheid verloren gaat. Byeenkomften in Doelens, om naar *t wit te fchieten , en andere uiifpanningen , kunnen daar toe mogelyk bevorderlyk zyn.
Vader. Bewaar dit ftukjen , by de aantekeningen die gy nu maakt, fchoon gy herhalingen moogt vinden, die hier onvermydelyk waren , en bedien u tot meerdere vordering van de Verkorte Vaderlandfche Historie , uit het u anders ook bekende Werk van Wagenaar getrokken, of van het Vereenigt Nederland door Martinet* Den afval van Spanje 4 door binnenlandfche gebeurenisfen, zult gy by Hooft uitvoerig befchreven vinden. Zingende" E e



434 UITERST MIDDEL.
zich de Gefchiedenis te erinneren, is thands buiten gebruik; echter , zoo ik my niet bedriege, zult gy daartoe ook eenigzins gelegenheid bekomen. — Dan , wy zullen het voor ditmaal hier by laten, en naar eene andere der Vaderlandfche Landfchappen overgaan, alleen als eene byzonderheid aanmerkende, dat men , ten tyde van Tempte , als een uiterst middel voor dezen Staat befchouwde, zich by 't Keizerryk te voegen, zoo als gy in *t zesde Hoofdftuk zyner Aanmerkingen kunt aangetekent vinden.
TIEN-



TIENDE HOOFDSTUK.
INHOUD.
Het Sticht. Over Hollands belang. Utrecht. Amersfoort. Rhenen. Wyk by Duutftede. Montfoort. Zeist enz. Unie. Gelderland. Nymegen. Tiel. Bommel. Kuilenburg. Buten. Zutfen. Doesburg- Deutichem Tzct. Lochem. Diamanten Grol. Bronkhorst. *s Heerenberg. Montvirland. Burg. Borkelo. Eibergen. Breedevoort. Winterswyk. L'gtenvonrde. Arnhem, enz Harderwyk. Wa* geningen. Hattem Elburg. Nieuuokerk. Dorpen, Lusthuizen en bekoorlyke Oorden.
V ader. Zyt gy reisvaardig? wy zyri in Amfteldarn , en begeven ons met de trekfchuit naar de Stad Utrecht, hoofd des landfchaps, ook wel het Sticht genoemt tiaar *t oud Bisfchopiyk gezag , waar toe de Stad ten zetel diende, terwyi de Bisfchoppen hun Waereldlyk gebied by 't Geotlyk poosrden uittebreideri « en zulks langst in Overysfel, Veel korter in Ee a ëiti



436 HET STICHT. HOLLANDS BELANG.
een gedeelte van Gelderland en Friesland en over Groningen en Drente behouden hebben. Dit Landfchap grondde zich in 't jaar 1674 nog op haar oud Kerklyk Gezag, om den rang voor "Friesland te behouden. Dewyl gy de Kaart voor u hebt , geef ik u geen GrensbefchryVing. De grootfte lengte des Landfchaps be-
• draagt veertien, de grootfte breedte zeven uren gaans; de Inwooners worden op ruim zeventig duizend gefchat. Op de Kaart zult gy de gefteldheid van den grond, immers den loop der Rivieren aangewezen zien : Granen , Zuivel , Wol , Tabak , Hout, Tuin- en Boomgaardvruchten , zyn de voortbrengfels van 't Landfchap. De lucht is, byzonder naar *t hooge, zeer gezond. Omtrent Loenen, Breukelen en Maar/en, drie bekende Dorpen aan de Vecht, welke wy langs zullen varen, liggen veele Lusthoven der Amfteldamroeren. Te Maarfen
-hebben veele Joden zicli neêrgezet. Wy fchetiin niets van de Toneelen , die hier by de laatfte omwending plaats hadden. By deze aanroering echter iets in 't voorbygaan. Over 't midden der vorige Eeuw vericheen 'er een Boekjen , eerst genoem; Intrest van Holland, vervolgens, Heilzame Politieke Gronden en Maximen der Republiek van Holland en WestFrksland ; waar by beweert werdt, dat die Lai den , alleen met Utrecht vereenigt , best zouden varen, en, hoewel met meerdere on-
kos«









staten, domheeren. 437
kosten , ook des noods wel zonder Utrecht zich zouden kunnen (taande houden. Een be-. grip, zoo zeer verfchillende van dat, volgens 't welk alle de Nederlandfche Gewesten met elkander zich zouden moeten hebben verbinden en als vereenigen, naar aanleiding der Gendfche bevrediging. De Staten van Utrecht beftaan uit drie Leden; de. Geëligeerden of gekorenen uit de vyf zoogenoemde Geestlyke Capittelen of Collegiën , beftaande thands uit Waereldlyken , die gemeenlyk Domheeren of Kanonniken genoemt worden; de Ridderfchap en Edelen; de Stad Utrecht , met de Steden Amersfoort, Rhenen, Wyk te Duurftede en Montfoort. Het aandeel van een Kanonnik, dus genoemt om dat hy van ouds naar zekeren Canon of Regel in gemeenfehap met anderen in een Klooster leven moest, wordt nog prebende of prove genoemt, en beftaat in een inkomst of voordeel van de oude Geestlyke goederen. De Proosten zyn aan te merken als Heeren, voor hun leven , over de Dorpen en Heerlykheden, die tot de Proostdye behooren. De Dekens roepen een Capittel byeen , en zitten daar in voor.
Zoon. Wonderlyke fchikkingen I
V. 'Er is wel verfchil geweest , of de Stad Utrecht niet alleen het derde Lid van Staat uitmaakte. De gewoone Vergaderingen der Staten , zyn in Hooi- en Wintermaand, 't Is Ee 3 be-



438 UTRECHT. LIGGING.
bekent genoeg, dat de Staten aller omligsende Landfchappen , den tytel voeren van Edele Mogende Heeren. 'Er zyn in 't Sticht vier Maarfcbalken , wier ambt (trekt t..t handhavinge der gemeene ruste en veiligheid ten Plattenlande, en die dus als Landdrosten kunnen aangemerkt worden. Een Kimeraar zoude in Holland Rentmeester genoemt worden. Zie daar de Stad utrecht , in dezen zeer bevalligen oord , byna in 't midden des Lands, omringt van lommerryke Buitenfingels, vruchtbaar Zaailand, dicht en hoog geboomte, vette Weiden en aangename Lusthoven. De Stad ligt in de gedaante eener Harp, in 't langwerpig vierkant. Zy heeft diepe Grachten, zware Waden en hooge Muren, met oude gedeeltlyk afgebroken Torens. De Bolwerken, van lateren aanleg, zyn tot Tuinen en andere gebruiken gefchikt. Op de Wallen, die zeer breed zyn, ftaan een of meer ryen hoog geboomte, tusfehen en onder welken lchoone Wandelwegen zyn, welken op de Hoven en Landeryen, die de Stad omringen, uitzien. Utrecht heeft thands vyf Poorten ; de Toifteegpoort , aan *t Zuideiude der Stad, de Catharynen- of Leidfche Poort, een deftig Gebouw, de Waard- of Amfteldamfche Poort , by welke wy zullen aankomen, de Witte-Vrouwen-Poort , van ouds de Gejderfche Poost genoemt, een prachtig Gebouw , en —■ |a , het Malie-Poortje ,
aan



MALIEBAAN. GESCHIEDENIS. 439
aan dezelfde of Oostzyde der Stad , een uitgang naar de uitmuntende Maliebaan, twee honderd roeden lang, met Wandel- en Rywegen , die met verfcheiden ryen hooge lindenboomen bezet en met fchoone Tuinen bezoomt zyn. Men verlustigt zich hier, met balflaan en wandelen. De omtrek der Stad buiten de Wal" len, rekent men op omtrent anderhalf uur gaans. Aan de Westzyde zyn drie Grachten gegraven , tot Uitlegging der Stad , en met hoog geboomte tot aangename wandelplaatfen beplant ; welke Uitlegging is achtergebleven door den ramp van 't jaar 1672. De naam van Utrecht is , volgens fommigen , eene verbastering van Oud-trecht. Zy is ongetwyfelt eene der oudfte Nederlandfche Steden. Doch men vindt van Utrecht weinig meer dan den naam, voor de zevende Eeuw. Een der Graven van Holland brak het beleg van Utrecht op, toen de Bisfchop hem met den Ban dreigde. De Stad heeft beide door vuur en water geleden. Voor Graaf Floris den Vyfden van Holland , moest zy de Poorten openhouden. Zy bemoeide zich vervolgens ook met de Hoekfche en Kabbeljaauwfche verdeeldheden der Hollanderen. Men vindt dat de Raad der Stad, in 't Jaar 1439 , het toveren , 't welk toen Berk in zwang ging, als tegen hel Heilige Geloof zynde, heeft doen verbieden. Filips van Bourgondiën, Bisfchop van Utrecht, en Adriaan Ee 4 de



44^ HOOGE GROND. STATENKAMER.
de Zesde, te Utrecht uit geringe Ouders geboren, Paus, zouden zeker de Kerkhervorming bevordert hebben , indien de dood hun niet verhindert hadt. In 't jaar 1748 rekende men in de Stad meer dan vyf en twintig duizend ingezetenen. Zy wordt in de lengte doorfneden van twee Graften, de Oude en de Nieuwe Graft , ter gelegenheid van Brand aangelegt. Zy zyn beide met hooge Wallen opgehaalt , ter oirzake van den hoogen grond der Stad. Men ontmoet hierom, inzonderheid op de Oude Graft, Huizen en VVerkplaatfen, die met hunne Daken en Schoorfteenen maar pas uitfteken , boven de lagê fteenen Borstweering langs de Wallen. Onder de Straten dezer Grachten, liggen diepe overwelfde Kluizen, op welken de Straten rusten. Veelen dezer Kluizen behooren tot de wooningen , waar aan zy gelegen zyn : anderen worden tot byzondete gebruiken verhuurt. Over beide deze Graften, liggen veele deenen Bruggen : fommigen van welken zoo breed zyn, dat zy tot Markten dienen. De Neude, en het Vreeburg, by de Catharynen-Poort, ter plaatfe van 't verdwenen Kasteel , anders de Paardenmarkt, zyn zeer aanzienlyke Pleinen. In den Noordwesthoek der Stad, is het zoogenoemde Paardenveld en ss Hofs Gerechtsplaats. De Staten- Kamer ftaat in den Zuidwestelyken hoek van het St. Jans i^erkhof 9 en, was voorheen een gedeelte van
een



ARMSTOELEN. GERECHTSHOF. RAADHUIS. 44.
een Klooster; de Groote Zaal en RidderfchapsKaïner, daar toe behoorende, hebben een Prachtigen Armftoel voor den Stadhouder.
Z. Geen gering teken van onderfcheiding.
V. Een blyk van zyn groot gezag in dit Landfchap. Het Gerechtshof, ftaande bezuiden de Domkerk, is een ruim oud Gefticht, weleer een gedeelte eener voorname Abtdy ; in de Raadkamer en op de Pvolle, zyn fraaie vergulde Armftoejen voor den Stadhouder ; die op de rol heeft het voorkomen van een prachtigen Troon, op welks verhemelte de Gerechtigheid, zoo als die gewoonlyk verbeeld wordt, by het Wapen van den Erfftadhouder te zien is.
Z. Ik zag onlangs, voor eene oude vertaling der Inftituten of onderwyzingen van Justiniaan , dat zelfde beeld, de fchaal houdende tusfehen den Keizer en een Boer.
V. Men moet zich door geen vertooningen laten begochelen, noch aan uiterlykheden blyven hangen. De Munt, ook weleer een Klooster , ftaat op de Oude Gracht, omtrent de Neude. Plier laat de Stad, op eigen gezag, nog kleine Geldflukken munten. Het Raadhuis ftaat byna in het midden der Stad, op de Oude Graft, aan de Piaatsbrugge of Plaatfe, te famengefte{t uit twee byzondere Huizingen, van ouds verfterkte wooningen van twee gedachten , naar welke 't eene Hazen- en 't andere Ligtenberg genoemt werdt; een derzelven heeft E e 5 een



4!-2 HOOGE SCHOOL. TEMP Et.
een doorluchtig Torentje en Slagwerk. In de Raadkamer is een zeer groote Spiegel in een Zilveren Lyst, en tusfehen de Stoelen der twee Burgemeesteren , een weinig van den grond verheven, een prachtige Armftoel, in het j'aar 1747 voor den Stadhouder geplaatst. In een Portaal, ziet men eenige oude gefchilderde afbeeldfels van oude geflachten der Stad, die den togt naar Jeruzalem gedaan hebben. 'Er is een Kelder, tot een zware gevangenis, en om heimelyke ftraffen uittevoeren. Z. Heimelyke ftraffen! V. Laat my voortgaan. De Hooge School is geplaatst in het Pand van de Domkerk, en behoort der Stad. Op een der bovenvertrekken van de Ontleedplaats , ziet men een Tempel van Salomon , door eenen Ploogleeraar, ten dienfte der Leerlingen, van hout gemaakt, omtrent veertig voeten lang, en vyf en twintig voeten breed: de binnenfte Voorhof is vyf, en het Tempelgebouw zelf tien voeten hoog: in alles is de ware evenredigheid in acht genomen, zynde de elle op een duim gerekent: men kan binnen den Voorhof, tot voor het Tempelgebouw gaan, en de fieraaden en gereedfehappen van naby bezichtigen. Byzonder is het Wapen der Hooge School , namelyk , een Zen hare ftralen uitfehietende.
Z. Men zou aangaande 't zelve bedenkingen kunnen maken.
V.



DOMKERK. ONWEDER. 443
V. Indien 'er in 't Lnryn niet byflondt« „ Zon der Gerechtigheid, verlicht ons." De Domkerk, wiens Toren gy daar ziet ryzen , weleer aan St, Maarten toegewydt, munt uit onder de voornaamde Gebouwen der Stad. Dom zoude een verkorting zyn van Do-minicum , welk woord zoo veel als des Heeren zoude betekent hebben; en de Hoofd-Kerken zouden dus by uitftekenheid des Heeren Huizen genoemt zyn. Nu , deze Kerk was van ouds wel de uitftekendite hier te Lande , uit hoofde van den Bisfchoplyken zetel.
Z. En derhalven een Huis des Heeren?
V. Hoe het zy, ze werdt eerst gefticht door Willebrord, naderhand meermaal, door Brand of Storm befchadigt zynde , herbouwt. De prachtige Doms-Toren is meer dan 380 voeten hoog, geheel van fteen, met drie Ommegangen , en met een lagen kap gedekt. 'Er hangt een aangenaam Speelwerk in, boven zware Luiklokken. De Kerk heeft hare gedaante behouden tot in 't jaar 1674, wanneer het vreeslyk On weder , dat den lóden van Oogstmaand opftak , den gantfchen buik der Kerke, tusfehen den Toren en het Kruiswerk, deedt inftorten en verfpreiden. In *t overgebleven gedeelte van dit Gebouw, ziet men nog Graflieden van Bisfchoppen en Duitfche Keizers. Ook ziet men, in 't Choor, de marmeren Begraafplaats van den Zeemui Willem



444 KERKEN. JANS KERKHQP.
jozef, Baron van Gend, in 't jaar 167a. gefneuvelt. Nevens en aan de Domkerk , ftaat liet Bisfchopshof , een oud aanzienlyk Gebouw. — De Pieters Kerk, achter de DomKerk, is by de YValfche Gemeente in gebruik. De Jans Kerk, een groot Gebouw, (laat op het zeer ruime Plein, Jans Kerkhof, welk, met verfcheiden ryea hooge Lindeboomen bezet, en van aanzienlyke huizen omringt, eene der bevalligfte wandelplaatfen van de Stad is. De Marien Kerk, een merkwaardig gebouw, aan den Westkant der Stad, rust op dikke Kolommen , eene van welken op Stierenhuiden gegrondvest zoude zyn , om dat zich daar ter plaatfe eene Wel ontdekte , daar mede naar men begreep alleen te dempen: ter gedachtenis waar van, op dezelve, een Stier verbeeld cn een Latynsch byfchrift geftelt is. Hier oefenen de Engelfchen hunnen Godsdienst; en in de Boekery van 't Kapittelhuis zyn ongemeen lange zoogenoemde Eenhoorns hoornen te zien. De Kerk van St. Salvator of Oude Munfter heeft geftaan bezuiden de Dom-Kerk, en was de vyfde der zoogenoemde Collegiale Kerken. Munfter is eene verbastering van iliönasterium of Klooster , naar ik aangetekent vond. Nog vier Parochie- of Kerfpel-Kerken xyn 'er in deze Kerkryke Stad: de Buur • Kerk, ten Westen den Dom , met een zwaren doch lagen Toren , waar in de Bisfchop, na zyne
ver-



KERKEN. H. DUIFHUIS. 445
verkiezing, van gewaad verwisfelde , én Stads banier bewaart weidt: de Jacobs Kerk, een ruim Gebouw, voor 't onweer des Jaars 1674 met een boogen fpits verfiert, waar na haar vry aanzienlyke Toren met een lagen kap gedekt werdt, die aan eiken der Vier hoeken een Torentje heeft; Kerk, in welke de beroemde Huibert Duifhuis, haar Pastoor, eene zoo gematigde wyze van hervormen invoerde , en van Kerklyke Heethoofden zoo veel tegenltands ontmoette! de Klaas Kerk , aan de zuidzyde er Stad , met twee Torens, een waar van Speelklokken heefti eindelyk de Geerten Kerk, aan de Westzyde der Stad, niet verre van de vorige. Nog is 'er eene Klooster Kerk, Kathafynen Kerk genoemt , tusfehen de Nieuwe Graft en Lange Nieuwftraat , een aanzienlyk Kruisgebouw, met vier fraaie Gevels, en een net doorluchtig Torentje in 't midden. Alom ziet men, in deze Kerken, die kentekenen der menfchelyke ydelheid en verganklykheid, welk» men Wapenborden noemt, in fommige by menigte. Zeven der genoemde Kerken, zyn by de Nederduitfche Gemeente in gebruik. 'Er zyn twaalf Kerkleeraars. Kerken van andere gezindheden , die wy in Holland vonden, zyn 'er ook in deze Stad, in dit en in de andere Landfchappen ; Remonftranten zyn 'er zeldfaamst, echter hier. De Jaufenisten ftellen nog
een



44<5 GESTICHTEN.
een Aardsbisfchop aan; maar dit betreft, hunne byzondere gezindheid. 'Er mogen geen Joden woonen. Het Duitfche Huis ftaat by de Marienplaats ; het behoort de Dukrche Ridderorde, welker plicht was de Kerk en 't Heilig Land tegen de Ongeloovigen te befchermen ; het bewind over de goederen der orde beeft den naam van Balye of Commanderye , en de Bewindhebber heet Land- Kommandeur ; zy is geestlyk geweest. Zoo zyn 'er ook nog Kommandeurs der Balye van St. Katharyne, van ouds betrekking hebbende tot de Ridders van St. Jan te Jeruzalem , ook Hospitalieren , en naderhand Ridders van Maltha genoemt, aan welken de Kerk en 't Klooster van St. Katharyne behoorde. Maar wy willen ons met die overblyffels en gedenktekens der duistere Eeuwen niet verder inlaten. 'Er zyn in Utrecht verfcheiden Gasthuizen, ook voor KostKoopers gefchikt. Voor behoeftigen wordt in die Stad, in dit en andere Landfchappen naar om'tandigheid, in onderfcheiden Huizen, ook zorg gedragen. Toen wy te Delft waren, fpraken wy reeds van de Stichting der Vrouwe van Renswoude, tot opleiding van arme en ouderlooze Kinderen in de vrye Kunlten. Onder de oude huizen, in Utrecht nog,te zien, munt uit de Huizing van Paus Adriaan den Zesden, PausHuizen genoemt, aan de Mieuwe Graft, achter



weveryen enz. AMERSFOORT. 447
ter St. Pieter. 'Er zyn verfcheiden Huizen , tot verdediging Kasteelswys aangelegt, naderhand verboden te bouwen.
Z. Zulke Huizen konden by een omwending , tegen Plunderaars, echter wel te pas komen.
V. In Utrecht worden Laken- en andere Weveryen, Handwerken en Burgerlyke Neringen gevonden. Buiten de vier voorname Poorten van Utrecht, zyn vier aanzienlyke VoorSteden , waar van die buiten de Waardpoort de voornaamfle is en bemuurt is geweest. Daar in ligt de bekende Hofftede Zydebalen. 't Wapen der Stad is boven Zilver, onder rood, uit den rechterhoek fchuins doorfneden; het dekt ook het midden van 't Wapen des Lands, uit dat des Lands, een Kruis, en dat van Plolland t'famengeftelt. Sommigen hebben aangetekent dat , als zesentwintig menfehen 's morgens te voet uit Utrecht gaan, zy 's middags in even zoo veele byzondere Steedjes kunnen fpyzen, en tegen den avond weder gemaklyk binnen Utrecht kunnen wezen. Bevallig is 't gezicht op Amersfoort , langs de Eem. Over den Amersfoorter berg, loopt een byna rechte weg, tusfehen Utrecht en die Stad. Hier groeit de bekende Tabak. Zy is byna half zoo groot als Utrecht, en byna eirond.
Amen-



448 STADHUIS. KERKEN.
Amersfoort was een Knmp vo! Stieren, Keyfer nocli Koning kost haar regieren: Maar doen Meereen van Rosfurn quam, Die maackte van elcken Stier een Lam.
By dit oude rympje, voeg ik de aantekening eener Klooster-Chronyke , ten tyde der vervolging : 'er toerden veele Bybels ende Testainenten vetbrant\ ende de goede Boeken bleven enbefchadigt. De Langeftraat is de voornaamfte, en loopt midden door de Stad, van de Utrechtfche- tot de Kamp-Poort. De huizen zyn doorgaands meer ruim , dan fraai. Hei getal der Inwoneren begroot men op acht duizend. Aan de Groote- of Koornmarkt ftaan 't Stadhuis en de St. Joris of Groote Kerk , eenvouwige getorende Gebouwen. Een BeeldJe kondigt, met een hamer op een Klokjen , het uur aan; dit is aan de Kerk te zien. Iri dezelve leest men dit Graffchrift op een Ge. denkteken:
d'Aerts Böuheer, uyt de Stam Van Kampen rust hier onder,
Die 't Raadhuys t'Amfterdairi Geboud heeft, 't achtfte Wonder.
De hoogte van den Toren der Kleine Kerk of Lieve-Vrouwe-Kapel, voor de laatlte omwending door Kruid zeer befchadigt, is ruim 350 voeten ; hy heeft drie Ommegangen en een Klokkenfpel, dat zoo wel als de Toren fchoon
ge*



RHENEN. STADHUIS. KERK. 449
genoemt wordt. '£r zyn drie Kerkleeraars, en twee Burgemeesters. In de voorgaande Eeuwe, hebben twee Zoonen vanIndiaanfcbeKuningen, zich te Amersfoort in deLatynfche tale geoefent. In 't jaar 1726 hebben de Janfenisten 'er een Kweekfcbool opgericht. In die Stad is Karneveli geboren. Weleer werdt 'er veel bier gebrouwen , dat alom verzonden werdt. 'Er is nog eenige Wevery van Bombazynen , enz. De Stad heeft een Binnengracht , de Singel genoemt , hare vergrooting aanwyzende. Schoon is 't gezicht over rheNen, op die Stad en haar gebergte , tot op de Geldcrfche Stad Wageningen , langs den Rynftroom. Op den berg , by de Stad en de Greb, is onder 't geboomie" een Steenen Tafel , aan welke een verdreven verkoren Koning van Bohemen, Fredrik, dikwyls den maaltyd' hieldt. De Postwagen van Utrecht naar Arnhem , rydt door deze Stad. Men ziet hier Bosfchen , Weiden en Venen. Zy is zeer oud. Het getal der Irtwooneren , wordt op ruim 900 gerekent. 'Er is een vry ruim Markt-Plein. Het Stadhuis is nog nieuw, en heeft een Koepeltorentje. Het aanzienlykfte Huis is het zoogenoemde Konings-Huis, daar Fredrik fn woonde. Aan de zeer oude Kerk is een hooge Toren , met drie Omgangen en een Speelwerk. 'Er zyn twee Kerkleeraars. In 't Gasthuis-Kerkje wordt geen dienst gedaan* Lyster of Listrius , in Rhenen geboren , die F( eene



450 WYK BY DUURSTEDE. 1
eene Uitlegging over den L0f der Zotheid van Erasmus, en eene Bcfchryving van dit Landfchap in Latynfche verzen te famen ftelde, getuigt , dat 'er, rondsom Rhenen, fchoone gelegenheid is tot de Herten- en Wilde-Zwynen-Jagt. Op de Bergachtige ftreken, omtrent dit Stedeken, worden veele Schapen geweidt, welker mest de Berglanden vruchtbaar maakt. Men teelt 'er ook Tabak en Boekweit. 'Er ïyn twee Burgemeesters. Stads Rechtsgebied grenst aan de Vrye Heeilykheden van Renswoude en Amerongen, en ftrekt zich ook uit over een gedeelte van Venendaal, welks ander gedeelte Geldersch is. Aan de Grebbe is eene verfterking, voor Utrecht en Holland van belang , met een Linie of Wal tot aan Amersfoort. Wyk by duurstede vertoont zich ftatig aan den Rhyn, van welks overzyde, aan 't begin der Lek, 't gezicht op de Stad bevallig is, rondom in Boomgaarden gelegen. Van binnen ontbreekt het der Stad ook niet aan geboomte. Hare oude Muren fchynen npg te getuigen, dat zy de oudfte Stad van 't Sticht en eene der oudlTen van de Nederlanden is. Hare Veld-Poort is zeer oud. Het Slot Duurftede ligt vervallen. Deze Plaats zoude eene voorname Koopftad geweest zyn. 't Getal der Ingezetenen, wordt op omtrent 2200 begroot. De Markt is vry aanzienlyk , 't Stadhuis nog «ieuw, met een dubbelen opgang. De Kerk
fchynt



MONTFOORT. DORPEN ENZ, 45I
fchynt grooter geweest te zyn , naardien het Kruis aan 't einde is. De Toren is een gewei, dige dikke ftomp. '£r zyn twee Kerkleeraars, en twee Burgemeesters. De Inwooners hebben hun meeste beftaan van de Wei- en Bouwlanden , en van de Boomgaarden. Tekenachtig vertoont zich monifoort, aan den Ysfel gelegen , van haar Williskopper-Poort te zien. De Franfchen lieten in 't jaar 1672 het Slot in de lucht fpringen, de Voor-Poort overlatende* '£r zyn over de 1100 Inwooners getelt» By de Grafteu van 't Kasteel, is een Markt-Veld4 Het Stadhuis ftaat nevens de Ysfel-Poort, met drie Kolommen aan de Voorpuie. In de HofItraat, ftrekkende van hier naar 't Slot, werdt een Huis der Ridder-Orde van Maltha gebouwt. Hier by is de Kerk, een luchtig Gebouw in 't geboomte, in welks Kruis de Grafftede der oude Heeren en Burggraven van Montfoort ge* plaatst werdt. De Toren doet zich bevallig voor. 'Er zyn twee Kerkleeraars, en twee Burgemeesters. De VVaifche Gemeente is niet meer in wezen. De Inwooners leven meest van den Landbouw , en van het Touwflaau , waar toe de omliggende Velden veel Hennip leveren. Langs de Vecht vindt men de meestegroote Dorpen in dit Landfchap, waar omtrent Abkoude, met zyn zwaar Kasteel, geenszins het minfte is. Omtrent de Eem ligt 's Prin* f'cn Jagthuts Zcestdyk, door Willem de Derden Ff a aan»



45* HGUNHUT-TÊUS. UNIE. GELDERLAND.
aangelegt, eene Vrye Heerlykheid. Het Dorp Zeist , boven Utrecht , is bekent , wegens 't verblyf der Hernhutteren, eene Gezindheid, welke zich geneert met het maken, en te koop (tellen, van veelerlei kleine netgewerkte geryflykheden, terwyi zy het voorkomen hebben eener gefchikte zedige gemeenfchaplyke levenswyze.
Z. Hebben zy niet fommige byzondere kenmerkende woorden en uitdrukkingen?
V. Immers is dit allen Gezindheden eigen. By het Dorp de Bilt, aan den Straatweg buiten de Witte-Vrouwen-Poort van Utrecht, is een Vingerhoed-Molen. Het fnyden onder de Boeren , met een mes zonder punt en op juiste voorwaarden, op de Kermisfen, ging weleer in het Sticht zoo verre, dat het jonge Vrouwvolk van een Bruigom walgde, die geen lidteken in 't aangezicht kon laten zien ; men hing een mes, als uitdagende, zoo wel buiten de Deur als Binnenskamers. — 't Is zeker genoeg, dat de Unie of Vereeniging te Utrecht gefloten , alleen is eene Verbindnis tot onderlinge befcherming, met lamengevoegde Wapenen , geenszins eene gemeenmaking van oppermagt.
Z. Nu, dunkt my, zullen wy weêr een ander Landlchap gaan bezoeken.
V. Wenden wy het oog naar Gelderland, den naam hebbende van de Stad Gelder, buiten 't gebied van de Staten des Landfchaps; maar van waar nu den naam Gelder? dit 's duister, en
zoo









GELDERSCHEN. 453
zoo is 't gemeenlyk met naamsafleidingen. Het gedeelte van Roermonde, is onder verfcheiden Mogenheden verdeelt. De grootfle lengte van 't Landfchap 't geen wy bedoelen, van 't Oosten naar 't Westen, is van 23, en de grootfle breedte, van 't Noorden naar 't Zuiden, is van 18 uren gaans. Het getal der Invvooneren wordt op honderd en tien duizend gefchat. De Vel uwe beftaat meest uit Heide, de vruchtbare Veluwezoom is zoo aangenaam, als men zou kunnen begeeren. De Betuwe is vlak en laag. Het Zutphenfche is meer gemengt. Tabak , Zui» vel, Granen, Boomvruchten , Hout en Wol zyn de voortbrengfels van Gelderland. De Gelderfche lucht is gezond , fchoon wel eens aan heete Koortfen en zelfs Roodenloop onderhevig. Den Gelderfchen wordt veel van dèn aart der Duitfcheren toegefchreven; zy fchynen het midden te houden tusfehen de kieschheid en zinlykheid der Hollanderen en de flordig. heid der Duitfcheren. Men roemt hun als goedhartig en eenvouwig. Er is een oud fpreekwoord:
Hoog van moed,
Klein van goed,
Een zwaard in de hand,
Is 't Wapen van Gelderland.
Maar dit is zeker thands op den middenfland in allen deele niet meer toe te pasfen , wiens Ff 3 , ge-



454 ARNOUO V. ECMOND. STATEN.
gegoedheid voor de laatfte omwending was toegenomen. Pruisfen door de Wapenen tot den Christlyken Godsdienst te dwingen , waartoe in de Veertiende Eeuw een Hertog van Gelderland medewerkte, werdt beletten genoemt: dit was zeker het bedryf, der Barbaarseri domme Eeuwen ; want wanneer hadden Wapenen de kracht der overtuiging, in eenig opzicht? Maar hoor liever wat anders. Een .Zoon , Adolf van Egmond , ontwrong in Gelderland zyn' Vader het bellier. Zoon, lieve Zoon, iaat begint gy? Beminde Vader, was het antwoord, geef u gevangen, het moet m zoo zyn. De Vader, Arnoud , uit eene harde langdurige gevangenis verlost , gaf op de vraag, wat hem ondraaglykst gevallen was, dit merkwaardig antwoord ? „ 't Schelmftuk van mynen eigen' Zoon. Anderzins ontving ik allen leed en fmaad als uit de hand der Voorzienigheid , en met een onverfchrokken geest, wel bewust, dat de grcotlle Vorllen de grootfte wederwaardigheden onderworpen zyn."
Z. Treffende gebeurnisl
V. Dè Staten der drie Deelen of Quartieren brengen elk, ter Staatsvergadering, ééne ftem rit; zy beftaan in elk Deel uit twee Leden, ÏUdderfcbap en Steden. Laat ik u de Stemmende Steden aanwyzen ? in het Deel van Nymegen , anders de Betuwe, zyn Nymegen , Thie> en Bommel; in dat van Zutphen, Zut-
phen,



nymegen. oièrbrug. 455
phen, Doesburg, Deutichem , Lochem en Grol; in dat van Veluwe, Arnhem, Harderwvk, Wageningen, Hattum en Elburg» 't Hof vervangt en befchryft de Staren ; zy werden weleer de Hooge Raad des Lands genoemt , zelfs fprak men van Staten der Steden; maar dit in 't voorbygaan. De gewoone Landdagen zyn in de Lente en in den Herfst, beurtling in de drie Hoofdlieden. Elk Deel heeft zyne byzondere huishouding. In het Deel van Zutphen, zoo ook in Overysfel en Drent, vindt men in de Rechtbanken Keurnooten, getuigen des Rechters. Schoon is het gezicht op nymegen, van over den Waalftrootn. De Stad beeft omtrent de gedaante van eenen gefpannen' boog, en ligt op vyf heuvels; waar door men, in 't wandelen, gedurig op- en afklimmen moet, in tyden van vorst niet zonder gevaar. In de Vyftiende Eeuw is zy laatst vergroot. Men komt met Rytuig over de Rivier , door middel eener zoogenoemde Gierburg, betraande uit twee Schepen, die in dé breedte door Balken aan een gehecht en met Planken bevloert zyn. Aan de Landzyde , is Nymegen van vette Weiden en vruchtbare Akkers omringt. De Stad is zeer oud. Opfchriften aan een der Landpoorten , geven te kennen , dat Nymegen een Grensplaats des Duitfchen Ryks was, en dat daar een Tol of Schatting ingevordert werdt , het Staur- of Ff 4 Stüyr*



45^ VALKHCF. STADHUIS. GROOTE KERK.
Stuyrrecht genoemr. Zy was een vrye Keizerlyke Stad. Men begroot het getal der Inwooneren op omtrent 12000. Het Valkhof is een overoud Gebouw , met verfcheiden ronde Torens, (taande aan de Noord-Oostzyde der Stad, op den Hoender- of Hunnerberg, niet verre van den Waalkant; in 't zelve is een oude ronde Kapel: 't is de Wooning van den Burggraaf des zoogenoemden Ryks van Nymegen. Hier .by is een Boschjé, naar den aanlegger Kelfkensbosch genoemt , ook eene hoogte, Belvedère of Schoon - uitzicht geheten; men ziet den loop der Rivieren, de Betuwe, Arnhem enz. Het Stadhuis, (taande in de Bdrgftraat; heeft aan den Voorgevel de Standbeelden eeniger Keizeren, waar onder dat van Karei den Grooten. Binnen 't zelve zyn eerii. ge gevonden oude Stukken in den Muur gemetfelt, en toont men het zwaard, waar mede Egmond en Hoorue onthalst wierden. Het Nyfneegsch raadfei, van eene Vrouw, die met den Vader, van vier Kinderen, van welken 'er twee naars Vaders Broeders en twee baars Moeders Broeders waren , zonder hloêdfchennis te begaan, getronwt was, hangt hier ook in fcnildery ten toon. De Groote Markt is ruim; by dezelve is de Groote of St. Stevens 'Ktrt, een aanzienlyk Gebouw, welks Toren doorluchtig is en een Klokkenfpel heeft. Eene Hertogin van Gelderland ligt in de Kerk , op
' ha-



t[iiel> bommel. 457
hare Grafflede, levensgrootte, in 't Koper afgebeeld. Deze en de Breuren-Kerk worden, "door vyf Leeraars bedient. Der Walfchen Kerk was voorrnaals de Nymeegfche Hooge- School. De Stad heeft het recht der Munte, en twee Burgemeesters, Van Gemeents-Luiden , hier en °elders , fpreken wy niet. Gy kent de Nvmeegfche Mol. Tmtefc is eene overoude Stad, aan den anderen oever der Wale, in eenen lustigen Oord, vol Gras- en Graanryke Velden en vruchtbare Boomgaarden. Waar is de Stad , die niet van Brand, Kryg en Binnenlandfche Beroertens geleden heeft ? hier van zwygen wy, zoo veel mogelyk is.
Z. 't Is dikwyls moeielyk , met betrekking tot het laatftc. _
V. Het getal der Ingezetenen van Thiel, wordt op omtrent s°°° begroot. De Groote Kerk , kleiner dan ze geweest is, fluit in StadsWal en heeft een dikken Toren; men ziet in dezelve Praal-Graven der van Welderens. Deze en de Kleine Kerk, wordt door twee gewoone Leeraars bedient. 'Er woonen zoogenoemde Grootfehippers, die op Keulen handelen. Di Siad heeft twee Burgemeesters. De Richter moet tweemaal eed doen , eerst op 't Raadhuis, vervokens op den Kerkhof van St. Walbur , ompïant overblyffel eener Kerk. Aan den" anderen oever der Wale, ligt weder de S ad bommel, in eenen Oord, vruchtbaar m F f 5 Ooft



458 spreuken. kuilenburg»
Ooft en Graangewascb. Men begroot het gétal harer Ingezetenen op omtrent 2700. De Straten zyn 'er ruimer en luchtiger , dan te Thiel. De Groote Kerk is zeer evenredig gebouwt , en heeft een hoogen Toren , welks fpits door den Biikfem verbrand is; zy wordt door twee Leeraars bedient. De Stad heeft twee Burgemeesters. De Spreuk van Maarten van Rosfem, bier geboren, was: Het branden is het fieraad des Oorlogs.
Z. Zoo zouden fommigen wel tot Spreuk hebben kunnen aannemen : Het Plunderen is het fieraad der Burgerlyke Oneenigheden. . V. Ten Zuiden van Nymegen, ligt de Moker, beide. De Betuwe is een deel van 't Eiland der Batavieren. In den loop des Ryns is, federt het graven van 't Panderfche Gat, verandering gekomen. De Stad en 't Graaffchap kuilenuurg is den vorigen Stadhouder door de Staten des Nymeegfchen Deels gefchonken , na dat ze 't eenige jaren te voren voor 8cq,ooo guldens gekocht hadden. Het Steedje, in drie bemuurde. Blokken verdeelt, ligt aan de Lek, is eene Viyplaats , met overblyffels van een Slot, beftaande in een Toren en de zoogenoemde Raadkamer , en eene aanzienlyke Markt, op welke het Raadhuis ftaat, by welke ook de Groote of Ste. Barbaraas Kerk gezien wordt. Zy wordt , nevens de St. Jans Kerk , door twee Leeraars bedient. Men begroot het getal
der



buren. zutphen. 45?
der Ingezetenen op ruim 3000. 'Er zyn twee Burgemeesters. Onder 't Graaffchap zyn drie Dorpen. Het Graaffchap Buren , vervattende een Steedje van dien naam en zes Dorpen, behalven eenige gehuchten , is door Huwlyk uit het Huis van Egmond aan Willem den Eerften, en dus aan 't Huis van Oranje gekomen. Die van buren hebben wel eens Afgevaardigden ter Vergadering van Holland gezonden. Gelderland zoude met het meeste bewys, het recht van Oppermagt over Buren beweert hebben. Men begroot het getal der Huizen van 't Steedje op omtrent 200. Het voor» naamfte Gebouw is het Slot, ft welk veele Vertrekken heeft. Het Stadhuis is nog nieuw. De Kerk heeft een zeer fraaien Toren , door den Bouwmeester Post ontworpen. Weleer werdt Buren ook als een Vryplaats voor ongelukkigen aangemerkt.
Z. Zullen wy haast een ander Deel van Gelderland , of wel het merkwaardigfte daarin, befchouwen ?
V. Wy naderen dat van Zutphen, van ouds een Graaffchap op zich zelve , waar in ook Veengronden zyn en eenige Yzer-Erts gevonden wordt. Onder de Steden van 't Graaffchap , heeft Zutphen zoo veel gezag als de vier anderen te famen. De Stad zutphen ligt aan den Ysfel, als in 't gezicht der Overysfelfche Stad Deventer, heeft een Brug over de Rivier,
ge-



4Ó0 RAADHUIS. WYNHUIS. GROOTE KERK.
gedeelttyk op -Schepen , en aan de Lindzyde vruchtbare Graan-Akkers en Grasryke Weiden. Zy moet zeer oud zyn, dewyl de voorrechten harer Kerk in 't begin der twaalfde Eeuw door hoogen ouderdom reeds byna onleesbaar waren. Het Zutphens bloedbad, door de Spanjaarden , is in 's Lands Gefchiedenis bekent. Zy is vry groot en welgebouwt. Men heeft 'er verfcheiden' Markten. liet getal der Huizen , wordt 'cr op .meer dan 1200 begroot. Het Raadhuis is oud en uit verfcheiden Gebouwen te famengeftelt, die onder ééiie lyst getrokken zyn. Aan de Groote Markt, ftaat een Gebouw, het tyynhuis geheten, met een kunftigen Toren, die twee Ommegangen heeft, waarin een geacht Klokkenfpel hangt. In 'c Jaar 1,686 is 'er een Doorluchtige School gedicht. .De Groote of St. Walburgs Kerk , naby- een beplant Plein, 's Graven-Hof geheten, is een zeer oud Kruisgebouw; in welks midden, boven oude Graflteden, alwaar men acht dat de oude Graven van Zutphen rusten, een yzereu vergulde Kerkkroon hangt, kundig met Beelden van Menfchen en Dieren uitgewerkt. Boven de Grafkelder der Hekerens , ziet men eenige marmeren lieraden. In deze Kerk is ook een koperen Doopvont, kunfttg gemaakt , met een zwaar Torenswys Dekfel, dat door een werktuig van boven opgeligt kan worden. In het midden van het Dekfel
ziet



gezicht. doesburg. 461
ziet men iemand knielende gedoopt worden, en ander Beeldwerk. De Toren dezer Kerke heeft verfcheiden Ommegangen, en is by zyne laatfte vernieuwing met koper zoo wel als met leien gedekt. Over de Berkel, door de Stad ftroomende , is de Nieuwe Stads Kerk, dus na?.r dat nieuwere gedeelte der Stad genoemt. Beide deze Kerken worden door vier Leeraars bedient. De Broeren-Kerk is nu de Walfche , en wordt ook wel door de Nederduitfchen gebruikt. Van den Droogen-AbtsToren heeft men een wyduitgefirekt gezicht. De Buitenlandfche Handelis hier niets, in ver-, gelyking van 't geen die geweest is ; echter zyn 'er die Neringen, welke gewoonlyk in de Steden gevonden worden. Zutfen heeft ook het recht der Munte. Gedingen over Leenïaken , worden onder eenen Eikenboom , op *s Gravenhof, uitgewezen. De twee oudfte Schepens , hebben den tytel van Burgemeesters. De Voorlieden zyn , zoo wel als de Stad, Bewalt en van Vestingwerken voorzien. Doesburg , aan den Ouden en Nieuwen Ysfel, met een Schipbrug, by vruchtbare Graan - Akkers en vet Weiland, heeft weinig aanzienlyke Gebouwen. Het getal der Ingezetenen, wordt op omtrent 3000 gefchat. De Groote Kerk wordt door twee Leeraars bedient; ook is 'er een Leeraar in de Gasthuis-Kerk. Men houdt zich hier meest met Landbouw bezig. Hier
is



462 deutichew enz. yzer. diamanten.
is veel doortogt der Karren, van- en naar Jjuitschland. 'Er zyn acht Burgemeesters. Men vondt 'er wel eer, onder de overblyflelen van den ouden Burg , gedenktekenen van de huishoudinge der Romeinen hier te Lande. Deutichem , aan den Ouden Ysfel , heeft omtrent 300 huizen. De Kerk wordt door twee Leeraars bedient. De Gasthuis-Kerk wordt niet meer gebruikt , en in 't Gasthuis den kost gekocht. Men vindt 'er een Yzermolen, waar veelerlei Yzerwerk gegoten wordt. 'Er zyn zes Burgemeesters. Lochem ligt in 't geboomte, aan 't Stroompje de Berkel , by een Berg die Graangewas draagt , op en omtrent weiken een foort van grove Diamanten gevonden is. De Kerk wordt van twee Leeraars bedient. 'Er zyn zes Burgemeesters. De Spaan» fchen verraschten byna de Stad, door Krygsvolk op Hooiwagens verborgen. Grol , aan 't watertje de Slink , dat met de Berkel geineenfchap heeft, ligt nu open. De Kerk wordt door twee Leeraars bedient, 'lir zyn zes Burgemeesters. Hugo de Groot befchreef de Belegering der Stad, door Frederik Henrik. Aan 't Vlek bronkhorst is naauwlyks te denken, dan om den naam; 't heeft, behalven 'tSlot, nog een vervallen Poort; echter is 't een Graaffchap en Bannery, welks Graven met die van den Berg over den rang getwist hebben. Z. Wy zyn hier nu al kort by Duitschland!
V.



montvkrland, enz. winterswyk. 46.3
V. 's Heerenberg is een klein Steedje , aan den voet van eenen Berg , aan de Kleeffche Grenzen , dikwyls alleen Berg genoemt. 'Er is een Graafiyk Slot , met fchoon geboomte omplant. Aan 't Raadhuis ftaat een zeskaniig Torentje. Niet verre van hier is een groot Bosch , en daar in een beplanten Heuvel , Montverland geheten , een plaats van verlustiging. Tot dit Graaffchap behooren eenige Heerlykheden en Dorpen. Burg, een zeer klein Steedje aan den Ouden Ysfel, meteen Slot, behoorende tot de Hoogheid van Wisch, is de Pleisterplaats voor den Postwagen van Arnhem op Wezel. Borkelo, Steedje en Heerlykheid, ligt aan de Berkel. Niet verre van daar ligt het daartoe behoorenSteedje eibergen. De Pluizen hier en elders in deze Landftreek, hebben ter wederzyde een Goot of Greppel, in welke men gewoon is de koemist en andere vuiligheid te werpen, waar van men zich in 't Voorjaar bedient, dm de Landeryen te mesten. Het kleine verfterkte Steedje breede voort , is eene Heerlykheid van den Stadhouder. De omliggende Landftreek is by uitftekenheid moeraffig. Niet verre van daar, is het groote en welbewoonde daar toe behoorende Dorp Winterswyk, welks Kerk door twee Leeraars bedient wordt, 'ür is veel Handel in Lywaten ; ook zyn 'er Linnenbleeke-
ryen



464 b0sschen. beekjes. herders.
ryen. Daar ziet gy nog een open Steedje, ligtenvoorde genoemt, mede eene Heerlykheid , en een Slot.
Z. Zyn 'er nog meer kleine Steedjes, Sloten , Heerlykheden en Dorpen op te tellen ?
V. Wy begeven ons naar de Veluwe , het Deel of Quartier van Arnhem , in 't midden eene halve Wildernis; 'er zyn verfcheiden Bosfchen en groote Hoflieden , en het ontbreekt 'er ook niet aan Beekjes, die van de zandige Hoogten afvlieten, en veele Papier-Molens ook Koper-Molens gaande houden. 'Er zyn verfcheiden Eende-kooien; ook valt 'er Turf. Het hooge en drooge Land, is een bekwame Weide voor de Schapen, die, in de tusfchenliggende Dalen, goed kort voeder vinden. Zy worden 'er in groote Kudden, door Herders, geweid. De vruchtbare Koorn- en Weilanden van Veluwenzoom, die zich van Wageningen tot Zutfen uitftrekt, hebben al van ouds doen zeggen, dat de Veluw om een kalen rok een' kostelyken zoom heeft.
Z. Dat is dan een Haaltje van 't vernuft der Voorouderen , en doet my tevens zien , dat het kostbaar bezoomen der Kleederen al een oud gebruik moet zyn.
V. Blyven wy by de Veluwe, die met haren Zoom een fchoon fchilderachtig geheel uitmaakt , vol van verfcheidenheden. Men ziet, langs den Veluwenzoom ook Tabaks-Land;
en



ARNHEM. 40*5
en midden in 't Land is een Meirtje, zeer vischryk en helder van water, eigendom van den Stadhouder. In den naam van Veluwe , die Veel- of Vaal Ouwe zoude betekenen , zoude de fchraalheid van den grond, in vergelyking van dien der Betuwe te kennen gegeven zyn; terwyi Betuwe Bet- of Baat Ouvse en dus een beteren grond zoude willen zeggen. Met deze uitvindingen is men zoo wel te vreden , dat deswegens geene bedenkingen meer voorgeftelt worden.
Z. Mogten zoo alle de twisten der Geleerden eens ten einde zyn!
V. De Veluwe voert, in oude Brieven, dea Tytel van Graaffchap. Zeer bekoorlyk is 't gezicht op Arnhem , van de hoogtens aan een Bogt des Rynltrooms, naar den £ltenerberg< Deze Stad ligt tusfehen de twee andere Hoofdsteden, in 't hart van Gelderland. De Landftreek rondom is zeer vermakelyk , en men ademt er eene zeer gezonde lucht in. Door Hei- en Boschachtige Heuvels, wordt de laaggelegen' Stad voor den Noordenwind befchut. De Rhyn befpoelt hare vesten, en draagt ,haar Scnipbrug , over welke men in de Betuwe komt. Üp den weg naar Utrecht is een verheven Zandberg, verder een Heuvel, waar in Vul- of Potaarde gevonden wordt. Oostwaards liggen welige. Weiden$ en over den Rhyn ligt de Stadsweetd, alwaar de Ingezetenen voor Gg ge*



4C6 HOF. GEDROCHTEN.
geringen prys hun Vee weiden. De Molenbeek , die veele raderen ©mdryft, vliet uit de naaste Bergen, door Arnhem, tot in den Rhyn. Binnen en om de Stad , zyn verfcheiden , verinakelyke Speeltuinen en Lusthoven der Ingezetenen. Arnhem was al in de achtfte Eeuwe bekent, en werdt vervolgens eene aanzienlyke Koopftad. Door bezorging van Keizer Karei, kwam er 't Gerechtshof van Gelderland ; terwyi Philips er 's Landfchaps Rekenkamer deedt Bellen. Men begroot er 't getal der Huizen op ruim nco. Er zyn meer aanzienlyke Huizen, dan in de andere Gelderfche Steden. De Oude Markt, St. Jans Plaats en Koornmarkt , zyn de voornaamfte Pleinen. Het Bof, een deftig Gebouw, Baat aan de Oude of Groote Markt, en dient zoo wel voor de Rekenkamer als voor de Vergaderingen van de Raden des Vorftendoms en Graaffchaps. Niet verre van daar is het Plof der Oude Gelderfche Vorften , het Oude of Prinfen-Hof genoemt, een groot oud Gebouw, waarvan de Stadhouder zich bedient, als hy in Arnhem komt. Dicht by het Hof, is het Huis van den Gelderfchen Veldoverften Marten van Rosfem; op welks Voorgevel eenige Beeldtenisfen van Veld-Duivels en andere Gedrochten zyn.
Z. Er zyn zeker veeletlei Duivels en Gedrochten.
V. Hy zelf is de Stichter, van dat zeldfaam
ver-



GROOTE KERK. JANS KERK, 467
verfierd Gebouw. Er is een Landfchaps Tucht» en Verbeterhuis. De Groote Kerk is een oud deftig Gebouw , met eenen dikken fierlyken) Toren , die in 't midden der vorige Eeuwe nog verhoogt werdt , met een geroemt Klokkenfpel; wiens nette aftekening op 't Stadhuis ten toon hangt. In de Kerk is, op een Praalgraf, Hertog Karei van Gelder, in 't Harnas, Levensgrootte, in Marmer uitgehouwen. Men ziet er ook Wapens van Gelderfche Graven, en Graffchriften van Gelderfche Raden. Van ouds was de Kerk aan St. Maarten gewydt, naderhand werdt ze naar Paus Euzebius Sebiskerk genoemt. De St. Jam Kerk , aan 't Noordeinde der Stad, is door de Malthezer Ridders, nevens het Kommandeurs • Huis gebouwt of verbetert ; immers men gelooft dat ze voor een Heidenfchen Tempel gedient heeft. ' Zy is van een zonderling maakfel , en heeft twee Torens. St. Walburgs Kerk , die ook twee Torens heeft, en voor welke een ruim Plein is , dient tot een Wapenhuis.
Z. Wy fpreken van geen Vestingwerken.
V. Wat betekenen die thands ? De Groote en Jans Kerk worden door vyf Leeraars bedient. De Broeren Kerk is nu de Walfche , en wordt ook door de Nederduitfchen gebruikt. Meer geestlyke Gebouwen werden 'er voorheen gevonden, federt tot ander gebruik gefchikt. In 't Ste. Catharynen. Gasthuis wordt Gg a ook



4ÓS handel. harderwyk.
ook de kost gekoekt. De Handel der Ingezetenen beflaat meest in Granen ; ook is 'er veel door- en voorbytogt van Wagens en Schepen, naar en van Duitschland. De Stad heeft het recht der Munte. 'Er zyn twee dienende Burgemeesters. Wanneer men, met betrekking tot de gefteldheid der Regering en rechtspleging van eene niet groote Stad , gelyk Am- . hem , eene uitvoerige befchryving inziet, en daar by het oog vestigt op een Dorp van na genoeg gelyke grootte , Stedelyk aanzienlyk , gelyk- in Holland Maasfluis , zonder dat daar veel omflags met opzicht tot Regering cn Rechtspleging gevonden wordt, immers in vergelyking dier Stad, dan moet men zich over zoo veel famenltels verwonderen. Hoe zoude ik u vervelen, indien ik u alles mededeelde, wat ik hier over gelezen heb ! en welk nut zoude 't u toch aanbrengen?
Z. Wanneer wordt men, in allen opzichte, waarlyk eenvouwig en wys !
V. Met zulk eene aanmerking beginne men! De gelegenheid der Hoffiede Klarenbeek, onder 't Schependom of Rechtsgebied van Arnhem , is zeer vermakelyk , en heeft alles wat dit Oord kan opleveren. Aan de Zuiderzee ziet gy harderwyk. Aan de Landzyde is de Stad van verfcheiden' Speelhoven, Wei- en Zaai. Landen omringt. Hier zoude eene Wyk der Heideren geweest zyuj de Stad was er reeds
in



VROUWENKERK. HOOGE SCHOOL. 469
in de dertiende Eeuw. Er zyn twee Markten: op de eene , een groot vierkant Plein in 't midden der Stad , (laat het Raadhuis en de Waag: de andere, nog grooter, aan de Noordzyde , is ten deele tot eene Vischmarkt, en ten deele tot eene Koorn- en Beestenmarkt gefchikt. Men begroot er 't getal der Huizen op ruim 800. De Regering bekostigde de verbeteringen , in 'tjaar 172Ó aan 't Raadhuis ge« maakt, aonder de Stad of Burgery te bezwaren. Hier is des Landfchaps Munt , in een gewezen Klooster. De Vrouwen - Kerk is een oud Gebouw, met een dikken Toren zonder fpits , den Zeelieden tot een Baak. Drie Leeraars bedienen de Gemeente. 'Er is ook eene Walffche Gemeente. Reeds in de veertiende Eeuw, was hier een Doorluchtige School. In de vorige Eeuw, werdt 'er door de Staten der Veluwe eene Hooge School opgerecht, federt die des gantfchen Landfchaps geworden. Terwyi ten tyde van Willem den Derden is beüoten om de Ploogleeraars te laten uitfterven; welk befluit echter naderhand veranderd is. De Ingezetenen houden zich veelal bezig met de Visfchery, het rooken van Bokking, Landbouw, Hout-en Graanhandel. Men vindt hier een foort van harde blaauwe Besfen, die niet onftnaaklyk zyn. Geene Hofnootigen of dienstGg 3 ba-



•^47° "WAGENINGtN. HAT tem»
baren kunnen 'er, volgens eetie oude bepaling , Burgers worden.
Z. Derhalven geen Burgerlyke ambten bekomen.
V. Ik weet niet of uw befluit doorgaat. De Stad beeft het Stapelrecht van den Zeevisch. Twaalf Sebepens, vervullen hier ook de Bur^emeesterlyke bediening. Wageningen , beneden Arnhem , aan den Rhyndyk , in eenen vruchtbaren Grasryken Oord , daar ook veel Tabaks-Land gevonden wordt, by een' Berg die goed Koorn draagt, was al in de negende Eeuwe bekent. 'Er zyn ruim 300 huizen , waar onder verfcheiden' die uitmunten. Het Slot is niet meer in wezen. 'Er zyn fraaie fteenen Pompen. Het Raadhuis is een nog nieuw Gebouw, met een furlyken opgang. De Kerk heeft een fpitfen Toren , en wordt door twee Leeraars bedient. Tien Schepens, zyn 'er tevens Burgemeesters. Op eene kleine hoogte, niet verre van de Overysfelfche Stad Zwol, ligt de Stad hattem. Van den Ysfeldyk komt men , door eene oude Poort, 'er binnen. De Ingezetenen generen zich meest met Landbouw , Tabak-Planten en Spinnen. 'Er is een Slot geweest , met Muren vyf en twintig voeten dik ; 'er hing een yzeren Kooi in voor Misdadigen, die opgehaald en neergelaten kou worden. Buiten de Stad, langs den
Ys-



ELBURG. ONLUSTEN. 4?t
Ysfel, is de Stads Weide, Homoet geheten, aan de Burgeryc door eene Hertogin gefchonken. De Stad was in de veertiende Eeuw be> kent. 'Er zyn geen 300 huizen. Aan de Markt ftaat het Raadhuis , een zeer oud Gebouw, by de Regering in 'tjaar 173a merkelyk verbetert en met een Hardfteenen Voorge, vel verfiert. De Kerk , een oud Gebouw , wordt door twee Leeraars bedient. 'Er zyn tien Burgemeesters , teven Schepens en Raden , gelyk in meer Gelderfche Steden. Elbuug ligt aan de Zuiderzee, in 't gezicht der Overysfelfche Stad Kampen. Rondom de Stad, is goed Bouw- en Weiland en Houtgewasch. Hare Wallen , met Ypenboomen bezet, verfchalFen een aangenamen Wandelweg. De Stad is welbebouwt en regelmatig verdeelt. Midden door Elburg, loopt een water, de Beek geheten , over 't welk drie fteenen Bruggen liggen ; de middelfte dient tot eene Vischmarkt , en de twee anderen dienen tot eene Zaad- en Botermarkt. Elburg was in de veertiende Eeuw al onder de Hanzee- Steden. 'Er zyn omtrent 300 Huizen* Het Stadhuis ftaat, reeds van ouds , in de Kerkftraat. De Kerk wordt door twee Leeraars bedient. Eene andere Kerk is nu een School. 'Er zyn acht Burgemeesters. Gy weet welke Onlusten, federt het optrekken van Krygsvolk tegen Hattem en Elburg in 't Vaderland ontftaan zyn.
Gg 4 Die



4"2 n1eüwkerk". dorpen. *T LO.
Die van Elfpeet, een der Veluwfche Dorpen, hebben een Spreekwoord gehadt : Wy hebben geen Edelman , noch Bedelman. Nieuwkerk, een open Steedtje, met een Haven in de Zui« derzee, is befloten geweest. De Kerk wordt 'er door twee Leeraars bedient. Niemand twyfelt aan 't vermogen der Toonkunst, die aan de beroeringen en bewegingen, welke hier in de Kerk eens plaats hadden, kennis heeft. De Latyiifche School was voor dezen een Klooster. Het Vlek is Volkryk en vry welvarend, door den Tabaks.- en anderen Handel. 'Er wast veel Graan, en 'er is zeer vet Weiland. Te Beerde , een deftig Dorp omftreeks Hattem , is een groot fteenen Kruis , ten tyde der Roomschgezinden, ter gedachtenis van eenen vermoorden , opgerecht , voor wiens ziel de Voorbyganger , door een Opfchrift, vermaant wordt te bidden. Doch zulke Kruisfen heeft men ook op verfcheiden' andere Plaatfen , in Gelderland. Appeldoorn, Barneveld en Eede, zyn van de aanzienlykfte Dorpen ; by het eerfte is 't Vorstlyk Lusthuis het Lo , eene Heerlykheid van den Stadhouder , door Willem den Derden vernieuwt , en Koning geworden zynde nog meer veifiert; van ouds was 'er de Lustplaats der Gelderfche Yorften, In Veluwenzoom vindt men 't Vorstlyk Jagthuis Dieren, door Willem den Tweeden aangelegt, en door zynen zoon verbetert n
't welk



WAPEN , OUD ZEGGEN. 473
't welk ook aan den tegenwoordigen Stadhouder behoort. De vrye Heerlykheden Rozen* daal en Doornvoeerd hebben de allerbekoorlykfte ligging, welke men zich verbeelden kan.
Z. Zoeken wy ook nog naar akelige Sloten?
V. Wy zullen ons nu naar Zeeland begeven ; maak u tegen morgen gereed. Dat Gelderland twee tegen over elkander klimmende Deeuwen, in een verdeelt Schild, tot Wapen heeft, behoef ik u niet te zeggen. Oud is het gezegde ten aanzien der voornaamfta Gelderfche Steden: Nymegen de oudjie, Roermond de grootfte, Zutphen de rykftey Arnhem te Lustigfte.
0
Gg $ ELF-



ELFDE HOOFDSTUK,
INHOUD.
Zeeland. Middelburg. Zieriht.ee. Gots. Violen. Reimersvoalers. Vlisfingen. Vere. Arnemuiden. Westkapelle. Domburg. Speelreisjes in Walcheren. Gejloopte Stad. Dorpen. Eorzelen. Kortgene. Dorpen. Brouwershaven. Dorpen. St. Maartensdyk. Sommelsdyk. Staats - Braband. 's Hertogenbosch. Steedjes en vlekken. Bergen op Zoom. Dorpen, enz. Breda. Aanzienlyke dorpen. Grave. Kuik. Steenbergen. Willemflad enz. Maastricht. Staats - Limburg , Valkenburg enz. Staats - Opper - Gelderland. Venlo. Staats- Vlaanderen. Sluis. Steedjes, Dorpen enz. Hulst. Axel, Ter Neuze en Biervliet. Willem Beukelsz. Sas van Gendt enz.
V ader.. Ik zie u met de kaart in handen; ■wy begeven ons Maaswaards, en van Rotterdam of Maasfluis te fcheep naar de Zeeuwfche eilanden; Zeeland, 't geen door de armen der
Schel-









ZEELAND. ZEEKORAAL. 475
Schelde, van voorby Antwefpen ftroomende, verdeelt wordt, en naar fommiger begrooting nog 80,000 inwooners bevat. Dit Landfchap is zeven uren lang, en vyf breed. Men rekent 'er by gemeten; een gemet is een halve morgen, of 300 roeden , de roede genomen voor 12 voeten, en de voet voor 12 duimen. Het land heeft altyd, niet minder dan Holland, met de Zee moeten worftelen ; van waar het fpreekwoord: Holland holland, Zeeland geen Land, ik hou het aan den heikant. Onlangs is echter beweert, dat de kusten van Holland en Zeeland, over 't geheel, geen groote verandering hebben ondergaan. Daar wy matig leven, behoeven wy voor de Zeeuwfche koortfen niet te vreezen. 'Er zyn zeer vruchtbare Korenlanden: allerlei granen, en byzonder tarw, garst, koolzaad, witte klimboonen en Meekrap, zyn de voornaamlte voortbrengfels des Lands. Men heeft 'er zeer goede aardappelen en weldragende boomgaarden. Olm en esch wil 'er zeer wel groeien, en vervult veelal de plaats van Turf, die hier niet gemaakt wordt. De Weiden zyn 'er minder, dan in Holland , het voorwerp der zorge. Op de bukendyks aanwasfende gronden, fchorren genoemt, wast het Zeekoraal ; een plant, die tegen den winter ingemaakt wordt, en nuttig is tegen 't fcheurbuik. Op deze aanwasfen houdt men Schapen; naderhand worden ze bedykt en goed Koorn-
land.



476 SMfcLT. PONDEN.
land. De Vischjes , die men Molenaar noemt, worden door de Artfen den zieken wel voorgefchreven. Men vindt hier Oesterbanken. De Zeeuwfche Mosfelen kent gy. Aan de hoofden vangt men ook Kreeften. Men ploegt hier het Strand, of bedient zich van de fpade , om een klein dun vischje, Smelt genoemt, te vangen; 't welk met de hand gegrepen wordt. Gy weet dat men de rekeningen hier doorgaands houdt in Ponden , Schellingen en Grooten, Vlaamsch, Ponden namelyk van zes Guldens, en dat de waarde der Zeeuwfche Ryksdaalders in dit Landfchap verhoogt is.
Zoon. Hoe lastig zyn veele onderfcheidingen en bepalingen!
V. De Zeeuwen zyn van ouds af met de Hollanders naauw verknocht geweest. Borne of WMe, putwater, of water uit de graften, was der oude Zeeuwen drank. Het goed rond, goed Zeenwsch, is nog een fpreekwoord. Zy hebben , voor 't geen zy als Vryheid en Godsdienst befchouwden , altyd geyvert. Deze Eilanden, zyn ook onder den algemeenen naam van Friesland begrepen geweest. Willebrord ftelde zich tegen der Zeeuwen Afgodendienst, verbryzelde te Westkapelle een Beeld, en werdt gekwetst. Over de bezittinge der Zeeuwfch& Eilanden, zyn tusfehen de Hollanders en Vlamingen , bloedige Oorlogen geweest, by de vier honderd Jaren lang. Ik tsoorftel en ont~
zoem,



STATEN. 477
%-voem, is de byfpreuk van 't u bekende Zeeuwfche Wapen.
Z. Ja, Luctor et emergo; waar van een onnoozele Boer zoude gemaakt hebben: Lukt het nou niet, dan lukt het mergen.
V. Zie daar weêr een proefje van vroeger Nederlands vernuft. Zeeland is, van oude tyden, door de Hollandfche Graven beftiert. Ten hunnen tyde, beftonden de Staten uit Edelen , breede Geërfden en Steden ; naderhand kreeg de Abt, daar na Bisfchop, van Middelburg, de eerfte plaats. Hy uit de vergadering geweert zynde, werden Vlisfingen en Vere toegelaten , terwyi Brouwershaven , in de vorige eeuw, beleefdelyk met een uitftellend antwoord werdt afgewezen. Door uitwyking der Edelen, gedurende de Spaanfehe beroerte, bleef de eerfte Edele, in de reeds ingenomen eerfte plaats; eene waardigheid, oirfpronglyk in 't Markgraaffchap van Vere en Vlisfingen , door koop aan Willem den Eerften gekomen. In 'tkort: de Prins van Oranje is eerfte Edele, den geheelen Adelftand verbeeldende of liever vervangende. Verder wordt ter Staatsvergadering afgevaardigd door de Steden Middelburg, Zierikzee, Goes, Tholen, Vlisfingen en Vere; met den eerften Edelen zeven ftemmen uitmakende. De gefchiedenis leere u , hoe veel 'er over den Staat van eerften Edelen is te doen geweest, indien gy dat begeert. 'Er is, gelyk
in



47? MIDDELBURG.
in Holland, een Raadpenfionaris. Het vernietig, de Erfburggraaffchap van Zeeland, eenStadhouderfchap der Graven, fchynt gehecht geweest te zyn aan de Heerlykheid van Voorne; de Rentmeesters bewesten en beoosten Schelde , in de plaats van den Burggraaf, fpannen de hooge Vierfcharen des platten Lands, in de twee voorzittende Steden. Middelburg is bekent als de grootfte der Zeeuwfche Steden, op 't Eiland Walcheren, tusfehen Vlisfingen en Vere, beide langs eenen ruimen welbeplanten ftraatweg, elk in één uur, of wat meerder, te bewandelen. De Stad is rondachtig van gedaante. Schoon is het gezicht op de Stad, aan de zuidzyde, uit het veld; daar men de voornaamfte Hoofdgebouwen , uit elkander ftaande, befchouwen kan; daar de Vlisfingfche Poort, het Raadhuis, de oude Kerk, de Abtdy met haar verheven Toren , en de Ooster Kerk vooral het oog trekken. Zy is omringt van eene wyde, verfche en vischryke Graft, vermakelyke en rondom fierlyk beplante Buitenfingels , met aangename Speeltuinen, grasryke Weiden en zinlyke Bleekeryen omzoomt. De Verfche en Vlisfingfche Poorten zyn fierlyke Gebouwen, van blaauwen Arduinfteen opgehaalt, met Torens en flaande Uurwerken voorzien; de Koepoort is, in 't Jaar 1735, van gebakken Steen zinlyk gebouwt. Meermalen is de Stad uitge-
legt



ZANO. NOODMUNTEN^ 479"
legt en vergroot. Zy heeft, door vergunning van Keizer Karei, eene fchoone lynrechte Haven, in plaats eener enge en kromme. Zy is als een burg,niet verre van 't midden des Eilands, en heeft tot wapen een Burg, geplaatst op het meer voorkomende kenmerk der Ryksfteden, waar onder deze Stad geteld is; ik meen een zwarten Arend , met de Keizerlyke Kroon gedekt. Middelburg fchynt in den aanvang der elfde eeuwe, al ryk en weelderig geweest te zyn; dewyl de Kanoniken daar toen reeds vet gemest en uitfporig dartel geworden waren.
Z. Die geestlyken kunnen, onder een bygeloovig volk, zich ook ligtelyk by uitftekenheid verrykt hebben.
V. Luister eens naar eene bekende Zangfter:
Wat ryst dat Middelburg daar prachtig uit zyn muren" Wat ziet men dorpen in dat veld! Wiens oog of al die Torens telt?
Zie daar drie Steden,in den afltand van twee uren.
Middelburg heeft eene vergunning, dat geene Ambachtsheeren daar Schepens mogten worden. De Stad verkreeg ook het Stapelrecht. Na dat Vlisfingen zich, in 't Jaar 1572 voor den Prinfe verklaart hadt, volgde 'er eene tweejarige belegering en eindelyk de overgaaf, van Middelburg en Arnemuiden. 'Er zyn nog gouden noodmunten , in handen der liefhebberen, waar op gelezen wordt :
Doen



4?Q STADHUIS. ABTDT.
Doen ic was ghefleghen
Was Middelburc beleghen,
Zo dat het volc at van hongers weghen
Paerden, Honden, Huyen deur noot,
Catten, Ratten ende Lifaenwafelèn voor broor»
Zulke ryrnen maakte men in dien tyd; evenwel zal ik u nog wel iets beters, van onze oude verzenmakers of rymers , laten zien. Door Lifaenwafelèn hebbe men zeker lynzaad - brood te verftaan; immers ik vinde daarvan, en van moutkoeken, gewag gemaakt.
Z. Goud, en geen eten !
V. Wat is goud toch anders, dan een metaal van ingebeelde waarde ? Het getal der inwooneren van Middelburg, wordt op omtrent 25000 begroot. Het Stadhuis, een aanzienlyk gebouw, ftaande op de Groote Markt, is door Karei den Stouten begonnen gebouwt te Worden. De voor- en zydgevels van 't oude Gebouw, zyn uit witten Arduinfteen opgehaalt, pronkende met verfcheiden Beelden der Graven en Gravinnen. Uit het midden des Gebouws, ryst een fchoone Toren, met een Speelwerk. In de vorige eeuw, is het gebouw van achteren vergroot, en in deze eeuw daar merkelyk verandert en verfiert. Voor is de opgang met een dubbelen blaauwen Arduinfteenen trap. 'Er is eene ruime Voorzaal. Onder 't Stadhuis, aan de westzyde, is een fchoone overwelfde Vleeschhal. De Abtdy is in het Staaten Hof
van



STATEN VAN WALCHEREN. 481
van Zeeland verandert; een zeer ruime Plaats* met Boomen beplant, rondom met deftige Gebouwen omvangen. Men treedt naar 't vertrek der Staten , door een prachtige blaauwe Arduinfteenen Poort, met. het wapen van Zeeland , uit wit Marmer gehouwen, verfiert. Daar binnen ziet men de beroemde Tapyten, het werk eener Vrouwe , verbeeldende der Zeeuwen overwinningen op de Spanjaarden , ter Zee behaalt. Ter vergaderplaats der gemagtigde Raden , nevens der Staten Kamer , is Willem de Derde in Koninglyk gewaad gefchilderd. Eene Voorzaal is voorzien met eenige Vlaggen en Wimpelen, den Spanjaarden in verfcheiden Waterftryden ontweldigd. Ter vergaderplaats van den Zeeraad, is onder anderen de Afbeelding van de Ruiter, doot hein aan den Raad vereert. Hier is ook het Gerechts, hof van Vlaanderen, met de vereischte Vertrek, ken, de Vergaderplaats der Staten van Walcheren, en Zeelands Rekenkamer. Nog vindt men , in de rondte, de Wooningen van den vertegenwoordiger des eerften Edelen, der gemagtigde Raden , en van den eerften Staatsdienaar, of Raadpenfbnaris, ook het verblyf der afgezondenen van Zierikzee,Goesen Tholen. In een ander gedeelte der Abtdye, is 's Landfchaps Munt. Dc Wisfelbank is by de KoornbeÜrV, Het Oost-Indisch Huis, aan 't inkomen der PU Ha-



482 OUDE KERK.
Haven, en 't West-Indisch Huis, zyn meer en minder aanzienlyke Gebouwen. By de Abtdy is de Koopmansbeurs , welker plein met boomen beplant is. Op de groote Markt, een zeer ruim Plein, heeft een Kerk geftaan , en wordt des Saterdags Vleeschmarkt in Kramen gehouden. De Oude Kerk , weleer aan St. Pieter gewydt,heeft de gedaante van een Kruis. Junius, te Arnemuideu overleden , is in deze Kerk begraven. Men ziet 'er ook een Marmeren Gedenkteken of Eeregraf, der wakkere Zeelieden, de Broeders Jan en Cornelis Evertfen, in't jaar 1666 gefneuvelt. Ten tyde van Gargon , genoeg bekent door de verhandeling van Walcherens Oud- en Byzonderheden, wees men elkander, by den ingang der Kerke, in den Muur, twee Planden, in een gevlochten, van blaauwen Steen , ter gedachtenis , van twee, die, trouwende, op het geven van de Rechterhand, — beide dood bleven. De Toren, niet zeer hoog, heeft een lagen fpits, en vier Spitsjes op de hoeken. De Nieuwe Kerk was voorheen die der Abtdye, en heeft een uitmuntenden Leerdoel, op een Gebeeldwerk» ten Arend : de Choorkerk was weleer haar Choor ; men zag 'er een Eergraf voor den Roomsch-Koning, Graaf Willem; een gedeelte daar van is de openbare Gehoorplaats der Doorluchtige Schole. Bynkershoek , zoo
be-



ABTDY-T0R.ËN. OOSTKERK. 483
bekent door zyne verhandelingen over Staats» en Burgerlyke Rechtszaken, was een Middelburger. Tusfehen beide Kerken , tegen de Gehoorzaal , ryst de fierlyke Abtdy - Toren , verfcheiden malen door den Blikfem getroffen, nog in deze Eeuw vernieuwd, terwyi het hout met Koperen platen bekleed werdt. Een Keizerlyke Kroon dekt een Burg, op den top. Behalven 't Speelwerk , hangen 'er in dezen Toren zeer zware Klokken. De Oostkerk , in 'tjaar 1666, na tien jaren bouwens, voltooit, is een regelmatig achthoekig fchoon Gefticht, met een Koepeldak en Lantaarn. Zy ftaat aan de voorzyde over de Breêftraat; daar men met verfcheiden trappen opklimt , en door een groote Voorpoort in de Kerk komt» De Gasthuis-Kerk , in den Langendelft, is een oud eenvouwig Gebouw en niet groot. De Vischmarkts-Kerk is in 't midden der vorige Eeuwe vergroot, en tot den dienst weder geopent. Zy wordt ook Bachte- of Achter 's Gravenhove-Kerk genoemt. Deze zes Kerken worden door twaalf Leeraars bedient. In elke week, wordt een geheel Hoofdftuk der H> Schrift , in twee Leerredenen, verhandelf. Middelburg en de andere ftemmende Steden, hebben ieder een Walfche Kerk.
Z. My is bekent dat 'er in Zeeland ook Engelfche Kerken zyn.
V. Alleen te Middelburg en Vlisfingen. Ds II h a Lu-



484 MOLBNWATER. HANDEL.
Lutherfchen hebben, in'tjaar 1740, eene zitilyke langwerpige vierkante Kerk gebouwt, op den Zuidfingel van 't Molenwater, dus genoemt naar een Koornmolen, die door dit Water gedreven wordt; eene zeer ruime Kom , omtrent het midden der zestiende Eeuwe gegraven, lierlyk omplant, verfchaffende in 't wandelen en ryden uitmuntende gezichten op de voornaamfte Gebouwen en Torens der Stad. Het Armeweeshuis en Schuttershof van den Voetboog, komen 'er van achter opuit. Ook ziet men daar aan gebouwt het Burgerweeshuis, de Koepoort, en een verheven plaats voor Sterrekundige Waarnemingen. Niet verre van dezen fchoonen Vyver, is het Oudemannen- en Vrouwenhuis , waar in men den Kost kan koopen. In deze Stad is een Genootfchap tot verzekering voorZeefchaden,eneentot bevordering van den Koophandel. 'Er-is veel handel- in Granen, en in Hout,waar toe buiten de Stad Zaagmolens zyn. De Zeeuwfche Kapers zyn , in tyden van Oorlog , bekent.
Z. Immers noemt men dezer beroving van den Vyand, de reine nering?
V. Zoo is 't. Middelburg heeft twee Burgemeesters. Voor de Spaanfehe beroerten , is daar in gebruik geweest, om tegen Paafchen eenen Gevangenen, van den lyve aangefproken, los te laten. Schepens bannen uit Zeeland , Holland en Friesland, dat is West-Friesland.
Men



ZIERIKZEE. 4S5
Men heeft hier Kiezers. 'Er zyn verfcheiden ondergefchikte Kamers , gelyk het Waterrecht, het Landrecht, enz. De Boden en andere bedienden dragen de kleedeien der Stad , een foort van zoogenoemde Staatfy- Rokken. Zeer bevallig vertoont zich de Stad Zierikzee, van den West-Haven-Dyk. Zy is de Hoofdftad van het Eiland Schouwen, van vruchtbare Bouwlanden en grasryke Weiden omringt. De Zitidhaven- of Duivelandfche Poort , is een zwaar hoog vierkant Gebouw, met een Uurwerk. Boven aan de hoeken is zy rond, met fpitfen; en midden uit het Dak, ryst een doorluchtig Torentje, met een Klokfpel. De Nobel - Poort heeft twee fpitfe Torens, naar men vertelt door twee Jongvrouwen gedicht, en naar dezelve Anna en Maria genoemt. Zierikzee, eene der oudfte Zceuwfche fteden, heeft binnen de Wallen nog onbetimmerde Eiveo, Warmoeslanden en Tuinen. Veel leedt de Stad , door belegeringen der Vlamingen, Brand en andere ongevallen. De Tempeliers hadden 'er een aanzienlyk Klooster, tot aan den tyd hunner uitroeijing in de veertiende Eeuw. Van hun is riog het fpreekwoord : Hy zuipt als een Tempelier. Zierikzee was den Hoekfchen genegen , en Baande de oneenigheden zeer bloeiende door Scheepvaart. Hertog Karei van Bourgondien te Zierikzee nieuwe lasten willende invoeren, werden zyne Gemagtigden in een oproer Hh 3 ge-



4.S 6 M0DET. OMSMYTINGEN.
gedood? hy dreigde de Stad te verdelgen; maar op het geroep der Ingezetenen om Genade , werdt zy verfchoont, met het wegnemen der deuren van Stadspoorten enz. Na dat Zierikzee aan den Prins van Oranje overgegaan was, ten tyde der Spaanfehe beroerten, munte haar Kerkleeraar Modet in heerschzucht uit, brengende de weigering van het door hem begeerde bewind, der Abtdye van Middelburg, op den Lcerftoel. Na het weder overgaan van Zierikzee, deedt de Prins den vootflag om 'c Land te verwoesten en te verlaten. Door de muitery van 't Spaanfehe Krygsvolk, geraakte de Stad weder aan de zyde van den Prins. In 't jaar 1653 , werden negen en veertig harer Vischfchepen , hoekers , gelyk te Vlaardingen en Maasfluis, door de Engelfchen genomen; dat getal was toen omtrent de helft. De buitenfporigheden der omwentelingen, in deze Stad, zullen wy niet aanroeren.
Z. Zeeuwfche buiterifpoorigheid , is zeker evenredig aan Zeeuwfeben moed.
V. De Regering deedt ondertusfehen veel maal pogingen, tot wel zyn der Stad. Plet getal der Ingezetenen, binnen de Stad en Poortambacht, wordt op ruim 10000 begroot. Aan de westzyde van 't Marktveld, heeft 's Gravenhof geftaan; ten oosten is de Kerkhof, zuidwtrards een hemuurde Drinkput voor 't Vee;



RAADHUIS. 4S7
't Marktveld heeft een aarden Perk, met Ype Boomen beplant. De breede Brug , over de Oude Haven, is de Schouvvenfche Koorenmarkr. Het Raadhuis, in de Middelftraat, in 't midden der Stad , is uit blaauwen en witten Arduiiifteen opgemaakt. Bebalven een houten Huik , gelyk te Delft , vindt men onder de Schilderyen, binnen 't Stadhuis, Maximiliaan en Maria, en tusfehen beide 't laatfte Oordeel, in een toeflaande Tafereel verbeeldt, waarfchynlyk ter hunner inhuldiging gefchildert. Voor 't Stadhuis hangen twee Stcenen aan een Ketting, welke weleer ook tot een Scbandftraf dienden. De Zierikzeefche Moeders bedreigen haare Boute Kinderen nog wel, met te zeggen, dat zy de Steenen van de Wet zullen moeten dragen. Het voornaamfte fieraad van 't Raadhuis, is de Toren,onder achtkantig en zwaar, allengs met zyn Dak dunner toeloopende, boven doorluchtig met een Klokfpel. Boven den Appel, op den Top,is der Ouden Zeegod verbeeldt. Boven den ingang der Vleeschhal, is een kooi, waar in doorgaands Arenden gevoed worden. De Hooge Vierfchaar wordt gehouden op 's Gravenfteen, het Gevangenhuis, aaft de oude Haven. De openbare laatfte Maaltyd van eenen ter Dood verwezenen, in tegenwoordigheid van den Graaflykheids Rechtvorderaar of Baljuw, den Gemeente-Burgemeester en anderen , wanneer doorgaands de Baljuw aan desHh 4 Ge-



488 GROOTE KERK.
Gevangens Rechter- en een der Kerkleeraren san zyne Linkerhand zaten, is in 'tjaar 1739 nfgefchaft, blyvende den Gevangenen viy de verkiezing van de een of andere verkrygbare Spyze. Het uit- en inwinden der Scheepsmasten , gefchiedt hier met een Bok , een houte Gevaarte van drie Stylen. De Groot! of St. Lievens Monster - Kerk ftaat in 't westlyk gedeelte der Stad, by 't marktveld. Hare Kanonniken hadden eene famenleving, naar de wyze ' der Klooster - Broederen; van daar de naam van Monfterkerk, Zy is de grootfte in Zeeland. Binnen dezelve zyn fraaie Graflieden, en een zeer fierlyke Leerdoel. Buiten de Kérk is een ' Bak . houdende meer dan twee duizend' tonnen Waters], van groot geryf. Eenige treden van de Kerk af, ryst een zware hooge Toren. Hy bereikt echter weinig meer, dan een vierde der hoogte, tot welke men hem voorgenomen hadt op te trekken, volgens een afbeelding, in ver» fcheiden handen, waar van de plaat by de Regeering bewaart wordt , die het ontbrekende vertoont, en eene grootere afbeelding, in handen van Stads Overheid , waar in de Toren geheel vertoont wordt. Indien deze Toren, nu te dik voor zyne hoogte, volgens het bellek voltrokken was , zou zyns gelyke mogelyk in geene Landen te vinden zyn geweest. De hoogte des Torens, behalven den eenvouwigen Ka?, daar op te zien, is minder dan twee
hom-



BRASPENNING. VLAG. 489
honderd voeten, en elk zyner vier zyden is zes en tachtig voeten in de breedte. De Toren zou, naar 't beftek, met Spits en Weerhaan, meer dan zeven honderd voeten hoog geweest zyn. Verlies van Schepen en Volk, en andere rampen, verhinderden welügt de voltooijing van dit reeds zeldfaam Gebouw. Het hoed Kalk werdt toen gekocht voor vyf Grooten ; des Meesterknechts Dagloon was drie Grooten, en des Oppermans een Braspenning, voor welken men oudtyds kon Brasfen, Smullen, goeden Sier maken. Van dezen Toren wordt een roode Vlag uitgeitoken, ten teken voor de Arbei. ders in 't Land , om uit het werk te fcheiden. De Kleine of Gasthuiskerk, een der oudfte Geftichten , werdt , in 't midden der vorige Eeuwe, met een Bovengaandery vergroot, en daar onder de Beurs gefchikt. De Gemeente wordt door vyf Leeraars, in beide de Kerken, bedient, In 't Oude Mannen- en Vrouwenhuis wordt de Kost gekocht, niet alleen, maar ook in 't Gasthuis. De vergetelheid van on-wederIryglyke dingen , is het hoogfte geluk, een Spreuk voor een der Huizen te lezen...
Z. Mogen veelen zich wel eigen maken.
V. De bekende Rechtsgeleerde Peckius, was hier geboren. De Arts Galenus Abrahams, bekent Leeraar der Doopsgezinden, was ook e:n Zierikzeeër. Het Zoutzieden, de VisfcheTy, het Mede-reeden en de Landbouw, hebHh 5 hen



49© ZOUTNERING ENZ.
ben al van vroege tyden het voornaamfte van den Zierikzeefchen handel uitgemaakt; waar by vervolgens de Koopvaardy gekomen is. Weker maakte men Zout van de Asfche van zekere uitgedolven aarde , Derry genoemt, welke met zout Water gemengt werdt; waar van een Schildery in 't Gasthuis te zien is. De tegenwoordige wyze van Zoutzieden, of het zuiveren van 't van elders aangebragte Zout, beter zynde, is daar van mogelyk het fpreekwoord, hier eene Drink'.euze , Zout wn Zout, geen erger Zilte. Van de Haringvaart is hier niets overig; maar de KflbbeHaauwvangst wordt >er nog gehandhaaft. 'Er is ook Handel in Kreeften en Oesters. De zuiverfte Meê wordt gereed, in de Stoven binnen 't Poortambacht van Zierikzee. De Landbouw levert een ryken voorraad uit van Vlas, Koolzaad, Erwten, Boonen, Boekweit, Rogge, Gerst, Haver, 'Parw en andere Landvruchten; waar by de Veekweekery en 't Vetweiden niet vergeten wordt. De Lakenhandel is hier verdwenen. De Stad heeft, onder anderen, het recht om een Scherprechter te (lellen. Ongelyk en geweld, een' Poorter van Zierikzee aangedaan , moest geftraft worden,als of het eenen Zeeuwfchen Edelman aangedaan was. By uiterften wil, moet men den Kinderen twee derden , of, by ontbreken derzelven , den naasten Erfgenamen binnen Poortambacht een derde vrylaten.
'Er



COES. 4?I
'Er zyn twee Burgemeesters, een Heer- en een Gemeente-Burgemeester. Voorheen kwam elk, na de verkiezing, met eigen Spys , ten Huize van den verkozenen, om daar by befchonken te worden; maar dit is, over 't midden der vorige Eeuwe, afgefcbaft. In meer dan vier honderd jaren, zyn maar acht Burgemeesters, in 't jaar hunner bediening, geftorven; waar van het Spreekwoord, die Burgemeester wordt, verkrygt een jaar verlenging van leven. Schepens bannen, gelyk die van Middelburg. Goes is thands de eenige Stad van Zuidbeveland, ook wel het Land van Ter Goes genoemt. Zy wordt door Grazige Landouwen en veel Boomgaarden omringt. Aan den zuid-oosthoek, heeft zy eene fraaie Voorftad , noordwaards een lange Haven, door twee Scbanfen gedekt. Bevallig is 't Gezicht, uit deze Haven, op de Stad. De opkomst van Goes, rekent men van de dertiende Eeuw. Vrouw Jacoba fchoot hier den Papegaai, en werdt als Schutters-Koningin begroet. Stad en Land zyn, zeer gemaklyk, aan de zyde van Oranje overgegaan. In 't begin der vorige Eeuwe, waren 'er nog maar drie, der nieuwe Leere toegedaan, in de Wet. Men begroot het getal der Ingezetenen van Goes, op omtrent 3590. De groote Markt is een welgefchikt plein, aan de Oost- en Noordzyde met Boomen beplant. Aan de Zuidzyde ziet men 't Stadhuis , en daar achter de
Groo-



45(£ HAADHULS. CR00TE KERK»
Groote Kerk. Westwaard zyn nog twee lu*. ti^e pleinen , de Vlasch- en Beestenmarkten» beide ook belommert. Het Slot is voor afbraak verkocht. Ik weet niet of daar by nog de overblyffels zyn, van een Moerbezieboom , meer dan drie honderd jaren oud. In den zwaren vierkanten zonderling Gekapteri lagen Toren van 't. Raidhuis, hier met een dubbelen Opgang, hangt de groote klok. Zie bier een proefje van een Tydvers, in de Vierfchaar, waar ia de talletters rood zyn;
WYe fag *ioY: Meerdere binnen den goefChen WYCke dan CaroLVs den kiYzere Van Landen rYClce.
Z. Dat foort van vernuft is zeker nu verlieten.
V. Niet geheel. De Spreuken der drie Schutteryen, met welke zy zich onderfcheiden , zyn: Jltyd aanklevende, Van ongeneugten vry, en, AUji in ro°-e l) i Qr&U of Maria-MagdalenaKerk is. een tfnaïejdyk K .lisgibouw, waar op een Spits me* een K^efpeU De Kleine of Gasthuis-Keik ftaal aai .'e oostzyde der Stad, nier ver van den Wal. De Jemeente wordt door vier Leeraars bedient. Joannes Antonides van der Goes, wien Vondel Zoon noemt, bekent door zynen Yftroom, geeft in zynen naam zyne geboorteplaats te kennen. Men vindt hier nog verfcheiden Zoutketen , en Meelloveu. De meeste handel is in Granen, hier ter Markt ge-
. voert.



TKOLÉN. STADHUIS. 403
Vo'èr& T.r is een gilde der Landlieden geweest, waar van de oirfprong niet bekent is. Men moet zoogenoemt Vry-Burger zyn, om in een Gilde toegelaten te kunnen worden. 'Et zyn twee Burgemeesters. Tholen, op 't Eiland diens naams, tegen overBraband, beval, lig aan den Stroom de Eendragc gelegen, niet ver van Bergen op Zoom, is ten halven van Euitenfingels omringt, en heeft verder aan de Landzyde veele fchoone Wei- en Bouwlanden , terwyi de Wallen ook meerendeels met Boomen beplant zyn. Met een Pont wordt men naar 't Vaste Land van Braband overgezet , en kan men te Lande in Holland komen. Voor 't overftroomen der Zeeuwfche Stad Reimerswale, op Zuidbevcland , was derwaards ook een Veer. Van een Graaflyken Tol aan deze Veren, fchynt de Stad Tholen naam en opkomst te hebben. Zy was te voren , gelyk andere Steden van Zeeland, behalven Middelburg en Zierikzee, onder byzondere Heeren. De laatfte Pleer , Guy van Blois , hadt zoo veele fchulden gemaakt, dat zyne Weduw den Sleutel op de Kist leide. In 't begin dezer Eeuwe, werdt de Stad door eenige Franfchen overvallen en geplundert, uit weerwraak over eene ftrooping in Frankryk. In 't jaar 1747 > was men hier zeer bekommert. 'Er zyn geen 400 Huizen. De Groote Markt is ruim. Het Stadhuis is een oud Gebouw, van witten Arduinfteen,
op



494 REIMERSWALERS. VLISSINGENs
op de Hoogftraaf, met een Voorpui en dubbe* len Opgang. Op het zelve is een Spits en Klokkefpel. De Kerk is groot, van denzelfden Steen, met veele Boomen omplant, in de ge* daante van een Kruis gebouwt. In 't Choor ziet men de verfierde Begraafplaats van den laatften Heer.
1- En hy was zoo veel fchuldig l
V. De hooge Toren is met een lagen Spits gedekt. De Kerk, voorheen der Lieve Vrouwe toegewydt, wordt door twee Leeraars bedient* De gemeente beftaat in ruim 500 Ledematen* Landbouw en Meêreedery, zyn hier de hoofd* neringen. Veele Tholenaars, en inzonderheid de Reimerswalers, van de Stad Reimerswale afkomstig, tegenwoordig Inwooners der naaste Buurftad Tholen, meestal door verhuwelyking zich by hun eigen Volk houdende , generen zich met den Mosfelvangst, veelal op den grond der verdronken Stad. Tholen heeft twee Burgemeesters. Haar eerfte bekende beloonde Raad of Penfionaris , was een van Borfelen. Wy keeren weder naar 't Eiland Walcheren, en zien daar uit Zee, de zuidelykst liggende Stad van Zeeland, vlissingen , aan de Landzyde met aangename Speeltuinen en Grazige Weiden omringt, binnen op zeer veele plaatfen met zware Boomen beplant, die Haagswyze gefchoren worden. Vlisfingen ligt als op en in de Zee, mat haar oude en eene nieuwe Haven
en



OPSCHRIFT. 495
en drie Zeepoorten. De Landpoorten zyn de Middelburgfche- en de Rammekenspoort. De eerfte, het oude gedeelte der Stad affluitende, buiten welke men de Voorftad Oud-Vlisfingen, het Molenwater, een Boschje en 't voetpad naar Middelburg ziet , heeft een merkwaardig opfchrift , te kennen gevende, dat deze Poort de eerfte in geheel Nederland de Slaverny buiten, en de Vryheid binnen gefloten heeft. In 't Wapen der Stad ziet men een Fles, die Willebrord hier zou achtergelaten hebben, en waar van fommigen haar naam willen afleiden. Anderen meenen in dien naam het woord Visfcher te kunnen vinden; zeker is 't dat 'er te Maasfluis eene oude nu verminderende buurt is, Oud-Vlisfingen genoemt, en dat deze Stad door Visfchers, uit de buurt Oud-Vlisfingen, is opgekomen. Hare eerfte geringheid blykt daar uit, dat in 't eerst, ter voltrekkinge der Steenen Straten, allen, die van eenige misbruiken redenlyk beticht en overwonnen waren, voor boete werdt opgelegt, eenige roeden van 's Heeren Straten met Steen te doen bedekken. In de vyftiende Eeuw werdt Vlisfingen bemuurt, en in 't begin der vorige aan de Noord- en Oostzyde uitgelegt. De Haringvisfchery heefc hier weleer welvaren aangebragt. Men mogt elkander met bezettingen of arresten niet belemmeren , zo lang de Haringteelt duurde , daarom de Vrye Teelt genoemt, dan alleen
om



4pg ' VLISSING3RS i
om fckulden den Teelt rakende. Vlisfingen heeft nevens Vere, Westkapelle en Domburg, als Heerlykheid aan 't gedacht van Borfelen behoort. De Zeeroveryen en Plunderingen van die van Sluis in Vlaanderen, gaven aanleiding tot verfterking van Vlisfingen. Karei de Vyfde noemde haar de Sleutel der Nederlanden. Bl'ois van Treslong kwam uit den Briel Vlisfingen te hulp, toen zy zich tegen Spanjen ver. klaarde. De Spanjaard Pacieco, die de bouwing van een Kafteel in de Stad hadt willen voortzetten, werdt opgehangen. Vlisfingen was een Stoel des Oorlogs. Veeltyds werden de gevangenen, over en weder, rug aan rug gebonden", in Zee geworpen; en dit noemde men de Voeten /poelen.
Z. Daar de Spanjaarden meê begonnen waren.
V. Zoo is 't. De Vlisfingers, geboren Zeelieden, waren zoo fiout, dat zy de Schepen tot voor Antwerpen weghaalden , ja zelfs eemgê lieden binnen die Stad des Nachts uit hunne bedden haalden, en dwongen, zonder fpreken met hun ter Stad uit te gaan. Dat Oranje Heer yan Vlisfingen is , en deze Stad met RammekenS en de Briel aan Engeland is verpand geweest, weet gy. De Zee heeft de Stad veel voordeel, maar, voornamelyk door hooge Vloeden, ook fchade aangebragt. In Oorlogstyden bloeide Vliifingen het meest, vooral door de Kaapvaart.



Dok. stadhuis. 497
Vaart. \n *t jaar 1749 verbrandde 's Landt Pakhuis , 't Prinfenbuis en de Oost • Kerk. Roomschgezinden vindt men In deze Stad, en elders in Zeeland, weinig. Men Begroot het getal der Inwooneren op omtrent 8cö§. 's Lands Dok, 't welk men, langs den Ryweg van Middelburg komende , by 't intreden der Rammekenspoort zeer verrasfchend aantreft, is in de vorige Eeuw, tot berging van tachtig Oorlogfchepen, aangelegt. In 't midden, by de drooge Dok, ligt een Vlotbrug, en aan het eind is een Boschje. De drooge Dok is aangelegt, om 'er de grootfte Schepen in te kunnen herflellen , zonder die op zyde te halen, na dat het ingelaten water met Paarden uitgemalea is. Het Stüdliuis , aan de noordzyde der Groote Markt, wordt voor 't Prachtigfte en Kunst* ryklle Gebouw van Zeeland gehouden, geflicht naar 't Antwerpfche, maar niet zoo groot en wat anders veifiert, zoo als my, te Antwerpen v zynde, by vergelyking gebleken is. De eerfte Steen werdt 'er aan gelegt in 'tjaar 1594,op en by den grond van twee Kloosters en eenige an' dere Geestlyke Gebouwen, dus vóór de vergroeiing der Stad; het geen zeer opmerkingswaardig is, om dat bet van groot vermogen, in kleinen omtrek, getuigenis gaf. Nog in deze Eeuw, is de Vierfchaar, fierlyk, van Eiken* hout vernieuwt.
Z. Waarfchynlyk ongeverft.
V. Men is in Zeeland nog wel voor dat def-
ü ik



4$8 TRAP. GROOTE KÉRK.
tiae eenvouwige. In de Raadkamer, zyn de afbeeldingen eeniger Heeren van Vlisfingen. Ter Schatkamer bewaart men een Fles, volgens oude overlevering van Willebrord. De Trap , met welken men naar 't Plat van dit Gebouw klimt, maakt door zyne omwentelingen een ronde opening, door welke men op den grond kan zien. Men zegt, dat de Trap in 't Gedenkteken van den Brand te Londen, naar dezen gemaakt is. Van de Beurs ziet men in Zee. In 't Oosterbuis , niet ver van daar , by de WesterHoofdpoort, plakten de Oosterfche Kooplieden hun verblyf te r emen; dit is dus nog een Gedenkteken van den Handel op de Oostzee, zoo als 'er te Antwerpen ook een gevonden wordt , maar grooter. De Groote Kerk, eertyds St. Jacob toegewydt, is een aanzienlyk Gebouw met een fraaien Toren, van de Bouwftoffen der afgebroken Kerk van Oud Vlisfingen, in 't midden der Oude Stad. De Middel- of Kleine Kerk, in 't J«r 1592 reeds de helft vergroot, dievde gedurende de Verpanding voor de Engtlfche luzettii g. DeOostkerk, in 't midden der vorige Eeuwe aangelegt , was, naden Brand, in 'tjaar 1752 weder herfielt. Beide deze Kerken zyn naby 's Lands Dok. Naar de wyze der Hervormden, werdt het Avondmaal hier 't eerst gehouden in een diepen Kelder, aan de Gioote Markt ; en het Tafelkleed, daar toe gebruikt, zoude nog te Utrecht bewaart worden. In de vorige Eeuw,
is



de ruiter. vere. 499
is 't getal der Kerkleeraaren, allengs, van drie tot zeven vermeerdert. De Engelfche Kerk ftaat tegen de Groote Kerk aan.
Z. Welk eene vereeniging!
V. In 't Gast- en Oudemannenhuis, vinden Vreemden voor éénen Nacht Schuilplaats , en wordt de Kost gekocht. Wie weet niet dat de Ruiter hier geboren is, en eerst in een Lynbaan gelponnen heeft? hy is ook in dienst geweest der Broederen Lampfins, Vlisfingers, toen in deze Stad zeer vermogende Kooplieden. 'Er is nog eenige Handel op de Kust van Guinea en de West - Indiën. De Sluikhandel, op Engeland, is de voornaamfte, die'er gedreven wordt.
Z. Zyn deze ook reine neringen ?
V. Dien naam geeft men alleen aan de Kaapvaart. Het Zeeuwfche Genootfchap der Wetenfchappen, is hier gevestigt. 'Er zyn twee Burgemeesters , en de Stad heeft een groot Rechtsgebied , waar onder hare Ambachtsheerlykheden zyn. Vere ligt aan de Noordoostelyke zyde des Eilands. Aan de Landzyde zyn lustige Velden, Akkers, Hoven en Boomgaarden. Het Land is hier omftreeks hooger, dan elders. De Haven is aan de Noord zyde der Stad; by welker inkomen de Stad zich bevallig voordoet, haar muur en Vesttorens ziet befpoelen. De eerfte of Kampveerfche Toren is Stadsherberg. Uit hare ruime Zalen, zyn de meeste li 2 Zeeuw-



5©0 GEZONKEN TOREN, STEENEN BEER.
Zeeuwfche Eilanden zichtbaar. In de vorige Eeuw zonk, by helderen Manefchyn en goed weder, de zware Kruidtoren, van witten Arduin aan 't Noordhoofd gebouwt, zeker door *t lahgfaam wegfpoelen der Grondvesten en Grondbraak, in Zee. Verfcheiden Spitfen doken met hem in 't nat. By 't Molenwater, aan 't einde der Haven, is de Warwykfche Poort, dus genoemt naar eenen Graaf, door eenen Borfekn, Heer van Vere , van voor de Stad verjaagt. Buiten dezelve, ftondt het Kafteel Zan* denburg, weleer het verblyf der Heeren. Aan de Zuidzyde is de Zanddykfche Poort, den naam hebbende van een Dorp, waar onder de Oude Verenaars behoorden. De ArnemuiderPoort, aan den Dyk, is de kleinfte. De Wallen zyn beplant. Men fcheidt, hier en elders, het zoete en zoute Water, met een Steenen Beer. De Stad heette weleer Kampvere, naar 't Veer op een verdwenen Dorp, en was in de veertiende Eeuw bemuurt. Door 't Huwelyk van eenen Borfelen, een der oude Heeren, met de Dochter van een' Schotfchen Koning, werdt de grond tot gemeenzaamheid, en Plandel met de Schotten gelegt. De Boomen en Tuinen om de Stad , dienden hier tot Galgen , voor de jevangene Spanjaarden. Een Heelmeester fneedt een' verflagenen het hart uit, flalt liet op 't Galjoen van een Vaartuig, en veelen beeten 'er in.
Z.



STADS- EN SCHOTSCIIE HUIS. KERK. 5OI
Z. Welk eene verbittering!
V. Lange Jaren is hier Ie Zeeraad geweest. Vere heeft omtrent de 700 Huizen. Het Stadhuis ftaat aan 't Noordeinde der Westzyde eener zeer breede Straat, welke tot Marktveld dient, Van witten Arduinfteen met Hangtorens op de hoeken gebouwt, en daar by aan den Voorgevel verfiert met Beelden fommiger Heeren en Vrouwen van Vere. De Toren en 't Klokkenfpel, op dit ouderwetfche Gcfticht, is van lateren tyd. Een verguldt Schip dient tot Windwyzer. De opgang is van blaauwen Arduinfteen. Onder de voordbrengfels van 't Eiland, hier in 't byzonder ook ter markt komende, zyn fchoone Jenievers , Beiers en Freinzen \ dat zyn AalKruis- en Aardbeziën. Buiten de Warwykfche Poort zyn twee Schuttershoven. In de Wyngaardftraat, (trekkende naar den Kerktoren, is het Schofftfie Huis, daar die van den Schotfchen ftapelnaar hunne eigene Wettten recht doen, ook in 't lyfdraffdyke. De Groote Kerk , weleer aan de Lieve Vrouwe toegewydt, heeft hl 't jaar 1686 door brand, veroorzaakt door onvoorzichtigheid der Loodgieteren, veel geleden i zy is herftelt en een aanzienlyk Gebouw van witten Arduiufteen. By dezelve is een groote Waterbak. De Toren, eenenzeventig voeten dik , en met een rond Kapwerk over de twee honderd voeten hoog , heeft maar aen li. 3 der-



5<32 redgrykers. arnemuiden.
derde zyner hoogte bereikt, immers het Steenwerk. De Kleine Kerk ftaat ter plaatfe van 't ontbrekend Choor der Groote Kerk , en hadt ook door den Brand geleden ; zy is in tweeën verdeelt. De gemeente wordt door yier Leeraars bedient. Een derzelven gaf onlangs blyken van het nog tegenwoordig beftaan eener Rederykkamer in deze Stad, ftaande gehouden door eene Broederfchap, genoemt de misfende Scholieren, welke een a. b. c. Bordje in haar Schild voert, waar van een oud Eerfte Staatsdienaar van Zeeland eerfte of Prins geweest is. Onder de laatfte vragen der Broederfchap is deze, in welken naam alle de klinkletters of vocalen gevonden worden? Plet kleinere gedeelte der Kleine Kerk, wordt by de Schotfche Gemeente gebruikt, terwyi de Wa'fche Gemeente ook in het grootere gedeelte dier Kerke vergadert. Plet Oude Mannen- en Vrouwen-Gast- en Weeshuis, zyn in één Gebouw met een Torentje, by de Warwykfche Poort. Vere bloeide oudtyds, door Koophandel en Visfchery. De voornaamfte Handel is thands de Schotfche, vooral in Steenkolen. 'Er. zyn twee Burgemeesters. Walcheren heeft niet meer dan tien mylen, of uren gaans, in den omtrek.
Z. En hoe veele plaatfen ziet men op dat Eiland!
V. Daar onder nog drie fmalle Steden. Aan de Oostzyde ziet gy arnemuiden , ruim een half
uur



ONBESLISTE ZAAK.' 503
uur van Middelburg, niet ver van Oud Arnemuiden , 'c geen door 't Water verflonden is ; 't was een fchoon , neringryk Dorp, bloeiender dan Middelburg, met een Slot, de .Woonplaats der Heeren. Nieuw Arnemuiden kwam door Koop aan Middelburg , en was, niet tegenftaande de. Overheering dier Stad, ook by uitftekendheid welvarende. Door 't Krygsvolk van Alva leedt zy Plundering en Moord; maar zy kwam ook dit, door hare bekwame reede , te boven. Willem de Eerde bezorgde haar Ontdag van Middelburgs Rechtsgebied, Stads Recht en Wallen. Middelburg Relde zich daar tegen, en nog hangt de z'iak onbeflist, voor 't Hof in den Haag! Arnemuiden weder toenemende, verzocht plaats in de Vergadering der Staten van Zeeland; maar men verftondt dat zy zich met de verleende gunsten moest te vrede houden. De Stad werdt óók welvarender dan Middelburg, en te klein door Nering , Ingezetenen en Vreemdelingen , die gedadig 'er aankwamen. Schepen van drie honderd Lasten groot, een gat in den Boeg krygende, waren als in een oogenblik onzichtbaar. De Straten werden door zoo veel volks, van onderfcheiden Landen en Geaartbeid, onveilig. De Oosterlingen, die blaauwe Byltfes droegen, en Opftekers op hunne Hoeden , Heepten bloote Degens achter zich , als willende zeggen: dien lust die plukke. Men floot DeuIi 4 ren



WEELfcE. WËSTKAPËtLB.
ren en Venfters, en liet vechten die vechten wilden. De Rechtsoeffening was te flap, of zwichtte voor overmagt der moed willigen. Weelde, eene dochter van den voorfpoed, werdt ge volgt door onheil. De diepte veranderde in korten tyd tot droogte; en de Inwooners der zeer verminderde Stad, generen zich nu byna alleen met Zoutzieden en Visfchen. De twisten tusfehen Middelburg en Arnemuiden, zyn zelfs in deze Eeuw wel eens zoo hoog gerezen , dat zy elkanders Burgemeesters de Stad ontzeiden. Z. Zeker niet ov.er rechtzinnigheid. V. Daarover waren deze Zeeuwen niet oneens. Aan de Kerk ., werdt lang wel onderhouden een Bol, die de Wisfelbeurten en verfchynfelen der Maan aanwyst, • In de Raadkamer, op 't Stadhuis, is een nette Afbeelding van Arnemuiden, toen het nog een dorp was. Het oude Tolhuis is verkocht. 'Er zyn twee Burgemeesters. Zie daar op den uiterften hoek des Eilands, in 't Westen., westkapelle. Zy was de oudlle ZeeHad van Zeeland, en werdt onder de voornaamBe Steden van dit Landfchap getelt. Hare Zeerechten , waar van nog een gedeelte overig is, werden elders aangenomen, om derzelver bil* lykhcid. Vreemdelingen^zoo wel als1 Poorters, waren 'er volkomen veilig. In de vyftiende Eeuw, werdt de Stad door die van Sluis in Vlaanderen geplunderd en verbrand. Niet yeele Jaren daar na , ia de volgende Eeuw,
dreef



oüdheöèn. ïïomèurg. soj
dreef zy al wéder èen grooten Handel met Vlisfingen. 'Er voeren veele Buizen, Hoekof Vischbooten en andere Vaartuigen af. De opkomende Inlandfche Oorlogen , verwekten *t verloop der Ingezetenen. Ondertusfchen hadt zy fteeds veel te lyden , van de Zee: -de Inwooners weken verfcheiden ïna'leh achterwaards. 'Er ligt reeds een Kerk ver in Zee, De Toren der tegenwoordige Kerke , is een hoog dik Gebouw. De Oude Kerk zoude *t gebeente van Willebrord bewaart hebben, en dit Jaarlyks" door gantsch Walcheren omgedragen zyn , ter gedachtenis eener groote over*, winning op de Vlamingen, daar aan toëgefchre» ven. Ten tyde van Gargon, toonde men elkander in de Kerk een Beeld Van Hercules, bygenoemt Magufanus, naar gisfing de Stra&'dgod der Voorouderen , met eenen Wal visch, nog het Wapen van Walcheren. Te Westkapelle zoude een Kapel of Tempel ter zyner e«e, eii een Slot der Romeinen geftaan hebben. Zy is eene Vryheerlykheid. De Stad is üog redelyk groot in omtrek, maar weinig betimmert. De Inwooners zyn Dykers en Landbouwers. 'Er zyn twee Burgemeesters. De oude verdronken Stad Was bewalt. Het luchtig domburg ziet gy NoordWaardü , aan de Duinen, ruim twee uren van Middelburg, met de aangenaamfte Landeryen en Geboomten omringt. Hier was , by Landbouw, ook Zefeü 5 vaarr,



£00* SPEELREISJE.
vaart en Visfchery met Buizen of Booten. In de dertiende Eeuw werdt zy reeds Poorte genoemt; echter fchynt zy onbewalt gebleven te zyn. Hare Kabbeljaauwsgezindheid , in den beginne der Onlusten, is haar zeer flecht bekomen.
Z. „ Een Schip op ftrand , een Baken in Zee; 'tjtan verkeeren. " V. Lees.
Z. „ Op een dezer fchoone Zomerfcbe morgens , reden wy, wel gepaart, de NoorderPoort van Middelburg uit , den weg in naar Domburg , gedeeltelyk Straat- en Zandweg, met Boomen beplant, voorby verfcheiden Buitenplaatfen, waar onder het Huis Popkensburg en te Serooskerke en Oostkapelle. De zoogenoemde Vliedbergen, hieldt onze Vriend voor Begraafplaatfen der Romeinen. Ply vergenoege zich met dat denkbeeld! Wy zagen het fchoonfie Wei- en Zaailand , en kwamen te Domburg , kenbaar aan zyn fpits Torentje , de zoetfte, vermakelykfte en vruchtbaarfte plaats van 't Eiland. Een fteenen Leeuwbeeld , vertoont boven een Pylaar het Wapen der Stad, een blaauw Veld met een zilveren Burg, en verftrekt als tot een Poort. Achter een omplanten Pomp om , reden wy tot in de Herberg. Op de ruime plaats, rondom met vertrekken bezet, ftaat een hooge Boom, die haar overfchaduwt, en op de Bankjes daar
on-



OUDHEDEN. DYK. 507
onder verteert Matroos zyn geld. In de Kerk vertoont men de Beeldenisfen van Nehulenma, en andere Oudheden , hier gevonden. Mogelyk, zeide onze Vriend, was zy de Godin van het Heelal of Izis, die, volgens getuigenis van Tacitus, hier te.Lande, nevens Hercules, boven alle Goden is gedient. Hy begreep , dat der Zeeuwen Heidenfche Voorouders ook eenig denkbeeld moeten, gehad hebben van*de Drieeenheid , om dat 'er een fteen gevonden is, aan Nehalennia gewydt, waar op drie Vrouwenbeelden gezien worden. Ook ziet men in de. Kerk de Beelden van Jupiter en Neptunus. Van de Duinen, zagen wy gantsch het Eiland Walcheren, byna een ronden kring uitmakende. De Domburgers houden zich bezig met Landnering, en hebben eenmaal des Jaars een vermaarde Paardenmarkt. Van de Duinen gingen wy , door een lange ftraat , voorby het Stadhuis, naar de Herberg, die nu, door eenige Wagens Bruiloftsvolk, overal met Gasten en vrolykbeid vervult was. Wy aten 'er fmaaklyk, op een Braadverken en andere Gerechten onthaalt. Domburg, daar twee Burgemeesters zyn, was voorheen grooter, zoo wel als 'c veel verminderde Westkapelle, daar wy vervolgens aankwamen, en in de Kerk den fteen zagen, aan Hercules Magufanus toegewydt. Ik vroeg naar den Dyk , en ftond 'er op; zoo wordt men verrascht j men gaat op denzelven, als op
een



50§ SPEELREISJE. KEULEN.
een Vlak Veld. Wy zagen 'er Mósfelen rapen s en reden langs den Duinkant. Door Hooge L&ndt keerden wy naar Middelburg, daar wy buiten de Seispoort af- en den Hof van onzen Vriend intraden , om een onthaal öp Riviervisch , gevangen in den Watergang, die by Domburg een aanvang neemt. — Den anderen inorgen reden wy de Vlisfingfche Poort van Middelburg uit. De Straatweg loopt door Oost-Souburg. De Groote Abéle is een Pleisterplaats, de Kleine Abéle nader by Middelburg. Wy reden over West-Souburg. By Middelburg hadden wy 't gezicht van 't Kasteel van der Hooge, lustplaats der Borzelens. Wy fpraken van het Heulen, eene gewoonte onder Jongelieden, in 't fpeelen-ryden, welke wy ook in Jtóht namen. Sedert zeker Jongman , volgens verhaal van den Raadsheer Heemskerk, nevens Zyne Beminde, in de Venen, omtrent den Leidfchendam, op een Bruggetje, met een overdekten Wagen verongelukte, is het in de gewoonte geworden, wanneer men met een Wagen over zoo een Brug komt , die daar van nog wel Heu! genoemt wordt, roalkanderen om den hals te vatten en te kusfen , onder het roepen van heul of hulp , als uit vreeze. Te West-Souburg wees men my 't Kasteel van Aldegonde , den bekenden Burgemeester van Antwerpen en Raad van Willem den Eerften. Van het Zand, kwamen wy, door Oud Vtis-
fin-



2EF.EURG. RAMMEKENS. 509
gïngen, tot binnen de Poort. De befloten Steden van Walcheren kent gy. Weder buiten Vlisfingen gekomen, reden wy den Straatweg in, wederzyds met verrnakelyke Lusthoven en Huizen bezet. Wy kwamen op den Dyk, vervolgens aan de Zeeburg, aan Rammekens9 Op bevel van Keizer Karei gefticht , en men wees my Zuidbeveland, dat in aangenaamheid Walcheren naast by komt. Aan de Haven van Middelburg en tegen over 't JKieuwland gekomen , reedt de Wagen over Middelburg naar Arnemuiden , en wy voeren over. Door het Dorp en tot aan den Oever gewaudelt, zettede de Pontfchuit ons aan den Dyk , niet verre van de Zoutketen. Aan de Poort vonden wy het Speelwagentje, en reden den weg naar Kleverskerke in, vervolgens den Straatweg op naar Vere. Op 'tHoofd dier Stad, riep men: Dort, Rotterdam t''Scheep l en men wees my Noordbeveland en Wolfersdyk, Buiten de Werwykfche P«ort gingen wy weêr op den Wagen. Plet Kasteel Zandenburg, waarvan wy de overblyffels zagen , diende ook ten intrek voor Erasmus, en van zynen tydgenoot Keizer Karei, ten tyde der oude Pleeren. Op den Dyk gekomen, wees men my de Ryke Buurt, zoo geheten van de welgeftelde Landlieden. Aan de Schans den Haak traden wy af, en zagen 't Beken van Smelt. Men wees my het Land van Schouwen. Hier, aan het Bree*
zand,



jjio walcherens staaten. reimeftswaal.
zand, vingen wy Zeevisch , met een Net dat wy daar gereed vonden, en men waarfchouwde ons voor den Pylftaart en de bovenvin van den Pieterman. Wy reden en wandelden voort naar een Euitenplaats. Men deedt my hier opmerken de afbeelding van een Schilderytje der Lieve Vrouwe van den Polder, dat weleer zoogenoemde wonderen deedt, deswegens veel bezocht werdt, en naderhand ten Huize van eenen Verenaar in bewaring kwam. Wy aten daar van onzen vangst, en reden vervolgens een engen belommerden weg in, naar Middelburg, daar wy aan de Koepoort aftraden.' Op het Pdein der Abtdy zeide onze Vriend , dat Walcheren voor Holland en Zeeland een byzonder Graaffchap was, beftaande deszelfs Staten nog, uit Gemagtigden van den eerften Edelen, der drie goede Steden en-der Brtêgeërfden. Wy gingen weder naar den Hof, • buiten de Seispoort, en werden op Wildbraad onthaalt. Op deze wys deedt men ons , in twee dagen, de aangenaamheden van Walcheren, en der Steden des Eilands, zoo wel genieten als befchouwen."
V. Nu nog eens naar Zuidbeveland, en de overige Eilanden. Reimerswaal heeft vóór Goes en Tholen zitting ter Staatsvergadering van Zeeland gehadt; ook wèek zy die Steden niet, in Welvaart en Neringe. Voorfpoed bragt daar ook dertelheid te weeg. Der Stad werdt
nog



SLOOPING. DORPEN. $11
nog door Keizer Karei vergunt, dat de Schepenen dagelyks recht zouden houden , waarfchynlyk wegens den toevloed van Kooplieden. De Stad werdt kort daar aan, door een Watervloed van 't Jaar 1530, een Eiland , en dus van Zuidbeveland afgefcheurt. Een der volgende Watervloeden, deedt in 'tjaar 1557 de meeste Huizen, Zoutketen en Poorten , zelfs het Stadhuis en de Godshuizen , om verre ftorten. Plier by kwam brand, en nog meer dan één Watervloed. De Staten en Willem de Eerfte vonden haar toeftand welhaast hopeloos. Zy was in 't Jaar 1574 geheel ontmantelt, en werdt zoo zeer van Inwooners verlaten, dat de Regering van zelve afftand deedt van de plaats der Stad ter Staatsvergadering. Zy behieldt nog eenige merktekenen eener Stad , tot over 'tjaar 1631, wanneer zy geheel van Inwooners verlaten werdt, wegens de veelheid der Spaanfehe Gevangenen, daar op hoog bevel gebragt, om in dat Poldertje opgefloten te blyven. Op last der Staten, werdt federt veiling der Straatfteenen gehouden , en het geen daar van kwam onder de Schuldeifchers verdeelt; waar mede de Stad tot niet geraakte.
Z. Welk een tafereel ! hoe onderfcheiden van een Speelreisjen door Walcheren!
V. Plet Dorp Kfuiningen is bekent door zyne Bieren. In de Kerk van 't Dorp Ierfike, zyn nog Beelden van Martelaars en Martelares-
fen.



$1% b0rselen. KOaTOENB.
ftn. Van het Dorp Kloetinge, komt men langs eenen Straatweg in Goes. In. de Kerk van yiake was oudtyds een Duivel gefcbildert., met pen en inktkoker en een Latynsch byfchrift, te kennen gevende , dat de Satan de misdagen der Woorden, daar gefproken, optekende om ze voor God in *t Oordeel te brengen. Het Dorp der Nisfe is een geregelt Plein, aan welks vierde zyde de Kerk ftaat. Zuidbeveland beftaat ten deele uit verfcheiden aangedykte Polders , terwyi elders ook Vlied- of Vloedbergen gezien worden. De Barony van Jtorfden ± is, na dat ze overftroomt geweest was, aan Zuidbeveland gehecht. Op de breede gebaande Kruinen der Dyken dezes Eilands, heeft men een zoo gemaklyken en koelbeiommerden weg , als fchoone en fteeds verwisfelende uitzichten over Koornvelden , Dorpen , Landhoeven, Weiden, Boomgaarden en Bosfchen. Wanneer men in Zeeland Spelenrydt, voert men fpys en drank wel mede , die onder 't Geboomte in 'topen veld of by een Boer gebruikt wordt, en dit heeft onder veele rangen vin Ingezetenen plaats. Een deel van het verdronken Eiland Orifant is aan Noordbeveland gehecht. Op dat Eiland ligt het Stedeken kortgene. Het vorige was door eenen Borfelen gebouwt en Bemuurt; federt verdronken , is by weder aanwas tot hooge fchorren , by den overgebleven Toren, het Stedeken
we-



DORPEN. BROUWERSHAVEN. 513
veder herbouwt, nu ruim een Eeuw geleden, maar niet befloten. 'Er zyn twee Burgemeesters. In Schouwen wordt de mest van 't Vee veelal voor Brandftof gebruikt, en aan den Duinkant vindt men dicht Geboomte. De Stedelingen des Eilands fpeelen rydende, nemen daar hunne meeste uitfpanning omtrent het Dorp Haamftede. Noordgouwe , wegens geboomte en grond ook zeer vermakelyk, wordt door hun , om de nabyheid , veel bezocht. Brouwershaven ligt verder Noordwaards. Hier werden eertyds de Delftfehe en andere Hollandfche Bieren , Zeeland aangevoert. In de vyftiende Eeuw is zy een Stad geworden. Na dat zy in 'tjaar 1590 bewalt was, heeft zy nog een geruimen tyd door Haring- en Vischvangst gebloeit. In 'tjaar 1672 hadt zy nog een zoo goeden vangst, door hare aanzienlyke üitreeding, dat de Haven wederzyds, fchoon vry ruim , geheel met haringtonnen werdt beflagen. Door Pest, Brand, kwade Teelt, inlegering der Spanjaarden, en vooral door hoogen Watersnood in 't Jaar 1682 , hadt en heeft de Stad veel geleden. Men begroot 'er 't getal der Ingezetenen nu op omtrent 1000, die meest door den Landbouw, de Meöreedery en Vischvaart beftaan. Het Stadhuis ftaat op de Markt, met een deftigen opgang die met uitgehouwene Leeuwen verfiert is, en een Toren. Aan den Voorgevel leest men, in 't Latyn : és Wet is 1 behoud van 't Gemeenebest, Ter Kk rni-



514 CATS. MOEDER. DORPEN.
ruime Voorzaal ingetreden, vertoont men u de afbeelding van een Walvisch, of dergelyk Zeegedrocht, gevangen op de bygelegen Springerplaat. In de Kerk, een groot en treffelyk Gebouw , zyn nog de Beelden van Petrus en Paulus te zien. Zy heeft niet alleen Wapenmaar ook Gildeborden, van vroegeren tyd. Op het dak is een Doorluchtige Toren. Twee Leeraars bedienen de Gemeente. Het Mannenen Weeshuis, nevens malkander in de Oostdykftraat gebouwt, heeft een Torentje, 't welk geacht wordt een overblyffel van een Klooster te zyn. De Stad heeft twee Burgemeesters , en is reeds van ouds onder de goede Steden getelt, het welk, gevoegt by hare dienften in de Spaanfehe Beroerten, haar deedt pogen om Stem in den Staat te verkrygen ; doch volgens toezegging van dien tyd, zou zy over nieuwe fchatting gehoort worden. Zy is de geboorteplaats van den bekenden Cats , by wien gy over de oude gewoonte van 't in Zee dragen der Meisjes gevonden hebt. Eene Moeder , onder de opgeflotene Spanjaarden in den Toren van Noordwelle, die in brand geftoken was , wierp haar kind van boven, 't geen zonder letfel door de Staatfche Krygslieden gevangen werdt. Het verdronken Dorp Bommenede , in de Spaanfehe Beroerten verfterkt , is by verzinning Stad genoemt ; thands is 'er weder een Buurt van dien naam, onder Zeeland. Oosterland is het vermakelykfte
Dorp



ST. MAARTENSDYK. SOMMELSDYK. $1$
Dorp van Duiveland , met een Marktveld en Brouwery. 'Er ligt nog eene fmalle of kleine Stad, genoemt St. Maartensdyk , in 't Eiland van Tholen. Zy fchynt haar opkomst verfchuldigt te zyn aan 't bygelegen Slot, en zoude, allengs grooter wordende, met aarden Wallen voorzien en Stad genoemt zyn. Zy ligt byna in 't ronde, heeft een groote breede Markt, en daar op het Stadhuis met een fierlyken Voorgevel. De Kerk heeft een ronden Toren en Klokkenfpel. De Gemeente beftaat in ruim drie honderd ledematen. 'Er is eene Meêftove Gebouwt. Het Steedje heeft twee Burgemeesters. De Polderdyken zyn met fchoone boomen beplant, en hier is veel Wild* In deze Heerlykheid is een Oudmanhuis geweest , het Kapoenenhuis genoemt, gedicht door Frank van Borfelen, haar Heer, met een Kapel. Volgens de woorden der inrichtinge, moesten daar in worden onderhouden zes paar oude Mannen, een Kapellaan en eene jonge Meid. Uit het Huis van Borfelen is Martensdyk aan dat van Egmond, en vervolgens aan dat van Oranje gekomen. De ftroomen worden hier het minst van gantsch Zeeland gevreest* De Heerlykheid Sommelsdyk of Zomerdyk, in 't Eiland Over-Flakkée , aan 't Haringvliet, meermaal zoo wel als gantsch Voorne in gefchil, doch onder Zeeland gelaten , heeft een fchoon Dorp, met eene Brouwery en andere Kk a Ne-



510* STAATS • BRAEAND.
Neringen. In 't midden der plaats, aan 't eind der Voorftraat, is de Kerk , door byvoeging van twee Kapellen een deftig Kruisgebouw. De Toren werdt in 't laatst der vorige Eeuwe gebouwt, na 't afbranden van een fpits op 't Kruis. Hy draagt op den fpits een appel, en daar onder de Wyzers. Onder dë Kerkfieraden , zyn de knielende marmeren Beelden van een Heer en Vrouw der Heerlykheid. Een Straat, de Kerkering genoemt, is met platgefchoren Ypenboomen beplant, langs een Graft die den Kerkhof omringr. Het Raadhuis , op 't midden der Voorftraat, heeft een Torentje. Op het Marktveld is een Waag, In het Gasthuis worden ook arme Reizigers geplaatst. 'Er is eene Sehuttery , tot vermaak en oefening, en eene Weekmarkt. Wy zyn hier naby die Landen, die, voor 't grootfte gedeelte, door de Wapenen bemagtigt zyn, en aan de zeven Gewesten in gemeenfchap behooren.
Z. Laat ik daar van ook iets mogen hooren; hier heb ik de Kaart.
V. Deze Landen zyn wel in het Kerklyke, doch niet met betrekking tot het Staatsbeftier by andere Landfchappen gevoegt , fchoon zy verzocht hebben om ook erkent te worden als Leden van Staat. Daar ligt het zoogenoemde Staats-Braband. De grond beftaat gedeeltlyk uit Hei, en brengt op veele plaatfen, niet dan Hout en ligte Granen voort; tea deele beftaat
hy



1






's hertogenbosch. 517
hy uit lage Moernsfen en laag Land , vooral om den Bo.'ch : echter is 'er de Lucht niet ongezond, 's hertogenbosch, welker omtrek de Meiery genoemt wordt, ligt op de fiunenvloeijing van kleine Stroompjes, in eene driekoekige gedaante, een Stad welke 30.000 Inwooners zoude bevatten. In de Groote of St. Janskerk , met Loof- en Beeldwerk verfiert, welker Toren een Klokfpel heeft, is het groote Altaar overgebleven. Zy wordt, met nog twee andere Kerken , door zes Leeraars bedient. Men vindt in deze en andere Steden niet alleen eene Walfche Gemeente, maar ook Vergaderplaatfën van andere Christlyke Gezindheden, 's Hertogenbosch is een der nieuwe Bisdommen geweest. '£r is eene Doorluchtige School. Het Stadhuis is een Gebouw der vorige Eeuwe , van gehouwen fteen , met een fraaien Toren eu Speelwerk. Op de Groote Markt loopen tien der breedfte Straten uit. De Stad is zeer wel gelegen tot den Koophandel; van Luik , Maastricht en Duitschland , naar Holland ; ook zyn 'er verfcheiden Neringen ; men maakt 'er Mesfen enz. 'Er zyn geen Burgemeesters. Gy ziet dat de Hollandfche Stad Ileusden de naaste der Steden is. Men houdt in dezen Oord nog Vergaderingen, over de inwilliging der lasten enz. Boven alle Plaatfen , zal 's Hertogenbosch geheugenis dragen van de laatfte Omwenteling. Helmond Kk 3 eu



518 steedjes enz. bergen op zoom.
en eindhoven zyn nu open Steedjes , daar Linnenwevers woonen; Tilburg en Oosterivyk zyn groote Vlekken, daar men Lakens weeft, en Waalwyk is een groot Handeldryvend Vlek aan de Langeftraat, 't geen weleer aan 't Huis van Brederode behoorde. Eindhoven is eene Heerlykheid van 't Huis van Oranje. — Zie daar het Markgraaffchap van Bergen op Zoom, grenzende aan 't Hollandsch Diep, waar in geen nieuwe belastingen kunnen geheven worden, zonder toeftemming van den Markgraaf. De Stad bergen op zoom is uitwendig zeer verandert, federt zy in handen van Frankryk geweest is. De Groote Kerk was, in 't bekende Beleg van 't Jaar 1747, tot een Puinhoop geworden. 'Ër zyn verfcheiden Straten en Markten. Men heeft het getal der Inwooneren op omtrent 8000 begroot. De herbouwde Kerk wordt door drie Leeraars bedient. Plet Stadhuis ftaat cp de Groote Markt. Buiten de Stad is een Fontein van zoet water. 'Er zyn Potten- en Pannenbakkeryen. Volgens een voorrecht, mogen de Poorters niet tot de Pynbank veroordeelt worden,
Z. Welk een voorrecht!
V. De Stad heeft twee Burgemeesters. Een half uur benoorden Bergen , ligt het Dorp Halfleren, op eene vermakelyke hoogte , van waar men de Steden Bergen , Steenbergen en Tholeii, en de gantfche Vaart langs de Schel-
de,



dorpen. wij.d. breda. $19
de , van Zierikzee af tot aan Lillo toe , met gemak befchouwen kan. Tusfehen Bergen en Breda ligt een aanzienlyk Vlek, Oudenbosch genoemt, van waar veele Granen, en Rysbosfen ter bezorging der Dyken , afgevoert worden. Op verfcheiden Dorpen hebben de Roomscbgezinden een Kapel. De Fynaart , hier omftreeks , is een groot Dorp , in een vruchtbaren Polder van dien naam. Men houdt hier Vergaderingen , over de aandeden in de belastingen. — Hier ziet gy, tusfehen de Meiery en 't Marl;graaffchap, de Barony van Breda, waar in de Stad van dien naam, naast by de Stad Geertruidenberg, gelegen is. De Bredafche Kapoenen worden , zoo wel als al het Wild dat hier valt , voor zeer fmaaklyk gehouden. De Barony behoort aan 't Huis van Oranje. Men rekent dat 'er meer dan 30,000 Inwooners ten Platten Lande gevonden worden. De Stad breda ligt in 't midden dezer Landftreke, aan 'c ftroompjen de A, 't welk breeder zoude geweest zyn, en waar van zy den naam zoude hebben. Zy heeft eene goede Haven en eenigen Handel met Holland en Zeeland. 'Er is eene Jaagfchuit naar het Dorp Ter Heide. De Wallen zyn met Boomen beplant. Het Kafteel, in 't Noordlyk gedeelte der Stad, is een vorstlyk Gebouw , door Willem den Derden voltrokken. De lengte van het Turffchip, waar mede het Kafteel eertyds ingeKk 4 no-



520 TOREN. KAPELLEK.
nomen werdt, is, op den Muur der buitenffe Graft, door groote Steenen, afgetekent. Men vertoont daar ook het Gat, waar door het Schip binnen den omtrek van 't Kafteel kwam. In den Spaanfchen Oorlog, heeft de Stad veel geleden. De Huizen zyn hier netter en zinlyker , "dan doorgaands in Staats • Braband. Men telde 'er omtrent 11000 Ingezetenen. De Groote Kerk, eertyds aan de H. Maagd toegewydt, munt uit onder de openbare Gebouwen. De Toren, met een Klokfpel , is omtrent drie honderd voeten hoog. Voor 't laast der'vorige Eeuwe , was hy nog hoogcr; na den brand dien hy door onweder tóedt , werdt hy herftelt, zoo als men hem tegenwoordig zier. Ouder de Graflieden in de Kerk, is 'er een van zwart en wit Marmer, Begraafplaats van een Heer en Vrouw van Breda , waar op hunne lyken verbeeld zyn , onder eenen Zerk , die op de Schouders van vier zoogenoemde Heldenbeelden rust, Deze Kerk en eene andere, worden door vier Leeraars bedient. De Roomschgezinden hebben 'er Kapellen. Hier is ook gelegenheid voor Kostkoopers. 'Er is een Doorluchtige School. De Vertrekken van 't Stadhuis zyn geregelt en net. In 't zelve ziet men eene afbeelding van den Bredafchen Toren, kunstig van Hout gewerkt. Men maakt binnen de Stad nog Lakens. Het Bredafche Bier is bekent. Ten tyde der Spaanfehe beroertens,
is



AANZIENLYKE DORPEN. 521
is de Handel hier reeds vermindert , en naar Holland en Zeeland geweken. Eene Schuttery vermaakt zich hier jaarhks, ir.et het fchieten naar het wit. 'Er zyn twee llurgemeesters. Buiten de Stad zyn fraaie Wandelwegen. De Bosfche- Poort uitgaande, komt men in een Laan en Starrebosch, waar in een achtkantig Speelhuis van den Baron. Buiten de Antwerpfche Poort, loopt een Straatweg, tot aan het Dorp de Hage of het Haagje, tusfehen Boomen en Tuinen. Uit het Haagje komt men in 't Liesbosch. Door een der Lanen van dat Bosch, ziet men op den Bredafchen Toren. De Wandelweg naar het Dorp Ginneken en 't Mast; bosch, is ook zeer vermakelyk. De Turfvaart is door eene Maatfchappy der voornaamfte Burgeren gegraven , en van veel dienst voor de Stad en 't Platte Land; zy loopt door de Heide , tusfehen de Bosfchen» naar den kant van Antwerpen. Te Rozendaal , aanzienlyk Dorp in de Barony , oefenen de Roomschgezinden hunnen Godsdienst in een Houten Schuur, die de gedaante van eene Kapel heeft. Zulk foort van Kapellen hebben ze i ook in de andere Dorpen der Baronye.
Z. 'c Schynt dat den Roomfchen hier meerde» re Vryheid, dan elders, gelaten wordt.
V. Wy zyn hier aan de Grenzen, zoo naby de Oostenrykfche Nederlanden, daar de Roomfche Godsdienst zoo zeer als ergens gebandKk 5 haaft



gaa GR AVE. KUIK. KLOOSTER.
haaft wordt; en de Staatkunde wil hier mogelyk minder in 't oog loopende onderfcheidingen. Oosterliout is een zeer groot Dorp, daar men zich met den Landbouw, Lakenhandel en Pottebakkeryen geneert. By deze plaats is een Nonnenklooster. Ter Heide is ook een aanzienlyk Dorp. De Stad grave en 't Land van Kuik, liggen ten Oosten de Meiery, aan de Maas. 't Land is Vruchtbaar in 't voordbren* gen van allerlei Granen; men vindt 'er Weien Hooiland, Heide en Veengrond; ook zyn 'er Bosfchen. Men neemt 'er 't vermaak van naar den Vogel te fchieten ; hy is van Hout, met Bloemen veriiert, op eenen hoogen Staak. De Barony van Grave en 't Land van Kuik, behoort ook aan 't Huis van Oranje. In 't jaar 1672 en vervolgens, is de Stad in de magt der Franfchen geweest; zy hebben haar toen, nevens Maaftricht, het langst ingehouden. Men telt in Grave omtrent 3000 Ingezetenen. Twee Kaft'eelen zyn 'er verdweenen. De voornaamfte Kerk ftaat op de Markt, was weleer aan de H. Elizabet toegewydt, en wordt door twee Leeraars bedient. Fraaier is het Stadhuis. 'Er zyn twee Burgemeesters. Kuik is een vermakelyk Dorp, aan de Maas. Volgens een beiluit der algemeene Staten, van 'tjaar 1731, moest een Klooster, daar by gelegen, uitfterven, waar in gelezen is, dat het onder de gunstige befcherming van Maurits en Frederik Hendrik,
Prin-



steenbergen. willemstad. 523
prinfen van Grasje, tot volkomenheid was gebragt. Z. En
V. Zie met my, in 't Westlyke gedeelte van Staats • Braband , nog drie Heerlykheden van den Stadhouder, Steenbergen, Willemftad en Prirafenland. De Barony van Steenbergen beftaat in eene Stad van dien naam ,- en eenige Polders. In de veertiende Eeuw dreef de Stad steenbergen Handel op Engeland en elders, en was zy ruim tienmaal grooter dan tegenwoordig ; zy was door Brand verwoest. Zy heeft binnen hare Wallen nu omtrent 150 Huizen. Het Stadhuis is een zonderling Gebouw. De Kerk was te voren aan St. Servaas toegewydt, en wordt door twee Leeraars bedient. 'Er is één Burgemeester. Willemstad ligt in eene geregelde Polder, aan 't Hollandsch Diep, in het jaar 1564 bedykt en Ruigenhil genoemt. Willem de Eerfte , van wien zy den naam heeft, bouwde en befloot haar in 't jaar 1583. De Staten van Braband fchonken hem vervolgens de Heerlykheid. De Stad ligt in eene ronde gedaante, en heeft omtrent een half uur in den omtrek. Zy heeft rechte Straten, waar in omtrent 100 Huizen. De Kerk, op 't midden van een Plein, is een rond Gebouw, met Boomen omringt. Het Stadhuis en Prtnfeuhuis verfieren ook het Steedje. 'Er is eene Markt en Haven. De Land- en Waterpoort
zyn



524 prinsenland. maastricht.
zyn ook welgemaakt. 'Er zyn twee Burge.' meesters. Het Wapen wordt door een Oranjeboom , met «Vruchten zoo wel als Bladeren , onderlteunt. Prinfenland beftaat uit een Dorp en verfcheiden Polders, die geregelt aangelegt
en Vruchtbaar zyn. Wy moeten Staats-
Braband niet verlaten , zonder dat wy Maastricht bezien. Deze Stad ligt aan de Maas, en behoort half aan den Prins Bisfchop van Luik. Een Steenen Brug over den Stroom , vereenigt haar met Wyk, onder haar Rechtsgebied gelegen. Door 't Water van een Riviertje, worden te Maastricht verfcheidenerlei Molens in beweging gebragt. De Burgery zich van Spaanfehe bezetting willende ontllaan, werdt jammerlyk mishandelt. De Stad heeft veel met Oorlogskanfen geworftelt, het droevig lot der Grensplaatfen.
Z. Ook van andere, door Burgertwist.
V. Eene der Poorten is naar den Bosch genoemt. Men gist dat in Maastricht ruim 12000 Inwooners zyn, behalven de bezetting, die wy nergens meds tellen. Van de voornaamfte Straten, loopen 'er drie op Poorten uit. 'Er zyn twee ruime Pleinen; een daar van is met verfcheiden ryen Boomen bezet, waar onder de Ingezetenen zich met Wandelen verlustigen; op het andere, de Groote Markt, ftaat het Stadhuis, een fchoon Gebouw der vorige Eeuwe. De Brabandfc.be en Luikfche Regeringsperfoneu
klim-



ommegangen, regering. 525
klimmen elk een byzonderen Trap , van den dubbelen Opgang, op; waar van de Stoep mee een Uitftek overdekt is. De voorgevel heeft een Spits en Speelwerk. De Roomfchen hebben de grootfte Kerk der Stad, aan St. Servaas toegewydt. De Nederduitfche Hervormde Gemeente wordt door vyf Leeraars bedient. 'Er is ook eene Lutherfche en Doopsgezinde Gemeente. Gy begrypt dat hier Kloosters zyn. De Roomschgezinden mogen Jaarlyks twee Ommegangen houden , rondom hunne Hoofdkerk. Aan de menigte der Geestlyke Gebouwen, in eene Stad die niet zeer Volkryk is, kan men zien hoe veel toeftels zy, by hunne Godsdienstoefeningen , noodig hebben. In 't Gasthuis der Roomschgezinden herbergt men arme Roomsen» gezinde Reizigers, die goede getuigfehriften hebben; ook ontvangt men 'er Zieken uit de Burgers en hunne Bedienden, van beide gezindheden, mits zy wekelyks iets betalen. Beide gezindheden hebben elk haar Weeshuis. 'Er is in deze Stad een Doorluchtig en een Latynsch School der Hervormden. Hy die Burger wordt, moet zich in een der Ambachtsgildens begeven, en kon daar na in Regering ko. men. Gelyk de Regering dubbeld is, zoo is 't ook met de Dekenfchappen der Gilden. De gewoone Brandftof beftaat hier in Luikfche Steenkolen, 'Er zyn verfcheide Smeederyen, en 'er worden veele Schoenen gemaakt. Ook
is



ST' PIETERSBERG.
is 'er veel doortogt van Karren, naar Aken enz. Het oude Maastrichtfche fpreekwoord is: een Beer, geen Beer; twee Heeren, een Heer. De Algemeeue Staten , den Hertog van Braband verwonende, beweren meer recht over de Stad te hebben, dan de Prins Bisfchop van Luik. Twee Hoofdfchouten , twee Burgemeesters , veertien Schepens enz. van beide Gezindheden , van Brabandfche en Luikfche Geboorte, maken den Grooten of Samengevoegden Raad uit. De Boden dragen een rooden Mantel , met het Wapen der Stad. De Prins Bisfchop deelt niet in 't Gebied over 't Graaffchap Vroenhove , 't welk omtrent een derde der Stad en drie Dorpen vervat.
Z. Hoe veel onderfcheidingen!
V. De Stad ligt op een ryzenden Grond, en heeft naar den kant van Luik een fraaien Wandelweg , met verfcheide ryen Boomen en Rustbanken. Hier by is St. Pietersberg. Op den Kruin zyn Korenlanden en Hoeven; uit het binnenfte graaft men , een foort van Mergelfteen , welks gruis tot Bemesting dient. Hier door is hy als een Doolhof uitgeholt, daar men niet dan met Gidfen en Flambouwen door kan. Men vindt 'er verfteende Visfchen, Schelpen enz. In *t hangen van 't Gebergte is een Klooster, dat veel door Vreemdelingen bezocht wordt, om 'er zich te ververfchen. By de Stad vindt men ook een Over-
blyf-



limburc. opper. - gelderland. 527
blyfftl van een Straatweg of Heirbaan der Romeinen. 'Er is een Dorp, in welks eene gedeelte Walsch , terwyi in 't andere Nederduitsch gefproken wordt. Maastricht is den Raad van Braband en Overmaze, in den Haag, niet onderworpen. — Tegen over de Stad ligt Staats-Limburg of 't Land van Overmaas. De Grond is Bergachtig; 'er zyn echter goede Koornakkers , Weiden en Boomgaarden. Ook zyn 'er Bosfchen, Lood- en Yzergroeven. De Inwooners zyn Wraakzuchtig jegens hunne Be» ledigers, maar ook dankbaar jegens Weldoeners. Zy fpreken Walsch, Hoog- en Nederduitsch. Zy maken verfcheiden Wollen Stoffen , Yzer- en Koperwerk , en zyn meest Roomsch. Valkenburg is thands een open Steedje. De Kerk wordt door de Roomfchen, zoo wel als door de Hervormden, gebruikt. Te Vaals , een klein Dorp in 't Land van 's Hertogenrade, zyn verfcheiden Kerken, voor Lieden van verfchillende Gezindheden in en omtrent Aken. In de Landen van Overmaze zyn Staatsvergaderingen, meest over den omflag der Belastingen. — Staats-Opper - Gelderland, van ouds een deel van dat Landfchap 't welk wy reeds befchouwden , en wel van het Deel van Roermond , heeft een byzonder Gerechtshof, in de Stad venlo. De Regering is Roomsch, gelyk de meeste Ingezetenen zyn. De Grond beftaat, langs de Maas, meest uit
Wei-



5s8 venlo. Vlaanderen.
Weiland; verder ziet men Hei, Moe-gronden en Bosfchen. De Stad ligt, in eene vierkante gedaante , aan den Stroom. De namen van Roermondfche, Gelderfche en Keulfche Poort wyzen aan , waar heen de wegen van daar ftrekken. Zy is verlcheiden malen van Meester verandert, daar toe door de Wapenen gedwongen. De Inwooners der Stad, wier getal op 4Q00 begroot is, zyn veelal Schippers, Voerlieden enz. De Roomfchen gebruiken de Kerfpelkerk. De Hervormde Gemeente, welke ook eene Kerk heeft, wordt door twee Nederduitfche Leeraars bedient.. Op een der Markten, is het Stadhuis; het maakt met een dubbelen Opgang, een Uitftek en twee Torentjes, federt zyne vernieuwing, eene goede vertooning. Plier is ook een Akkermans-Gild. De Burgers hebben Jagt-vryheden. Door 't opftellen van zware Tollen, der onderfcheiden Mogenheden, is hier de Koophandel verdwenen. 'Er is één Burgemeester. De gewezen Voormuur of Barrière, welke nimmer onder de Heerfchappy van den Staat geweest is, en alleen gedient heeft om'er bezetting te leggen, onbezocht latende, fpoeden we ons naar Staats-Vlaanderen. Daar ziet gij 't niet Ver van Antwerpen , zich naar de Noordzee uitftrekkende. Gy weet dat de Zitplaats van 't Gerechtshof van dit. Wingewest , de Raad van Vlaanderen, te Middelburg in Zeeland is.
De



sluis. 529
Dé Grond is hier zeer Vruchtbaar, en geeft Koom, dat het Zeeuwfche evenaart; maar de Lucht wordt, wegens de Schorren langs de Schelde en Binnenwateren, voor niet gezond gehouden. Het Vrye van Sluis is een aanmer» kelyk gedeelte van het Vrye van Brugge. Zie daar sluis, 't geen een byzonder Rechtsgebied heeft, de aanzienlykfte Stad in dezen Oord, aan eenen kleinen Zeeboezem. Hare Haven werdt voor dezen onder de vermaardfle Neder» landfche Zeehavens gerekent. De Sluizenaars, in de vyftiende Eeuw, Vlisfingen, nog geen Stad, in Brand gedoken, en langs Strand de Hollandfche Dorpen uitgeplundert hebbende, werden te Wyk op Zee gedagen en te rug gejaagt. De Koophandel met de Oosterlingen verliep omtrent dezen zelfden tyd , ter gelegenheid dat hunne Pakhuizen * door het Slüifche Graauw , in een oproer, geplundert waren. Let nu ook op den tegenwoordigen daat der Stad. Zy is groot, maar weinig bebouwd, en bevat Weiland voor meer dan honderd Beesten. Zy heeft niet boven de 400 Pluizen, en, naar begrooting, niet boven 1200 Ingezetenen. Het Kafteel hadt weleer zestien hooge en dikke Torens , die , door verval, tot op eenen na , by afbraak, de gedaante van rondeelen verkregen hebben. Uit een Kamer van den overgebleven Toren, is een fraai uitzicht tQt in Zee.
LI Het



53<3 STADHUIS. KETEN.
Het Plein is ruim en met Boomen beplant. 'Er zyn in de Stad nog onderfcheiden Marktplaat, fen. Het Stadhuis ftaat op de Groote Markten is een oud, doch fierlyk Gebouw. De Toren is van een zonderling maak fel, en heeft een Speelwerk. Aan iederen hoek van den Kap, is een Spits. De Kamer, daar de Wethouderfchap by een komt, is een fchoon en ruim Vertrek. - Men bewaart op dit Raadhuis een Keten, die voorheen aan eene der Stads Poorten, nog de Ketenpoort genoemt,vast gemaakt was, en van daar, over het water gefpannen, aan een Kafteel met zes Torens gehecht werdt. Van dat Kafteel worden zelfs geen overblyffels meer gezien. Het Landhuis, of het Pluis van de Vryen, een Groot oud Gefticht, is met een Beplant Plein en Plek van de Vryftraat afgefcheiden. Van eene afgebrokene Kerfpel. kerk, bleven eenige geringe brokken over, ter plaatfe daar naderhand een Tuin werdt aangelegt, en dat overblyffel bewaart bleef. De overgeblevene Kerfpelkerk , weleer aan St. Jan toegewydt, wordt door twee Leeraars bedient. De Toren fchynt hooger te zyn geweest, dan tegenwoordig; hy heeft boven de gedaante van een Klokhuis, en veel overeenkomst met dien der Kleine of Oude Kerk te Maasfluis. Men ziet een groot getal van Rouwwapens in deze Kerk, ook eenige fraaie Graflieden, die echter zeer aan 't vervallen zyn.
4Vf



aardenburg. 53*
Z. Welk eeD verval ! Ondertusfchen: IJy fpiegelt zich zagt , die zich aan een ander Jpiegelt. Hier zag ik oirzaak en uitwerkfel.
V. Beide is altoos zeker, niet altyd zoo zichtbaar. Gefchiederjis is hier niet te mistrouwen. In 't Gasthuis wordt, in een Vertrek, in 't Nederduitsch en Fransch dienst gedaan. De Roomschgezinden hebben eene Kapel. Tegenwoordig wordt te Sluis byna niet anders dan in verfchen en gezouten Visch gehandelt. Gy kunt 'er eenigen Handel in Granen, en den Sluikhandel in fterke Dranken, byvoegcn. Ook uit Oostenryks Vlaanderen wordt Wild en Groente ter Markt gebragt. Men fchiet 'er naar den Gans en 't wit. Naar een oud voorrecht , valt hier geen verbeurt/verklaring van Goederen, by Lyfftraf. '£r zyn twee Burgemeesters. Sluis is in 't jaar 1747, nevens gantsch Staats-Vlaanderen , in handen der Franfchen geweest. In 't Wapen der Stad , ziet men Golven, gelyk in dat van Maasfluis, De Water- en Lapdpoort van aardenburg , werden, na 't vroeger Hechten dier Vesting, open gelaten. Deze Voormuur in 't jaar 1672 reeds vervallen zynde, Buitte echter., door weinige Burgers verdedigt, eene Franfche Legermagt. De Vrouwen begaven zich, met Hoeden op het Hoofd, op den Wal, om van den Vyand voor Mannen aangezien te vvorden. Toen 'er Kogels ontbraken, bragten zy Spykers .eu Lood • LI 2 ge-



531 OOSTBURG. KADZAND. DÓRPEN.
gewicht aan. De Vrouw van den Voorzittenderi Schepen , zat met eenige Jongens in haren Stoep Kogels te kappen, die zy, by Hoeden vol, naar den Wal zondt. De Franfchen berekenden hun verlies op 1500 Man ; niet een der Aardenburgeren was gefneuvelt. De Stad is zeer verkleint. 'Er zyn ruim 50© Inwooners. De overgebleven Kerk, weleer aan St. Bavo toegewydt, heeft een fierlyken Toren, en wordt door twee Leeraars bedient. Plet Stadhuis ftaat op een beplant Plein. De Burgers generen zich met de Meêreedery, en eenigen Handel in Koorn, Hout en iterke Dranken. 'Er zyn twee Burgemeesters. Een deel van 't Graaffchap Middelburg behoort tot Staats-Vlaanderen. In het Steedje oostburg gedraagt men zich naar de Keuren en gewoontens van Brugge. Toen de Gentenaars in de veertiende Eeuw het Steedje verbrand hadden, ftaken de Oostburgers een Dyk door , waar door veele der Brandftichteren in 't water fmoorden. Aan Zee ziet gy het Eiland of Land van Kadzand, voorheen grooter ; het brengt fchoone Tarw voort, waar tegen het met de Zee te worftelen heeft. Hier woonen verdreven Saltsburgers, etn Duitsch Volk, om de Belydenis der Leere van- Luther vervolgt. Zy hebben hunne Kerk in 't fchoone Dorp Groede. Breskens , by het Veer naar Vlisfingen, en Kadzand worden onder de groote Dorpen getelt. Te Kadzand zyn
twee



steedjes enz. hulst. 533
twee Kerken op éénen Kerkhof, waar van de eene door een Franfche Gemeente gebruikt wordt. Het Steedje yzendyke heeft omtrent 300 Inwooners zonder de Vrouwen en Kinderen. De grond is hier omftreeks zeer verandert ; daar in de vorige Eeuw de Schepen voeren , gaat nu de Ploeg en wordt het Vee geweid. De Kerk wordt door twee Leeraars bedient. Men heeft 'er geen Burgemeesters , en de Stad behoort, gelyk andere Plaatfin, onder 't Vrye. Sedert de mishandeling van den Kerkleeraar van Waterland , waar van het Dorp in Oostenryks Vlaanderen ligt, welk geval door Brand in zyn onpartydig Kronykje op het jaar 1668 verhaalt wordt, is 'er geen ander beroepen. In ieder Dorp ftaat een Werktuig, den Blok genoemt, de plaats eener Kaak vervullende. Het nu open Steedje S.t. aïsna ter, muiden, heeft een Rechtsgebied van 't Vrye onafhanglykj het ligt by Sluis, in de gedaante van een Dorp. Daar ziet gy de Stad hulst , aan de grenzen van 't Land van Waas , 't geen tegen over Antwerpen gelegen is. Zy beeft in den Spaanfchen Oorlog verfcheiden malen van Meester moeten veranderen. 'Er zyn geen 400 Huizen. De Markt en Kerk op. dezelve zyn ruim; de Toren is fraai, met een Klokfpel. De gemeente wordt door drie Leeraars bedient. De Roomschgezinden hebben eene Kapel. Het Stadhuis, mede aan de Markt, is L i 3 met



gj4 notabilen. axel.
rhet zyn Tofén éèn deftig Gebouw. Men gaat ter Puie op, langs - twintig Trappen. Het Landhuis van Hulsterambacht , een Getorent Gebouw in de Steenftraat, is tevens de voornaam fee Herberg. De Burgers zyn aan de Gendfche gewoonten niet verbonden, ên moeten de Plollandfche en Zeeuwfche rechten volgen. De Schutteryen fchieten jaarlyks om Prys. Hier is eenige plandel in Granen. De Stad heeft dén Burgemeester. Het Pluis van Oranje heeft onder 't Ambacht ook bezittingen; fri 't zelve is eene Vergadering der voornaamften of Notabilen. Plier by ligt dat gedeelte dezer Landftreke, 't welk de Staten van Zeeland oordeelen onder bun beftier te zyn, uit krachte van een magtiging of zoogenoemt Comminimus des Raads van State. Dit in gefchil zynde, hebben zy of hunne gernagtigde Raden èn de Raad van State, elk een deel van 't Bewind, in den Spaanfchen Oorlog by voorraad geheel aan Zeeland opgedragen.
Z. Hier zie ik Axel, Tér Neuze en Biervliet.
V. Plet Land rondom axel is Vruchtbaar in Granen, en, gelyk gy ziét, een Eiland, De Stad deelde ook in de onheilen van den Spaanfchen Oorlog. Ik zwyg van de Plundering en Verbranding door Filips, bygenoemt de Goede, Men telde hier 800 Ingezetenen. De Kerk , welke door twee Leeraars bedient wordt, en 't
Stad»



ter neüze enz. w. beukelsz. 535
Stadhuis ftaat op de Markt. Men wil hier in zinlykheid en netheid' den Hollanderen en Zeeu- ■ wen niet toegeven. In ter netjze, aan de Schelde , welke »Stad door de Gendfche en Brugfche beroertens en vervolgens door *t Zeewater veel geleden heeft, zyn 300 Inwooners getelt. Van de Beurs , welke een gedeelte der Markt beflaat, ziet men de Schepen varen. De twee Steden en derzelver Ambachten hebben ééne Wethouderfchap, en één Burgemeester. Aan de Schelde zaagt gy ook biervliet, federt de vorige Eeuw aan 't vaste Land gehecht, oudtyds eene aanzienlyke Stad. Ik zwyg van lang voor-ledene gebeurenisfen waar aan gy niecs hebt» Biervliet hadt weleer den doortogt der Wagenen tusfehen Brugge en Antwerpen, toen zy een kleine |omtrek had en nog tot geen Eiland was geworden. Zy boodt een geweldigen wedeiftand aan de Gentenaars, die, met de Engelfchen vereenigt, de Stad dachten te overmeesteren. Hier is de Grafftede en in de Kerkglazen de afbeelding van Willem Beukelsz, Uitvinder van 't Kaken en Pakken van den Haring, hier in de veertiende Eeuw overleden. Men telde laatst in dit Steedje omtrent 150 Inwooners; het heeft ééne Poort, die naar den Waterkant uitgaat. Biervliet heeft met Axel en Ter Neuze ook al eene en dezelfde Regering gehadt. Door 't bedyken van verfcheiden PolLl 4 ders



536 sas van cenb. filippyne.
ders kwam hier in verandering, en zy heeft ■haar eigen Burgemeester, 't sas van gend, door de Gentenaars in den Spaanfchen Oorlog verfterkt, kent ook het lot der Grensplaatfen. 'Er zyn omtrent 250 Huisgezinnen. De Kerk wordt door twee Leeraars bedient; ook vergadert in dezelve eene Walfche gemeente, die haren byzonderen Leeraar heeft. Het Stadhuis ftaat op de Haven, die dwars door 't Steedje loopt en met fchoone Boomen bezet is. 'iir is één Burgemeester. Filippynb heeft den naam van haren Stichter, Filips den Tweeden, Koning van Spanje en laatften Graaf van Holland enz. De Spanjaarden verlieten haar, op 't gerucht van Tromflagers, des nachts op Schuiten van Biervliet daar omtrent gebragt. Men telt 'er 80 Inwooners, behalven de Vrouwen en Kinderen. Het Steedje heeft één Burgemeester. Wy verlaten deze Wingewesten, keeren naar de Maas, en reizen van daar te rug naar onze Wooning, om te rusten.
TWAALF»



TWAALFDE HOOFDSTUK.
INHOUD.
Overysfel. Deventer. Landrecht. Kampen. Zwol. Kleine Steden, Dorpen enz. Overblyffel eener Grafjlede. Drent. Steenhoopen. Meppelt. Dorpen. Dt'enters, hunne levensnoys enz. Volkplanting. Asfen. Dorpen enz. Oude Staatsvergadering. Koevorden. Dorpen. Groningerland. Groningen, 't Hoogezand. Sapmeer. Winfchoten. Appingadam. Delfzyl. Speelreisje. Dorpen, enz.
Zoon. Wat zullen wy nu bezien?
Vader. Wy zullen, met de Kaart in de hand, dezen avond, met het Zwolfche Schip , van Amfteldarn affteken. Ten zeven uren moeten wy te fcheep zyn; maak u reisvaardig. De wind is Zuidwest; wy zullen 't voor 't lapjen hebben. Voor een weinig Zeeziekte moet gy niet bang wezen. Wel haast LI 5 zien



gjg OVERYSSEÏ..
zien wy de Kust van Overysfel. Gy kent de Grénzen. De grootfte leugte bedraagt omtrent twintig, de grootfte breedte twaalf uren gaans , en 't getal der Inwooneren ruim 60,000. Sommigen (tellen dit getal veel grooter. Het Wapenfcbild des Landfchaps, een Leeuw verwonende , is met een golvende Rivier doorfneden. De Lucht is 'er doorgaands gezond. De Gron' is onderfcheiden. Langs den Ysfel en de Zuiderzee, en in fommige Plaatfen van Twente, vindt rnen vette Bouw- en Weilanden. Naar 't Oosten zyn meest Heiden , Moerasfen en Venen. Het gedeelte van Vollenhoven geeft zeer goede Turf. Men heeft in dit Landfchap veele Weilanden, die, door de Inwooners der naaste Dorpen , in 't gemeen gebruikt , eu daarom Gemeenten of Meeriten genoemt worden, fa fommige (treken is ook veel Hout en Bosfchaadje. Langs den Ysfel en in Twent zyn ook Steen-Ovens en Pannebakkeryen aangelegt; maar de Twentfche Steen is zoo ligt, dat men 'er zelfs een gevonden heeft, die op 't water drctf. fa de Bergachtige (treken , vindt men zware Keien. Men ziet hier ook die Klei of Leem, waarmede de Wanden der Landhuizen bepleistert worden. Konynen mogen ten allen tyde gevangen worden, als fchadelyk , en zyn om den overvloed der Hazen niet geacht. Gy ziet hoe wy te Lande zouden hebben kunnen reizen* maar wy verkozen het
mees-









staten. deventer, 539
meeste gemak, by eene goede gelegenheid. De Bisfchoppen Van Utrecht hebben zich, by gedeeltens , op allerleië wyzen , het waereldlyk gebied over dit Gewest weten te verkrygen , terwyi zy 'er het Kerklyk bewind oefenden. De Edelen bepaalden echter 't gezag der Bisfchoppen , die weder fteun vonden door 't aanzien der Steden. Keizer Karei werdt Heer, by gelegenheid der Gelderfche Oorlogen , en naderhand tradt dit Landfchap in 't Utrechtsen Verbond van vereeniging. Sedert is de Oppermagt tusfehen Edelen en Steden verdeelt. De gewoonlyk Stemmende Steden zyn Deventer , Kampen en Zwol. De Landdag is beurtling, in 't Voorjaar, in die drie Steden ; de Staten vergaderen vervolgens ook by tusfehenpoozing. De Gemeentslieden der genoemde Steden, kennen hunne oirfpronglyke Rechten; men wyst daar zonder hooger beroep , Vonlüsfen. In Deventer is nu en dan een Rechtbank, de Klaring genoemt, voor welke op nieuw de gewezen zaken van 't Platte Land gebragt kunnen worden. Van 't gezag des Stadhouders fpreken wy niet meer. De drie groote Overysfelfche Steden, Vrye RyksSteden, die 't recht der Munte hebben, liggen in galland , aan of by de Boorden van den Ysfelftroom. Deventer ligt drie uur van Zutphen. Ten Noorden der Stad is de Grond wat
zan-



54° " GROOTS KERK.
zandig en fchraal, maar omtrent de Schipbeek is weelderig Weiland. De Stad heeft eene eirondachtige gedaante , en eene Schipbrug. Aan de overzyde der Rivier is eene aangename met Boomen beplantte Wandelplaats. Deventer is Volkryfc; jaarlyks fterven 'er omtrent 400, menfcheu. Zy is dicht betimmert; de Straten zyn 'er doorgaands naauw , maar de Markten zeer ruim. Eene der Markten beflaat byna de breedte der Stad, daar zy fmalst is, beginnende aan de Brinkpoort, De Voorpleinen noemt men in Overysfel Brinken. Tien Straten loopen op deze Markt uit; op 't midden derzelve is de Waag, een deftig Gebouw. 'Er is veel vertier in Herts leder en 't geen daar van gemaakt wordt. Deventer Bier en Koek zyn zeer bekend. Buiten de Stad vindt men de Erts tot eene Yzer-fmeltery en Gjetery. 'Er is veel doortogt van Munfterfche en andere Karren, die veejerlei D.ukfche Waren , ook tot verdere vervoering, aanbrengen, 's Landfchaps Munt is hier en in de twee andere Hoofdlieden , by Jaarbeurten. Deventer hadt een der nieuwe Bis* fchoplyke zetels, en werdt, naast Antwerpen en Amfteldarn , als de derde groote Koopftad geacht. De Groote Kerk was aan St. Lieven toegewydt, die hier de Heidenen bekeerde. In 't jaar 1613 bouwde men op den Toren den ' achtkantigen Kap, meèsf van Bentbeimer Steen, en men plaatfte daar in het Kbkfpel. De Berg-
. . kerk,



RAADHUIS. LANDRECHT. 541
kerk, op eene Hoogte, by de Bergpoort, heeft twee Torens. Beide deze Kerken en de Broerenkerk worden door vyf Leeraars bedient. Te Deventer en in de andere Hoofdlieden, is ook eene Walfche Gemeente; gelyk mede daar, en elders in 't Landfchap, vergaderplaatfen voor andere Gezindheden zyn. In deze Stad is een Doorluchtige School, door de Staten opgericht, waar in de Hoogleeraar van der Mark vóór de laatfte omwending hetNatuurlyk recht geleert heeft. Het Raadhuis ftaat by de Groote Kerk, aan de Zuidzyde. 't Is een Gebouw van groote ruimte , met fraaie vertrekken. Stads Wynhuis, daar nevens, heeft eene zeer ruime Zaal, by verpachtingen en verkoopingen zeer gefchikt voor eene menigte van Menfcheit. Het Landrecht van Overysfel is eenvouwig ; de ftyl der Wetten kon zuiverer zyn ; of het ondertusfchen in allen deele goed is, ftaat ons niet te onderzoeken. Monen was hier Kerkleeraar. Schepenen en Raden worden hier doorgaands alle Burgemeester genoemt. Op den dag der verkiezing, verfchynt de Wethouderfchap en Gezworen Gemeente, in 't zwart, met zwarte mantels omhangen , in de Groote Kerk, alwaar door een der Kerkleeraaren eene gepaste redevoering moet gedaan worden ; en daar na begeven zy zich naar 't Raadhuis. Die daar uitgeboont zyn , worden Keurnooten of Keurgenooten genoemt. Gy weet dat Deventer,



54^ KAMPEN.
ter, in den Spaanfchen Oorlog aan der Staten zyde gebragt zynde, onder 't bewind van den Engelschman Leicester aan de Spanjaarden, door verraad, weder overgelevert is geweesn Het ongelukkig Jaar 1672 en de laatfte onlusten gaan wy voorby. Erasmus hadt hier de beginfelen zyner geleerdheid gelegt. Aan beide zyden van den Ysfel liggen groote gemeene Weiden , waar op elk Groot- of Grasburger , voor kleinen prys, vyf (tuks grof Vee kan doen Weiden. Dat de vrye Ryksfteden een volkomen Oppermagt en volflagen Gemeenebest-beftier in £1ch zelve hebben, heeft Deventer, in een gefchil met Willem den Derden , over de Regeringsbeftelling, hem onder 't oog gebragt. Daar zien wy, zeilende, de drie Torens van kampen, welke in Stads Wapen * uitgebeeld zyn , aan den Westeroever van den Ysfel, welke hier niet ver van de Stad door verfcheiden monden in de Zuiderzee uitwatert. Zy ligt in de lengte, als een gefpannen Boog, tegen de Rivier, over welke zy een Brug heeft, zoodanig gebouwt, dat die als in de Lucht fchynt te hangen. Aan beide kanten dezer Brugge, is eene overdekte Gaandery. In 't overwandelen, heeft men naar boven en beneden , langs den Stroom en op de Stad, een zeer vermakelyk gezicht. Eene Binnengracht fcheidt de Oude- en Nieuwe Stad. De oude Muur aan den Ysfel, met veele ronde Torens , kan aan Kampen den naam van de
To-



KERKEN. 5+3
Torenftad hebben doen geven. De Buitendyks Landen, in de nabybeid van Kampen, groeien jaarlyks «tan. De Binnenftad is diebt bebouwt; daar buiten en naby den Wal, zyn veele Tu> nen en andere opene Plaatfen. In 't ZuiderdecI der Stad, op eene ruime open Plaats, ftaat de Kerk welke weleer d,n PI. Nicolaas was toegewydt, nu de Bovenkerk genoemt, een hoog en zwaar Gebouw , met een dikken Toren,, die ruim negen voeten Zuidwestwaard overgehangen heeft. Zy wordt om 't Choor, de Graflieden in dat gedeelte der Kerk , en den Leerdoel, uit een gmuwen Steen gehouwen, bezien. In 't Noorder- of Benedendeel der Stad, by de Plagepoort, ftaat de zoogenoemde Buitenkerk, weleer der Lieve Vrouwe toegewydt. Sedert, de Spits des Torens is weggeraakt , is zyn Top met een rand omgeven. De Bmrenkerk ftaat omtrent in 'c midden der Stad, aan de Straat, die van de Ysfelbrugge rechtdreeks op de Broêrenpoort aanloopt. Ia deze Kerk wordt meest dienst gedaan , door de vier Leeraars der Gemeente. In 't oude Kloostergebouw is de Vergaderplaats der Staten. Daar in ziet men ook Stadsboekery, in welke gevonden wordt een Plandfchrift van dat gedeelte des R.oomfchen Rechts, 't welk men dePandeélen of Allesbegrypende Boeken noemt, in veele groote Boekdeelen op Pergament gefchreyen.
Z.



544 RAADHUIS. TORENS.
Z. En dit wordt zeker wel bewaart l V. Deze Stad is, thands de verblyfplaatS veeier uitgeweken Hollanderen , federt de laatfte Omwenteling. Het Raadhuis is in de Oude Straat, door welke men aan den Ysfel komt. In de Raadkamer zyn de zitplaatfen der Regeringsleden halvemaanswyze ; terwyi *t geftoelte der Voorzitteren, met drie Trappen opgeklommen wordende, een weinig daar van afgezondert ftaat. Achter 't Stadhuis is een fteenen Strafplaats, en de Stad heeft haar eigen Scherprechter. Naby het Raadhuis .ftaat de zoogenoemde Nieuwe Toren , van de twee andere Torens, namelyk der Boven- en der Buitenkerk, byna in even gelyken afftand; de hoogfte der drie, veel gelykende naar dien der Westerkerk te Amfteldarn. Hy heeft een Klokfpel, en onder een verwelfde Boog, door welke men henen wandelt. Aan dezen Toren zou de Trap vergeten zyn geweest. Het oude Tolhuis, aan den Ysfel, wordt ook door Vreemdelingen , als een byzonder Gebouw , opgemerkt. De Voorzittende Schepenen verkrygen den tytel van Burgemeester. De Boontrekking by verkiezing der Regering, gefchiedt met gouden en zilveren Boonen. Met weinig moeite kwam de Stad, in den Spaanfchen Oorlog, aan de zyde.der Staten. In het Jaar 1672 en 't volgende, heeft zy veel geleden. De fprookjes die van de Kampers vertelt worden, zyn
bui-



zwol. 545
buiten onze opmerking; gy weet wat Knmperfleur heet. De Grootburgers hebben hunne Gemeemeweide, op die wys gelyk te Deventer, op 't Kampereiland; 't welk dagelyks met veele kleine fchuiten , van buiten de Hagepoort, bezocht wordt. Elk kent zyne beesten aan een merk , 't welk van Stadswege getekent wordt. Wy naderen Zwol, niet langs de trekvaart, maar voorby Zwartfluis en Haslelt. Van zwol kan men, met een Postwagen, naar Deventer ryden. Uit het Zwohche diep, zyn wy in *t Zwarte water gekomen. De Stad ligt by de famenvloeijing van veifcheiden Beken , die hier uitloopen. Gy hebt de Vecht cok opgemerkt. Tot bevordering van denflaudel op Munflerland, is van de Stad, naar die rivier een gracht gegraven, de nieuwe Vecht genoemt. In de zestiende Eeuw ontftondt 'er verfchil, over een nieuwen Tol der Kampenaren op 't Zwarte water s tot dadelykheden uitgeborften ; waar in vervolgens „ Hertog Karei van Gelder, ten voordeele der Zwollenaren, tegen den Utrechtfchen Bisfchop en Kampen , zich gewapender hand gemengt heeft, verfcheiden Steden dezer Landflreke vermeestetende. Z. Ik denk aan 't Spreekwoord:
Twee honden vechten om een been; Een derde loopt 'er rasch meê heen.
V. Beide Steden begrepen dat : Zwol beMm hieldt



546" AANGENAAME LIGGING.
hielde de vrye Vaart, en Kampen repte'erniet meer van. Zwol, in de dertiende eeuw, van een vermaaklylc gelegen Dorp , door de dankbaarheid eens Bisfchops voor geldleening, een bemuurde Stad geworden, werdt, na eene baldadige afbranding harer houten Huizen , fchooner van fteen herbouwt. De oude Muur, Vesttorens en Gracht, zyn nog niet verdwenen. De Aa doorfnydt den nieuwen Wal, aan de noordzyde der Stad. Zwol wordt voor eene der fraaifte Steden van de Nederlanden gehouden. Zy is luchtig gebouwt t, en verfcheiden harer doojgaands rechte Straten, loopen op de groote Markt uit, welke wat buiten het midden der Stad ligt. Er zyn veelerlei Handwerken. De Singels , Voordeden en Wegen in den omtrek, zyn by uitftekenheid aangenaam. By onze aankomst in 't westen, zien wy de Kamperpoort. Aan de zuid- en noordzyden, zyn nog twee Landpoorten. Op dit ruime hoofd, ziet gy de eenige Buiten - waterpoort. De hoogte der openbaare Gebouwen, deedt ons van verre reeds iets ongemeens verwachten. By 't fchoone Geboomte der Wandeldreven, vergeten wy hier ook de Gemeente-weide der Grootburgeren niet, die zuidwaard langs den boord der Aa-, naar den kant der Beken gelegen is. Ter Stad ingetreden , zien wy welhaast, terwyi wy deze Gracht bewandelen, ter rechterzyde, van naby, den fierlyken hoogen
To-.



GROOTE KERK. 547
Toren, dien wy reeds lang van verre zagen ; hy behoort tot de Vrouwe- of Kruiskerk, in welke waarfchynlyk al federt kort na de Kerkhervorming geen dienst gedaan is. Wat verder oostwaard, aan 't Marktplein, zullen wy de Groote Kerk ontmoeten, aan St. Michiel of wel den aardsengel Michaël gewydt geweest, en de plaats der afgebrande Buurtkerk beflaande. Zy is groot en luchtig, en wordt voor eene der fraaifte Kerken van de Nederlanden gehouden, ten aanzien harer bouworde. Het Orgel is beroemt, en de Leerftoel gelykt veel naar dien der Nieuwe Kerk te Amfteldarn. Wy vinden haar zeer zinlyk, zonder dat fombere 't welk men in fommige Kerken harer oudheid aantreft. Welk eene aanzienlyke Vergadering l De Gemeente in de Stad en Voorfteden, beftaat uit omtrent 5000 Leden., De zeer verheven Toren, in 't jaar 1669. door den blikfem in brand geftoken, is eenige jaren daar na ingefiort; gy ziet 'er geen overblyffel van. Op de plaats der Torens is een ruime Kerkenraadskarner gebouwt , veifiert met de afbeeldingen fommiger Leeraren der Gemeente. De Broerenkerk ftaat aan de noordzyde der Stad, by den ouden wal. De Bethlehems Kerk, welke voorheen ook tot een Klooster behoorde , ziet gy oostwaard van de Groote Kerk. De eetzaal der Kloosterlingen,' nog de Reventer genoemt, is eene Vergaderplaats der Gilden. De drie Mm a Ker«



54§ RAADHUIS.
Kerken worden door vyf leeraars bedient. Een harer vorige Leeraren, Fredrik Leenhof,fchreef een boekje, getytelt Hemel op aarde , 't welk geoordeelt werdt de vrygeestery te begunftigen. Een ander harer vorige Leeraren, Anthony van der Os, naderhand Leeraar der Doopsgezinden in Beverwyk, thands derzelverLeeraar te Oostzaandam, hadt zich van onrechtzinnigheid verdacht gemaakt en eene Leerrede tegen 't gezag der Kerkvergaderingen gedaan. Den eenen werdt in 't begin dezer eeuwe, den anderen in 't jaar 1756 den dienst ontzegt. De Kerk der Doopsgezinden is net en zinlyk. In een van de Kerkhuizen der Roomschgezinden, bewaart men 't gebeente van Thomas van Kempen, bekent door zyn boekjen , getytelt: Naarvolging van Christus. Hier is ook een Joodfche Kerk of Synagoge, 't Raadhuis ftaat by de groote Markt en St. Michielskerk, oostwaard; in de burgerzaal ziet men volkomen Harnasfen. 't Heeft fraaie vertrekken. Hy die voorzittend Schepen wordt, verkrygt hier ook den naam van Burgemeester. De Regering is hier foortgelyk, als te Deventer en Kampen. In de vyftiende Eeuw was hier een Opftand, waar in de Gildenmeesters de hand hadden; de Wethouderfchap nam Krygsvolk in van den Bisfchop ; en 't Gildehuis overvallen zynde, werden veele op de Groote Markt, zonder eenige gedaante van Rechtspleging, onthalst; 't oogmerk was de Re-



STEhDJFS. DORPEN. $0
geringsgefteldheid te veranderen , en 't gevolg een minnelyk vergelyk, door bemiddeling van den Bisfchop.
Z. Tot eere der Eeuwe.
V. Zwol zich voor Oranje verklaart hebbende , keerde te rug, van fchiïk bevangen op 't woeden van Alva's Zoon te Zutphen. Weder te rug gekeert , ontdook zy een verraad der Spaanschgezinden. Gy weet dat, in 't jaar 167a, haar het lot van Deventer en Kampen trof. Noordoostwaard van de Stad , aan de Vecht, lag het Klooster, waar in Thomas van Kempen woonde, op een Heuvel, door de Roomschgezinden nog in waarde gehouden. Gy ziet aan de Vecht ook de Steedjes ommen en hardenberg , met Heiden en Venen omringt. Hellendoorn of Helderen is een groot Dorp, aan den voet eens Bergs en 't Riviertje de Regge gelegen, dat met de Vecht gemeenfchap heeft. Wyhe , een groot aanzienlyk Dorp aan den Ysfel , is tusfehen Zwol en Deventer. Oostwaard ligt het Dorp Raatte , zeer bekent door Vee-Markten. By het Zwolfche Diep zagen wy het open Steedje genemuiden, daar men grove en fyne Matten maakt. Daar by voeren wy ook voorby de Polder van Mastenbroek, welker Boter bekent is. De Landftreek van Ysfelmuiden, hier by gelegen, heeft een byzonderen Drost; daar onder behoort het Dorp Ens , op 't Eiland Mm 3 Schok.-



twente. steedjes. dorpen.
Schokland. Het Hoogfchoutambt van Hasfelt , behoort ook niet tot het Landdrostfcbap van Salland. Wy zagen daar in het Steedjen hasse.lt, Stemrecht hebbende over nieuwe belastingen. De Kerk wordt door twee Leeraars bedient. — Twente beftaat meest uit Veen- en Heigrond; 'er is veel Houtgewas, en langs de Beken vruchtbaar Weiland. De Steedjes in dien Oord, worden over des Deels geldmiddelen en inkomften ter Deels vergaderingen toegelaten. Oldenzeel, dicht aan 't Bentheimfche gelegen, is nu open. Zy heeft twee Kerkleeraars en eene voornaame Jaarmarkt. In 'c Stadhuis bewaatt men een Walvischrib, volgens overlevering in een Veen naby de Stad gevonden. Men kan de brokken der opgedolven boomen als kaarfen branden. Ootmarsum, nu ook open , heeft mede twee Kerkleeraars. Almelo is ook een Vlek geworden , eene vrye hooge Heerlykheid, waarvan de Inwooners grootendeels hun beftaan hebben door Linnenweven en Bleeken , terwyi de Kerk door twee Leeraars bedient wordt. Ryssen en goor zyn vervallen Steedjes of Vlekken. Goor heeft echter nog twee Kerkleeraars. Delden , de Pleisterplaats der Postwagenen van Deventer naar Munfter, is mede een open Steedje, welker Kerk nu ook door twee Leeraars bedient wordt. Hengelo is een groot Dorp, met eene aanzieiilyke Gemeente der Doopsgezinden. En-
sche-



vollenhoven. 551
sciiedé, aan de Grenzen van Munfterland, is nu ook open , en heeft twee Kerkleeraars. Men vindt 'er ook Weveryen van Linnen, Tafelkleeden , enz. In het Dorp Borne is de Gemeente der Doopsgezinden zoo groot, dat zy door drie Leeraars bedient wordt. Haaxbergen is een groot Dorp, in 't byzonder Drostambt van dien naam; waar in ook het Vlek of Steedje diepenheim gelegen is. Gantsch Twente deelde in de rampen der oude en latere Oorlogen. — Het Deel en Drostambt Vollenhoven behoorde eertyds tot Friesland, en werdt door de Bisfchoppen zich aangematigt. Dit heeft ook bloed gekost. In dit Oord ziet men Venen, Hei, Bosfchen, hooge Koornlanden, en fchoone Uiterwaarden die veel Hooi opleveren. De Steden moeten tot het opleggen van Belastingen hunne ftem gegeven, hebben , ook over zaken die de Geldmiddelen en Inkomften betreffen, ter Deelsvergadering. De open Stad vollenhoven ligt zeer vermakelyk aan de Zuiderzee , op een verheven grond. Zy is bemuurt geweest, en zinlyk bebouwt, even voordeelig tot de Vischvangst en Vcefokkery gelegen. De Groote Kerk, weleer aan den H. Nicolaas gewydt, en de kleine Kerk worden door twee Leeraars bedient. Schepenen eu Raden worden Burgemeesters genoemt. Wy ftaakén niet van de fterke Huizen der Edelen, die alom Mm 4 " in



552 stehdjes enz.
In Overysfel , byzonder ook hier", gevondea worden.
Z Die vindt men alom. Maar immers heeft men bier nog meer Steden?
V. Steenwyk, aan de Grenzen van Drente, heeft een Groote Markt, van waar de Straten zich naar de Poorten uit drek ken. Zy leedt door Oorlogen en inwendige Beroerte. 'Er zyn twee Kerkleeraars. Van de drie Oude Kerken, daar te zien, worden 'er twee gebruikt.' Buiten deze Stad is Kryt, Agaatfteen en Yzer-Erts gevonden. Te BLOKZYt, is de Doorvaart der Türffchepen, Zy , de* jongde der Steden, in 't jaar 1672 ook aan den Bisfchop van Muniler overgegeven , heiftelde gewapenderhand hare. vryheid , met hulp der Friezen; door welke daad zy Stadsrecht heeft bekomen. '£r zyn twee Kerkleeraars en veele Doopsgezinden. De Kuinder, die gy hier ook aan de Zuiderzee ziet liggen, is een gewezen Schans. Zy was weleer een Graaffchap. Te Zwartjluis , nog een Schans , zyn twee Kerkleeraars. Hier is ook de Vaart naar Meppel in Drent, en beste Turf. — Plet Graaffchap Bentheim, behoorende aan 't Huis van Hanover, het Graaffchap Lingen, in Munfterland, door den Koning van Pruisfen bezeten wordende , ook Wedde en Westwoldingerland, by Groningen, zyn Leenen van Overysfel, welks Staten op den Landdag van Bentheim Gemagtigden zenden. - Ploe
kun*



YerTroesting van de Begraafplaats der CATELLEITS.






graf9tede van capellen. 553
kunnen wy van Overysfel fchéiden, zonder dat wy een dankbare traan ftorten , ter gedachtenis van den vaderlandlievende!! capellen tot den poll! fchoon eene verblinde woede zelfs zo verre gegaan is dat ze 's mans Grafftede door Buskruid gedoopt heeft? geen Graf van hem, wiens ftof niet rusten mogt, maar van zyn Gedacht. Waardeert gy de Beeldnis van hem, die gebreken zag, belangeloos naar verbeteringen trachtte, zich aan de affchafüng der reeds afgekochte en wederingevoerde Drostendienften waagde,door dankbare Landlieden met een gouden Keten en duurzaam Pergament begroet werdt, na dat zy van die dienden ontdagen waren ; zie daar ook de afbeelding van de overblyffelen der Grafdede, by Gorfel, Dorp tusfehen Deventer en Zutphen, gelegen. Z. Helsch Buskruid!
V. Haast u met my, naar Drent. Gy zaagt op onze reis, tot Zwol, laag Gras- en Hooiland , weinig geboomte; daar in den.omtrek zyt gy nu bekent. Wanneer wy de Vecht overgereden zyn , zien wy Wegen en Landftreek verminderen , meer door het Zwolfche Tolhek; by de Dorpen Rooveen en Stiphorst, zyn ze weêr beter, en van daar tot aan het Tolhek, wanneer men in Drent komt, minst. Daar ryst het Land weêr aanmerkélyk, en bevrydt ons van fchokken en inflorping, wanneer het geregent heeft; want hier zyn geen WaMm 5 ter-



554 DRENT.
terraolens. — Drent , Drente of Drenthe, zoo wel als het Overysfels deel van Vollenhoven een Landfchap der oude Friezen , met den tegenwoordigen naam in de tiende Eeuw nog niet bekent, beflaat omtrent elf uren in de lengte, van 't Oosten naar 't Westen , en negen in de breedte. Uit de Kaarten , kent gy de Grenzen. 'Er zyn in dat Landfchap moerasfige ftreken, daar de Inwooners van 't Veenen beftaan ; in 't midden zyn Bosfchen , en Heiden die met moeite ligte Granen voortbrengen; men houdt 'er veel Schapen. De Oogsttyd begint en eindigt op een vastgeftelden dag, met het luiden der Klokken. 'Er is goede Jagt, en de Heiden, met gras begroeit, zyn in gemeen gebruik. Onder verfcheiden Beken , is 'er het Schuiten» en Hoorndiep , die zich by Groningen vereenigen, de Havelter- Aa , omtrent het Dorp Havelte, by Meppelt, en de Steenwyker-Aa, welke door Blokzyl in de Zuiderzee vloeit. In 't jaar 1769 heeft men Begonnen met het graven eener Trekvaart, van Meppelt tot Asfen gevordert, met oogmerk om die tot in 't Hoorndiep te vervolgen. Wanneer dit gefchiedt, zal 'er een bekwame gemeenfchap tusfehen Groningen en Meppelt geopent worden. Ondertusfchen is 'er , tusfehen Meppelt en Asfen, reeds eene nieuwe Volkplanting, aan die Vaart. Op fommige Plaatfen in Drent, zyn groote Sieenhoopen *
waar



STEE NHOOPEN. 555
waar onder fteenen, die door magt van Volk naauwlyks op te ligten zyn; zy liggen in eene geregelde orde, en zyn zoodanig famengeftelt, dat men 'er onder fchuileu kan. Men noemt die Hunnebedden , naar een oud Volk , de
Hunnen ; ™™ di£ is zeker dat 'er van dea oirfprong dier Steenboopen niets zekers te zegden is. Gy hebt eene afbeelding der Steenhoopen by Smids gezien. Ondertusfchen weet gy dan ook, dat men daar by Kruiken of Urnen gevonden heeft, met de asfche der naar oud gebruik verbrandde menfchen-lichaamen. Van opgeworpen zoogenoemde Hunnenbergen of Heuvelen fpreken wy niet. Het Riviertje de Reste, dat met de Havelter-Aa by Meppelt famenvloeit, is de grensfeheiding tusfehen Overysfel en Drent, aan dezen kant. Drent was van ouds af een byzonder Landfchap, weleer ook een Graaffchap tn Leen van 't Duitfche Ryk. 't Werdt den Utrechtfchen Bisfchop gegeven. Geduurende de Friefche oneenigheden, na veele vroegere Onlusten , kwam het aan den Hertog van Saxen , en na diens en des Bisfchops afftand, onder Keizer Karei den Vyfden ; eindelyk tradt het in 't Utrechtsch Verbond , en hadt Stem in Staat; maar onder de Spaanfehe Magt vervallen en herovert, werdt het zonder Stem als een onafhanglyk Landfchap aangemerkt, onder befcherming van den Staat der Nederlanden a waar voor het een ten
hon-



55*5 STATEN.
honderd opbrengt, in en by het geen door den Staat wordt opgebragt, en een Bende of Ba» taillon Voetvolk onderhoudt. Ondertusfchen heeft Drent zyn Stemrecht verfcheiden malen,, en nog na de laatfte Omwending, den Staat erinnert. Z. Waarom?
V. Dit ftaat ons niet te onderzoeken. Men weet hoe de Drenthers in 't jaar 1651, zoo gezegt werdt by verzinning, en door eene tekening van 't geen niet gelezen was, ter groote Vergadering verfchenen, zonder 'er iets te kunnen gewinnen. De Siaten verkozen doorgaands tot hunnen Stadhouder dien van Friesland en Groningen. Zy beftaan uit Edelen, en Eigenerfden uit de zes Dingfpillen of Rechtftoeleii. De Eigenerfden, aan welken twee derde deelen. des gezags zyn toegekent, worden jaarlyks door de Ingezetenen verkozen. Op den Landdag , de Lotting genoemt, en in andere Hooge Vergaderingen, is de Landdrost, een Edelman uit Drent of Salland, Voorzitter. De Staten vergaderen gewoonlyk in Lentemaand, altyd teAsfen. Behalven de zoogenoemde Hoffpraken, een omwandelend Gericht, 't geen naar Breuken onderzoek doet, zyn 'er zesendertig Etten of Raden , die te Asfen den Etltoel of eene Rechtbank uitmaken, voor welke alle Lyfltraflyke zaken des geheelen Landfchaps , en alle andere van de lagere Rechtbanken tot uitwy-.
zing.



meppelt. 557
zing gebragt worden. Zy bebben de oirfprona;lyke bevoegtheid tot de hoogere Vergaderingen. De Kerklyke Vergaderingen zyn, federt langen tyd , onaf hanglyk van de Groote Kerkvergadering van Groningen ; 'zelfs beftaat de Groote Kerkvergadering van Drent, die altyd te Asfen komt , nu zoo geheel op zich zelve, dat zy elders geene gemeenfchap onderhoudt, dan in eenig byzonder geval, gelyk het inzien der Handfchriften in den Haag en te Leiden. Daar zyn wy op den ryzenden Drentfchen Grond; en door bet Tolhek gereden , flaan wy welhaast ter linkerhand af naar meppelt, terwyi wy ter rechterhand het Hoogeveen en Koevorden nu onbezocht laten. Wy namen den langften, maar vermaaktykften weg, en zagen reeds van verre den zwaren ftompen Toren van Meppelt, met een lagen Kap gedekt. Wy zyn dit Vlek of open Steedje, welks grond weêr lager en met Water doorfneden is, by het dalen der Zon, langs een beplantten Weg, nevens fchoon Weiland, genadert. Hier is de famenvloeijing van verfcheiden Beken , en de Doortogt der Drentfche Turffchepen. 'Er wordt veel Vlas gefponnen en Linnen geweven ; men maakt 'er ook Zeildoek en geftreepte Wollen Stoffen. De Straten zyn zeer wel geregelt, de Huizen welgebouwd, en 'er heerscht die zinlykheid , die met welvaart zich ligtelyk •vereenigt, De Plaats is Volkryk, naar hare
groot-



553 KERK.
grootte. Men zeide my daar , dat 'er 3000 Leden der Hervormde Gemeente zyn: omtrent het jaar 1776 waren 'er, volgens eene aantekening , tusfehen de 15 en 1600. Deze Gemeente wordt door twee Leeraars bedient. 'Er zyn weinig Lutherfchen en eenige Joden , die elk eene vergaderplaats hebben , zonder uiterlyk aanzien. Andere Gezindheden zyn hier en in 't gantfche Landfchap niet. Aan een der voornaamde Straten, in 't midden der Plaats, ftaat de Kerk, die daar een zinlyken nieuwen Gevel heeft. Zy is onlangs vergroot, echter vol Geftoelten , in eene goede fchikking. Zy heeft een zinlyk Orgel, deftigen Leerdoel, en eenige Kaarskroonen, door de Gilden vereert en met hunne tekens verfiert. 'Er is, eenige jaren geleden, een Latynfche School opgerecht. De nieuwe Grift of Vaart is u reeds bekent. In de Onlusten met de Bisfchoppen , en in den Spaanfchen Oorlog, heeft deze Plaats veel aanftoot moeten lyden. Behalven de vrolyke Pluisjes , in 't geboomte , midden in de Weiden , buiten dit Steedje, zagen wy binnen de Plaats ook de geringe overblyffels van het tot den grond toe gedoopte Huis, waar in, voor de laatde Omwending, een gezelfchap van Burgers by een kwam. Hier namen wy onze nachtrust , en zagen den Schoorfteenmantel in de Herberg, by de Kerk, met groote Drinkglazen bezet; 't geen wy meer
zul-



D0BPEN. DRENTERS. 559
zullen ontmoeten. Nu, na 't bezien van 't Steedje , weder voortgereden , met ander Rytuig. De Voerman heeft een Geldersch hart; dat heeft ook. ons Gezelfchap. Wy zien ter linkerhand het Dorp Havelte, daar de Bisfcboppen, als Heeren des Landfchaps, hulde ontvingen. Aan dezelfde zyde zien wy Dieveren , 't geen den naam geeft aan dit grootfte der Dingfpillen, dat meest uit Veengronden beftaat; ter rechterhand zien wy Dwingelo. Tusfehen beide deze Dorpen , die fraai in 't geboomte liggen , pleisteren wy in 't Wapen van Drent, de lieve Vrouw. By iedere Sluis , zagen wy het Land ryzen , en 't water binnen houden. Wy vinden in deze Landherberg/goede Boter, fyn en grof Roggebrood , beide Inlandsch. Luister, naar 't geen men ons verhaalt! ,, Als de Baars hier duur is, kost die twee Huivers het pond. Met duizend guldens inkomen in \ jaar, kan men hier Rytuig houden , jagen en Visfchen. De Drenters zyn welmeenend , goedhartig, beminnaars der goede trouw. Van hier mogelyk , dat die van Meppelt zeer op zich zelf geftelt zyn, en niet zeer genegen om iemand anders, dan hunne Plaatsgenooten , eenig genoegen te bezorgen. De ondervinding in den Koophandel, waar aan zy zeer gehecht zyn, kan hun wat van den gewoonen aart der Drenteren hebben doen verliezen. Zy zyn by
uit»



$60 LEVENSWYS ENZ. SMlLDE.
uitftek liefhebbers van de Vetweidery, en zit» ten met het meeste genoegen in hunne Speethuisjes in de Weiden hun pyp te rooken. In Drent zyn geen belastingen op Brood en andere Eetwaren. Buiten Schoorfteen- en Hoofdgeld, zyn hier geringe belastingen. Zoo welvarend als Meppelt is , kan men 'er een goed huis huren, voor vyftig guldens in *t Jaar. 'Er zyn duizend Huizen. Voor twee guldens en tien ftuivers 's weeks, kart men zeer goed in den kost. Het gewoone ontbyt in deze Landftreek, is Pannekoeken. De Luiden leven hier gezond, worden oud, en bemoeien zich weinig of niet met Geneesheeren en Rechtsgeleerden." De levensmiddelen zyn hier nog beter koop, dan in de Wingewesten, of in Gelderland en Overysfel. Wy komen by de Vrye Heerlykheid Hoog - Smilde, welke langen tyd aan de Kerk van 't aanzienlyk Dorp Dieveren behoort heeft. Zeer hoog is hier de Grond. Zie daar, in de Smildervenen, de nieuwe Volkplanting. Wy zien de groote en fchoone achtkantige Kerk, welke wy reeds van verre zagen ryzen, welker Dak op vier zware Pylaren rust. In 'tjaar 1780 werdt de eerfte fteen gelegt. 'Er zyn geen Stoelen, maar Banken, in eene goede fchikking ; 't geen ons meer zal voorkomen, 's Landfchapsgeftoelte en de Leerftoel zyn fraai. De open Zolder, ver boven den Grond, tusfehen de Pylaren, en zeer luchtig, wordt nog
niet



Assen, hooge heide. $Öï
niet gebruikt, en is voor 800 Hoorders groot genoeg. Deze Kerk kost den Lande vry wat Fchats. De Kerkleeraar en Schoolmeester hebben , aan beide zyden van dit Gebouw, eene Wooning , naar evenredigheid der Kerk. Alle de Huizen , géregelt langs de Nieuwe Vaart gebouwt, geven welvaart té kennen, lu 't vorig Jaar 1789 , kwamen hier voor 't eerst de Kerk- en Schoolleeraar. De laatfte onderrichtte óns, dat 'er 80 Ledematen en even zoo veele Schoolkinderen zyn. Van den Toren zagen Wy Groningen. Nu ryden wy Oostwaard , en naderen de Hoofdplaats assbn , omtrent in *t midden des Landfchaps. Tot welk eene hoogte zagen wy de Turfaarde, op de Heide! aan béide zyden van den gebaanden Weg recht afgeftoken. De aankomst by dit Vlek is zeer .bevallig , by een wyduitgeftrekt Bosch , langs de Nieuwe Vaart en den breeden hier rechten weg ; ten einde van welken men , achter dé huizen , het fpitsjen der Kerk ziet ryzen 4 't geen Wy reeds lang uit het geboomte zagen Beken. Wy zullen hier vooraan , in de welgelegen Herberg, rust nemen. Nu eene avondwandeling. 'Er zyn eenige tchoone en deftige meest nieuw gebouwde Huizen, langs de Vaart ën op* het groote driekante Plein; 't geen 'wy langs een bfeede Straat genaden zyn, en aart de Noordzyde met twee rycn boomen beplant Is. Deze Plaats is haar opkomst verfchuldigeNn a»a



362 ABTDY.
aan een Abtdy of Nonnenklooster, in de dertiende Eeuw gefticht, tot ftraf der Drenteren, voor 'c ombrengen van een' Bisfchop, die tegen hun optrok ; waar in de Staten, toen 't nog in bloei was, reeds hunne Vergaderingen hielden. Na de verwoesting van dit Gebouw, ten tyde der Hervorming, is het in zoo verre uit zyne Puinhoopen opgehaalt , dat het nog heden tot het Gemeenlandshuis verftrekt, terwyi het nog onder den naam van Abtdy bekent is. De Groote Zaal, Vergaderplaats der Staten, is in deze Eeuw nog verbetert en vergroot. Zie daar dan het breede Gebouw, voor de Staten, Gemagtigde Staten, en den Etfloel gefchikt, beflaande een aanmerklyk deel der Oostzyde van dit Plein. De Kerk, voorheen die der Abtdy, fluit hier tegen aan. Zie daar ook 's Lands Huizen, door den Ontvanger en Geheimfchryver van Drent bewoont, daar de fchoone Huizing van den Drost. Men ziet verfcheiden Pluizen , van groote fteenen gebouwt , van oudheid getuigen. Wy bewandelen nu de breede geregelde Singels, met hooge Boomen, Rustbankjes en byliggende Tuinen.
Z, 't Is hier hoflyk in den Landfmaak.
V. Wy verkiezen, by 't fmaaklyk Brood en Bier, 's Lands lekkerny , Zult, of Spek met Wyn-Azyn doorweekt, met een glaasjen goeden Wyn. In onze zinlyke Plerberg, gezeten,



DORPEN ENZ. r jgjjfjj
tïn , zien wy naar beneden over het ruime breede Voorplein, fteenen palen en yzeren leuningen , waar meê de Vaart is afgeperkt, langs de nieuwe Huizen , daar aan gebouwt, terwyi 't gezicht bevallig door geboomte en eenen nieuwen Zaagmolen bepaalt wordt. Gy weet nu dat de Vaart hier ftuit , niet tegêrtftaande men die in een nieuwe Kaart van Drent, als tot hef Hoorndiep doorgegraven, heeft afgebeeldt. Men begroot het getal der huizen op 300. Hier is één Kerkleeraar, gelyk op alle plaatfen, die ons voorkw amen , by welke ik 'er niets van zeide. Onder de vorige Kerkleeraars van Asfen , was Jacobus Nyloë, die aan de befchaving der Landtale gearbeid heeft. De regering beftaat te Asfen, Meppelt en elders, uiteen Schout en Vier Volmagten. In de Dingfpillen zyn Schepenen. Doorgaands zyn Verfcheiden plaatfen in één Dingfpil begrepen, en dus aan ééne byzondere Rechtbank, ter eerfte aanleg ^ onderworpen. TeBeikn , een groot Dorp, 't geen den naam aan het hoog9t gelegen Dingfpil geeft, is de gewoone Pleisterplaats van den Postwagen tusfehen Groningen en de Lemmer. Zoo is het Dorp de Wyk , aan de: Reste, door Jaarmarkten bekent, de Pleisterplaats tusfehen Groningen en Zwol. Daar by is het Hoogeveen, federt eenige jaren zoo zeer toegenomen , dat men 'er 800 huizen telt, ert de Kerk vergroot heeft. Daar zyn ook LutherNn 3 fshea



564 «UDE STAATSVERGADERING.
fchen en Joden. De byzondere heerlykheid Ruinen is nu den Staten, en den Etftoel, ook by beroep in geval van Doodvonnis , onderworpen. Hier by Asfen ligt het groote Dorp Rolde, 't geen ook zyn naam aan een Dingfpil geeft. By de buurt Grollo, daar by gelegen, Ss een Bosch, waar in eertyds onder den blooten Hemel Vergaderingen der Staten gehouden zyn; 'er waren gaten in den grond, waar in zy naar rang gezeten waren. Willem van de Velde, ik meen de Groots gewezen dienaar, zegt in zyn Hoftapyt, van eene gelykfoortige Vergadering , by gelegenheid van 't Gastmaal van Civilis, in een heilig offerwoud :
Daar hielt men Hoogenraaddes Lands, en in 'tbeflechten DerSnken vreugdendisch, met ouden eeuw-gerechten. Een eigen drank gemaakt, geen versgewasfen Wyn, Maar Water, opgekookt met graan, deedt vrolyk fyn.
't Is Lotting; en terwyl de Leden in een groot Huis op het Plein eenige ververfching gebruiken, vermaken zich daar de jonge Lieden , met op fielten te gaan. Hier zien wy de Koeijen, van de Heide, naar den Stal keeren, dien zy, ongedreven, vinden. De heerlykheid Koevorden heeft, ten allen tyde, met Drent eene naauwe verbindnis gehadt ; men ziet die in ' Dingfpil Zuideveld, by de Moerasfen die dil
Land



KOEVORDEN. 565
Landfchap affluiten. De Landvoogdy van Drente en het Burggraaffchap van Koevorden waren altyd aan elkander gehecht. De Stad en 't Slot koevorden deelden rykelyk in de oude Onlusten en Oorlogen; zy liggen op eenen zandigen verheven grond, aan de famenvloeijing van1 Beken. Door toegeeflykheid der Bevelhebberen , was het water eenigzins afgeleidt, en zag men Wei- en Bouwland om deze Vesting van den Staat der Nederlanden , wanneer zy in 't jaar 1672 door de Munfterfchen vermeestert wierdt. Dit verlies trof gantsch Drente. Maar in 't zelfde Jaar werdt zy by verrasfing herwonnen. Eene andere poging des Bisfchops van Munlter , in 't volgend Jaar, met eene afdamming, die Koevorden veel door 't water deedt lyden, werdt door een ftorm , die den dam brak , verydelt , eer 'er ontzetting kwam. De eene Poort heet de Bentheimer, de andere de Friesfche. De zeven Bolwerken dragen d*n naam der zeven Nederlanden. De {traten zyn lynrecht, en loopen naar de Markt, in 't midden der Stad. De inwooners beftaan meest van de veefokkery. Toen Koevorden nog een Vlek was, waren 'er twee Kerkenj de tweede werdt in 't Jaar 1591, by de omwalling, afgebroken. De tegenwoordige Kerk ftaat by de Markt, en heeft de gedaante van een Koepel. Zy wordt door twee Leeraars bedient. 'Er is eene kleine Lutherfche Gemeente. Een der vorige KerkNn 3 leer-



$6.6 DORPEN.
leeraren te Koevorden, Joan Pikart, fehreef de bekende Kronyk van Drent. Ds Stad is onder één Schoutambt met het Dorp Scliooneheek. Zy is eene Bewaarplaats der Krygsiieden, die tot den Kruiwagen verwezen zyn. Keizer Karei verleende haar drie vrye Jaarmarkten. By de Stad , omtrent een verdwenen Slot, moesten de Bisfchoppeij de voldoening der Bede van de D:euters komen ontvangen. Er zyn zeer welgemelde Landlieden omltieeks Asfen eu Meppelt, die 't ook in Holland zouden zyn. Eene optelling van meerder goede Dorpen, waar vau niets byzonders te zeggen is, en wier na>n.en elders naauwlyks bekent zyn , zou tegen ons oogmerk wezen. Met klimmende Zon , ryden wy weer van Asfen, 't welk door Friezen en Groningers bezocht wordt. Wy zien veel Wei- en Zaailand, nevens den Landweg, en komen iu 't Dorp Vriet, in 't Dingfpil Noordcveld , bevallig, ruim, met geboomte en verHheiden fchoone Huizen. Wy vonden, de Herberg zeer zinlyk, in den Landfaiaak. En wie zou hier, in 't uithangbord , het Wapen van Leiden verwachten, ?
Z. Men heeft ligtelyk die Stad boqreu noemen,, als Bewaarfter van oude Hatidfchriften.
V. 't Kan zyn, te meer daar hier gevvooulyk eene Kerklyke Deelsvergadeting is. Daar , m ditzelfde Dingfpil, ligt ook een der beste Dor-, |>en, Eelde, omringe met veele fraaie Lusthuizen»



LANDRECHT. HULSELS. 567
zen. Het deelde, in vroegeren tyd, in de Binnenlandfche Beroerten, door twee Groningfche zoogenoemde Adelyke Gedachten veroirzaakt. Maar zoo iets baart geen verwondering meer. In het Dingfpil Oostermoer moet, volgens de Kaart, gelegen zyn een Jagthuis van den Prins van Oranje; maar ik vinde 'er niets van aangetekent, en men heeft 'er ons niets van gezegt. In dit zelfde Dingfpil, ter rechter hand gelegen , zien wy het Dorp ZuidLaren , onderfcheiden van Noord - Laren , 't welk onder Groningen ligt. De Kerk ftaat op eene hoogte , en in den Lentetyd is 'er een beroemde Jaarmarkt. Men ziet 'er, by een Drostelyk Buitenverblyf, beide zoogenoemde Hunnebedden en Hunnebergen; en daar is de Ryweg tusfchen Groningen en Koevorden. Uit het geen gy zaagt en hoordet, kunt g£ opmaken dat men,in ditLandfchap, by eenvouwigheid orde kent, en dit blykt ook uit het Landrecht, anders zoo min als elders volmaakt, Wy zagen nog meerder Zaailand, tot aan de grenzen, by de Brug en het Tolhuis van Groningen. Bevallig was ook het gezicht van een Gezelfchap Groninger jonge Lieden, in een Speelwagentje, waar onder de vrouwelyke huifels , beknopter dan die der Friefche Meisjes, my bevielen 5 hoedanige hulfels ik ook in Nn 4 Over-



3#5 GRONINGERLAND.
Qverysfel en Drente opgemerkt heb. Lm ik nu eer wy van het min vermogende maar vergenoegde Drente fcheiden , hier by voe, gen een u belooft oud Versjen , te vinden in eene Aantekening onder de Redevoering van den Hoogleeraar Tydeman te Utrecht, over de Weelde , overgenomen van den Hoogleeraar MattLccus:
Die meer verteert dan hi vermoghe, Het 's recht dat hi armoede doghe. Die meer verteert dan hem betaemt, Hec 's recht dat hi hem daer na fcaerat. Laat du ghenoeghen dat du heves:
Is 't luttel of veel daer du bi leves,
So wie dat fine ghenoeghet wel, Ui es rike end niemand el,
,Gy zaagt de Grenzen van 't Landfchap Gronit» gen, ook Groningerland, Groningen en Omniet landen of S(ad en Landen genoemt, en hoe het aan de andere zyde dd.or de Noordzee bepaalt wordt. Voorheen ftondt het in naauwe Verbindnis met Friesland, daar van door de rivier de Lauwers gefcbeiden, en werdt by fommigen Klein Friesland geheten, terwyl West ■ Friesland , 't geen met Holland vereenigt is, en Oost Fiiesland pf Emderland, een-gedeelte der Pruififche heerfchappye, daar by met in aanmerking kwamen, Werjde sn Westwoldingerland niet mede gere-
kent,









SE ZONDE I.UCHT. 569
kent,zal de grootfte Lengte desLandfchaps omtrent tien, en de grootfte breedte omtrent negen uren gaans bedragen. Men rekent de Inwooners op ruim 70,000. De overltroomingen ,waar aan dit Landfchap onderworpen is geweest, ducht men thands minder. De Dollaard bedekt nog den grond veeier Dorpen. Aan veele plaatfen, is door aanflyking weder inge* dykt. In 't Noorden, een zeer Volk- en Dorpryk gedeelte des Landfchaps , vindt men een gedurige verwisfeling van Bouw- en Weiland, een hoogen, vetten, vruchtbaren grond; Koeien , .Schapen , en veele Paarden , hier aangefokt, vinden hier, nevens de Menfchen, overvloedig voedfel. Hier in 't Zuiden en Zuidoosten is veel Vtengrond, ook Hei en Houtgewasch. In den omtrek der Stad, en verde;* Oost- en Westwaard, wanneer men de zoogenoemde Bisfchopsrug uitzondert, is de grond doorgaands laag, *t Is hier wat kouder, en de vruchten komen wat later aan, dan in de andere Gewesten der Nederlanden. De Lucht wordt hier wel ver van ongezond gehouden. De Hunze of 't Loopende diep voert geladen Schepen , uit Zee, naar de Stad. Het Damfterdiep, Trekvaart naar Appingadam, werdt eertyds de Fivel geheten. Gelyk men van de Stad, langs een Trekvaart, naar Stroobosch en verder in Friesland reist, zo kan men ook, langs eeue andere Trekvaart , over Winfchoten, tot in Nn 5 Oost*



g7<9 STATEN,
Oost-Friesland en verder in Duitschland reizen. Reeds van ouds was hier eene Volksregering. De Graven van Holland hebben hier ook naar overheerfching getracht. De Bisfchop van Utrecht wist zich veel gezags te verkrygen. De Hertogen van Saxen en Gelder kregen hier voet. Eindelyk onderwierpen de Groningers zich ook aan Keizer Karei; eu vervolgens traden eerst de Ommelanden, en daar na de Stad, " in 't Verbond van Utrecht. Tot de latere toetreding der Stad, heeft zeer veel toegebragt de bekende trouvvlooze afval van Rennenberg. De Oppermagt moet hier ook geacht worden by de Staten te zyn. Zy beftaan uit twee Leden : Burgemeesters en Raad der Stad , vertoonen het eene Lid, — Jonkers en Eigenërfden of Volmagten , der drie deelen van de Omlanden, het andere. Hunne gewoone Vergadering is in 't Voorjaar. De Stad en haar Rechtsgebied, beflaan een aanmerklyk gedeelte vau den grond des Landfchaps. Hare Regenten noemt men ook Edclmo^ende Heeren. De drie deelen der Omlanden noemt men Ilttnzingo, Fivelingo en 't Westerkwartier. Rennen-, berg achtte 't voor een nuttigen Staatsregel, deLanden tegen de Stad in oneenigheid te moeten houden, wegens wederzydfche Voorrechten , ten einde met des te meer gezag te kunnen heertenen.
Z«



GRONINGEN» 571
Z. Verdeel en lieersch , is immers nog een regel van veele Vorften en Staatsmannen.
V. Maurits , Fredrik Henrik en Willem de Tweede zyn hier ook Stadhouders geweest. De Stad en 't Lid der Omlanden, hebben elk een Raad of eerften Staatsdienaar , Syndicus genoemt. In 't Jaar 1749 werdt hier het tegenwoordig Landfchaps Gerichtshof opgerecht, waar door grove misbruiken verholpen zyn , leven eer en goed van eenen enkelen zoogenoemden Rechter niet meer afhangen, te meer daar de weg tot beroep op dit Hof ruim geftelt is. In dit Landfchap zyn veele Doopsgezinden. Roomschgezinden vindt men meest aan de Grenzen, by Munfterland, en daar omftreeks. Zoo wel ten Platten Lande als in de Stad, vindt men ook Joden. Langs zeer breede boomryke Wegen, tusfchen veel hooger gelegen Zaailand, zyn wy, door het Dorp Haren , naar de Stad Groningen gereden. Men wordt verrascht door eene fraai beplantte Voorflad ; door dezelve nadert men de Buitenwerken, met eene drooge Gracht omvangen, daar achter eene fchoone Plantaadje en aangelegen Tuinen. De Singels zyn daar met verfcheiden ryen boomen beplant ; de Gracht is 'er zeer wyd, en de groene Wal, ook met boomen bezet., verbazend hoog. Alles is hier breed, groot, ongemeen vermakelyk voor 't gezicht.
De



572 VERGROOTINC.
De Stad zoude Groeningen genoemt zyn, naar de groene Velden, die haar omringen; volgens Pikart, in zyne Drentfche Oudheden, betekent hge, in oud Friesch, een ftuk Lands. De Stad ligt, tusfchen bet Hoorn- en Schuïtendiep, als op 't begin dier hoogte , welke wy voor een gedeelte overreden, en door Drent tot in Munfterland zich uit (trekt, hier de Bisfchopsrug genoemt. In 't begin der vorige Eeuw, werdt de Stad zeer vergroot ,'voornamelyk aan de Noordzyde; wanneer tevens haar oude Muur en Rondeelen afgebroken zyn : de oude Poelpoort is aan het Scbjuitendiep, in 't Oosten , en de oude Aa-Poort, aan die Haven, in 't Westen der Stad , nog overgebleven. Van den Spaanfchen Oorlog heeft zy haar deel gehad, zoo wel als van de Friesfche Onlusten in vroegeren tyd. De vergrooting werdt aan de Zuidzyde , tusfchen het Hoorndiep of de Aa en 't Schuiten diep begonnen , daar men ten eerften de groote Bolwerken of Dwingers opwierp. Het Bedrand met Spanje gaf gelegenheid tot verderen voortgang, rondom de Stad, welker Voordeden binnen getrokken werden ; waar toe men het werk voortzettede, tot aan het Loopende of Reiderdiep, Zeewaard ook de Hunze genoemt. Dus ging men NoordOost- en Zuidwaard voort , tot dat de Stad hare tegenwoordige byna eironde gedaante bekwam , en meer dan de helft vergroot was.
De



HANDEL. MAARTENSKERK. 573
De oude Stad is dicht betimmert. Zy heeft doorgaands rechte Straten, die meestal ruim #n breed zyn en aanmerklyk op- en afloopen, veele naar de twee ruime Markten en daar op üaande Hoofdkerken. Veele Huizen zyn groot, en dik.van Muuren, fotnmige van groote Steenen. Sedert de Groningers Lyfrenten onbetaalt lieten, en deswegens in 't Jaar 1759 met Holland gefchil;:en verwydering ontftondt, is de Stad in Volk en Koophandel toegenomen. Men dryft 'er grooten Handel in de voortbrengfelen des Lands, als Paarden, Osfen, Koeien, Boter, Kaas, Granen, Turf enz. Hier zyn ook 's Lands Hooge Vergaderingen. Op het groote afloopende St. Walburgsplein, achter de Groote Kerk, ftondt weleer St. Walburgskerk , welke by Smids is afgebeeldt, en in 't Jaar 161& door hoogen ouderdom is ingeftort. Zy was gedeeltlyk rond van gedaante, hadt daar nevens een fpitfen Toren , en was uit het Puin van een Romeins Gebouw opgemetfelt; te voren een Kasteel, tot beveiliging van 't Diep. De breede Markt wordt voor de grootfte der Nederlanden gehouden. De Visch- nu Koornmarkt heeft meerdere lengte, mindere breedte. Van deze Markten loopen zes Straten , Haar zoo veele Poorten. Voor aan, in de nieuwe Stad, is de Osfenmarkt, ook een ruim Plein, met fchoone boomen beplant. De Groote of St. Maartens Kerk beflaat omtrent de plaats
ee-



574 AAkERk.
eener vörige, door den val des Torens ingeftort. Het Choor fteekt hoog uit; ook is daar in eene hoogte, van welke men over 't Choorhek op den Leerftoel, de hooge Geftoeltens en 't Orgel ziet. De Toren, 333 Rynlandfche voeten hoog, is van graauwen fteen gebouwtt heeft vyf Ommegangen en een aangenaam Klokkenfpel. In de zestiende Eeuw ten deele afgebrandt, werdt hy, na de vergrooting der Stad j dus herftelt. Een Matroos draaide zich rond, aan de ftaart van den Windwyzer, een Paard verbeeldende. Wy vergenoegen ons met het beklimmen van den Pynappel, en 't allerfchoonst gezicht over de Stad, het Landfchap en Drent, welks Grenzen, een half uur buiten de Aa-poort, door Groningerland halfmaauswys ingefloten worden. Groningen was de Zetel eens nieuwen Bisdoms. De Toren beantwoordt aan de ruimte der breede Markt. Zuid-Westwaard, aan 't ander einde der Koornmarkt, is de Jakerkt een groot en luch« tig Kruisgebouw, eertyds aan de Lieve Vrouwe gewydt; welks Toren in 'tjaar 17x0 zoodanig ingeftort zynde, dat de fpits in de naaste Straat nederviel , federt tot eene aanzien^ ke hoogte fraaier herftelt werdt; wanneer tevens de Kerk daar verkleint, en met een fterlyken Gevel vernieuwt is. Men ziet op denzeiven fraaie Vazen , en de Zolder is door Dakven-
fters geregelt verlicht. Wanneer men, in de
nievi«



ANDERE KERKEN. 575
sjktrwe Stad, de Noorderkerk ziet,kan men zich byna verbeelden die van Amfteldam van dien naam te zien. Zy wordt ook de Nieuwe Kerk genoemt^ en is in 'tjaar 1660 op eenen grooten Kerkhof gebouwt. Deze drie en nog twee Gasthuis-Kerken, in 't Zuiderdeel der Stad, binnen 't Zuiderdiep, worden door negen Leeraars bedient. De hooge en ruime Broeren- of Academie Kerk, wordt bedient door de Hoogleeiaars, en is tevens ten diende der Walfche Gemeente. In de Kerk der Lutherfchen, wordt de dienst ook in 't Hoogduitsch gedaan. De Doopsgezinden hebben onderfcheiden Vergaderplaatfen , de Roomfchen vyf Kerkhuizen , ea de Joden federt eenige jaren ook eene Verga» derplaats. Men ontmoet, daar water ontbreekt , fraai gebouwde Pompen. Dingsdags en Vrydags is 't hier Marktdag. In 't Landfchapshuis, achter de Groote Kerk, wordt ook Groote Kerkvergadering gehouden. Het Ommelanderhuis is by de Poelpoort. By 't Landichapshuis is ook een Stadhouderlyk Hof, voorheen een Klooster, naderhand het Bisfchopshof. De breede Markt is, door 't afbreken van 't Stads-Pvaadhuis nog aanmerkelyk vergroot. De Toren van Stads- Wynhuis» daar achter, is in 't Jaar 1725 reeds afgebroken. Daar kort by is de Stads-Waag. Zuidwestwaard van de Aakerk is, in eene Straat, het Westindiesch Huis. Het Burger-Weeshuis
wordt,



£7g HOOGE SCHOOL.
wordt, naar der Kinderen kleeding, 't Rood* Weeshuis genoemt; zoo noemt men het Arme Kinderhuis 't Groen en Blaauw Kinderhuis. Twee Klooster-Gebouwen werden, gedurende het Beftand , toen de Stad zoo zeer vergroot werdt, tot 's f-ands Hooge School gefchikt. Zy is omtrent in 't midden der Stad. De Friesfche Gefchiedenisfchryver Ubbo Emmius was hier een der eerfte Hoogleeraren. De Hoogleeraar van der Mark, van hier naar Deventer beroe* pen, federt de Omwending te Lingen, deedt daar eene redevoering over 't yslyke der fteb. ling , dat de grootfte magt het beste recht zoude medebrengen. Een Kasteel van Alva, naar dat van Antwerpen , en een ander der Algemeene Staten , voor de vefgrooting der Stad , zyn verdwenen. Barend van Galen j Bisfchop van Munfter, en zyn Bondgenoot de Keurvorst van Keulen , Huurlingen van Lode^ wyk den Veertienden, hebben in 't Jaar 1672 het hoofd voor deze Stad geftooten. De Doops* gezinden blusten den gefeboten Brand. De Jaarlykfche gedachtenisviering dier gebeurenis , heeft een Eeuw geduurt. Groningen heeft vier dienende Burgemeesters. De Regeringsverandering behoort aan Taalmannen en Gezworen Gemeente. De nieuw Verkozenen worden on« der den blooten Hemel in Eed genomen. De Gerichtsdienaars of Boden , dragen een ligt blaauwen geboorden Mantel. In de oude Bo-



GERICHTSHOF. PLANTAADJE. 577
teringftraat is by voorraad een Burgerhuis, van matige ruimte, tot Stads-Raadhuis gefchikr. Door geleden fcbade , fchynt het bouwen van een Raadhuis, ook voor 's Landfchapsvergaderingen, nog geen voortgang te hebben. Aan de overzyde, werdt een Huis, van zeer groote ruimte, tot de zitplaats van 't Gerichtshof bekwaam gemaakt. Voor het zelve plaatfte men 'sLandfchaps- Wapen , uit dat der Stad , bet Rykllads Wapen of een dubbelden Adelaar , met het oude Wapen op de Borst, en dat der Omlanden te famen geftelt. Op de Lezenaars vonden wy de onderfcheiden Deelsrechten dezes Landfchaps, en de Landrechten der naastgelegen Landfchappen, waar op men zich hier ook beroept, wanneer eigen Landrecht zwygt. Bekocrlyk is de wandeling langs den Wal , voornamelyk van by de Aapoort , langs de Zuidzyde der Stad, tot aan 't Schuitendiep , ook buiten de Heerepoort, aan dezelfde zyde, langs de breede boomryke Voorftad naar de Plantaadje, waar in een fchoon Starrebosch en lrisfche Waterkom , met Rustbanken omzet , op welke verfcheiden Lanen uitloopen. Door een van de langde Lanen dezer Plantaadje , ziet men St. Maartens Toren. Van daar wandelt men over een ryzenden en dalenden grond, de Honds- of Bisfchopsrug, zoo genoemt naar den Munfterfchen Bisfchop, federt hy de Stad belegerde. By de nieuwe zeer wyde Gracht, O 0 wel-



jy,3 't hooge zand.
welke om de Buitenwerken gegraven wordt, om den aanleg en 't ontwerp van den Vestingbouwkundigen Koehoorn te voltooien , daar zeer zware Keien gevonden werden, komt men aan 't Schuitendiep, en door eene luchtig betimmerde Voorftad , tot binnen de Kleine Poort , by welke over het Diep een Boog is van eene verbazende hoogte en wydte. De Singelwandeling is aan deze zyde ook verre de aangenaamfte. Wal en Singel zyn, alleen aan de Westzyde der Stad, by de Kranepoort, aan 't zoogenoemde Gat, gebroken.
Z. Waar omtrent wy dien Kop zagen uitfteken, met dit Byfchrift: lk kyk in 'f jat.
V. Door welk foort van aartigheid een der fchoonfte Straten de Kyk in 't Jatftraat genoemt wordt. Met de Winfchoter Trekfchuit zyn wy , in 't Go- of Landrecht , Stadsreehtsgebied , tot op 't Höngezand gekomen , eene nog nieuwe Volkplanting. De gedurige doortögt maakt hier den weg, die met boomen beplant is , zoo levendig , dat men zich gemaklyk 'verbeeldt aan den weg van Amfteldam op Haarlem te zyn. Daar by is de Vaart by uitftekenheid Scheepryk. Hier is Bosch, Bouwen Weiland. Uit onze rustplaats , zien wy den Toren van Zuidlaren, in 't geboomte. De Kloktoren van 't Hoogezand ftaat by den Kerkhof, en is door de Vaart op eenigen afftand van de Kerk gefcheiden. Men vindt- hier Ve-



SAPMEER. 579
nery, allerlei Ambachten , in 't byzonder nok veele groote Schuitmakeryen , Kalkbrandery enz. Bevalligheid is hier met regelmatigheid gepaart. De Dwars- of Kruisvaarten zyn ook bebouwt, met zinlyke Huizen, en beplant met hoog opgaand geboomte. Op 'tVeld ziet men allerlei gewasfchen. Op eenigen afftand, worde men verrascht door een Wildgroeiend Starrebosch en rustplaats van zoden, in gemeen gebruik, doch eenzaam. Men vindt hier Lutherfchen, Doopsgezinden en Roomfchen. En» kele Mannen onder de Doopsgezinden, dragen hier nog lange baarden. Verder, aan de Trek* vaart, ziet men Sapmeer, van uitgemalen Meiren den naam ontleenende; daar in de vorige Eeuw eene achtkantige Koepelkerk gebouwt werdt, met een Dak van koperen Platen, 't Is hier alom zeer Volkryk geworden , en men vindt hier veele Buitenplaatfen. Over dit Sspmeer en bygelegen Oorden is een Ambtman , die, met Byzitters, ook in Lyfftraflyke zaken , het recht moet bellieren.
Z. Wy zagen een aanzienlyk Huis , met planken verfiert.
V. Wy hebben de overblyffels der verwoes» ting , op ons reisjen door 't Vaderland , niet overal gezien of opgemerkt; veel is herftelt ; men moest hier , gelyk alom , vrolyk zyh* Om verandering van weg te hebben, moet men groote wandelingen doen. Dus ziet men ook O o a eene



53o winschoten. edelen.
eene verbazende uitgeftrektheid van Bouwland, waar te voren Bosch en Veen was. Als op deze hooge Landen, waar in de Sluizen het water binnen houden, het Hout gekapt en uitgeroeit, en de Turfaarde afgeftoken is, bemest men 't Land voor 't eerst met Stratendrek anders is 'er nooit iets goeds van te maken , gelyk duidelyk te zien is op die Plekken, daar men hier mede te zuinig was , en dit wilde verbeteren. Men heeft aan Turf en Turfaarde, door Brand, wel fchade geleden. De Ingezetenen van 't aanpalend .Oldambt, in Groot- of Wold- en Klein of Klei-Oldambt onderfcheiden , misnoegt wegens 't gezag der Edelen , hebben zich reeds in de 15de Eeuw met de Stad vereeuigt. 'Er is van Stadswege een Drost. Winschoten is van een Vlek een Vesting geworden , nu weder open. De Kerk wordt door twee Leeraars bedient. De Winfchoterzyl- en Bruggefchanfen, zyn ook te niet geraakt. De Zuidwaards liggende Venen zyn laag. Men vindt 'er aan 't Riviertje Pekel- Aa , Dorpen van dien naam. De Wildervank is daar de grootfte volkplanting. In 't Dorp Midwolde is een öude hooge Kruiskerk geweest, met vier Torens. Wedde en Westwoldingerland geraakte onder 't Rechtsgebied der Stad, door opdragt der Ingezetenen, mede in de 15de Eeuw door eenen Edelman, dien zy ombragten, onderdrukt.
Z.



HOPMAN TROT. 58I
Z. Door één Edelman! maar het ombrengen geeft de woestheid diens tyds te kennen.
V. Ook wel des tegenwoordigen. Deze opdragt heeft verfcheiden .Onlusten ten gevolge gehadt, waar in de Bisfchop van Munfter gemengt was, tot dat Keizer Karei deze Landftreek aan zyne Heerlykheid Overysiel leenroerig maakte. De hier liggende Schanfen, waar onder een in Bourtanger Moeras , 't geen ook Drente dekt, zyn onder 't opzicht van den Raad van Staten der Nederlanden, waar by een Gemagrigde van Friesland , en een van Stad en Landen gevoegt zyn. Hopman Prot deedt den Bisfchop van Munfter , in 't Jaar 1672, van de Bourtanger Schans afdeinzen , na dat hy 200,000 Guldens, of een der beste Adelyke Gedichten in Westphalen, voor de overgaaf geweigert hadt. Wedde is hier een groot Dorp. D2 Kerk van het Dorp Bellingwolde , wordt door twee Leeraars bedient. — In de Omlanden zyn de Edelen , alleen uit hoofde hunner goederen, tot de Regering gerechtigt. Sedert het Jaar 1749 kan het Stemrecht , van Huizen of Landen, waar van men den eigendom bekomt, in geenen deele gefcheiden worden. Geene dan Stemgerechtigen kunnen federt Gevolmagtigden zyn; en alle verbindnisfen tot het geven van zekere Stem , zyn tevens verboden. Om de misbruiken in 't Stemrecht O 0 3 te



^3ii appingadam.
te keer te gaan ,• zyn Monfter-Heeren en Scheidslieden. Elk der drie Deelen van de Ommelanden drie Onderdeden hebbende, zoude voortaan geene overftemming dier Onderdeden plaats hebben , maar in elk Deel de Stemmen opgenomen worden , 't geen in de Kerk of op een andere bekwame plaats gefchiedt, en des noods met twee Deelen tegen het derde het befluit gemaakt worden.
Z. Te veel onderfcheiding , om geen nut aan te brengen.
V. De Dam of appinoadam ziet gy in FiV velingo, niet verre van den mond des Strooms, De Plaats werdt een Stad, en deelde voor en na in de oude Onlusten dezer Landftreken. In 'tjaar 1514 werdt 'er door de Saxen, die de Stad ftormenderhand innamen, een yslyke Moord onder de Inwooneren aangerecht, zon-der zelfs Vrouwen en Kinderen te fparen, Tweemaal is de Dam , door Belegering en inneming, ontmantelt. De Plaats is thands nog open, maar heeft haar eigen Regenten, Eedgencoten genoemt, en heeft, wegens het Lid der Omlanden , federt het Jaar 1749 , weder haar eigen Gevolmagtigden ten Landsdage. De Kerk, weleer aan den H. Nicolaas toegewydt, is federt de Hervorming de grootfte des Landsfchaps geworden , naast de Groningfche Kerken ; ze heeft een fraaien Leerftoel, en wordt door twee Leraars bedient. In 't begin dezer
Eetivve



DELFZYL. 583
Eeuwe werdt een overgebleven Kloosterkerk, behalven een ftuk Muurs, afgebroken. By andere verfchillende Gezindheden, zyn hier ook Joden. De Dam is net bebouwt , Volk- en Neringryk , inzonderheid vermaard door eene Jaarlykfche Paardenmarkt. Al va, tegen Emden verbittert, om dat ze de Nederlandfche Vluchtelingen herbergde , wilde een Stad aanleggen te Delfzyl, niet ver van den Dam gelegen , om Emdens Koophandel te ftremmen. Door bewerking van Groningen , voor eigen fchade duchtende, werdt hem dit ontwerp afgeraden, en bleef de uitvoering fteken. Delfzyl was en bleef vervolgens een Schans, door den invloed van Holland, fchoon de Groningers zich beriepen op eene Voorwaarde der Overdragt aan Keizer Karei, volgens welke alle vastigheden ten Platten Lande verdelgt moesten worden. 'Er is een goede Reê. Sedert het Jaar 1749, zyn zy die hier een eigen Huis bewoonen, en Hoofd- en Haardfteêgeld betalen, ook Stemgerechtigden. De Straten zyn regelmatig aangelegt. Men ziet hier omltreeks , en elders in 't Laudfchap , verfcheiden kleine Meiren. De Kerk van 't Dorp Lopperfum wordt door twee Leeraars bedient ; dit ligt over de Fivel, in 't beste gedeelte der Landzieke; aan deze zyde is eene aanmerklyke uitgeftreluheid fchraal Land, maar wel goed te maken , gelyk door proeven, by toeneming der Ingezetenen in O 0 4 dien



584 SPEELREISJE TERPEN,
dien Oord , van 't Hoogland en Sap'mecr Noordwaaids , rreds gebleken is. Mier ziet men nog overblyffels van Wild Bosfchaadje , waar uisfchen bet Land bebouwt wordt. Men beeft in dit Oord en in Drent, eene overdragt by lloklegging; de Verkooper van een ftuk Lands legt daar op , in 't byzyn van 't Gerecht den ftok, die door den Kooper opgenomen wordt; men kent 'er geen gezegelt Papier. Wy zyn , langs de vermakelyke Trekvaart en haar fchoon geboomte , Groningen weder genaden, en doen een omlandsch Speelreisjen in Hunzingo. Van de Boteringpoort ryden wy over Adorp, Souwert, Wetzinge, Bellingweer, Wi'ifum, eene Heerlykheid der Stad, en Obergum , alle Dorpen , de twee laatstgenoemden alleen door een Brug over een Trekvaart gefcheiden, en zien zeer fchoon Bouwen Weiland. Baflo , een aanig Dorpje, zullen wy ftraks zien. De Kerk en* Toren fkian , op eenigen afftand , Snevens elkander; de Torenkap heeft de gedaante van een Huisdak ; maar dit is hier niet vreemd, en zal ons in Friesland meer voorkomen. Wy zagen veele dier Hoogtens , waar op ook de Dorpen gedicht zyn, die men Terpen noemt, en by eenig geboomte een fchilderachtige vertooning maken, vooral ook wanneer zy tevens bezaait zyn. Wy ryden weder, over het Dorp Tynaidegum , naar de vrolyke Buutt Onder"
den-



MIDDELSTUM. 585
dendam. Hier, uit het Huis der Opzieneren over Zylen of Sluizen, het Zylvesterhuis genoemt , hebben wy, van boven, voor en achter , een fchoon gezicht over 't Land en op de Stad. De Slagtafels met drie Pooten, zyn hier te Lande zoo gemeen als in Noordholland. Langs de Trekvaart keeren wy, over de Dorpen Bedum en Zuidwolde , in 't gezicht van Noordwolde, naar de Stad, die met haar verhevene Torens en Kerken aan deze zyde eene fchoone vertooning maakt. Het Dorp Middelftum heeft van binnen 't volkomen aanzien eener Stad, en zyn Toren een Klokkenfpel; maar wy bezochten nu geen Steden. Men rydt, voor uitfpanning, ook wel naar Soltkamp, een vervallen Schans , aan den mond der Hun ze, en dit is voornamelyk de liefhebbery der Groninger Kooplieden. Het Dorp Eenrum heeft een hoogen Toren, die voor de Schippers, het Wad bevarende, ten Bake verftrekt. Wy moeten Groningen verlaten; kom , ih de Voorftad buiten de Aapoort in de Schuit. Nu varen wy door 't Westerdeel, 't geen Noordwaards vruchtbaar Bouw- en Weiland, Zuidwaard Bosfchaadje , en omtrent de Stad lage Wei- en Hooilanden heeft, 't Is over middag; wy zullen in den avond te Dokkum zyn. Het Dorp Hoogkerke, 't geen wy langs varen, heeft geen Toren; de Klok hangt in de openlucht. Schoon is ook 't gezicht van dezen Oo 5 kant,



586 VISVLIET. MONNKKEM.
kant, op de Stad. Hoe wel (maakt het zoogenoemde Windbier, aan het Dorp Noordhorn! Visvliet, aan de Lauwers , en dus naby de Grenzen van Friesland, is een Stedelyk Dorp. In de verdwenen Abtdy van Aduart waren in 'tjaar 1520 de zeden der Monnikken zoo zeer bedorven , dat zy 't geflacht hunner Weldoeneren, naar gewoonte ter Maaltyd genoodigt, vermoordden. Het Eiland Rottum, door een Strandwachter bewoont , brengt niets voort; en 't Eiland Bosch is een Zandplaat geworden. Wy zyn nu op Stroobosch , de fcheiding tusfchen Groningerland en Friesland.
0
DER-



DERTIENDE HOOFDSTUK.
INHOUD.
Friesland. Oude en Hedendaagfche Friezen en hunne Taal. Gefchiedenis hunner Vryheid. Reinalda, Elf en dertig. Stadhouders. Ambten. Wetboek. Neder gerechten. Grietslieden. Kollum. Dokkum. Holvoert. Ameland e» Schiermonnikoog. Holwert en andare Dorpen. Leeuwaarden. Ste. Annabuurt. Leen. Belhum. Franeker. Harlingen. Gedenkzuil. Makkum. Bols<werd. Workum. Sneek. Tlst. Hindeloopen. Molkwerutn. Staveren, Sloten. Dorpen. Memo's Navolgers. Heerenveen. Lemmer. Amfieldam. Verfcheiden Aamner* kingen. Bejluit.
Vader. Terwyl wy naar Dokkurn varen , zal ik u 't een en ander van Friesland zeggen. Men houdt het daar voor dat de Friezen, onder geleide van eenen Frifo, herwaards gekomen zyn. Zy zyn, zoo wel als andere Nederlanders , oirfpronglyk Duilfchers. Dit Land
is



588 FRIESLAND»
is alleen een klein gedeelte , van 't geen oudtydsFriesland heette, en heeft door de zee veele veranderingen ondergaan en daar mede veel te worfielen gehadr. De zoogenoemde Pylaren van JHeicnles, waar van Tacitus fpreekt , fchynen de Duinen geweest te zyn, nog op het Eiland Ameland te zien. Volgens een Byvoegfel achter de wetten van Opfralsboom in Oost-Friesland , daar de oude Volksvergaderingen gehouden zyn , in 't lichaam van 't Friefcbe recht gevonden , was 'er eene verdeeling van Friesland, in zeven Zeelanden; waarvan het eerfie was WestFriesland, den Graaf van Holland onderworpen, het tweede Westergo, het derde Oostergo ; beide , met toevoeging van nog andere Streeken, in de Vryheid , hun door Karei den Grooten gefchonken , doch welke zy tegen de Graven van Holland' ook hadden moeten befebermen. Het vierde was een gedeelte der Wouden, met Vollenhoven en Steenwyk , dus een deel van Overysfel, en geheel Drente, 't geen grooten deels door den Utrechtfchen Bisfchop bedwongen was. Het vyfde was Groningerland , het zesde Emderland , en onder 't zevende werdt ook Langen getelt,terwyl zy ten deele vry, ten deele overheert waren. Dit Friesland, waar in wy ons thands bevinden, ligt tusfchen 't Vlie en de Lauwers. Het bevat drie deelen : Oostergo, 't geen wy nu doorvaren, Westergo, en Zevenwouden of de VVolden. Onder de regeering









VOORTBRENGSELS. 5S9
ring der Potestaten of Magthebbers , is ieder deel wederom afgedeelt in Grietenyen, die een meerder of minder getal Dorpen bevatten, en door eenen Grietman en zyne Medehelpers beftiert worden. Grietman zoude zoo veel zyn als Gerechtsman. Men kan de Grietenyen best vergelyken met de Dingfpillen in Drente, 't Naast komen daar by de Bailjuwfchappen in Holland en West ■ Friesland , de Ambtmanfchappen in Gelderland en de Drost-ambten in Overysfel. Friesland, het tegenwoordige dus enkel genoemde Landfchap, zal niet veel meer dan twaalf of veertien uren gaans in de lengte , en omtrent even zoo veel in de breedte, beflaan. De inwooners worden op omtrent 130,000 gefchat. De Grenzen ziet gy op de Kaart. Op de hooge gronden wint men zeer goede Granen en Vlas; elders zyn uitmuntende Weiden. Ook zyn 'er veeleVeenen, en, vooral ten Zuidoosten, aanmerklyke Bosfchen. Zuivel, Vee , Paarden , Hooi, Wol, Turf en Hout, zyn ook voortbrengfels dezer Landftreke. De Lucht is hier wel kouder, dan in Holland, maar in 't hooge minder vochtig. Er zyn veele Dyken en kostbare Paalwerken, byna aan drie zyden des Landfchaps, te onderhouden; maar het Land is 't ook waardig. Van binnen zyn echter veele Meiren, dieVischryk zyn, en van Watervogelen krielen. Van Sneek , van Workum over Bolswerd, en van Harlingen over Franeker, zyn trekvaar-



59° WIEREN. ZUIL. OUDE FRIEZEN.
vaarten op Leeuwaarden, en van deze Hoofdftad gaat 'er ook een naar Dokkum. Men kan , over de Meiren, van de Lemmer tot Sneek komen. Het gedeelte der Zee, 't geen in 'tNoordoosten dit Landfchap befpoelt, wordt de Lauwerzee genoemt. Men vindt hier alom nog veele Terpen of Vliedbergen overgebleven , waar op de Inwooners zich, voor de Bedyking, by overftrooming, met Have en Vee, plegen te bergen. Tot dat einde werden 'er zelfs kleine fteile hoogtens by fommige Landmans woonin» gen opgeworpen, die men Wieren noemt. Door 't vergraven der hooge Veenen in de Wouden, zyn de Dragten, Gorredyk , 't Heerenveen, de Jouwer en andere Plaatfen opgekomen , en is daar ook eene vruchtbare en wélbevolkte Landouw geworden. Ter gedachtenis der oveidyking van het Dokkumer Diep in 't Jaar 1729, werdt by .Engwierum, in 't midden van den Stroom , een hardfteenen Zuil opgerecht. De Zuiderzee is wel eens zoo dicht bevrozen, dat men uit Friesland met Paarden en Sleden naar Noord - Holland overfteekt. De levenswys der oude Friezen, hadt veel overeenkomst met die der Batavieren; zy hadden ook geel hair en een rustig fterk lichaam. De vrouwen vlochten 't hair, 't geen nog niet buiten gebruik is, inzonderheid te Hindeloopen en Molkwerum. Zy droegen linnen Kleederen, met Purper verfiert, en lieten hals en armen ongedekt. Een Beestenvel was
der



oude zeden enz. 591
der Mannen Kleeding, en veelen hunner maakten veel werks van 't zinlyk krullen van den Baard. Zy kenden Pracht noch Steden. Visfchen en Jagen was 't gewoone bedryf der Mannen. Landbouw en Veevoeding werdt den Ouden van jaren en aan de Vrouwen overgelaten. Tot de Huwlyken werdt gelykheid van jaren gevordert. De Man bragt de Bruidfchat aan. Niemand lachte met de Ondeugden. Goede Gewoonten vermogten by hun meer, dan elders goede Wetten. Elke Moeder zoogde haar eigen Kinderen. Het was eene eere veele, en fchande geene Kinderen te hebben. Zy waren Gastvry en Herbergfaam, Openhartig en Woordhoudend. De Dooden werden verbrandt; een gebruik dat nog in eere wordt gehouden, door de afbeeldingen der Kruiken of Urnen , waar in de asfche en beenderen verzamelt werden.
Zoon. Die nu tot fieraad dienen.
V. De Kruiken werden begraven, en daar op groene Zoden geltapelt, zonder dat men zich van verdere Gedenktekens bediende. Met weinig Klagen en Kermen , ileet de inwendige Smert langfaam. Gelyk in Zeden , overtroffen zy ook Grieken en Romeinen in begrippen van Godsdienst. Bosfchen waren hunne Tempels. Beelden befchouwden ze als Zinnebeelden; en zy oordeelden 't als der Godheid onteerende, wanneer men die in Menschlyke gedaante vertoonde. Liederen bewaarden de gedachtenis
der



59a NAMEN DER DAGEN. A.
der gebeurenisfen. De Romeinen hebben vry wat bedorven. Schoon de oirfprong van de nog tegenwoordige namen der dagen niet duidelyk blykt, fchynt echter de eerfte aan de Zon, de tweede aan de Maan gewydt te zyn. Der Romeinen Krygsgod Mars werdt Thyfe genoemt , dat zoo veel als twisten of pleiten te kennen geeft, aan wien de derde dag werdt toegeëigent. Aan hunnen Koopgod Mercurius, •Woden genoemt, wydde men den vierden dag. Hun opperfte of Dondergod Jupiter , verkreeg voor zyn deel den vyfden dag. De zesde dag zoude voor 't vryen en 't huwlyk afgezondert zyn, en aan eene Godin Fria gewydt, gelyk Grieken en Romeinen hunne Venus hadden. Zon-avond, of avond voor den Zondag, was de naam van den zevenden dag, op welken de Romeinen Saturnus , of den Tyd , die zyne Kinderen verflindt, gcëert hebben. Wy hebben eigen namen der Maanden; maar ik weet niet dat het nog iemand in den zin gekomen is om betere namen aan de dagen te geven. Onder de Priesters, waren de Barden de Dichters der Liederen. De Koningen waren voorname Regenten. De uitgang a gaf oudtyds den Zoon te kennen; zoo betekende Camminga Kempes Zoon, Galema Gales Zoon, Reynalda Reinouts Zoon enz. gelyk aangewezen is in eene Verhandeling over de eigen namen derFriezen. De latere Friezen hadden eene Wet:
Nen



TEGENWOORDIGE FRIEZEN* 503
iven Hollandera fchil ma bntfaan for en burgert. De tegenwoordige Friezen ^ gelyk zy den ouden naam behouden hebben, zyn , nevens de Ingezetenen dier Landfchappen, welke wy op ons tegenwoordig Reisjen befchouwden , die met hun van eenen oirfprong zyn, het minst van alle Nederlanders, zoo gy de Noord Hollanders ook uitzondert, van hunne Voorouders Verbastert , door zich het minst met andere Volken te vermengen* Zy zyn nog doorgaands ryzig en fterk van lichaam , de Vrouwen in 't gemeen welgemaakt en bevallig. De pracht is onder hun minder bekent, dan elders. Van de Oude Stinzeri of Steenhuizen , zyn maar weinigen overgebleven, 't Ontbreekt in Friesland echter niet, aan aangename Landhuizen. De Hutten van ruwe Palen, met Takken en bladen bedekt, met Wanden van Rys en Leem*, op Heuvels gebóuwt* hebben plaats gemaakt voor doorgaands welgebouwde, zelfs aanzienlyke Landmanswooningen > — de onderaardfche holen voor fchoone gewelfde Kelders. In de Wouden kunnen nog veele Heidevelden met nut bearbeid worden ; en daar toe doet zich hope op , vermits de toenemende neiging om die met Boomen te beplanten , waar toe de zware kleigrond veel minder gefcbikt is , of tot Koornakkers en Weilanden te doen bewerken. Der Friezen kleeding is in 't gemeen min* Pp d?r



594 KLEEDING DER. VROUWEN.
der zwierig , dan elders , die der Vrouwen meest onderfcbeiden van die harer Kunne in de andere Nederlanden. Zie daar de kleeding der Friefcbe Vrouwen, zoo als die op het Land en in de kleine Steden , ook wel in Leeuwaarden gezien wordt. Deze Print vertoont u eene eenvouwige Boerin, en eene zinlyk gekleedde Kleinfteedfter. Het andere Paar behoort te Hinloopen t'huis. De zoogenoemde Duitfehe Mutfen nu met breede kanten , de gouden Ooryzers, en de korte fluitende bovenklecding van Zyden of andere StofFe , ftellen de ïricsfche Vrouwelyke fchoorjheid in een zeer aangenaam licht, door iedere afwyking vermindert. In fpys, drank en verdere levensvvys, heerscht nog eene eenvouwigheid, die elders, niet gelyk vermogen , niet gevonden wordt. In de Steden is altoos het meeste bederf ingeflopen. Deze levenswys, by arbeidfaamheid gevoegt, bevordert zoo zeer de behoudenis der gezondheid , dat veeier tanden zuiverheid op het Land daar van ten bewyze ftrekt, fchoon anders de Nederlandfche Landkwaal , het Scheurbuik, hier ook niet onbekent is. In plaats van het kookfel van Graan en water, een foort van Bier der Ouden, vergaapt men zich ondertusfehen hier ook thands aan Thee en Koffy , hoe zeer met reden zwaar belast. Dronkenichap wordt zeldfaam. Woord houden 9



Trie zin.
Klein— Stee df ter.
Hinde —
loojers.






DER FÊ1EZEN TAALb jpj
den i en liefde voor Vaderland en Vryheid, wordt nog by de Friezen gevonden
Dat Alexahder poge een Waereld te overwinnen! Dees Heerschzucht is te laag voor een verheven ziel; Hy heerfche als Oppervorst in 't dart'ie Hof der zinnen, Én dat der driften ftoet voor zyn' bevelen kniel'.
Zie daar een Proefje van Friesfche Letterkunde ; met welk gezegde ik my niet binnen de Grenzen bepale.
Z. Dit mogt wel, met gouden Letteren, op veele plaatfen geftelt worden.
V. De eigenlyk gezegde Friesfche Landtaal, heeft veel overeenkomst met het oud Saxisch, en de Eugelfchen hebben 'er veel van ontleent. Veel onzer Avondgefprekken en royner onderrichtingen, zyn wy aan de Aanmerkingen van anderen verfchuldigt; ik zal nu ook iets weinigs daar uit overnemen , om ti de overeenkomst beider Talen te doen zien. Is het natt wonderlick dat dy verftannige Ingel/en lier oefkomst naet kinne , nog lïhers Tael, in het Lan •voeeruwt zy kdmmene ? de Jngelfen in Nederlanders wierene it zelde Folk. Dit is Friesch , 't volgende Engelsch : Is it tot wonderful, that the underftmding English not know their offpring, or Mother Tu?igue, and the Land ivhereout they came ? the En» glish and the Netlierlands where the fame Folk. liet air voor ons der Noord-Hollanderen, is Pp a goed



59^ GESCHIEDENIS DER VRYHEID.
goed Friesch. Moele voor Mond is in de Friesfche Landtaal niet onbefchaafr. Maar genoeg. 'Er zyn , federt eenige jaren , kleine Gefchriften , in 't Friesch , door befchaafde Schryvers uitgegeven , die de Taal doen kennen. Hindeloopen is de eenige der Steden , daar het oud Friesch nog in gebruik is; daar en in 't naby gelegen Molquerum wordt de oude Landtaal minst verbastert gefproken. Ook in de Huizen der aanzienlykfte Regenten , fprak men voorheen oud Friesch; en de Friefche Rymlery van Gysbert Japix , in leven geacht Schoolmeester te Bolswerd, was 't gewoone Handboek. Men verlangt de uitgaaf yan dit Werk , met eene Naamlyst van de betekenis der moeielykfte woorden. De Friezen zyn, gelyk de Noord-Hollanders , nog Liefhebbers van Schaatsryden , geen Vleiers der zoogenoemde Grooten , en kunnen geen trotschheid dulden. Friesland heeft goede Kunftenaars voortgebragt. Hun Gefchiedfchryver Foeke Sjoers , is nevens anderen in achting. Te Harlingen was, weinige jaren geleden, gelyk in fommige Hollandfche Steden, een Toneel van Liefhebbers. De oude Gefchiedenis der Friezen is, gelyk die aller Volken, duister en onzeker. Eerst zou Friesland geregeert zyn door zeven Prinfen, waar van de eerfte Frifo zoude geheten hebben. Zy zouden door zoo veele Hertogen vervangen ayn, die hun Gebied
vaa



FRYE FRIESEN. 597
van *t VÜe tot aan den Eider, een Rivier van Denemarken, zouden hebben uitgebreid. Vervolgens zouden 'ery negen Koningen geweest zyn ; maar zy betekenden veel minder, dan fommige latere Koningen elders. Onder den laatften Hertog , ontfloegen de Friezen" 2ich van de Romeinen. Daar op geraakten zy in moeielykheid met de-Franken. Intusfchen verkregen zy kennis aan de. Cbristelyke Leere, De Friezen, wel haast zonder Koning, troffen, na eenige worftelingen, een Verdrag met Karel den Grooten. Zy zouden, zoo wel als de Snxers, hunne Medeftanders, den Christelykert Godsdienst aannemen , en door Rechters of Graven, onder den naam van Potestaten, naar hunne Vaderlyke Wetten, beftiert worden. De Tienden voor de Geestlykheid, waren de eenige belastingen, en hy liet hun den naam van Vrye Luiden. Van dezen tyd af, namelyk in 't laatst der achtlte Eeuwe, fchyneu zy, ook in hunne oude Landrechten en Jaarboeken, en dus openlyk,den naam van Frye Friefen gevoert te hebben. De Potestaten werden door 's Volks vrye verkiezing aangeftelt, en met Eede aan den Keizer verbonden ; immers dit leert Emmius. In of omtrent dezen tyd, kende men reeds de Staatsvergaderingen, en de Geestelykheid kreeg veel invloeds. Anderen oordeelen, dat de tytel van Potestaat eerst gegeven is , ten tyde der verzwakking van 't Frankifche Pp 3 Ryk;



59S REIN AL DA.
tffk'j dit zy zoo. Na het eindigen der Noords fche Invallen, volgde inwendige verdeeldheid. De Graaf van Holland en Bisfchop van Utrecht, maakten aanfpraak op Ooster- en Westergo; de Keizer bewerkte in *t Jaar 1166 een Ver^ drag , waar door die Landftreken Tweeheerig werden , en door beider aanfteliing een Graaf zouden ontvangen , die door den Keizer bevestigt zoude worden. De Friezen gedoogden deze aanfteliing niét, en behielden tot hunnen Potestaat Sake Reinalda, een vreedfaam Man, die deze waardigheid tweemaal bekleed, doch, telkens met het Jaar wederom nedergelegt hadt* om reden dat dit , gelyk hy zeide , het gebruik der Voorvaderen medebragt ; na wiens; dood de Friezen , volgens Schotanus , waarfchynlyk het Verdrag hebben laten gelden.
Z. Afftammelingen van dezen Reinalda, zyn ons , nevens die van B.'ois van Treslong, tot ons genoegen, bekent.
V. Wy blyven by de Friezen, die zich zoo zeer met de Kruistogten naar 't Heilig Land bemoeiden, om dat van de Ongeloovigen, te herwinnen , dat Dokkiim aan Haarlem nog de overwinning van Damiate in iRgypten betwist. De overfcroomingen die Friesland omtrent dezen tyd, gelyk meermaal, ónderging , werden toegelchreven aan de ftraf des Hemels over onvoldane boete van eenen dronken Friefciien Schermmeester , die eenen Priester een
Dpps,



ANDERE POTESTAAT. 59*)
Doos met Ouwels uit de hand hadt geflagen. Men vindt in de Gefchiedenisfen der Otieenigheden van dezen tyd , toen de Friezen geen Reinalda tot hun beftierder hadden , dat zy door de Drenthers geflagen , en nevens de Groningers op de vlucht gedreven zyn. Da Friezen namen geen deel in de Kruisvaart tegen de Stadingers, wier zoogenoemde Kettery waarfchynlyk alleen daar in beftondt , dat zy de Geestlylcen, om hun flccht gedrag, minachting toedroegen. De Stadingers , by de Friezen gevlucht en geherbergt, zouden nevens veele Friezen, door den Graaf van Holland verflagen zyn ; 't welk aanleiding fchynt gegeven te heb» ben, tot eene vrye verkiezing der Friezen van eenen eigenen nieuwen Potestaat , 't geen de Bisfchop van Ucrecht zich ook liet welgevallen. Texel werdt van Friesland vervreemd , aan eenen Abt gefcbonken. Willem de Tweede , Graaf van Holland , door hulp der Friezen Roomsch Koning geworden, bevestigde hunne Vryheden. Maar Hy en zyne Nazaten gedroegen zich vervolgens niet, overeenkomflig het gegeven handvest. De Potestaat zoude den Koning in Mannelyke Taal geweigert hebben, om hem de Friefche Vryheid te verkoopen. Verdeeldheid tusfchen de aanzienlykften , deedt meerdere Stinzen ftichten, Buurten aanleggen eu Kerken bouwen : van daar de menigte der Dorpen in dit Landfchap. Men hadt elkander Pp 4 al



6eo, TWEESPALT.
al eens doorlgeflagen , om den rang in *t offeren. De Tweefpalt der Vetkooperen en Schierïngeren was het uiterfte, en hadt, na verloop van ruim twee honderd jaren , tot gevolg het verlies der Frkfche Vryheid, met de daar meê vejbonden on-uitwischbare oneer der Friefche zoogenoemde Edelen. Het bemuurde Stedeken Grind of Gryn , op het Eilandje van dien naam, werdt intusfchen door eenen Watervloed gefloopt. Staveren fchynt het minde tegen de inbreuken van Willems Opvolgeren gehadt te hebben ; immers daar verkregen en behielden zy lang voet , dien zy beurtling verloren eu verder bragteu in gantsch Westergo , welks Inwooners doorgaands de party der Schieringeren toegedaan waren. De telkens uithardende Pattyfchap, hadt ook invloed op de verkiezing van eenen Potestaat, Als men. buiten een eeuwigen zoen hadt gemaakt , zoo lang de Wind -waaide en de Haan kraaide, te houden , ging men binnen we$r aan 't geweldig haspelen, Intusfchen werdt men dan ook door 't fchnim der West-Friezen, oude Sram- en Naamgenooten, berooft; 't geen de Graaf van Holland met oogluiking fcheen toetelaten. In 'tjaar 13,38;, hadt de Graaf aan die van Staveren, ten blyke van heerschzucht, het voorrecht gegeven 9 dat een doodflager , zekere boeten betalende , leven en inwooning kon behouden. Zyn Vanoemde die yan Staveren, eij. Westergo,,



ERF-POTESTAAT. 6ol
gyne Vrienden. Die van Westergo , die dat voorrecht niet hadden, vernoegen hem in eenen ftryd, door hem tot hunne onderwerping aangelegt, en onthoofdden zyn Lyk. Ten tyde van Hertog Aibrecht van Beieren , fchynen de West - Friezen zich nog , met de Friezen tusfchen 't Vlie en de Lauwers, bewooners van dit Landfchap, verbonden te hebben. Deze, door hunne Oneenigheden verzwakt, werden door Hertog Aibrecht tot hulde , de anderen eerst tot onderdanigheid bedwongen. De Vetkoopers hadden daar in hunne Rol gefpeelt , tot onderwerping der Schieringeren. Maar de Schieringers , na Alberts dood , beoosten de Lauwers of in Groningerland de overhand bekomen hehbende , verdreven de Schieringers bewesten dien Stroom, of in dit Landfchap , de Hollandfche Bezetting uit Staveren. Ten tyde van Vrouw Jacoba , deden de Friezen , door bewerking der Schieringeren, hulde aan een harer Mannen, Jan van Beiereu, die hun* ne Party geftyft hadt. De hierschzuchtige Filips, bygenoemt de Goede, deedt vruchtelooze pogingen; de Friezen betaalden liever fchattingen aan den Keizer, en in 'tjaar 1498 verkozen de Schieringers Hertog Aibrecht van Saxen tot Erf-Potestaat. Groningerland en Drent geraakten ook onder de willekeurige heerfchappy der Saxen; maar de Friezen maakten 3t hun zoo moeielyk, dat het vermeende recht Pp 5 aan'



601 EL* EN DERTIG.
aan Karei, naderhand Keizer, werdt afgedaan. Karei de Vyfde was met de waardigheid van Erf - Potestaat , zoo veel als Erfdadhouder , niet te vreden. Onder zyn Zoon Filips namen de Friezen aan den Algemeenen Opdand deel, en geraakten zy in 't bezit hunner nimmer ge heel ten ondergebragte Vryheid.
Z. Is hier nu alles op zyn elf en dertig?
V. In de Regering, doet men alles met Elf en Dertig ; — 'er zyn namelyk , in de drie Deelen, elf Steden en dertig Grietenyen. Uit elke Grieteny wordt , door de Stemgerechtigden uit hoofde van eenig Huis en Land, gemeenlyk een paar Volmagten, een Edelman en Eigenerfde, naar den Landdag gezonden, die geen ruggefpraak houden. Der Roomschgezinden Stemmen fiapen. De gewoone Landdag is in Sprokkelmaand. De Stelen worden, federt Willem den Eerden, als een vierde Deel gerekent. Elk Deel heeft zyne Kamer, en brengt een Stem uit , in de Vergadering der Gemaatigden tot het Minder-getal , in eene vyfde Kamer , ia welke alles eerst ter Tafel komt. 'Er zyn verfcheiden bepalingen , tot verbetering fommiger misbruiken in 't Stemmen, gemaakt, in 't byzonder ook in 't Jaar 174S, foortgelyk als in Groningerland. Oudtyds was 'er eene Kamer der Geestlykheid, eene der Edelen en eene der Eigenërfden ; weshalven 'er in 's Landfchaps Regeringsvorm
groo»



STATEN, 6og
groote verandering is gekomen , waar onder men toen niet huiverig was of zich veinsde te zyn. Minnelyke overeenkomst werdt het flot der gefchillen , zoo wel als wettige uitfpraak. De eerfte Zitting der Staten is met open deuren. In de Kamer van Oostergo zyn elf, in die van Westergo negen , en in die van Zevenwouden tien Stemmen zoo veeier Grietenyen. In de Kamer der Steden , hebben Leeuwaarden , Bolswerd, Franeker , Sneek , Dokkum , Harlingen, Stavoren, Sloten, Workum, Ylst en Hindeloopen elk een Stem. Over nieuwe Belastingen, en eenige andere gevallen wordt eenparigheid der Deels Stemmen vereischt; anders beflischt de Stadhouder, wanneer die Stemmen fteken. Buiten de Vergadering zyn de Leden Medeburgers. 'Er is een Rooster of Tydwyzer der omwandelende Ambten, waar over nog al iets is te doen geweest, vooral in de Steden, daar nu eens een Rooster was, dan weder door den Stadhouder de Ambten begeven werden; maar wy willen hier in niet verder treden , oude gebeurenisfen van dien aart verzwygen, en de nog nieuwen niet aanroeren. Het Wapen van 't Landfchap , is gelyk aan dat van West • Friesland, behalven dat men in dat van Friesland twee blokken , als Turven , meer ziet. De Stadhouder kan geene Stemhebbende Goederen verkrygen, volgens Bericbtfchrift yan 't Jaar 1664. Welk eene magt den Stad-.
hou-



604 STADHOUDERS. AMBTEN.
houder federt verder is opgedragen , is uit de" opdragteu en het gebruik bekent. Willem Lodewyk, Graaf van Nasfau, Broeders Zoon , daar na ook Schoonzoon van Willem den Eerften , was eerst zyn Onder-Stadhouder. Hy omving vervolgens, naar de denkwys des tyds, een Lastbrief van de Algemeene Staten. De Friezen beminden hem, als Veldheer, Regent, en wegens meer dan gewoone gematigtheid in de Kerkgefchillen. Zyn Broeder Ernst Kazimier , ontving een Lastbrief der Friezen. Gefneuvelt, volgde zyn Zoon Henrik Ernst Kazimier. Willem Fredrik volgde dezen zynen ook gcfueuvelden Broeder. Fredrik Henrik , Stadhouder van Holland enz. wist hem vooreerst omtrent Groningen te vergaauwen ; en door den Dood van Willem den Tweeden , bleef ook het Stadhouderfchap van Friesland in zyn Huis. Ondertusfchen trouwde hy met eene Dochter van Fredrik Henrik. Hy kwetfte zich doodlyk, door 't onvoorzichtig beproeven van Schietgeweer. Zyn Zoon Henrik Kazimier verkreeg het Stadhouderfchap , eerst onder Voogdy zyner Moeder, en in 't Jaar 1675 erflyk. Hem volgde zyn Zoon Jan Willem Trifo. Gy weet hoe de Zoon van dezen, by trappen, eindelyk, Erfftadhouder van alle onze Nederlandfche Landfchappen geworden is, ook buiten Manlyke Nakomelingen. Nu iets betreklyk andere ambten. Door Getnagtigde Staten , wordt voor de uitvoering der Staats» 4 be-



WETBOEK. NEDERGERECHTEN ENZ. 605
befluiten gezorgt. Twee uit elk Deel van 't Platte Land, en drie uit de Steden, hebben foortgelyk gezag, als Gemagtigde Raden in Holland enz. Het Gerechtshof wyst alleen in Lyfftraflyke zaken over 't gantfche Landfchap, en voorts by beroep , enz. uit elk Deel zyn drie Raden. De verzameling der Landwetten, is in een klein Boek begrepen. 'Er zyn in Friesland geen byzondere Heerlykheden. Elk Deel heeft een Lid in de Rekenkamer. Tot het waarnemen der genoemde en andere Ambten , zyn Berichtfchriften gegeven. Eigenërfden mogen ook Jagen. De Nedergerechten hebben middelbaar Rechtsgebied , en kunnen geringe misdaden met Water en Brood, de Kaak, Gevangenis enz. ftraffen. De Grietslieden hebben Byzitters tot Mederechters ; zy 1 hadden oudtyds groot gezag in Lyfftraflyke zaken. Hun is wel eens verboden geweest, ten Landsdage te verfchynen. Rechtsplegingen zyn in Friesland niet menigvuldig. Byzitters en Geheimfchryver ontvangen hunnen Lastbrief van den Grietman, na voorgaande Stemming der Stemgerechtigden, terwyl de Grietman dikwyls de meeste Stemmen bezit, op hoedanig eene wyze is in Friesland bekent, en ftaat aan ons niet te ontleden, en dus zyn zy ook dikwyls Meesters in 't Stemmen van Volmagten ten Landsdage. Op de Dorpen zyn zoogenoemde Dorprechters , tot bewaring der goede orde.



Co5 &0LLUM. DOKKÜM*
In de Grietenyen zyn ook Rechtvorderaars mét opzicht tot Boetens, Fiscaal genoemt» In de Steden wordt de Gemeente door Vroedfchappen vertoont, weleer Gezworen Gemeente genoemt. In Leeuwaarden en Sneek zyn Schepenen. Burgemeesters, ongelyk in getal, bedienen elders het Gerecht. Leeuwaarden en Franeker hebben lang hunne eigene Regerings* beftelling gehadt. Het getal der Doopsgezinden f is in dit Landfchap zeer groot ; Menno Si* monsz. was een Fries. Te Ezumerburen, aan de Lauwerzee , lag weleer Ezonftad , in de tiende Eeuw nog vry magtig, doof de Zee verflonden. Nu varen wy langs het groote Dorp Kollum , welks Binnenbuurt ruim 303 Huizen bevat. Daar ziet gy den fpitfen Toren ryzen.
Z. En daar zie ik ook een zwaren fteenen Berg, met Gewelfde Bogen, door een Oostindievaarder gefticht, waar op een Zomerhuis gebouwt is.
V. Hy was een Grietman. Deze Plaats is Handel- enNeringryk, en heeft gemeenfchap met het Dokkumer Diep. Men houdt dokkum, na Staveren, voor de oudfte Stad van Friesland. Zy zoude, volgens goede overleveringen , reeds in de derde Eeuw gebouwt zyn. Haar Rechtsgebied of Klokflag , nu klein , was nog in de vorige Eeuw grooter. Zy heefc geen half uur gaaas in omtrek, en eane zeshoekige
ge-



STADHUIS. ZINNEBEELDEN. öof
gedaante. Daar komen wy aan de Stad , en nemen onzen intrek binnen de Woudpoorr. De Gracht is ruim, de Wal hoog en aangenaam beplant. De ligging der Stad, is in 't midden zeer hoog. Het getal der Inwooneren is omtrent 3000. Donderdags is bier een vrye Weekmarkt. Gy ziet hier veele Winkelhuizen en Luifels, en daar onder den Avondmaaltyd houden. De omroeping, hoort gy met Tromflag. Aar» de Haven ontmoeten wy het Stadhuis, gedeeklyk nieuw, 't geen befchreven wordt als aan den Noordkant der zoogenoemde Zyl, met een Koepeltoren en Speelwerk , en een dubbelen Opgang. De Kamer der Vroedfchap, met twee Schoorfteenen , is zinnebeeldig befchildert. Reynes maalde dus de. Gefchiedkunde , Schilderkunst, Oudheid, Onzekerheid, den Tyd en Afgodendienst in werking, het Geweld, door Friesland ontwapent, de Binnenlandfche Beroerten en daarby treurende Vryheid ; by het oude Wapen der Stad, drie Sterren, den Zeegod, wiens ftroom wordt afgedamt; Dokkum gewapent by de Wysheid met een Kruis, en 'c Wapen met een wasfehende Maan vermeerdert.
Z. Zoo was dan de Wysheid by de Kruisvaarten !
V. Men ziet Dokkum door Ooster- en Westergo begroet, onder hare voeten het juk der Slaverny en Heidensch Offergereedfchap , en
de



C©8 PENNÏNG* KÉRK.
de Godvrucht de eerde Christenkerk verrdöa nen, terwyl Ameland en Schiermonnikoog zich over een Verbond met den Zeegod verheugen. De Hervormde Godsdienst, rustende Vryheid en verdagen Spaanfche Dwinglandy, nevens de bevrediging der Schieringeren en Vetkooperen -t zyn hier ook verbeeldt. De Standaart van Vrede en Vryheid, de Koopgod, en Zeevaart * en Overvloed , zyn niet vergeten.
Z. Zoo is dan alles in orde!
V. Men dacht ook aan de Afbeelding der Gerechtigheid, en der Utrechtfche Verbindnis; men ziet in graauw de tekens der Burgemeesterlyke Waardigheid, de Voorzichtigheid , de Vroedfchap en hare Keurboonen, een goeden Geleigeest en de Eendragt, den'Krygsraad en de breede Gemeente. Deugd en Waarheid 13 ook verbeeldt , zegepralende over het bedrog.
Z. Hoe zou men dit verwachten! Grieken en Romeinen, Leermeesters der Zinnebeelden, hebben ons immers ook het fyne bedrog leeren kennen ? -
V. Een Gouden en Zilveren Penning t dien de Wethouderfchap weleer deedt daan , bewaart eenige Gefchiedeuisfen 'der Stad. Aan *t Zuideinde der Breêdraat, die wel een Plein mag heten , vonden wy de Waag, een vernieuwt Gebouw met een Torentje en Slagwerk , aan 't Noordeinde der Hoogdraat de Kerk, een oud Gebouw met Pannen gedekt,
am



KAMPHUIZEN. FONTEIN.. 6o$
aan St. Marten gewydt geweest, en een fpitsjen in 't Westen , helder groen geverft. Zy wordt door twee Leeraars bedient, is vol Geftoelten en heeft een Hangzolder of hier zoogenoemde Kraak. Op den ruimen Kerkhof ftaat een fpiife Toren. Hier is de Begraafplaats van den bekenden Kamphuizen. Hy zong:
De Deugd heeft fchoons genoeg, zy hoeft geen pronk uit kwaad;
De Vryheid zoets genoeg, zy hoeft geen dwaas fie* raad.
Hier is ook eene Arminiaanfche Kerk. Dokkum was weleer de Zitplaats van den Zee - Raad in Friesland. Even buiten de Stad is een Fontein , ten diende der Brouweren , des noods ook der Ingezetenen , onder den naam van St. Bonifacius. Men vindt hier verfchéideri Neringen en Handwerken. De Koophandel in Zoetemelks-Kaas, is hier zeer aanzienlyk. Ülrik Huber en Lieve van Aitzema waren Dokkumers. Aanmerkenswaardig is het, dat, daar in de overige Friefche Steden de Vroedfchappen, door Kiezers , uit het lichaam der Vroedfchappen uitgeloot , verkozen worden ; deze. keuze te Dokkum door de Burgers zelve, uit hun midden wordt gedaan; 't geen gezegt wordt dat gevolg te hebben, dat te Dokkum zelden min aanzienlyke Burgers, met voorbygang van Q q be*



<)IÖ HOLWERT. AMELAND,
bekwamere en meer vermogende, in de Regefring komen. Bonifacius den Christlyken Godsdienst verkondigende , werdt hier omgebragr. Wy zyn, na genomen nachtrust, langs fchoon Land en veele Terpen , naar 't aanzienlyk Dorp Holwert gereden. 'Er is eene nog nieuwe Kerk , by een zwaren fpitfen Toren ; en de grond is hier ook ryzende en dalende. — Wy voeren over naar Ameland, onafhanglyke ErfHeerlykheid van den Stadhouder, met de Vlag van Top, tot fein. Wy werden met een Wagen door 't Wad afgehaalt, en kwamen te Nes, een der drie Dorpen van 't Eiland. 'Er zyn ruim 300 Huizen , byna zonder rooijing. In 't midden is een hooge Toren met een Huisdak, elders de Kerk, zonder uiterlyk aanzien." Op dit Eiland zyn veele Doopsgezinden, wier Kerken zeer eenvouwig zyn. De RoomschPriester wordt ook uit de openbare Kas betaalt. Men vindt hier veelerlei Winkel- en_andere Nering. Wy ryden naar Ballum, de Hoofdplaats, vermakelyk in 't midden des Eilands gelegen. Een breede Straat heeft twee ryen Boomen. De onafhanglyke Erf heer, Nederlands Erfftadhouder,of zyn Plaatsvervanger, moet in onderfcheiden zaken de Volmagten kennen, die door de Stemgerechtigde Ingezetenen dubbel benoemt worden. Te Ballum is een Kasteel, Vergader, plaats der Volmagten. Wy ryden verder Westwaard, naar 't luchtig Hollum, geregelder en
niet



WETTEN. 6ll
niet kleiner dan Nes. De Toren is dien van Nes niet ongelyk en fluit aan de Kerk. Men vindt op deze Dorpen, meest door Zeevarenden bewoont, veele zinlyke Huizen. Te Nes is thands de meeste Welvaart. Dy het zelve is, in eene vruchtbare Landouw, een groote Buurt , de Buren genoemt , meest door Roomschgezinden bewoont , die ook op dit Eiland tot de Regering toegelaten worden. Ameland is waarfcbynlyk, door 't geweld der Vloeden , waar mede het nog veel te worÜvlen heeft en waar over men zich weinig fchynt te bekommeren, van Friesland gefcbeiden ; waar door fchoon Kleiland verdronken is en nog verloren gaar. Als onafhanglyke Heerlykheid , heeft het, dit (preekt van zelf, hoog zoo wel als laag Rechtsgebied. De Wetten van Ameland hebben veel overeenkomsr met die van Friesland , op welke men zich ook kan beroepen , wanneer die des Eilands zwygen. Ze zyn gemaakt, met kennis en ten overflaan van Volmagten en beloonden Raad, hoedanig een in da Friefche Grietenyen gevonden worit. De uitgaaf der Wetten van 'cJaar 1658, heeft de Afbeelding van eenen Kamminga , toenmalig onaf hanglyk Erfheer, en van zyn Wapen , waar in Kammen; nog in de vernieuwde Amelander Vlag door ons gezien. In 't Jaar 876 was de Heerlykheid reeds in dat geflaebt. Er is veel Konyn, ook Veefokkery en eenige Akkerbouw. Amelander Paarden zyn bekent. Amelander Schol wórdt Q q a hier



£ia GEZANTEN.
hier niet meer gevangen. De Amelanders zyri goede Zeelieden, en deswegens zeer gezocht* De Vrouwen, die doorgaands blank zyn, dragen Noord-Hollandfche Kappen. Een Kamminga trouwde met de Dochter van eenen Friefchen Koning en verkreeg dus de Heerlykheid, in welke hy een Afgods-Tempel om verre wierp. Overblyffels van een Kalteel van Radbod, in 't Jaar 690 te Hollum gebouwt, zouden wy byna vergeten hebben. In den Oorlog met Kromwel , deden de Amelanders hem eene bezending , om als Onzydigen aangemerkt te worden , 't geen zy verwierven; terwyl hy de beide Gezanten , wier wyde Broeken en korte Rokjes den Hovelingen zeer in den weg waren , zeer vriendelyk behandelde. Over Leenroerigheid aan 't Keizerryk, is in de vorige Eeuw vry wat te doen geweest; zelfs trachteden de onwettig Beleenden het Eiland te overmeesteren. In 't begin dezer Eeuw was nog veel te doen, over de verkoop. Door koop, kwam de Heerlykheid echter aan Jan Willem Frifo. Het Land is hoog, meest Duinachtig, en heeft op fommige Plaatfen fteile Zomerdykjes van geftapelde Zoden. De Roomfchgezinden, hebben eenen Bisfchop der Janfenisten, het oprichten van een Kweekschool belet. De Priefter verbindt hun in den echt, zonder verdere bevestiging. Eene voorname handteering is hier , het bergen van 't geen geftrand is. Aan de Zuidzyde des Eilands groeit zeeëik , waar op de Rotganzen
azen,



SCHIERMONNIKOOG. 613
azen, die hier veel gevangen worden. Men verlangt de uitroeijing der Konynen , om de lage Duinen en Heuvels tot Bouland en Bosfchaadjén aan te leggen; dit betreft den Heer. De hooge Duinen geven fchoon drinkbaar Water, 't geen langs Beken afvloeit, Kruiden en zware Helm; zy worden door allerlei Zeevogels , vooral Meeuwen , bewoont , wier Eieren veel gezocht worden. In de Waterplasfen tusfchen deze Duinen , zyn veel wilde Eenden. Men ziet hier ook wel Arenden. Elk mag Patryzen en Snippen fchieten. In de wyde Poelen vindt men Aal en Bot, in de Slooten Garnalen. Thedrinken, en andere gebreken in levenswys, hebben hier, gelyk elders, der gezondheid fchadelyke gevolgen. De Vrouwen, in 't gemeen fchoon van Aangezicht, hebben zeer witte Tanden. Men kent hier betamelyke befchaaftheid, zoo wel als braafheid. De oude Friefche Landtaal, is hier nog bekent. De ziniykheid is uitmuntend. De Landlieden bouwen alleen voor zich zelve , en gebruiken alleen Handkemen. Der Schapen vleesch is zeer fmakelyk. Weinige Ambachten worden hier gaoefent , daar onder Brouwen en Stoken. Vriendelyke verkeering is hier gemeen, zware misdaad zeldfaam , knikkeren en fleed-jagen der jongere Lieden voorname uitfpanning. — Op het Eiland Schiermonnikoog is maar één Dorp, 't geen ruim, 180 Huizen heeft; waar van. da
Qq 3 B?'



614 KOOLZAAD. H0LWERT ENZ»
Ecwooners wel eenigzins uit den Landbouw, maar ook meest door de Zeevaart, en byzonder ook .ioor dé Visfcbery befiaan, 't Is eene vrye Heerlykheid , by Fuesland behoorendc. Het D>rp is door vermindering van 't Eiland versi , en regeima ig. De Heer heeft den : l>.,mv, met goed geyojg-, aangemoedigt; men hadt door bedyking Land behouden. Men heLK ikrP.oeven met Koolzaad genomen, en bevonden <Jat het Zaad op Zandgronden gewonnen, meer Üue geelt, dan dat op Kleigronden groeit, wanneer het Land vooraf gebraakt en wel bemest wordt. Het Eiland behoorde weleer aan Monnikken, die de Party der Schieringeren waren toegedaan , en lreeft tot Wapen een Barrevoeter Monnik , die een Rozekrans in de hand heefr. — Wy varen van Ameland weêr naar Holwert ; hoe zeer het ons op 't Eiland tóvjel, wy moeten nog meer bezien. Z. Wy ituiten by den Dyk. V. Na 't afloopen van 't Water , door middel uan een Luik en Stoel, met een Ladder om den Dyk te beklimmen, afgehaait , en 't Gezelfchap van een losgebroken Bul, die onder de wcidetide Koeien geraakt, ontkomen, bevinden we ons, na eenige dagen, weêr te Holvjert. Zinlyk is hier de Kerk der Doopsgezinden. In Je welbtbouwde Straten , zien wy ook de th.^ds zoo algerneene fteenen Lantaarnpalen, Wy rusten, om by den dag de reis te vervolgen.



leeuwaarden. C15
gen. Na ryden we, over 't vrolyk Dorp Bly'de, naar het fclioone Dorp Ferwerd, dat verfcheiden Straten heeft, en over de Dorpen Ny~ kerk en Marum, naar het aanzienlyk Dorp Hallam, in welks Kerk wy boven den Leerdoel lezen : „ Ziet ik verkondig 11 groote blydfchap. " Op den middag komen wy te leeuwaarden. Welk een fchoone Landouw, in dit Noordiyk gedeelte des Landfchaps! Wy rusten weder. De eerfte oirfprong der Stad fc'uynt geitelt te moeten worden omtrent het Jaar 1190. Zy heeft waarfchynlyk den naam van eene hoogte, aan 't Watertje de Le , 't geen in de verdwenen Middelzee droomde , nog heden de Dokkumer Ee of Haven. Nu is zy eene Landdad. In 't Jaar 1432 vereenigde men met haar het Dorp Oldehove; omtrent denzelfden tyd werdt met haar vereenigt het Dorp Hoek, aan den Oostkant, terwyl tevens by vergrooting, aan de Zuidzyde, de aanzienlyke zoogenoemde Nye of Nieuwe Stad werdt aangelegt. Alles werdt met een Ringmuur omtrokken , en allengs met betere Wallen en Graften. Sommige Adelyke Huizen, gelyk wy reizende onder den naam van Staten ontmoet hebben, werden dus ook ingetrokken. De Stad deelde aanmerklyk in de Binnenlandfche verdeeldheden, 't Gedacht van Kamminga hadt hier aanzienlyke Goederen in den omtrek; zelfs heeft het deze Stad bezeten. Het gezag Qq 4 der



616 GESCHIEDENISSEN.
der Geestlyken was in de vyftiende Eeuw zeer groot, gelyk bleek in eene hier gehouden Kerkvergadering, tot befcherming der Onfchuldigen en ftrnf der Kwaden; dit fcheen noodig uit hoofde harer meerdere befchaaftheid en kennis , hoe weinig die anders moge geweest zyn. Opmerkingwaardig is 't , dat het den Geestlyken hier was toegelaten te Trouwen. De Stad heeft in dien tyd het Halsrecht geoefent. Men hieldt toen Landdagen met Groningen, nu in die, dan in deze Stad. De Onlusten , door de Saxers gedempt , veroirzaakten der Stad een Blokhuis. De Geldersgezind heid maakte 't den willekeurigen Sax moeielyk, en bewerkte zynen afftand van Friesland. Leeuwaarden was een der nieuwe Bisfchoplyke Stoelen. Het Blokhuis werdt, gedurende de 'Spaanfche Onlusten, verovert; waar toe men zich ook van de Vrouwen en Kinderen der Bezettelingen bediende , en toen werdt het te gelyk verbroken. De Geestelyken en Bisfchop werden tevens ter Stad uitgeleidt. In 't Jaar 1672 werdt, wegens de bewegingen in Leeuwaarden , de Staatsvergadering te Sneek gehouden , welke voor niet voltallig weidt gerekent. Te Leeuwaarden was ook eene Staatsvergadering. Partyen werden bevredigt , en vergaderden weder in deze Stad. In 't Jaar 1748 hadt zy ook een ruim deel aan de Algejaeene Onlusten , over 't Gemaal, waar in
vee-



WAAG. NYE TOREN. 6l?
veele Vlietfters zich mengden. Deze en andere moeielykheden eindigden , met de vermeerdering van 'c Stadhouderlyk Gezag. De jongfte Oneenigheden roeren wy niet aan. De Klokflag der Stad is groot; daar in is ten Oosten de Vliet, eene Voorftad , buiten de Tuinfterpoort. Fraai vonden wy het gezicht op de Stad, van den Weg naar het Dorp Steens. Zy heeft eene onregelmatig vierkante gedaante. Buiten de Vrouwenpoort, welke wy ingereden zyn, en die twee Torens heeft, zaagt gy de Gerechtsplaats van 't Landfchap, daar de mepste zware ftraffen gefchieden. Dus aan de Westzyde binnen deze Hoofdfted gekomen, zagen wy ter linkerhand Burmania-huis, Hoe vol was hier de Saturdags Markt ! alom was de Stad vol van Buitenlieden. Op deze fchoone Gracht, zagen wy , aan de Lange Pyp , de Waag en Markt. Aan de Leeuwbeelden op de Waag, worden verfcheiden Zonnewyzers gevonden ; in dezelve zyn Afbeeldingen van verfcheiden zware daar gewogen Runderbees» ten , en van eenen ongemeen zwaren Hond; boven is der Schutteren Hoofdwacht. Men vindt anders foortgelyke Afbeeldingen doorgaands in de Vleesch-Hallen. Voorby de St. Jacobsftraat, kwamen wy, langs dezelfde Noordwaard krommende Gracht, by de Vischmarkt. Te rug wandelende , naar 't midden der Stad, zien wy in 't voorbygaan den Nyen Qq 5 of



6l8 HOF. STADHUIS. 0UDEH0VE.
of Nieuwen Toren, zeer doorluchtig met een Klokfpel. Nu zien wy aan eene andere Gracht, bezyden 't Stadhuis , het Stadhouderlyk Hof, een faraenftel van drie Gebouwen , waar van het middenfte achterwaards inwykt. In 't zelve vindt men een Vorstlyk gefchildert Af beeldfel in oud Friesch Gewaad, en een van Steen gebakken Beeld eener Vrouwe , in de zoogenoemde Kleinfteedfter Friefche -Kleeding. 'Etis een Schilderftuk, verbeeldende een fierk Gewapent Man , door eene Vrouw geliefkoost. Ook vondt men 'er een Gezelfchap Bedelaars, zeer kunftig van Yvoor gemaakt. Tegen over dit Gebouw is de Hoofdwacht. Hier, op dit ruime Plein, fchuin over 't Burger - Weeshuis , zien wy het Raadhuis van Leeuwaarden , in 't Jaar 1715 nieuw gebouwt, met een Koepeltoren. In 't Jaar 1760 is dit Gebouw van agteren vergroot, met eene nieuwe Raadzaal, en men vindt daar in ook niet weinige Zinnebeeldige Sieraden. De Westerkerk is in een Straat, hier by, en behoorde weker tot een Klooster;, zy is tot het Tuchthuis gefehikt geweest, naderhand vergroot en heeft een Koepeltorentje. In 't JNoord westen der Stad, vinden wy den zwaren Stompen Toren der Kerk van Oudehove; dien wy zoo lang van verre gezien hebben. By dezen Toren , die aan Stadswal fluit, was eene vry aanzienlyke Kerk, welke in 't Jaar 157Ó door een hevigen Stormwind is ingeftort,
en



GROOTE KERK. 6.5
en waar van de omtrek nog door Boomen wordt aangewezen; ook zien wy daar veele Grafzerken, even als in eene Kerk. Hoe groot en hoog is deze Terp, en wdk een ruimte! Oostwaard gaande , ontmoeten wy, in de Kerkilraat, ter linkerhand, het oude Hof; gewezen Woonplaats der Grootmoeder van den tegenwoordigen Stadhouder , daar in 't Jaar 1765 geftorven , federt verkocht en in twee Wooningen verdeelt. Voortwandelende , geleidt men ons in 't St. Anthony- Gasthuis, voor Kostkoopers gefcbikt, op welks Binnenplaats, twee fraaie Pompen met Lantaarnen geftelt zyn. Verder zien wy de Walfche Kerk, welke ook een Koepeltorentje heeft, en in de Kerkeraadskamer de Schaduwbeelden van verfcheiden Leeraaren. Z. En...
V. Daar zien wy op eenen ruimen Kerkhof, op welken ook geftaan heeft de Kerk van Nieuwe Hove, de Groote of Jacobiner Kerk, van eene zeer oude (lichting, met een Spitsjen, en met een fierlyke Poort aan de Zuidoostzyde van 't Choor, op welke wy een Oranjeboom geftelt vonden. Echter werden wy hier voor de wandeling verzocht, het gewoone teken van den Tegenwoordigen tyd niet te dragen. Binnen de Kerk getreden, vinden wy in 't Choor, achter een Staketfel, de liggende Marmeren Beeldnis van Anna , Dochter van Willem den Eeiften en Anna van Saxen, Echtgenoote van
Wil-



6üO GERECHTSHOP.
Willem Lodewyk, verder her knielend Marmeren Beeld van dezen Friefchen Stadhouder en ander Beeldwerk, waar in de Meesterlyke hand van Henrik de Keizer zichtbaar is, niet tegenftaande Anna een gedeelte van den Neus , en haar Gemaal ook eenige Lichaamsdeelen verloren heeft. Zuidoostwaard wandelende, zien wy, aan eene derde deftige zindelyke Gracht, het Gerechtshof, met een dubbelen Opgang en Leeuwbeelden, met de Wapens der vier Deelen , voor een trapswyzen Gevel, op welken de klimmende Jeugd en dalende Ouderdom in levensgrootte Beelden gevonden worden ; zoo dat dit Gebouw veel gelykt naar een Stads Raadhuis. In de Voorzaal , is de openbare Vierfchaar. Men ziet'er een vuist, ter gedagtenis van iemand, die een' Grietman wondde. Ook bewaart men hier nog eenige Choarkleederen , H. Overblyffels, Beelden en Roomfche Kerküeraden. Hier nevens zien wy het Landfchapshuis ,• met een fchoone 'Poort, en wat verder de Galileërkerk, welke weleer tot een Klooster behoort heeft. Zy heeft een fpits Torentje, en werdt, nevens de twee andere Kerken der Nederduitfche Gemeente, door zes Leeraars bedient, waar. by onlangs nog een zevende beroepen is, uit hoofde der toeneming, van den openbaren Godsdienst. Hier tegeu over zien wy het vernieuwde zoogenoemde Collegtè, de Vergaderplaats der G.emagtigde Staten,



BLOKHUIS. 02Ï
ten, by welke de Rekenkamer gevoegt is* Van hier gaan wy naar 't Zuidoostlykst gedeelte der Stad, en zien het Blokhuis, fluitende aan den Wal ; thands is het 's Lands Gevangenhuis, en 't ftaat op een fraai beplant Plein , gedeeltlyk van ouds de Tournooibaan. Binnen 't Gebouw is een Plaats, met Roosterwerk gedekt, daar de Gevangenen , immers de Gegyzelden , mogen wandelen. Men bewaart 'er een Krokodil, voor veeleJaaren aan de Zeekust gevangen. Buiten , aan de Westzyde , is het Schavot. Achterwaards, op het Plein, ziet gy 's Lands Tuchthuis. Beide Gebouwen zyn, federt eenige Jaren , gedeeltlyk ter oirzake van Brand, veel verbetert en tevens verfiert. By de Windumer of Zuidpoort, bezoeken wy, in de Breedeftraat, een zinlyke Kerk der Doopsgezinden. In deze Stad is ook eene Joodfche Gemeente. Van deze Poort loopt ten Steenen Pad, naar het Dorp Huizum. 't Is Zondag; wy gaan , buiten de Vrouwe of VVeftpoort , den altoos zinlyken Singel op, nu, nevens den niet minder aangenaam beplanttenWal, vol Wandelaars , met hunne Gezelinnen. Men behoudt in deze Hoofdftad meer de oude Dragt, dan in Groningen. Leeuwaarden is zeer dicht betimmert, behalven in 't Zuidweftlyk gedeelte. De veele Winkelhuizen, langs Straten en Gracht ten , hebben Luifels. De oude Gebouwen worden in waarde en zinlyk gehouden. De
'Poor-



(522 DORPEN. ST. ANNAB'JÜRT.
Poorten hebben, naar den ouden trant, twéé fpitfe Torens; de Valbruggen voor dezelven, zyn Friefch groen geverft. Bi Gracht is breed en frifch. By de Hoekftér of Noordpoort, gingen wy den Wal op. By de Vlietfter of Tuinfier of Oostpoort, is de Singel ook dicht betimmert. Aan de Zuidzyde der Stad, daar nog een lange ruim betimmerde Binnengracht is , mist de Wal Geboomte. Men heeft hier, federt de laarfle Omwending, het groeten, jegens de uitziende Staatsgevangenen, belet. Bevallig is 't Gezicht van de Bovenkamers, over de lange Pyp, aan de Zuidzyde; aan den Oostkant behaagt het niet minder. In 't Noordoostlyk gedeelte der Stad, by een vyfde Gracht, is het Amelander of Kamminga - huis, of liever 't geen nog dien naam draagt. De morgen verbeidt ons , om ter Hoekftér Poorc uit/ te ryden. Leeuwaarden bi vat doorgaands ruim 14000 Inwooners, die zich met allerlei foort van Nering eu Koophandel bezig houden, of Ambten bekleeden. Wy rydeu, langs den bree len Weg, naar 't aangenaam gelegen Dorp Steens en komen uit Ooster- in Wedergo, en wel op het Bild, door lrrouwenbuurt, in Ste. Annabuurt, het middelde en fraude der drie Bilddorpen, welks Kerk achtkantig is en een Koepeuoren heeftjby welke hetGrietmanshuis, met uitfpringende Vleugels, gezien word'. Het Bild, aangedykt en geregek aangelegt Land, met rechte Wegen, is de jongde der Grietenyen, en verkreeg



LEEN. BELKÜM. FRANEKËR.. 623
kreeg in 't Jaar 1579 ttem in Staat. De Bewöoners zyn grootendeels Hollanders van oirfprong. 'Er is een ftuk Leen, door den Hertog van Saxen gefchonken ; iets byzonders in Friesland. Keizer Karei wilde daar het Leen-recht invoeren , en vergeleek dat by 't verzetten der Mutfen 'van der Friezen Hoofd op het zyne , en van zyn Hoofd weder op het hunne, op dat die niet zouden afvallen. Maar de Friezen zeioen, dat hunne Mutfen zoo goed ftonden als de Keizer die zoude kunnen zetten. De Stadhouder heeft op het Bild de Jagt. Nu ryden we over Belkum of Berlicum, welk aangenaam Vlek eene nieuwe Koepelkerk heeft, en door Tuinen en Lanen omfingelt is , en over het Dorp Rïens, daar we,ten blyke van der Landlieden vrolykheid, ter Herberg de Vloer doorgedanst vinden, naar die Stad , daar voor de laatfte Omwending eene vergadering van Staatsleden werdt gehouden.
Z. Waar tegen zy nu het gebruik van de Deuren harer Poorten en dat der Boomen Mist.
V. Die uitgehangen en in de Kerk geplaatst zyn; het geen hem, die 't verkiest, weder de vryheid laat, ten allen tyde , buiten en binnen de Stad te kunnen komen. Wy kwamen , langs een dubbele ry Boomen en welgelegen Hoven , binnen de nog nieuwe Noorder- poort te FB.ANEKER. aan. Hier wordt veel
han-



HOOGE SCHOOL.
handel in Koren, Wol en Sajet gedreven, ook vindt men Steen- en Pannebakkeryen. Men rekent hier 3000 Inwooners. De gedaante der Stad, is byna langwerpig rond. Hier in 't Weften was weleer een Slot ; wy naderen den platten Grond langs deze Zuidwaards ftrekkende gracht, tot aan de middenfte der drie Oostwaardsloopende Grachten , in 't gezicht van Frieslands Hooge School, weleer een Klooster. Zy heeft een Hoogleeraar in de Franfche Taal, die tevens daar in Kerkleeraar is. 'Er zyn groote Kannen, uit welke weleer aan reizende Geleerden den zoogenoemden eerewyn werdt gefchonken. De Leerlingen worden als hare ., Burgers aangemerkt. Haar Kerk heeft een fpits Torentje. Men heeft hier en elders, ter Eeuwfeest, de Leerlingen met Strikken van onderfeheiden kleuren zien verfchynen , namelyk die in de Godgeleerdheid met witte, die in de Rechten met rcode,die in de Geneeskunde met groene, en die in de Wysbegeerte en Fraaie Letteren met ligtblaauwe. De Oostpoort naderende, zagen wy, ter linkerhand , het Stadhuis-, een deftig Gebouw, met een doorluchtigen Toren, en aan de Markt de Groote Kerk, weleer aan St. Marten toegewydt, met eenen eenvouwigen fpitfen Toren. Zy wordt door twee gewoone Leeraars , behalven de Hoogleeraars, bedient. By de Poort zagen wy, in den Wal, een Toren , met een Pynappel
van



HARLINGEN.
Van ongemeene grootte. Onder de Saxiefche Regering bedacht men hier eene Leuze , beftaande in eenige oud-Friefche Woorden , om daar door de Vreemdelingen het influipen te beletten. Franeker werdt een Stad in de twaalfde Eeuw. In een oud Merk Huis, nu tot een Koffyhuis gebruikt , is een dubbele Wenteltrap rondom een Pylaar, by welke men op en neder gaat j zonder elkander te kunnen zien. De Stad heeft dat fombere, 't welk mogelyk der geleerdheid bevorderende is , en doet zicli niet onbevallig voor aan den kant van Salwerd; eene vrolyke Buurt, van waar wy, met de Schuit van Leeuwaarden, door Franeker, naar Horliugen varen. Buiten de Wefterpoort van Fraueker, is de Voorftad, de Vliet genoemt. Men ziet hier lang?! de Vaart , die veel kromteus heeft, veele Steenbakkeryen en Kalkbranderyen, naby de Steden , verre de metsten by hars lingen, daar wy, onder begunliiging der Mane , aankomen. Nu zyn wy in Frieslands voornaamlle Zeeftad. Welk eene drukte by de aankomst der Trekfchuii! Hier zyn ook meer dan 7000 Inwooners , eu men ziet hier het levendige eener Koopttad. Door uitlegging, 13 het Dorp Alméuurn ingetrokken. De voornaamfte Handel hier , is in Koorn, Hout * Hennip, Pik en Teer; 'er zyn Zaagmolens, Lynbanen, Zoutketen, Jeneverftokeryen , en 'er wordt Linnen, gemeeulyk Harlinger Bont P> r ge*



6a6 STADHUIS. GROOTE KERK.
genoemt, geweven. Op de Vischmarkt wordt het getal van dertig niet genoemt. Daar ziet gy , bier aan de Voordraat, de voornaamde Gracht en 't óudde gedeelte der Stad , den doorluchtigen Toren van 't Raadhuis , welks vernieuwde gedeelte op de Noorderhaven gezien wordt , waar door het zeer veel langer dan breed is. Zie daar, in 't Zuidoosilyk gedeelte der Stad, de Groote of vernieuwde Kerk van Almenum , een zinlyk Kruisgebouw , op een Terp, by den eenvouwigen fpitfen Toren der oude Kerk. De Wapens, die daar in hingen, zyn buiten de Kerk, ten deele in de Kerkekamer gehangen. Het Orgel is aan de Oostzyde van het Gebouw, en daar onder de Leerdoel. Zy heeft verfcheiden open Zolders, die op Pylaren rusten. In het Westen der Stad, aan de Vesting en nevens het Weeshuis, zullen wy de Westerkerk ontmoeten ; zy is een Overblyffel van het oude Kasteel, dat daar gedaan heeft, en Oostwaard vergroot. Daar zien wy haar Doorluchtig Torentje, tusfchen de Zuider- en Havenpoort. Beide Kerken worden door vier Leeraars bedient. Aan de Wortelhaven zagen wy den Ingang tot der Lutherfchen Kerk , door middel van een Brug. De Doopsgezinden hebben het recht van Trouwen niet meer; hunner Weeskinderen uitzetting wordt gegeven , al hebben ze zich niet als Leden der Gemeente doen aannemen. Aan de Osfenmarkt , in 'c
Zuid-



f
SEDENKZÜIL. 6ajr
Zuidlyk gedeelte der Stad, is eene Vergaderplaats der Joden, en van daar ziet men, langs een rechte Oostwaard {trekkende Gracht, cp de groote Kerk. Van de breede Plaats , ziet men ook Oostwaard op het Stadhuis, terwyl Grachten, Havens en Straten doorgaans recht loopen. By de Franeker Poort, die, gelyk dé Zuiderpoort, twee fpitfe Torens heeft, is de Wal beplant, waar onder uitmunt een Bolwerk. Onder 't hoog Geboomte, van een Rustbank, zagen wy niet alleen een Battery, Overblyffel der laatfte Onlusten, maar, by den helderen dag, ook Sneek. Hy die zich aan den Koophandel wydt, zal Harlingen boven andere Friefche Steden Hellen. Hare gedaante vis meer rond, dan vierkant» De Kerkpoort heeft, in eene Plattegrondtekening der vorige Eeuw, den naam van Snekerpoort. De Franekerpyp en Bildpoort , zyn de overige Poorten. De Zeeraad in Friesland , heeft in deze Stad zyne Gebouwen en Werf, aan de Zuiderhaven.
Z. Is dit al het merkwaardige?
V. Daar, Zuidvvaards, buiten de'Stad, aan den Dyk, ftaat de vernieuwde Gedenkzuil, teï eere van Kasper Robles, Spaanfch bevelhebber, aan wien men de verbetering en verzwaring der Friefche Zeeweringen te danken heeft. Zoo wilde men het goede in eenen Vyand, erkennen en vereeuwigen. In den vroegen morgen varen wy, tusfchen de verre in Zee ftekeude hooge Rr a krom-



628 makküm. bolswerd.
krommende Hoofden , Harüngen uit. Welke fchoone Zeegezichten ! Daar zyn we voor Makkum, een Vlek van 600 Huizen, met eene ruime Botermarkt. De Kerk, die een fpitfen Toren heeft, wordt door twee Leeraars bedient. Men vindt daar alles wat tot de Huis- en Seheepstimmering eenige betrekking heeft, Kalkovens, onderfcheiden Aardwerksbakkeryen, Glasblazery en Houthandel. Achter Makkum zien wy bolswehd, byna in 't midden van Westergo, eene der oudfte Steden van Friesland , met ruim 2oco Inwooners. Hare Wallen zyn met Boomen beplant, en buiten de Snekerpoort is een Lommerryk Bofchje. De oudfle Gebouwen zyn veelal op de hoogfle Plaatfeu der Stad. Zy hetft bet Keizerlyk wapen, waarfchynlyk door Karei den grooten gefchonken. 'Er zyn Bombazyti- Koorde- en Lintwerkers; ook is de Boteren Kaashandel daar weder toegenomen. Het Raadhuis (laat aan de Marktflraat, welke tusfchen de Blaauwe en Snekerpoorten byna Oost en West loopt, en met de voorname Dwarsgracht eenigzins doorfneden wordt. Een Pylaar, op't midden der Vierfchaar, onderfteunt den Toren. Niet lang geleden, vernieuwde men de Kaak voor Ontuchtige Vrouwlieden. De oudfte en grootfte Kerk, Oldehoof genoemt, was weleer toegewydt aan St. Manen , en flaat in 't Noorderdeel der Stad, aan de bedoelde Gracht, niet verre van de Janspoort. Zy werdt eens,
om



WORKUM. fop
om cn over de oudere Kerk henen, herbouwt. De Toren heeft gelyk gy ziet een Huisdak. Alle de Aangezichten der Beeldjes aan de oude Gcfloelteii , zyn in de Beeldftorming gefchondeii. De Leerdoel wordt voor een Mcesierduk van Beeld, en Snywerk gehouden. Een Beambtfchryver , Burgemeester der Stad, maakte, eeKige Jaren geleden, aan deze Kerk, by uiterftert wil, het nieuwe Orgel, uit zyne nalatenlchap." Dat Werk wordt zeer geprezen. Twee Leeraars bedienen de Gemeente. De kleine of Broerenkerk daat iu 't Zuidoosten der Stad. De derde Kerk , weleer die der Begynen , in 't Noorden nu aan Stadswal fluitende , is eene Bergplaats van Turf enz. In 't midden der Siad, welke omtrent langwerpig rond is, ftaat over het Diep, by de Ke-rkdraat, de Kapel der Lieve Vrouwe , welke daar weleer wonderen fcheen te doen; zy wordt nu tot Scholen gebruikt. Oudtyds hadden byzondere Friefche Steden, w,iar onder Bolswerd , het recht der Min.te , 't geen tegenwoordig by de Friezen niet geoefent wordt. Nu zyn we voor workuw, bedaande uit eene aan beide zyden Bebouwde Gracht, in een rechte Streek Zuidwest en Noordoost, uitgezonden een kleine Dwars(breek aan 't Noordeinde. Deze opon Stad heeft in 't midden echter een Marktplein; waar aan het Stadhuis, een eenvouwig zinlyk Gebouw, de Waag en Groote Kerk gebouwt zyn.. Deze Kr 3 Kerk,



ÊJO SNEF.K.
K.V.c, eertyds aan St.Geertrwd toegewydt ,is een hoog Kuisgebouw. Zy wordt door twee Leeraars bedient. De Toren, die een doorluchti-gcn Spits beefi, ftaat verfcheiden treden van de Kerk af. De Gasthuis-Kerk, nu zonder Toren , wordt tot een Stads Pak- en Spinhuis gebru'kt. De Kapel is nü een School. Bezuiden de Kerk heef: een Kasteel gedaan. De Stad heeft aan beide Einden een Poort gehad. Haar Klokflag , het grootfte der Friesfche Steden, mede gerekent, zyn 'er omtrent 3000 Inwooners. Veele Huizen zyn , van binnen, net en zinlyk betimmert. Men bouwt 'er Koffe- en andere Schepen; ook zyn 'er verfcheiden Pottehafckeryen» Fn de veertiende Eeuw, vindt men Workum eerst als eene Stad gemeld. Zy ligt «enigzins Landwaard in. Deze Zee wordt de Middenzee genoemt. Workum , weleer ook: Woiderkom geheten, bedekt voor ons gezicht Sneek en Ylst; welke Steden ook meer dan Bolswerd Landwaard in gelegen zyn. Sneek, is zeer Neringryk door hare Dingsdags Weekmarkt, en werdt in de dertiende Eeuw Bewalr, Zy beeft omtrent de gedaante van eens menfehen hart, en bevat byna duizend Huisgezinnen. Daar en boven zyn 'er nog meer dan honderd Huisgezinnen onder haar Gebied, De Straat, die zich van de Noorder - Poort, door de Stad, naar de Ooster-Poort Itiekt, wordt eer§t Achterriebroêren , daar na de Dyk ge-
uoemti



STADHUIS. OROOTE KERK. 631
Boemt. Voorts heeft de Stad , meest Zuidwaards, nog andere Straten en Grachten. De Marktftraat ftrekt zich Oost- en Westwaard; aan de Noordzyde is het Stadhuis, 't geen boven de overige Huizen uitfteekt, waar boven nóg een Torentje geplaatst is , met Snyweik veifiert. Voor het Gebouw, is een Hardfteencn Trap. In 't midden der Raadkamer hangt een Kroon. De Vergaderplaats der Wethouderen en Vrocdfchap , heeft twee Schoorfteenen , en de Zolder is Boogswyze; Voor de Waag is een Luifel, die op negentien Pylaren •rust °, waar onder de Boter ter Markt geplaatst wordt. Niet verre van hier, in 't Westen der Stad , is de Groote Kerk , weleer toegewydt aan den H. Martinus. Het midden van dit Gebouw heeft, federt eenige Jaren, een nieuwen Koepeltoren , met Koper gedekt, en een vernieuwt Speelwerk. Voor het Choor is de voornaamfle Ingang tot de Kerk , boven welken Doodshoofden en Beenderen in Hardfteen uitgehouwen zyn. Het Orgel, voor het Choor geplaatst , fteuut op gedraaide Pylaren. Hier rust de Zeerover Groote Pier. De Kerkhof is aan de Noordzyde afgefloten met een yzeren Hek, waar by twee zware Kolommen met Lantaarnen gezien worden. De Gemeente wordt, zoo ik meen, door twee Leeraars bedient. De Kleine of Broêrenkerk, in 't Noorden der Stad, dient tot oefeningen by vraag*Rr 4 wys



63a REUS. DWFRO.
wys onderzoek, welke men gewoon is Carechifatiën te noemen. Het Ambt van Leeraar ter Latynfche Scboie, is Jaren lang onbegeven gelajen; en de Regering heeft de Boeken, die èm by waren , voor fcheurpapier doen verkoopen.
Z. Ze zullen waarfchynlyk in dje MarktStad wel aemist kunnen worden.
V. Hubfcbe Landbouwers en nuttige Winkeliers, die daar meest in aanmerking komen, zyn niet gewoon het hoofd met Grieks en Laiyn te vermoeien". Voor veele Jaren vondt men in 't Burger-Weeshuis, in den Grond, een Kas van eeu byzonder maakfel, met Pyl laren, en daar in eenige kunftige Schilderyen die daar nog in de Groote Zanl ten toon hangen. Te Sneek heeft men de Knak weggebroken. 'Er zyn verfcheiden Neringen en Handwerken. De oirfpronglyke Brief van Karei den Grooten, behelzende de Rechten den Friezen, afgefhan , zoude in de vyftiende Reusv met een aa^zienlyk gedeelte der Stad verbrand zyn. Eene Staatsvergadering, in 't Jaar 1672 ia Sneek gehouden , heb ik reeds aangeroert. In *t begin dezer Eeuvve , woonde 'er een Man van zoo ongewoone grootte, dat by met zyne armen op veele Luifels kon liggen; zyne langte-was acht voeten, en die zyner Vrouw, zoo ktein als hy groot was , iets meer dan drie pth Beider afbeelding is 'er uog in wezen,
mei



TLST. KOEMARKT. 6$$
met Byfehriften in den gewoonen Smaak van dien tyd. Zuidwestwaard van Sneek,ligt ylst,langs een vaarwater, zich van 't noordwesten naar 't zuidoosten uitftrekkende. Twee buitengrachten omvangen de ftad, die onbewalt is. Vau een flot in 't Zuidoosten, zyn geen overblyffels; 't is , nevens ten minfte nog een ander, verdwenen. In de dertiende Eeuw, werden haar Stads voorrechten gegeven. De Straten zyn met Geboomte beplant. De Kerk, een ruim Gebouw, met een Steenen Gewelf op twee ryen Pylaren , ftaat in een Uithoek, in 't Oostelykfte deel der Stad. Het Stadhuis werdt in deze Eeuw vernieuwt, en de eerde Steen gelegt door Jongvrouwen uit het Gellacht van Galama ; naderhand werdt het door aankoop van een Adelyk huis, nog vergroot. De Burgemeesters- en Raadkamer zyn net behangen. De Doopsgezinden hehben 'er wel twee Vermaningshuizen of Kerken. In 't midden der Stad, tegen over 't Raadhuis, werdt, eenige Jaren geleden , een groote Tuin tot een Koemarkt aaugelegt. Eertyds ftondc daar ook een Stins; nu is 'er een ruim bedraat Plein , langwerpig vierkant , voor open , maar verder aan driezydeu met Huizen bebouwt, van achteren in 't midden met een Poort aan 't Water, om 't Vee uit de Schepen door dezelve op eene Markt te brengen, die over de 30c Runderen kan bevatten. Tevens werdt, by 't Stad» huis , de Waag vernieuwt, vergroot en aan drie Kr 5 zy-



Ö34 BINDELOOPEN.
zyden met overdekte Gaanderyen omringt. Behalven Molens,Stokery en andere Nering, den Steden eigen, zyn de Boter- en Kaasmarkt, nevens het Scheepstimmeren , daar de voorname middelen van Beftaan en Bezigheid. Door de zorg der Regering, werdt Ylst weder in bloei gebrsgt, en werden de vervallen of verwaarloosde Markten herftelt en verbetert. De Weekmarkt is des Maandags. Men fpreekt 'er de gewooi.eLandtaal, het Boere - Friesch; de Kleeding is , over 't algemeen, ook nog de Boerekleeding; terwyl echter veele Vrouwen en jonge Dochters zich, op'tzoogenoemde kleinSteedfters, beginnen op te fchikken. Het getal der luwconeren, Huisgezinnen of Huizen van deze kleine Stad, heb ik niet aangetekent gevonden.
Z- Hoe zeer kan men den welvaart bevorde» ren , wanneer men wil!
V. Wy zyn , langfaam voortzeüende , voor iiindeloopen gekomen, eene Stad welke aan drie kanten door de Zei befpoeft wordt, echter aan den Zuidkant goed Weiland heeft. Zy is geheel en ai met Grafien doorfneden , heeft goeüe Straten,en is dicht bebouwt met goede Huizen, naar de oude wyze,van ééne verdieping, hechten fterk en alles met Eikenhout betimmert. Wegens hare eerfte bouwing is niets te bepalen. De tegenwoordige Kerk werdt in 't Jaar 163 a gebouwt, en in 'tjaar 1658 aan den Zuidkant vergroot. Zy is net en zinlyk, en heeft een
fraai-



KLEEDING. 635
fraaien Toren met Omgangen , die in deze Eeuw nog grooiendeels vernieuwt werdt. Twee Leeraars bedienen de Gemeente. De Doopsgezinden hebben 'er een groote en zinlyke Kerk. Het Stadhuis is ook een net gebouw, der vorige Eeuw. Men vindt 'er geene tekenen van Oudheid; echter vindt men dat Hindeloopen in de dertiende Eeuw Stadsrecht verkreeg. Zy is in de Spaanfche beroerten, daar zy in deelde, verfterkt, andermaal in 't Jaar 1672, en hadt twee Poorten, een naar 't Oosten en een naar 't Westen. Men heeft de Schansaarde tot verbetering der Zeeweringen gebruikt. Er zyn by de 500 Huizen. De Kleeding der Hindelctèper Vrouwen en jonge Dochteren is zeer byzonder, niet onbevallig; gy zaagt de Afbeelding van een Hindelooper, en die cener jeugdige Hindelooper vrouw.
Z. Zoo als ik die wel in Amfteldam gezien heb. Evenwel , ik zoude het oorfpronglyk, indien het niet alleen in des Tekenaars veibeelding beftaat, voor een fchoon Meisjen, in Hindelooper Kleeding, groeten.
V. 'Er zyn in die Scad zeer welgemaakte Vrouwen. Gy ziet daar de Kleeding der oude Friezen, wier Taal zy ook gebruiken, die van 't gewoone Boere • Friesch nog merkelyk onderfcheiden is. De Kleeding der Mannen is de min byzondere oud-eigen Vaderlandfche dragt, in Hindeloopen alleen gemeener dan elders. De
Hin-



636 MOLKWERïXil. STAVEREN.
Hindeloor.ers generen zich veelal met den Land-J bouw , Varen en Scheepstimmeren. Meerder kenmerken van Oudheid, of liever van gehechtheid aan zeer oude Gebruiken, vindt men in 't groote Dorp Molkwerum , in de nabuurfchap van Hindeloopen. Alle de Huizen liggen 'er rondom de Kerk, in een geboscht , zonder eenige rooijmg, onder en achter elkander; ze worden in zeven Eilatidekens verdeelt. By zoo veel fchynbare wanorde, in dien trant zoo als Tacitus de oude Duiifche Dorpen befchryft, beerscht echter zinlykhtid, en gy zoudt cp die Eilandjes ook Schoonheden kunnen vinden. Sommige Mannen in Molkwerum zyn Schippers. Toen Stavoren in r!e magt der Hoïlanderen was, hadden de Friezen daar een Schans, die zy met al het vuur der Vryheid verdedigden , en behielden. Mea noemt het Dorp wei het Friesfche Doolhof, en iets op zyn Moikvverums te doen is een bekende fpreekwys. Wy zyn voor staveren , de oudfte, eu weleer de grootfte en vermogendlie S;ad van Friesland. Zy was de zitplaats der Fiïefche Koningen en zeer magtig in Koophandel. Eene ryke Wedu we zoude Granen over boord hebben doen fmyten uit misnoegen , om dat zy goederen wachtte, in haar oog waardiger, en hier door zou het Vrouwezand ontftaan zyn, en zouden daar op ledige Koornairen groeien. Het Vrouwenzand wordt doorgaands verwart met het Roode
Klif,



KOORNAIREN. VOORRECHTEN. Ö37
Klif, ten Zuidoosten van Staveren; en de zoo» genoemde Koornairen , die daar op alleen groeien , zyn niet anders dan de gewoone Helmplant. Een gedeelte der Oude Stad ligt in Zee, en by laag Water ontdekt men nog de Oude Blokhuisftraat en Kerkftraat, nevens Muurbrokken en Zarken eener Kerk , Noordwestwaard. In 't Jaar 1620 leefden 'er nog Lieden, die in het Klooster, van St. Odulfus, 't welk zeer vermaard en al eens verplaatst was, den dienst hadden gehoort, en toen in de Kerk zagen eene Friefche Lieve Vrouw , met een Friefchen Hoofddoek, lbortgelyk aks men in Hindeloopen draagt ; en deze hadden wederom anderen gekent, die van het weggefpoelde gedeelte der Stad wisten te fpreken, en 'er in gewoont hadden. Eene Begyn, onder eene al te ftrenge tucht gehouden , itak het Begynenklooster in Brand. Staveren, eene der oudfte Hanze-Steden, zendt nog een Stuk Leidsch Laken tot gefchenk, voor den Koning van Denemarken , tot erkentenis dat hare Schepen voor alle anderen in de Zond vertok worden ; welk voorrecht de Stad voor hare kundigheid in de Zeevaart verkregen heeft. De Stad verwierf van verfcheiden Koningen, der naburige Ryken, voorreenten. In den Oorlog tusfchen Keizer Karei en den Franfchen Koning, voer Staveren alleen vry. Omtrent het Jaar xaoo, was de Stad nog in vollen bloei.
Ee-



tS3§ oude mast. verval»
Eenige jaren later* ging men nog, met behulp eener Rafter of Dalie, van Staveren naar Enkhuizen, door het Bosch Kreil; maar in 't Jaar i4od was 'er reeds een ruime Vaart, tusfchen die Steden , uit de Noord- of Midden- naar de Zuiderzee. Het Vrouwezand hadt het aanzien van Staveren doen verminderen ; evenwel was zy in de veertiende Eeuw nog magtig genoeg, om zich te doen gelden in een gefchil met Lubek en Hamburg, 't geen door tusfchenfpraak van Gent, Brugge, Dort, Middelburg en andere Stéden werdt bygelegt* vjaar van de blyken voor handen zyn. Andere bygekomen rampen , vernederden haar tot een Roversnest.
Z. Zeker min geducht, dan Engeland.
V. Het overfchot, op nieuw eenigzins van Vesten voorzien , deelde rykelyk in de Kampen der Spaanfche Beroerten; met Blokhuizen gek welt geweest zynde , volgde weder vergrooting van 't Stedeken , door uitgeweken Burgers. Nu is de Stad langwerpig vierkant, van 't Oosten naar 't Westen fmal. Zy heeft, gelyk alle Friefche Steden, Binnenvaarten. De tegenwoordige Haven is wel ruim, maar met een Noordwesten Wind bezwaarlyk uit te zeilen. Aan 't Oosteinde der Haven , worden Kdffen en Smakken doorgelaten. In 't Noordwesten , zyn nog overblyffels van 't laatfte Blokhuis, ter plaatfe daar Hertog Aibert van
Beie-



KERK. STADHÖtó. 6tf
Beieren 'er reeds een gedicht hadt. Door da Noorder- Koe- en Zuider-Poorten, komt men te Lande in de Stad. Zy is geregelt aangelegt ; in de lengte is een Gracht, de Delf-, genoemt, met goede Huizen betimmert. Het middende gedeelte is als een Eiland, waar op de Kerk en Toren daan , elk afzonderlyk gebouwt, en eenige Jaren geleden merkelyk verbetert. Het Stadhuis, Westwaard daar tegen over , is nog later vernieuwt, en met een-3 fchoone Raadkamer vermeerdert. .Staveren is thands in een,' redelyk bloeienden ftaat. De ïnwooners in 't gemeen , zyn befcheiden en ingetogen. Zy leven nog veel by de Zeevaart. Nevens de Handwerken die tot uitrusting dienen, vindt men in de Stad Zoutkeeten, Ge« neverdokeryen en Brouweryen. Op Satardag is 'er nog eene Weekmarkt. Getal van Iuwoo- s neren, Huisgezinnen of Huizen , vind ik niet aangetekent; ondertusfchen wordt de Hervormde Gemeente door twee Leeraars bedient, en 'er is, gelyk in andere Steden, eene Gemeente der Doopsgezinden. By Staveren , Zuidoostwaard, is de Friefche Kust hoog ; gelyk wy, nu in de Zuiderzee komende, zien.
Z. Floe duidelyk ragen wy hier, by helderen Zonnefchyn, de Daken der Huizen, van Workum, Hindeloopen en Staveren , en een aanmerkelyk gedeelte der Friefche Kust!
V. Het van ouds meest bekende gedeelte,
door



64Ó sloten»
door Staverens 'grooten welvaart, en de overtogten der Hoüaudfche Graven , tot onderdrukking der Friefche Vryheid. En mogren de Hollanders zich altoos, jegens de Friezen , Nabuurlyker gedragen hebben ! zoo ver u dit nog onverftaanbaar zou mogen zyn , zal de Gefchiedenis u, op haar tyd, wel onderrichting geven. Oostwaard van Staveren , in de Wouden, ligt de kleinfte Stemmende Stad des Vaderlands , sloten , niet verre van Zee en naby het Sloter Meir; waar uit een Water komt, 't welk door de Stad loopt, haar tevens met een ruime Graft omringt, en voorts naar Zee vloeit. Sloten is genoegfaam Eirond, van 't Noorden naar 't Zuiden, en fterk door ligging. Hare Landpoorten zyn de Koe-Poort in 't Oosten, en de Wykeler^Poort in 't Westen , daar tegen over. De namen van Snekeren Lemfter-Waterpoort, toonen derzelver gelegenheid. De Wal is, gelyk elders, wel befchildt en met fchoone Lindeboomen beplant. De Stad is net gebouwt en Volkryk. De Graft tusfchen beide Waterpoorten , is ook met Boomen bezet , en aan beide zyden met Huizen bebouwt; zy wordt byna rechthoekig doormeden met een dubbele Straat , tusfchen beide Landpoorten. De Achteromttraatjes komen in mindere aanmerking. Een breede fteenen Brug, over de Binnengracht , dient voor Rytuig. Aan de Oostzyde van dat doorvloeiend



DOORVAART. KERING. tfyt
Vloeiend Water , zyn de voornaamfte Huizen. Daar ziet men ook het Stadhuis , in 't Jaar 1757 geheel vernieuwt en net gebouwt. De Kerk, daar by, Noord waards, is een Gebouw van 't Jaar 1647; waar op, naby den Gevel; die naar 't Westen ziet j een fpitfe Toren ryst; 't Ontbreekt 'er;, gelyk in de andere Steden en veele Dorpen, niet aan Wapenen, Zerken en een Orgel. Zelfs is hier ook een Latynfché School. Dé Doopsgezinden, in Friesland zoo talryk, hebben 'er ook eette Gemeente. 'Er is eene Weekmarkt; maar het grootfte vertier is 'er Van de Doorvaart; waar in geene der Friefche Steden met Sloten te vergelyken is. Turf, Graan en andere Waren, worden, ook uit Groningen, binnen door of buiten om gevoert , naar de grootte der Vaartuigen. Het Water is 'er altyd zoet, de lucht zuiver. Veele Lieden vinden hun beftaan door 'c vangen van Meirvisch. Veele Huizen worden door twee en meer Huisgezinnen bewoont ; derzelver getal én dat der Inwooneren, vind ik nu niet. Eenige jaren geleden, werden 'er maar ruim 400 Ingezetenen getelt. De Veerfchepen, van en naar de Lemmer, maken 'er ook merklyke dagelykfche vertering. Eenige Koopluiden dryven 'er goeden Handel , in Boter, Vleesch , Spek en andere Waren; daar Binnen- en Buitenlandfche Scheepvaart bykomt.
S a £1



64a DORPEN.
Z. He zie, verbeeld ik my, deze kleine welvarende Stad, en met genoegen.
V. Dat poogde ik te vermeerderen. Het kleine wordt zelden opgemerkt, en is niet te min dikwyls gelukkigst. Weleer deelde dat Stedeken ook in de Binnenlandfche verdeeldheden , docli 't ontdook de gevolgen der latere Beroerten. Verfcheiden Dorpen in Friesland, behalven die wy gezien of opgemerkt hebben, komen in aanmerking, wegens hunne grootte of om andere redenen. Te Jelfum, in Oostergo, benoorden Leeuwaarden, werdt, naar ik bevinde , geboren en ftierf Balthafar Becker, die tegen 't Geloof aan Spoken fchreef, dien ik u niet nader behoeve bekent te maken. De Drachten, by hoog veen , wel een uur gaans lang, hebben nu te famen eene groote Nieuwe Kerk. Growv), byna rondom in 't Water, heeft rondom de Kerk een Groote Buurt, met verfcheiden meer dan gemeene Huizen, eene met fteenen gevloerde Beestenmarkt en openbare Waag. Te WieuWerd, in Westergo, Zuidoost waard van Franeker, was in de vorige Eeuw een foort van Klooster van de Dweepende Gezindheid der Labbadisten , tvaar in zich ook begaf de bekende geleerde Vrouw , Anna Maria Schuurman. Het Gebouw , eerst eene State, is thands eene nuttige gemeene Boereplaats. Te Witmarfum , tusfchen Harlingen en Bolswerd, is nog de
Ver-



. IVIENN0*S NAVOLGERS. 643
Vergaderplaats der Doopsgezinden , waar in Menno Simonsz. eerst geleert heeft. Zie hier, in 'r voorbygaan, een proef der denkwys van fommigen, die zyne Naarvolgers heten:
We ontvingen eene Zedeleer, Begrepen in 't bevel van Liefde}. Het doel is aller menfcben heil. Het leven, 't onverderflyk leven, Is tevens aan het licht gebragt. Een goede daad wordt goedgekeurt.
Oprechte poging is reeds goed.
Op misbedryf volgt ook vergeving;
Elk zy daar tegen op de wacht 1
Een daad heeft aitoos haar gevolgen.
't Kwaad zy door de Alraagc eens herftelt,
Elks plicht is altoos goed te doen.
God fprak, door Jezus zyn Gezant, En 't licht veripreidde zich op de aarde I. Zie 't fchriftelyk getuigenis; Al wat ons nuttig is h^eft klaarheid. Eens gaat der Heid'nen volheid in , En dan volgt Isrels zaligheid.
Dit een en ander wordt door geen Christen betwist.
Z. Hoe veel verfchilt dat, van het Boe Ba myne Geliefden , van eenen Broeder Cornelïs van Dort!
V. Dit uw gezegde behaagt my meer, dan Ss 2 dat



644 DORPEN, KLOKKEN*
dat der Friezen van de vorige Eeuw, die Boegerman , 'c hoofd van 't Sinode , Boozeman 'i hoofd der Snooden noemden. Woordenfpelingen doen nieis af , en toonen valsch ver-» nuft. Huibert Duif huis, dien wy reeds kennen, gaf zyne goedkeuring aan het.gezegde: Be Kreupele zei tegen den Blinden, die wel doet zul wel vinden ; mnar hy onderlttlde meerder kennis en in 'c ooghouding, dan van dit fpreekwoord ; terwyl hy geen liefhebber van twisten was. Nu weêr genoeg, tot meufchen- by Land- en Plaatskennis , 't getn het dorre en drooge van andere onderrichtingen , die ik niet voorby kan , u moge vergoeden. Wotidsend, niet ver van 't S'.otermeir, aan de Vaart van Sneek op de Lemmer, is zeer Volkryk ; men vindt 'er alles wat tot uitrusting van Schepen noodig is, ook is 'er eene BoterWaag. Te Oosthem , geen der minfte Dorpen , heeft de Kerkleeraar eene by uitftek fraaie Woonir;g. In de Wouden vindt men het aanzienlyk Oudeboorn, met eeue openbare Waag. De Jouwer ligt gedeeltlyk op een hoogen grond , eu heeft meer dan 300 Huizen, alle met Tuinen; 'er is Scheepvaart, en men vindê 'er verfcheiden Neringen gelyk in Steden; ook zyn 'er Uurwerkmakers, die hunne Huisklokken alom verzenden. Men ziet 'er aangenaam geboomte , zoo wel als grasryke Weiden. In de naburige Wateren wordt niet alleen zware
Snoek,



BAARS. HEERENVEEW. Ó43
Snoek, manr dikmaals ook Baars van twee of drie ponden gevangen. ' 't Heerenveen ligt ook op eenen ryzenden grond, en werdt in 't iaar 367? , eenigzins verfterkt zynde, door de Mun« fterfchen aangevallen, maar niet verovert. De Kerk is een Kruisgebouw , uit welks midden een doorluchtige Toren rysr. 'Er zyn op dcze Plaats , onder het Rechtsgebied van drie Grietenyen, ruim 400 Huizen. Ter eere der Ingezetenen wordt gezegt, dat de Leden der Groote Kerkvergaderingen, die daar ook worden gehouden , door hun ruim zoo gewillig gehuisvest, en ruim zoo wel onthaalt worden, als in eene der Friefche Steden. 'Er is alles te bekomen , wat eene Stad kan opleveren; men ziet 'er Scheepstimmerwerven, onderfcheiden Molens en eene Boekdrnkkery, nevens . allerlei Handteringsn. De Saturdags Weekmarkt geeft ook veel bezigheid. Groot is daar de Doorvaart, der Schepen , met. Turf en Hout beladen , en het doortrekken der Reizigeren naar Üvevysfel, Drenthe, Gelderland enz. De omtrek der Plaats is zoo bevallig,, dat zy dén naam van de Friefche Haag bekomen heeft.
Z. Zoo deze naam welvoeglyk is , ken ik het Hollandsch Heerenveen.
V. Gy moogt , in allen opzichte., aan de gelykenis , gelyk doorgaands , wat toegeven, ïn de Nabuurfchap van 't Heerenveen ligt de Lustplaats 't Oranjewoud , waarvan het Huis.
Ss 3 nog



64Ö VOSSCHEN ENZ. LEMMER.
nog onvolbouvvt is en alleen uit twee vleugels beftaat. Gordyk heeft nog een Graft, overblyffel der Verfchanfing van 't jaar 1672 , en zal waarfchynlyk in bloei toenemen, wanneer de Vaart naar de Smilde in Drent wordt voortgezet. 'Er wordt nog veel Turf gegraven. Wolvega is ook geen der minft'e Dorpen van dien Oord. In die Boschachtige Streken, worden Vosfchen en wel eens wilde Zwynen gezien; veelmaal ziet men 'er Valken. Aan de Zuiderzee , ligt het zeer bekende fchoone en groote Dorp de Lemmer, over 't welk de gewoone doortogt tusfchen Groningen, Friesland en Amfteldam is , waar toe de Kajuiten der Veerfchepen dikwyls weken te -voren bedelt zyn. Men vindt 'er ook Scheepsreederyen en 't geen daar toe vereischt wordt. Behalven de betimmerde Gracht , die met de Haven door een Verlaat gemeenfehap heeft, en met een Vaarwater d&Rbyn genoemt, zyn 'er verfcheiden kleinere Straten en een Plein. De vernieuwde Kerk , heeft een fraaien fpitfen Toren. Dit Dorp heeft ook een Blokhuis gehadt, en deelde in de r3mpen des Oorlogs. Toen de Munderfchen echter, in *t jaar 1672, deze Plaats meenden in te nemen, werden zy afgefchrikt door eenige Wagens rjiet Vluchtelingen , die zy voor Krygsvolk aanzagen. 'Er . - is eene Weekmarkt, op Donderdag. Daar omftreeks werdt in de vorige Eeuw een Put ge-
gra-



ZWAVEL VLAM. AMSTF.LDAM. 6*4?
graven, die een zwavelvlam opgaf. Eene optelling van meerdere Dorpen , zal onnoodig zyn. Ook zien wy de Noord - Hollandfche of West-Friesfche Kust , en zyn dus wel haast ten einde onzer Reize. In 't Oosteinde va Stellingwerf, by de Grenzen van Drente , loopt een watertje, uit de Venen fpruitende, in en onder door den Grond; waar na het weder ten voorfchyn komt. De Kuinder, in Overysfel , was weleer een Graaffchap der Friezen. Twee en een halve Morgen Lands, is in Friesland een Pondemate. Onder andere Belastingen , kent men 'er Hoofd- en Schoorfteengeld. De Dortfche Kerken-orde is in Friesland niet aangenomen. Veele, zelfs kleine , byzonderheden des Vaderlands hebben wy opgemerkt. Ik toonde u de kleinite zoo wel als de grootfte Stad in dezen kleinen hoek der Waereld, het magtig Amfleldam ; 't geen wy weder naderen , en allermeest zynen luister over de vier Deelen des Aardbbdems verfpreid heeft. Langs den u bekenden weg, keeren wy weder naar onze Landwooning , om ons vervolgens by onze gewone bezigheden te bepalen. Nog iets weinigs, en daar mede zulten wy befluiten.
Z. Gy zult my zeker nog eenige algemeens aanmerkingen mededeelen.
V. Dit is myn voornemen. De vereenigde Ss 4



$48 VEREENIGDE OEWEJTEÏjf.
Gewesten hebben, van de uiterfte Grenzen van Staats-Limburg tot aan die van Groningen s eene lengte van 58 , en van de Grenzen van Zuidholland tot aan die van Overysfel , eene breedte van 45 uren gaans , of daaromtrent. ?J£r zyn ruim vyftien honderd Leeraars in de openbare Nederduitfche Kerken. Het is bekent dat de Kerklyke verdeeling geheel anders is , dan de Staatkundige. De Roomschgezinden, hebben hun eigen Kerkbeftier, zonder uiterlyk aanzien en onder zekere bepalingen. Aan '-t hoofd der Janfenisten , is een zoogenoemde Aardsbisfchop van Utrecht. Andere Gezindheden hebben , zoo wel als de Walfche Gemeenten, ook haar byzonder beltier. Zwygen wy van den ffcaat der Landmagt, en van haar. gebruik. Zonder Burgerlyke zoo wel als Gods. dienftige Vryheid en eene juiste Gerechtsoefening, zyn de Belastingen te zwaar. Te Rome, zegt een beroemt Staatsman, hadt men, om den vryen Staat Vqlkryk te maken , zulken, die ongehuwt bleven, eene fchatdng opgeiegt; maar , in Holland en Zeeland moet men ook van het trouwen betalen; ja 't is 'er zelfs niet geoorloft te flerven, zpnder boete te geven. Dit is de taal van Bynkershoek. Omtrent het jaar 174c. werdt nog gefchrevcn, dat men zich boven al voorftelt, Nering en Welvaart, onde^. % Lands jngeaetenen, te doen toenemen, 't Is
eea









GRONDWET. RUST. H%
een der Grondwetten van den Staat, by de Utrechtfche vereeniging, dat men zorg zal poëten dragen , van vreemde Mogenbeden geene ftof tot Oorlog te geven. Sommigen hebben beweert, dat de vereenigde Nederlanden , buiten eenige Verbonden met vreemde Mogenheden, Rust en Welvaren zouden kunnen genieten. By de Utrechtfche vereeniging zeide men nog , dat men zich van 't Roomfche Ryk niet wilde afzonderen; gy weet dat het uit verfcheiden Staten is famengeftelt, die, elk op zich zelve onaf hanglyk , een magtig Ryk uitmaken. Eene eenparige Belasting , heeft men niet in gebruik kunnen brengen. Bynkershoek is van gevoelen, dat van het recht om een byzonderen Oorlog , ook voor de gemeene zaak, te voeren, door de byzondere Landfchappen , by de vereeniging van Utrecht , geen afftand is gedaan ; behoudens de toeftemming der andere Landfchappen , wanneer het de gemeene zaak betreft. Volgens dezelve moest 'er eene opfchryving gefchieden, om te kunnen weten hoe veelen 'er tot verdediging des Lands gebruikt zouden kunnen worden.
Z. 't Geen in de tegenwoordige omftandigheden mogelyk zeer bedenklyk zoude zyn.
V. Holland begreep in 'tjaar 1654, met de uitfluiting van Oranje van 't Stadhouderfchap Ss 5 enz,.



6$<3 BYZONDERHEDEN.
enz. door Verdrag met Kromwel, niet tegen het Utrechts Verbond gehandelt te hebben. Het ontbreekt nog aan eene vastgeftelde wyze van bemiddeling , der Gefchillen tusfchen de Landfchappen , en 't Verbond is nimmer by alle de Leden beëedigt. Antwerpen, Gend , Brugse , en andere nu afgefcheurde Leden, hadden zich ook in 't Verbond begeven. Eens heeft men de Engelfchen van hun begeert voorrecht op Zee doen afftaan , namelyk na den Togt van de Ruiter naar Chattam. Door een fchielyken fterken Dooi, bleef Holland in 't jaar 1672 voor verderen vyandlyken Inval bewaart, en keerde vervolgens het lot des Vaderlands. In Holland werdt naderhand op Doodftraf verboden te verbreiden, dat Oranje naar de Opperheerfchappy der Landen hadt geftaan , en dat daar over ter Staatsvergadering was géraadpleegt, terwyl de gevoelens daar verdeelt geweest waren over zyne aanneming der Opperheerfchappy van Gelderland en Zutphen. De Staten van Holland geven den Algemeenen Staten , in openbare ontmoetingen, alleen beleeftheidshalven, den voorrang; gelyk deze ook , door vergunning van Holland , in den Haag Grondgebruik hebben. Hoedanig een gezag de Algemeene Staten zich voorheen wel aangematigt hebben, kan uit de Friefche Regeringsbeftellingen onder anderen
bly-



WAPEN. BEDE. DOELWIT. 651
blyken ; om ihands van de Rechtsplegingen in de Jaren 1618 en 1619 te zwygen. Gy kent het Wapen der Algemeene Staten , een Leeuw, voor den Munfterfchen Vrede met een Hoed, federt met een Kroon gedekt, met een Bondel van zeven Pylen in de eene , en een Zwaard in de andere klaauw, ook de Spreuk, daar by gevoegt: Door Eendragt nemen kleine dingen toe. Z. Schoone Spreuk!
V. Jaarlyks worden de behoeften van den Staat, met betrekking tot de middelen ter befcherming, onder den naam van Algemeene Bede, door den Raad van Staten ter Algemeene Staatsvergadering opengelegt; waar op bepaalde of onbepaalde inwilligingen in 't Voorjaar volgen. Eene Kamer tot afdoening van gefchülen tusfchen Spanjaarden en Nederlanders, is vernietigt. Willem de Eerde trof een heimelyk Verdrag met den Koning van Frankryk, over eene verdeeling der Nederlanden, waar door hy de voornaamfte Landfchappen des Vaderlands zou bekomen hebben. Na Barnevelds dooi , verloor Maurits veeier genegenheid , en hy geraakte niet tot dat Gezag , 't welk men oordeelde door hem bedoelt te zyn. Hy eens in Gorkum zynde, bewees niemand hem de Burgerlyke beleefdheid; hy werdt door geen der Burgeren gegroet. Men zegt, dat Fredrik Henrik zoo bedekt naar de
Op-



*>5* HEERSGHAPPY. ZEVENTIENEN.
Opperheerfchappy ftondt, dat de Doorzichtig», ften het alleen merken konden. De Ontwei pen van Willem den Tweeden , bleven niet bedekt. Ten aanzien van Willem den Derden , vroeg Holland aan Zeeland , wat ver-» wachting men hadt van eenen , wiens Vader, en Voorgangers men , onder den naam van Stadhouder , naar de Opperheerfchappy hadq zien ftaan, die zy ook in der daad boven dq oude Landsheeren bezeten hadden. Costerus deedt ons, ten dezen opzichte, dien Stadhouder eenigzins kennen. In 't jaar 1740 noemde men het ambt van Stadhouder nog gevaarlyk en kostbaar, immers in Holland. Ni verfcheiden veranderingen in 't Staatsbeftier, ziet men de Zee- en Landmagt, de Oost- en WestIndiefche Maatfchappyen, en den geheelen. Koophandel veel vermindert , terwyl het aandeel 't geen Holland opbragt, te voren reeds ver over de. helft , nog vergroot werdt. De algemeene zaken der Oost-Indiefche Kameren van Amlkrdam , Zeeland, Delft, Rotterdam, Hoorn en Enkhuizen, worden door eene Vergadering van Zeventienen behandelt, welke te Amfteldam, ook wel te Middelburg , zitting heefc. De West - Indiefche Kamers van Amfteldam , Zeeland, de Maas, Noord-Holland, en Stad en Landen hebben eene algemeene. Vergadering van Tienen, mede te Amfteldam en Middelburg. De Maatfchappy dryft Handel.



HANDEL ENZ. Ö53
del op de Goudkust van Guinea in Africa, en in America op de Eilanden Curasfau, Euftatius enz. ook aan de vaste Kust op Esfcquebo en Suriname. Om zware verliezen, werdt zy eens vernietigt en ten deele herftelt. Zy dryft ook Slavenhandel ! Zy en Amfteldam hebben den Surinaamfcben Handel in gemeenfchap. De Handel op de Berbice , in Guiana, heeft in Amfteldam eenige Beftierers. Daar beftiert men ook nog den Handel op de Levant, Landen van het Turkfche Gebied aan de Middenlandfche Zee, met Schepen , die , naar de Straat of Zeeëngte van Gibraltar, Straatvaar* ders genoemt worden. Bezittingen in andere. Waerelddeelen worden , op den duur , voor niet voordeelig geacht. De Landbouw , het eenvouwigfte, is tevens niet het minfte der Vaderlandfche Handwerken geworden; men kan dien nog aanmerkelyk uitbreideu en verbeteren. Weveryen , en met dezelve geheele Steden, zyn aanmerkelyk vermindert. Wy fpraken reeds van de Visfcheryen, toen wy te Vlaardingen en elders waren. De Haringvisfchery is in een groot verval. De Dogge- of Kabbeljaauwvisfchery is ook zeer afgenomen. Gelyk de Haringvisfchery nog de groote genoemt wordt, heet deze de kleine. De Noordfche Maatfchappy , tot het vangen van Walvisfchen , is lang te niet geloopen ; en de Walvischvangst, omtrent Groenland en StraatDa-



6*4 INWOONEllS. VERVAL.
Davis by Noord-America , is over 't geheel den Reeder niet meer voordeeiig. Hoe zeer de Koophandel buiten 's Lands, ook door den yver van andere Volken in Europa, zoo wel als door gebrek aan befcherming en andere oirzaken, vermindert is , men handelt echter nog op Spauje , Portugal , Frankryk , Engeland , Schotland en Ierland, Muskovien of Rusland , Denemarken en Noorwegen , Zweden , de Oostzee , Duitfchland , Zwitferland en de Oostenrykfche Nederlanden. Hoe veel wordt 'er vereifcht, tot voeding van 20,00,000 Menfchen, die in de zeven Gewesten en bygelegen onderhoorige Landen zouden woonen ! Dit, weet gy, is gfcflng, door het gewoone getal der Dooden , in een Plaats, vyfentwintïg maal te vermeerderen, om dat der Ingezetenen te vinden; door in eene zeer Bevolkte Plaats zevenmaal, in eene middenmatig Bevolkte vyfmaal, en in eene weinig Bevolkte driemaal zoo veel Meafehen als Huizen te rekenen ; ook door andere middelen , gelyk telling. Maar zeker is 't dat handel en nering vermindert , en voor het tegenwoordig getal der Inwooneren niet voldoenend is. Gy zaagt een fchets des Vaderlands , voor u genoeg. By den dood van Barneveld werdt der Kerke hare Belydenis voorgefchreven, by dien der De Witten , terwyl de Ruiter vervolgens naar Sicilië gezonden werdt, nam 's Lands grootfte
voor-



B Ê S L " I T.
voorfposd een einde, en veranderde veeier Belydenis aangaande de Burgerlyke Vryheid. Wees nooit een Huichelaar, maar voorzichtig; en reken het altoos eene uwer groote verplichtingen de belangen van uw Vaderland voorteftaan, en uit al uw vermogen met uw beroep te bevorderen ; wat dan ook eenmaal het lot van hetzelve zyn moge, zo zult gy de blyde bewustheid hebben , dat gy niet tot deszelfs Rampen medegewerkt hebt , en beveel verder 'sLands belangen voor het toekomende asn de voorzorg eener Magtige Wyze en Goede Voor. ?ienigheid I
EINDE.
Misftellingen en Verbeteringen.
Bladz. 19, reg.i/?«*/rondgekaptefe« rondgekapten _ 2o — 7 van ondere fiaat windwyzer, beide
«10e/ zyn windwyzer; beide Kerken ziet men JZ > { 9. Hier by behoort deze aantekening: Onder het drpkken van dit Boek, U dit Gebouw verbrand. • . • ,
. r0 ' 17 en 18 /laat fpitfe lees fpitfen _
60, — 6 en 7 fiaat verligting — ontlasting
„ . 76, 3 van ondere flaat is — iK
——124, -w- 5 flaat De lees Den
148, — 1 alle — dus
. 166, 11 ■ dezer lees der
i94, _ 6 van ond. flaat Kapgevels lees Ru
pelgevels m -JL199, t- 14 ftaat- Typyten lees Wen .
, ..217 —17 . Raden/eesVoorzntenae Raden
, 2a6' — 14 en 15 ftaat Redevoeringen lees
Redevoeringen en Bevorderingen iï\viz<



6$ê Misftedlingen en Verbeteringen.
Bladz.242, reg. 9 en 10 ftaat gehouden, moet zyn gehouden;
262, reg. 18 ftaat de tekenen lees te tekenen
F t' m 273, — 5 ——— zouden lees zoude
282, — 12 —— begroet, voeg 'er by En wat
betekent jonker?
319» ■— 1 van ond- Haat gegoeden /m gegoed
35o > 8 ftaat gehad lees gehad hebben
381» — 6 - de Graft lees Graft
445, — 12 —— er lees der '
. -478, — 6 van ond. ftaat Verfche lees Veerfché
500, — 6 van ond. 1 en Tuinen lees iade
Tuinen
517» — 6 ftaat koekige lees hoekige
, '525, — 6 van ond. ftaat kon lees kan
532, —' 16 ftaat Steedie lees nu open Steedja
• 535 » — '7 een kleine omtrek had en
lees en een kleine omtrek
'539, reg. 19 en 20 ftaat Vonnisfen lees en ontvangt er dat der Vonnisfen fommiger Gerechten van 't Platte Land
' 547 > reS- 9 van ont3- ftaat der lees des
■ 549, — 10 van ond. is tusfchen lees is
de pleisterplaats tusfchen ■ ■ ■■ 567, reg. 6 van ond. ftaat Groningen lees Groningen , aan de Punt, daar veel Riviervijch te vangen is
< 573» reg- 8 van ond. ftaat breede moet zyn
Breede
i 6o'o, reg. 13 ftaat graauw lees 't graauw
609, — 17 —— Ingezetenen lees overige
Ingezetenen
— 621, reg. 16 ftaat Windumer lees VVirdumer f—623, — 8 van ond. flaat Mist moet zyn mist Het overige zal de Lezer ligtelyk verbeteren.
BLAD-



BLADWYZER
DER
VOORNAAMSTE ZAKEN.
, A mfteldam, Bladz. 2, 263, 264, 296,
3°3 , 335>34°> 345»
346, 647. Amftelveen 61. Amftelland 6, 70, 73. Alphen 73. Ammerstol 100. Ameide 103. .Ablasferwaard 104* Arkel 104, 108. Acquoi 11 o. Asperen 110. Altena 113. .Alblasferdam 11 8. Anneke Jans 144. Adriaau 174, 292» Abtswoud 183. Aangenaam boek 215. Alkemade 236, 240. Adrichem 283. Asfumburg 285. Asfendelft 286. Avenhorn 310.
Afftanden 332. Abbekerk 358Alkmaar 375Akerfloot 397, 398* Ambten 414. Amersfoort 4474 Abkoude 451. Arnhem 465. , Appeldoorn 473» Arnemuiden 5Ü2. Akkermans gild 493 i
528. Aardenburg 531. Anna, (St.) ter Muidea
533Axel 5 34Almelo 550. Agaatlteeu 552* Asfen 561, 5^4» 5<SS. Appingadam 582. Ameland 610. Algemeene aantnerkinSeli
647.
Bree-
Tt



S L A D W Y Z E R B.
Oreederode 8 ,60, 73 , 74, 101 , 102 , 121 , 142 , 171 , 174» 196, 253, 254 , 258 , 277 , 283 , 319 , 359 , 363 , 396 , 397 ,. 416 ,518.
Begynen 19, 30.
Bisfchoplykcn 19.
Beste party 23.
Bastaardy 36 , 223 , 282.
Besje 41, 42.
Blokhuizen 48.
Brandemmers enz. 49.
Burgemeestetfchap 58.
Bloedvlekken 65.
.Bylemermeir 69.
Bodegraven 73,74, 76'.
Boskoop 8 2.
Brand 82.
Bygeloof 85.
Boer 89, 382.
Blois 98, 171, 273, 274 r. 275 , 493 , 494» 598-
Boekverzameling 09.
Bergambacht .100.
Belastingen 109, 126, 332 , 414 ». 648 , $49, 652.
Biesbosch 114,
Bokhoven 117.
Beelden 138.
Barneveld 147 , 1691 192, 193, 197» 198 , 200 , 202, 214 , 420 , 421,
449 » 654. .Bier 145, 150, 194,
206. Briel 167. Bleiswyk .193. Berkel 193. Broederpaar 197, 201. Blyde 219, 615. Befchermheiligen 227. Boerhave 228, Boter 229.
Bezetting 229 , 230 , 332.
Borzelen 237 , 512. . Bennebroek 239. Bloemendaal 82, 257, 258.
Beverwyk 260, 284, 315» 332, 374» 548.
Barbaarschheid 282. Banding «85. Beemfter 290 , 291 ,
293*294,298,317* Belooaing 298..
Buk



der VOORNAAMSTE ZAKËN.
Buitenplaatfen 298. Broek 303, 328,371. Buikfloöt 3 04. Beèts 310. Berkhout 3 1 o. Blokkers 327. Binnenwyzent 328. Broekerhaveii 328. Bovenkarfpel 328. Borstwering 353Boomen 354. Earzingerhorn 360. Burg 364.
Bergen 373 , 374, 385Bakkum 383, 397. Beroertens 404. Bondgenootfchappen 411. Bezuiniging 416. Bilt 452; 622. Bekeeren 454. Bommel 457. Buren 459.
Bronkhorst 463. Burg 463. Borke'lo 4 6 3. Breedevoort 463. Braspenning 489. Brouwershaven 513. Bommeuede 514. Braband zie Staats. Bergen op zoom 5 I ?. Breda 519. Breskens 532. Biervliet 535. Beukelsz. 535. Borne 476, 551. Blokzyl 552. Bentheim 552. Beilen 563. Baflo 584. Belkum 623. Bolswerd 628. Becker 642. Eaars 645.
C.
|^hoot 12, 358. ^ 'Charlois 149. : Callenburg 157. Cats 2-14» 215, 422,
5ï4-' . Christelyke Vergadering 241. .
CYristelyke Godsdienst
404. • '
Cammittimus 534. Capellea 553,
Ti & &



BLAD-W Y. ZE R
D.
"T\iemermeer 48 , 55.
Dankbaarheid 105. Dordrecht 117, 643. Dubbeldam 124. Duitfchers 135. Düifhuis 138 , 445 ,
644. Dollen 140. Del venaars 147. Delfshaven 150, 218. Duinen 177. Delft 183. Delfland 184, 185. Delfts aardwerk 194. Dwaling 164. Dagvaart 168, 194 ,
3ta, 315, 420. Dorpen 268 , 386, 398 , 404.
Dit doende 269.
Drechterland 316,34.9.
Doesburg 461.
Deutichem 462,
Diamanten 462.
Duivels 466, 512.
Domburg 505.
Drieëenheid 507. Deventer 539. Delden 550. Diepenheim 551. Drent 5.54. Dieveren 5,59, 560. Dwingelo 559. Delfzyl 583, Dagen 592. Dokkum 606. Dwerg 63.2. Drachten 642.
E.
'E'rfgename 86.
Erasmus 87, 129, 137 t 138 , 139 » 141 » 323 , 509, 542-" ' . _ .
Erfopvolging 109.
Eed 109.
Eenvouwigheid 153,299, 308 , 337 , 411, 468.
,<2 -.je t*
;
Engeland 177, 6*50. Eikenduinen 214. Evenredigheid 270. Edam 305, Emmeloord 333. Enkhuïzen 334. Eertswoud 359. Eierland 366. Eenigenburg 370. Eerfte nacht 391.
Eg-



der VOORNAAMSTE ZAKEN.
Egmond aan den Hoef
3B5» 394Egmond aan zee 394Egmond binnen 385 ,
394Eibergen 463.
Elburg 471. Eindhoven 5 1 8. Ens 549. Enfchedé 550. Eelde 566.
r.
Fredrik Henrik 9, 79 > 421, 522, 571,
651.
Franfchen 80. Frankenland 1 55' Friesland 157 » l77 » 586, 629, 640.
Foreest 284. Flieland 367. Frifo 427. Fynaart 519. Filippyne 536. Ferwerd 615. Franeker 623.
Gr
gebouwen 3.
^jr> Gooiland 61.
's Gravenland 64.
Goudfche fluis 81.
Gouda 82.
Gouderak 92.
de Groot 51, 95» I.°7> 108, 112, ï*3» 188, 189, 198, 299, 33, 344? 420, 421.
Gorkum 104, 114-
Gevogelte 105, f-t-fi
Graven 109.
Geertruidenberg 127 ,
129. *t Graauw 143. Gefchillen 144, 650,
651. Gezworens 147. Geestlijken 150, 172 ,
2$3, 337> 351 »
616.
Gemeen gevoelen 160. Geftoelte 164. Grafkelder 164. Goêreê 173. Geervliet 175. 's Graveuzacd 177.
Tt 3 's Gra'



BLAD W Y Z E R
's Gravenhage 195, 267, Gcfehiedenis 41 r,
424-, , , de Gouvernante 459,
Gezichten 219. Gelderland 452.
Gheryt Melisfoen 238, Grol 462*
Galama 240,343,633. Geleerde twisten 465,
Getorende huizen 244. Goud 480.
Gemeeuebest 252. Goes 491.
Geduld 260. Grave 522.
Groote fteden 269. Genemuiden 549,
Graft 294. Goor 550,
Grondwettige lierftelling Giollo 564.
311- Groningerland 568,
Geestmer-ambacht 316, Groningen 571.
317» 349- , Gysbert Japix 596,
Goedkoop 322, 560. Grouw 642.
Grootebroek 328, 331. Gelykenis 645,
Griud 367. Gordyk 646.
H,
TLTanzeefleden. 7, 637," Huwlykstrouw 10-7 , "lJ- Hooft 31,39,40,, 286,
51, 52, 61, 65, Heerfchappyen , 109 ,,
389-. 382. Huisen 64., 195 , 2S6,, Heukelum .111. c 3*5- IJeusden 114, 129.
Iliiverfum 64. Hoofdgeld 126, 64.".
Ho.Uarid. 69, 78, i.iS, Ilillegersborg . 146.
156, 276, 409, Hoofdigheid 150.
436%.6'4p, 650. 1 Haringbuizen 1 58 , 163 , Haastrecht 94, , . 294, ,95 , 334,
lMl 99- .. . . 344- . . •
Hoenders. it>p, ■ Hoekers 15S, 486.
. _ .. ■_. Hoog-



der voornaamste zaken.
Hoogvliet 158. Haring 158, 159* Heenvliet 173. Helvoetfluis 173. ter Heide 179. Hunfelaardyk 180. Hooge vergaderingen, zie
's Gravenhage. Hof beer 216. Haarlemmer meir 2,
236. Hillegom 2 39' Heemftede 244. Haarlem 244. Heemskerk 284. Hoorn 310, 354,356">
366, 386. Hoogtwouder ambacht
316. Hem 328, 355. Hoogkarfpel 328. Hoofdnering 344* Hemel 350. Hoogwoud 35° 1 358. Huigenvvaard 359 > 373 j
378, 3Öi. Hoog land 360. Hypolitushoef 360. Huisduinei* 363.
Helder 363. Hovelingen 389. Heilo 385 , 392. Heimelyke lrraffen 442. 's Heerenberg 463. Harders 464. Harderwyk 468. Hattem 470. Heulen 508. 's Hertogenbosch 517. Helmond 517. Halfleren 518. Hulst 533. Hardenberg 549. Hellendooru 549. Hasfelt 550. Hengelo 550. Haaxbergen 551. Havelte 559. Hoogeveen 563. Hoogezand 578. Hoogkerke 585. Holwert 610, 614» Ilallum 615. Hartogen 625. Hindeloopen 634^ Heerenveen 645. Handel euz. 653.
Invloed 148. Ilpendarji 293.
Ilpeuein 298. Inwooucrs 409,654»-' Tt 4 5-
r.



.BLADWY ZKR
Joden s.6, 133, 209. * Jacoba 99, 237,
317,318. Jacobaa» kannetjes 116,
237-,
Jagtrecht 237, «Sr,
285, Jisp 289. Jelfum 642. Jouwer 644,
K,
erken 2, 3 , 261, 323, 338. Kermis 12. Kerkdienst 24 , 25. Kleeding 28 ; 57, 138, 139» 145, 161 , 164» 176, 286", 300, 301, 337,
345, 346, 348, l66* 5.6?, 594» 635- ,
Koophandel 50.
Kusfeus 65.
Kleine fleden 77 , 78, 79 > 98 , 99 , 266", 267,, 268, 209,386-,
Koornhert 83.
Kapeüc. 92.
Keuren jo , 59 , 93 ■
!93 , 291, 303. Krimpenerwaard 95. Kannemaker 108. Klundert 1-30. Kerkhervormers 134. J^rooüwyk 14(5.
Kralingen 146". Ketel 155.
Kabbeljaauw 159, {^ Kraamvrouw 165, 256, Kermisvryster 165, Kettery 172. Krieken 177. Kinderliefde 186. Kaas 229. Katwyken 242. Koster 245,248,249,
325. Kleppen 251. Kennemerland 118,160,
252, 254, 255,
258, 185. Kennemer gevolg 254\
2 55.
Kleef (-Huis te) 257. it Kleine Dwingelanden 266.
Krommcny 286 , 287, Koog 289, 366. 't Kalf'.290. Katwoude 298.
Kwa-



der VOORNAAMSTE'ZAKEN.
Kwadyk 3°9Kapfels 345 , 340"* Kolhom 3Ó0. Kalansoog 363. Kerkgefchillen 386",
387Koulfter 393. Kastrikum 383 , 397' Kanonnik 437. Keurnoteu 455 , 541. Kuilenburg 458. Kruifen 472. Kruiningen 517.
Kortgene 512. Kuik 522. Kadzand 532. Kampen 542. Kempen (van) 548,549. ' Kryt 552. Kuinder 552, 647. Koeverden 564.. Kollum 606. Koolzaad 614. Kleine (het). 642. Klokken 644.
T eproozen 30.
Latyn 35 , 184» 632. Lombard 34. Landbouw 57, 279,
294» 653Laren 64. Loenen 6 8. 's Lands redding go. Lekkerkcrk ico. Liesveld 104. Leerdam 109. Loeveftein 112. Langeftraat 128. Lieve vrouw 178 , 637. Loosduinen 179. Lier 180. Lejdfcheudarn 218.
Leiden 220. Leiderdorp 224. Ligtgeloovigheid 239. Lisfe 239*. Leeuwenhorst 243. Landluideii 266, 304 * 364, 413, 566.
Land van Wyk 273.
Loonraad 297.
Let wel 305.
Lutkebroek 328.
Lambertfchagen 358.
Langedyk 371, 386.
Limmen 383, 396",
397Lochem 462. Ligtenvoorde 464. 't Lo 472. Tt 5 Li»-
L.



BLADWYZEÏl
Limburg zie Staats. Landrecht 541, 56"7,
577, 605. JLingen 552.
Leeuwaarden 615»" Leen 623. Lemmer 646".
M.
ennisten 21, 2.2 , AV± 288, 643. Meenten 61 , 538 ,
54a, 545, 54 ,
554Muiderberg 64. Muiden 65. Moordrecht 91. Muren 106 , 219. Merwe 114, 117. Maagd 1.19, 342. Maurits 128 , 197,
200, 419, 522,
57i , 651. Moerdyk 129» 427. Mensch 130. Mes 134.
ter Markt brengen 143. Matenes 156. Maasfluis 160, 184 ,
345, 468, 495,
53o, 53i. Maasland 160, 161,
164, 178, 181.
Middelharnas 175. Monfter 178. Meiboomen 216'. Moedertaal 223, Middelbaar rechtsgebied
2 74-l Marquette 285, Monnikendam 299. Marken 300. Medenblik 346", 370,. Montfoort 451. Montverlaud 46"3. Middelburg 478 , 532. St. Maartensdyk 515. Maasuicht 524. Mark (van der) 541,
57<ï. Mastenbroek 549. Meppelt 557, 559*
560, 566. Middelftum 585. Makkura 628. Molkwerum 63 6.



deu VOORNAAMSTE ZAKEN-
N.
TVTaarden 62.
van Noord p7,143Kieuwpoort 103. Ncdrigheid 120. Naamsredejicn 124. 't Nieuwland 172. Naald,wyk, 180. Nederlandfche letterkunde
222. ,c Noordwyken 242, 243, Noordwykerhout 243. ■ Noordhollaud 118,256. Noorddorp 284. Naauwerna 289.
Nek 290,
Nieuwburgen 295,378, Nieuwendam 304, Niedorper ambacht 316,
349Nayver 338. Nieuw Nierop 360. Noordfcbarwoude 37 *• ' Noordeinder meir J 8juj Nymegen 455. Nieuwkerk 472. Notabjlen 534. ter Neuza 535. Nabuurlyk 640.
O.
Onderrichting 37. Oudheid 53. Ouderkerk 72 j 92, Oudshoorn 73, Oudewater .92, Oorlogstuig 97. . . . Omland 108,329,330. Oud-Alblas. 118. Ouderlings .beftjer bjflt'. Onvoorzichtigheid 144. Ouderfctüe 144 , 147,
185, 193, 218. Onthaaldrank 145. Over Maas 149, 176. Oveï-Flakkee 16717 4«
:Oostvoorn 172. Ouddorp 174. Oud-Beierland 176". Okkenburg 180. Overblyffels 211, 242. Ouden 215, 216. Oordeelsdag. 228. Onbedaclufaamheid 233,
Oude Wetering 236. Oegstgeest 240, 241. O verve en 245Opruiming 246. Oorkonden 263Oude Staatsvergaderingen,
s66.
Oud



BLA-DWYZER
Oud Haarlem 2 8 6. Oosthuizen 309. Ouderliefde 310. Onkunde 314. Oosterblokker 328. Oorlog 334, 404,407. Oostwoud 345. Oproer 355,42 4,429,"
432. Opperdoes 358. Oud Nierop 359 , 360. 't Oude Schil 363. Oosterend 366. Oud Karfpel 371. Ouddorp 381, 382,
389. Oogmerk 396. Oude conltituüe 433.
Onderfcheiding 441. Oosterwyk 518. Oudenbosch 519. Oosterhout 522. Opper - Gelderland ,
Staats. Oostburg 532. Ovcrysfel 537. Os (van der) 548. Ommen 549. Oldenzeel 550. Ootmarfum 550. Oldambt 5 o o. Omlanden 581. Onderdendam 584. Oosthem 644. Oudcboom 644. O. I. C. 652,
P.
Plunderaars 15, 355, A 432. Put 27. Pleiters 39. Porfelein 69. Pot 85, 224. Paal 91. Poorterfchap 93. Prikken 105, 158. Paarden 109. Papendrecht 118. Pakhuizen 1^3.
Putten 175. Portugal 177. Polanen 179. Poot 183.
Poppen 47, 209,210. Plaatsjen 221. Pastoren 257. Purmerend 290, 356. Purmerland 293. Pinxterbioem 296. Purmer 298, 307. Petten 370.
MO



„er VOORNAAMSTE ZAKEN.
Pylflaart ert Pieterman Prot 581.
508. Potestaat 598, 599.
Pynbank 518. Pondemate 647.
Piinfenland 524- Petitie 65?'
Quelderduin 363'
R.
"D uiter(de) 15, 112, 422, 499, 654. Roomfche kerk 24-26. Redevoeringen 37. Regeeringen 90. Red ery kers 3 8,91,134»
196, 260, 502. Reus 100, 246, 257,
632. Rechters 109. Ridderkerk
Rotterdam 132, 335Rozenhoeden 165, 253. Rozenburg 167. Rokanje 173. Rhoon 177. Renswoude 185. Ryswyk 194. Rechtspleging 9, 197» 198.
Rynland 228, 229.
Ryiisburg 82, 2 39,3p5. Ryp 288, 294, 345,
381, 385. Ransdorp 304, 305. Rustenburg 327. Renen 449. Reimerswalers 494,510. Rammekens 509. Roomfchen 521, 525, Rozendaal 473, 521. Ryksfteden 542. Raalte 549. Rysfen 550. Ruinen 564. Rolde 564. Rottum 586. Reinalda 598. Regeeringsverandering
602.
Regeringsverkiezing 609, Roversnest 638.
Ochaarslieid 6 , 29 < *^ 319, 343-
Scheuring 22. Schurft 30.
Spreefc-
s.



' B L A D W Y Z E R
Spreekwoord -14, 29-,
So,343355 4Q.51, 66,64, 108, 117,
138,154,157,173, 185,224,228,256, 309,315.318,388,' 39o,453,458,472, 473,475,47(5,484, 485,487,489,490,
■ 491,492,496,503,
' 50(>»5i3,526,53i» f45,571,600,602, 6"36Y 637» 651.
Stilte 65.
Sterfheer 73.
Steen 83, 155.
Spreuk-; zie SpreekW.
Soldatai 84.
Schoonhoven 96.
Schoonderwoerd 11 o.
Steur 128.
Schiedammers 147, 153. Schieland 134, 148. Schoonderlo 150. Schiedam 151. Spieringshoek 155. Starrenburg 160. Schyn 162, 340. Stryen 176. Schipluiden 182.' Scheveningen 208,214. Samentïel der rechten212. Sasfenheim' 237. Stederechc 243, 347.'
Spaarnwoud 257. Schoten 258. Schoutsambten 272,38 r. Stemrecht 273. Schermereiland 295,385,
386, 3S7. Stede 316, 329. Streek 326, 327, 351, Schellinkhout 328. Stadhouder 330, 331,
386,423, 432,650,
652 , 656. Schokland 333, 549. Schagerkogge 349. Schil 363. Schelling (Ter) 367. Schagen 367, 391. Sint Pancras 373. Schorel 373, 374. Sluizen 378. Schermerhorti 380. Schermer 378 ,3 80, 38 r* Stermeir 381. Sticht 435. Sterke huizen 447. Snyden 452. Smelt 476. Spelen ryden 512. Sommelsdyk 515. Staats-Braband efiz.51-6%
527, 528. Steenbergen. 52 3. Sluis 529.



der VOORNAAMSTE ZAKEN.
Sas van Gend 536. Steenwyk 552.] Steenhoopen 554. Smilde 560. Sapmeer 579. Stoklegging 584. Soltkamp 585» Stroobosch 586.
Tafelberg <5i. Tyran 85. Tuin 121. Toneelfpeelers 124. Toovery 51 , 15<5Tongval 166 , 345» Tafel 220. Talen 222 , 223. Tytels 282, 305. Tweefpalt 339.
Schiermonnikoog 613. Steens 622. Strikken 624. Salwerd 625. Sneek 630. Starren 636. Sloten 640. Schoorfteengeld 6"47.
T.
Twisk 358. Tesfel 160, 363. Trouw 382. Teilingen (van) 384. Tiel 457Tolen 493. Tolbrug 518. Twente 550. Terpen 584, 550.
U.
T Titlanders 135.
Uitdam 304. Urshem 327 , 355* Uittogt 332, ürk 33?.
Uitgeest 383,397»399-
Uiterst middel 434. Utrecht 438. Unie 452. Urnen 591. Uitgang a 592.
V.
TTondel 6, itf. * Vondelingen ,
85» «47. Vroedvrouwea 37.
Vreeut*



BLADWVZER.
Vreemdigheden 40. Volkplantingen 44. Voorbefchikkings I,145. Voorbeelden 56", 338,
34o» 581. Venen 69. Vragen 70.
Verbindnisfen 89, 339,
330, 649.. Voordellen 98. Volksinvloed 47 , 98 ,
432Vianen loï. Vergenoegen 112. Verdraagzaamheid 136",
'145.
Vrouwenfchendeti 143. Vryheid 5, 146, 233,
234» 251>3°4>305»
35S»4°4»4o5?4iJo
420, 655; Vlaardingen 156, 345. Visch 158, I59« Visfehery 159,165,166,
317, 344, 553. Voortle 118,167 , 168 ,
169. Verfteenen 173. Vierfchaars plechtigheden
176.' Valkenftein 177. Vredemakers 217. Voorburg 318. Voorfchooten 219,,.
Vernuft 227, 239. Vooroordeelen 229. Verzuim 233. Voorhout 244. Vereeniging 247. Vergrootingen 352. Voldoening 258. Velzen 359,374', 396f 397'
Vroedlchappen 289.. Vryaadjen 290, 367» Volksvrienden 299. Verbod 305. Volendam 308. Venhuizen 328. Verraad 343. Veenhuizen 359. Vriend en vyand 383,384. Vaderlands liefde 390. Vreemdelings gezindheid
414. Vecht 435. Vertoningen 441. Vorften 454. ' Veluwe 46"4 , 46$, Vlisfingen 494. Vere 499. Valckénburg 527. Vaals 527. Venlo 527. Vlaanderen, zie Staflts. Vergelyk 549. Vollenhoven 551. ; Vries 566".



de& VOORNAAMSTE ZAKEN.
Visvliet 586. Vosfchen 646». Valken 646»
Verval 654. Voorzienigheid Ó55,
Willem II. ïo,4ftt, 57*» 652.
Wyzer 'en beter 43. Wyn 45.
Willem £. 47. 415» 4^9» 65*.
Wetboeken 54. 55-
Wapenfchtldtfo, 205,651.
Weesp 67.
Weina 73.
Woerden 74, 7$'
Wit Cde) 79' *23' 4=4»
<SS4* / Willem III. 80, 81,424,
650, 65'' Waag, wegen 94. Workum 113Wapenborden 113, 164. Wyk 117» 5^3Wyn (van) I<53» l6t)f Witlam 174' Westlafid 177''t Woud 182. Wateringe Wasfenaar aiy. WeterHeli*?pen 223,224,
398. '
Werf Cvtffl dé) 23i» 234-
Warmond 236,
Wyk aan Duin 2t5t ,26"2,
273, 283. Wyk aan zee 273 , 529. West Friesland 2S2,2tf8,
311 -3'5> 4CQWestzaan 287. Wormerveer 289. Wormer289, 290, 291. Waterland 302, 303 , 533» Warder 309. West-Friezen 319, 32». Wind 320. Westerblokker 326. Westwoude 328. Wydenes 328. Weduwen en weezen 338* Wervershoof 3+6. Winkel 359'
Wienngerwaard 360, 361. Wieringea 360. Welvaart 364, 377,634,
649.' Waal 366. Wraak 369. WarmenhHisen 371.
Vy Wess»



BLADWYZËK.
West. Friefche woorden
372. Willem IV. 428. Willem V. 429. Wyk by Duurftede 450. Winterswyk 463. Wageningen 4/0. Walcheren 502. Weelde 504» 568. Westkapelle 504, 507. Waal wyk 518. Willemtïad 523. Wyhe 549.
V7"sfelftein ïOo. »*• Ysfelmonde 131. Ys 150.
Yzer 462, 540, 552.
Zwarigheid 31, Zaligheid 51. Zwammerdam 74. Zeer 107. Zuid-Holland U8. Zalm 128. Zevenbergen 129. Zwaluwe 129.
Wedde en Westwoldinger-
land 552, 568, 580. Winfchoten 580. Wieren 590. Workum 629. Wieuwerd 642. Witmarfum 642. Woordenfpelingen 644. Woudsend 644. Wolvega 646. Wilde Zwynen 64*. Watertje 647. W. h C. 652.
Y.
Yzendyke 533. Ysfelmuiden 549» Ylst 633.
Z.
Zwyndrecht 131, Zetters 164. Zwartewaal 172. Zinnebeelden 198. Zoetermeer 219. Zegwaart 219. Ziekten 221. Zoeterwoude 235, Zandhorst 239.
Zarjdj



der VOORNAAMSTE ZAKEN.
Zandvoort 255. Zandpoort 258, 250. Zaandam 287. Zaandyk 289. Zuiderwoude 303. Zeevang 308, 310. Zeedyk 310, 346, 349» Zwygen 313. Zwaag 325.
Zuiderzee 333, 343i402»
638. Zotten 349.
Zyp 3<5i, 378. Zeeman 364. Zaidfcharwoude 371,384» Zeist 452. Zutphen 459. Zeeland 474. Zierikzee 485, Zwol 545. Zwartfluis 552. Zuid-Laren 567. Zwavelvlam 647.