7K JE M JK M O JE JAC,
TEN DIENSTE VAN DE
CHMSTELYKE GEMEENTE,
TOE GE DA ENDER ONVERANDERDE AUGSBURGSCHE GELOOFSBELTDEWS TE ROTTERDAM.
Te ROTTERDAM, By J. P. K R A E F F T.
M D C C X C V.



De E. groote Kerkeraed der Lutherfche Gemeente te Rotterdam erkent geene andere exemplaren voor echt, dan die onderteekend zyn door haren W.E.W. oudften Leeraer J. M. BOON. (7/1 sip
^ WW.



INHOUD,
ï. Euangehën en Fpistelen.
H. Gefchiedenis van het lydeil en fterven van onzen Heer Jezus Christus.
III. De kleine Catechismus van Dr. M. Luther
en dcszelfs vraegftukken over het h. Avonc£ mael.
IV. De onveranderde augsburgfche Geloofsbely-
denis.
V. De Geloofsbelydenis van Athanafius.
VI. Gewone kerkgebeden.
VII. Formulieren van den h. Doop.
VIII. Formulier van de vryfpraek van zonden. IX. Formulier van het h. Avondmael.
X. Formulier by de inzegening des huwelyks.
XI. Formulier by de aenneming en inzegening van Predikanten.
XII. Formulier by de afdanking, verkiezing en inzegening van Ouderlingen en Diakonen.
A



EUANGELIËN
E N
EPISTELEN.
Volgens de orde, waerin over dezelve gepredikt wordt, op de Zondagen en voornacmlte Feesten van het geheele jaer.
Euangelie op den I. Zondag van het Kerkjaer, Matth. XXL i.
i. rpoen zy nu naby Jerufalem kwamen, te-BethX fage aen den Olyfberg, zond Jezus twee van zyne jongeren,
2. En fprak tot hen: gaet henen in het vlek,dat voor u ligt: en terftond zult gy eene ezelin aengebonden vinden, en een veulen by haer; ontbindtze en brengtze tot my.
3. En is 't, dat iemand u iets zegt, zoo fpreekt: deHecr behoeft haer •, en terftond zal hyze u laten.
4 Maer dat gefchiedde altemael, opdat vervuld wierd het geen gezegd is door den profeet, die daer fpreekt:
5. Zegt de dogter Sion: ziet, uw Koning komt tot u, zachtmoedig, en rydt op eenen ezel, en op een veulen der lastdragende ezelinne.
6. De jongeren gingen henen en deden , "gelyk Jezus hun bevolen had,
7. ' En bragten de ezelin en het veulen, en leiden hunne kleederen daerop, en zetten hem daerop.
8. En veel volks fpreidde de kleederen op den weg; de anderen hakten takken van de booraen, en ftrooidenze op den weg.
9. En het volk, dat vf;orging en navolgde, riep en fpr'k: Hozianna den Zone Öavids! geloofd zy, die daer komt in den naem des HEEREN! Hozianna in de hoogte!
Epistel op den T. Zondag van het Kerkjaer. Hom. XIII. 11. 31. |7n dewyl wy zulks weten,naemlyk den tyd, 3ld dat de uur hier is, om op te ftacn van den
ilaep;



Euangeliën en Epistelen op Zondagen, enz. $ fiaep: (nademael onze zaligheid nu nader is, dan toen wy geloofden.)
12. De nacht is vergaen, en de dag is aengekomen. Zoo laten wy afleggen de werken der duisternsfe en aentrekken de wapenen des lichts.
13. Laten wy eerbaer wandelen, als by den dag: niet in brasfen en zuipen, niet in kameren en oneerbaerheid, niet in gekyf en benyding.
14 Maer trekt den Heer Jezus Christus aen: en neemt het ligchaem waer, nogthands zoo, dat het niet dertel worde.
Euangelie op den H. Zondag van het Kerkjaer. Luk. XXI. 25. 25. T7 n daer zullen teekenen gefchieden aen de lL zon en maen en fterren; en op aerde zullen de lieden bang zyn, en zullen zeer beangst worden ; en de zee en de watergolven zullen bruifchen.
26. En de menfchen zullen verfmachten van vrees, en van verwachting der dingen, die komen zullen op aerde: want ook de kragten der hemelen zullen bewogen worden.
27. En als dan zullen zy des menfchen Zoon zien komen in eene wolk, met groote kragt en heei^lykheid.
28. Maer wanneer dit begint te gefchieden, zoo ziet op, en heft uwe hoofden op, daerom, dat uwe verlosling genaekt.
29. En hy zeide hun eene gelykenis : ziet den vygenboom aen en alle boomen :
30. Wanneer zy nu uitbotten, zoo ziet gy het, en merkt, dat nu de zomer naby is.
31. Alzoo ook gy, wanneer gy dit alles ziet gelchieden, zoo weet dat het ryk Gods naby is.
32. Voor waer , ik zeg u: dit genacht zal niet vergaen, totdat het alles gefchiedt.
33. Hemel en aerde vergaen; maer myne woordén vergaen niet.
34. Maer wacht u, dat uwe harten niet bezwaerd worden met brasfen en zuipen, en met zorgen der neering, en deze dag u fchielyk overkome:
A 2 35. Want



§ Euangelién en Epïstelen
35. Want hy zal als een valftrik komen over allen, die op aerde wonen. ;
36. Zoo zyt nu altyd wakker, en bidt, dat gy waerdig moogt worden , te ontvlieden dit alles, 't geen gefchieden zal, en te ftaen voor des Menfchen Zoon.
Epistel op den II. Zondag van het Kerkjaer. Rom. XV. 4\\7"ant, wat te voren gefchreven is, is ons tot W leering gefchreven; opdat wy door verduldigheid en troost der fchrift hoop hebben zouden.
5. Maer de God der verduldigheid en des troostes geve u, dat gy eenerlei gezind zyt onder elkander naer Jezus Christus:
6. Opdat gy eendragtiglyk met eenen mond loven moogt God , en den Vader van onzen Heer Jezus Christus.
7. Daerom, neemt u onder elkander aen, gelyk Christus u heeft aengenomen tot Gods lof.
8. Maer ik zeg, dat Jezus Christus een dienaer der befnydinge geweest is, 0111 der waerheid Gods wille , om te bevestigen de beloften, den vaderen sefchied.
9. Maer dat de heidenen God loven, om der bermhartigheid wille ; gelyk 'er gefchreven ftaet: daerom wil ik u loven onder de heidenen, en uwen ïiaem zingen.
10. En wederom fpreekt hy : verblydt u, gy Heidenen! met zyn volk!
11. En wederom: looft den Heer,alle Heidenen! cn pryst hem, alle Volken!
12. En wederom fpreekt Jefaias: daer zal zyn de wortel van Jesfe, en die opftaen zal, om te heerfchen over de heidenen j op dien zullen de heidenen hopen.
13., Maer de God der hope vervulle u met alle blydfchap en vrede in Tt geloof; opdat gy eene volkomene hoop hebben moogt,door de kragt van den heiligen Geest!
Euan»



op Zondagen, enz* 7
Euangelie op den III. Zondag van het Kerkjaer. Matth. XI. 2. i. npoen nu Joannes in de gevangenis de werken X van Christus hoorde, zond hy twee van zyne jongeren,
3. En liet hem zeggen: zyt gy het, die komen zal; of zullen wy eenen anderen verwachten?
4. Jezus andwoordde , en fprak tot hen • gaet henen , en zegt Joannes weder , 't geen gy ziet en hoort:
5. De blinden zien , en de lammen gaen, de melaetfchen worden rein, en de dooven hooren, de dooden ftaenop,en den armen wordt het euangelie gepredikt:
- 6. En zalig is hy, die zich aen my niet ergert. > 7. Toen die henen gingen, begon Jezus tot het volk te fpreken van Joannes: wat zyt gy uitgegaen in de woeftyne te zien? Wilt gy een riet zien, 't welk de wind heen en weder waeit ?
8. Of, wat zyt gy uitgegaen te zien? Wilt gy .eenen mensen m zachte kleederen zien? Ziet: die zachte kleederen dragen, zyn in de huizen der Koningen.
9. Of, wat zyt gy uitgegaen te zien ? Wilt gy eenen profeet zien ? Ja, ik zeg u, die zelfs meer is, dan een profeet;
10. Want deze is 't, van wiert gefchreven ftaet: ziet, ik zend mynen Engel voor uhenen, die uwen weg voor u bereiden zal.
Epistel op den III. Zondag van het Kerkjaer. 1 Kor. IV. 1.
1. T^vaervoor houde ons een iegelyk , namelyk, !_/ voor Christus dienaers, en huishouders over Gods verborgenheden.
2. Nu zoekt men niet meer aen de huishouders, dan dat zy getrouw bevonden worden.
3. Maer het is my iets gerings, dat ik van u geoordeeld word, of van eenen menfchelyken dag: ook oordeel ik my zeiven niet.
4. Ik ben my wel niets bewust, maer daerin ben
A 3 ik



8 Euangeliën en Epistelen
ik niet geregtvaerdigd ; maer de Heer is het, die
my oordeelt.
5. Daerom, oordeelt niet voor den tyd, tot dat de Heer komt; die ook zal aen 'tlicht brengen wat in het duister verborgen is, en den raed der harten openbaren : alsdan zal eenen iegelyken van Gode lof wedervaren.
Euangelie op den IV. Zondag van het Kerkjaer. Joann. I. 19.
jp. T7 n dit is het getuigenis van Joannes, toen JtL< de Joden zonden van Jerufalem Priesters en Levieten, opdat zy hem vraegden: wie zyt gy?
20. En hy' bekende en loochende het niet, en hy bekende: ik ben de Christus niet.
21. En zy vraegden hem: wat dan ? Zyt gy Elias ? Hy fprak : ik ben het niet. Zyt gy een profeet? En hy andwoordde, neen.
' 22. Toen fpraken zy tot hem: wat zyt gy dan? opdat vvy andwoord geven den genen, die ons gezonden hebben: wat zegt gy van u zeiven ?
23. Hy fprak : ik ben een Item eens predikers in de wocstvne : maekt den weg des Heeren regt, gelyk de profeet Jcfaias gezegd heeft.
24. En die gezonden waren, die waren van de Farizeè'n; '•
25. En vraegden hem, en fpraken tot hem: waerom doopt gy dan , is 't dat gy de Christus niet zyt, noch Elias, noch een profeet?
26. Joann.s andwoordde hun, en fprak: ik doop met water; maar hy is midden onder u getreden, dien gy niet kent:
27. Die is het, die na my komen zal, die voor »iy geweest is; dien ik niet waerdig ben, dat ik dc riemen zyner fchoenen ontbinde.
28. Dat gefchiedde te Bethabara over den Jordaen, daer Joannes doopte.
Epistel op den IV Zondag van het Kerkjaer.
m\. iv. 4.
4. T /erblydt u in den Heere altyd: en wederom zeg V ik: verblydtu.
5. Last



op Zondagen, enz. 9 5. Laet uwe befcheidenheid allen menfchen ken-
nclv'k zyn. De Heer is naby. 6 Zorgt niét: maer laet in alle dingen uw bidden,
in 't gebed en fmeeken met dankzegginge voor God
kennelyk worden. . 7. En de vrede Gods, die hooger is , dan alle
vernuft, beware uwe harten en zinnen in Christus
Jezusl j
Euangelie op het Kersfeest. Luk. II. 1. I T? n het gefchiedde in dien tyd, dat 'er een geil/ bod van den: keizer Augustus uitging, dat de geheele wereld gefchat wierd.
a. En deze fchatting was de allerecrfte; en gefchiedde ten tyde , toen Cyrenius landvoogd va. Syrië was. } . ,
3. En iedereen ging , om zich te laten fchatten, een iegclyk in zyne ftad. .
4. Toen maekteJozef zich ook op uitGahlea,uit de ftad Nazareth, naer het joodfche land., tot de ftad van David, genoemd-Bethlehem; daerom dat hy van den huize en gedachte van David was •,
k Om zich te laten fchatten met Maria , zyne ondertrouwde Vrouwe, die bevrucht was.
6. En als zy aldaer ..waren , kwam de tyd dat zy baren moest. ,
7. En zy baerde haren eerden zoon, en wond hem in windelen, en leide hem in eene kribbe: want zy hadden anders geen plaets in de herberg;
8 En daer waren herders in dezelfde landltreefc op 't veld, by de hutten, die hoedden, des nachts, hunne kudde. . , ,
9. En ziet, de Engel des Heeren trad tot hen, ■ en de klaerheid des Heeren. omfchcen hen-, en zy
vreesden zeer. . .
10. En de Engel fprak tot hen: vreest niet; ziet, ik verkondig u groote vreugde , die allen, volke wedervaren zal:
11. Want u is heden geboren de Heiland , welke is de Christus,:de Heer, in de ftad van David.
12. En hebt dit tot een toeken : gy W&\
A 4 kwd



I» Evangeliën en Epistelen
kind vinden in windelen gewonden, en in eene kribbe liggen.
13. En terftond was by den Engel de menigte der hemelfche Heirfcharen; die loofden God en fpraken ;
14. Eer zy God in de hoogte, en vrede op aerde, en den menfchen een welbehagen!
Epistel op het Kersfeest. Tit. II. 11.
xi. W7ant de heilzame genade Gods is verfchenen W allen menfchen,
12. En onderricht ons, dat wy moeten verloochenen het godlooze doen, en de wereldfche lusten, en matig, regtvaerdig en godzalig leven, in deze wereld :
13. En wachten op de zalige hoop en verfchyning der heerlykheid des grooten Gods, en onzes Zaligmakers Jezus Christus:
14. Die zich zeiven voor ons gegeven heeft, op dat hy ons zoude verlosfen van alle ongeregtigheid , en zich zeiven een volk tot een eigendom reinigen, dat naerftig zy tot goede werken.
15. Spreek dat: en vermaen, en beftraf mee allen ernst. Laet niemand u verachten.
Euangelie op den II. dag van het Kersfeest. Luk. II. 15.
i5-f?n toen de Engelen van hen ten hemel voeSIj ren, fpraken de herders onder elkander : Laten wy nu gaen naer Bethlehem, en zien de gefchiedenis, die daer gefchied is, welke de Ilecr ons bekend gemaekt heeft!
16. En zy kwamen haestelyk , en vonden beide, Maria en Jozef, als mede het kind in de kribbe liggen.
17. En toen zy 't gezien hadden, verbreidden'zy het woord, welk tot hen wegens dit kind gezegd was.
18. En allen, die het hoorden , verwonderden zich over de reden, welke de herders hun gezegd laadden.
ro. Maer. Maria onthield alle deze woorden s en «verleideze in haer harte.
20. En



op Zondagen, enz. tl 20. En de herders keerden wederom, prezen en loofden God over alles, wat zy gehoord en gezien hadden, gelyk tot hen gezegd was.
Epistel op den II. dag van het Kersfeest. Handel. VI. 8. en VII. 54. 8. T7n Stefanus , vol geloof en kragten , deed JQ/ Wonderen engroote teekenen onder het volk.
9. Toen ftonden op fommigen van de fchool , genoemd der Libertynen, en der Kyreniërs en der Alexandrynen, en der genen, die uit Cilicië en Afié' waren, en bevraegden zich met Stefanus:
10. En zy vermogten niet te wederftaen der wysheid en den geest, die daer fprak.
11. Toen maekten zy fommige mannen uit, die fpraken : wy hebben hem hooren fpreken lasterwoorden tegen Mofes en tegen God;
12. En zy beroerden het volk, en de Oudften, en de Schriftgeleerden , en traden toe, en rukten hem weg, en leidden hem voor den raed;
. 13.. En fielden daer valfchegetuigen,die fpraken: deze mensch houdt niet op lasterwoorden te fpreken tegen deze heilige plaets, en de wet:
14. Want wy hebben hem hooren zeggen: Jezus van Nazareth zal deze plaets verftooren, en veranderen de zeden, welke Mofes ons gegeven heeft.
15. En zy zagen op hem, allen die in den Raed zaten, en zagen zyn aengezigt, als het aengczigt eens Engels.
Hoofd ft. VII. 54.
54. Toen zy dat hoorden, ging het hun door het hart, en zy beten de tanden te zamen over hem-
55. Maer als hy vol des heiligen Geestes was, zag hy op naer den hemel, en zag de heerlykheid Gods, en Jezus, ftaende ter regtehand Gods;
56. En fprak: ziet, ik zie den hemel open, en des menfchen Zoon, ftaende ter regtehand Gods.
57. Maer zy riepen overluid, en hielden hunne oorcn toe, en vielen eend'ragtiglyk op hem aen,
' 58. Stieten hem ter ftad uit, en fteenigden hem. En de getuigen leiden hunne kleederen af aen de voeten eens jongelings, genoemd Saulus r
A5 59.En



12 » Euangeliën en Epistelen
59. En zy fteenigden Stefanus, dieaenriep, en fprak: Heer Jezus! neem mynen geest op!
60. En hy knielde neder én riep overluid: Heer! behoud hun deze zonde niet! En als hy dat gezegd had, ontfiiep hy. 6 &
Euangelie op den Zondag na het Kersfeest. Luk. II. 33,
33-T^n zyn vader en moeder verwonderden zich -Lrf over 't geen van hem gezegd werd. 34-En Simeon zegendeze, en fprak tot Maria, zyne moeder: zie! deze wordt gezet tot een'val en opftandinge van velen in Israël, en tot een teeken, dat wederfproken wordt.
35. En een zwaerd zal door uwe ziel dringen, op dat de gedachten veler harten openbaer worden.
36. En daer was eene profetes Hanna, eene dogter van Fanuël, uit het geflacht Afer : die was ■welbedaegd, en had,van haren maegdom af, zeven jaren geleefd met haren man,
37. En was nu een weduwe van omtrend vierentagtig jaren ; die kwam nooit van den tempel dienende God met vasten en bidden, dag en nacht.
38. Dezelve trad ook daerby, ter zeivér uure,cn prees den Heer, en fprak van hem tot allen, die te Jerufalem op de verlosfing wachtten.
39- En toen zy 't alles voleind hadden, naer de Wet des Heeren , keerden zy weder naer Galilea, tot hunne ftad Nazareth.
40 En het kind wies, en werd fterk in den geest, vol wysheid; en Gods genade was met hem. Epistel op den Zondag na het Kersfeest. Gal. IV. 1.
1'"!^/Ia?r ik 7'e.g5zoo lang.de erfgenaem een kind i ?! is . is 'er tusfehen hem en eenen knegt geen onderfcheid , alhoewel hy een Keer is van alle
rjgocdcren] :
2. Maer hy is onder de mombers en voogden, tot op den tyd van den vader beftemd.
3. A!zoo ook wy, toen wy kinderen waren,waren wy gevangen onder de uiterlyke inzettingen.
4. Maer



op Zondagen, enz. ij
4. Maer toen de tyd vervuld was , zond God zynen Zoon , geboren van eene vrouw en onder de wet gedaen:
5. Opdat hy de genen, die onder de wet waren, zoude verloslen: opdat wy de kindl'chap ontvingen.
6. Dewyl gy dan kinderen zyt, zoo heeft God den Geest zyns Zoons gezonden in uwe harten,die roept: Abba, lieve Vader!
7. Alzoo is hier nu geen knegt meer; maer enkel Kinderen. Zyn 't dan kinderen , zoo zyn 't ook erfgenamen Gods door Christus.
Euangelie op den Nieuwjaersdag. Luk.TI. 21. 2,1. T?n toen agt dagen om waren , dat het kind
Uibelheden wierd, werd zyn naem genoemd . JEZUS: welke genoemd was van den Engel, eer dat hy in Moeders Ugchaem ontvangen wierd. Epistel óp den Nieuwjaersdag. Tit. III. 4.
4-T\/!aer toen de vriendclykheid en de mensch1VI lievendheid Gods , onzes Zaligmakers verfcheen:
5. Niet om de werken der gerechtigheid, welke wy gedaen hadden; maer naer zyne bermhartigheid maekte'hy ons zalig, doo 't bad der wedergeboorte en vernicuwinge des heiligen Gecstes;
6. Welken hy rykelyk over ons heeft 'uitgegoten, door Jezus Christus, onzen Zaligmaker:
7. Opdat wy door deszelfs genade regtvaerdigen erfgenamen des eeuwigen levens zouden zyn, naer de hoop:
8. Dat is immers gewisfelyk waer.
Euangelie op den dag van de komst der oosterfche Wyzen. Matth. II. 1. 1. rpoen Jezus geboren was te Bethlehem, in het 1 joodfche land , in de dagen van koning Herodes-, ziet, toen kwamen te Jerufalem Wyzen van het oosten,
2. En fpraken : waer Is de [nieuw-] geboren Koning der joden? Wy hebben zyne ftar gezien in Jt oosten, en zyn gekomen, om hem aentebidden.



54 Evangeliën en Epistelen
3. Toen de koning Herodes dat hoorde, ontzette hy, en met hem het geheel Jerufalem.
4. En hy liet vergaderen alle Hoogepriesters en Schriftgeleerden des volks , en vraegde van hen, Waer de Christus zoude geboren worden ?
5. En zy zeiden hem : te Bethlehem in het joodfche land. Want aldus ftaet gefchreven door den profeet:
6 En gy, Bethlehem in 't joodfche land! zyt geenszins de minste onder de vorsten van Juda: want uit u zal my komen de Hertog, die over myn volk Israël een Heer zy.
7. Toen riep Herodes de Wyzen heimelyk tot zich: en onderzogt naeuwkeurig van hen den tyd, wanneer de ftar verfchenen was ?
8. En zond hen naer Bethlehem, en fprak: gaet henen , en vraegt naeuwkeurig naer dat kindeke; en als gy 't vindt, zoo zegt het my weder, opdat ik ook kome en het aenbidde.
9. Als zy nu den koning gehoord hadden, trokken zy henen; en ziet, de ftar, welke zy in het oosten gezien hadden, ging voor hen henen, totdat zy kwam, en ftond boven daer het kindeke was.
10. Toen zy de ftar zagen, werden zy zeer verblyd:
11. En gingen in het huis,en vonden het kindeke met Maria, zyne moeder; en zy vielen neder, en baden 't aen; en deden hunne fchatten open, en fchonken hem goud, wierook en mirrhe.
12. En God beval hun in eenén droom, dat zytot Herodes niet zouden wederkeeren; en zy trokken, door eenen anderen weg, weder naer hun land.
Des Namiddags. Matth. II. 13.
l3.rp<oen zy nu weggereisd waren, ziet, toen X verfcheen de Engel des Heeren Jozef in eenen droom, en fprak: fta op; en neem dat kindeke en zyne moeder, en vlucht naer Egipte : en blyf aldacr, tot dat ik 't u zeg: want het is op handen, dat Herodes het kindeke zal zoeken , om 't zelve te verdoen.
14. En hy" ftond op , en nam het kindeke en
zyne



op Zondagen, enz. -r %$ zyne Moeder tot zich, in den naeht, en ontweek; in Egipte,
15. En bleef aldaer, tot na den dood van Herodes ; opdat vervuld wierd, 't geen de Heer gezegd heeft door den profeet, die daer fpreekt: uit Egipte heb ik mynen Zoon geroepen.
16. Toen Herodes nu zag, dat hy van de "Wyzen bedrogen was, werd hy zeer toornig, en zond uit, en liet alle kinderen dooden, te Bethlehem , en in alle zyne landpalen, die tweejarig en daeronder waren"; naer den tyd, dien hy naeuwkeurig van de wyzen onderzocht had.
17. Toen is vervuld 't geen gezegd is door den profeet Jeremias, die daer fpreekt :
18. Op het gebergte heeft men een geroep gehoord , veel klagen, weenen en huilen : Rachel beweende hare kinderen, en wilde zich niet troosten laten; want het was uit met hen.
Des Avonds. Matth II. 19. 19.TkyTaer toen Herodes geftorven was, z-iet, 1VI toen verfcheen de Engel des Heeren Jozef in eenen droom, in Egipte,
20. En fprak : fta op, en neem het kindeke en zyne Moeder tot u, en trek henen in het land van Israël, zy zyn geftorven , die het kind naer het leven ftonden.
21. En hy ftond op, en nam het kindeke en zyne Moeder tot zich, en kwam in 't land van Israël.
22. Maer toen hy hoorde,dat Archelaus in Judea koning was, in plaets van deszelfs vader Herodes, vreesde hy derwaerds te komen: en in eenen droom kreeg hy een bevel van God, en trok in de deelen van het galileefche Land:
'.'3. En kwam en woonde in de ftad, genoemd Nazareth; opdat vervuld wierd, het geen gezegd is door de Profeten: hy zal Nazarenus heten.
Euangelie op den I. Zondag na de komst der oosterfche Wyzen. Luk. II. 41. 41. TT'n zyne Ouders gingen alle jaren naer JerufaJ_L< lem op hec paeschfeest.
42. En



ï6 Euangeliën en Epistelen
42. En toen hy twaelf jaren oud was, gingen zy op naer Jerufalem, naer de gewoonte van het feest.
43. En toen de dagen voleind waren, en zy weder te huis gingen , bleef het kind Jezus te Jerufalem; en zyne ouders wisten 't niet.
44. Maer zy meenden, dat hy onder het gezelfchap was ; en kwamen eene dagreize, en zogten hem onder de maegfehap en bekenden.
45 E11 toen zy hem niet vonden, gingen zy wederom naer Jerufalem en zogten hem.
46. En het gefchiedde na-drie dagen, dat zy hem vonden in den tempel zitten , midden onder de leeraers, om hen aentehooren, en te vragen.
47. En allen j die hem aenhoorden, verwonderden zich over zyn verftand en zyn andwoord.
48. Entoen zy hem zagen, ontzetten zy; en zyne moeder fprak tot hem: mynZoon! waerom hebt gy ons dat gedaen? Zie, uw vader en ik hebben 11 met fmarte gezogt.
49. En hy fprak tot hen: wat is het, dat gymy gezogt hebt?.Weet gy niet, dat ik zyn moetin het gene dat myns Vaders is?
50. En zy verftonden dat woord niet, welk hy tot hen fprak.
51. En hy ging met hen af, en kwam te Nazareth, en was hun onderdanig: en zyne moeder behield alle die woorden in haer harte.
52 En Jezus nam toe in wysheid, ouderdom en genade by God en de menfchen.
Epistel op den I. Zondag na de komst der oosterfche Wyzen. Rom. XII. 1.
l. Tk vermaen u, lieve Broeders ! door de bermï hartigheid Gods,dat gy uweligchamenbegeeft tot een offer, dat levendig, heilig, en Gode welbehagelyk is; 't welk is uw verftandige godsdienst.
2. En ftelt u 1 tiet aen deze wereld gelyk; maer verandert u door vernieuwing van uwen zin: opdat gy beproeven moogt , wehe de goede , en welbehagelyke, en volkomen wil Gods zy.
3. Want ik zeg, door de genade, die my gegeven
is,



op Zondagen, enz. 17 is, eenen legelyken onder u, dat niemand van zich zeiven meer houde , dan hem betaemt te houden; maer dat hy matiglyk van zich houde, een iegelyk naer dat God uitgedeeld heeft de maet des geloofs.
4. Want gelykerwyze wy in één ligchaem vele leden hebben , maer alle leden niet eenerlei werking hebben:
5. Alzoo zyn wy velen één ligchaem in Christus: maer onder eikanderen is de een des anderen lid :
6. En hebben menigerlei gaven, naer de genade, die ons gegeven is.
Euangelie op den K. Zondag na de komst der oosterfche Wyzen. Joann. II. 1. I. T7 n, tenderden dage, was 'er een bruiloft-te
11/ Kana in Galilea ; en de moeder van Jezus was daer.
1. En Jezus en zyne jongeren werden ook ter bruiloft genodigd.
3. En toen 'er wyn ontbrak, fpreekt de moeder van Jezus tot hem: zy hebben geen' wyn!
4. Jezus fpreekt tot haer: Vrouw! wat heb ik met u te doen ? Myn uur is nog niet gekomen.
5. Zyne Moeder zegt tot de dienaers: wat hy u zegt, doet dat!
6. En daer waren zes fteenen waterkruiken gezet, naer de manier der joodfche reinigingc-, en in eene iegelyke gingen twee of drie maten.
7. Jezus fpreekt tot hen: vult de waterkruiken met water. En zy vuldenze, tot boven toe.
8. En hy fpreekt tot hen: fchept nu, en brengt het den fpysmeester; en zy bragten het.
9. Maer als de fpysmeester den wyn proefde, die water was geweest, (en wist niet, van Waer hy kwam ; maer de dienaers, die het water getchept hadden , wisten het) roept de fpysmeester den bruidegom,
10. En zegt tot hem: iedereen geef eerst den goeden wyn : en wanneer zy dronken geworden zyn, als dan den minderen: gy hebt den goeden wyn tot nu toe behouden. \<
11. Du



18 Euangclië'n en Epistelen
ii. Dit is het eerfte teeken, welk Jezus deed, gefchied te Kana in Galilea , en openbaerde zyne heerlykheid; en zyne jongeren geloofden in hem. Epistel op den II; Zondag na de komst der oosterfche Wyzen. Rom. XII. 7. 7. T "reeft iemand profetie, zoo zy die den geJTjL loove gelykvormig. Heeft iemand een ambt, zoo neme hy het ambt waer. Leert iemand, zoo neme hy de leer waer.
8. Vermaent iemand, zoo neme hy het vermanen waer. Geeft iemand , zoo geve hy eenvoudiglyk. Regeert iemand , zoo zy hy zorgvuldig. Oeffent iemand bermhartigheid, zoo doe hy het met lust.
9. De liefde zy niet valsch. Haet het kwade: hangt het goede aen.
10. De broederlyke liefde onder eikanderen zy hartgrondig. De een kome den anderen voor met eerbied.
11. Weest niet traeg in het geen gy doen zult. Zyt vurig in den geest. Schikt u in den tyd.
12. Zyt vrolyk in hope, geduldig in de droeffenisfe. Houdt aen in het gebed.
13. Neemt u den nooddruft der heiligen aen. Herbergt gaerne. . ,
14. Zegent die u vervolgen: zegent en vloekt niet.
15. Verheugt u met den vrolyken, en weent met den weenenden.
16. Hebt eenerlei zin onder elkandcren, en tracht niet naer hooge dingen, maer voegt u tot de nederigen.
Euangelie op den III. Zondag na de komst der oosterfche Wyzen. Matth. VIII. 1. i. HToen hy nu van den berg afging, volgde hem I veel volks na. 2. En ziet, een melaetfche kwam, en bad hem aen, en fprak: Heer! indien gy wilt, zoo kunt gy my wel reinigen.
3' En Jezus ftrekte zyne hand uit, raekte hem aen, en fprak: ik wil het doen; wees gereinigd: en terftond werd hy rein van zyne melaetschheid. 4. En Jezus fprak tot hem : zie toe, dat gy het
nie-*



op Zondagen, enz.
19
Euangelie op den V. Zondag na de komst der oosterfche Wyzen. Matth.-XIII. 24. $4.TTy leidc hun eene andere gelykenis voor,ea JLX fprak: het hemelryk is gelyk een'mensch, die goed zacd op zynen akker zaeide.
25. Maer toen de lieden {liepen , kwam zyn vyand, en zaeide onkruid tusfehen de tarwe, en ging van daer.
26. Toen nu het kruid wies, en vrucht voortbragt, toen vond men ook het onkruid.
27. Toen traden de knegten tot den huisvader, en fpraken : Heer ! hebt gy niet goed zaed op den akker gezaeid ? vanwaer heeft hy dan dat onkruid ?
28. Hy fprak tot hen: dat heeft de vyand gedaen. Toen fpraken de knegten: wilt gy dan, dat wy hcnengaen, en het uitwieden ?
29. Hy fprak: neen, opdat gy niet tevens de tarwe mede uitplukt, als gy het onkruid uitwiedt.
30. Laet ze beide te zamen wasfen tot den oogst toe; en ten tyde van den oogst zal ik tot de maeijers zeggen: vergadert eerst dat onkruid, en bindt het in bondelkens, dat men het verbrande; maer vergadert my de tarwe in myne fchuur.
Epistel op den V. Zondag na de komst der oosterfche Wyzen. Kolosf. 111. 12. 12. Hf 00 trekt nu aen, als de uitverkorenen Gods,
lj heiligen en beminden, hartelyk ontfermen, vriendelykheid, oodmoedigheid, zachtmoedigheid , langmoedigheid.
13. En de een -verdrage den ander: en vergeeft elkandcren, is het dat iemand klagte heeft tegen den ander, gelyk Christus u vergeven heeft, alzoo ook gy.
14. Maer boven dat alles [trekt aen] de liefde, welke is de band der volkomenheid.
15. En de vrede Gods regeere in uwe harten, tot welken gy ook geroepen zyt in één ligchaem; en weest dankbaer.
16. Laet het woord van Christus rykclyk onder u wonen, in alle wysheid : leert -en vermaent a
B 2 zei-



so Euangeliên en Epistéleit
zeiven met pfalmcn en lofzangen en geeftelyke
lieflyke liederen, en zingt den Hcere in uw harte.
17. En alles, wat gy doet met woorden of met werken, [doet dat] alles in den naem van den Heer Jezus, en dankt God en den Vader, door hem.
Euangelie op den VI. Zondag na de komst der oosterlche Wyzen. Matth. XVII. 1.
1. T?n na zes dagen, nam Jezus tot zich Petrus en I > Jakobus, en Joannes, zyncn broeder, en leiddeze op eenen hoogen berg. . 2. En werd voor hen verkïacrd; en zyn aengezigt blonk als de zon, en zyne klcedcren werden wit, als het licht.
3. En ziet, toen verfchenen hun Mofes en Elias, die fpraken met hem.
4. En Petrus andwoordde , en fprak tot Jezus r Heer ! hier is het goed zyn: wilt gy, zoo zullen wy hier drie hutten maken, u een, Mofes een, en Elias een.
5. Toen hy nog alzoo fprak, ziet, toen overfchaduwdeze een lichte wolk. En ziet, een ftem uit de wolk fprak: dit is myn lieve Zoon, aen welken ik een welbehagen heb: dien zult gy hooren.
6. Toen dc Jongeren dat hoorden, vielen zy op hun aengezigt, en verlchrikten zeer.
7. Maer Jezus trad tot hen , raekte ze aen, en fprak: ftaet op, en vreest niet.
8. 'Toen zy nu hunne oogen ophieven, zagen zy niemand, dan Jezus alleen.
9. En toen zy van den berg afgingen, gebood Jezus hun, en fprak: gy zult dit gezigt niemand zeggen,tot dat des menfchen Zoon van den dooden is opgeftacT-.
Epistel on den VI. Zondag na de komst der ooiiteriehe Wyzen. Kol. IIt. 18.
18. f> y Vrouwen! zyt onderdanig uwen mannen, ' H in don Hecre, gehk '1 beuCMit. 19. Gy Mannen ! hebt liet' uwe vrQuwen; en zyt niet bitter "togen ha'cr.
20. Gy



op Zondagen, enz. 21 «10. Gy Kinderen!zyt den ouderen gehoórzaem in alle dingen: want dat is den Hccrc behagelyk. ,
21. Gy Vaders ! verbittert uwe kinderen niet, opdat zy niet fchuw worden.
22. Gv Knegten ! zyt in alle dingen gehoorzaem uwen ligchamelyken Heeren, niet met dienst voor oogen, als om menfchen te behagen: maer in eenvoudigheid des harten, vreezende God.
23. En alles, wat gy doet, doet dat van harten, als den Heere, en niet den menfchen ?
24. En weet, dat gy van den Heere ontvangen zult de vergelding des erfdeels; want gy dient den Heere Christus.
25. Maer wie onregt doet, die zal ontvangen het onregt het geen hy gedaen heeft: want daer geldt geen aenzien des perzoons.
26. Gy, Heeren! bewyst den knegten wat regt cnbillykis: en weet, dat gy ook eenen Heer in den hemel hebt,
Euangelie op den VII. Zondag na de komst der oosterfche Wyzen. (Septuagejima ) Matth. XX. i.
i. ITet hemelryk is gelyk een' huisvader, die des Li morgens vroeg uitging , om arbeiders te huren in zynen wynbéi'g.
2. En als hy met de arbeiders eens wierd , onï eenen penning tot dagloon , zond hy ze in zynen wynberg.
3. En hy ging uit, omtrent de derde uure, en zag anderen op de markt ledig ftaen,
4. En fprak tot hen: gaet gy ook henen in den wynberg; ik wil u geven wat regt is. En zy gingen hen:
5. Wederom ging hy uit, omtrent de zesde en negende uure, en deed' desgelyks. _
6. Maer omtrent de elfde uure ging hy'Uity en vond anderen ledig ftaen , en fprak'tat hen: wat ftaet gy hier den gchèolcn dag ledig?
7. Zy fpraken tot hem: niemand, heeft ons gehuurd. Hy fprak. tot hen: gaet gy ook henen in
B 3 den



3* Evangeliën en Epistelen
den wynberg, en wat regt zyn zal, dat zal u
geworden.
8. Toen het nu avond werd, fprak de Heer des wynbergs tot zynen rentmeefter: roep de arbeiders , en geef hun den loon; en begin van den laetften tot den eerften.
9. Toen kwamen die omtrent de elfde uure gebuurd waren, en een iegelyk ontving zynen penning.
10. Toen nu de eerften kwamen, meenden zy, zy zouden meer ontvangen; en zy ontvingen ook een iegelyk zynen penning.
11. En toen zy dien ontvingen, murmureerden zy tegen den huisvader,
12. En fpraken : deze laetften hebben maer één uur gearbeid , en gy hebtze ons gelyk gemackt , ons, die des daegs last en hitte gedragen hebben.
13. Maer hy andwoordde , en fprak top eenen onder hen: myn Vriend! ik doe u geen onregt. Zyt ey niet met my eens geworden om eenen penning?
14. Neem wat het uwe is, en ga henen; maer ik wil dezen laetften geven, gelyk als u.
15. Of heb ik geen magt met het myne te doen, wat ik wil ? Ziet gy daerom fcheel, dat ik zoo goedertieren ben?
16. Alzoo zullen de laetften de eerften , en de eerften de laetften zyn: want velen zyn geroepen; maer weinigen zyn uitverkoren.
Epistel op den VIL Zondag na de komst der oosterfche Wyzen. (Septuagejima.) 1 Kor. IX. 24, en X. ï, 24. \V7eet gy niet, dat de genen, die in de loopVr bacn loopen, wel allen loopen, maer eenden prys behaelt ?Loopt nu alzoo,dat gy hem verkrygt.
25. En een iegelyk, die kampt, onthoudt zich van alle dingen: zy alzoo , opdat zy eene verganglyke kroon ontvangen, maer wy eene onverganglyke.
26. Maer ik loop alzoo, niet als op het ongewisfe: ik vecht alzoo, niet als een, die in de lucht flaet:
27. Maer ik bedwing myn ligchaem, en tem het; Opdat ik niet den anderen predike, en zelf yerwcrpelvk wordt,
y J Hoofdft



op Zondagen, enz. aj Hoofdft. X. fc. En ik wil u, lieve Broeders! niet onthouden, dat alle onze vaders zyn onder de wolkgeweest, en zyn allen door de zee gegaen:
2. En zyn allen onder Mofes gedoopt, met de wolk, en met de zee:
3. En hebben allen eenerlei geestelyke fpys gegeten:
4. En hebben allen eenerlei geestelyken drank gedronken. Maer zy dronken van de geestelyke fteenrots, die mede volgde, welke was Christus.
5. Maer aen velen van hen had God geen welbehagen ; want zy zyn ter neder gefiagen in de woestyne.
Euangelie op den VIII. Zondag na de komst der oosterfche Wyzen. (Sticagefima.~) Luk. VIII, 4.
4, rfoen nu veel Volks by elkander was, en uit Jl de ftedcn tot hem haestte, fprak hy door een, ge'ykenis:
5. Een zacdzaeijer ging uit, om zyn zaed te Zaeijen, en terwyl dat hy zaeide, viel fommig by den weg, en werd vertreden; en de vogelen des hemels aten 't op.
6. En fommig viel op een fteenrots; en toen het opging, verdorde het, omdat het geen fap had.
7. Èn fommig viel midden onder de doornen; en de doornen gingen mede op, en verftikten het.
8. En fommig viel op een goed land, en het ging op , én droeg honderdvoudige vrucht. Toen hy dat zcide, riep hy; wie ooren heeft om te hooren, die hoore!
9. En zyne Jongeren vraegden hem en zeiden : wat of deze gelykenis was ?
10. En hy fprak: u is het gegeven de verborgenheid van het ryk Gods te weten; maer den anderen in gelykenisfen :■ opdat zy het niet zien, of zy 't al zien; en niet verftaen, of zy 't al hooren. i
11. Maer dit is de gelykenis : het zaed' is het woord Gods.
12. Maer die by den wee; zyn, dat zyn de genen,
B 4 dü>



24 Euangelién en Epistelen
die het hooren; daerna komt de duivel, en neemt het woord van hun harte weg, opdat zy niet gelooven en zalig worden.
13. Maer die op de fteenrots, zyn de genen, die ls-zy 't hooren, het woord met vreugde aennemcn
en die hebben geen' wortel; een tyd langgelooven zy, en in den tyd der aenvechtingc vallen zy af.
14. Maer dat onder de doornen viel , zyn de genen , die het hooren , en henengaen onder de zorgen, rykdom, en wellusten dezes levens, en verllikken het, en brengen geen vrucht.
igv Maer dat op het goede land, zyn de genen, die het woord hooren, en behouden in een fyn goed .harte, en brengen vrucht in lydzaemheid. • Epistel op den VIII. Zondag na de komst der oosterlche Wyzen..(Sejaa-ellma-) 2Kor. XI. 19. en XII. 1.
19. TVTant gy verdraegt gaernede dwazen, dewyi - W gy verftandig zyt.
20. Gy verdraegt, is 't dat iemand u tot knegten maekt 5 is 't dat iemand u fchendt, is 't dat iemand u ontneemt, is 't dat iemand tegen u pocht, is 't dat iemand u in 't aengezigt'flact".
21. Dat zeg ik naer oneere, als of wy zwak wart;!) geworden ; waer nu iemand koen op is (ik fpreek in dwaesheid,) daer ben ik ook koen-op.
ii Zyn zy Ilebreers? ik ook: zyn zy Israëlieten ? ik ook: zyn zy Abrahams zaed? ik"ook.
■23.- Zyn zy'dienaers van Christus? (ik fpreek dwaeslyk,) . j.k ben w el .meer. Ik heb meer gcar beid: ik heb.meer Hagen geleden: ik ben meermalen gevangen,., dikwyls in doodsnooden geweest. ; 2,1. .Van.de joden--heb ik vyfmael ontvangen veertig fiagen min een.
. -5- Jk. ben driemael gegcesfeid., éénmael gefteenigd: driemael heb ik 1'chipbreuk geleden, dag en Kjaént heb ik doorgebragr in de diepte der zee.
16. Ik -heb dikwyls gereisd: ik be,n ;i.n. gevaer geweest te water, jn gevaer onder de moordenaers, m gevaer onder de joden', in gevaer .onder de heifam) ,-4n gevaer. <*in- d<?-Jrlede,n> ^m£gfésBM ttfc de * if woesty-



• opvZondagen, enz. 25 woestynen, in gevaer op de zee, in gevaer onder de valfche broederen.
27. In moeite en arbeid, in veel waken, in honger en dorst, in veel vasten,in koude ennaektheid.
.2?.Behalve wat 'er anders nog toevalt: namelyk, dat ik dagclyks overloopen word , en zorg dracg voor alle Gemeenten.
29. Wie is 'er zwak, en ik word niet zwak? wie wordt geërgerd, en ik brand niet?
'30. Is het,- dat ik my immer beroemen moet, zoo wil ik my van myne zwakheid beroemen:
31. God en de Vader van onzen Heer Jezus Christus, die geloofd zy in eeuwigheid, weet dat ik niet lieg.
33» Te Damascus bewaerde de Landvoogd des konings Areta de ftad der Damascenen, en wilde my gr.ypen:
33. En ik werd in een korf, ten venfter uit door den muur nedergclaten, en. ontkwam uit zyne handen.
Hoofdlt.XIT. 1. Het roemen is my niet nut: echter wil ik komen op de gezigten en openbaringen des Heeren.
2. Ik ken een' mensch in Christus, voor veertien jaren, (of hy in 't ligchaem geweest zy, weet ik niet; of hy buiten 't ligchaem geweest zy, weet ik ook niet, God weet het,) dezelve werd ontrukt tot .in den derden hemel.
3. En ik ken den/.elven mensch ; (of hy in 't ligchaem, of buiten 't ligchaem geweest zy, weet ik niet, Godweet het.)"
4. Hy werd ontrukt in het paradys, en hoorde onuitfpreeklyke woorden, die geen mensch zeggen kan,
5. Daer wil ik my van beroemen : maer van my zeiven wil' ik my niet beroemen,, dan van myne zwakheid.
6. En al wilde ik my beroemen , zoo deed ik daerom niet dwaeslyk: "want ik zoude de waerheid zegden : maer ik onthoud my daervan , opdat niemand my hooger ach te dan hy aen my ziet, of van my "hoort. .
. Bj ' 7-En



aö Euangeliën en Epistelen
7. En opdat ik my wegens de hooge openbaringen niet zoude verheffen , is my gegeven een pael in het vleesch: namelyk, des Satans engel, die my met vuisten (laet; opdat ik my niet zoude verheffen.
8. Waerover ik den Heer driemael gefmeekt heb, dat hy van my zoude wyken:
9. En hy heeft tot my gezegd : laet u aen myne genade vergenoegen: want myne kragt is in de zwakken magtig. Derhalve wil ik my op 't alicrlieffte beroemen van myne zwakheid, opdat de kragt van Christus by my wone.
Euangelie op den I. Zondag van het Lyden. (Quinqaagefima.') Luk. XVIII. 31. 31. T7n hy nam tot zich de twaelve, en fprak tot
Hd hen: ziet, wy gacn op naer Jerufalem; en het zal alles volbragt worden, wat door de Profeten gefchreven is van des menfchen Zoon.
32. Want hy zal overgeleverd worden den heidenen ; en hy zal befpot en verfmaed en befpogen worden;
33. En zy zullen hem geesfelen en dooden; en op den derden dag zal hy weder opftaen.
34. Maer zy verftonden daer niets van; en die reden was hun verborgen, en zy wisten niet, wat dat gezegd was.
35. En het gefchiedde , toen hy naby Jericho Icwam , dat 'er een blinde aen den weg zat, en bedelde.
36. En toen hy het volk hoorde, dat daer voorbyging, vraegde hy: wat dat ware?
37. Toen verkondigden zy hem: Jezus van Nazareth ging daer voorby.
38. En hy .iiep,en fprak: Jezus!gy Zoon Davids! ontferm u over my!
39. En die vooraen gingen, beftraften hem, dat hy zwygen zoude. Maer hy riep veel meer: gy Zoon Davids! ontferm u over my!
40. En Jezus ftond ftil, en gebood, hem tot zich te brengen. En als hy naby gebragt was, vraegde hy hem,
41.Bn



op Zondagen, enz. S7
41. En fprak : wat wilt gy , dat ik u zal doen? hy fprak: Heer! dat ik zien moge.
42. En Jezus fprak tot hem: wees ziende: uw geloof heeft u geholpen.
43. En terftond werd hy ziende, en volgde hem na, en prees God; en al het volk, dat zulks zag, loofde God.
Epistel op den I. Zondag van het Lyden. (Qumquagefim*.') l Kor. XIII. 1. i, vtfTare het, dat ik met menfchen- en met EngeVt lentongen fprake , en had de liefde niet, zoo waer ik een luidend metael, of een klinkende fchel.
2. En ware het,dat ik profeteren konde,en wist alle verborgenheden , en alle kennis; en had alle geloof, zoo dat ik bergen verzette, en had de liefde niet, zoo waer ik niets.
3. En ware het, dat ik al myne have den armen gave, en liet myn ligchaem verbranden, en had de liefde niet, zoo ware het my niet nut.
4. De liefde is langmoedig en vriendelyk: de liefde is niet afgunftig: de liefde bedryft geen' moedwil; zy blaest zich niet op:
5. Zy ftelt zich niet ongefchikt; zy zoekt het hare niet; zy laet zich niet verbitteren; zy tracht niet naer fchade:
6. Zy verblydt zich niet over ongeregtigheid, maer zy verblydt zich over waerheid :
7. Zy verdraegt alle dingen, zy gelooft alle dingen, zy hoopt alle dingen, zy lydt alle dingen.
8. De liefde wordt niet moede: al is het, dat de profetiè'n ophouden zullen, eh de fpraken ophouden zullen, en de kennis ophouden zal.
9. Want ons weten is ftukwerk, en ons profeteren is ftukwerk:
10. Maer wanneer het volkoraene komen zal; dan zal het ftukwerk ophouden.
11. Toen ik een kind was, fprak ik als een kind, en was kloek als een kind, en had kindfche voornemens : maer toen ik een man werd, Icide ik af wat kindsch was.
j2. Wy



28 Euangeliën en Ëpistelen
12. Wy zien nu door eenen fpiegel in een donker woord; maer dan van aengezigt tot aengezigt: nii ken ik het ftukswyze; maer dan zal ik het kennen gelyk ik gekend ben.
ij. Maer nu blyft geloof, hoop, liefde, deze drie: maer de liefde is de grootfte onder haer.
Euangelie op den II. Zondag van het Lyden. {Invocavit.') Matth. IV. i. i. 'T'oen werd Jezus henen geleid van den Geest,
X in de woestyne, om van den duivel verzocht te worden.
2. En toen hy veertig dagen en veertig nachten gevast had, hongerde hem.
3. En de verzoeker trad tot hem, en fprak; zyt gy Gods Zoon , zoo fpreek dat deze fteenen brooden worden.
4. En hy andwoordde en fprak:daer ftaet gefchreven; de mensch leeft niet van het brood alleen, maer van een iegelyk woord, dat door den mond Gods gaet.
5. Toen voerde de duivel hem met zich in de heilige ftad,en ftelde hem op de tinne des tempels ,
6. En fprak tot hem : zyt gy Gods Zoon , zoo werp u nederwaerts: want daer ftaet gefchreven: dat hy wegens u zyne Engelen zal bevelen; en zy zullen u op de handen dragen, opdat gy uwen voet niet aen eenen fteen ftoot.
7. Toen fprak Jezus tot hem; wederom ftaet 'er ook gefchreven : gy zult God uwen Heer niet verzoeken.
8. Wederom voerde de duivel hem met zich op eenen zeer hoogen berg, en toonde hem alle komn^ryken der wereld, en hunne hcerlykheid,
9. En fprak tot hem : dit wil ik u altemael geven, is het, dat gy nedervalt en my aenbidt.
10. Toen fprak Jezus tot hem: pak u van my weg, Satan ! want daer ftaet gefchreven: gy zult God uwen Heer aenbiddcn en hem alleen dienen.
11. Toen verliet de duivel hem : en ziet, toen traden de Engelen tot hem, en dienden hem.



op de Zondagen, enz. 20
Epistel op den II. Zondag van het Lyden. (Inwcapit.) 2 Kor. VI. 1.
1. \V7y vermanen u nu, als medehelpers, dat gy Vr de genade Gods niet te vergeefs ontvangt.
2. Want hy fpreekt: Ik heb u in den aengenamcn tyd verhoord, en heb' u in den dag der zaligheid geholpen. Ziet, nu is 't de aengename tyd, nu is 't de dag der zaligheid.
3. Maer laten wy aen niemand eenige ergernis geven; opdat ons ambt niet gelasterd worde:
4. Maer laten wy ons in alle dingen betoonen, als Gods dienaers, in groote verduldigheid , en droeftenisfen, in nooden, inangften,
5. In flagen, in gevangenisfen, in oproeren, in arbeid, in waken, in vasten,
6. In kuischheid, in kennis, in langmoedigheid , in vriendelykheid, in den heiligen Geest, in ongeveinsde liefde,
7. In 't woord der waerheid , in Gods kragt, door de wapenen der geregtigheid ter regte- en ter flinkehand:
8. Door eer en fchande; door kwaed gerucht en goed gerucht; als de verleiders, en nogthands waerachtig;
9. Als de onbekenden , en nogthands bekend; als de ftervenden , en ziet, wy leven; als de getuchtigden, en nogthands niet gedood;
10. Als de treurigen, maer altyd vrolyk; als de armen , maer die nogthands velen ryk maken; als die niets hebben, en nogthands alles hebben.
Euangelie op den III. Zondag van het Lyden. (Keminijcere.j Matth. XV. 21.
21. T7n Jezus ging van daer, en ontweek in de tL« landftreek van Tirus en Sidon. 22. En ziet, eene kananefche vrouw ging uit dezelfde landpalen , en riep hem na, en fprak: ach! Heer! gy Zoon Davids! ontferm u over my : myne dogter wordt van den duivel deerlyk geplaegd.
33-En



go Euangeliën en Episteleit
%l. En hy andwoordde haer niet één woord. Toen traden zyne jongeren tot hem, baden hem, en fpraken : laet haer toch van u; want zy roepc ons na.
24. Maer hy andwoordde en fprak: ik ben niet gezonden, dan alleen tot de verlorene fchapen van 't huis Israé'ls.
25. Maer zy kwam en viel voor hem neder, en fpra,c: Heer! help my!
26. Maer hy andwoordde , en fprak: 't is niet fyn, dat men den kinderen hun brood neme, en werpe het voor de honden.
27. Zy fprak: ja Heer! maer nogthands eten de hondekens van de kruimkens , die van hunner Heeren tafel vallen.
28. Toen andwoordde Jezus, en fprak tot-haer: o Vrouw! uw geloof is groot! u gefchiede, gelyk gy wilt. En haer dogter werd gezond, ter zei» ver uure.
Epistel op den II. Zondag van het Lyden. (Reminifcere.') I Thesf. IV. 1.
I.T 7oorts, [lieve] Broeders! bidden wy en verV manen u in den Heere Jezus , na dat gy van ons ontvangen hebt, hoe gy moet wandelen en Gode behagen, dat gy nog overvloediger wordt.
1. Want gy weet,welke geboden wyugegeven hebben, door den Heer Jezus:
3. Want dit is de wil Gods,uwe heiliging: dat gy mydt de hoerery,
4. En een iegelyk van u zyn vat weet te houder» in heiliging en eere:
5. Niet in de lustziekte , als de heidenen, die van God niet weten.
6. En dat niemand te wyd grype, noch zynen broeder bedriesre in den handel : want de Heer is een wreker van dat alles: gelyk wy u te voren gezegd en betuigd hebben:
7. Want God heeft ons niet geroepen tot onreinigheid, maer tot heiliging.
Eïian-



op de Zondagen, enz.
SI
Euangelie op den IV. Zondag van het Lyden. , (0<w//.) Luk. XI. 14. 14. TT* n hy dreef eenen duivel uit, die ftom was ;
32j en het gefchieddc, dat, toen de duivel uitvoer , de ftomme fprak; en het volk verwonderdezich.
15. Maer eenigen van hen fpraken: hy dryft de duivelen uit door Beëlzebub , den Overften der duivelen.
16. En de anderen verzogten hem, en begeerden een teeken van hem, van den hemel.
17. Maer hy merkte hunne gedachten, en fprak tot hen : een iegelyk ryk, indien het met zich. zelvcn oneens wordt, wordt woest; en het een jb.uis valt op het andere.
18. Is dan de fatan ook met zich zei ven oneens; hoe zal zyn ryk beftaen ? dewyl gy zegt, dat ik de duivelen uitdryf door Beëlzebub;
19. Maer is het, dat ik de duivelen door Beëlzebub uitdryve: doof wien dryvenze uwe kinderen, uit ? Daerom zullen zy uwe regters zyn.
20. Maer is het, dat ik door den vinger Gods de duivelen uitdryve, zoo komt immers het ryk Gods tot u!
21. Wanneer een fterkgewapende zyn paleis bewaert, blyft het zyne met vrede.
22. Maer als 'er een fterker over hem komt, en hem overwint, ontneemt hy hem zyn harnas, op 't welk hy zich verliet, en deelt den roof uit.
23. Wie niet met my is , die is tegen my; en wie niet met my vergadert, die yerftrooit.
24. Wanneer de onreine geest van den menfche uitvaert , doorwandelt hy dorre plaetfcn, zoekt rust, en vindtze niet: dan zegt hy: ik zal wederom keeren naer myn huis, uit 't welk ik gegaen ben.
25. En als hy komt, vindt hy 't met bezems geveegd, en verfierd.
26. Dan gaet hy henen, en neemt zeven geesten, by zich, die erger zyn, dan hy zelf; en als zy daerin komen, wonen zy aldaer; en het wordt daer na met den zelfden mensch erger, dan te voren.
17, En



3a ; EuangcliëiT én Epistclcn •
27. En het gefchiedde, toen hy dat fprak dat 'er eene-vrouw onder 't volk hare ftem ophief, en fprak ~ tot hem : zalig is het lyf, dat' u gedragen heeft; en de borften, welken gy gezogen hebt!
28. Maer hy fprak: ja! zalig zyn de genen, die Godswoord hooren en bewaren!
Epistel op den IV. Zondag van het Lyden (Ocu/i.j Efef. V. 1.
I. ^00 zyt nu Gods navolgers, als de lieve kin-JLj deren:
2. En wandelt in de liefde, gelyk Christus ook ons lief gehad heeft , en zich zeiven voor ons overgegeven, tot een gave en oifer , Gode tot eenen zoeten reuk.
3. Maer hoerery , en alle onreinheid of gierigheid, laet niet van u gezegd worden: gelyk den Heiligen bctaemt:
4. Ook fchandelyke woorden, en zottenklap, of gekkerny, die u niet betamen: maer veel meer dankzegging!
5. Want dat moet gy weten , dat geen hoereerder , of onreine, of gierigaerd (die een afgodendicnaer is,) erfenis heeft aen het ryk van Christus en God.
6. Laet niemand u verleiden met ydcle woorden : want om dezer wille komt Gods toorn over de kinderen des ongeloofs.
7. Daerom zyt hunne medegenoten niet:
8. Want gy waert weleer duisternis, maer nu [zyt gy] een licht in den Heere: wandelt, als de kinderen des lichts.
9. [Want de vrucht des Geeftcs is allerlei goedertierenheid, en geregtigheid, en waerheid.]
Euangelie op den V. Zondag van het Lyden. (L<etar.:j Joann. VI. 1.
I. T^aer na voer Jezus weg over de zee aen de
u> ftad Tiberlas, in Galileé'.
2. En veel voiles trok hem na, daerom dat zvde teekencn zagen, weiken hy aen de kranken deed.
3. En



op Zondagen, enz. jf
- 3. En Jezus ging opwaerds, op eenen berg, en zette zich aldaer met zyne Jongeren.
4. En het Pacsl'chen, 't feest der Joden, was naby.
5. Toen hief Jezus zyne oogen op, en ziet dat veel Volks tot hem komt, en fpreekt tot Filippus, waer koopcn wy brood, opdat dezen eten ?
6. (Maer dat zeide hy om hem te verzoeken ; want hy wist wel, wat hy doen wilde.)
7. Filippus andwoordde hem : twee honderdpenningen waerde broods is niet genoeg onder hen, opdat een iegelyk van hen een weinig neme.
8. Een zyner Jongeren, Andreas , de bieder van Simon Petrus, fpreekt tot hem :
9. Hier is een jongen, die heeft vyf garften brooden en twee visfehen: maer wat is dat onder zoo velen ?
10. Maer Jezus fprak: maekt, dat het volk zich legere. En daer was veel gras aen die plaets. Toen legerde het zich by vyf duizend mannen.
11. En Jezus nam de brooden, dankte, en gaf ze den Jongeren; en .de Jongeren den genen, die zich gelegerd hadden: desgelyks ook van de visfehen , zoo veel als hy wilde.
12. En toen zy verzadigd waren, fprak hy tot ' zyne Jongeren : vergadert de overgebleven brokken, opdat 'er niets verga.
13. Toen vergaderden zy , en vulden twaelf korven met brokken van de vyf garften brooden, die overbleven den genen,, die gefpysd waren.
14. Toen nu de menfchen dit teeken zagen, 't geen Jezus deed, fpraken zy: dat is waerlyk de Profeet, die in de wereld komen zal,
15. Toen Jezus nu merkte, dat zy komen zouden, en hem grypen,om hem tot Koning temaken, ontweek hy wederom op den berg, hy zelf alleen.
Epistel op den V. Zondag van het Lyden. (/.istare.) Gal. IV. 21. 21. nr egt my, Gy die onder de wet wilt zyn! hebt gy de wet niet gehoord ? 22. Want daer ftaet gefchreven , dat Abraham twee zonen, had : eenen van de dienstmaegd, den anderen van de vrye.
C 33. Maer



34: Euangeliën en Epistelen
23. Maer die van de dienstmaegd was, is naer 't vleesch geboren : maer die van de vrye, is door de belofte [geboren].
24. Deze woorden beduiden wat. Want dat zyn de twee Testamenten: het eene van den bergSina, dat tot knegtfehap baert, 't welk is Agar.
25'. Want Agar is de berg Sina in Arabiën , en ftrekt tot aen Jerufalem, dat ten dezen tyde is, en dienstbaer is met zyne kinderen.
26. Maer dat Jernfalem, dat daer boven is, dat is de vrye; die is de moeder van ons allen :
27. Want daer ftaet gefchreven : wees vrolyk, Gy onvruchtbare , Gy die niet baert! en breek voort, en roep, Gy die niet vruchtbaer zyt! want de eenzame heeft veel meer kinderen , dan die den man heeft.
28. Maer wy , lieve Broeders ! zyn als Izaak, kinderen der belofte;
29. Maer gelyk als in dien tyd, die naer 't vleesch geboren was , dien vervolgde, die naer den geest geboren was, zoo gaet het thands ook toe.
30. Maer wat fpreekt de fchrift ? Stoot de dienstmaegd uit met haren zoon : want de zoon der dienstmaegd zal nieterven, met den zoon der vrye.
31. Zoo zyn wy dan, lieve Broeders! geen kinderen der dienstmaegd, maer der vrye.
Euangelie op den VI. Zondag van het Lyden.' (Judica.} Joann. VIII. 46.
46. Y177 ie onder u kan my van eene zonde overVV tuigen? Maer is 't dat ik u de waerheid zeg, waerom gelooft gy my niet?
47. Wie van God is, die hoort Gods woorden: daerom hoort'gy niet: want gy zyt niet van God.
48. Toen andwoordden de jóden, en fpraken tot hem: zeggen wy nicc regt, dat gy een Samaritaen Zyt, en den duivel hebt?
49. Jezus andwoordde : ik heb geenen duivel; maer ik eer mynen Vader, en gy onteert my.
50.., Ik zoek niet myne eer:' maer daer is een die dezelve zoekt en oordeelt. , -
51. Voor-



■ op Zondagen, enz. SS
51. Voorwaer, voorwaer ik zeg u: is het, dat iemand myn woord houden zal, die zal den dood niet zien in eeuwigheid.
52. Toen fpraken de Joden tot hem: nu bekennen wy, dat gy den duivel hebt. Abraham is geftorven, en de Profeten, en gy fpreekt: is 't dat iemand myn woord houdt, die zal den dood niet fmaken in eeuwigheid.
53. Zyt gy meerder dan onze vader Abraham, die gcft.or.ven is ? En de Profeten zyn geftorven. Wat maekt gy van u zeiven ?
54. Jezus andwoordde: is het, dat ik my zeiven eere, zoo is myne eer niets ; maer daer is myn Vader, die my eert, den welken gy zegt: hy zy uw God;
55. En gy kent hem niet; maer ik ken hem; en ware het, dat ik zeide: ik ken hem niet ; zoo wierd ik een leugenaer, gelyk gy zyt: maer ik ken hem, en houd zyn woord.
56. Abraham, uw vader, werd blyde, dat hy mynen dag zien zoude, en hy zag hem en verheugde zich.
57. Toen fpraken de Joden tot hem: gy zyt nog geen vyftig jaren oud, en hebt Abraham gezien?
58. Jezus fprak tot hen: voorwaer, voorwaer, ik zeg u: eer dat Abraham werd, ben ik.
59. Toen namen zy fteenen op, dat zy op hem wierpen. Maer Jezus verborg zich , ,en ging ten tempel uit.
Epistel op den VI. Zondag van het Lyden. CJadka.) Hebr. IX. 11. li. T\/Taer Christus is gekomen, opdat hy zy een
1V1 Hoogepriester der toekomende goederen, door een grooter en volkomener hut, die niet mep de hand gemaekt is, dat is , die zoo niet gebouwd is.
12. Ook niet door bloed der bokken of kalveren: maer hy is door zyn eigen bloed eenmael in het heilige ingegaenen heeft eene eeuwige verlosfing gevonden
1?. Want is 't. dat het bloed der osfen en der Ci bok-



j6 Euangeliën en Epistelen
bokken , en de asch van de koe, gefprengd, de
onreinen heiligt tot de ligchamelyke reinigheid:
14. Hoeveel te meer zal het bloed van Christus, die zich zeiven , onbevlekt, door den heiligen Geest, Gode geofferd heeft, onze gewetens reinigen van de doode werken, om den levenden God te dienen ?
15. En daerom is hy ook een Middelaer des nieuwen Testamcnts: opdat door den dood, die gefchied is tot verlosfing van de overtredingen (die onder het eerfte Testament waren,-) de genen, die geroepen zyn, de beloofde eeuwige erffenis ontvangen zouden.
Op den Zendag voor het Pacschfeest, wordt een gedeelte der lydensgefchiedcnis, en geen Euangelie- noch Epistelltof verhandeld.
Euangelie op het Paaschfcest. Mark. XVI. r. 1. BT" n toen de fabbathdag voorby was, kochten
I2> Maria Magdalena, en Maria van Jakobus en Salome, fpeceryen, opdat zy kwamen en hem zalfden.
1. En zy kwamen by het graf, op eenen der fabbathen, zeer vroeg, toen de zon opging.
3. En zy fpraken onder eikanderen: wie wentelt ons den fteen van de deur des grafs ?
4. En zy zagen derwaerds, en werden gewaer, dat de fteen afgewenteld was: want hy was zeer groot.
5. En ingaende in het graf, zagen zy eenen jongeling ter regtehand zitten, die had een lang 'wit
' kleed aen; en zy ontzetten.
6. Maer hy fprak tot haer : ontzet u niet: gy zoekt Jezus van Nazareth , den gekruistcn; hy is opgeftaen , en is hier niet: ziet daer de plaets, alwaer zy hem nederleiden.
7. Maer gaet henen en zegt het aen zyne Jongeren en aen Petrus, dat hy u zal'VOorgaen naer GaUlec: .daer zult gy hem zien, gelyk hy u gezegd heeft.
8. En zy gingen fnellyk uit, en vloden van het graf: want bevimr en ontzetting was haer overgekomen: en zy zeiden niem.nd iets'; want zy waren .bevreesd.
Epis-



op Zondagen, enz.- $>
Epistel op het Paeschfeest. i Kor. V. 7. 7. "pxaerom, veegt het oude zuurdeeg uit: opdat
i_J gy een nieuw deeg zyt, gelyk gy ongezuurd zyt. Want wy hebben ook een Paeschlam, [dat is,] Christus, voor ons geofferd.
8. Daerom laet ons Paefchen houden, niet in het oude zuurdeeg, ook niet in het zuurdeeg der boosheid en ondeugendheid, maer in het zoete deeg der louterheid en der waerheid.
Euangelie op den IL. dag van het Paeschfeest. Luk. XXIV. 13.
13. T7 n ziet, twee' van hen gingen, op den zelfden 1_> dag, in een vlek, dat was van Jerufalem zestig veldwecgs, welks naem was Emmaüs:
14. En zy fpraken met eikanderen van alle deze gefchiedenisfen.
15. En het gefchiedde , toen zy alzoo fpraken en onder clkanderen vroegen, naderde Jezus tot hen, en wandelde met hen.
ió. Maer hunne oogen werden gehouden, dat zy hem niet kenden.
17. En hy fprak tot hen: wat zyn dat voor redenen , dewélken gy tusfchen u verhandelt onderweegs, en zyt treurig?
18. Toen andwoordde een, genoemd Klcopns, en fprak tot hem: zyt gy alleen onder de vreemdelingen te Jerufalem , die niet weet, wat in deze dagen daer binnen gefchied is?
19. En hy fprak tot hen : wat ? En zy zeiden tot hem: dat van Jezus van Nazareth, dewelke was een Profeet, magtig van daden en woorden, voor God en al het volk:
20. Hoe onze Hoogepriestcrs en Overften hem overgeleverd hebben ten oordeel des doods , en gekruist;
21. Maer wy hoopten, dat hy Isracl zoude verlosfen; en boven dat alles, is heden de derde dag, dat zulks gefchied is.
22. Ook hebben ons verfchrikt fommigc vrouwen van de onzen, die vroeg by het graf geweest zyn,
C 3 " 23. En



3? Euangelicn en Epistelen
23. En zyn ligchaem niet gevonden hebben , komen en zeggen, dat zy een gezicht van Engelen gezien hebben, die zeggen, dat hy leeft.
24. En eenigen van ons gingen henen naer het graf, en vonden het, zoo als de vrouwen zeiden t maer hem vonden zy niet.
25. En hy fprak tot hen: o gy Dwazen en Tragen van harte te gelooven al het geen de Profeten gefproken hebben!
26. Moest niet Christus zulks lyden,en tot zyne heerlykheid ingaen ?
27. En begon van Mofes en alle Profeten, enleide hun alle fchriften uit, die van hem gezegd waren.
28. En zy kwamen naby het vlek, daer zy henen gingen; en hy ftelde zich, als of hy verder wilde gaen.
29. En zy dwongen hem, en zeiden: blyf byons; want het wil avond worden, en de dag heeft zich geneigd. En hy ging in, om by hen te blyven.
30. En het gefchiedde , toen hy met hen aen tafel zat, toen nam hy het brood, dankte, brak het en gaf 't hun.
31. Toen werden hunne oogen geopend, en kenden hem: en hy verdween voor hen.
32. En zy fpraken onder eikanderen : brandde niet ons hart in ons, toen hy met ons fprak, op den weg, als hy ons de fchrift opende?
33. En zy ftonden ter zeiver uuré op, keerden weder naer Jerufalem, en vonden de elve vergaderd, en die by hen waren,
34. Dewelkcn zeiden: de Heer is waerachtig opgeftaen, en Simon verfchenen.
35 En zy verhaelden hun wat op den weg gefchied was, en hoe hy van hen gekend was, daeraen, toen hy het brood brak.
Epistel op den II. dag van het Paeschfeest. Handel. X. 34. 34. T?n Petrus deed zynen mond open, en fprak: m2j nu bevind ik met waerheid, dat God den perfoon niet aenzict :
35. Maer in allerlei volk, wie hem vreest en regt doet, die is hem aengenaem.
36. Gy



op Zondagen, enz. 39 "' 36. Gy weet wel van de prediking, welke God tot de kinderen Israéls gezonden heeft, en laten •verkondigen den vrede door Jezus Christus, (die een Heer is over alle dingen.)
37. Dif-: door het geheele joodfche land gefchied is, en begonnen in°Gaü!cë', na den doop , dien Joannes predikte:
3$. Hoe God denzelfden Jezus van Nazareth gezalfd heeft met den heiligen Geest en met kragt; die alom gereisd is, en heeft wclgcdaen en gezond gemaekt allen , die van . den duivel overweldigd waren: want God was met hem.
39. En wy zyn getuigen van at het geen hy gedaen heeft in het joodfche land, en te Jerufalem-: dien hebben zy gedood,en aan een hout gehangen.
40. Denzelven heeft God opgewekt, tenderden dage. en hem laten openbaer worden:
41'. Niet allen den volke, maer ons , den vooruitverkoren getuigen van God, ons, die met hem gegeten en gedronken hebben , na dat hy van den dooden opgeftacn is :
42. En hy heeft ons geboden, te prediken den volke, en te getuigen, dat hy is verordineerd van God tot eenen Regter der levenden en der dooden.
43. Van dezen geven alle-profeten getuigenis, dat door zynen naem allen, die in hem gelooven, Vergeving der zonden ontvangen zullen.
Euangelie op den I. Zondag na het Paeschfeest. (Quaji modo geniti) Joann. XX. 19.
I9-1\/Ïaer °P clcn avonci van dcn fcelfde^i fabbath, fVjL toen de jongeren vergaderd en de deuren toegefloten waren, uit vrees voor de Joden', kwam Jezus, en trad in het midden, en fprak tot hen: vrede zy met u!
20. En als hy dat zeidc, toonde hy hun de handen en zyne zyde. Toen werden de jongeren blyde, dat zy den Heer zagen.
21. Toen fprak Jezus wederom tot hen: vrede zy met u! gelyk de Vader my gezonden heeft, 'zoo zend ik u.
C 4 aa. Eu



4© Euangelié'n en Epistelett
m* En toen hy dat zeide , blies hy ze aen en fprak tot hen: ontvangt den heiligen Geest:
23. Wien gy de zonden vergeeft, dien zynzy vergeven ; en wien gy ze behoudt, dien zyn zy behouden.
24 Maer Thomas, een der twaelve,die tweeling genoemd is, was niet by hen, toen Jezus kwam.
25. Toen zeiden de andere jongeren tot hem: wy hebben den Heer gezien. Maer hy zeide tot hen: ten zy dat ik in zyne handen zie de lidteekens der nagelen, en legge myne vingers in de lidteekens der nagelen , ten legge myne hand in zyne zyde, zoo wil ik 't niet gelooven.
26. En over agt daaen waren zyne jongeren weder daer binnen, en Thomas met hen. Jezus komt, toen de deuren gefloten waren , en treed in het midden, en fpreekt: vrede zy met u!
27. Daer na fpreekt hy tot Thomas : reik uwe vingers herwaerds, en zie myne handen; en reik uwe hand herwaerds, en leg ze in myne zyde; en •zyt niet ongeloovig, maer geloovig.
28. Thomas andwoordde, en fprak tot hem: myn Heer, en myn God!
29. Jezus fpreekt tot hem: dewyl gy my gezien hebt, 'Thomas! zoo gelooft gy: Zalig zyn die niet Zien, en toch gelooven.
30. Ook deed Jezus vele andere teekenen voor zyne Jongeren, die niet gefchreven zyn in dit boek:
3 r. Maer dezen zyn gefchreven, opdat gy gelooft, dat Jezus zy de Christus , de Zoon Gods, en dat gy door het geloof het leven hebt, in zynen naem.
Epistel op den I. Zondag na het Paeschfeest. CQt/aJJ modo geniti~) 1 Joan. V. 4.
4- \¥7an!: ailes wat van Gc>d geboren is,overwint W de wereld; en ons geloof is de overwinning, die de wereld overwonnen heeft.
5. Maer wie is 't, die de wereld overwint, dan &ïc gelooft, dat Jezus Gods Zoon is ?
6. Deze is 't, die met water en bloed komt, Jezus de Christus: niet met water alleen, maer met water en bloed; en de Geest is 't, die getuigt, dat de Geest waerheid is :
7. Waat



\ . op Zondagen, enz. 4j
7. Want drie zyn'er, die getuigen in den hemel: de Vader, het Woord, en de heilige Geest; en deze drie zyn een.
8. En drie zyn 'er, die getuigen op de aerde: de Geest , en het water, en het bloed; en die drie zyn by el kanderen.
9. Is het , dat wy 't getuigenis der menfchen acnnemen, zoo is Gods getuigenis grooter: want Gods getuigenis is dit , 't welk hy getuigd heeft van zynen Zoon.
10. ' Wie in den Zoon Gods gelooft, die heeft dat getuigenis by zich.
Euangelie op den II. Zondag na het PaescaV feest. QMiJericordias Domirii} Joimn.X. 12. 12."Ik ben een goed herder: een goed herder laet
1 zyn leven voor de Ichapcn. Maer een huurling, die geen herder is, wien de fchapen niet eigen zyn, ziet den wolf komen, en verlaet de fchapen, en vliedt; en de wolf grypt en verftrooit de fchapen.
13. Maer de huuriing vliedt: want hy is een huurling, cn acht de fchapen niet.
14. Ik ben een goed herder , en ken de mynen, en ben bekend den mynen:
15. Gelyk myn Vader my kent, en ik ken den Vader: en ik laet myn leven voor de fchapen.
16. En ik heb nog andere fchapen, die niet zyn van dezen ftal; en dezelvcn moet ik ook toebrengen; en zy zullen myne item hooren; en het zal éénc kudde en een herder worden-
Epistel op den II; Zondag na het Paeschfeest. (Mijcricordias Bminfy 1 Petri II. 21. 21./Christus heeft voor ons geleden, en ons een voorbeeld nagelaten, opdat gy zyne voetfrappen zoudt navolgen:
22. Die geen zonden gedaen heeft; ook is'er geen bedrog in zynen mond gevonden.
23- Die niet weder fchold, toen hy gefcholden werd ; niet dreigde, toen hy leed: maer hy gaf 't over aen dien, die regt oordeelt. H- Die «nze zonden zelf in zyn ligchaem heeft C 5 ge.



Euangelié'n en Epistelcn geofferd op het hout: opdat wy de zonden afgeftorven zynde, der gerechtigheid leven zouden: door wiens wonden gy genezen zyt :
25. Want gy'waert als de dwalende fchapen; maer gy zyt nu bekeerd tot den Herder en Bisfchop uwer zielen.
Euangelie op den III. Zondag na het Paeschfeest. (Jiibilate) Joann. XVI. 16.
16./"Yver een kleine wyl, zoo zult gy my niet V_» zien, en weder over eene kleine wyl, zoo zult gy my zien: want ik ga tot den Vader.
17. Toen fpraken eenigen van zyne jongeren onder eikanderen: wat is dat, 't geen hy tot ons zegt: over eene kleine wyl, zoo zult gy my niet zien; en weder over eene kleine wyl, zoo zult gy my zien j en ik ga tot den Vader ?
18. Toen fpraken zy: Wat is dat, 'tgeen hy zegt: over eene kleine wyl ? Wy weten niet, wat hy zegt.
19. Toen merkte Jezus, dat zy hem vragen wilden , en fprak tot hen : daer van vraegt gy onder eikanderen , dat ik gezegd heb: over eene kleine wyl, zoo zult gy my niet zien,en weder over een kleine wyl, zoo zult gy my zien.
20. Voorwaer, voorwaèr ik zeg u: gy zult wecnen en huilen, maer de wereld zal zich verblyden; maer gyzult treurig zyn: doch uwe treurigheid zal tot vreugde worden.
21. Eene vrouw, als zy baert, heeft zy treurigheid : want hare uur is gekomen; maer als zy het kind gebaerd heeft,zoo denkt zy niet meer aen den angst, om de blydfchap, dat een mensch ter wereld geboren is.
22. En gy hebt ook nu treurigheid; maer ik za! u weder zien, en uw hart zal zich verblyden, en uwe blydfchap zal niemand van u nemen ;
23. Én, op den zelfden dag , zult gy my niets vragen.
Epis-



op Zondagen, enz. 43 • Epistel op den III. Zondag na het Paeschfeest.
(Jubilate) 1 Petr. II. II. 11. T icve Broeders! ik vermaen 11, als vreemdeLr lingen en pelgrims , onthoudt u van de Vleeschlyke lusten, die tegen de ziel 'ftryden :
12. En leidt eenen goeden wandel onder de heidenen : opdat de genen, die van u agtcrklappen, als van misdadigers, uwe goede werken zien, en God. pryzen , als 't nu aen den dag komen zal.
13. Zyt onderdanig alle menfehelyke ordeninge, om des Heeren wil , 't zy den Koning, als den Overftcn:
14. Of den Hoofdlieden, als die van hem gezonden worden , tot wraek over de misdadigers, en tot lof der vromen :
15. Want dat is de wil Gods, dat gymet weldoen toeftopt de onwetendheid der.dwaze menfchen:
16. "Als vrye , doch niet als of gy de vryheid hadt, tot een dekzel der boosheid; maer als knegten Gods.
17. Doet allen man eer aen. Hebt de broeders lief. Vreest God. Eert den Koning.
Euangelie op den IV. Zondag na het Paeschfeest. (Cantate') Joann. XVI. 5.
5. "!\/Baer nu ga ik henen tot dien, die my gezonIVj. den hééft', en niemand onder u vraegt my: waer gaet gy henen ?
6. Maer om dat ik zulks tot u gefproken heb, is uw hart vol treurigheid geworden.
7. Maer ik zeg u de waerheid: het is u goed dat ik henen ga. 'Want is 't, dat ik niet henen ga, zoo komt de Trooster niet tot; u: maer is 't, dat ik ga, zoo zal ik hem tot ü zenden.
8. En als dezelve komt , die zal de wereld beftratTen om de zonde, om de geregtigheid, en om het oordeel
9. Om de zonde, dat zy in my-nict gelooven.
10. Maer om de geregtigheid , dat ik tot den Vader ga, en gy my voortaen niet [meer] ziet.
11.Om



44 Euangeliën en Epistelen
tu Om het oordeel , dat de Vorst der wereld geoordeeld is.
ia. Ik heb u nog veel te zeggen •, maer gy kunt het nu niet dragen
13. Maer wanneer hy , de Geest der waerheid, komen z l, die zal u in alle waerheid leiden: want hy zal van zich zeiven niet fpreken, maer 't geen hy hooren zal , dat zal hy fpreken; en wat toekomende is, zal hy u verkondigen.
14. Dezelve zal my verklaren : want van het myne zal hy 't nemen en u verkondigen.
15. Alles wat de Vader heeft, is het myne: daerom heb ik u gezegd : hy zal 't'van het myne nemen, en u verkondigen.
Epistel op den IV. Zondag na het Paeschfeest. (Cantate) Jak. I. 17. t% A 11e goede gave,en alle volkomen gave, komt x\ van'boven neder, van den Vader des lichts; by wien geen verandering is, noch wisfeling des lichts en der duisternisfe.
. i&. Hy heeft ons gebaerd naer zynen wil, door het woord der waerheid ; opdat wy zouden zyn eerftehngen zyner fchepfelen.
19. Daerom, lieve Broeders! een iegelyk mensch zy fnel om te hooren, maer langzaem om te fpreken, en langzaem tot toorn;
20. Want de toorn des menfchen doet niet het geen voor God regt is.
21. Daerom legt alle onreinheid en alle boosheid af, en neemt aen met zachtmoedigheid het woord, dat in u geplant is, 't welk uwe zielen kan zalig maken.
Euangelie op den V.Zondag na het Paeschfeest. (/^ocem Jticuaditatis , Joann XVI. 23. 33.\ 7oorwaer, voerwaef , ik zegu: is het dat V gy den Vader iets bidden zult, in mynen Ttaem, zoo zal hy 't u geven.
?4. Dus lang hebt gy niet gebeden , in mynen *-aem : bidt, zoo zult gy ontvangen, opdat uwe hlydfchap volkomen zy.
e$. Zulks



op Zondagen, enz. 45
55. Zulks heb ik tot u door byfpveuken gefproken : maer de tyd komt, dat ik niet meer door byfpreuken met u fpreken zal, maer u vry uit verkondigen van mynen Vader.
26. Op dien zelfden dag zult gy biddpn, in mynen naem: en ik zeg u niet, dat ik den Vader voor a bidden zal:
2.7. Want hy, de Vader zelf, heeft u lief, daerom dat gy my lief hebt, en gelooft, dat ik van God ben uitgegaen.
28.Ik ben van den Vader uitgegaen, en gekomen in de wereld ; wederom verlaet ik de wereld, en ga tot den Vader.
29. Zyne jongeren zeggen tot hem: z'et, nu fpreekt gy vry uit en zegt geen byfpreuk.
30. Nu weten wy, dat gy alle dingen weet, en niet behoeft dat iemand u vraegt: daerom gelooven wy, dat gy van God uitgegaen zyt.
Epistel op den V. Zondag na het Paeschfeest. Qfocem Jucunditaiis) Jak. I. 22.
22.T^/f aer zyt doenders des woords,en niet alleen ±V1 hoorders, waermede gy u zeiven bedriegt:
23. Want zoo iemand een hoorder des woord is, en geen doender, die is gelyk een' man, die zyn ligchaemlyk aengezigt beziet in eenen fpiegel:
24. Want als hy zich bezien heeft, gaet hy terftond weg, en vergeet, hoe hy gefteld ware.
25. Maer wie doorziet in de volkomen wet der vryheid en daer in blyft, en geen vergeetlyk hoorder is, maer een doender, die zal zalig zyn in zyne daed.
• 26 Maer zoo iemand onder u zich laet voor ftaen, dat hy God dient, en houdt zyne tong niet in toom , maer verleidt zyn hart, diens godsdienst is ydel.
'•■ 7. Een reine en onbevlekte godsdienst voor God den Vader is deze: de weezen en weduwen in hunne droefTenis te bezoeken, en zichzelven van de wereld onbevlekt te bewaren.
Euaa-



• 46 Euangeliè'n cn Epistclen
Euangelie op het Feest van Christus hemclvaert,
Mark. XVI. 14. 14. HPen laetften, toen de elvc aen tafel zaten, x openbaerde hy zich en bcftraftc hun ongeloof, en de hardigheid hunner harten, dat zy niet 'geloofd hadden den genen,die hem gezien hadden, weder opgeltaen.
15. En hy fprak tot hen: gaet henen in de geheele Wereld,en predikt het Euangelie aen alle creaturen.
16. -Wie gelooft en gedoopt wordt, die zal zalig worden: maer wie niet gelooft, dié zal verdoemd worden.
17. Maer de teckenen, die volgen zullen degenen , die gelooven, zyn dezen: in mynen naem zullen zy duivelen uitdryven: met nieuwe tongen fpreken:
t8. Slangen verdryvcn; en is 't dat zy iet doodelyks drinken, 't zal hen niet fchadcn ; op de kranken zullen zy de-handen leggen, zoo zal 't beter met hen worden.
19. En, na dat de Fleer met hen gcfproken had, werd hy opgenomen ten hemel, en zit ter regtehand Gods.
20. En zy gingen uit en predikten aen alle plaetfen; en de Heere werkte met hen, en bekragtigde het woord door daerop volgende teekenen.
Epistel op het Feest van Christus hemelvaert. Handel. I. 1.
l. 1~"\e eerfte reden heb ik wel gedaen, lieve TheoSuJ filus! van al 't geen dat Jezus begon, beide te doen en te lecren,
2. Tot op den dag , dat hy opgenomen wierd, na dat hy den Apostelen, welke hy had verkoren, door den heiligen Geest bevel gegeven had ;
3. Welken hy zich zeiyen na zyn lyden levende vertoond had door menigerlei bewyzen ; en liet zich zien onder hen , veertig dagen lang, en fprak met hen van het ryk Gods. -
4. En als hy hen vergaderd had , beval hy hun dat zy van Jerufalem niet wyken zouden ; maer wachten op de beloftenis des Vaders, welke gy fTprak hy,] van my gehoord hebt:
5, Want



op Zondagen, enz. 47
5. Want Joannes heeft met water gedoopt; maer gy zult met den heiligen Geest gedoopt worden, niet lang na deze dagen.
6. Die nu te zamen gekomen waren, vroegen hem , en fpraken : Heer ! zult gy in dezen tyd Israël het ryk weder oprichten ?
7. Maer hy fprak tot hen: het betaemt u niet te weten tyd of uur, welke de Vader zyn magt heeft voorbehouden.
8. Maer gy zult de kragt des heiligen Geestes ontvangen, die op u komen zal; en gy zult myne getuigen zyn te Jerufalem, en in geheel Judeë en Samariö, en tot aen 't einde der aerde.
9. En toen hy dat gezegd had, werd hy opgenomen , dat zy 't zagen, en een wolk nam hem weg voor hunne oogen.
10. En als zy hem nazagen ten hemel varen, ziet! toen ftonden by hen twee mannen , in witte kleederen,
11. Die ook zeiden: gy Mannen van Galileëlwat ftaet gy, en ziet naer den hemel ? Deze Jezus, die van u is opgenomen ten hemel, zal komen, gelyk gy hem hebt gezien ten hemel varen.
Euangelie op den Zondag, na het Feest van Christus hemelvaert. (Exaudi) joann. XV. 26. XVI. 1.
,a& \/|aer wanneer de Trooster komen zal, welIV1 ken ik U zenden zal van den Vader, de
Geest der waerheid , die van den Vader uitgaet,
die zal van my getuigen; 27. En gy zult ook getuigen; want gy zyt van
begin af by my geweest. Hoofdft. XVI. 1. Zulks heb ik tot u gefproken,
opdat gy u niet ergert.
2. Zy zuilen u in den ban doen ; maer de tyd komt, dat al wie u doodt, zal meenen, dat hy Gode eenen dienst daermede doe.
3. En dat zullen zy u daerom doen,.dewyl zy noch mynen Vader, noch my kennen.
4. Maer zulks heb ik tot u gefproken,opdat, als de tyd komen zal, gy daer aen gedenkt, dat ik 't u
ge-



48 Euangeliè'n en Epistelen
gezegd heb: maer dat heb ik u van 't begin afgiet gezegd; want ik was by u.
Epistel op den Zondag na het Feest van Christus hethëlvaert: (Exaudi) i Petr. IV. 8. 8. ^oo zyt nu matig en nuchteren tot het gebed.
Jlj Maer voor alle dingen hebt een vurige liefde tot elkandercn ; want de liefde bedekt ook de menigte der zonden.
9. Wcest gastvry onder eikanderen, zonder murmureren.
10. En de een diene den anderen, een iegelyk met de gave, welke hy ontvangen heeft, als de goede huishouders der menigerlei genade Gods.
11. Is 't'dat iemand fpreekt, dat hy 'tfpreke, als Gods woorden. Is 'c dat iemand een ambt heeft, dat hy 't doe, als uit het vermogen, 't welk God geeft : opdat God in alle dingen geprezen worde, door Jezus Christus,welken zy eer en geweld, van eeuwigheid, tot eeuwigheid! Amen!
Euangelie op het Pinkfterfcest Joann. XIV. 23. 23. Tezus andwoordde, en fprak tot hem: wie my J lief heeft, die zal myne woorden houden; en myn Vader zal hem liefhebben; en wy zullen tot hem komen , en woning by hem maken.
24. Maer wie my niet lief heeft, die houdt myne woorden niet. En het woord, 't welk gy hoort, is niet 't myne , maer des Vaders, die my gezonden heeft.
25. Zulks heb ik tot u gefproken, terwyl ik by u geweest ben.
26. Maer de Trooster, de heilige Geest, welken myn Vader zenden zal, in mynen naem, dezelve, zal 't u alles leeren, en u indachtig maken allea,, wat ik u gezegd heb
27. Den vrede laet ik u : mynen vrede geef ik u: niet geef ik u, gelyk de wereld geeft. Uw hart verfchrikkc niet, en vrecze niet!
28. Gy hebt gehoord , dat Ik u gezegd heb: ik ga henen, en kom weder tot u. Hadt gy my lief, zoo zoude gy u verolyden, omdat ik gezegd heb:
ik



Op Zondagen, enz. 49 ik ga-tot den Vader : want de Vader is grooter dan ik.
29. En nu heb ik 't u gezegd, eer dat het gefchiedt,opdat, als 'tnu gefchieden zal, gy gelooft.
30. Ik zal voortaen niet veel meer met u fpreken; want de Vorst dezer wereld komt, en heeft niets aen my:
31. Maer opdat de wereld erkenne, dat ik den Vader liefheb, en dat ik zoo doe, gelyk de Vader my geboden heeft: ftaet op, en laten wy van hier gaen.
Epistel op het Pir.kfterfeest. Handel. II. 1. j. T7*n als de dag van pinkfteren vervuld was, JDj waren zy alle eendragtiglyk by elkander.
2. En daer gefchiedde , fnellyk, een ruisfchen van den hemel, als van eenen geweldigen wind, en vervulde het geheele huis, daer zy zaten.
3. En men zag aen hen gedeelde tongen , als waren zy vurig; en hy zette zich op eenen iegelyken van hen:
4. En zy werden allen vol des heiligen Geestes, en begonnen te prediken met andere tongen, naer dat de Geest hun gaf uit te fpreken.
5. En daer waren Joden, te Jerufalem wonende, die waren godvruchtige mannen uit allerlei volk, dat onder den hemel is.
6 Toen nu deze ftem gefchiedde , kwam de menigte te zamen en werd verbaesd : want een iegelyk hoorde, dat zy met zyn talen fpraken;
7. En zy ontzetten zich, en fpraken onder eikanderen- ziet! zyn niet alle dezen, die daer fpreken, uit Galileë:
8. Hoe hooren wy dan een iegelyk zyne tael, in welke wy geboten zyn?
9. Parthers en Meders, en Elamieten, en wy, die wonen in Mefopotamiën, en in Judeë en Cappadocië, Pontus en Afië,
10. Frigië en Pamfilië, Egipte en aen de einden der Libiën , by Kirenen, en Uitlanders van Rome, Joden en Jodengenoten;
11. Kreters en Arabiers: wy hooren ze met onze Tongen de groote daden Gods fpreken.
D 12. Zy



50 Euangeliè'n en Epistelen
12. Zy ontzetten zich allen en werden verbysterd, en Ipraken tot elkander: wat zal dat worden ?
13. En de anderen hadden hunnen fpot daermede, en fpraken: zy zyn vol van zoeten wyn.
Euangelie op den II dag van het Pinkfterfcest. Joann. 111. jó. 16.TVTant alzoo lief heeft God de wereld gehad, W dat hy zynen eeniggeboren Zoon gaf: opdat allen,' die- in hem gelooven , niet verloren worden, maer het eeuwig leven hebben:
17. Want God heeft zynen Zoon niet gezonden in de wereld, opdat hy de wereld oordcele; maer dat de wereld door hem zalig worde.
18. Wie in hem gelooft, wordt niet geoordeeld: maer wie niet gelooft, is alreeds geoordeeld: want hy gelooft niet in den naem des eeniggeboren Zoons Gods.
19. En dit is het oordcel, dat het licht in de wereld gekomen is, en de menfchen beminden meer de duisternis dan het licht , want hunne werken waren boos..
20 Wie kwaed doet haet het licht, en komt niet aen het licht , opdat zyne werken niet beftraft worden.
ai. Maer die de waerheid doet, komt aen het licht, dat zyne werken openbaer worden: want zy zyn in God gedaen.
Epistel op den II. dag van het Pinkfterfeest. Handel. X. 42.
42. ¥7 n hy heeft ons geboden, te prediken den volke, LLi en te getuigen, dat hy"is verordineerd van God tot eenen Regter der levenden en der dooden.
43. Van dezen geven alle Profeten getuigenis, dat door zynen naem, allen, die in hem geloóven, vergeving der zonden ontvangen zullen.
44. Toen Petrus nog deze woorden (prak, viel de heilige Geest op allen, die dat woord aenhoorden.
45? En de geloovigen uit de befnyding, die met Petrus gekomen waren, ontzetten" zich, dat ook
op



op Zondagen, enz. gi ©p de heidenen de gave des heiligen Geestes uitgegoten wierd:
46. Want zy hoorden, dat zy met tongen fpraken en God hoog prezen.
47 Toen andwoordde Petrus: mag ook iemand het water weren, dat dezen niet gedoopt worden, die den heiligen Geest ontvangen hebben , gelyk ook wy ?
48. Eu hy beval hen te doopen in den naem des Heeren. Toen baden zy hem, dat hy eenige dagen
daer bleef. '
~ Euangelie op het Feest der h. Drie-eenheid.
Joann. III. 1. i.T?n daer was een mensch onder de Farizeë'n,
Ï2j genoemd Mikodemus , een Overfte onder de Joden.
2. Die kwam tot Jezus by nacht , en fprak tot hem: Meester! wy weten dat gy zyt een leeraer van God gekomen: want niemand kan de teckencn doen , welken gy doet jMfenzy dan dat God met hem zy.
3. Jezus andwoordde, en fprak tot hem: voorwaer, voorwaer, ik zeg u: 't zy dan dat iemand op nieuw geboren worde, zoo kan hy het ryk Gods niet zien.
4. Nikodemus fpreekt tot hem : hoe kan een mensch geboren worden, als hy oud is ? Kan hy ook wederom in zyn moeders ligchaem gaoja en geboren worden ?
5. Jezus andwoordde : voorwaer, voorwaer, ik zeg u: 't en zy dan dat iemand geboren worde uit water en Geest, zoo kan hy in het ryk Gods niet komen:
6. Wat van het vleesch geboren wordt, is vleesch ; en wat van den Geest géboren wordt, is Geest.
7. Verwonder u niet", dat ik u gezegd heb: gy moet op nieuw geboren worden.
8. De wind blaest waer hy wil, en gy hoort zyn fuisren wel, maer gy weet niet, van waer hy komt, en waer hy henen gaet; alzoo is een iegelyk, die uit den Geest geboren is.
- Da 9-N*-
9



52 Euahgelié'n en Epis'telen
9. Nikodemus andwoordde, en fprak tot hem: hoe mag zulks gefchieden ?
10. Jezus andwoordde, en fprak tot hem : zyt gy een meefter in Israël, en weet dat niet ?
11. Voorwaer , voorwaer, ik zeg u : wy fpreken 't geen wy weten, en getuigen wat wy gezien hebbenden gy neemt ons getuigenis niet aen.
12. Gelooft gy niet, als ik u van acrdfche dingen zeg; hoe zoudt gy geloovcn, indien ik u van hemclfchedingen zeggen zoude-:-'
13. En niemand' vaert ten hemel , dan die van den hemel ncdergekomen is: namelyk des menfchen Zoon, die in den hemel is.
14. En gelyk Mofes in de woestyne eene flans verhoogd heeft, alzoo moet des menfchen Zoon. verhoogd worden,
15. Opdat allen, die in hem gelooven, niet verloren worden, maer het eeuwig leven hebben.
Epistel op het Feest der h; Drie-eenheid. Rom. XI. 33. welk eene diepte des rvkdoms, beideder wysheid en der kennisfé Gods! hoe geheel onbegrypelyk zyn zyne oordeclen, en ondoorgrondelyk zyne wegen!
34. Want wie heeft den zin des Heeren gekend? of wie is zyn raedgever geweest?
35- Of wie heeft hem'te voren iets gegeven, opdat 't hem weder vergolden worde?
36. Want van hem, en door hem, en in hem zvn aUe^dmgea Hem zy eer, in eeuwigheid! Amen
Euangelie op den I. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Luc. XVI. 19. ï'9-T?n daer was een ryk man, die kleedde zich
JLrf met purper en kostelyk Ivnwaet; en leefde alle dagen heerlyk en in vreugde.
20. En daer was een arm man, genoemd Lazarus, die lag voor zyne deur vol zweerën;
21. En begeerde zich te verzadigen van de kruimen , die van des ryken tafel vielen; echter kwamen de honden, engten hem-zyne zweeren.;
i ,a2*



op de Zondagen, enz. 53
1% En het gefchiedde, dat de arme fticrf, en werd gedragen van de Engelen in Abrahams lchoot : cn de ryke Itierf ook en werd begraven.
2 a Als hy nu in de helle en in de kwale was., hief hy zyne oogen op, Cn zag Abraham van verre, en Lazarus in zynen fchoot;
24 Riep en fprak: Vader Abraham ! ontferm u over my,en-zend Lazarus,dat hy het uiteritezyns vingers in het water ftippc , en verkoele myne tong: want ik lyde pyn in deze vlam!
25. Maer Abraham fprak: gedenk, Zoon! dat gy uw o-ocd ontvangen hebt in uw leven; en Lazarus daertegen heeft het kwacd ontvangen: maer nu wordt hy getroost, en gy wordt gepymgd.
26 'En boven dat alles, is tusfehen ons en u een. croote kloof bevestigd, zoo dat de genen, die van hier wilden afvaren tot u, zouden met kunnen, en ook niet van daer tot ons overvaren.
27. Toen fprak hy: zoo bid ik u, Vader! dat gy hem zendt in myns Vaders huis:
28 Want ik heb nog vyf broeders, dat hy hun bctuige , opdat zy ook niet komen in deze plaets der kwale, ; ,
29. Abraham fprak tot hem: zy hebben Mofes en de Profeten; laten zy dezelven hooren.
20 Maer hy fprak: neen, Vader Abraham! maer ware het, dat 'ef een van de dooden tot hen ging, zoo zouden zy boete doen.
a 1 Hy fprak tot hem ■: hooren zy Mofes en de Profeten niet, zoo zullen zy ook niet gelooven, iehoon iemand van de dooden opftond.
Epistel op den I. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. 1 Joann.TV. 16.
:G /"> o:l is de liefde, cn wie in de liefde blyft, VJ blvft in God, en God in hem.
17. Daeracn is de liefde by ons volkomen, opdat wy eene vrymoedigheid hebben, op den dag des oordeels: want gelyk hy is, zoo zyn wy ook in, deze wereld.
18. Vrees is niet in de liefde, maer de voikomen
D 3 Rtf-



54 Euangeliè'n en Epistelen
liefde dryft de vrees uit; want de vrees heeft pyn.
Maer wie vreest, is niet volkomen in de liefde.
19. Laten wy hem lief hebben; want hy heeft ons eerst lief gehad.
20. Is 't dat iemand zegt : ik heb God lief, en haet zynen broeder , die is een leugcnaer. Want wie zynen broeder niet lief heeft, dien hy ziet; hoe kan hy God liefhebben, dien hy niet ziet?
21. En dit gebod hebben wy van hem : wie God lief heeft, dat die ook zynen broeder lief hebbe.
Euangelie op den II. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Luc. XIV. 16.
16. ]P|aer was een mensch, die mackte een groot JlJ' avondmael, cn noodigde velen daertoe.
17. En zond zynen knegt uit ter uure des avondmaels,om den genoodigden te zeggen: komt; want alle ding is bereid.
io. En zy begonnen allen, de een na den anderen, zich te ontfchuldigen. De eerfte fprak tot hem : ik heb eenen akker gekocht, en moet uitgaen, en hem bezien ; ik bid u, ontfchuldig my.
19. En de andere fprak: ik heb vyf jokosfen gekocht , en ik ga nu henen, om die te bezien; ik oid u, ontfchuldig my.
20. Ln de derde fprak : ik heb een vrouw genomen , daerom kan ik niet komen.
21. En de kncgt kwam,en zeide dat zynen Heer weder. Teen werd de Huisheer toornig, en fprak tot zynen kncgt: ga haestelyk uit op de flratcn cn fteegen der fuul, en breng de armen,en kreupelen, cn lammen, en blinden hier in.
22. En de knegt fprak: Heer! het is gefchied, wat gy bevolen hebt; maer daer is nog [meer] ruimte.
23. En de Heer fprak tot den knegt: ga uit op de landftraten, en aen de tuinen, cn dwing ze in te komen ; opdat myn huis vol worde.
24. Maer ik zeg u, dat geen van die mannen,die genoodigd zyn, myn avondmael fmaken.zal.
Epis»



op Zondagen, enz. 55 Epistel op den II. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. 1 Joann. III. 13. 33. Y 7 er wondert u niet, myne Broeders! indien. V de wereld u haet.
14. Wy weten, dat wy uit den dood in het leven gekomen zyn ; want wy hebben de broeders lief. Wie den broeder niet lief beeft, blyft in den dood.
15. Wie zynen broeder haet, is een doodflagcr; en gy weet, dat geen doodflagcr het eeuwige leven heeft by zich blyvende.
16. Hieraen hebben wy de liefde gekend, dat hy zyn leven voor ons gelaten heeft; en wy moeten ook het leven voor de broederen laten.
17. Maer als iemand de goederen dezer wereld heeft, cn ziet zyn' broeder gebrek hebben, en fluit zyn hart voor hem toe : hoe blyft de liefde Gods by hem?'
18. Myne Kinderkens! laten wy niet liefhebben met woorden ; noch met de tonge; maer met de daed cn met waerheid.
Euangelie op den III. Zondag na het Feest der h. Drie eenheid, Luc. XV. 1. 1. T7n daer genaekten tot hem allerlei tollenaers 11> en zondaers, opdat zy hem hoorden.
2. En de Farizeen en Schriftgeleerden murmureerden cn fpraken: deze neemt de zondaers aen, en eet met hen.
3. En h'y zeide tot hen deze gelykenis , en fprak:
4. Welk mensch is 'er onder u, die honderd fchapen heeft, en is 't dat hy een van dezelven verliest , die niet de negenennegentig in de woeftyne laet, en henen gaet naer het verloreae, totdat hy 't vindc ?
5. En wanneer hy 't gevonden heeft , zoo legt hy 't op zyne ichouderen met vreugde.
ó. En wanneer hy t'huis komt, roept hy zyne vrienden en gebaren en fpreekt tot hen; verblydt \\ met my; want ik heb myn fchaep gevonden, dat verloren was.
7. Ik zeg 11: alzoo zal ook vreugd in den hemel D 4 zyn



56 Euangeliè'n en Epistelen
zyn over eenen zondaer, die boete doet, voor negenennegentig regtvaerdigen, die de boete niet behoeven.
8 Of, welke'vrouw is 'er, die tien .penningen heeft,.is 't dat zy eenen daer van verliest,dieeeen licht: pntfteke, en het huis veege, cn zoeke met naerftighcid, totdat zy hem vindc?
9. En wanneer zy hem gevonden heeft, roept zy hare vriendinnen en geburinnen , en fpreektverblydt u met my, want ik heb mynen pennin^ gevonden, dien ik verloren had. 0
10. Alzoo ook, zeg ik u, zal 'er vreugd zyn voor de Engelen Gods, over één zondae?, die boete doet. >
Epistel op den III. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. 1 Petr. V. 6.
6. T7erootmoedigt u dan onder de geweldige hand V Gods, opdat hy u verhooge op zynen tyd .
voor u alle UWC Z°rg °P hCm' WanC hy
8. Weest nuchtcren en waekt: want uw wederparty dc duivel, gact rondom, als een brullende leeuw5< en zoekt, wien hy vcrfiindc,
9- Dien wederftaet vast in 't geloof: en weet, dat even dat zelve lyden over uwe broeders in de wereld gaet.
10. Maer dc God aller genade, die ons in Jezus Christus geroepen heeft tot zyne eeuwige hccrlvkhcid, die zelve zal u, gy die eenen kleinen tyd lydt, volbereiden, fterken, kragtig maken, gronden.
n. Hem zyn eer cn magt, van eeuwigheid tot eeuwigheid! Amen. &
Euangelie op den IV. Zondag na het Feest der h. Drie eenheid. Luk. VI. 36.
j6.-p|erhalvcn zyt bermhartig, gelyk ook uw JU*. Vader bermhartig is. 37. Oordeelt niet, zoo wordt gy niet geoordeeld; verdoemt niet, zoo wordt gy niet verdoemd; vergeelt, zoo wordt u vergeven;
38. Geeft



op Zondagen, enz. 57
58. Geeft, zoo wordt u gegeven; eene volle, gedrukte, gefchudde, cn overvloedige maet zalmen in uwen fchoot geven : want met die zelfde maet, met welke gy meet, zal men u weder meten.
39. En hy zeide hun eene gelykenis : kan ook een blinde cenen blinden den weg wyzen ? Zullen zy niet beide in de gragt vallen ?
40. De Jonger is niet boven zyn Meester; wanneer de Jonger is ais zyn Meester , zoo is hy volkomen.
41. Maer , wat ziet gy cenen fplinter in uws broeders oog, en den balk in uw oog wordt gy niet gewaer ?
42. Oi hoe kunt gy zeggen tot uwen broeder: houd ftrl, Broeder! ik zal den fplinter uit uw oog trekken ; en gy ziet zelf den balk in' uw oog niet ? Gy Huichclacr ! trek eerst den balk uit uw oog; en zie dan, dat gy den fplinter uit uws broeders oog trekt.
Epistel op den IV. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Rom. VIII. 18.
18. Ty/arit ik houd het daervoor, dat het lyden W van dezen tyd niet wacrdig is de hcerlykheid, die aen ons zal geopenbaerd worden:
19. Want het angstiglyk haken van 't fchepfel wacht op de.openbaring der kinderen Gods.
20. Nademael het fchepfel onderworpen is aen de ydelheid zonder zynen wil ; maer om diens wil, die 't onderworpen heeft op hoop :
21. Want, ook dat zelfde fchepfel zal vry worden van den dienst des verganglyken wezens, tot de heerlyke vryheid der kinderen Gods :
22 Want wy weten, dat al het fchepfel met ons zucht, en beangst is tot nog toe.
23. En met alleen zy, maer ook wy zeiven,wy, die de eerftclingcn des gecstes hebben, haken ook by ons zeiven naer de kindfehap, en wachten op onzes ligchaems verlosfing.
D 5 Euan-



5*
Euangeliën en Eplstclen
Euangelie op den V. Zondag na het Feest der H. Drie-eenheid. Luk. V. i.
i. TTn het gefchiedde, toen het volk op hem aenHj drong, om het woord Gods aen te hooren, en dat hy ftond aen de zee Genczareth:
2. En zag twee fchepen aen dc zee ftaen; maer de visfchers waren 'er uitgetreden , en wiesfehen hunne netten:
3. Trad hy in een van die fchepen , 't welk' Simons was, en bad hem dat hy 't een weinig van land zoude voeren. En hy zette zich neder, cn leerde het volk uit hetfehip.
4. Maer als hy had opgehouden te fpreken, zeide hy tot Simon: vaer op de hoogte, en werp uwe netten uit, dat gy eenen togt doet.
5. En S.mon andwoordde cn fprak tot hem : Meefter ! wy hebben den geheelen nacht gearbeid en niet gevangen ; maer op uw woord zal ik het net uitwerpen.
6. En toen zy dat deden , befloten zy eene groote menigte visfehen; cn hun net fcheurde.
7. En zy wenkten hunne gezellen, die in 't andere fchip waren, dat zy zouden komen en hen helpen trekken. En zy kwamen, cn vulden beide de Ichepen vol, alzoö dat zy zonken.
8. Toen Simon Petrus dat zag, viel hy aan Jezus knieën, en fprak: Heer, ga van my uit; ik ben een zondig mensch.
' 9. Want hem was eene verfchrikking acngekomen., en allen die met hem waren, over dezen vischtogt, dien zy met eikanderen gedaen hadden.
10, Insgelyks ook Jakobus en Joannes, de zonen van Zebedeus, Simons medegezellen. En Jezus fprak tot Simon : vrees niet, want van nu aen zult gy menfchen vangen.
11. En zy voerden de fchepen aen land, cn verHeten alles, en volgden hem na.
Epis-



op Zondagen, enz. 59
Epistel op den V. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. 1 Petr. III. 8.
8. j\/gacr eindelyk zyt allen te zamen gelyk !V1 gezind: medelydend, broederlyk,.bermhartig, vriendelyk:
9. Vergeldt niet kwaed met kwaed, of fcheldwoordcn met Ichcldvvoorden; maer daercntegen zegent: en weet , dat gy daertoe geroepen zyt, opdat gy den zegen moogt bederven:
10. Want wie leven wil, en goede dagen zien, die ftllle zyne tong, dat zy niet kwaed ipreke,en zyne lippen, dat zy niet bedriegen ;
11. Hy kcere zich van het kwade, en doe het goede; hy zoeke vrede, cn jage denzelven na;
12. Want de oogen des Heeren zien op de regtvaerdigen, en zyne ooren op hun gebed: maer het aengezicht des Heeren ziet op de genen , die kwaed doen.
13. En wie is 't , die u fchaden kan, is 't dat gy het goede navolgt?
14. En of gy ook lydt om de geregtigheid, zoo zyt gy toch zalig. Maer vreest hun pogchen niet, cn verfchrikt niet:
15. Maer heiligt Godt den Heer in uwe harten.
Euangelie op den VI. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid, Matth. V. 20.
ao. YVTant ik zeg u: 't en zy dat uwe geregtigW heid beter zy dan die der Schriftgeleerden en Pariaeen, zoo zult gy niet in het hemclryk komen.
21. Gy hebt gehoord, dat tot de Ouden gezegd is: gy zult niet dooden: maer wie doodt, die zal vot?r her, gerigt fchuldig zyn.
22. Maer ik Keg u: wie op zynen broeder toornig is, die is voor het gerigt fchuldig. Maer wie tot zynen broeder zegt: Racha! die is voor den Raed fchuldig. Maer'wie zegt: gy Dwaes! die is aen 't hclfche vuur fchuldig.
23. Daerom , wanneer gy uwe gaven offert op
het



Go Euangelièh en Epistelen
het altaer, cn wordt aldaer indachtig , dat uw
broeder iets tegen u heeft;
24. Zoo laet uwe gaven aldaer voor het altaer, en ga eerst henen, cn verzoen u met uwen broeder; en kom dan, en offer uwe gave.
25. Verdraeg u met uwe wederparty terftond, tcrwyl gy nog met hem op den weg zyt: opdat dc wederparty u niet t'ecnigen tyd overleveren den Regter, en de Rcgtcr u overlcverc den dicnacr, en gy wordt in den kerker geworpen.
26. Voorwaer ik zeg u; gy zult daer niet uitkomen , totdat gy zelf den laetften penning bctaelt.
Epistel op den VI. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid, Rom. VI. 3.
3. \V7cet gy niet, dat wy allen , die in Jezus W Christus gedoopt zyn , in zynen dood gedoopt zyn?
4. Zoo zyn wy immers met hem begraven door den doop in den dood: opdat, gelyk Christus is opgewekt van dc dooden, door de tieerlykheid des Vaders , alzoo zullen wy ook in een nieuw leven wandelen.
5. Want is het, dat wy met hem geplant worden tot gelyken dood , zoo zullen wy ook der opftandi'nge gelyk zyn:
6 Dewyl wy weten, dat onze oude mensch met ' em gekruist .is; opdat het zondig ligchaem ophoude, dat wy voortaen dc zonde niet dienen.
7. Want wie gcltorvcn is, die is geregtvaerdigd van de zonden.
8. Zyn wy nu met Christus geftorven, zoo gelooven wy, dat wy ook met hem leven zullen,
9. En weten , dat Christus, van de dooden verwekt, niet meer fterft; dc dood zal niet meelever hem heerfchen:
10. Want dat hy geftorven is , dat is hy der zonde geftorven éénmael: maer dat hy leeft, dat keft hy Gode.
11. Alzoo ook gy,houdt u daervoor,dat gyder zonde geftorven zyt, en Gode leeft, ia Christus Jezus, onzen Hccre.
Euan-



op Zondagen, enz. fa
Euangelie op den VII. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Mark. VIII. i. l.Tn dien tyd, toen daer veel volks was, en men
J. niet te eten had, riep hy zyne jongeren tot zich, en fprak tot hen :
2. My jammert des volks : want zy zyn nu drie dagen by my gebleven, en hebben niet te eten,
|i En indien ik ze zonder eten van my liet te huis gaen , zouden zy op den weg verfmachten: want eenigen waren van verre gekomen.
4. Zyne jongeren andwoordden hem: vanwaer krygen wy brood , hier in de woestyne, dat wy ze verzadigen?
5. En hy vroeg hen: hoe veel brooden hebt gy ? Zy zeiden: zeven.
6. En hy beval het volk neder te zitten op de aerde. En hy nam de zeven brooden, en dankte cn brak ze, en gaf ze zynen jongeren, opdat zy dezelven voorleiden. En zy leiden ze aen 't volk voor.
7. En zy hadden een weinig vischjes ; en hy 'dankte, en beval, dezelven ook voor te dragen.
8. En zy aten, en werden verzadigd, en namer. de overige brokken op, zeven korven.
9. En zy waren byna vier duizend, die gegeten hadden-, en hy liet ze van zich.
Epistel Op den VII. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Rom. VI. 19. 19. Tk moet menfchelyk daervan fpreken, om de I zwakheid uws vleescbs: gelyk gyuwe leden begeven hebt ten dienst der onreinheid, cn van dc eene ongeregtigheid tot de andere; alzoo begeeft ook nu uwe leden ten dienst der geregtigheid, dat zy 'heilig worden :
20. Want toen gy- knegten' der zonden waert, waert gv vry van de geregtigheid.
21. Wat hadt gy toen ter tyd voor vrucht: over welke gy u nu fchaemt ? want het einde dcrzelve is de dood.
22. Maer nu gy van de zonde vry •, en Gods knegten geworden zyt, zoo hebt. gy uwe vrucht,
■ ' dat



62 Euangelié'n en Epistelen
dat gy heilig wordt , en het einde, het eeuwig
leven.
23. Want dc dood is de bezolding der zonde; maer de gave Gods is het eeuwig leven in Christus Jezus, onzen Heere.
""Euangelie op den VUL Zondag na het Feest
der h. Drie-eenheid. Matth. VII. 15. 15. rj iet voor u, voor de valfchc Profeten , die in éLê fchaepskleedcren tot u komen; maer inwendig zyn zy grvpendc wolven :
16. Aen hunne vruchten zult gy ze kennen. Kan men ook druiven lezen van de doornen? of vygen van de distelen ?
17. Alzoo ieder goede boom brengt goede vruchten voort; maer een kwade boom kan geen goede vruchten voortbrengen.
18. Een goede boom kan geen kwade vruchten voortbrengen, en een kwade boom kan geen goede vruchten voortbrengen.
19. j'.en ieder boom , die gecne goede vruchten voortbrengt, wordt afgehouwen en in het vuur geworpen.
20. Daerom aen hunne vruchten zult gy ze kennen.
21. Zy zuilen niet allen , die tot my zeggen : Heer, Heer! in het hemelryk komen ; maer die doen den wil myns Vaders in den hemel.
o2. Velen zullen tot my zeggen op dien dag: Heer, Heer! hebben wy niet in uwen naem geprofeteerd ? Hebben wy niet uwen naem duivelen uitgedreven? hebben wy niet in uwen naem vele daden gedaen ?
23 Dan zal ik hun belyden: ik heb u nog nooit gekend; wykt allen van my, gy Kwaeddoeners!
Epistel op den VIII. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Rom. VIII. 12. 12 T 00 zyn wy nu,lieve Broeders! fchuldenaers, niet van het vleesch , dat wy naer het vleesch zouden leven:
13. Want is 't dat gy naer't vleesch leeft., zoo zult gy moeten fterven: maer is 't dat gy door den geest de werkingen van 'tvleesch doodt, zoo zult gy leven. ° 14. Waac



op Zondagen, enz. 6&
14. Want die de Geest Gods dryft,die zyn Gods kinderen.
15. W ant gy hebt geen' knegtelvken geest ontvangen , dat gy wederom vreezen moest: maer gy hebt eenen kinderlyken geest ontvangen, door welken wy roepen: Abba [lieve] Vader!
16. Dezelve Geest geeft onzen geest getuigenis , dat wy Gods kinderen zyn.
17. Zyn wy dan kinderen, zoo zyn wy ook erfgenamen : te weten, Gods erfgenamen, en medeerfgenamen van Christus: is 't dat wy anders met hem lyden, opdat wy ook mede tot de heerlykheicl verheven worden.
Euangelie op den IX. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Luk. XVI. 1.
1. T7n hy fprak ook tot zyne jongeren: daer was JLi een ryk man ; die had eenen huishouder ; die werd voor hem berucht, als of hy zyne goederen doorgebragt had.
2. En hy riep hem, en fprak tot hem: hoe hoor ik dit van u ? Doe rekening van uwe huishouding ; want gy moogt voortaen geen huishouder fmeérj zyn.
3. De huishouder fprak by zichzelven: wat zal ik doen ? myn Heer neemt het ambt van my: graven Kan ik niet; ook fchaem ik my te bedelen.
4. Ik weet wel wat ik doen zal, wanneer ik nu van het ambt gezet worde, dat zy my in hunne huizen nemen.
5. En hy riep tot zich alle fchuldenaers zvns Heeren, en fprak tot den eerften: hoe veel. zyt' gyr mynen Heer fchuldig?
6. Hy fprak: honderd tonnen olie. En hy fprak tot hem : neem uwen brief,zet u neder, en fchryf haeet vyftig.
7. Daerna fprak hy tot den anderen: en gy, hoe veel zyt gy fchuldig ? hy fprak: honderd mudden tarwe. En hy lprak tot hem : neem uwen BMeS* en fchryf tagcig,
fc. Eri de Heer prees den onregtvaerdigen hur-
ti.u-



04 Euangelièh eri Epistcler.
houder , dat hy kloekelyk gedaen had : want de kinderen dezer wereld zyn kloeker, dan de kinderen des lichts, in hun géflacht.
9. En ik zeg u ook : maekt u vrienden met den onregtvaerdigen Mammon : opdat wanneer gy nu gebrek hebt,zy u aennemen in dc eeuwige hutten. Eoistel op den IX. Zondag na het Feest der h. Drie eenheid. 1 Kor. X. 6.
6- T\/Ïaer ^at 's ons tot een VüorDccid gefchied, ' iVi. opdat wy ons niet zouden laten' gelusten het kwade, gelyk als genen lust hadden.
7. Wordt ook geen afgodendienaers, gelyk als fommigen van genen werden : gelyk 'er gclchreveri ftaet: het volk zat neder, om te eten en te drinken ; en ftond op om te fpeléli,
8. Laten wy ook geen hocrcry bedryven , gelyk fommigen van hen hocrery bedreven, en vielen op eenen dag drieëntwintig duizend.
9. En laten wy ook Christus niet verzoeken , gelyk fommigen van hen hem verzogten, en werden van de flangen vernield.
10. Murmureert ook niet, gelyk fommigen van hen murmureerden, en werden vernield door den verderver.
11. Dat alles gefchiedde hun tot een voorbeeld; en 't is gefchreven ons tot waarfchouwing , op welken het einde der wereld gekomen is.
ia. Daerom, wie zich laet dunken, dat hy ftaet, die mag wel toezien, dat hy niet valle.
13. Daer is u nog geene dan menfehelyke verzoeking overgekomen: maer God is getrouw, die u niet laet verzogt worden boven uw vermogen; maer maekt, dat de verzoeking zoo een einde neme, dat gy die kunt verdragen.
Euangelie op den X. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Luk. XIX. 41.
4i.T7n als hy naby kwam, zag hy de ftad aen en
Jjj weende over haer, en fprak: . 42. Ach! dat gy'het wist, zoo zoudt gy indezen
uwen



op Zondagen, enz. 65 «wen tyd ook bedenken , wat tot uwen vrede dient; maer nu is 't voor uwe oogen verborgen ; i
43. Want de tyd zal over u komen, dat uwe vyanden om u, en om uwe kinderen mee u, een bolwerk zullen flaen, u belegeren, en van alle zyden benaeuwen,
44. En u zullen flechten, en gecnen fteen op den anderen laten : daerom, dat gy niet erkent den tyd, in welken gy bezogt zyt.
45. En hy ging in den tempel, en begon uit te dry ven die daerin verkogten cn kogten,
46. En fprak tot hen: daer ftaet gefchreven: myn huis is een bedehuis; maer gy hebt het tot eenen moordenaers kuil gemaekt.
47. En hy leerde dagelyks in den tempel; maer de Hoogepriesters, en de Schriftgeleerden, cn dc voornaemften van 't volk ftonden daernaer dat zy hem doodden,
48. En vonden niet, wat zy doen zouden; want -al het volk hing hem aen, en hoorde hem.
Epistel op den X. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. 1 Kor. XII. 1. i.T 7an de geeilelyke gaven nu, wil ik u, lieve V Broeders! niet onthouden.
2. Gy weet, dat gy heidenen zyt geweest, en zyt henen gegaen tot de ftomme afgoden, zoo als gy geleid werdt.
3. Daerom maek ik u bekend, dat niemand Jezus vervloekt , die door den Geest Go3s fpreektj en niemand kan Jezus eenen Heer noemen, dan door den heiligen Geest.
4. Daer zyn menigerlei gaven ; maer het is *een Geest.
5. En daer zyn menigerlei ambten ; maer het is een Fleer.
6. 'En daer zyn menigerlei kragten; maer het is een God,, die werkt alles in allen.
.. 7. In cenen iegclyken bewyzen zich de gaven des Gcestes tot het [gemeene] voordeel.
8. Den eenen wordt gegeven door den Geest te fpreken van dc wysheid, den anderen Wurdt gegcE ven



66 Euangeliè'n en Epistelen
ven te fpreken van de kennis, naer denzelfden Geest:
9. Eenen anderen het geloof, in denzelfden Geest; eenen anderen de gaven om gezond te maken, in denzelfden Geest;
10. Eenen anderen wonderen te doen ; eanen anderen profetie ; eenen anderen de geesten te onderfcheiden; eenen anderen menigerlei fpraken; eenen anderen dc fpraken uit te leggen.
11. En dat alles werkt dezelfde eenlge Geest, en deelt eenen iegelyk het zyne toe, naer dat hy wil.
Euangelie op den XI. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Luk. XVIII. 9. 9. T7 n hy zeide tot fommigen, die zich zeiven ver-
JLli maten; dat zy vroom waren, en de anderen verachtten, zulk eene gelykenis:
10. Twee menfchen gingen opwaerds in den tempel om te bidden; de een was een farizeeuw, de ander een tollenaer.
11. De farizeeuw ftond , en bad by zich zelvcn aldus: ik dank u, God ! dat ik niet ben als andere heden , roovers, onregtvaerdigen , ovcrfpelers ; noch ook als deze tollenaer:
• 12. Ik vast tweemael in de week, en geef de tiende van alles wat ik heb.
13. En de tollenaer ftond van verre, en wilde ook zyne oogen niet opheffen ten hemel; maer floeg aen zyne borst, en fprak: God! wees my, zondaer, genadig!
14. Ik zegu: deze ging af geregtvaerdigd naer zyn huis voor genen: want wie zich zeiven verhoogt , die zal vernederd worden ; en wie zich zeiven vernedert, die zal verhoogd worden.
Epistel op den XI. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. 1 Kor. XV. 1.
1. T\/ïaer ik vermaenu, lieve Broeders! aen'tEuanrVl gelie,'t welk ik u verkondigd heb,'twelk
gy ook aengenomen hebt, in 't welk gy ook ftaet : a* Door 't welk gy ook zalig wordt, naer welke
wy-



op Zondagen, enz. êf •Wyzc ik 't u verkondigd heb, is 't dat gy 't behouden hebt-, 't en ware dan, dat gy te vergeefs geloofd had:
3. Want ik heb u ten eerften gegeven, 't geen ik ook ontvangen heb , dat Christus geftorven is voor onze zonden naer de fchrift,
4. En dat hy begraven is , en dat hy weder Opgeftaen is, ten derden dage, naer de fchrift,
5. En dat hy gezien geworden is van.Kefas, daerna van de twaelve;
6. Daerna is hy gezien geworden van meer dan vyf honderd broederen op eénmael: van welken nog velen leven; maer fommigen zyn ontflapen.
7. Daerna is hy gezien geworden van Jakobus, daerna van alle de Apostelen.
8. Ten laetften na allen, is hy ook van my, als eene ontydige geboorte, gezien geworden:
9. Want ik ben de minfte onder de Apostelen, als die niet waerdig ben, dat ik een Apostel heet, daerom dat ik de gemeente Gods vervolgd heb.
10. Maer van Gods genade ben ik 't geen ik ben , en zyn genade aen my is niet te vergeefs geweest: maer ik heb veel meer gearbeid, dan zy allen: doch niet ik, maer Gods genade, die in my is.
Euangelie op den XII Zondag na hét Feest der h. Drie eenheid. Mark. VII. 31.
3l.T7n toen hy weder uitging uit de landftreek Vj van Tirus en Sidon, kwam hy aen de galilefche zee , midden onder de landftreken der tien Steden. N
32. En zy bragten tot hem eenen dooven, die ftom was ; en zy baden hem, dat hy de hand op hem leide.
33. En hy nam hem van het volk alleen, en leide hem de vingers in de ooren, en fpoog uit, en raekte zyne tong aen,
34. En zag op naer den hemel, zuchtte en fprak tot hem: hephetah: dat is, doe u open.
35. En terftond deden zich zyne ooren open, en de band zyner tonge werd los, en hy fprak regt.
E a 36. En



6& Euangeliën en Epistelen
• 36. En hy verbood hun, dat zy 't niemand zeg? gen zouden : maer hoe meer hy 't hun verbood, hoe meer zy 't "Uitbreidden :
. 37. En zy verwonderden zich boven mate zeer, en fpraken: hy heeft 't alles wel gemaekt; de dooven maekt hy hoorènde, en de fprakclozen fprekende. ]
' Epistel op den XII. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. 1 Kor. 111. 4.
4'. T7 n zoodanig een betrouwen hebben wy door . i~V Christus tot God.
■ 5. Niet dat wy bekwaem zyn van ons zeiven, iets te denken, als van ons zeiven: maer dat wy bekwaem zyn, is van God :
6. Die"ons ook bekwaem gemaekt heeft, om het gmbt des nieuwen Testaments te voeren: niet der letter, maer des Geeftes; want de letter doodty maer de Geest maekt levende:
7. Maer is 't dat het ambt, dat door de letteren, doodt , en in dc ftecnen is gebeeld, klaerheid had ,, zoo; dat de kinderen van Israël niet konden aenzien het -aengezigt van. Mofes , wegens dc klaerheid zyns aengezigts die echter ophoudt :
8. Hoe ! zoude -niet veel meer het ,ambt des Geestes klaerheid hebben ?
9. Want is 't dat het ambt, dat de verdoemenis predikt,"klaerheid heeft, veel meer heeft het ambt, dat de geregtigheid predikt, overvloedige klaerheid. : 10. Ja,- zelfs is dat zelve, voor zoo verre 'tvcrklaerd was, voor geen klaerheid te houden, tegen deze' uitnemende klaerheid:
,11. Want, indien dat klaerheid had, 't geen ophoudt ;- veel meer zal dit klaerheid hebben, 't geen blyft;-
- Euangelie op den'XIII. Zondag na het Feest. - - :- der h. Drie-eenheid. Luk. X. 23.
23.'.Y71 n hy keerde zich tot zyne jongeren ,. en L-w fprak inzonderheid ; za'lig zyn de oogen, die zien 't geen gy ziet : 2:4r .Want ik zég u .: vele Profeten en Koningen
. -B ...... ^ . .. '-• ' " "Wil-



op de Zondagen,~ enz." '69 wilden-zien 't geen gy ziet, en hebben"»t niet gezien; cn hooren 't "geen gy hoort, cn hebben 'c niet gehoord..
. 25. En ziet, toen ftond 'er een fchriftgeleerdc op, verzoet hem , en fprak: Meefter! wat moet; ïk doen, dat ik het ecuwig leven beerve?
2ó. En hy fprak tot hem: hoe ftaet 'er in de wet gefchreven? Hoe leest gy?
27. Hy andwoordde, en fprak: gy zult God, Uwen Heer , lief hebben 'van ganfehen harte, van gantlcher ziele, van alle kragtcn, en van ganfehen gemoede; en uwen naesten als u zeiven.
28. En hy fprak tot hem : gy hebt regt geandWQord: doe dat, zoo zult gy leven.
29. Maer hy wilde zich zelvcn regtvaerdigen , en fprak tot Jezus: wie is dan myn naestc ?
. 30. Toen andwoordde Jezus, en fprak: daer wasten mensch, die, ging van Jerufalem af naer Jericho , cn viel onder de moordenaers; die trokken hem uit, flocgen hem, en gingen weg, en lieten hem halfdood liggen.
31. En het gefchiedde by geval, dat een Priester den zelfden weg aftrok; en toen hy hem zag, ging hy voorby.
32. Dcsgclyks ook een Leviet, toen hy by die. plaets kwam, en zag hem, gkg hy voorby.
33. Maer een Samaritaen reisde, en kwam daer henen; en toen hy hem zag, jammerde hem zyner,
34. Ging tot hem, verbond hem zyne wonden , en goot 'er olie en wyn in; en leide hem op'zynr beest, en voerde hem inde herberg , en droeg, zorg voor hem.
35. Des andéren daegs reisde hy weg, cnhaelde twee penningen uit, en gaf ze den waerd, en fprak tot hem: draeg zorg voor hem, en is 't dat gy wat meer uitgeven zult, zoo zal ik 't u betalen, als ik weder kom.
36. Welke dunkt n$ dat van deze drie de naeste geweest zy dien,diéonder de moordenaers gevallen was?,
37. Hy fprak: die bermhartigheid.aen hem deed.' Toen fprak'Jezus tot hem : zoo ga'henen eri doe , desgelyks. ■ ' • ' • 0 ' •
E 3 Epis-



70 Euangeliën en Epistelen
Epistel Op den XIII. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Gal. III. 15. 15. T ieve Broeders ! ik wil naer menfchelyke JLi wyze fpreken. Men veracht immers eens menfchen testament niet, wanneer 't bevestigd is, en men doet daer ook niet toe.
16. Nu is immers de belofte Abraham en zynen zade toegezegd. Hy zegt niet: door de zaden, als door velen : maer als door één ; door uw zaed, 't welk is Christus.
17. Maer ik zeg daervan: het testament, dat van God te voren bevestigd is op Christus, wordt niet te niet gemaekt, opdat de belofte zoude door de wet ophouden , welke gegeven is over vier honderd en dertig jaren daerna :
18. Want ware 't dat de erffenis door de wet verworven wierd, zoo wierd zy niet door de belofte gegeven: maer God heeft dezelve Abraham door de belofte vry gefchonken,
19. Wat zal dan de wet? Zy is daerby gekomen, om de zonden , tot dat het zaed komen zoude, aen welk de belofte gefchied is; en is befteld van de Engelen, door de hand des Middelaers.
20. Een Middelaer nu is niet [een Middelaer] vam eenen: maer God is de ecnige.
21. [Hoe?] is daif dc wet tegen Gods belofte? Dat zy verre. Maer ware 't dat 'er eene wet gegeven ware, die levende könde maken, zoo kwam de geregtigheid waerachtig uit de wet.
22. Maer de Schrift heeft het alles befloten onder de zonde : opdat de belofte zoude komen door 't geloof in Jezus Christus, gegeven den genen, die gelooven.
Euangelie op den XIV. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Luk. XVII. ir. 11. T? n het gefchiedde, toen hy reisde naer Jeru-
Hj falem, trok hy midden door Samarié' en Galüeë.
12. En als hy in een vlek kwam, ontmoetten hem tien melaetfche mannen; die ftonden van verre,
13. En



op Zondagen, enz. 7*
13. En verhieven hunne ftem, en fpraken: Jezus, lieve Meester! ontferm u onzer!
14. En toen hy ze zag , fprak hy tot hen: gaet henen, en toont u den Priesteren. En het gefchiedde , toen zy henen gingen, werden zy rein.
15. Maer een van hen, toen hy zag, dat hy gezond geworden was , keerde hy wederom, en prees God met een luide ftem,
16. En viel op zyn aengezigt tot zyne voeten , en dankte hem: en dat was een Samaritaeh.
17. Maer Jezus andwoordde, en fprak: zyn 'er niet tien rein geworden? Waer zyn dan de negen?
18. Is 'er niemand anders gevonden, die wederom keerde, en gaf Gode de eer, dan deze vreemdeling ?
19. En hy fprak tot hem: fta op, ga henen: uw geloof heeft u geholpen.
Epistel op XIV. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Gal. V. 16. 16. TVTandelt in den geest, zoo zult gy de lusten AV des vleefches niet volbrengen;
17. Want het vleesch lust tegen den geest, en de geest tegen het vleesch: dezelve zyn tegen elkander , dat gy niet doet wat gy wilt.
18. Maer regeert de geest u , zoo zyt gy niet onder de wet.
19. Maer de werken van't vleesch zyn openbaer, als daer zyn overfpel , hoerery , onreinigheid , dertelheid,
20. Afgodery, toovery , vyandfchap , twist , benyding, toorn, gekyf, tweedragt, fedten,
21. Haet, moord, zuipen, brasfen, en diergelyken , van welken ik u te voren gezegd heb, en zeg nog te voren , dat die zulks doen, het ryk Gods niet beërven zullen.
22. Maer de vrucht des Geestes is: liefde, vreugd, vrede , langmoedigheid, vriendelykheid, goedertierenheid, geloof, zachtmoedigheid, kuischheid.
25. Tegen zulken is de wet niet. «4. Maer die Christus toebehooren , kruisfigen hun vleesch, met de lusten en begeerten.
E 4 Euan-



0 Euangeliè'n en Epistelen
Euangelie op den XV. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Matth. VI.' 24. 24. Tyjiemand kan twee Heeren dienen, of hy zal 1 li den eenen haten , en den anderen liefhebben ; of hy zal den eenen acnhangen, en den anderen verachten. Gy kunt God niet dienen, en den Mammon.
25. Daerom zeg ik u : zorgt niet voor uw leven, wat gy eten of drinken zult: noch voor uw ligchaem , wat gy aentrekken zult. Is het leven niet meer dan dc fpys ? en het ligchaem niet meer dan de kleeding ?
. 2Ó. Aenfchouwt de vogelen des hemels ;zyzaaijen niet, zy maeijen niet,' zy vergaderen niet. in de fchuren ; en 'uw hcmelfche Vader voedtze [nogthands] zyt gy nu niet veel meer dan zy ?
27. Wie is 'er onder ü, die tot zyne lengte eene elle kan toezetten, of hy daer al om zorgt?
28. En waerom zorgt gy voor de kleeding? Aenfchouwt de leliën op het veld., hoe zy grocijen: zy arbeiden niet, en zy ('pinnen niet.
29. Ik zeg u, dat zelfs Salomon, in alle zyne Beerlykheid niet bekleed is geweest, als een van' dezelven.
30. Indien dan God het gras op 't veld zoo kleedt,' dat nogthands heden ftaet, en morgen in den oven geworpen wordt ;. zoude hy dat niet veel meer u doen? 0 gy Kleingeloovigen !
31'. Derhalven zult gy'niet zorgen, cn zeggen: wat zullen wy eten ? wat zullen wy drinken ? Wacrmcdc zullen wy ons klcedcn ?
32. Naer dat alles trachten de heidenen : want uw hemelfche Vader weet, dat gy dat altemael. behoeft.
• 33. Tracht ten eerften naer het ryk Gods, cn naer zyne geregtigheid, zoo zal u" dat altemael toevallen.
34.Daerom zorgt niet voor den anderen morgen: want de dag van morgen zal voor het-zyne zorgen : het is genoeg, dat elk dag zyne eigen plaeg hêbbe.
- . ;• Epis-



~-op. Zondagen, enz. ' ff r t Epistel op den XV. Zondag na het Feest der -
h. Drie-eenheid. Gal. V. 25. VI.' r. 25. Ts 't dat wy in den geest levert, zo laten Wy A ook in den geest Wandelen. 26. Laten wy niet naar ydele eer gierig zyn, ons onder elkander te vertoornen en te haten.
Hoofdft. VI. 1. Lieve Broeders! al ware 't ook dat een mensch van eenige feil vefrascht wierd, zoo helpt hem weder te regt,met eenen zachtmoe-digen geest, gy, die geestelyk zyt; en ziet op u zeiven, dat gy ook niet verzogt wórdt. . 2. De een drage des anderen lasten, zoo zult gy Christus wet vervullen.
3. Maer is 't dat iemand zich laet voorftaen, dat hy iet is, daer hy nogthands niets is, die bedriegt zich zeiven.
4. Maer een iegelyk beproeve zyn eigen werk; en alsdan zal hy aen zichzelven roem hebben, en niet aen eenen anderen.
5. Want een iegelyk zal zyn eigen pak dragen. . ,6. Maer die onderwezen wordt in het woord,
deele mede allerlei goeds dengenen, die hem. onderwyst.
7. Dwaelt niet: God laet zich niet befpotten, Want 't geen de mensch zaeit, dat zal hy oogften.
8. Wie op zyn vleesch zaeit , die zal van het vleesch dc verderffenis oogften,: maer wie op den geest zaeit, die zal van den geest het eeuwig leven oogften.
, 9. Laten wy dan goed doen ,, cn niet moede worden: want op zyn' tyd zullen wy ookoogften, zonder ophouden.
jo. Als wy dan nu tyd, hebben, zoo laten wy goed doen aen'icderc'ph maer allermeest aen de geloofsgenoten.
Euangelie op den XVL Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Luc. VII. 11.. 11. T7n het gefchiedde daer na , dat hy ïn eene . M* ftad, .genoemd Naïiv, ging, eri vélen van' zyne jongeren gingen met hem, en veel volks. ' E 5 12. En



74 Euangelièn en Episteten
ia. En als hy naby de poort der ftad k&ram,ziet, toen droeg men eenen dooden uit, die een eenige zoon zyner moeder was; en zy was eene weduw, en veel volks uit de ftad ging met haer.
13. En toen de Heer haer zag, jammerde hem over haer, en hy fprak tot haer: ween niet;
14. En trad toe, en raekte de baer aen; en de dragers ftonden ftil. En hy fprak: Jongeling! ik zeg u, fta op.
15. En de doade richtte zich op, en begon te fpreken; en hy gaf hem aen zyne moeder.
16. En eene vrees kwam hun allen aen, en zy prezen God, en fpraken: daer is een groot Profeet onder ons opgeftaen , en God heeft zyn volk bezogt.
17. En deze reden van hem werd verbreid over 't geheele joodfche land, en in alle omliggende landen.
Epistel op den XVI. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Efef. III. 13. iS-T^aerom bid ik, dat gy niet traeg wordt, om JLJ myne droeffenisfen, [die ik] uwentwege £lyd,3 welke u eene eer zyn.
14. Daerom buig ik myne knieën tot den Vader van onzen Heer Jezus Christus;
15. Die de regte Vader is, over alles, wat kinderen heet, in den hemel en op de aerde:
16. Opdat hy u kragt geve , naer den rykdom zyner heerlykheid , fterk te worden door zynen Geest, aen den inwendigen mensch;
17. En Christus te wonen door 't geloof in uwe harten, en door de liefde ingeworteld en gegrond te worden:
18. Opdat gy moogt begrypen met alle heiligen, welke de breedte , en de lengte, en de diepte en de hoogte zy:
19. Ook erkennen, dat Christus lief hebben, veel beter is dan alle het weten; opdat gy vervuld wordt met allerlei volheid Gods.
20. Maer dien, die overvloedig doen kan,boven alles wat wy bidden of verftaen, naer de kragt, die in ons werkt,
21. Dien



op Zondagen, enz. 75 21. Dien zy eer in de gemeente, die in Christus Jezus is , ten allen tyde, van eeuwigheid tot eeuwigheid! Amen!
Euangelie op den XVII. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Luk. XIV. 1. 1. T? n het gefchiedde , dat hy kwam in een huis
Hj eens Overilen der Farizeën, op eenen fabbath, om het brood te eten ; en zy namen hem waer.
a. En ziet, daer was een mensch voor hem, die waterzuchtig was.
3. En Jezus andwoordde, en zeide tot de Schriftgeleerden en Farizeën, en fprak,: is 't ook regt op den fabbath te genezen ?
4. Maer zy zwegen ftil. En hy greep hem aen, en genas hem, cn liet hem gaen,
5. En andwoordde, en fprak tot hen: wie is 'er onder u, wiens os of ezel in de put valt, en die hem niet terftond uittrekt op den fabbathdag ?
6. En zy konden hem daer geen andwoord weder op geven.
7. En hy zeide eene gelykenis tot de gasten, toen hy merkte, hoe zy verkoren boven aen te zitten, en fprak tot hen :
8. Wanneer gy van iemand genoodigd wordt ter bruiloft, zoo zet u niet boven aen, opdat 'er niet misfehien een cerlyker dan gy van hem genoodigd zy:
9. En is 't dat hy dan komt, die u en hem genoodigd heeft , en tot u fpreekt: wyk dezen! en gy moet dan met fchaemte heneden acn zitten.
iq. Maer wanneer gy genoodigd wordt, zoo ga henen, en zet u benedénaen: opdat, wanneer hy komt, die u genoodigd heeft, hy tot u fpreke: Vriend! ga opwaerds: dan zult gy eer hebben voor degenen, die met u aen de tafel zitten.
Ff. Want wie zich zeiven verhoogt, die zal vernederd worden; en wie zich zeiven vernedert, die zal verhoogd worden:
Epis-



7f6 Euahgeliên en Epistelen
Epistel op den XVII. Zondag na het Feest dér h. Drie-eenheid. Efef.TV. i.
i.rfoo verraaen ik u nu, ik gevangen in den Z^t Heer,dat gy wandelt,gelyk 't uwe roeping betaemt, in welke gy geroepen zyt.
2. Met alle oodmoedigheid en zachtmoedigheid, .'met langmoedigheid , en' verdraegt elkander ih de liefde;
3. En zyt naerftig , om te houden de eenigheid in den geest, door den band van vrede.
4. Eén ligchaem , en één geest, gelyk gy ook geroepen zyt op ecnerlei hoop uwer roeping:
5. Eén Heer, één geloof, één doop,
6. Eén God en Vader van [ons] allen, die over fvQ allen, en door [u] allen, en in u allen is.
Euangelie op den XVIII. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Matth. XXII. 34..
34. HPoen nu de Farizeën hoorden, dat hy den A Sadduzeën den mond geflopt had, vergaderden zy zich.
35- En een onder hen, een Schriftgeleerde, verzocht hem, cn fprak:
36. Meester! welk is het voornaemfte gebod in de wet?
37. Maer Jezus zeide tot hem; gy zult God uwen Heer liefhebben van ganfehen harte,van gantfeher idele, van ganfehen gemoede.
.38. Dat is het voornaemfte en grootfte gebod. •39. Het tweede is dit gelyk: gy' zult uwen ! naestcn liefhebben, als u zeiven.
40. In deeze twee geboden hangt de geheele wet en dc Profeten.
41. Toen nu de Farizeën by elkander waren, vroeg Jezus hun,
42 En fprak: wat dunkt u van Christus? wiens zóón is hy? Zy zeiden: Davids.
■43. Hy fprak tot hen: hoe noemt hem dan David", in den Geest, eenen Heer? daer hy zegt:
44. De Heer heeft gezegd tot mynen Heer: zet
-ZiffS ~ ■ > , u



op Zondagen, enz. 77 u tot myne regtehand, tot dat ik uwe vyanden leg^e tot een voetbank uwer voeten. ' 45. Naerdien nu David hem cenen Heer. noemt ? hoe is hy dan ,zvn zoon ?
46. En niemand kon hem een woord andwóorden; en niemand durfde hem ook van dien dag aen. meer vragen.
Epistel op den XVIII. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. 1 Kor. I. 4. 4..Tk dank mynen God altyd uwentwege, voor 1 de genade Gods, die u gegeven is in Christus Jezus:
5. Dat gy door hem in alle ftukken zyt ryk gemaekt, in alle leere, en in alle kennis:
6. Gelyk dan de prediking van Christus kragtig geworden is in u.
. 7. Alzoo dat gy geen gebrek hebt aen eemge gave , en wacht [alleen] op de openbaring van onzen Heer Jezus Christus:
8. Die u ook zal vast behouden tot het einde toe, dat gy onftraffelyk zyt op den dag van onzen Heer Jezus Christus:
. 9. Want God is getrouw, door wien gy geroepen zyt tot de gemeenfehap van zynen Zoon Jezus Christus, onzen Heer.
'Euangelie op den XIX. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Matth. IX. 1. i.'T'oen. trad hy in het fchip , en voer weder X over, en kwam in zyne ftad.
2. En ziet, toen bragten zy tot hem eenen beroerden, die op een bed lag. Toen nu Jezus hun; geloof zag, fprak hy tot den beroerden: heb goeden moed, myn Zoon! u zyn uwe zonden vergeven.
3. En ziet, eenigen van de Schriftgeleerden fpraken by zich zeiven; deze lastert [God]. ;
. 4 Maer toen Jezus hunne gedachten zag,_fprak. hy F waerom denkt gy zoo erg in uwe harten ? , . 5. Wat is ligtcr "te zeggen: u zyn uwe zonden vergeven ? of te zeggen: fta op, en wandel ? , 6. Maer opdat gy weet, dat des menfchen Zoo^.;
s ma<*t



?B Euangclicn cn Epistelcn
magt hebbeop de aerde de zonden te vergeven, zoo fprak hy tot den beroerden: fta op, neem uw bed op, en ga naer huis.
7. En hy ftond op, en ging naer huis.
8. Toen het volk dat zag, verwonderden zyzich, en prezen God , die zulk een magt den menfchen gegeven heeft.
Epistel op den XIX. Zondag na het Peest der h. Drie-eenheid. Efef. IV. 22. 22. rj 00 legt nu van nu af naer de vorige wandeZ-i hng , den ouden mensch, die zich zeiven door lusten in dwaling verderft: 33. Maervernieuwtu in den geest uws gemoeds,
24. En trekt den nieuwen mensch aen, die naer God gefchapen is, in oprechte geregtigheid en heiligheid.
25. Daerom , legt de leugen af, en fpreekt de waerheid , een iegelyk met zynen naesten ; nademael wy onder elkander leden zyn.
26. Wordt toornig, en zondigt niet: laet de zon over uwen toorn niet ondergnen.
27. Geeft ook geen ruimte den lasteraer.
28. Wie geftolen heeft, ftele niet meer; maer arbeide en werke met de handen wat goeds, opdat hy hebbe te geven den behoeftigen.
Euangelie op den XX. Zondag na het Feest der h. Drie eenheid. Matth. XXII 1.
,' 17 n Jezus andwoordde, en fprak wederom door l_v gelykenisfen tot hen, en zeide j
2. Het hemelryk is gelyk een Koning, die zynen zoon eene bruiloft maekte.
3. En zond zyne knegten uit, dat zy de gasten tot de bruiloft riepen, en zy wilden niet kernen.
4. Wederom zond hy andere knegten uit , en fprak: zegt den gasten: ziet, mynen maeltyd heb ik bereid; myne osfen en myn mestvee is gcflagt, en alles bereid; komt ter bruiloft.
• 5. Maer zy verachtten dat, en gingen henen: dc een op zynen akker, de ander tot zyne handtenng.
6. Maer



op Zondagen, enz. 75
6. Maer fommigen grepen zyne knegten , verfmaedden en doodden ze. -
7. Toen de Koning dat hoorde, werd hy toornig, en zond zyn heir uit, en vernielde deze rnoordenaers, en ftak hunne ftad aen.
8. Toen fprak hy tot zyne knegten: de bruiloft is wel bereid;maer de gasten waren 'tnietwaerdig.
9. Daerom gaet henen op de ftraten, en nodigt tot de bruiloft, wien gy vindt.
10. En de knegten gingen uit op de ftraten, eh bragten te zamen allen, die zy vonden, kwaden en goeden: en de tafelen werden allen vol.
11. Toen ging de Koning daerin, om de gasten te bezien ; en zag aldaer eenen mensch , die geen bruiloftskleed aen had;
12. En fprak tot hem: Vriend! hoe zyt gy hier ingekomen, en hebt toch geen bruiloftskleed aen? Maer hy verftomde.
13. Toen fprak de Koning tot zyne dienaers: bindt hem handen en voeten, en werpt hem ïn de uiterfte duisternis; daer zal zyn huiling en knarsling der tanden.
14. Want velen zyn geroepen ; maer weinigen zyn uitverkoren.
Epistel op den XX. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Efef. V. 15. 15-^00 ziet nu toe, dat gy voorzichtiglyk wan-
iu delt: niet als de onwyzen , maer als de wyzen.
16. En fchikt u in den tyd; want het is kwade tyd.
17. Daerom wordt niet onverftandig, maer vcrftandig, wat de wil des Heeren is.
18. En zuipt u niet vol wyn, waer uit onordentelykheid volgt; maer wordt vol van Geest;
19. En fpreekt onder elkander van pfalmen, en lofzangen, en geeftelyke liederen, zingt en fpeelt den Heer in uw harte:
20. En zegt aljyd dank voor alles , God en den Vader, in den naem van onzen Heer Jezus Christus.
ai. Enzyt elkander onderdanig, in de vreeze Gods.
Eu? iv



,v8o Euangelnn en-Epistelen
*' Euangelie op'den XXL Zondag na hét Feest' der h. Drie-eenheid. Joann. IV. 47. ' 47. TT* n daer was een koninglyk [officier] wiens S2j zoon krank lag teKapernaum. Deze hoorde .dat Jezus kwam uit Judeé' in Galileè'; en ging henen ' tot hem, 'en bad hem, dat hy afkwame, en zynen zoon hielp; want hy was doodkrank. ■: 48. En Jezus fprak tot hem: indien gyliedengeen tekenen en wonderen ziet, zoo gelooft gy niet.
49. De koninglyke [officier] fprak tot hem : 'Héér' kom af, eer myn kind fterft. .. 50.. Jezus fpreekt tot hem: ga henen, uw zoon i leeft. De mensch geloofde het woord,.'t wrelk "Jezus tót hem zeide, en ging henen.
51. En als hy-nu afging, ontmoetten hem zyne .knegten , verkondigden hem , en fpraken: uw kind leeft.
. . 52,Toen vroeg hy van hen dc uur, in welke het beter met hem geworden was En zy fpraken tot hem: gisteren omtrent de zevende uur verliet hem 'dé koorts.
53. Toen merkte de vader, dat het omtrent die 'uur was, in welke Jezus tot hem gezegd had: uw zoon leeft; en hy geloofde met zyn geheel huis.
54Y Dit is nu het tweede tceken, 't welk Jezus deed, toen hy uit Judeè' in Galileë kwam.
" Epistel op den XXL Zondag na het Feest' der'"
h. Drie-eenheid. Efef. VI. 10. 10. rpen laetften, myne. Broeders! weest iïerk in Jt den Heéfe, en ih de magt zyner lterkte..
11. Trekt aen de geheele wapenrusting Gods, opdat gy beftaen kunt tegen de listige aenloopingen des duivels.
12. Want wy hebben niet te vechten met vleesch en bloed, maer met vorsten cn geweldigen, [namelyk:J met de Heeren der wereld , "die in de duisternis dezer wereld [heerfchen,] met de boozc geesten onder den hemel.
ijl Om dies wil zoo grypt de geheele wapenrusting Gods aen; opdat gy op den kwaden dag
'te-



op Zondagen, enz. *' Si
tegenftand doen ,. alles wel. uitvoeren , en het veld behouden moogt.
14. Zoo ftaet nu, uwe lendenen omgord hebbende met waerheid,en aengedaen met het borstwapen der geregtigheid,
15. Gelaersd aen de beenen , als vaerdig te dryven het Euangelie des vredes , opdat gy gereed zyt.
16. Maer voor alle. dingen grypt aen het ichild des geloofs, met welk gy kunt uitbluslchen alle vurige pylen des booswichts;
17 En neemt den helm des heils, en het zwaerd des Geestes, 't welk is Gods woord.
Euangelie op den XXII. Zondag na het Feest der h. Dnc-eenhcid. Matth. XVIII. 21.
21. npoen trad Petrus tot Jezus, cn fprak: Heer: X hoe dikwyls moet ik dan mynen broeder, die tegen my zondigt , vergeven ? Is 't genoeg zevenmael ?
22. Jezus fprak tot hem : ik zeg u niet zevenmael ; maer zeventigmael zevenmael.
23. Daerom is het hemelryk gelyk eenen Koning, die met zyne knegten rekenen wilde.
24. En als hy"begon te rekenen, kwam daer een voor hem , die was "hem tien duizend ponden fchuldig.
25. Toen hy 't nu niet had om te betalen, beval de Heer te verkoopen hem, en zyne v rouw en zyne kinders, cn alles wat hy had, en te betalen.
26 Toen viel de knegt neder, en bad hem aen, en fprak, Heer! heb geduld met my! ik wil 't u altemael betalen.
' 27. Toen jammerde den Heer deszelven knegts en liet hem los; en de fchuld fchold hy hemookkwyt.
28. Toen ging dezelve knegt uit, en vond eenen van zyne medeknegten , die hem honderd pennin-
Sen fchuldig was, en hy greep hem aen, en vatte em by de keel, en fprak : betael my , wat gy my fchuldig zyt. 29'. Toen~viel zvn medeknegt neder, en bad hem, F en



2s Euangeliè'n en Epistelen
en fprak: heb geduld met my! ik wil 't u altemael betalen.
30. Doch hy wilde niet; maer ging henen, en wierp hemindegevangenis,totdat hybetaelde wat hy fchuldig was.
31. Maer toen zyne inedekncgten zulks zagen, werden zy zeer bedroefd, en kwamen , en bragten voor hunnen Heer alles wat 'er gefchied was.
32. Toen ontbood hem zyn Heer voor zich, en fprak tot hem: gy fchalkachtige Knecht! alle deze fchuld heb ik u kwytgefcholden, dewyl gymybadt:
33. Zoudtgy u dan ook niet ontfermen over uwen medeknegt, gelyk ik my over u ontfermd heb ?
34. En zyn Heer werd toornig, en leverde hem aen de pynigers over, tot dat hy betaelde, alles wat hy hem fchuldig was.
35. Alzoo zal u myn hemelfche Vader ook doen, is 't dat gy niet vergeeft van harten, een iegelyk zynen broeder deszeifs feilen.
Epistel op den XXII. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid, Filipp. I. 3.
3.Tk dank mynen God, zoo dikwyls ais ik uwer X gedenke;
-4. 't Welk ik altyd doe, in alle myne gebeden voor u allen, en doe dat gebed met vreugde;
5. Over uwe gemeenfehap aen het Euangelie van den eerften dag af tot nu toe;
6. En heb van dat zelve een goed vertrouwen, dat die, die in u begonnen heeft het goede werk, »t ook volbrengen zal, tot op den dag van Jezus Christus :
7 Gelyk het d m my behöorlyk is , dat ik in diervoege van u allen houde ; omdat ik u in myn harte heb, in deze mynegevangenisfe, in welke ik. het Euangelie verand'woörd en bevestig, als die gy allen met my de genade deelachtig zyt.
8. Want God is myn getuige, hoe ik naer u allen verlange van grond des harten, in Jezus Christus.
9. En om dat zelve bid ik , dat uwe liefde nog meer en meer ryk worde in allerlei erkendtenis en «rvarenheid:
JO. Op-,



op Zondagen, enz. $3
io. Opdat gy beproeven moogt, wat b,et beste zy: opdat gy louter en zonder aenftoot zyt^ tot op den dag van Christus,
ij. Vervuld met vruchten der geregtigheid, die door Jezus Christus [in u gefchieden,] tot éer en lof van God.
Euangelie op den XXIII. Zondag ha'het Feest ' der h. Drie-eenheid. Matth. XXII. 15. 15. HToen gingen de Farizeën henen, en hielden eenen raed, hoe zy hem vangen mogten in zyne reden,
16. En zonden tot hem hunne jongeren met Herodes dienaren, en fpraken: Meester! wy weten, dat gy waerachtig zyt , en den weg Gods regt leert : en gy vraegt naer niemand : want gy acht het aenzien der menfchen niet:
17. Daerom zeg ons , wat dunkt u ? Is 't regt , dat men den Keizer cyns geve , of niet ?
18. Toen nu Jezus hunne fchalkheid merkte, fprak hy: gy Huichelaers! wat verzoekt gy my?
19. Toont my de cynsnnmt. En zy gaven hem eenen penning.
20. En hy fprak tot hen: wiens is dat beeld en opfchrift ?
21. Zy fpraken tot hem: des Keizers. Toen fprak hy tot hen : Zoo geeft den Keizer, wat des Keizers is, en Gode wat Gods is.
22. Toen zy dat hoorden,verwonderden zy zich, en verlieten hem, en gingen weg.
Epistel op den XXIII. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Filipp. III. 17. i7.T7"olgt my, lieve Broeders! en ziet op de
V genen, die zoo wandelen , gelyk gy ons hebt tot een voorbeeld :
18. Want velen wandelen , van welken ik u dikwyls gezegd heb; maer nu zeg ik ook weenende, dat zy vyanden van Christus kruis zyn;
19. Welker einde de verdoemenis is, den welken de ouik hun God is , en hunne eer tot fchande wordt, den genen die aerdschgezind zyn.
T ar ~ ' 20. Magt



24 Euangeliën en Episte'enr
dó Maer onze wandel is in den hemel ^ van waer
wy ook den Zaligmaaker Jezus Christus den Heer
verwachten.
21. Die ons nietig ligchaem verklaren zal , dat
liet gelykvormig worde aen zyn verklaerd ligchaem,
naer de werking, waermede hy ook alle dingen zich
Tcan onderdanig maken.
Euangelie op den XXIV. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Matth. IX. 18. 38. rpoen hy zulks met hen fprak , ziet, toen 1 kwam 'er een van de Overften •, die viel voor hem neder, en fprak: Heer! myne dogter is nu geftorven;maer kom, en leg uwe hand op haer, zoo wordt zy levende.
19. En Jezus ftond op , en volgde hem na, en zyne jongeren.
20. En ziet eene vrouw , die twaelf jaren den bloedvloed gehad had, trad van agteren tot hem, en raekte den zoom zyns kleeds aen :
21. Want zy fprak by zich zelve: mogt ik Hechts zyn kleed aenraken, zoo wierd ik gezond.
22. Toen keerde Jezus zich om, en zag haer, en fprak: heb goeden moed, myn Dogtcr! uw geloot heeft u geholpen. En. de vrouw werd gezond ter zelver uur.
23. En.als hy in het huis des Overften kwam, en zag'de pyper - en het gewoel des volks,
24 Sprak hy tot hen: wykt, want het meisje is niet dood, maer het flaept. En zy belachten hem. . ,
25. Maer als het volk uitgedreven was, ging hy binnen, en greep haer by de hand: toen ftond het meisje op. . :. , ...
26. "En dit gerucht ging uit in dat zelfde geheele land.
Epistel op den XXIV. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Kolosf. I. 9. 9. T^vaerom ook wv, van dien dag af, toen wy 't - Y.) gehoord hébben', houden wy met op, voor u te bidden, en te begeren, dat gy vervuld wordt
met



op Zondagen, enz. S5 met de kennisfe van zynen wil, in allerlei geestelyke wyshcid en verftand:
10. Dat gy wandelt waerdiglyk den Heer, tot allen behagen ; en vruchtbaer zyt in alle goede werken, en wast in de kennisfe Gods;
11. En gefterkt wordt met alle kragt, naer zyne heerlyke magt in alle verduldigheid en langmoedigheid, met vreugde:
12. En zegt den Vader dank, die ons bekwaem gemaekt heeft tot het erfdeel der heiligen in 't licht:
13. Die ons verlost heeft van de overheid der duisternisfe, cn heeft [ons] overgebragt in het ryk van zynen lieven Zoon,
14 Aen welken wy hebben de verlosfing door zyn bloed, [namelyk] de vergeving der zonden.
Euangelie op den XXV. Zondag na het Feest der h. Drie eenheid. Matth. XXIV. 15.
15. AVTannccr gy nu zult zien den gruwel der W verwoestinge, van welken gezegd is door den Profeet Daniël; dat hy ftaet in de heilige plaets, (wie 't leest, diemerke daer op.)
16. Alsdan vliede op de bergen , wie in 't joodfche land is,
17. En wie op het dsk is, kümme niet neder, om iets uit zyn huis te halen,
18. En wie op 't veld is, keere niet weder terug, om zyne kleederen te halen.
19. Maer wee de bevruchten en zoogenden, in dien tyd!
20. Maer bidt, dat uwe vlugt niet gefchiede in den winter, of op den fabbath:
ai. Want alsdan zal 'er eene greote droeffenis zyn, zoodanig 'er niet geweest is, van het begin der wereld af tot nu toe, en ook niet worden zal;
22. En indien deze dagen niet wierden verkort, wierd 'er geen mensch zalig : maer om de uitverkorenen worden die dagen verkort.
23 Zoo iemand alsdan tot u zal zeggen; ziet, hier is de Christus, of daer; zoo gelooft 't niet;
a'4. Want daer zullen valfche Christusfen .x en F 3 ' val-



$5 Euangelièn en Epistélèn
valfche Profeten opftaen , en groote tëëfcenèn en wonderen doen; om zelfs de uitverkorenen (indien 't mogelyk ware,) tot dwaling te verleiden.
25. Ziet, ik heb 't u te voren gezegd.
2ó. Daerom, als zy tot u zullen zeggen: ziet, hy is ih de woestyne; zoo gaet niet uit: ziét, hy is in dé kamer; zoo gelooft 't niet.
27. Want gelyk de blikfem uitfchiet van het oosten, en fchynt tot het westen; zoo zal ook zyn de komst van des menfchen Zoon.
28. Maer waer eën aes is, daer vergaderen de arenden.
Epistel op den XXV. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. 1 Thesf. IV. 13.
IS-TVlaer w^ wiHenu> [hevel Broeders! niet 1VX onthouden wegens de genen, die flapen; opdat gy niet treurig zyt , gelyk de anderen, die geen hoop hebben.
14. Want zoo wy geloovcn, dat Jezus geftorven en verrezen is, zoo zal God ook de genen die dntflapen zyn door Jezus, met hem leiden :
15. Want dit zeggen wy u , als een woord des Heeren, dat wy, die leven en overblyven, in de komfte des Heeren , niet zullen voorkomen den genen die flapen:
16. Want hy de Heer zelf zal met een veldgerocp en met dc ftemme des aertsengels, en met de bafuine Gods afkomen van den hemel: en de dooden, in Christus, zullen eerst opftaen:
17. Daerna wy, die leven en overblyven, zullen të zamen met dezelven weggerukt worden in de wolken,, den Heere te gemoet , in de lucht; en zullen alzoo by dén Hèer zyn altyd.
18. Zoo troont u nu met deze woorden onder elkander.
Euangelie op den XXVI. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. Matth. XXV. 31.
3I-'\/lfier a,s des menichen Zoon komen zal, in J.YX zyne hecrlykheid, cn alle heilige Engelen
met



op Zondagen, enz. tf? faet hem, dan zal hy zitten op den ftoel zyner héerlykheid :
32. En alle volken zullen voor hem vergaderd, worden; en hy zal ze van elkander fcheiden, gelyk een herder de fchapen fcheidt van de bokken.
33. En zal de fchapen Hellen aen zyne regtehand, en de bokken aen zyne linkehand.
34. Dan zal .de Koning zeggen tot die aen zyne regtehand: komt gy Gezegcndenmyns Vaders, beërft het ryk, dat u bereid is, van het begin der wereld :
35. Want ik ben hongerig geweest, cn gy hebt my gefpysd ; ik ben dorstig geweest, en gy hebt my te drinken gegeven ; ik ben een vreemdeling geweest, en gy hebt my geherbergd;
36. Ik ben naekt geweest,en gy hebt my gekleed; ik ben krank geweest, en gy hebt my bezogt; ik ben gevangen geweest, en gy zyt tot my gekomen.
37. Dan zullen de regtvaerdigen hem andwoorden, en zeggen: Heer! wanneer hebben wy u hongerig gezien , en hebben u gefpysd ? of dorstig, en hebben u te drinken gegeven ?
38. Wanneer hebben wy u als vreemdeling gezien , en geherbergd? of naekt, en hebben u gekleed?
39. Wanneer hebben wy u krank of gevangen gezien, en zyn tot u gekomen ?
40. En de Koning zal andwoorden, en tot hen zeggen: voorwaer, ik zeg u: wat gy eenen van deze myne minnebroederen gedaen hebt, dat hebt gy my 'gedaen.
41. Dan zal hy ook zeggen tot die, ter linkehand : gaet weg van my, gy Vervloekten! in het eeuwig vuur , dat bereid is voor den duivel en zyne engelen.
42. Ik ben hongerig geweest, en gy hebtmyniet gefpysd ; ik ben dorstig geweest, cn gy hebt my niet te drinken gegeven;
43. Ik ben een vreemdeling geweest, en gy hebt my niet geherbergd; ik ben naekt geweest, en gy hebt my niet gekleed ; ik ben krank en gevangen geweest, en gy hebt my niet bezogt.
44. Dan zullen zy ook hem andwoorden, en
F 4 zeg-



S8 Euangcli:'n en Epistelen
zeggen: Heer! wanneer hebben wy u hongerig, of dorstig, of een vreemdeling, of naekt, of krank, of gevangen gezien, en hebben ü niet gediend ?
45. Dan zal hy hun andwoorden , en zeggen : voorwaer, ik zeg u: Wat gy eenen van deze minften niet gedaen hebt, dat hebt gy my ook' niet gedaen.
' 4Ó. En zy zullen in dc eeuwige pyn gaen; maer dc regtvaerdigen in het eeuwig leven.
Epistel op den XXVI. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. 2 Thesf. I. 3..
3. \V7"y zullen God altyd danken voor u ,-. lieve W 'Broeders! gelyk billyk is: want uw geloof wast zeer, cn de liefde van een' iegelyk onder u allen tot elkander neemt toe:
4. Alzoo dat wy ons van u beroemen onder de gemeenten Gods, van uwe verduldigheid en uw geloof, in alle uwe vervolgingen cn droefl'enisfen, welken gy verdraegt.
5. 't Welk bewyst, dat God regt oordcelen zal, en gy wacrdig wordt tot het ryk Gods, om't welk gv ook lydt.
'6. Nadcmael het regt is by God , droeffenis te vergelden den genen, die u droeffenis aendoen: 1 7. Maer u , die droeffenis lydt, rust met ons: als de Heer Jezus zal geopenbaerd worden van den hemel,-met de Engelen zyner kragt,
8. En met vuurvlammen , om wraek te geven over de genen, die God niet kennen, en over de genen , die 't Euangelie van onzen Heer Jezus Christus niet gehoorzacm zyn :
9 Welken zullen pyn lyden, het ecuwig verderf , van het aengezigt des Heeren, en van zyne heerlyke magt:
' io.' Wanneer hy komen zal , opdat hy heerlyk vèrfchync met zyne heiligen, cn wonderbaer met alle geloovigen : want ons getuigenis aen u, van dien'zelfden dag, hebt gy geloofd.
Euan-



Euangelicn en Epistelen 89
Euangelie op den XXVII. Zondag na het. Feest der h. Drie-eenheid. Matth. XXIV. 37. wi/i aèr gelyk het ging ten tyde van Noach;
IV1 zoo zal ook zyn de komst van des men• fchen Zoon :
38. Want gclvk zy waren, 111 de dagen voorden zondvloed, zy'aten , zy dronken, zy trouwden, en lieten zich trouwen , tot dén dag toe , dat Noach in dc arke ging; ■
39. En zy achtten 't niet, tot'dat de zondvloed kwam en nam ze allen weg: zoo zal pok zyn de komst van des menfchen Zoon.
40. Dan zullen 'er twee op 't veld zyn; de eer. zal acngenomen, cn de ander verlaten worden.
' 41. Twee zullen 'er malen in de molen; dc eer. zal acngenomen, en de ander verlaten worden.
42. Daerom wackt: want gy weet niet, in welke uur uw Heer komen zal.
43. Maer weet dit: indien een huisvader wist, in welke uur de dief komen zoude, zoo zoude hy immers waken, en niet in zyn huis laten inbreken.
44. Derhalve weest ook gy gereed :, want des menfchen Zoon zal komen, in eene uur, welke gy niet denkt. . _ '
45. Maer, wie is nu een getrouw en vcrltandig knegt , welken de Heer géfteld heeft over zyn huisgezin,opdat hy hun fpys geve ten regten tyde?
46 Zalig is die knegt, welken zyn Heer, als hy komt, vindt zoo doende!
47. Voorwaer ik seg u : hy zal hem over alle zyne goederen ftcllen.
48. Maer zoo gene, dc ontrouwe kncgt, in zyn harte zal zeggen: myn Heer komt nog lang niet :
49. En begint zyn medeknegten te flaen, eet en drinkt met dc dronkaerds;
50. Zoo zal de Heer van den zelfden knegt komen , ten dage , dien hy niet vermoedt; en ter uur, welke hy niet denkt;
%i. En zal hem aen Hukken houwen;en zal hem zynen loon geven met dc huichelaren : daer zal zyn huiling en kneïsfing der tanden.
J ° F * Eu-



9o EuangeliÊn en Epistelen óp Zondagen, enz. Epistel op den XXVII. Zondag na het Feest der h. Drie-eenheid. 2 Pet. III. 3. g.T?n weet dit ten eerften, dat in de laetfte da^MlU gen fpotters zullen komen, die naer hunne eigen lusten wandelen,
4- En zeggen : waer is de belofte zyner komst ? want na dat de vaders ontflapen zyn, blyven alle dingen , gelyk 't van het begin der fcheppinc geweest is. "
5. Maer moedwillens willen zy niet weten , dat vanouds de hemel was,insgelyks deaerde uit water en in 't water beftaende, door Gods woord.
6. Nogthands werd ten dien tyde de wereld door dezelve met den zondvloed verdorven.
7. Alzoo ook de hemel die nu is, en de aerde worden door zyn woord gefpaerd, opdat ze ten vure bewaerd worden tegen den dag des oordeels en der verdoemenis der godlooze menfchen.
D E



9r
DE GESCHIEDENIS
van het Lyden en den Dood onzes Heeren en Zaligmakers
JEZUS CH.RIS-TÜS,
volgens het verhael der vier h. Euangelisten. ï. PREDIKT EKS T. jems i.)T7*n het feest der zoete brooden,datMdttb. voorzegt^ f\j Paefche heet, was naby, en het^'^* op"t nu"gebeurde, toen Jezus alle deze redenen^*;fc aenftaen- voleind had , fprak hy tot zyne Jonge-xir'.i. de Pa«sch-ren . gy weet■ jat het na twee dagen ^ tcttt* Paefche wordt, cn. des menfchen ZoonXXIUu
zal overgeleverd worden, dat hy gekruist
worde.
öe joden a.) Toen vergaderden zich de Over-M^«&. faedom pricsteren, en Schriftgeleerden, en deXXfrz* Jezus te Oudftendes volks, in het.paleis desHoo-^'/A dooden. gepriesters, die Kajafas heet,en hieldenxirl eenen raed, ftonden daerna, en zogten,1. ?■ ! hoe zy Jezus met list grypen, en doodenxxji. > zouden; en zy vreesden voor het volk; ' * want zy fpraken: immers, niet op het feest , opdat 'er geen oproer worde onder het Volk. . jezus te 3.) Zes dagen voor Paefche kwam ]e-jeb.xii< Beihnnië zus te Bethaniè', waer Lazarus was,de1»3vergast, verftorvcne, welken Jezus opgewekt had van de dooden. Aldaer maekten zy hem eenen avondmaeltyd; cn Martha diende, en Lazarus was een van de genen, die met hem aen de tafel zaten, wordt 4.) Toen nu Jezus te Bethaniè', in het se huis van Simon den melaetfchen^was,*-*^* z ' en aen de tafel zat, trad eene vrouw, ^Jr\.
Maria (genoemd) tot hem; die had eenxir. 3. glas met een pond onvervalschtc koste-7°h- XiU lyke 'Narduszalve s en zalfde de voeten1' van Jezus , en droogde die af met hare hairen •, en zy brak het glas in Hukken,
en



ga- De Gefchiedcnïs van het Lyden cn den Dood en goot het op zyn hoofd, terwyl hy aen de tafel zat; en het huis werd vol van den reuk der zalve. jndas 5 ) Toen fprak. een van de jongeren ,7»*. xit. m-tTi'r Judas, Simons zoon (genoemd)Iskariot,4 m&over. die Jezus daerna verried: waerom is deze zalf niet verkocht voor drie honderd penningen, en den armen gegeven ? Maer dat zeide hy niet,dat hy naer den armen vroeg: maer hy was een dief, en had den buidel, en droeg wat 'er gegeven werd.)
Gelyk ook 6.) Toen dit fommigen van Jezus jon- Matth. fommigftigeren zaa;en 9 werden zy onwillig, en*-*"* $age7cncfpraken: waertoe dient dit verlies? dit8^/
water had, duur, ja voor meer dan drie xir 4,;
honderd penningen, kunnen verkocht,
cn den armen gegeven worden. En zy
murmureerden over haer. Die des- 7.) Toen Jezus dit merkte, fprak hy u*tth.
tot hen: wat bekommert gy deze vrouw ? xx^'
van lezus , , rw 1 r j iOi it»
«innig bc-laet haer met vrede. Zy heeft een goedMl!).A. ftrafrvlor-werk aen my gedaen ; zulks heeft.zyxir.6,s. *1 hvdebewaerd tot den da£ rRyncr begravinge.>*- Xtu Jet de/Want armen hebt gy altyd by u; en als7' ' vrouwe gy wilt, kunt gy hun goed doen: maer
leTve % mYhebt gynicc aItyd- zyhccft sedaen»
•ledigt, wat zy kon.
het vare 8.) Dat zy dit water op myn ligchaem v^«6. oogmeik gegoten heeft, dat heeft zy gedaen, om**?*' dservan ^ men my begraven zal; cn zy is voor- ' cn" h°net; gekomen , om myn ligchaem te zalvenxir.u,». gedachte- tot myne bcgravcnis. Voorwaer! voorais ver. waer, ik zeg- u . waer dit: euangelie «uwigc. gepredikt wof,jt? jn de geheeie wereld, daer zal men ook zeggen tot hare gedachtenis, wat zy aen my gedaen heeft.
Ce satan 9 ) De Satan was gevaren in Judas, {Jl™^a~genoemd Iskariot, Simons zoon, wien «di'iïzus de Duivel in het harte gegeven had, fatxl}.
. hy



onzes Heeren én Zaligmakers Jezus Christus. 93 ie vetta- hy hem verraden zoude , en die uit de
twaelven was. Diedaer- io.) Toen ging hv henen tot de Over-M*tth. oP m« depriesteren f cn tot de Hoofdlieden, dat**''** zyn hy hem verried , en fprak: wat wilt gyjj;,*. raed my geven ? ik wil hem u verraden.xir. fmeedt,enToen zy dat n0orden, werden zy blyde,^"«voeren en zy boden hem dertig zilverlingen..XXUa En- hy fprak met hen, hoe hy hem aen4-6. hen Wilde overleveren; en zy beloofden hem het geld te geven. En van toen af zogt hy gelegenheid, hoe hy hem gevoeglyk verraden en overleveren zoude, zonder oproer.
II. PREDIKTEKST.
1)6 Ion' i .)T7 n de dag der zoete brooden kwam, ™">f; Kis, Hf op welken men het Paeschlam ™' waeï het'moest offeren. En de jongeren traden u*rk. Paeschiam tot jezus ? en fpraken tot hem: waer*^- »* den wilt gy, dat wy henen gaen, om u her^xn. 7.
Paeschlam te bereiden, dat wy het eten ? Zl\t"" 2 ) En hy zond twee van zyne jongejongeren ren, Petrus en Joannes, en fprak: gaetl8. afzendt henen inde ftad, en als gy daer in komt, Tonde\ 200 zal u een menscn ontmoeten, diel3., ia°t. "en een waterkruik draegt, volgt hem na,ii£ en in 't huis , waer hy ingaet , en^xu. fpreekt tot den huiswaerd : de Meester8 ■ laet u zeggen : myn tyd is hier, ik wil by u het Paefche houden, met myne jongeren; waer is de gastkamcr, waer lk het Paeschlam in eten mag, met myne jongeren ? En hy zal u een groote zael wyzen, die geplaveid cn bereid is; maekt het aldaer voor ons gereed. Die van g/i De jongeren gingen uit, en kwabraetV°U men in de ftad, en vonden 't als hy hunf9f tvefdt. gezegd had; en de jongeren deden, als Mar\.
Jezus hun bevolen had , en bereidden^- »*• het paeschlam. xxtuty
40



94 De Gefchiedenis van het Lyden en den Dood jezuseet 4.) En op den avond, kwam hy met^Mh. uetfte de twaelvei en toen de uur kwam, zat**?*
leize het
hy neder, en de twaelf apostelen metw^it. Pïesch- hem, aen de tafel, en hy fprak tot hen: xir. 17. bemïèing ik heb nart!yk verlangd , dit paeschlam £*• var. zyn met u te eten, eer dat ik tyde: want ikj..^ verlangen zeg u , dat ik voortaen niet meer daer
daernaer. yan eten za] ? tot dat ^ vervuld WOrdC ,
in het ryk Gods. zegent 5.) En hy nam den kelk, dankte ciiM^t.
wo"egu" fPrak: neemt denzelven, en deelt bèfaxxn.
Keik voot onder u : want ik zeg u: ik zal van nu
de iaetfte aen niet meer van't gewas des wynftoksA/^.'2s.
icize. drinken , tot dat het ryk Gods kamerrot op dien dag , wanneer ik 't nieuw XXII' drinken zal met u in het ryk Gods myns1 Vaders.
Enöeit 6.) En als zy aen dc tafel zaten, enMatl!, liet h. aten, in den nacht, toen hy verradenxxri. Sent" deSwerd' nam Jczus het brood, dankte,**•»»• Avond, brak het, en gaf het zynen Jongeren, cn x"y' maeis in. fprak: neemt, eet, dat is myn ligchaem,
dat voor u gegeven wordt, doet zulks Lukter myncr gedachtenisfe. Insge-^g eB lyks, nam hy ook den kelk, na het!«;%.' avondmael, dankte, gaf hun dien, en**T*$;fs« fprak: drinkt allen daer uit; dat is de kelk, het nieuw Testament in mynen bloede, dat is myn bloed des nieuwen Testaments, dat voor u, en voor velen vergoten wordt tot vergevinge der zonden : doet zulks, zoo dikwils gy 't drinkt, 't weii<ter myner gedachtenisfe. jongere 7- En ZY dronken allen daer uit.
genoten 33.
wordt- III. PREDIKTEKST.
jezus 1.) Y? n voor het feest van Paefche, toen 7'hgeeft een Jij Jezus bekende, dat zyn tyd ge-XUI' r' be"ysvankomen was» dat h7 uit deze wereld ging *yaebe- tot den Vader, gelyk hy de zynen had
lief



onzes- Heeren ©a Zaligmakers Jszus Christus, #5
«endige hef gehad, die in de wereld waren, zoo liefde tot^ ny ze ij^f tot aen het einde. ll™nJoa~ a.) En na het avondeten, wist Jezus,J*. want:' dat hem de Vader alles in zyne handenXIll~*>
Zyne gegeven had, en dat hy van God gekq"e?èDde men was, en tot God ging. en zich 3.) Stond hy van het avondmael op,7r reiven jejde Zyne kleederen af, en nam eerT Vtme e'fchorteldoek, en omgordde zich. Daer na d«t hy goot hy water in een bekken , begon zich om Zynen jongeren de voeten te wasfchen, iyne°ctcnen droogdeze met den fehorteldoek , jongeren waer mede hy omgord was. fcr*" 4-) Toen kwam hy tot Simon Petrus, J*. simonPe en dezelve fprak tot hem : Heer! zoudt*'"'tms ween gy my de voeten wasfchen? Jezus and- '7' Hektd' r woordde, en fprak tot hem: wat ik doe, op L^-dat weet gy nu niet, maer gy zult het fptek metdaer na bevinden. Toen fprak Petrus Jezus, tot nem . nimmermeer zult gy my de
voeten wasfchen. En over- 5.) Jezus andwoordde hem: indien ik?**tuigd.be-u niet wasfche , zoo hebt gy geen deelg"*^
ge'aen my. Simon Petrus fpreekt tot hem: ' " vasfchen Heer! niet alleen de voeten ; maer ook te zyn, -tde handen en het hoofd. Jezus fpreekt afkeurt!UStot nem: v,,'ie gewasfchen is, die behoeft
niet, dan de voeten te wasfchen; maer jezm be-hy is geheel rein.
topnt hei- 6.) En gy zyt rein; maer niet allen:-^„k nenykvet-want by w'st zynen verrader wel ,xtu. rader "'daerom fprak hy: gy zyt niet allen rein.,D*1** wei te 7. Toen hy nu hunne voeten gewas -JA. kennen. fcnen had, nam hy zyne kleederen, cnxin* jezusbe.zette zich weder 'neder, en fprak we-""*** de-edTed derom tot'hen: weet gy wat ik u gedaen tene fterk heb ? Gy heet my Meester en Heer, en aen zynenzegt wel dacraen, want ik ben het ook.
Jongeren Js "t dat jfc ^ nu ^ uw J-Jeej- en Meester , U de
ïing" ge*" voeten gewasfchen heb, zoo zult gyoolè èuttw u onder elkander de weten, wasfëhen.
ik



96 De Geichiedenis van het Lyden en deh Dooi. heid en Ik heb u een exempel gegeven, dat gy nederig- doet, gelyk ik ü gedaen heb. • hlld'fticft 8.) Voorwaer ! voorwaer! ik zeg u:7/>-
mei de knegt is niet grooter, dan zyn heer eene alge- de apostel grooter , dan die hem S-id gezonden heeft. Is 't dat gy zulks weet, die hyV zalig zyt gy, zoo gy 't doet. de Apos- o ) Ik zeg niet van u allen : ik weet Joh. telen toe- welken ik verkoren heb : maer op dat*™& on de fchrift vervuld worde : die myn brood ' derwyst ect die treedt my met voeten. Nu zeg zyne jon- ik ,£ u ^ het gefchicde, opdat, wanlooT zyn neer het gcfchicdt, gy gelooft, dat ik
verraed "t ben. „
bl>rken io.) Voorwaer! voorwaer ! ik zeg u,?™hyT'vvalwie dien aenneemt, zoo ik iemand zen * van wien den zal, die neemt my aen; maer wie _ feetPr°" mY aennccmt 9 üie neemt dien aen 9 die fpreekt my gezonden heeft.
Plalm XLI. io en belooft hun, dat zy m zynen naem zouden aengcnomeu woiden.
IV. PREDIKTEKST.
jezus ge- j ) nr oen Jezus zulks gezegd bad_Jxx%, tuigt met ' Y WCrd hy bedroefd in den geest,2I.
droefheid,en betuigde en fprak: voorwaer! voor-
dat zyn waer! ik zeg u: een van u, die metiafc- "
verrader cet^ zaj my verradcn: ziet, de handA-.v/r.
eenjonge, ^ Jg mct my over tafel.
•tweik 2.) En dc jongeren werden treurig ,x°m 2U de jon^e-zagen elkander aen, en hun werd bang, lenindie-van wien hy fprak; Cn zy begonnen te YV>. £eideen%ragcn onder zich zeiven, wie het toch».ongerust-ware onderhen, die dat doen zoude ? m** heid «eit;en zejden tot hem, de een na den andc ■- . •I9' waeiop ren: Heer! ben ik 't ? En dc anderlxhi.%%, Heer! ben ik 't ? 7?h'
jezus s-) En Jezus andwoordde en fprak tot*'"nogmaeis.hen ■: een uit dc twaelve,. die met my m^. fw m' in de ichotel doopt , zal my verraden.;^ v«»deienEn dés menfchen Zoon gaet wel henen ,M4r,.
SO , 21.



Örizes Heeren én Zaligmakers Jezus Christus. £f iènduidt.als het beQoten is s gelyk van hem ge-*»*ïncthet fcnreven ftaet; doch wee denzelven*A"" h'm uiTmensch , door welken des menfchen te fpie- Zoort verraden wordt ! het ware den-
u zeiven menfehe beter, dat hy nooit gepetmshierboren ware.
dóór ont- 4.) En daer was een van zyne jonge-7f£USV _ ren , die aen de tafel Zat, aen de borst UA
van Jezus, welken Jezus lief had: dien die nog- wenkte Sinion Petrus , dat hy vragen maels 'zoude wie het ware, van wien hy zeide ? wufgnet want dezelve lag aen de borst van Jezus, ware. en fprak tot hem: Heet! wie is het?
w-aerop » -> Tezus andwoordde: die is 't, wien 7f; fXdLik de bete indoop en geef. En hjXIII--s' eenteeken.doopte de bete in, en gaf die aen Judas, *Is df Simons zoon, If karioth. bntdelt. 6.) Toen andwoordde Judas, die hem
judas verried , cn fprak j ben ik 't, Rabbi ? **KU
Hy fPrak tot hem: sy zest het- • Z\
eü jeLs 7.) En na de bete, voer de Satan in7f;, ftemt het hem. Toen fprak Jezus tot hem : wat2.. 2<}K * n" c gy doet, doe dat haestelyk. Maer dat vfeit in3" zelve wist niemand over de tafel, waer Tudas.wient.oc hy 't hem zeide. Sommigen mecn}ezas. den , dewyl Judas den buidel had, dat zyn werkjezus tot hem zeide: koop wat ons van fchieiyk te nooden is op 't feest : of dat hy den doen, 't armen wat geven zoude; . fongere'n 8.) Toen hy nu de bete genomenj^ niet ver. had, ging hy terftond uit, en het was fta'n- nacht.
Judas
vcmekt. v, PREDIKTEKST.
De twist i.) T7n toen Judas uitgegaen was, ftond |*£ }u
onder de \}j ?er QQ^ een twist Op Onder de luk.
Ja°nfezus jongeren, wie onder hen voor den groot-™.
beftraft. ften zoude gehouden worden. En hy * " fprak tot hen: de wereldlyke koningen heerfchon , en de geweldigen heet men genadige heeren : doch gy niet alzoo: G maet



«5§ De Gefchiedenis van het Lyden en den Dood maer de grootfte onder u zal zyn, als de jongfte : en de voornaemfte, als een dienaer. Want wie is de grootfte ? die aen de tafel zit, of die dient? En is 't niet alzoo, die aen de tafel zit? Maer ik ben onder u, als een dienaer. jczus 2.) Maer gy zyt het, gy, die by myz^. tciooft gebleven zyt, in myne aenvechtingen, gereenJden"en ik wil u hct ryk befcheiden, gelyk58 "30eeuwige my myn vader befcheiden heeft: dat gy fceeriyk- eten en drinken zult, aen myne tafel, tcId' in myn ryk , en zitten op ftoelen, en oordeelen de twaelf geflachten Israè'ls. Hy ge- 3-) En Jezus fpreekt: Nu is des men- yti,. dat fchen Zoon verheerlykt, en God is ver-A'^r. hem ver-heerlyktinhem-IsGodvcl-hcerlyktinhenï,31' heeriykt zoo zal zich God ook ver heer ly ken in zich was, en zeiven, en zal zich haest verheerlyken. heeriykt1" 4-) Lieve Kinderkens! ik ben nog eene joh. zoude kleine wyl by u. Gy zult my zoeken, si w vdei?' en Sc'yk ik tot de J°den zeide: waer ik dig/hun11'henen 8a* dacr kuntgy niet henen kozynen men. Én ik zeg u nu : heengang 5.) Een nieuw gebod geef ik u, dat ey 7<*. "d!°enbe.elkander hef hebt. Daer by zal een*'"veelt hun iegelyk bekennen, dat gy myne jongeren34'35'
detlyke" Zyt' Z0° ^ liCfde °llder elkander neDtliefdV VI. PREDIKTEKST.
Petrns i.) Qimon Petrus fpreekt tot hem: Heer! Joh.
waeerSrêz s waer 8aet %Y henen ? Jezus andsff.
henen us woordde hem : waer ik henen ga, kunt ging, be-gy my nu niet volgen; maer gy zultmy
Nader°a>ld"daCrna VOl&e11-
gedrongen^ 20 Petrus fpreekt tot hem: Heer ! joh. doch an-'waerom kan ik u niet volgen ? Ik wil*'"<*7» dermaei myn leven voor u laten. Jezus and-^c druklt- woordde hem: zoudt gy uw leven voor.xxn. andwoord my laten ? En de Heer fprak : Simon! 31 >3Jen weder-simon ! ziet dc Satan heeft ulieden besd' geerd , dat hy u mogt ziften , als de
tar-



onzes Heeren eh Zaligmakers Jezus Clristus. 99 tarwe : maer ik heb voor u gebeden , dat uw geloof niet ophoude: en als gy u eens bekeert, zoo verfterk uwe broederen.
Jezus 3.) Maer hy fprak tot hem: Heer! iki»ft. voorzegt ben bereid, met u in de gevangenis, en-VA'/r«
gendeeï" in dCn d°°d tC SaQn '• maer hy
voor de voorwaer, voorwaer, ik zeg u, Petrus \xtit. 38. eetiiemaei de haen zal niet kraeijen, tot dat gy my . chenin°°"driemael hebt verloochend, dat gy my
van Petrus, kent;
jezus 4.) Enhy fprak tot hen: zoo dikwylsm. z?nnebeei-als ik u lieden gezonden heb, zonder-va-//. dig en buidel, zonder male, en zonder 1'choc-35' iS' itragtig denen, hebt gy ook ooit gebrek gehad? tnyddeenevfnzy fpraken: nooit. Toen fprak hy tot gevaer: hen: maer nu, wie eenen buidel heeft, die neme hem; desgelyks ook de male : maer wie niet heeft, die verkoope zyn kleed, en koope een zwaerd: weiken Want ik zeg ü: dat moet ook nog MZ«UtSuit aen my volbragt worden , dat gefchrc-^f■ de profe- ven ftaet: hy is onder de kwaeddoeners''' tien. gerekend; want wat van my gefchreven £ƒ£///. dat heeft'een einde;
De jon- 6.) En zy fpraken: Heer ! hier zyn1"*geren dit twee zwaerden. En hy fprak tot hen: *f '
ftaendT ^t is genoeg. " V
breekt je- 7.) tn toen zy den lofzang gefproken zus dit ge- hadden , ging Jezus uit, naer zyne ge- *XrI' onder woonte over de beke Kidron naer den u^L het üit- Olyfberg ; en zyne Jongeren volgden xir. as. gaen naer hem na, aen dezelve plaetfe. *j&tj t%°lyi' 8.) Toen fprakjezustothen : in dezen39' voorzegt nacht zult. gy u allen aen my ergeren; xmx. t. jezus der want daer ftaet gefchreven : ik zal den JrS11 herder flacn , en de fchapen der kudde en "ïugt,zullen zich verftrooijen; maer daerna, Ww«." en zyne wanneer ik opfta, wil ik voor u henen :itr-
op(hndinggaen in Galileè- . g,»t,
schr.ft. 9 ) Maer Petrus andwoordde en fprak-ïüi.r.
'tWelk Q 2 tot



loo De Gefchiedems van het Lyden en den Dood petrus tot hem : al ware het ook, dat zy zichMd"6™0hnaf-anallen aen u ergerden, zoo wil ik tochf^f-3 wem. my nimmermeer ergeren. x7r'. s?
waerom 10.) Jezus fprak tot hem; voorwaer +}**tth. Ic^i"1'ik zeg u: heden, in dezen nacht, eer-ffW34
Petrus val
dat de haen tweemael kraeit,zuit gy my xir. 3e. voorzegt, driemael verloochenen. pe«Cus°Ön "0 Petrus fprak tot hem: ja, al ware jnetdean het ook , dat ik met u moest fterven, 3-. ' deie jon-zoo wil ik u niet verloochenen. Desge-Mark. geren dit jy^g zeiden ook alle Jongeren. Xir- sj«
ontken- VII. PREDIKTEKST.
Hen.-
Jezus i.) HF oen kwam Jezus met zyne jonge- Matth. ïtomt met J ren tot eenen hof, met name'1*^gernenJ;nn"Gethfemane ; daer ging Jezus in ; enL%. Gethfe- Judas, die hem verried, wist die plaetsxiy. 3J. mane- ook, want Jezus vergaderde zich dikwyls M-
aldaer, met zyne jongeren. jX wordt 2.)Toen fprak Jezus tot hen: zit hier,-ïw/. vandoo- tot dat ik derwaerds ga, en bidde.I>3droefheid En nY nam rot zich Petrus, en Jakobus,xxri. bevangen,en Joannes, de twee zonen van Zebe-36-38.' en ver- <jeus, en fprak tot hen: bidt, opdat gjt****' jongeren6niet in acnvechting valt. "En hy begon f/,*; rot waken te treuren, te beven en zeer beangst teï«A.'v ' en bidden, worden. Toen fprak Jezus tot hen :xxii-*o>
myne ziel is bedroefd , ter dood toe ! ***
vertoeft en zit hier, en waekt. Jezus g.) En hy ging een weinig verder, en Matth. fcheidt fcheidde zich van hen af, omtrent eenAAA7', déCjonge- fteenworp, en hy knielde neder, en viel iurk. ren af"er.op zyn aengezigt ter aerde , en bad tjxit*: bidt zynen indien het mogclyk ware, dat die utnr3*'»'»* voorde voorbyginge , en fprak : idblsa, myn eerfte- Vader ! u is alles mogelyk. Neem dezen
kelk pan my : doch niet wat ik v il, maer
zoo gy mh.
Komt 40 En by kwam tot zyne Jongeren,M*uh. weder roten vondzc flapende,en fprak tot Petrus:XXfrlzyne lon-sirnonJ flaept gy, en kunt gy niet één40' *r* 8 ' uur



onzes Heeren en Zaligmakers Jezus Christus', xoa «rekt hen uur met my waken ? Waek en bid, op M,arkjjk denen dat %Y nieC in verzoeking valt; de geest*£r' 37' vermaem is gewillig, maer het vleesch is zwak. hen tot het 5.) Ten tweedenmael ging hy weder Matth. Iweeaèn-nhenen, bad, cn fprak: Myn Vader! jsxxrImaei, het niet mogelyk, dat deze kelk van my ga, Mark. herhaeh tenzy dat ik hem drinke , zoo gefchiedexir.
andermael^ m}
vfnT ó.) En hy kwam weder , en vondze ^h. andeimaeiwederom fiapende, en hunne oogen wa-rii 44*
zyne Jon-ren voj flaep } en Zy wisten niet, Wat Mark. '
fendlepenzy hem andwoordden,en hy liet ze daer.XIV- ffa flaap, 7.) En hy ging wederom henen , eiiMrf. daden0 bad, ten derden male, dezelfde v/oor-xxyi* jnaeuöt den, cn fprak: #?itzder! wilt gy, zoo neem i1,'k. 1 zynen dezen kelk van my: deck niet myn, maer xxi;,^. Vader, mj) y>il gefchiede!
wordt g -) ga hem verfcheën een Engel van i«k*£lv£ den hemel, en verfterkte hem En^xxafierkt, in gefchiedde, dat hy met den dood worftelzynen de en heftiger bad; en zyn zweet werd, ken ziele'- als droppelen blocds, die op de aerde angst, vielen. En hy ftond op van 't gebed.
en komt 0 ) Toen kwam hy ten derdenmael Matth. denmaé'i tot zyne Jongeren, en vondze Üapende,™; tot zyne van treurigheid, en fprak tot hen: Ach! . jongeren, Wiit gy nu flapen en rusten3 Wat, flaept xik 4i| den Lep gy? het is genoeg. Ziet, de uur<is<;- . opwekt en gekomen, dat des menfchen Zoon in aQtXxn. tot: hetge-zondaren handen overgeleverd wordt;45, 46. inaen"" ftaet op, en laten wy gaen-; ziet, die om de'na-my verraedt, is naby: daerom bidt, op byheid van dat gy niet in aenvechting valt. '
den ver- OJ
lader. yin, PREDIKTEKST.
judas i.\T7n terftond, toen hy nog fprak,Matth.
-eTapeT *^ ziet » t0en kwam JlldaS ' «wJT*
den, om van dc twaelven, en met hem een grooteMark. , Jezus te fchare, en de dienaers der hoogeprieste- XLfr- «• ?»«SM. ren 9 der farizeën, der Schriftgeleerden, ***j7( . en der oudften des volks, en ging voor'" G 3 de



102 De Gerchiedenïs van het Lyden en den Dood
de fchare , en komt met fakkelen, lam->;>'
pen, wapenen, zwaerden en ftokken. xrni-& Had 2.) En de verrader had hun een teeken Matth. voorafeen gegeven ? en gezegd: welken ik kusfchen xxyl' field!" &e'zal i die is?t'* grypt dien, en leidt hernia.
gewis. xlv- 44-
wordt g) Als Jezus nu alles wist wat hem on"n{oetusoverkomen zoude, ging hy uit, en fprakxvm. die %it' tot hen; wien zoekt gy ? Zy andwoord-4' 6' zyn woord den hem ' Jezus van Nazareth. Jezus teTaetde l"Preekt tot hen: ik ben 't. En Judas, ifaet,0 C die hem verried, ftond ook by hen. Als
nu Jezus tot hen fprak: ik ben 't; weken
zy teruggc , en vielen ter aerde. nog- 4.) Toen vroeg hy hun nog eenniael:>k Biaeiiïichwieri ZOekt gy ? en zy fpraken: JezusXVlI!* roor zynevan Nazaretn- Jezus andwoordde : ik7'9' Jongeren heb u gezegd, dat ik het ben; zoekt gy vrygeieidt my dan , zoo laet dezen gaen: op dat bezorgt, het woor(j vervuld wierd, dat hy zeide: _A
ik heb gcenen van die verloren, die gyitaftt*
my gegeven hebt. vanj«- 5.) En Judas genaekte tot Jezus, om Matth. ?}as ge- hem te kusfchen, en trad terftond totXXfri' tordV, enJezus , en fprak: Rabbi! Rabbi! zyt&;£°" gevangen gegroet! en hy kuschte hem. Maer Jezus xiv. ^,
fprak tot hem: myn Vriend! waerom zyt 4«>
gy gekomen ? o Judas ! verraedt gy des xxu.
menfchen Zoon,met eenen kusch? Toen47, 4%.
traden zy toe, floegen de handen aen
Jezus en grepen hèm.
IX. PREDIKTEKST. 7e«us 1.) "T\/f acr toen die by hem waren, za.-M"tth-
"waerd" ^* ^ W£lt hCt WOrden Wi,de 'Vi
erTTwetstfpraken zy tot hem : Heer! znllen wyi«, jdaicbus. met den zwaerde daeronder flaen ? È»
ziet, een van de genen, die met Jezus xxu.
v/aren, Simon Petrus, had een zwaerd, 49, só.
rekte de hand uit, en toog het uit, en 3*lS1
floeg naer des hoogepriesters knegt,I0> *'
en



enzes Heeren en Zaligmakers Jezus Christus. 103 en hieuw hem het regte oor af; en de knegt heet Malchus. - wordt. 2/) Toen andwoordde Jezus cn fprak -.Matth. «nttïg te' laetze toch zoo verre geworden; en hy^f'ftrafr, enfprak tot Petrus: iteek uw zwaerd in^f4' d« kncgt de fchede: want die het zwaerd neemt ,xxu. 5i, genezen. za, doof ^ zwaerci vergaen; of meent j gy, dat ik niet mynen Vader kondc bid-,It den, dat hy my meer dan twaelf legioenen Engelen toefchikte ? En zal ik den kelk niet drinken, dien my myn Vader gegeven heeft ? Hoe zal dan de fchrift vervuld worden ? Het moet alzoo gefchieden ; En hy roerde zyn oor aen, en heelde hem.
jezus 3.) En Jezus andwoordde en fprak te Matth. ook"™ d*er uur tot de fcnare > tot dc over-5/'7* ng zyne priesters, de hoofdlieden des tempels,^j_5, vyanden, en de oudften, die tegen hem gekomenA'/r-.' 4s, f 'jon' waren: gy zyt uiteeeaen, als tot eenen49'
aen.dat het , "J 1 os» • iKj
geen nu moordenaer, met zwaerden, en ftokken,^/7. gefchied- om my te vangen: ik ben toch dagelykssa, 53.
de'M?riftby u in 'den temPel geweest, heb by u gebeurde.'gezeten, en geleerd in den tempel, en gy hebt my niet gegrepen , en hebt geene hand aen my geflagen : maer dit is uwe uur,en de magt der duisternisfe, opdat de fchrift vervuld worde. Maer dit alles is gefchied, opdat de fchriften der profeten vervuld wierden. AUe de 4.) Toen verlieten hem alle zyne jon-Matth. jongeren geren , en vloden. En daer was een*-**7Tezuseen jongeling, die volgde hem na, die was^. wieden, met lynwaed gekleed op de bloote hmd^xir. en de jongelingen grepen hem. En hyso-s-* liet het lynwaed varen, en vlood naekt van hen.
X. PREDIKTEKST.
jezu« 1.) T\ yfaer de fchare, die Jezus gegrepen Joh.
b?JLg*' had > cn de overfte hoofdman,*™'-
G 4 cn12'IJ'



Ï04 De Gefclftedenis van het Lyden en den Doocf geitid toten de dienaers der joden, namen JezusM*"k Mwinas. en b0ncjen hem , en leidden heniten,**^. eerften tot Hannas, die was de fchoon-0'"' vader van Kaïfas, welke in hetzelfde jaer hoogepriester was. fctfe'van" 20 Kaïfas nu was. de gene, die dcny^. Kaïfas. joden ried ; het ware goed , dat een-"^« joh xi. mensch gedood wierd voor het volk. I449Telus 3-) En Hannas zond henv gebondenu,ttr,hwordt ge tot den hoogepriester Kaïfas. En zyfxrI' bonden leidden Jezus tot des hoogepriestcrSM^ft. HatnasVa" kuis' alwaer tc zamen gekomen waren*7*"- s%.
naer Kaï-
alle overpriesters, fchriftgeleerdcn, 'ét&gn' fa- oudften. joh.
Jezus, 4.) Én de hoogepriester vroeg Jezusxriii. vraegd naci' zYne jongeren en naer zyne leer/A naer zyne Jezus andwoordde hem; ik heb vry open-i-/-}//. jongeren baer gefproken voor dc wereld. Ik heb.10-*!. andwoordtalcyd geleerd in dc fchole , en in den tnetgroote tempel, waer alle joden te zamen komen, vrymoe- en heb niets in het verborgen gefprodtgheid. ken. Wat vraegtgymy daer naer? Vracgt
die daer naer, die gehoord hebben, wat
ik tot hen gefproken heb: ziet, dezelven
weten, wat ik gezegd heb.
wofd"" Macr als lly zulks 1Prak ' ^ ccnJoh-
diesVegen dcr dienaren, die daer by ftonden, Jezusxnih onregt- cenen kinncbakflag, en fprak: zult gy2?'^' heta'e'lden hoogepriester alzoo andwoorden? zfgfgèfia-Jezus andwoordde: Heb ik kwalyk gegen. fproken, zoo bewys het, dat het kwaed is; maer heb ik regt gefproken, waerom Haet gy my? Dejood- 6.) Maer dc overpriesters , en dcM*«*. zoekt'e 0lldlten ' en de geheele raed, zogtenxxjrivergeefs valfche getuigenisfen tegen Jezus, opdat^„*r/fa' viiichege-zy hem ter dood bragten, en zy vondenxir'.ts. taigen.. geenen. En hoewel velen valfche getui-s«genis tegen hem gaven , cn valfche getuigen voorkwamen, vonden zy toch geene, en hun getuigenis kwam niet _ overeen, 7.) Ten



onze's Heeren enZaligmakers Jezus Christus. 103
ïindeiyk 7.) Ten laetften Honden op en W&%?£ faen 'ei^ mQn voort twee valfche getuigen , en6l_ ^ • fchegewi-garen valfche getuigenis tegen hem, enM^fc. gen op: fpraken: hy heeft gezegd, enwyheb-^^die echteibcn gehoord, dat hy zeide : ik wil, en5?"»'9* «nftc°rn"*kan dezen tempel Gods afbreken, die inen. met handen gemaekt is, en in drie dagen eenen anderen opbouwen, die niet met handen gemaekt is. Maer hun getuigenis kwam niet over een. opwel- 8.) En de hoogepriester ftond op on-Mattk. j*e "If<=heder hen , cn vroeg Jezus, cn fprak totxx™' gUSzt",hem: En andwoordtgy niet op het geen ,H\k6^ hoeweion-dat dezen tegen u getuigen? Maer Jezusxir. so.^ dervraegd,zweep. fl-ji en andwoordde niet. 61.
niets and- 0 '
wooidde. xi. PREDIKTEKST.
Jezuson- J. ) Toen vroeg hem de hoogepriester u*uh. deiviaesd wederom , en fprak tot hem: Zyt 'tfxxri* zynSMnesCChristus , de zoon des Hooggeloofden ?^ fusfehap Ik bezweer u, by den levendigen Godyxir. «r, pa goaiyk^at gy ons zegt, of gy zyt Christus , fchTp, de zoon Gods?
Beiydt 2.) Maer Jezus fprak tot hem: gy zegtM^/tó. het be.de iiet ? Den het# Doch ik zeg u: van^*^' h"t. ystnu acn zal het gefchieden , dat gy des
menfchen Zoon zult zien zitten ter rQg-xir. «a, tchand der kragt, en komen in de wolken des hemels, waerop 3.) Toen verfchcurde de hoogepriester fie br0oge 7yne jfieederen, en fprak: hy heeft God xxrr. fynefc'ec.gelasterd! wat behoeven wy breedcr^^ d«en getuigenisfen? Ziet, nu hebt gy zyrvzxw. ^ ^cheutt'engodslastering gehoord. Wat dunkt u?«4omdeeld' JEn zy veroordeelden hem allen, dat hy wordt, des doods fchuldig was.
jezus 4) En de mannen, die Jezus hielden,m^a. gtouw- befpotten hem, en fommigen begonnenXXf?' zaein be-nem te befpuwen in zyn aengezigt, cêföLthetIpaieinfloegen hem met vuisten, en bedektenxiv. js, des hoo- zyn aengezigt, en befpotten hem, cn G 5 fpra-



io5 De Gefchiedenis van het Lyden en den Dood gepries- fpraken:profeteer ons, Christus! wie is'»*Ect1, het, die u iloeg? En de knegten floegenPfgf'
hem in 't aengezigt. En vele andere a'
lasteringen zeiden zy tegen hem.
XII. PREDIKTEKST. ?etrus j.) r^n simon Petrus volgde hem na,M^«&. Sli'had JLIj van verre,en een ander jonger,^*™ indeshoo-tot in het paleis des boogepriesters;^,^. gepries- en dezelvejongcr was den hoogenpriesterxiv. 54. teV^n!bekend 9 en ging met Jezus binnen, in^
des hoogepriesters paleis: maer Petrus^.
ftond buiten voor dc deur: toen ging dexrui.
jonger , die den hoogepriester bekend1»' l6-
was, uit, en fprak met dc deurwachte-
resfe, cn bragt Petrus binnen. Begeeft ü.) En de knegten en dienaren fton-Matth. zich aen (jen s en hadden een koolvuur in hetAA^/,;'*dcv>nég midden van het paleis; want het wasA-/^.'54. ten. koud, en warmden zich: en Petrus ftond *»*•
by hen, en warmde zich, opdat hyxxu-M>
zage, waer 't henen wilde. xvm, wotdt g ■) En gene dienstmaegd des hooge-is. ^■en„stea priesters, de deurwachteres, zag Petrus maegd ge by het licht , dat hy zich warmde, en69", ro'. kend, aisfprak tot hem: gy waert ook met Jezus Mark. ïïïjc°p"van Galileë ; zyt gy ook niet een van^- 66> dien re-'zyne jongeren? Maer hy loochende hetL»k. trusvoor voor nen allcn, en fprak: Vrouw! ïkxxn. matTver hen 't niet, cn ken hem niet; ik weetij sf' loochent, ook niet, wat gy zegt. xrm,
Dehaen 4.) Simon Petrus ftond , en warmde 17vóoVde zicn> en over eene wyl, als hy uitging «erfte naer den voorhof, kraeide de haen. 7I". ™ael: 5.) En eene andere dienstmaegd zag»***. rnaegdnennem, en fprak tot de Kenen, die daerbyff «• anderen ftonden: deze was ook met Jezus vanA-jm.5g. driagen Nazarcth Toen fpraken zy tot hem:y^.
d1e"Szyt gy "iet een van zyne jongeren? Enff111daerdoor een ander fprak: gy zyt ook een ; en hyM'atth. tot de loochende 't nog eens, en zwoer dz.Qrxxn.
t*eede tC\P Ti, 73.



©iizes Heeren en Zaligmakers Jezus Christus. 107 *>«g ge- toe, en fprak: Mensch! ik ben het niet,
wordt. en ik ken ook dien menscn nicr~ fIfr'a Anderen 6.) En over eene kleine wyl , om-£«|.r°' voegen trend een uur, bevestigde dit een ander ,xxu. ss. dèChdienst-n:iet de genen» dic daer by ftonden, en|$' maegd, fprak: voorwaer , gy zyt ook een Gali-2J. ' dringen leer; uwe fpraek luidt even alzoo. ToenMatth. Petms,opfprak des hoogepriesters knegt, eenxfrI' waer döotvriend des genen, wien Petrus het oorm,,",7.4' hy tot dcafgehouwen had: zag ik u niet, in den-w. looche!"'hof, byhem? Toen begon hy zich zei-£• ning ven te vervloeken en te zweren: ik kQnxxu. wordt dien mensch niet, van welken gy fpreekt. 59 > 60. Tto 70 En terftond, terwyl hy nog fprak,^ kaeit tenkraeide de haen nog eens. En de Heers5f 2?." tweeden keerde zich om , en zag Petrus aen ; Matth. Herziet toen gedacht Petrus aen des HeerenXX(r\' Petrus woord, als hy tot hem gezegd had: eerlLw7.8* aen, en dat de haen tweemaelkraeit, zult gy myXIfrdoet" driemael verloochenen ; en Petrus ging^:// boeie. uit, cn weende bitterlyk. 60-63."
XIIT. PREDIKTEKST. l%t.
khVTJdi- T?n des morgens , als 't dag werd vergadert Jüj vergaderden zich de oudften desxxni. ander volks, alle de ovcrpriesteren en fchrift-1• j^zuste1" geleerden, daer toe ook de geheele raed,*j£*vetoor- en namen raed tegen Jezus, om hem terƒ.„&.' I" deeicn. dood te brengen. xxu. 6$.
zyA]7z3" 20 En zy leidden hem op, voor hun- Luk. nogmaeii nen raed, cn fpraken: zyt gy Christus?xxu. ondervra- Zeg ^et ons. Maer hy fprak tot hcn:ÖS"68, te"s'zyn zeg ik 't u , zoo gelooft gy 't niet; en Mesfias- vraeg ik u, zoo andwoordt gy niet, en
fchap en laet my tocn nict ]os.
hJid?G° ' 30 Daerom,van nu aen,zal des men-z„s. jezus be fchen Zoon zitten ter regtehand derxxn. lydt, datkragt Gods. Toen fpraken zy allen - zyt69* 7a'
cLfstus gydan Gods zoon ? Hy fprak tot ncn;
en Gods gy zegt het: want ik ben het.
zoonis, 4.) En zy fpraken: wat behoeven wyz»*.
*;UeeT mcer«r,,.?,



jo8 J3e Gefchieden is van het Lyd'ën en den Dood oordee- meer getuigenisfen ? Wy hebben het wesfigd" zelve gehoord, uit zynen mond. wotdt. 5.) Toen Judas , die hem verraden Mmh.
judas flad, zag, dat hy ter dood veroordeeldXXfru* jouw van was> berouwde het hem , en hy bragt3' *' zyn ver- de dertig zilverlingen den ovcrpriesteraed, en rCn en den oudften weder, en fprak: ik openiyk heb kwalyk gedaen , dat ik onfchuldig zyne bloed verraden heb ! zy fpraken: wat fchuid engaet ons dat aen? zie gy toe. "Geef? de 6.) En hy wierp de zilverlingen in denMatth. aiiveriin- tempel, fcheidde van daer, ging henenXXfrit. gen veder en verhing zich zeiven. s"zTch'l";!.1 70 Maer de overpriesters namen deM*tth. yen om. zilverlingen en fpraken: 't is niet geoor-XXfrfi,
°e'odenloofd , dat wy ze in dc Godskist leg-6'8' de°u bloed- gen i want het is bloedgeld : maer zy aiskcr. hielden eenen raed, en kochten daer eenen pottebakkers akker voor , ter begraefnisfe der vreemdelingen. Daerom is dezelve Akker genoemd de bloedakker, tot op den huidigen dag. Volgens 8.) Toen is vervuld, dat 'er gezegd is, Utuh. de voor- <joor den profeet Jeremias , daer hfXXfrilt deFpro- fpreekt : zy hebben dertig zilverlingen9' I9, fects2*rA. genomen, daer de verkochte mede beXi. t2. tacld werd, welken zy kochten van de kinderen Israëls, en hebbenze gegeven voor eenen pottebakkers akker , gelyk my de Heer bevolen heeft.
XIV. PREDIKTEKST.
•iS™1'-!?11 de geheele hoop ftond op, en£**:, de joden l~J bond Jezus , en leidde hem van - x^u' verd8ele" Kaïfas voor ,£ Regthuis, en leverde hemw^jt. ïiiams'"1 over 3en den landvoogd Pontius Pila-A'^ «•
Tot wientUS » en het W3S. "°S Vr0Gg- xktïl. r.
dejoden 2.) Maer de joden gingen niet in hety.è. nietingaenregthuis, opdat zy niet onrein wier--*777*paefche. den» maer nct Paefche eten mogten. s8,
Piiarüs 30 Toen ging Pilatus tot hen uit, en «ach? op fprak



onzes Heeren en Zaligmakers Jezus Christus. 109 de aen- fprak: wat brengt gy voor klagt tegen.7* *ldgtt"hdezen nienscn ? 2y and woordden, en f9./' Tanjeiusfpraken tot hem: was deze geen kwaed- " teomflaen.doener, wy hadden hem u niet overgeleverd. Toen fprak Pilatus tot hen f zoo neemt gy hem weg , en oordeelt hem, naer uwe wet. Toen fpraken de^""*joden tot hem : wy durven niemand xxll$g. dooden. Opdat het woord van Jezus33/33. vervuld wierd, het welk hy zeide, toen hy beduidde, welk eenen dood hy fterven zoude.
Der )o- 4 ) Toen begonnen zy hem te befchul-/.»^. ^"J^ digen, en fpraken: wy vinden, dat deze^-f^-si ging "voor het volk afkeert, en verbiedt den Keipiiatus. Zer fchattingen te geven, en zegt, dat
hy Christus, een koning is. aGi\eiÏA. O Toen ging Pilatus weder binnen inM*tti,.
ftortotde, *< J , .o f. T . , -xwrr
eerfte on-het regthuis, nep Jezus tot zich, enjy*yu-dervragingyroeg hem: zyt gy der Joden koning? mmh. dooJezUS' ) Jezus ftond voor den landvoogd ^Xr. s. pilatus, en andwoordde: zegt gy dat van u zel-^-/z/ en geie- Ven, of hebben het u anderen van my?,/, -1*
genheid „pZC«A p XP'llu tot Jezus , ,, ,
eerite 7-) Pilatus andwoordde : ben ik een-L4; andwoord.j00c[ ? Uw volk en de overpriesters héb-xrm; tuT0vePrde-ben u mY overgeleverd ; wat hebt gy 30-re onder-gedaen ?
vrag'og- 8.) Jezus andwoordde : myn ryk is 7»*jezu" t0' n'et van deze wereld; waer myn ryk van f^7*' iieeriyke deze wereld, myne dienaers zouden' leiyaenis. daerom ftryden , dat ik den joden niet
overgeleverd wierd ; maer nu is mynM«"^ >zus ryk niet van hier. wordt na- 9.) Toen fprak Pilatus tot hem: zoomI,*. dei onder-zvt gy dan evenwel een koning? x*. Sslof.' IO0 jezus andwoordde: gy zegt het,^ hy een ik ben een koning, ik ben daertoe ge-ysA. koning boren, en in de wereld gekomen, datxA-m. hetwelk ik de waerheid getuigen zoude. Wïqw^ jeius uit de waerheid is, hoort myne ftem. x":m,
oekeut, HO57.



lio De Gefchiedenis van het Lyden en den Dood envan n.) Pilatus fpreekt tot hem : wat is 7°hEgS? waerheid? f£« * Matus XV- PREDIKTEKST.
^et.^idtet°ti.) f? n toen Pilatus dat gezegd had, 7.*. cn ver"' ging hy wederom uit tot dex?m-
Waeit joden en fpreekt tot hen: ik vind gecnj8! £hzuuldi°n 'fchuld aen hem. En hy fprak tot de xxui 4. rjejodénOverpriesters en tot het volk: ik vind feiengen geene oorzaek aen dezen mensch. eene 2.) En de overpricsters cn oudften Mark. bekhui- befchuldigden hem hard, en hielden aen,**/ *• diging te-en fpraken : hy heeft het volk beroerd,xxxu.s. g«njezus,daer mede , dat hy geleerd heeft, hier opfoe"/ en daer in het geheele joodfche land; en door zyne heeft in Galileé' begonnen, tot hiertoe, leer, in; g \ £n Jezus zweeg ft.il, en and-^f'*;,
doch jj • ^ Xxm,
jezus woordde mets. I2t zwygtftii. 4.^ Pilatus fprak tot hem: andwoordtw^/é.
puams gy njet p Hoort gy niet, hoe hard zy \xXXfru' jezus totbefchuldigen?
andwootd 5.) Maer Jezus andwoordde nietxxru. aememoe.nieer. aiz00 dat ook de landvoogd zich^-^ dÖgchn'te zeer verwonderde. x%.\,s. vergeefs. 60 Maer toen Pilatus Galileë hoorde,
Piiams vroeg hy , of hy uit Galileë waer? Èqxx*% "u" totC*als hy vernam , dat hy onder Herodes ' T' Herodes. overheid behoorde, zond hy hem over tót Herodes, welke in die dagen ook te
BieeenJerufalem was. wonder-6 7-) En toen Herodes Jezus zag, werdt*^. werk vanhy zeer blyde; want hy had veel vanJ-r'/fjezus hem gehoord , en hem allang gaern ge-8, »• 2i^do"hzien ; en hoopte, dat hy zoude een tceken mede te van hem zien. En hy vroeg hem menivergeefs. gerlei; maer hy andwoordde hem niets. UfchSdT- 8-) En de overpricsters en fchriftgen ook je-geleerden Honden , en befchuldigden-**7"-
zus, voornem nard-
oreuznV, 9-) Maer Herodes, met zyn hofgezin,Mg. befpot verachtte en befpottc hem, toog hemft "*
zynde, gen ' •



onzes Heeren en Zaligmakers Jezus Christus. 111 aen piia- een wit kleed aen, en zond hem weder ÈëndT"2 tot pilatus-
welken io.) Op dien dag werden Herodes enlh\. by die Pilatus vrienden met elkander: want xqxxi11heid2"' voren waren zy vyanden onder elkander.12' vrienden li.) En Pilatus riep de overpriesters, L^x'ni woiden. en oudften en het volk te zamen , enjj.l6.' ve/klaert fPrak tot hen : gy hebt dezen mensch* Jezus an- tot my gebragt, als eenen, die het volk dermaei afkeert; en ziet, ik heb hem voor u "J"fc^'inverhoord, en vind aen dien mensch gee. Herodes ne dier zaken , van welken gy hem naem, en befchuldigt; Hcrodes ook niet; want ^""ik heb u tot hem gezonden, en ziet, en los ' men heeft niets op hem gebragt, dat "*«>• des doods waerdig is. Daerom wil ik
hem kastyden en loslaten. umh.
trwas XVI. PREDIKTEKST.
een ge- M*r\.
woonteop T.) Maer op het feest, was de land-*'" «• eeneng".1.'voogd gewoon, den volke eenen gevan-^^ vangenen genen los te geven,welken zy wilden. \7. los te Maer hy had toen eenen gevange--^""6-
laerdes neni eenen zonderlingen voor anderen,f^11' volks gevangen met de oproerigen, die in hetM«$ bez™rde' oproer eenen moord gedaen had, in de*'' 7-
geleegen-
ftad, en daerom in de gevangenis gewor-^ivz/. heid wordt pen; die heet Barrabas. 19. de moor- 3.) En toen zy vergaderd waren Bwabas fPrak Pilatus tot hen : gy hebt eene ge-Y^""befchree- woonte,dat ik u op paefche eenen los geve: "J,',*18* ven. welken wilt gv dat ik u losgeve, Barra-xr.g.ie. fteHBam bas-> of Jezus, den komng der joden, van bas tegen wien gezegd wordt, dat hy Christus zy ?j0 jezus, en Want hy wist wel, dat de overpiesters jezus op nem uit nyd overgeleverd hadden, die wyze 4.) Maer de overpriesters wekten het^k\ losteiinen. volkop, dat hy hun liever Barrabas losi„/;." i:' loept omk Save- Toen "eP de geheele menigte^xm. Barrabas, weder allen te zamen, en fpraken: wegï8;fe op 't met dezen , en geef ons Barrabas los Alvnu



j 12 De Gefchiedenis vari het Lyden en den Dood
iet over-niét dezen, maer Barrabas. En Barrapriesters. ba^ was een rao0rdenaer. itfuU 5'.) Toen riep Pilatus andermael totf*. andermaeihen , en wilde Jezus loslaten. MaerAA//I* los laten,Zy rjepen en fpraken: kruist hem! ' vergas, kruist hem!
De droom ó.) En toen hy op den tegterftoel zat , yi<utb. en bood- zond zvlie vrouw tot hem, en liet hem-*'**'"4 inatPusVan zeggen : heb niet te doen met dezen19' buis- Rcgtvaerdigen; ik heb heden veel gelevtouw. den, jn den droom, van zynentwege. prLte"" 70 Maer de overpriesters en oudften Loken overreedden het volk, dat zy om Barra-f^ z/i het volk bas bidden zouden, en Jezus dooden. jefus op. 8.) Ert het volk ging op, en bad, dat« .
Het vofk hy dede, zoo als hy plagt. Toen mto^gp verzoekt Wóordde de landvoogd, Pilatus, wc-Mrf. voldoe- derom, en fprak tot hen: welken van*^. U ning aen deze twee wilt gy , dat ik u zal los"' IJ' «fe ge- geven ? Zy fpraken: Barrabas. Pilatus waarop-' fprak tot hen: wat wilt gy dan, dat ik Klams doe met Jezus, van wien gezegd wordt, andermaddat hy Christus \s% dien gy befchüldigt, t«en Bat dat hy een koning der Joden is ? Zy xalaifteii}fpraken allen: laet hem kruiligen. maer nog- q.) Maer de landvoogd fprak ten der- xx "^ vèrleeff den male; wat heeft hy dan kwaeds,,.
pilatus gedaen?Ik vind geen oorzaek des doods»"*, zoekt ten aen hem } daerom wil ik hem kastydenAjT;,4i mafeentr en loslaten. xx'nu zus lós té lo.) Maer zy hielden aen, met groot*., laten. geroep, en eischtcn, dat hy gekruifigd »£^-7<
De joden wierd. en riCpen nog veel meer: kruist aj< 4nhy' hem ! en hun en der overpriesteren ge-M*^. gekruist roep had dc overhand. I4< 11.) En Pilatus dacht het volk genoe-XA;///. * Pdmus gen te doen , en oordeelde, dat hunne •£ btzwykt bede gefchieden zoude, en liet Barrabas »£*• voor hun ]os die om een oproer en moord in de Lxk\ IS' fthreeuw, gevangenis geworpen was, om welken xxu. geeft Bat-Zy baden: maer Jezus gaf hy. over aem*4. »<«
tab:s [os, t huneriveroot- - ■



onzes Heeren cn Zaligmakers Jezus Christus, i ig
deelt hunnen wil , dat hy gegeesfcld en genezus tenjirL,jst- wierd.
dcod." XVII. PREDIKTEKST.
jezu' ge-1.) r|-0en nam Pilatus Jezus, cn gees-Matth. getsfaid, J| feide hem; en de krygskneg-**^/d^gs-ten des landvoogds leidden hein in knegten regthuis , en vergaderden over heniA-^. 16. ontkleed,-dc ganfche fchare, en trokken hem uit,?»*wordt 20 En deden hem eenen purperenXIX- ** rpotsge- mantel aen, en vlochten een kroon van^J*^ wyze ais doornen, en zetten die op zyn hoofd,28,2Q." ^".'cng en gaven hem een riet in zyne regté- «««fc doscht, hand, en bogen de knieën voor hcni,££I?' en ai en befpotten hem, xix. 2.
fchimpen- 3.) En begonnen hem te groeten, cn Matth. d.begroet.fpraken. zyt gegroet , gy Koning der*x™Im joden!en floegen hem in zyn aengezigt, W*?Matus en befpogen hem , en namen het riet,*^.^. fteit je- en floegen zyn hoofd daermede, en v\Q,-7°h-XiXm niishan- 'en °P hunne knieën, en baden hem aen. deid, den 4.) Toen ging Pilatus weder tot heitje. ioiea uit, en iprak tot hen: ziet, ik brengX1X zoekt'dus ncm WJ£ tot u, opdat gy bekent, dat verder ik geen fchuld aen hem vinde. Alzoo middel, gjng Jezus uit, en droeg een doornen los'te6"" kroon, en een purperen kleed. En hy laten. fpreekt tot hen: ziet, welk een mensch! Die onbe- ^ •} Toen de Overpriesters en de dieWyv8en,fc naerS hem zagen , riepen zy : kruis%fx e htt geen hem! kruis hem! Pilatus fpreekt tot" Pilatus heri : neemt gy hem, en kruist hem; De'loden want ik vind geen fchuld aen hem. brengen 6.) De joden andwoordden hem : vryj°h. "encb"leu"hebben eene wet,en naer die wetmoetA7A"-:* fchuidV. hy fterven; want hy heeft zich zeiven gmgte^en tot Gods Zoon gemaekt.'
lae?om 7-) Toen lXü'*tüS dac woord hoor-*/*. 8,9. Pilatus" de, vreesde hy nog meel'; en ging jezus naer weder binnen in het regthuis, en komst*" fPreela tot Jczus : van waer zyt gy ? vraegrj Maer Jezus gaf -hem geen and wóórd.
mier Je- H 8 ) Toen
zuszwygt,



114 *"*e Gefchiecfenis van bet Lyden en den Dood EnPiia- 8.) Toen fprak Pilatus tot hem :J^tus, zyn fpreekt; gy niet met my ? Weet gy niet,***{fruitende', dat ik magt heb u te kruifigen, en magt10' wordt van heb u los te geven? Jezus andwoordde: Ind"S be'gy ^adt &cene magt over my, ware zy woord, u niet van boven gegeven; daerom die dien hy my u overgeleverd heeft, die heeft des ''""ten^te grooter zonde. Van toen aen zogt te aten- püatus hem los te laten. Dan, de 9-) Maer de joden riepen en fpraken:-^ joden' laet gy dezen los, zoo zyt gy des kei-xix.i», brengen zers vriend niet; want wie zich tot een' ]ae"ïtc be koning maekt, die is tegen den keizer, weeheden io.) Toen Pilatus dat woord hoorde, aen, om bragt hy Jezus uit, en zette zich opxi'x. dêve'rosr.'den regterftoel, op de plaets, die heet>3,14. deeiing te fteen-plavcifel; maer in 't hebreeuwsch, ""pfuis Gabbatha, Cen het was de rustdag van fteit' ium paefche , omtrend _ de zesde uur) en
nogtrue s
hy fpreekt tot de joden: ziet, dat is
Jezus als my J^ning \
iönTng" 11.) Maer zy riepen: weg, weg met,a6>
jiegtig dien! kruis hem! Pilatus fpreekt tot.kix. i*.
^°(r- hen : zal ik uwen koning kruifigen ?
Peigeren De overpriesters andwoordden: wy heb-
en nog ben gcencn koning, dan den keizer.
j-enst" 12.) Maer toen Pilatus zag, dat hyu&f,. ftraffè ei-niet vorderde , maer dat 'er veel eer*^""-
fchen.zeg grooter oploop wierd , nam hy water,;? 5"«endegeenen wjesch zyne handen voor het vó]krxxiïf. S'deA en fprak: ik ben onfchuldig aen het iskeizer te bloed van dezen Regtvaerdigen ; ziet !ieo^" gy toe. Toen andwoordde het geheele bêtuigt volk, en fprak: zyn bloed kome over ïiiatus, ons, en over onze kinderen! Toen oord°or.eene deelde Pilatus, dat hun bede gefchieden daed,'fje-zoude. En hy liet dien los, die om zus ón- oproer cn moord in dc gevangenis geworfchuid.en en was ^ om wélken zy baden ; maer keuring, hy gaf Je<r.irs befpot en gegeesfeld over en?eeft]e-aen hunnen wil, dat hy gekruifigt wierd,
zus oyci. XVI LI,



otizas Heeren en Zaligmakers Jezus Christus. 115 XVIII. PREDIKTEKST.
jrtiu 1.) HPoen nu de krygsknegten Jezus M*tth. wotdt t« J. befpot hadden, namen zy hem, xxrn. ftraffê uit-en trokken hem den purperen mantel uit, ^ark. geleid, en trokken hem zyne kleederen aen \xn 30. en leidden hem henen , dat zy hem kruifigden; en hy droeg zyn kruis. 1 ,I7" En simon 2.) En als zy hem wegleidden, von-M<,„fc. van cire den zv eenen mensch, die daer voorbyxxvu. drongen gi"g, met name Simon, van Cirene,^het kruis die een vader was van Alexandcr enx^\i. te irastn>Ruuus-, die kwam van 't veld, dient»*.
dwongen zy , dat hy hem het kruis-*.-*727* nadroeg, cn zy leidden het kruis op1 ' hem, dat hy 't Jezus nadroeg, onder de g Maer hem volgden een groote hoop [uk. tranen «volks, en vrouwen , die hem bellaeg-xvar. eenige den, cn beweenden Enjezus keerde zich »r -.§«« vrouwen, om tot haer, en fprak: Gy Dogters van jezusndeJerufalem! weent niet over my; maer onderging weent over u zeiven, en over uwe kindedes jood ren. want Z]et| je tyd zal komen, in Ried" welken men zeggen zal: zalig zyn de vooupcit. onvruchtbaren en de ligchamen, die niet gebaerd , en de borften, die niet gezoogd hebben ; want dan zullen zy beginnen te zeggen tot de bergen : valt op ons! cn tot de heuvelen bedekt ons! want,indien men dit aen 't groene hout doet, wat zal aen 't dorre gefchieden! Twee 4. En duer werden ook twee andere i«\ kwaed- kwaeddoeners weggeleid, om mzx.xxuu
doenets . , , yn ' 33-
met jezus hem gedood te worden.
mt&eleid.
XIX. PREDIKTEKST.
jezus op ir) TT» n zv bragten hem ter plaetfe, die Golgotha j^j i t iK.breeuw.sch, Golgotha,xxr]1-
gebrv.t, , , . . , . , ' *2 '^3,34
weigert heet, dat is vertaeld, fchedclftede;• enM^ xr. den°ge- Zy gaven hem azyn en wyn, met gallen, 33. mmeden en mine gemengd, te drinken ; p'2*^



Ii6 De Gefchiedenis van het Lyden en den Dood
als hy dat gefmaekt had , wilde hyj'>>-xixtn wordt niet drinken. 2"**. gekruist 2.) En zy kruifigden hem aldaer, en met xxrn. tusfehen hem twee kwaaddoeners , den eenen 38. kw"d- ter regte- cn den anderen ter iïhkehaiid, doeners, en Jezus in het midden, cn de fchriftlIL vorensdejs vervuld : hy is onder de kwaeddoe-xxm. Er^il1 ners gerekend. En het was de derde%3;b,XIX, xi. ' uur, toen zy hem kruisten. is. Het E»/« g y En Jezus fprak : Vader ! vergeef1*^
woord het ™am zv mten nlet wal zy dosn- %t1"' Het op- 4.) En Pilatus fchreef een opfchrift,M*«fr, fchnftvanwacr mede men hem befchuldigdc, en-^xru. hetkims. waer in de 00rzaek Zyns doods gefchre- ]^ark_ ven was, cn hy zette dat op het kruis; xr. 2<s. en zy hechtten het boven zyn hoofd, Mnamelyk: Jezus van Nazareth, koning**111der joden. _ 'j,i,xix.
«14 5.) Dit opfchrift lazen vele joden ; 19,20-ï». te0d°endver want de PIaets was digt by dc ftad, wacr£"£wx> geef" Vbc-Jezus gekruifigd was. En het was ge- ,s. «spt. fchreven in de hebreeuwlchc, grickfche en latynfche fpraken. Toen fpraken de overpriesters der joden tot Pilatus: fchryf niet der joden koning; maer dat hy gezegd heeft: ik ben der joden koning. Pilatus andwoordde: wat ik gefchreven heb, dat heb ik gefchreven. De krygs- 5-5 Toen nu de krygsknegtcn Jezus v**, Sn "e gekruifigd hadden, namen zy zyne k)ee-**™keedtren deren , en maekten vier deelen, eenen \^rk. ' vau jezus, jegeiyken krygsknegt een deel; daer toe xr. s.t. terwyi zyook ^en rQk. maer de rok was ongenaeid, '*xni kruisten van boven af gewrocht, door en door.H( SS' bewaren. Toen fpraken zy onder elkander: latenytixix^ wy dien niet in ftukken fnyden, maer**» •* daer om loten, wiens hy zyn zal; opdat de fchrift vervuld wierd, die zegt: pfiim 2y hebben mvne kleederen onder zich *^f'his-gedeeld, en hebben over myn' rok het lot geworpen. En zy zaten aldaer, en
ba-



onzcs Heeren en Zaligmakers Jezus Christus. 117
bewaerden hem. Zulks deden de krygsknegten; en het volk ftond , en zag daerop.
XX. PREDIKTEKST. Het/W* i.)T7n daer ftor.den by het kruis Aej°h,xrx: toMd ^ moeder van Jezus, en zynermoe-2='-5^ der zuster, Maria, Kleofas vrouw, en Maria Magdalena. Toen nu Jezus zyne moeder zag, en den jonger daerby ftaende, dien hy lief had, fpreekt hy tot zyne moeder: fyrouw! zie, dat is uw zoon. Daer na ipreekt hy tot den jonger: zie, dot is w»;. moeder En van die uur aen, nam de jonger haer tot zich. Dc voor- a.) En die voorby gingen , lasterden xxrn bysange" hem, en fchudden hunne hoofden, cn,9.4I. * en b'rpot fpraken : foei ! hoe breekt gy den^rkxr, ten [ezus, tempel af, en bouwt hem in drie39' 3°" aen'tkruis.djjggn wederop! help u zeiven. Help nu u zclvcn, en klim af van het kruis. Zyt gy Gods zoon, zoo klim af van het kruis.
•okde 3-) Desgelyks befpotten hem èeM«ttb. eveijnes overpriesters , en fchnftgeleerden , enxxl-''JI"*.' oudften des volks, en fpraken: ande-4j(m43' i«"aeneenren neeft hY geholpen, en gezond ge-xr.30-33. oudiien. maekt: maer zich zeiven kan hy niet£*v helpen. Is hy Christus, dc koning vwis. ' Israël, de uitverkoren Gods, zoo helpe hy zich zeiven, en dale af van het kruis; opdat wy het zien , en aen hem gelooven. Hy heeft God betrouwd, die verlosfe hem nu , lust het hem; want hy heeft gezegd: ik ben Gods zoon. ja zelfs 4.) En de kwaeddoeners , die met kwJÏ- nem gekruist waren, verweten hem dat*AWdocnei's. zelfde ook: En een van hen,die gehan-M*r*. gen waren , lasterde hem, cn fprak:*''. 32. zyt gy Christus, zoo help u zei ven, xXllu cn ons. 30.
II 3 5. Toen



n8 De Gefchiedcnis van het Lyden en den Dood die noa- 5.) Toen andwoordde de andere, be-M,hMdsvanftrafte hem, en fprak : vreest gy ookA''
iyntnme-„ . 7 , r .. 'i_ • , 1 4°> 4'.
degenoot God niet , daer gy toch in gelyke beftraft verdoemenisfe zyt? En trouwens wy zyn wordt, büiyk dacrin; want wy ontvangen, wat
onze daden waerdig zyn ; maer deze
heeft niets onbehoorlyks gedaen.
Un Je'de 60 En fty fPralc tot Jezus: Heer! gedenk tukwowd. niyner , wanneer gy in uw ryk komt.**'"-
En Jezus fprak tot hem: Voorwaer tk zegyllub.'
u: heden zult gy mtt my in het paradys zyn. xxvu. Degroote 7.) En het was omtrend de zesde uur,isduisternis en dacr wcrd eene groote duisternis over xr.\s. klJsi-aS het geheele land , tot aen de negende g'fg- uur; en de zon verloor haer fchynfel. xxm.
8 ) En omtrend de negende uur riep4^',,^' l<ruis- Jezus luide, en fprak: Eli Eli lama,xxvu. woord. fabach:ani p dat is vcrtaeld: myn God! 4«-
myn God', waerom hebt gy my verlaten? ■waerovet 9.) En fommigen , die daer by fton- Mtith.' jezus^ den, toen zy dat hoorden , fpraken:**^//. „oS?. Hy roept Elias.
■Hei-jyfdt 10.) Daer na, als Jezus wist, Qstxv. Jg. kruis, alles reeds voibragt was, opdat de fchrift joh. -woord vervuld wierd, fpreekt hy: my dorst. -1'7**- 281 jezus met h. Toen ftond daer een vat vol azyn,^^ wjnjp- en terftond liep'er een van de genen,48> 49.' bé'fport>endie daerby ftonden, henen, nam ecn^. van fom-fpons, en vulde die met azyn, ftak die'5mige om-0p een rje^ cn hield het hem voor denl-^V. ,9. 3D "s* mond ; maer de anderen fpraken: houd op! laet zien , of Elias kome, en hem helpe, en afneme. aismrde ^0 En de kiysskncgten befpotten ifvan de hem ook , en gingen tot hem, bragten;*-*"; JfVs** hem azyn, en fpraken: zyt gy der joden0 ' iuegttn. koninjr^ z00 help u zeiven. BersffJi 13.) Toen nu Jezus den azyn genomen7^ imis" had , fprak hy: het is voibragt. Ma'tih%°' H»tvv<*- *40 E" Jezus rieP n°g eens luid ™xxr'u. de i<iuis- fprak! Vader ' ik beveel ntymn geest in^o. woerd j cu uwe **<"■*•
XI', «»,
vprvn ri wiern . nret kt nv. mv anrsj. v —
mige om-0p een r-iet . cn hield het hem voor deni-^. 29. 3n "s* mond ; maer de anderen fpraken: houd



otrzes Heeren en Zaligmakers Jezus Christus. 119
T«ns uwe handen; En als hy dat gezegd hr.d,Mfterft. neigde hy het hoofd ,en gaf den geest op. fgXUI' De von- 15.) En ziet daer , het voorhangfel jit,. deen by -m den tempel fcheurde van boven x.otxlx- 30. dood! beneden, in twee ftukken, en de aerde\x%'u
beefde, en de fteenrotfen fcheurden, 5I, mn"0er ^' En de graven deden zich open, grTven e"en veie ligchamen der heiligen, die^T-3Sopifan flicpen, ftonden op, en gingen uit xxiii. fnf det de graven, na zyne op 1 tanding, en kwa-*»&ta- men in de heilige ftad , en verfchenen^'^ velen. 53,53-* XXI. PREDIKTEKST. jezus 1. T\/Iaer de hoofdman, en dieby hemw^. heerVk"" 1 waren , en Jezus bewaerden, xxvii. «oor de' toen zy zagen , dat hy met zulk een ifa . beiydenis geroep den geest opgaf, en zagen dexr. 3'o. K^P4Cn,„ groote aerdbeving , en de dingen, diQL»ken d e by daer gcfchiedden, waren zeer verfchnkt ,~7_ V hem wa loofden God, en fpraken: voorwaer, ren, en ^eze is een vroom mensch geweest en
Gods zoon! ' door de a.) En al het volk, dat daerby ftond,««fc van'6™ en toezaS» toen zv zaoeni wat daerXXIir' volk'1" gefchiedde, floegen zy aen hunne borst,
en keerden wederom. De gewi- 3.) Daer ftonden ook zyne vrienden fezuT" en bekenden, van verre, en vele vrou-:."t*76' dood uit wen , die hem nagevolgd waren uitwijk zyne Galileë , en zagen dat alles ,, onder fj/40-** vrienden, weiden 0ok was Maria Magdalena, en££m# Maria, de Moeder van Jakobus den jon-40. geren, en Jofes, en Saiome, de moeder van dc kinderen van Zebedeus; welken hem nagevolgd waren, toen hy nog in Galileë was, en hem gediend hadden; en nog meer anderen, welken met hem naer. Jerufalem opgekomen waren. Dejoden 4-) Maer de joden, dcwyl het dejefc verzoeker-rustdag wa-s, opdat de ligchamen m.QtxlK' n' ïüatiM de H 4 aen



120 De Gefchiedenis vtm het Lyden en den Dood wbde'r fn het kruis bleven» den fabbath over,
gekiuïs-
(want dezelve fabbathdag was groot; ten. baden Pilatus , dat derzelver beenen zouden gebroken, en zy afgenomen
het geen WOrden.
T"tede 50 Toen kwamen de kryjrsknegten , y*. kwaed- en braken den eerften de beenen en dcnxixdoen.rs anderen, die met hem gekruist was-33'33* wordt"! maer aIs ZY tot Jezi,s kwamen, en maer me^agen , dat hy reeds geftorven was aen jezus.zoo braken zy hem de beenen niet • Ty'dTgeo 60 Macr ecn der krygsknegten opende joh. jt-end zyne zyde met een fpecr , en terftond X1X- 34uordt. kwam daer bloed en water uit. wondér . 70En die het gezien heeft,'die heeft JA. wo.-dt be.net ■ getuigd , en zyn getuigenis i$xix.- M. vest.gd waerachtig , en dezelve weet, dat hy dooien de waerheid zegt, opdat gy ook gelooft, getuige, °0 Want zulks is gefchied, opdat de en door fchrift vervuld wierd: Gy zult hem geen J°b.xix. £.ngeng" been in ft"kken breken. En wederom36' »• f.x,H.xn.zegt een andere fchrift: zy zullen zien, z'«ch welken zy geftoken hebben.
XXII. PREDIKTEKST.
AülJ.tBl-)T?a des avonds, dcwyl het rustdag traver- was, welke is de voorfabbath,'YA^f'
zoek,Piirkwam Jozef, van Arimathia, dc ftad der u£{*M Kgehafk, 'J0de"' (ecn eerbaer K-aedsheer, die een*. 43. vap jczusgoed vroom man was, die niet bewilligd £*&VW t« mogen had in hunnen raed en handel, cn ook.-o
ainetnen. op het ryk Gods wachtte ^ fc^j-W
van Jezus , doch heimelyk , uit vrees *JX- 38, voor de joden,) die wa'egde het, die Kina; m tot Pilatus, en bad, dat hy het ligchaem van Jezus mogte afnemen némSena a ^ macr p'iiatl]s verwonderde zich
\. ^ W reeds dood was , en riep den,-t. ' w>«k, Hoofdman, en vroes; hem, of hy lano-W*.
Pft£rven ware. En als hy het van d'ea*^« 7* hoofdman vernomen had, oorloofde hy,8.
het,



onzes Heeren en Zaligmakers Jezus Christus, jsi het, en gaf aen Jozef het ligchaem; en Pilatus gebood, dat men het hem geven zoude.
Nikode- 30 En Jozef kogt een lynwaet. Eff«g£ mus voegt daer kwam ook Nikodemus, (die voor-; zich by maels by nacht tot Jezus gekomen was) ■ ,4.
zyte'e'eRen braSt mirre> en aloe onder elkan-^-4*den te der , by honderd ponden; toen namen '::xnu' »imeii deZy [iet-jigChaem vanjezus, en wondert^ begtavmg. jiet ^ ^ {e^n \ynw^cti) en bonden het ph-
in linnen doeken, met ipcccrycn, %itykXIX-s*
de joden plegen te begraven, en begra- 4.) En daer was in die plaets, daeru*tsh; yen het nv gekruist was , een hof, cn m dien**-71n-e^1 hof een nieuw graf, dat Jozefs was, graf, en welk hy had laten houwen in een fteen-x -: 4s. / rots, waerin nooit iemand gelegd was; 'xt\UI
aldaer leidden zv Jezus henen, om den".3" ,4;
rustdag der joden, dewyl het graf nabyy'./ixtx*
was , en de fabbath aenbrak. 41 > 43-
in de te- 5.) Daer was ook Maria Magdalena,M*«&. ' genwoot cn Maria Jofcs , die zaten tegen hetxx^ITv'f'ver- gra^over, en nog andere vrouwen, diej;r^ rcheiden Jezus uit Galileë ook waren nagevolgd ,**-.47. getu.gen, cn Zy bezagen het graf, cn hoe zyn££}
ligchaem gelegd wierd. -5, fluiten zy 6 ^ Ell zy wenteldcn eenen grooten 'UmK etg fteen voor de deur des grafs, en gingen x*^/.
van daer. 6oen de 7.) En de vrouwen keerden wederom i»k. btK.dena en bcrcidd&n de fpeccryen en de zalven: xxnv. de zal- en,den fabbath over, waren zy itil naer*6' v»s- de wet.
De joden 8.) Des anderen dacgs, die na denM«tth vetzoekenrustdag volgt, kwamen de overpriesters**^7* rchtlTen de farizeën te zamen tot Pilatus,61'6*bv het en fpraken: Heer! wy hebben gedacht, jt(ïf» dat deze verleider fprak , toen hy nog leefde : ik zal, na drie dagen, opftaen. Daerom beveel, dat men het graf beware tot den derden dag toe; opdat zynejonII 5 geren



ïaa De Gerchiedcnis van het Lyden en den Dooi
geren niet komen en ftelen hem , en zeggen den volke: hy is opgeftaen van de dooden ; en de lactfte bedriegery erger worde, dan de eerfte. het welk Pilatus fprak tot hen: daer hebt
tóeft"e3t; g7 de wachters; gaet henen, en bcwaert*-*7'"en zy ver het, als gy weet. Zy gingen henen, en6»"'6Szegelden bewaerden het graf met wachters, en
den aeeo.verzege]den den ft£en
HET I. WOORD.
En Jezus fprak: Vader! vergeef 'het hun ; ^zy weten niet, wat zy doen. 34. HET II. WOORD.
En daer ftonden , by het kruis, de moederj,b.xix. van Jezus, en zyner moeder zuster, Maria*» -27. Kleofas vrouw, en Maria Magdalena. Toen nu Jezus zyne moeder zag, en den jonger daer by ftaen , dien hy lief had , fpreekt hy tot zyne moeder , Vrouw ! zie, dat is uw zoon. Daerna fpreekt hy tot den jonger: zie, dat is uwe moeder En van die uur aen, nam de jonger haer tot zieh. * HET III. WOORD.
En (een der kwaeddoeners , die met Jezus gekruist waren) fprak tot hem! Heer! ge-M. denk myner, wanneer gy in uw ryk komt. En™"' Jezus fprak, tot hem: voorwaer,ik zeg u, heden"*,4S' zult gy met my in het paradys zyn.
HET IV. WOORD.
En omtrend de negende uur riep Jezus luide,u„ttt,. en fprak: Eli3 Eli, lamma fabachtani ? dat is vertaeld: myn God: myn Goa! wtterom hebt gy^tc tny verlaten ? xr. 34.
HET V. WOORD.
Daerna, als Jezus wist, dat alles reeds vol-7»&bragt was, opdat de fchrift vervuld wierd, fpreekt hy: my dorst. Toen ftond daer een y&u!*T.
vol xx nu 4*.



©nzes Heeren en Zaligmakers Jezus Christus, iaj vol azyn: en zy vulden een fpons met azyn, en»***, leiden ze op eenen yzop, en hielden het hem r-30< voor den mond.
HET YI. WOORD.
Toen nu Jezus den azyn genomen had, fprak Job. hy: het is volbragt. XIX' J0
HET VII. W O O R D.
En Jezus riep nog eens luide, en fprak: ^^r'x^m, ik beveel mynen geest in uwe handen. En als(j6> hy dat gezegd'had , neigde hy het hoofd, cnj»*. gaf den geest op. XIX- 3<
D E



IZf
DE KLEINE
KATECHISMUS,"
Of onderwyzing in dc christelyke Leer,
TAN
D. MARTINUS LUTHERUS.
J. DE TIEN GEBODEN. Het eerfte gebod. Ik de Heer ben uw God ,- gy zult geen andere goden •* nevens mv hebben. Vrag. Wat is dat ?
Andw. Wy moeten den waerachtigen God boven alle dingen bekennen , vreezen , lief hebben en vertrouwen : alle afgodery en beeldendienst vlieden.
Het tweede gebod. Gy zult den naem des Heeren uws Gods niet mis ■ brui ken Vrag. Wat is dat?
Andw. Wy moeten God vreezen en lief hebben; dat wy by zynen naem niet vloeken , zweeren, tooveren, liegen of bedriegen; maer denzelven, in allenooden, aenroepen, bidden, loven en danken. Het derde gebod.
Gv zult den vierdag heiligen.
Vrag. Wat is dat ?
Andw, Wy moeten God vreezen en liefhebben, dat wy de prediking en zyn Woord niet verachten; maer dezelve heilig houden , gaerne hooren en keren.
Het vierde gebod. Gy zult uwen Vader en uwe Moeder eer en ; opdat kt', u welga , en gy lang leven moogt op de aerde. Vrag. Wat is'dat?
Andw. Wy-moeten God vreezen en liefhebben; dat wy onze ouders en heeren niet verachten, jnoch vertoornen ; maer dezelven in eere houden, tap dienen, gchoorzacm zyn, hef en waerd hebben.
Het



De kleine katechismus Tan Lutherus. 135Het vyfde gebod. Gy zult niet dooden. Vrag. Wat is dat ?
Andw. Wy moeten God vreezen en lief hebben; dat wy onzen naesten aen zyn ligchaem geenfchade noch leed doen; maer hem helpen en bevorderlyk zyn, in alle ligchaemlyke nooden.
Het zesde gebod.
Gy zult zeen overfpel 4oen.
Vrag. Wat is dat?
Andw. Wy moeten God vreezenen liefhebben; dat wy kuisch en eerlyk, in woorden en werken , leven ; en een iegelyk moet zyn' echtgenoot lief hebben en eeren.
Het zevende gebod.
Gy zult niet Ifelen.
Vrag. Wat is dat?
Andw. Wy moeten God vreezen en liefhebben; dat wy onzes naesten geld of goed niet nemen, noch met valfche waer of handeling aen ons brengen : maer hem zyn goed en ncering helpen verbeteren en bewaren.
Het agtfte gebod.
Gy zult geen valfche getuigenis fprekett tegen uwen naesten-
Vrag. Wrat is dat ?
Andw. Wy moeten God vreezen en lief hebben ; dat wy onzen naesten niet valfchclyk beliegen, verraden, achterklappen, of eenen kwaden naem maken; maer moeten hem ontfchuldigcn , goed van hem fpreken , en alle dingen ten besten keeren.
Het negende gebod. Gy zult niet begeren uws naesten huis. Vrag. Wat is dat?
Andw. Wy moeten God vreezen en liefhebben, dat wy niet met list naer onzes naesten huis of erfgoed ftaen , noch hetzelve onder eenen fchya van regt aen ons brengen, enz.; maer hem bevorderlyk en behulpzaem zyn , om hetzelve te mogen behouden.
Hat



■I2Ö De kleine
•Het tiende gebod.
Gy zult niet begeren uws naesten huisvrouw )k»e<rt 3 dienstmaegd, os, beest, of iets, dat het zyne is. b
Vrag. Wat is dat?
Andw. Wy moeten Godvrcczen en liefhebben, dat wy onzen naesten zyne huisvrouw, dienstboden, of beesten niet affpannen, afdringen, of afhandig maken; maer by dezelven aenhouden en vermanen , dat zy blyven en doen wat zy fchuldig zyn.
• Vrag. Wat zegt nu God van alle deze geboden?
Andw. Hy zegt aldus: Ik de Heer, uw God, ben een- yverig God, die de misdaed der vaderen bezoekt aen de kinderen, tot in derde en vierde gepacht, die my haten , en doe bermhartigheid aen vele duizenden % die my lief hebben , en myne geboden houden.
Vrag. Wat is dat ?
Andw. Godt dreigt , alle de genen te ftraffen, die deze geboden overtreden; daerom moeten wy voor zyne gramlchap vreczen, en niet tegen zyne geboden doen ; maer hy belooft genade en alle goed allen den genen, die zyne geboden houden : daerom moeten wy hem liefhebben cn vertrouwen, en gaerne doen naer zyne geboden.
II. HET GELOOF.
De eerfte artikel. Van de fchepping.
Jk geloof in God, den Kader, almagtigen Schepper des hemels en der aerde. Vrag. Wat is dat?
Andw. Ik geloof, dat God my, niet alle fchepfelen, gefchapen heeft; en my ligchaem en ziel, ook oogen, ooren, en alle leden, verftand en alle zinnen gegeven heeft, en die nog onderhoudt; en boven dien , met klcedcren, fchoenen , eten en drinken, huis en hof, huisvrouw en kind , akker, beesten, en alle goederen, ook met all' het geen dat wy behoeven , cn gencering des ligchaems en levens overvloediglyk en dagclyks bezorgt: ook
voor



katechismus van Lutherus. 127 voor alle gevaren befchermt, en voor alle kwaed behoedt en bewaert ; en dat altemael uit enkel vaderlyke godlyke goedheid en bermhartigheid, zonder eenige myner verdiensten of waerdigheid ; en dat ik om dit alles fchuldig ben, hem te danken en te loven, hem daer voor te dienen en onderdanig te zyn. Dat is gewislyk waer.
De tweede artikel. Van de verlosfing.
En (ik geloof) in Jezus Christus, zynen eengeboren Zoon, onzen tJeer; die ontvangen is van den heiligen Geest, gebor;n uit de Maegd Maria , die geleden heeft onder Pontiu: Pilatus , is gekruist, geflorven, en begraven : nedergedaeld ter keile; ten derden dags verrezen van den dood, opgevaren ten hemel, zit ter regtehand van God, den almagtigen Vader ; van waer hy weder komen zal, om te oordeelen de levenden en 4e dooden.
Vrag. Wat is dat ?
Andw. Ik geloof, datjezus Christus (diewaerachtig God van den Vader , in dc eeuwigheid geboren, en ook waerachtig mensch uit de Maegd Maria geboren is) myn Heer is, die my, verloren en verdoemden mensch, verworven, gewonnen en verlost heeft van alle zonden, van den dood en van de magt des duivels; niet met goud of zilver, maer met zyn dierbaer bloed en met zyn onfchuldig lyden cn ftervcn, opdat ik zyn eigen zy, en in zyn ryk onder hem leve , en hem dienc in eeuwige geregtigheid , onfchuld en heiligheid: gelyk hy verrezen is van den dood, leeft én regeert in eeuwigheid Dat is gewislyk waer.
De derde artikel. Van de heiligmaking.
Jk geloof in den heiligen Geest; eene h'ilige algemeene christlyke kerk, de gmeenfohdp der heiligen* vergiffenis der zonden, verryzenis des vkefehss\ en een eeuwig levn yfmen.
Vrag. Wat is dat?
Andw,



128 De kleine
Andw. Ik geloof, dat ik niet uit myn eigen vcrftand noch kragt aen Jezus Christus, mynen Heer, gelooven, of tot hem komen kan: maer dc heilige Geest heeft my door 't euangelie geroepen , met zyne gaven verlicht, in het regte geloof geheiligd en behouden, gelyk hy de geheele Christenheid op de aerde roept, vergadert, verlicht, heiligt cn behoudt in 't regte eenigc geloof. In welke Christenheid hy my en alle geloovigen dagelyks overvloedig alle zonden vergeeft, en ten jongften dage my en alle dooden opwekken zal, en my met alle geloovigen in Christus een eeuwig leven geven zal. Dat is gewislyk waer.
/ƒƒ. HET GEBED ONZES HEEREN.
Onze Vader, die zvt in de hemelen.' Vrag Wat is dat ? Andw. God wil ons daermede lokken, dat wy gelooven zullen, dat hy onze regte Vader is, en wy zyne regte kinderen zyn: opdat wy getroost en met alle toeverzigt hem bidden, gelyk de lieve kinderen hunnen Vader bidden.
Dc eerfte bede. Uw Naem worde geheiligd.' Vrag. Wat is dat?
Andw. Gods Naem is op zichzelven heilig; maer wy bidden in dit gebed, dat hy ook by ons heilig worde.
Vrag. Hoe gefchiedt dat ?
Andw. Als het woord Gods zuiver cn rein geleerd wordt , en wy ook heilig ("als dc kinderen Gods) naer hetzelve leven: daer toe help ons lieve Vader , in den hemel! Maer, wie anders leert en lèeft, dan het woord Gods leert, die ontheiligt onder ons den naem Gods. Bewaer ons daer voor, lieve hemclfche Vader!
De tweede bede.
Uw Rvk kome Vrag. Wat is dat ?
Andw. Gods ryk komt wel zonder ons gebed van
zich-



katcchismus van Luthcrus. 119 zichzelf: maer wy bidden, in deze bede, dat het ook tot ons kome.
Vrag. Hoe gefchiedt dat ?
Andw. Als de hemelfche Vader ons zynen heiligen Geest geeft, dat wy zyn heilig Woord (door Zyne genade), gelooven, en goddelyk leven, hier tydelyk, en namacls ecuwiglyk.
De derde bede.
tjw wil 'gefcJtMe op de aerde, als in den hemel!
Vrag. Wat is dat ?
Andw. Gods goede genadige wil gefchiedt wel zonder ons gebed: maer wy bidden, 111 deze bede, dat hy ook by ons gefchiede.
Vrag. Hoe gefch edt dat?
Andw. Als God allen boozen raed en Wil breekt én verhindert , die niet willen toelaten, dat wy den naem Gods heiligen , en dat zyn ryk tot ons kome: als daer is des duivels, der wereld, en onzes Vlecfches wil: maer ons verlterkt en vast houdt 111 zyn woord cn in het geloof , tot aen ons einde: dat is zyn genadige goede wil.
De vierde bede.
Geef ons htden ons dagelyksch brood!
Vrag, Wat is dat?
Andw. God geeft het dagelyksch brood ook Wel, zonder ons gebed, allen kwaden menTchen; maer wy bidden , in deze bede , dat hy het ons toch late erkennen , en ons dagelyksch brood met dankZegginge ontvangen.
Vrag. Wat heet het dagelyksch brood?
AndW. Alles wat tot des ligchaems onderhouding en nooddruft behoort, gelyk: eten, drinken, kleèderen, fchoencn, huis, hof, akker, beesten, geld , goed , eene vrome echtgenoote , vrome kinderen , vrome dienstboden , vrome getrouwe overheden, goede regering, goed weder, vrede, gezondheid, goede onderwyzing, eer, goede vrienden, getrouwe buren en diergelyken.
De vyfde bede.
Vergeef ons onze fchulden, gelyk wy onzen fchulde■ naren vergeven!
I Vrag;



130 De kleine
Vrag. Wat is dat?
Andw. Wy bidden in deze bede, dat de Vader in den hemel niet wil aenzien onze zonden, en ons om derzelver wil zoodanige bede niet ontzeggen wil : want wy zyn niets van dat geen waerdig waerom wy bidden, en hebben het ook niet verdiend: maer wy bidden, dat hy het ons uit genade altemael wil vergeven: want wy zondigendagelyks veel, en verdienen niets dan enkel itraf. Zoo willen wy wederom ook hartelyk vergeven en gaerne weldoen dengenen, die zich aen ons verzondigen. De zesde bede.
Eh leid ons niet in verzoeking!
Vrag. Wat is dat?
Andw. God verzoekt wel niemand : maer wy bidden , in deze bede, dat God ons wil bewaren en onderhouden, opdat clc duivel, de wereld , en ons vleesch, ons niet bedriegen , noch verleiden tot ongeloof, bygeloof, wanhoop, of tot andere grobte en ichandelykc ondeugden ; en lchoon wy daer mede aengevochtén wierden, dat wy toch op het laetst overwinnen , en de zege behouden mogen. De zevende bede.
Maer vertos ons van het kwade!
Vrag. Wat is dat?
Andw. Wy bidden, in deze bede, als in cenfom, dat de Vader'in den hemel ons van allerhande kwaed des ligchaems en der ziele, des góeds en der eere, verlosfen, en ten laetften , als onze uur komt, een zalig einde veiieenen, en ons met genade, uit dit jammerdal tot zich nemen wille in den hemel. Het befiuit van het gebed onzes Heeren.
Want u is het ryk, de kragt en de hesrlykheid in eeuwigheid, yJineti
Vrag. Wat is dat ?
Andw. Dat ik zal verzekerd zyn , dat zulke gebeden by den Vader in den hemel aengenaem en verhoord zyn : want hy zelf heeft ons geboden zoo te bidden, en beloofd, dat hy ons zal verhooren. Amen! Amen! dat heet ja! ja! het zal zoo gefchieden.
ir.



katechismus van Lutherus. 131
IV. VAN HET S A KR AM ENT DES H. D O O P S.
Ten eerften.
Vrag. Wat is de doop ? Andw. De doop is niet enkel water alleen, maer het is dat water, het welk in Gods gebod begrepen, cn met Gods woord verbonden is. Vrag. Welk is dan zodanig een woord Gods? Andw. Daer onze Heer Christus fpreekt, by Mattheus in het laetfte hoofdftuk; Gaet heen in de geheele wereld ; leert alle volken, en dooptze in den naem des Vaders, des Z <ons, en des heiligen Geestes. Ten tweeden. Vrag. Welk nut of voordeel geeft de heilige Doop ?
Andw. Hy werkt vergiffenis der zonden; verlost van den dood cn den duivel, cn geeft de eeuwige zaligheid allen den genen, die gelooven, gelyk de woorden en bcloftcnisfen Gods luiden.
Vrag. Welke zyn zoodanige woorden cn beloftcnisfen Gods ? .
Andw. Daer onze Heer Christus fpreekt, volgens Markus in het laetfte hoofdftuk: Wie gelooft en gedoopt wordt, die zal zalig worden: maer wie niet, gelooft, die zal verdoemd worden.
Ten derden.
Vrag. Hoe kan het water zulke groote dingen doen ?
Andw. Water doet het wacrlyk niet; maer het woord Gods, 't welk met en by het water is; en ?t geloof, dat zoodanig een woord Gods in het water betrouwt. Want zonder Gods woord, is het water niet dan enkel water, en geen doop; maer met het woord Gods, is 't een doop, dat is: een genaderyk water des levens, en een bad der wedergeboorte, in den heiligen Geest, gelyk Paulus zegt, in der. brief aen Titus,in 'tderde hoofdftuk: Naer zyn bermhartigheid maekt hy ons zalig3 door het bad der Wedergeboorte en vernieuwinge des heiligen Geests : welken hy ryktlyk over ons uitgeftort I a heeft



IJ2 De kleine
heeft door Jezus Christus, onzen Zaligmaker; opdat
wy door dtszelfs genade regivaerdig en erfgenamen zyn
des eeuwigen levens , naer de hoop , dat is gewislyk
waer.
Ten vierden.
Vrag. Wat beduidt dan dusdanige waterdoop? Andw. Het beduidt, dat de oude Adam in ons, door dagelyksch berouw en boete , moet verdronken worden, en fterven, met alle zonde en kwade lusten ; en dagelyks wederom moet hervoor komen cn opftaen een nieuw mensch, die in regtvaerdigheid en reinheid voor God eeuwig leve.
Vrag. Waer ftaet dat gefchreven ?
Andw. Paulus fpreekt tot de Romeinen, in 't zesde hoofdftuk: Wyzvn met Christus door den doop begraven in den dood: opdat, gelyk Christus is opgewekt van de dooden door de heerlykheid des Vaders , wy ook alzoo in een nieuw leven wandelen zullen.
V. VAN HET SA KR AM ENT DES & AVO N D MA ELS. Ten eerften.
Vrag. Wat is het Sakramcnt des Avondma'els? Andw. Hetis't waerachtlg ligchaem en bloed van onzen Heer Jezus Christus , onder brood cn wyn ons Christenen te eten en te drinken , van Christus zeiven ingefteld. Vrag. Waer ftaet dit gefchreven ? Andw. Dus fchryven "dc heilige Euangelistcn , Mattheus, Markus en Lukas, cn ook de h. Paulus: f\nzs Heer 'Jezus Christus, in 'den nacht toen 'iiy verraden'werd, naar'ny het brood , dankte, en brak het, en paf het zynèn Jongeren , en fprak: neemt eet: dat is mvn ligchaem , 'dat voor u gegeven wordt; doet dat tot myne gedachtenis.
Desgelyks nam h\< ook den kelk na hei Avondmael, dankte , en gaf hun dien , en fprak : drinkt allen daer uit:. deeze kelk is -het- Nieuwe 'Testament in myn bloed , dat voor v vergotrn wordt, tot vergeving der zonden; doet dit, zoo dikwyls gy 't drinkt, toi myns gedachtenis.
& ' ' t l ■ Ten



katechismus van Lutherus. 135 Ten tweeden. Vrag. Welke nuttigheid heeft .dan zoodanig eten en drinken?
Andw. Dat wyzen ons deze woorden : Voor tt gegeven en vergoten, tot vergiffenis .«'er zonden. Naemlyk, dat ons in dit Sakrament vergeving der zonden, leven en zaligheid door zoodanige woorden gegeven worden, want waer vergeving deizonden is, daer zyn ook leven en zaligheid. Ten derden.
Vrag. Hoe kan ligchaemlyk eten en drinken zulke grootc dingen doen ?
Andw. Eten en drinken doen het zeker niet: maer de woorden die daer ftaen: Voor u gegeven. voor u vergoten tot vergiffenis der zonden. Welke woorden zyn , beneffens het ligchaem'yk eten cn drinken, ais het hoofdftuk in dit Sakramcnt ; cn wie dezelve woorden gelooft, die heeft't geen zy zeggen en gelyk zy luiden, naemlyk, vergiffenis der zonden. Ten vierden.
Vrag. Wie ontvangt dan dit Sakrament waerdig?
Andw. Vasten en zich ligchaemlyk daertoe bereiden, is wel een goed uitwendig gebruik; maer hy is waerdig cn wel gefchikt, die 't geloof heeft aen deze woorden: Vont gegeven -vo -ra -goten tof. vergiffen): der %>&d n. Maer wie deze woorden niet gelooft , of twyfelt, die is onwaerdig cn ongefchikt; Want het woord , voor u , eischt enkel geloovigc harten.
VJ. VAN DE SL EU TEL I N DES IIEMELRriCS.
Vrag. Wat zyn de Sleutelen des Hemelryks ? ■ Andw, De Sleutelen des Hemelryks zyn een ft.uk van het Predik-ambt, om dc zonden te vergeven , of te behouden, hier op de aerde, zoodat zy inden hemel vergeven, of behouden zyn. Matth* XVL Joh. XX.
Vrag. Hoe kunt gy vergeving der zonden verkrygen ?
■ I 3 Andw,



134 De kleine
Andw. Dagelyks onze zonden belydende en biddende tot God , in het geloof aen Jezus Christus:
Vergeef ons onze fchulden , gelyk wy ook vergeven onzen Ichuldenaren Alsmede, dat wanneer eenige zonde ons geweten bezwaert, wy dezelve onzen Zielzorger moeten te kennen geven en van hem begeren , ons met dc ileutelen des hemelryks te willen bedienen en vertroosten; en dat wy de vryfpraek van zonden, als van God zelf gefproken, door het ambt der verzoening behooren aentencmen , welk (ambt) God onder ons, met de Ileutelen des hemelryks, geiticht heeft.
Vrag. Hoedanig moet de beiydenis van zonden wezen ?
Andw. De zonden bekennen, cn de vryfpreking van dezelve ontvangen. (Te weten:) voor God moet'men zich aller zonden fchuldig bekennen , ook derzulken die wy niet kennen, gelyk wy in bet Onze Vader doen maer voor den Leeraer moer, men alleen de zonden bekennen , dewelke wy weten, en in het harte gevoelen.
Vrag. Welke zonden zyn dat?
Andw. Hier zal een iegelyk , (hy zy vader, moeder, heer, vrouw, overheid, kind, dienstbode, ondeFdaen,) zyn beroep en bantecring overdenken, naer dé tien Geboden en huistafel, hoe wel of kwalyk hy daer in leeft, handelt en wandelt ; zoo zult gy zonden genoeg te belyden hebben voor God en voor uwen Zielzorger.
Vrag. Hoe dan , als iemand geen bj zondere zwarigheid in zyn geweten heeft ?
Andw. Hy dankc God, die hem voor zware zonden bewaerd heeft, cn zoekc of verdichte geene zonde : maer hy ontvange de vyfpreking op de zondebckentenis' , welke hy dagelyks voor God doet, en voorden Dienaer dos wóords mag herhalen, als hy wil.
D E~WÖ R G E NZ /■: ■ ■ /' :' "~
Des morgens , als gy uit het bed opftact, zult gy Keggen ; In den naem Gods des / 'aders, des Zoons, en des heiligen Ggestes, Jfmenf
Daer-



katechisrous van Lutherus. i.35
Daerna knielende of ftaende het geloof fpreken en het Onze Vader bidden , en wilt gy, zoo kunt gy ook het navolgende bidden: ik dank u „ ö «v« hemeljche Vader ! door Jezus 1 Christus, uwen lieven Zoon, dm gy my dezen nacht voor allefchade en gevaer bevaerd hebt; en ik bid u, w'u my dezen dag ook bewaen voor alle zonde en kwaed: opdat u al myn doen en leven moge behagen; want tk beveel u myn ligchaem en ziel, en alles wat ik heb m uwe handen; uwe heilige Engel zy met my , opdat de booze wand geen magt over my kryge! y]men.
En dan met vreugde aen uwen arbeid gaen; en fomtvds een p!alm,öf gecstelyk gezang zingen, als de tien Geboden, of wat uwe aendacht opgeelt. D li A VON D Z EGE a.
Des avonds, als gy te bed gaet, zult gy zeggen: Jn den naem Gods des Vaders, des Zoons, en des heiligen Gee^tes. Amen!
Daerna, knielende of ftaende, ook hei geloof fpreken en het Onze'Vader bidden: en wilt gy, zoo kunt gy mede het navolgende bidden: Ik dank li, o myn hemeifche Vader' door Jezus 1 Christus, uwen lieven Zoon! dat gy my dezen dag genadiglyk btwaerd hebt , en ik bid u , wil my vergeven alle mvne zonden , jwaerin ik onregt gedaen heb , en wil mi dezen nacht ook genadiglyk bewaren:^ want tk beveel mvn ligchaem en ziel , en alles wat ik heb , in uwe handen ; uwe heilige Engel zy met my, opeet de booze vyand geen magt over my verkryge! Amen.
En dan rascli en vrolyk inflapen.
* GE'iiMk^oi>& &&yl$T.Mky'hi.
Aller oogen wachten op u, o lieer! en gy gesp hun hunne fpys op zynen ivd: gy doet uwe hand open, en verzadigt alles wat leeft, met welbehagen. IPJ.
CXmev' na het het Onze Vader, cn dit navolgende gebed bidden:
Heer God, hemetjche Vader ! zegen ons en deze uwe "-aren die wy van uwe nulde goedheid zullen tot ons nemen , door Jezus Christus onzen
fleer! Amen! „ r
I 4 DE



136 De kleine
DE DANKZEGGING. T\ankt den Heer; want hy is vriendlyk, en zyne goedheid duurt èeéwïglyk: die allen vleefche zyne fpys geeft; die het pee zyn voed/el geeft, den jongen raven , die hem aenroepen. Hy heeft geen lust aen de flerkte des paerds , noch een welbehagen aen iemands beenen. De Heer heeft een behagen aen de genen , die hem vreezen ; die op zyne goedheid wachten [Pf CXLVJT. 9, ic, 1 lij
Daerna het i bize Fade- bidden, en de
navolgende dankzegging [doen] ■J/f/y danken u, 0 'héér God, tirmelfche Vader.1 ' dj.or j'zi'.s Christus onzen Heer! voor alle uwe weldaden : gy, die leeft en regeert in eeuwigheid, Amen
HUIS TA F E L. Of regels des christelyken levens, voorhoudende . aen alle Standen der Christenheid zekere leeringen-, naer welken een iegelyk in zyn beroep behoort te leven. '
Aen d' jiirjehoppen, Pastoren en predikanten.
17 en Bisfchop" moet onftraffelyk zyn, ecner u vrouwe man, nuchter, matig, zedig, gastvry, leerachtig, als een huishouder Gods: geen wynzuipcr, géén fmjtcr, geen oneerlyke handtee-, ring dryvende : maer vriendelyk: niet kyfachtig, niet gierig: die zyn eigen.huis wel vooritaet, die gehoorzame kindéren heeft, met alle eerbaerheid: cn geen nieuweling , maer die het Woord, dat gewis is , vasthouden en leeren kan ; opdat hy magtig zy,oni te vermanen door de heilzame leer, en te beltraffen de tegenfprekers. 1 Tim. III. 2-4. Tk. I: 7-9.
fVat Tuehoorers aen hunne Leeraers en Zielzorgers fchuldig Die onderwezen Wordt in het 'Woord, die deele mede allerlei goeds dengenen, die hem onderwyst. Dwaelt niet, God laet zich nict'befpotten. Gal. VI.6,7.
Weest uwen Leeraren gehoorzaem , en volgt hen: want zy waken over uwe ziel, als die reken^



katechismus van Lutherus. 137 kenfchap daervoor geven zullen: opdat zy het met vreugde 'doen, en met met zuchten; want dat'is u niet goed. Hebr. XIII; 17.
'Van de wereldlvke Overheid en Onderdanen. Een iegelyk zy onderdanig dc Overheid, die magt over hem heeft: want daer is geen Overheid, dan van God; maer waer eene Overheid is, die is van God ingCltcld. Wie zien nu tégéh de Overheid ftclt , die wedcnlaet Gods inlteiling : maer die' dezelve wederitaen, zullen over zich een oordeel ontvangen : want zy dracgt het zwaerd niet te vergeefs. Zy is Gods dienares en een wreekftcr tot itraffe over den genen , die kwaed doet. Ram XIII. 1,2,4.
Als mede: weest onderdanig, niet alleen om de ftraf, maer ook om het geweten ; en daerom moet gv ook fchatting geven : want zy zyn' Gods Dienaers , die zulke bcl'cherming moeten handhaven. Zoo geeft dan een iegelyk wat gy. fchuldig zyt: fchatting , wien de fchatting toebehoort; tol,wien de tol toebehoort; vrees,wien de vrees toebehoort;, eer, wien de eer toebehoort. Kom. XIII. 5-7
s/en de gernuwie mannen.
Gy, Mannen! woont by uwe huisvrouwen met verftand, en geeft aen. het vrouwelyke , als het zwakfte vat, zyne eere; als aen medcerfgenamen der genade des levens ; opdat uwe gebeden niet verhinderd worden. 1 Petr. III. 7. En weest met bitter tegen haer. Kolosf. III. 19.
Aen de gjttr'huwde' vrouwen.
Gy, Vrouwen! weest onderdanig uwen mannen, in den Heer. Kol. III. 18. Gelyk Sara Abraham gehoorzaem was en noemde hem Heer : welker dogteren gy geworden zyt,is het dat gy wel doet, en niet zoo vreesachtig zyt. 1' Petr. III. 6. ■Aen de ouders
Gy, Vaders ! verwekt uwe kinderen niet tot toorn, opdat zy niet. fchuuw worden: maer voedze op in de tucht en vermaning tot den Heer. Ef. VI, 4, Kol. III. 21.
I 5 .Aen



Ij8 De kleine
Aen de kinderen. Gy, Kinderen! weest gehoorzaem uwen ouderen in den Heer : want dat is billyk. Eert vader en moeder , dat is het eerfte gebod, dat eene belofte heeft: opdat het u wel ga, en gy lang leeft op de aerde. Ef. VI. 1-3.
Aen de knegien, tmegden, arbeiders en daglooners.
Gy, Knechten! weest gehoorzaem uwen ligchaemlyken Heeren , met vreezc en beven, in eenvoudigheid uws harten , als aen Christus: niet met dienst alleen voor oogen, als om den menfchen te behagen: maer als de knegten van Christus, die den wil van God doen van harten, met goedwilligheid : [laet u dunken, dat gy] den Heere dient, en niet dc menfchen; en weet, alle goed wat een iegelyk doen zal, dat zal hy van den Heer ontvangen, het zy een kncgt of een vrye. Ef.VI:5-8. Aen de huisheeren en huisvrouwen. Gy, Heeren ! doet ook dat zelve tegen hen, en laet het dreigen , en weet, dat ook uw Heer in den hemel is ; en dat by hem geen aenzien des perzoons is. Efef. VI. 9.
Aen de jongen in rt gemeen. Gy, Jongen! weest den oudften onderdanig, en I10u1.it vast aen de oodmoedigheid ; want God weJerftaet den hovaerdigen : maer den oodmoedigeu geeft hy genade. Zoo veroodmoedigt u dan onder de geweldige hand Gods, opdat hy u verhooge op zynen tyd. 1 Petr. V. 5 r 6.
Aen de Weduwen. Dit is eene regte weduw , die eenzaem is, die hare hoop op God ftelt , cn blyft in het gebed en fmeeken, dag en nacht: maer die in wellustigheid leeft, die is levende dood. 1 Tim. V. 5, 6. Aen de gemeente. Hebt uwen naesten hef als u zelvcn: in deze woorden zyn alle geboden begrepen. Rom. XIII. 9.
Houdt aen met bidden voor alle menfchen; gelyk Paulus 1 Tim. II. 1. gebied.
J'Jk (fif zyn Lesfen wel verflacn • l/.osr zat *t wel in zyn huis toegaen.
CHRIS T-



139
CHRISTELYKE
V R A E G S T U K K E N?
MEI HUNNE
A N D W O O R ü E N,
Voor dc genen die tot het h. Avondmael gaen willen, op 't cenvoudiglle gelteld,
DOOR.
B.MARTINU5 LUTHERUS»
i. Vragc.
Gel oft gy, dat gy een zondacr zyt? ' Andw: Ja, ik geloof 't, ik ben een zondaer.
2. Vrag. Waer uit weet gy dat?
Andw. Uit de tien geboden Gods; die ik niet gehouden heb.
3. Vrag. Zyn u uwe zonden ook leed ? Andw. Ja, 't is my leed, dat ik tegen God gezondigd heb.
4. Vrag. Wat hebt gy met uwe zonden by God verdiend ?
Andw. Zyn toorn cn ongenade, den tydeiyken dood, en de eeuwige verdoemenis. Rom. IX. 22724.
5. Vrag. Hoopt gy ook zalig te worden ? Andw. Ja, dat hoop ik.
6. Vrag. Op wien fteit gy dan uwe hoop? Andw. Op mynen lieven Heer Christus.
7. Vrag. Wie is Christus?
Andw. Gods Zoon, wacrachtigGod cn waerachtig mensch.
T&: Vrag. Hoe vele Goden zyn 'er?
Andw. Aileen csén God, maer drie perfonen; dc Vader, de Zoon, en de h. Geest.
9. Vrag. Wat heeft dan Christus voor u gedaen, dat gy op hem uw hoop ftclt ?
Andw. Hy is voor my gefiorven, en heeft zyn bloed aen 't"kruis vergoten, tot vergeving myner zonden.
10 Vrag. Is de Vader ook voor u geftorven? Andw. Neen: want de Vader is alleen God, de
hei-



.140 Vraegftukken van D. Martinus Lutherus. heilige Geest ook : maer de Zoon is waeraehtig; God en waeraehtig mensch, voor my geftorven, en heeft zyn bloed voor my vergoten.
ïi. Vrag. Waer uit weet gy dat?
Andw. Uit het heilig Euangelie, en uit de woorden van 't Sakrament, en by zyn ligchaem cn bloed m 't h. Avondmael, my tot een pand gegeven.
12. Vrag. Hoe luiden die woorden van 't h. Sakrament ?
-Andw. Onze Heer Jezu: Christus, in den nacht toen hy verraden werd, nam hy het brood , dankte, tn brak 't , en gaf 't zynen jongeren , en fprak: neemt, eet: dat is myn ligchaem ,dat voor u gegeven wordt ■ doet dat lot myne gedachtenis.
' Desgelyks nam hy ook den kelk na het Avondmael, dankte , en gaf hun dien, en fprak : drinkt allen daer uu; deze kelk is het nieuwe Testament* in myn Moed, dat voor-u vergoten wordt, tot vergeving der zenden: doet dit, zoo dikwyls gy H drinkt, tot myne gedachtenis.
13. Vrag. Zoo gelooft gy , dat in 't h Avondmael het waeraehtig ligchaem en bloed van Christus is ?
Andw. Ja, dat geloof ik.
14. Vrag. Wat beweegt u dat te gelooven ?
• Andw. Het woord Van Christus: Neemt, eet dat is tsyn ligchaem: drinkt allen daeruit, dat is myp bloed.
15- Vrag. Wat moeten wy dan doen,'als wy zyn ligchaem eten, en zyn bloed drinken, en dat pand.alzoo ontvangen?
Andw. Zyri dood en bloedvergieten verkondigen , en daeraen denken, gelyk hy ons geleerd heeft; Zoo dikwyls als gy doet , zoo doet het lot myne gedachtenis.
16. Vrag. Waerom moeten wy aen zynen dood denken en dcnzelven verkondigen
Andw. Opdat wy leeren gelooven, dat geen Kncpfcl heeft konnen voldoen voor onze zonden; Bremand, dan Christus, v/aerachtig God en mensch; en opdat wy leeren verfchrikken voor onze zonden, cvr dezelve leeren als groot- acnzien, en ons over
hem



Vraegftukken van D. Martinus Lutherus. 141 hem alléén verblyden en troosten; en alzoo door't zelve geloof zalig worden.
17. Y/rag. Wat heeft hem dan bewogen, voor uwe zonden te fterven en te voldoen ?
Andw. De groote liefde tot zynen Vader , tot my , en tot andere zondaers ; gelyk gefchreven ftaet Joannn. XIV. 1-3, 21, 31. Rom. V. 5-11. Gal. II. 20. Efef. V. 2, 25-27.
18. Vrag. Waerom wilt gy dan tot het heilige Avondmael gaen ?
Andw. Opdat ik leere gelooven , dat Christus om myne zonden, uit groote liefde, geftorven is, gelyk gezegd is; en dan van hem ook leere, God en mynen naesten lief te hebben.
19. Vrag. Wat moet een Christen vermanen'en bewegen het Sakrament des heiligen Avondsmaeïs dikwyls te ontvangen?
Andw. Van Gods wege, moet hem zoo wel des Heeren Christus gebod en belofte , als ook zyn eigen nood, die hem op den hals ligt, dryven ; om welker wil zulk gebieden , lokken en beloven gelchiedt.
co. Vrag. Maer wat moet een mensch doen, als hy zulk een' nood niet gevoelen kan , of geen honger en dorst naer het h. Sakrament bevindt ?
Andw. Dien kan niet beter geraden worden, dan dat hy ten eerften in zynen boezem taste, of hy ook nog vleesch'en bloed hebbe; en geloovc toch de Schrift, wat die daer van zegt. Gal. V. 17, 19, si, 24. Kom. VI. 11-14.
Ten tweeden, dat hy rondom zich zie , of hy ook nog in de wereld zy, en denkc dat het aen zonden en gebreken niet feilen zal, gelyk dc fchrift zegt, Joann. XV. 4-14, 18, 25. Hoofdft. XVI. 1-4, 20, 22, 33. cn 1 Joann. II. 3-12, 15-17, 27, 29. Hoofdft. V. 5, 9-13, 18, 19-
Ten derden, zal hy immers ook den duivel rondom zich hebben, die hem met leugens en moorden, dag en nacht, geen vrede, inwendig noch uitwendig laten zal: ge'yk de fchrift hem afmaeltj Joann. VIII. 44. Hoofdft. VI. 6, 71.
1 Pet.



142 Vraegftukken van D. Martinus Lutberus. l Pet. V. 8,9. Efef. VI. 12. 2 Tim. 111. 26. I Tim. II. 4.
God wil, dat alle menfchen geholpen worden, (of zalig zyn) en tot kennis der waerheid komen.
Daerom geeft hy hun tot een waerteken:
De heilige fchrift te lezen.
Het wourd te prediken en te hooren.
Den Overheden den vrede te bewaren.
Ouders, fchoolmeeftcrs dc kindertucht té onderhouden.
Hemel cn aerde, met al wat zy dragen cn vermogen tot onderhouding.
Daertegen wil de duivel, dat geen mensch levenof vrede hebben zal.
Daerom laet hy hem tot een waerteken:
De heilige fchrift tc verachten, of door fecten tè , te verkeeren.
Het woord niet tc hooren, noch te gelooven.
Den Overheden niet eenig te blyven.
Ouders en fchoolmccstcrs de kinderen niet te leeren, noch tot Gods vrees en cerbaerheid optebrengen.
Hemelden aerde tc misbruiken tegen God cn de menfchen.
1 Pet. V. 8.
Weest nuchter en en waekt; want uw wederparty , de duivel, gae.t 'ondom als een brullende leeuw, en zoekt, wien hy verp.inaen mag; dien wederftaet vast in yt geloof, uitrien.
C O N-



CONFESSIE
o f
BELYDENIS des GELOOFS,
Door eenige Keurvorsten , Vorsten en Standen des h. room/chen Ryks aen K&izer Karei den vyf den, op den ryks dag te ylugsburg in het Jaer MD XXX overgeleverd.
~~V Ö Ö R R I D Ê N~9 '
Allerdoorluchtigfte, grootmagtigfle , onöveiwir.nelyks Keizer , aller genadigfie Heer ! Nademael 'uwt Keizerlyke Majesteit onlangs eenen algemeenen ryksdag alhier te " sfugsburg befchreven , en daerby ie kennen gegeven , en ernflig begeerd heeft, dat men zoude raedplegen , op welk eene wyze men den Turk9 den erf vyand van onzen en van den christelyken naem , door onderlinge hulp, eenen aenhoudenden en dapperen legen/land zal kunnen bieden ; alsmede hoe men ter zake der onëenigheden in het heilige geloof en den christelyken Godsdienst zal handelen , en pogingen aenwenden, ten einde aller , en een ieders goeddunken, gevoelens, en méening onder ons onderling in liefdt en zachtmoedigheid gehoord, verftaen, en overwogen, mogen worden, om dezelven tot eene christelyke waerheid te brengen , en te vergelyken, »n al het geen van. wederzyden niet regt uitgelegd , of behandeld is, af te doen , opdat door ons allen eene êénige en wart religie aengenomen en geoefend worde , en wy (gelyk wy allen oncter éénen Christus zyn en flryde"ti) alzog ook alten in èêne christelyke Kerk, gemeenfchap en etnigheid leren mogen.
En nademael wy hier onder genoemde Keurvorst, en Vorsten, te zamen met onze Bondgenoten, even els andere Keurvorsten , Vorstin en Standen daertos beroepen zyn, zoo is daerop door ons een zoo groote fpoed gemaekt , dat wy (zonder daerop te rcemen') onder de eerften waren , die herwaerds gekomen zyn''.
En dewyl dan ook uwe Keizerlyke Majesteit ter voldoening aen, en overeenkom/lig met uwer Keizerlyke Majesteits meergemeld bevelfchrift , voor zoo verre het de zaken des Ge loofs rakende is, onder
en-



144 VOORREDE.
anderen van de Keurvorsten * Vorsten, -en andere Standen des Ryks genadig en zeer ernstig begeerd heeft, dat een iegelyk, uit kragt van voornoemd bevelfchrift, zrtn goeddunken, gevoelens en meening over dezelve afdwalingen * oneenigheden en misbruiken , fchriftelyk in het d/titech en latyn zoude, overleveren; en van ons na genomen beraed, en gehouden raedpleging op voorleden woensdag aen uwe Keizer- I lyke Majesteit geandwoord is* dat wy van onze zyde , het onze * ingevolge het voorjel van uwe Keizerlyke Majesteit in Jiet duitsch en latyn , op heden, zynde vry dag , zonden' overleveren ; zoo is dat wy aen uwe Keizerlyke Majesteit in alle onderdanigheid en gehoorzaemheid overleveren en aenbieden de Geloofsbelydenis der Leere * zoo van ons zeiven ais van onze Pastoren en Predikanten* z odanig deze leer als gegrond In de goddelyke heilige Schrift, uit dezelve geleerd, gepredikt, ge'óefjend en onderwezen wordt, in onze landen, vorftendommen , heerlykheden , en waer wy te gebieden hebben.
By aldien nu de overige Keurvorsten, Vorsten, en Standen ten dez-h tyde insgelyks een J'oortgelyk tweevoud'g fchriftelyk op/lei van hunne meening en gevoelens in het latyn en duitsch zullen overleveren, dan verklaren ons in tegenwoordigheid van uwe Keizer hke Majesteit , onzen genadig tien Heer, in alle onderdanigheid willig en bereid, oiti met uwe Majesteit ' en hen over de bekwaemfle middelen en wegen van \ ver gelyk te handelen, en, zoo veel de gelykvormigheid j der Leere immer toe laet* ens omtrend dezelve te ver- \ eenigcn , opdat overal hei geen van ons wederzyds j als 'partyen fchriftelyk zal worden voorgejleld, en over j het geen daer in gebrekkig beven den wordt, ttisfchen | Ons onderling in liefde en goedheid moge gehandeld I worden , en deze fcheuringen tot eene eenige ware 1 religie gebragt mogen worden; gelyk wy alten onder 1 éénen Christus zyn* ethfrryden, en Christus bekennen j moeten: alles volgens den inhoud van uwe Keizerlyke 1 Majesteits meergemeld bevelfchrift. Waerom wy dan j ook den aimagligen God op het oodmoedigfti zullen j aenroepen en bidden, dat hy daertoe 'zyne goddelyke 1 eenade verleene. Amen 1
6 Maer 1



VOORREDE. 145
Maer indien deze onderhandeling, (zoo en in dier voegen als in het beroepfchrift van uwe Keizerlvke Majesteit bedoeld wordt,) naemlyk onderling in liefde en goedheid overeen te komen. by onze Heeren , Vrienden , en inzonderheid by de Keurvorsten* Forsten,. en Standen, ter andere zyde, g>enen voortgang of gelukkig gevolg hebben mogt, zal men zich evenwel; van onze zyde, in geert e zaek, die met God, en ons geweten beflaenbaer is* en die tot christelyke eeuigheid dienstig zyn kan, onttrekken , gelyk uwe Keizerlyke Majesteit alsmede gemelde onze vrienden , de Keurvorsten, Vorsten* Standen, en ieder beminnaer van den christelyken Godsdienst * wien deze zaken mogen voorkomen , uit de navolgende Geloofsbelydews van ens, en van de onzen , genadig, vriendeiyk en gemegzaem kunnen erkennen.
Nadien dan uwe Keizerlyke Majesteit voortyds, en inzonderheid door eone openlyk voorgelezen jnftruilie op den Ryksdag in den jare 1516 te Speier gehouden , aen de Keurvorsten, Vorsten en Standen des Ryks genadig heeft te kennen gegeven, dat uwe Keizerlyke Majesteit* om redenen daerby vermeld, niet voornemens zy, in zaken, ons heilige Geloof betreffende, eenig bifluit te laten nemen , maer by dm Paus op het houden van eene Kerkvergadering naerftig wilde aendringm , gelyk zulks op den laetften Ryksdag, nu een jaer geleden te Speier gehouden, breedvoeriger vcrklaerd is, alwaer uwe Keizerlyke Majesteit duor uwe Keizerlyke Majetteits Stedehouder, zyne Koniuglyke Hoogheid van Bohemen en Hongaryen, nevens uwe Keizerlyke Majesteits Orateur eh verordineerde Commisfarisfen, uit kragt eener fchriftelyke inftruclie 5 onder anderen heeft doen voorjielien en bekend maken * dat uwe Keizerlyke Majesteit het goeddunken van derzelver Stadhouder^, Prèfident, en Keizerlyke Ryksraden, als ook dat der gezanten van afwezige Keurvorsten , Vorsten en Standen, die op. den befchreven Ryksdag te Regensburg zyn vergaderd geweest, betreffende het houden van eene algemeent Kerkvergadering, overwogen en geoordeeld hadden, dat het byéén roepen van dezelve zeer nuttig wezen zoude ) en dat uwe Keizerlyke Majesteit (da-er zich de K za-



146 VOORREDE.
zaken lusfchen uwe Keizerlyke Majesteit, en den Paus tot vereèniz'mg en christelyke verzoening fchikten) verzekerd was, dat de Paus gewillig zyn zoude zoodanig eene algemeene Kerkvergadering met en nevens uwe Keizerlyke Majesteit ten eerden uit te fchryven , en dat zulks niet achterblyven zal* zno bieden wy hiermede uwe Keizerlyke Majesteit in alle onderdanigheid, en ten overvloede aen* om in het gemelde geval verder op zulk eene algemeene christelyke en vrye Kerkvergadering ie verfchynen, tot het kouden van welke op alle Ryksdagen, gedurende uwer Keizerlyke Majesteits regering in het Ryk gehouden, door de Keurvorsten , Vorsten en Standen eenparig om gewigtige en edelmoedige beweegredetien befloten is* en op welke en iegelyk\ op uwe Keizerlyke Majesteit wy in deze allergewigtigfie zaek ons verfcheiden malen in wyze enform van regten beroepen en 'geappelleerd hebben; aen welk appel wy ons ook nog blyven houden , en van het welk wy noch door deze* noch door eenige andere handeling willen'* of kunnen afzien (het zy dan , dat de zaek in gefchil* overeenkom/lig het bevelfchrift van uwe Keizerlyke Majesteit, eindelyk in liefde èn goedheid gehoord , overwogen, bygelegd, en tot christelyke eenigheid gebragt worde,) waeromtrend wy by dezen pkgtig en openlyk protesteeren. De Belydenis van ons * en der onzen is * gelyk onderfcheiden van artikel lot artikel hierna volgt.
ARTIKELEN des
GELOOFS en der LEERE.
De I. artikel. Van het driecenig goddclyk Wezen.
IT'erftelyk wordt eendragtig geleerd en geheuld den, naer het befluit der Kerkvergadering te Nicsa: dat 'er een eenig goddelyk Wezen is; het welk ook genoemd wordt, cn waeraehtig is, GOD • en dat 'er toch drie Perfonen in het zelve eenig goddelyk Wezen zyn , gelyk magtig, gelyk eeuwig, God Vader, God Zoon, God heilige Geest: alledrie een goddelyk Wezen,eeuwig,ongedeeld,
zon-



De Confesfie van Augsburg. 147 zönder: einde, van onafrnetelyke magt, wysheid en goedheid, een Schepper cn Onderhouder aller zigtbare en onzigtbare dingen; en wordt door het woord Per/bon verftaen niet een ftuk, niet een cigenfchap m eenen anderen: maer dat zelf beftact: gelyk dan de Vaders in deze zaek dit woord gebruikt hebben.
Derhalve worden verworpen alle Ketteryen dia tégen dezen Artikel zyn:- als de Mankheen, ;die twee goden gefteld hebben , eenen kwaden en cenen goeden.. - Ook de Valentinianen . vlrrianen , Etuwmianen. Maho;;ieta:?en , en alic dicgelyken! Ook de Samofatenm, oude en nieuwe, dip maer dén" Perfoon Hellen, cn van deze twee,!Voord en heilige Geest, fophistery maken, en zeggen, dat het niet moeten .onderfcheiden Perfonen zyn, maer dat het Woord beduidt een ligchaemlyk woord of ftem, eu de heilige Geest zy eene gefchapen beweging- gj de fchepfelen. Swisd De IT. artikel. Van de Erfzonde.
Verder wordt by ons geleerd: dat, na den val van Adam, alle menfchen, die natuurlyk geboren worden , in zonden ontvangen en geboren worden ; dat is: dat zy allen van 's moeders ligchaem af, vol booze lust en neiging zyn, en "-eene ware vrees Gods,geen waeraehtig geloofacn&God van natuur hebben kunnen : dat ook dezelve aengeboren ziekte cn erfzonde waeraehtig zonde is • en verdoemt die allen, onder den eeuwigen toorn Gods , die niet door den Doop en den heiligen Geest wederom van nieuws geboren worden.
Hiernevens worden verworpen de Pelagianen en anderen, die de erfzonde niet voor zonde"houden, waermede zy de natuur vroom maken, door natuurlyke kragten, tot verfmading van het lyden én verdienst van Christus.
Di TT T. artikel. Van.Christus menschwording en des menfchen vcrlosling.
Ook wordt geleerd: dat God de Zoon is mensch. geworden, gel-oren uit de. reine.Maegd. Maria-, K 2 cn



148 De 'Confesfie
en dat de twee naturen , de godlyke en menschlyke, in een Peribon alzoo onverdeeld vereenigd, één Christus is,die waer God en mensch is,welke waeraehtig geboren is, geleden heeft, gekruist , geftorven én begraven .is,opdat hy een offer ware, niet alleen voor de erfzonde , maer ook voor alle andere zonden, en Gods toorn verzoende.
Alsmede, dat dezelve Christus nedergedaeld is ter helle , ten derden dage, waeraehtig verrezen van den dood , opgevaren ten hemel, zittende ter regtehand Gods , dat hy eeuwig heerfcht en regeert over alle fchepfelen, dat hy allen, die aen hem gelooven, door den heiligen Geest heiligt, reinigt, verfterkt en troost, onder hen ook leven en allerhande gaven en goederen uitdeelt, en tegen den duivel en de zonde befchut en befchermt.
Ook dat dezelve Heer Christus, ten laetften openbaer komen zal, om te oordcelen de levenden en dc dooden , enz. naer den inhoud van de apostolifchc Geloofsbelydcnis.
De IV. artikel. Van de Rcgtvaerdigmaking.
Verder wordt geleerd: dat wy de vergeving der zonden en de geregtigheid voor God niet verkrygen door ons verdienst, werk en voldoening; maer dat wy vergeving der zonden verkrygen, en voor God geregtvaerdigd worden uit genade, om Christus wil door het geloof, zoo wy gelooven, dat Christus voor ons geleden heeft , en dat ons om . hem de zonden vergeven, geregtigheid cn 't eeuwig leven gefchonken worden; want dit geloof wil God voor de geregtigheid voor zich houden en toerekenen , gelyk kattlus zcgt,Rom. in 't 111. en IV. hoofdftuk.
De V. artikel. Van het Predikambt.
Om zoodanig een geloof te verkrygen, heeft God het predikambt ingezet, het Euangelie en de Sakramcnten gegeven , waerdoor hy , als door middelen, den heiligen Geest geeft, welke het
geloof,



van Augsburg. 14$ geloof , waar en wanneer hy wil, in die genen, die het Euangelie hooren, werkt: het welk leert, dat wy door Christus verdienst (niet door ons verdienst) eenen genadigen God hebben, zoo wy zulks gelooven. En worden vèrworpen de wederdoopers en anderen, welken leeren, dat wy zonder het ligchaemlyk woord van het Euangelie dea heiligen Geest door eigen voorbereiding, gedachten en werken, verkrygen.
De VI. artikel. Van de goede Werken.
Ook wordt geleerd: dat zoodanig geloof behoort goede vruchten cn goede werken voorttebren. gen, en dat men goede werken doen moet, allerhande, die God geboden heeft, om Gods wil ;doch dat men op zulke werken niet moet vertrouwen, om daerdoor genade by God te verdienen: want wy ontvangen vergeving der zonden en geregtigheid door het geloof aen Christus, gelyk Christus zelf fpreekt: Als gy dit alles gedaen hebt* zoo zuU gy fpreken: wy zyn onnufe knegten. Alzoo leeren ook de Vaders; want Ambroftus. fpreekt: atdus is 't hejloten by God, dat wie aen Christus gelooft, zalig zv, en niet door werken,' maer alleen door het geloof zonder verdienst, vergeving der zonden hebbe. De VII. artikel. Van de christlyke Kerk.
Ook wordt geleerd : dat 'er altyd moet zyn en blyveneen heilige christlyke Kerk, welke is de vergadering aller geloovigen, by welke het Euangelie rein gepredikt, en dc heilige Sakramenten , naer den inhoud van het Euangelie, uitgedeeld worden.
Want dit is genoeg , tot ware eenlgheid der christlyke Kerk , dat daer eendragtig naer den zuiveren zin van het Euangelie gepredikt, en de Sakramenten naer 't godlyk woord , uitgedeeld worden: en is niet noodig, tot ware eenigheid der christlyke Kerk, dat overal gelykformige plechtigheden van dc menfchen ingezet, gehouden worden.
K 3 Ge-



Xjfs De Confesfie
Gely-k Paulus fpreekt, Efef. IV. Eén ligchaem * éctt geen, gelyk gy geroepen zyt tot eenerlei hoop umr róepinge , één Heer, één 'Geloof, één Doop. De VIII. artikel. Van den ftaet der Kerk.
Irisgelyks: alhoewel de christlyke Kerk eigcnlyk niet anders is, dan de vergadering aller geloovigen cn heiligen, en echter ook in dit leven vele valfche christenen en huichelaers zyn, en ook openbare zondaers onder dc vromen blyven : zoo zyn evenwel deSakramenten kragtig, offchoon de Priesters , waerdoor zy uitgedeeld worden, niet vroom ■zyn-, gelyk dan Christus zelf aenwyst: Op titn foei van Mofes zitten de Farizeeuw-n , enz. Daerom worden de Donatisten en alle anderen verworpen, die anders'leeren.
. "-. . De IX.. artikel.
Atan den h. Doop. ^7ao..den Doop wordt geleerd: dat die noodza"V':-kclyk is, en. dat daerdoor de genade aengeboden wordt; dat men ook de kinderen doopen moet,.welken door zoodanigen Doop Gode overgeleverd en behaeglyk worden. Derhalve worde» de Herdoopers verworpen, welken leeren, dat dc kinderdoop niet regt is.
De X. artikel. Van des ïleeren h. Avondmael.
Van het Avondmael des Heeren wordt alzoo _ geleerd: dat het ware ligchaem en bloed van Ch-istus* waeraehtig onder de gedaente van brood en wyn, in 'r. Avondmael tegenwoordig is, en daer uitgedeeld en ontvangen wordt. Daerom wordt ook de tegenlecr verworpen.
De XI. artikel.' '" \ an de Belydenis en Vryfpreking van zonden.
Van de byzonderc vryfpreking van zonden wordt alzoo geleerd : dat men in de kerken de byzondere vrylpreking van zonden moet behouden en
niet



van Augsburg. 151
niet vallen laten: hoewel in de belydenis van zonden niet noodig is, alle misdaden en zonden te vertellen, dewyl zulks toch niet mogelyk is. Pfalm XIX. Wie kent de misdaden ?
De XII. artikel. Van dc Boete.
Van de boete wordt geleerd, dat die genen, welken ra den doop gezondigd hebben, ten allen tyde, als zy tot boete komen , vergeving der zonden verkrygen kunnen , en de vryfpreking van zonden van de kerk niet moet geweigerd worden.
En is de ware regte boete eigenlyk, berouw en leedwezen , of verschrikking over de zonden hebben , en toch daer beneven gelooven aen het Euangelie en de vryfpreking , dat de zonde vergeven , en door Christus- de genade verworven is; welk geloof het hart wederom vertroost en te vreden ftelt.
Daerna moet ook de verbetering volgen, en dat men de zonden nalate: want dit moeten de vruchten der boete zyn, gelyk Joannes fpreekt: Matth. III. Werkt opregte vruchten der boete.
Hier worden zy verworpen , die leeren, dat de genen, die eens vroom geworden zyn, niet wederom vallen kunnen.
Nog worden ook verworpen dc Novatianen , welke dc vryfpreking van zonden weigerden den genen, die na den doop gezondigd hadden.
Ook worden dezulken verworpen, die niet leeren , dat men door het geloof vergeving der zonden' verkryge, maer door onze voldoening.
De XIII. artikel. Van 't gebruik der Sakramenten.
Van het gebruik der fakramenten wordt geleerd: dat fakramenten ingezet zyn , niet alleen daerom , datze teekenen zyn, waerby men de 1 Christenen uitcrlyk kennen moge, maer dat het i teekenen en getuigenisfen zyn van den goddelyken i wil jegens ons, om ons geloof dacrdoór te verwokI ken en te ver Herken; waerom zy ook het geloof K 4 ver-



15* De Confesfie
vereifchen , en alsdan regt gebruikt worden, wanneer men dezelven in 't geloof ontvangt, en het geloof daerdoor verfterkt.
De XIV. artikel. Van het Kerkbeftuur.
Van het kerkbeftuur wordt geleerd: dat niemand in dc kerken openlyk zal leeren, prediken, of fakramenten bedienen-, tenzy hy wettig beroepen zy.
De XV. artikel.
. Van dc kerkelyke Inftellingen door menfchen gemaekt.
Van de kerkelyke inftellingen door merfchen gemaekt, leert men die genen onderhouden, welken zonder zonden onderhouden kunnen worden , en welken tot vrede cn goede orde in de kerken dienen , als zekere vier- cn feestdagen en diergelyken: echter onderricht men hierby dc mcnlchen, dat men de gewetens daermedc niet moet bezwaren , als of zulke dingen noodzneklyk waren ter zaligheid. Daerenbovcn wordt geleerd: dat alle inftellingen en overleveringen, door menfchen tot dat einde gemaekt, om daerdoor God te verzoenen en genade te verdienen , tegen het Euangelie en de leer van 't geloof aen Christin ftryden. Derhalve zyn de kloostergeloften en andere inftellingen , van het onderfcheid der fpyzen, dagen, enz. waerdoor men meent genade te verdienen , en voor de zonden genoeg te doen , onnut, en tegen het Euangelie.
De XVI. artikel. Van den Burgerftaet cn de wereldlyke Regering,
Van den burgerftaet en de wereldlyke regering wordt geleerd: dat de wereldlyke Overheid en verordineerde regeringen cn wetten , als goede prdonnanticn van God gefchapen en ingcfteld zyn; en dat de Christenen , zonder zonden, het ambt van overheid, vorst en regter mogen bedienen, naer keizerlyke en andere gebruikelyke regten oordeeten



van Augsburg. 155, deden en vonnis fpreken , mitsgaders met den zwaerde ftraffen, regtmatige oorlogen voeren, ftryden, koopen en vcrkoopen, opgelegde eedcn doen, eigendom hebben, gchuuwd zyn, enz.
Hier worden verworpen de Herdoopers , die leeren, dat niets van al het geen, dat boven verhaeld is, christelyk is.
Ook worden die genen verworpen, die leeren: dat de christelyke volkomenheid beftact in huis cn hof, vrouw én kind ligchaemlyk te verlaten, en zich van de voorverhaelde Hukken tc onthouden ; daer toch de echte vrees Gods, en het regte geloof aen God alleen de regte volkomenheid is.r Want het Euangelie leert niet eene uitwendige tydelyke, maer eene inwendige eeuwige gefteldheid en regtvaerdighcid des harten, en Hoot niet om de wereldlyke regering , burger- en echtcflaet: maer wil, dat men zulks alles houde voor waerachtige inHellingeh Gods, en dat een iegelyk naer zyn beroep, in zulke Haten, christelyke liefde, en regte goede werken bctoone. Daerom zyn de Christenen fchuldig, der overheid onderdanig, en hare geboden gehoorzaem te zyn , in alles, dat zonder zonde gefchieden kan. Maer als 't gebod der overheid niet zonder zonder zonde gefchieden kan, zoo zal men God meer gehoorzaem zyn, dan den menfchen, Hand. IV.
De XVII artikel. Van 't laetHe Oordeel.
Ook wordt geleerd : dat onze Heer Jezus Christus ten jongden dage komen zal,om te oordeelen, en dat hy alle dooden opwekken, en den geloovigen en uitverkorenen het eeuwige leven en de eeuwige vreugd geven, maer de godlooze menfchen cn duivelen ter helle en ter eeuwige flraffe verdoemen zal.
Daerom worden de Herdoopers verworpen , die leeren , dat de duivelen en verdoemde menfchen geenc eeuwige pyn en kwacl hebben zullen.
Van gelyken worden hier verworpen fommige joodfche leeringen , die zich nu ook openbaren: K 5 'dat



154 De Confesfie
dat voor de opftanding der dooden enkel heiligen en vromen een wereldlyk ryk hebben, en alle godloozen uitgeroeid zullen worden.
De XVIII. artikel. Van den vryen Wil.
Van den vryen wil wordt geleerd: dat de mensch ccnigermate een' vryen wil heelt, om uitwendig ccrbacr te leven , en te verkiezen onder de dingen , welken het vernuft begrypt : maer zonder de genade, hulp en werkingen van den heiligen Geest kan de mensch Gode niet behaeglyk worden, God hartelyk vreezen, of gelooven, of de ■ aengeboren kwade lusten uit het harte werpen : maer zulks gefchiedt door den heiligen Geest, die door Gods woord gegeven wordt: want Paulus fpreekt, i Kor. II. De natuurlyke mensch verneemt tüet van den Geest Gods, enz.
En opdat men zien moge, dat hierin geene nieuwigheid geleerd wordt, zyn dit de klare woorden van \Augüiti'ms over den vryen wil , als nu hier by gefchreven is, uit het derde boek Hypognostieon: „ wy bekennen, dat in alle menfchen, een vrye ,, wil is: want zy hebben immers allen een natuur,, lyk aengeboren verftand en vernuft; niet dat zy „ eenig vermogen hebben, met God te handelen, „ gelyk God van harten te beminnen, te vreezen; „ maer alleen in uitwendige werken dezes levens „ hebben zy vryheid, het goed of kwaed te ver„ kiezen; zoodanig goed meen ik, tot het welk .„ de natuur vermogen heeft, gelyk op den akker „ te arbeiden of niet, te eten of te drinken, tot „ eenen vriend te gaen of niet, een kleed aen- of 9, uit te doen, te timmeren, een vrouw te nemen, „ een ambacht te oeffenen. en diergclyke heilzame 3, en goede dingen te doen : 't welk alles toch „ zonder God niet is noch beftaet, maer alles uit „ hemen door hem is.;Daerentegen kan de mensch „ ook kwaed uit eigen verkiezing ondernemen „ (of uitvoeren:) als voor een'afgod nederknies, lert, een' dooiüag begaen, enz."'



van Augsburg. 155 De X/X artikel. Van de oorzaek der zonde. \ Tan de oorzaek der zonde wordt by ons geleerd: V . hoewel God de Almagtige de ganfche natuur gefchapen heeft en onderhoudt; echter werkt de verkeerde wil de zonde in alle boozen en verachters Gods, gelyk dan de wil des duivels, en aller godloozcn is, welke, zoodra God zyne hand heeft afgewend , zich van God tot het kwade gekeerd, heeft; gelyk Christus fpreekt: Joann. VIII. Ue duivel fpreekt leugen uit zich zeiven.
De XX artikel. Van het geloof en de goede werken.
Den onzen wordt met onwaerheid ten laste gelegd., dat zy de goede werken verbieden: want hunne fchriften van dc tien geboden en andere bewyzen , datze van de regee christlyke ftanden cn werken, goede en nuttige onderwyzing en vermanig gedaen hebben, wacrvan men voor dezen tyd weinig heeft geleerd , maer allermeest in alle predikatiën op kinderachtige onnoodige werken, als roozekranfen, diensteder heiligen , monnik te worden , bedevaerten , zekere vastendagen , vierdagen , broederfchappen , enz. acngedrongen. Zoodanige onnoodige werken roemt onze tcgenparty nu ook zoo hoog niet meer, als voor dezen. Dacrenboven hebbenze nu ook geleerd van het geloof te fpreken , van hetwelk in het geheel zy toch in voorleden tyden niet gepredikt hebben ; leerende nogthands nu, dat wy niet alleen uit de werken regtvaerdig worden voor God, maer voegen ook het geloof acn Christus daerby, cn zeggen: het geloof en dc goede werken maken ons regtvaerdig voor God: welke woorden meer troost geven kunnen, dan dat men alleen leert , op de goede werken te. betrouwen. . Nademael dan de leer van het geloof, die het voornaemfte in het christendom is, in zoo langen tyd (gelyk men bekennen moet) niet is celeerd geworden; maer alleen de leer van de goede werken ,



i^fS De Confesfie
ken, op alle plaetfen , gepredikt is , hebben de
onzen van dit leerftuk op deze wyze geleerd:
Vooreerst, dat onze goede werken ons niet konnen met God verzoenen cn genade verwerven ; maer dat zulks gefchiedt, alleen door het geloof, zoo men gelooft, dat ons de zonden vergeven worden om Chrims wil, welke alleen de Middelaer is , om den Vader te verzoenen. Wie nu meent zulks door werken uittevoeren, en genade te verdienen, veracht Christus, en zoekt een'eigen weg tot God, tegen het Euangelie.
Van deze leer des geloofs is openbaer en duide]yk door Paulus op veie plaetfen gehandeld, inzonderheid in den brief aen de Efezen, hoofdft. IE 8,9. Uit genade zyt gy zalig geworden door hit gelof: en dat zelve niet uit u , het is Gods gave ; niet uit 'de werken: opdat zich niemand beroeme, enz. En dat hieracn geen nieuwe zin gegeven is , kan men uit yiuftustinus bewyzen, die van deze zaek zeer naerftig heeft gehandeld , en ook alzoo leert, dat wy door het geloof aen Christus genade verkrygen, cn voor God regtvaerdig worden, en niet door de werken; gelyk zyn ganfche boek de Spititu & liter a bewyst.
Hoewel nu deze leer by onervaren heden zeer veracht wordt, bevindt men toch, datze de bloode en verfchrikte gewetens zeer troostryk en heilzaem ïs; want het geweten kan niet tot rust en vrede komen door werken , maer alleen door het geloof, indien hetzelve gewislyk by zich befluit, dat het om Christus wil cenen genadigén God hebbe: gelyk ook Paulus fpreekt , Rom. V. ï. Nu wy dan zyn regtvaerdig geworden , door het geloof, zto hebben wy vrede met God-
Dezen troost heeft men in vorige tyden net voorgcfteld in de predikatiën: maer de arme gewetens gewezen op eigen werken, weshalve men menigerlei werken ondernomen heeft; want fommigen heeft het geweten in de kloosters gejaegd, op hoop datze aldaer zouden genade verkrygen, door het kloosterleven ; fommigen hebben, andere ~ wer-



Tan Augsburg. 157
werken bedacht , om dacrmede genade te verdienen, en voor de zonden te voldoen ; velen derzelven hebben bevonden , dat men daerdoor niet tot vrede heeft kunnen komen. Daerom is *t noodig geweest, deze leer van het geloof aen Christus te prediken en op dezelve naerftig aen te dringen , opdat men wete, dat men, alleen door het geloof, zonder verdienst, Gods genade omhelst.
Tevens onderrecht men, dat hier niet gefproken wordt van een zoodanig geloof, welk ook de duivelen en godloozen hebben, die ook de gefchiedenisfen gelooven , dat Christus geleden heeft en opgeitaen is van den dood; maer dat men hier fpreekt van het waeraehtig geloof, welk gelooft, dat wy door Christus genade en vergeving der zonden verkrygen ;. en hy die nu weet, dat hy eenen genadigén God door Christus heeft, dje kent alzoo God, roept hem aen, en is niet zonder God , als de heidenen : want de duivel en de godloozen gelooven dezen artikel van de vergeving der zonden niet, daerom zynze Gode vyandig, kunnen hem niet aenroepen, noch iets goeds van hem hopen. En in diervoege zoodanig gelyk nu aengewezen is, fpreekt de fchrift van het geloof; dus heet gelooven, niet een zoodanige wetenfehap, als de duivelen en godlooze menfchen hebben ; want alzoo wordt van het geloof geleerd , in den brief aen de He.hr. Hoofdft. XI. dat gelooven niet alleen is, de gefchiedenisfen weten, maer betrouwen tot God hebben , dat men zyne beloftenisfen zal ontvangen. ' En Augustinus vermaent ons ook, dat wy het woord gelooven, in de fchrift aldus verftaen zullen, dat het heet, betrouwen tot God hebben, dat hy ons genadig is; en dat het niet heet alleen zulke gefchiedenisfen te weten, gelyk de duivelen ook weten. 1
Verder wordt geleerd: dat dc goede werken zullen en moeten gefchieden, niet dat men daerop betrouwe , om daermede genade te verdienen , maer om Gods wil, en tot Gods lof. Het geloof omhelst altyd alleen de genade , en dc vergeving
der



158 De Confesfie
der zonden. En nademael de heilige Geest door het geloof gegeven wordt, wordt ook het .hart bekwaem , om goede werken te doen. Want te voren , dewyl het zonder den heiligen Geest is, is het te zwak , daerenboven is het in des duivels geweld, die de arme menschlyke natuur tot vele zonden dryft; gelyk wy zien in de wysgeren, die getracht hebben , eerlyk en onftraflyk te leven , doch zulks niet hebben kunnen volbrengen; maer zyn in vele groote openbare zonden ccvallen : alzoo gaet het met den mensch, als hy buiten het regt geloof, zonder den heiligen Geest, is , en zich alleen door eigen menschlyke kragtcn regeert. Men moet derhalve dc leer van het geloof niet lasteren , als ofze de goede werken verbiedt, maer veel meer roemen , omdatze leert goede werken doen , en hulp aenbiedt, om tot dc goede werken te komen: want buiten het geloof en buiten Chri t/us is de menschlyke natuur 'en 't vermogen veel te zwak om goede werken te doen , God aen te roepen, verduldigheid te hebben in lyden, den naesten te beminnen, acnvertrouwde ambten vlytig waer te nemen, gehoorzaem te zyn, kwade lusten te vermyden. Zulke verheven cn regtfehapen werken kunnen niet gefchieden zonderde hulp van Chri.tas, gelyk hy zelf fpreekt: Joann. XV. Zonder my kunt gy niet doen. De XXf. artikel. Van den dienst der Heiligen.
Van den dienst der Heiligen , wordt door .de. onzen aldus geleerd: dat men de'Heilijren gedenken zal, opdat wy ens geloof verfterken; als wy zien , hoe aen hen genade gefchied zy: alsmede , hoe zy door het geloof geholpen zyn, daerbeneven ook, dat men eèn voorbeeld neme aen hunne goede werken, een iegelyk naer zyn beroep: gelyk zyne keizerlyke Majesteit zalig en godlyk het voorbeeld van David volgen magy om oorlog tegen den Turk te voeren; want beide zynzc in 't koninglyk. ambt, het welk befchutting en befchcrming hunner onderdanen vereise-ht. Maer door de
fchrift



van Augsburg. IS9 fchrift kan men niet bewyzen, dat men de Heiligen aenroepen , of hulp by hen zoeken moet. Want daer is alleen tin éénige Verzoener en Middelaer ■tusfchen God en de menjchen, Jezus Christus. I Tim. II. welke is de eenige Heiland, de eenige Hoogepriester, Genadeftoel en Voorfpreker voor God. Rom. VIII: cn die heeft alleen beloofd, dat hy ons gebed verhooren wil: dat is ook de hoogfte godsdienst naer de fchrift, dat men denzelven Jezus Christus in alle nooden en zwarigheden van harte zoeke en aenroepe. i Joann. II. Zoo iemand zondigt 3 zoo hebbe wy eenen Voor/preker by God, dis regtvaerdig ts3 Jezus.
Bepuit der voorgaende XXL artikelen.
Dit is byna de fomme der leer , welke in onze kerken tot een regt christlyke onderwyzi'ng, en vertroosting van het geweten, ook ter verbetering der geloovigen gepredikt en geleerd is; gelyk wy dan onze eigen ziel en geweten niet gaern wilden, voor God, met het misbruiken van Gods naem of woord, in het hoogfte'en grootfte gevaer zetten, of op onze kinderen en nakomelingen eene andere leer, dan die het reine woord Gods en de christlyke waerheid gelykvormis is , brengen of doen erven. Nademael dan dezelve in de heilige fchrift klaer gegrondvest, en daerenboven ook met de gemeene christlyke, jaroomfche Kerk (zoo veel men uit der Oudvaderen ichriften kan ontdekken) niet ftrydigis: zoo houden wy het daervoor, dat onze tegenparty in de bovengemelde artikelen met ons niet onccnig zyn kan. Daerom handelen die genen geheel onvriendelyk, te onbedacht en tegen alle christlyke eenighcid en liefde , die de onzen daerom, als - ketters trachten af te zonderen, en te vermyden, zonder hiertoe eenige reden te hebben , met het godlyke gebod of de heilige fchrift beftaenbaer; want de oneenigheid en twist is voornamelyk over fommige overleveringen en misbruiken. Nademael dan de hoofdr^tikcïsn noch ongegrond noch gebrekkig zyn, en deze onze feekendteiiis godlyk en christlyk is; zoo behoorden
dé



i(50 De Confesfij
de Bisfchoppen , offchoon by ons in het ftilk der overleveringen eenig gebrek ware, zich met regt zachter te gedragen: alhoewel wy vertrouwen m ftaet te zyn, vaste gronden en redenen aen te wyzen , waer om by ons fommigc overleveringen en
misbruiken veranderd zyn.
Artikelen over welken twist is, wordende daerin dc misbruiken verhaeld , die veranderd zyn. VOORREDEN. T\ewvl nu van de Artikelen des Geloofs in onze U kerken niets geleerd wordt, dai tegen de heilige fchrift, of algemeene christlyke kerk is, maer alleen. Jammisse misbruiken veranderd zyn, weiken len.deele door den tyd van zelfs ingeflopen, ten deele met geweld ingevoerd zv»; zoo is derhalve ook noodzaeklyk dezeiven te verhalen en de oorzaken aen te wyzen, twaerom men hierin verandering gemaekt heeft: opdat zyne keizerlyke Majesteit erkennen moge , dat wy hierin niet onchristlyk of moedwillig gehandeld hebhen maer dat wy door Gods gebod (liet welk billyk hooger te acken is dan alle gewoonte) gedrongen zyn zoodanige verandering te gedogen.
De XXII. artikel. Van beide de gedaenten des Sakraments.
Den leeken wordt by ons de beiderlei gedaente des fakraments uitgedeeld, om reden , dat zulks het duidlyk bevel en gebod van Christus is. Matth. XXV Drinkt allen daer uit: Daer gebiedt Christus met duidlyke woorden van den kelk, datze allen daer uit drinken zullen.
En opdat niemand deze woorden aenvechten noch dacrover gistingen maken kan, als behoorde het den Priesteren alleenlyk toe; zoo toont Pau/us i Korinth. XI. da* dc ganfche vergadering der kerke te Korinthen beide de gedaenten gebruikt heeft: en dit gebruik is langen tyd in de kerke gebleven, gelyk men uit de gefchicdemsfcn en de fchriften der Oudvadcren bewyzen kan CiPrianus getuin op vele plaetfen, dat den leeken dc kelk



van Augsburg. jgj ten dien tyde is uitgedeeld. Zoo zegt ook Hieronvwas, dat de Priesters , die het fakrament uitreiken , aen het volk het bloed van Christus uitdeelen. Zoo gebiedt de Paus Geia/ius, dat men het fakrament niet fcheiden zal. Dïfthict. 2 deConjecrat. c Comperitvus. Men vindt ook nergens een Canon, die gebiedt alleen eene gedaente te ontvangen. Ook kan niemand weten, wanneer, of door wien deze gewoonte (eene gedaente te ontvangen) ingevoerd zy: hoewel de kardinael Cufarus vcrhaelt, wanneer deze manier goedgekeurd zy. Nu is het openbacr, dat zoodanige gewoonte , tegen Gods gebod en de oude Canones- ingevoerd , onregt is. Het was derhalve onbetacmlyk, dc gewetens der genen, die het heilig fakrament naer Christus inzetting hebben begeerd te gebruiken, te bezwaren, en te dwingen tegen de ordonnantie van onzen Heer Christus te handelen. En nademael de fcheiding van het fakrament tegen dc inzetting van Christus is, zoo wordt ook by ons dc gewoonlyke proceslie met het fakrament nagelaten.
De XXIII. artikel. Van den Huwclykenftaet der Priesteren.
De groote onkuischheid en het ongebonden gedrag en leven der Priesters, die onvermogend waren de kuischheid te onderhouden, heeft in de wereld een algemeene klagt by ieder een, zoo wel van hoogen als lagen ftaet, veroorzackt, cn het was met zoodanige gruwelyke ondeugd op het hoogfte gekomen. Om dan zoo yele-fchandelyke cn groote ergernisfen, ovcrfpel en andere onkuischheid te vermyden , hebben zich fommige Priesters by ons in den huwelykenftaet begeven, die dan daervoor deze redenen bybrengen, dat zy daertoe gedrongen en bewogen zyn, uit grooten nood van hun geweten , naerdien de fchrift duidelyk vermeldt, dat de echteftact van God den Heer ingezet is, om onkuischheid te vermyden, gelyk Paulus zegt: om onkuischheid te vermyden, nebbe een iegelyk zyn eigen echte vrouw Alsmede : het is beter te I. troii"



i6z De Confesfie
trouwen, dan te branden En naerdien dan Christus zegt: zy vatten niet allen het woord, daermede wyst Christus aen (die immers wel geweten heeft wat in den menseh is) dat weinig lieden de gave hebben, om kuisen te leven. Want God heeft den mensch, eenen man, en eene vrouw gefchapen, Gen. I. Of het nu in menschlyke magt , of vermogen fta, zonder zonderlinge gave en genade Gods , door eigen voornemen en gelofte , Gods der hoogfte Majesteit fchepzel beter te maken of te veranderen, heeft de ondervinding al te klaer geleerd. Want wat goeds , welk een eerbaer kuisch leven, welk een christlyke, eerlyke of redelyke wandel by velen daer uit gevolgd is, hoeeenegruwelykeenfchrikkelyke onrust en kwael hunner gewetens velen in hun laetfte einde daerover gehad hebben, is openbaer , en velen hebben het zelfs bekend. Dewyl dan Gods woord en gebod,door geenemenschlyke gelofte of wet mag veranderd worden, zoo hebben uit deze en andere oorzaken en beweegredenen, de Priesters en andere Geestelyken, echte vrouwen genomen.
Daerenboven kan men uit de gefchiedenisfen en de fchriften der Oudvaderen bewyzen, dat in de christlyke kerk van ouds het gebruik geweest is, dat de Priesters en Diakenen echte vrouwen hebben gehad. Daerom zegt Paulus i Tim. III. Een Bisfchop zal onjiraflyk zvn, eenen vrouwe won. Ook zyn in Duitsckland eerst voor vierhonderd jaren-de Priesters van den echten ftaet met geweld gedrongen, waertegen zich dezelven gczamentlyk met zoo veel ernst en heftigheid verzet hebben, dat een Aertsbisfchop van Ments, die bet paufclyke nieuwe gebod desaengaende afkondigde , byna in eenen opftand der ganfche Priesterfchap in een gedrang was omgebragt. En by ditzelve verbod is ftraks in den beginne met zoo veel verhaesting en onheuschheid gehandeld , dat de Paus ten dien tyde, niet alleen den toekomenden echt der Priesteren heeft verboden, maer ook den echt der genen, die reeds lang in den echtenftaet geleefd hadden, verfcheurd heeft: 't welk toch niet alleenlyk tegen alle god-
ly-



van Aügsburg. 163 iykc, natuurlyke en wereldlyke rcgten, maer ook mee de Cahaius welken de Paufen zelfs gemaekt hebben, en met de vermaerdfte Kerkvergaderingen ten eenemale ftrydig is.
Ook heeft men menigwerf van veleaenzienlyke, godvreezende , en verftandige lieden , diergclyke reden en bedenkingen gehoord, zoodanig, dat een . afgedrongen Ccstibat en berooving des huwelyken ftaets. (welken God zelf heeft ingezet en vry gelaten) nooit iets goeds, maer veel groote en fchandelyke ondeugden, en veel kwaeds ingevoerd heeft. Zelfs heeft een der Paufen , tc weten Pius JL (gelyk dit zyne gefchiedenisfen aenwyzen) dikwyls deze woorden gefproken, en van zich laten fchryven: Er kunnen wel eenige redenen zyn, waer om den Geestelyken de echteftaet verboden is , maer 'er zyn vele hoogere , grootere en gewigtiger redenen, waer om men hun den echt wederom behoorde vry te laten. Ongetwyfeld heeft Paus Pius, als een verftandig wys man , deze woorden uit groote bedenkinge gefproken. ,
Wy verlaten ons derhalve in onderdanigheid op de keizerlyke Majesteit, dat zyne Majesteit, als een christlyk en hoogloflyk Keizer, genadig zal ter harte nemen, dat nu in de laetfte tyden, van welken de fchrift vermaent, dc wereld hoe langer hoe erger en de menfchen ge'oreklyker en zwakker worden.
Weshalve het wel ten hoogften noodig, nuttig en christlyk is, naerftig op deze zaek tc letten, ten einde door het verbieden van den echtenftaet, niet nog erger cn fchandelyker onkuischheid en ondeugden, in dc duitiche landen mogen inbreken: want niemand zal immers deze zaek wyslyker, of beter veranderen , of maken kunnen, dan God zelf, welke den echtenftaet (om de menschlyke gebreklykheid te helpen, en onkuischheid te wecren) ingezet heeft. Zoo zeggen ook de oude Canones, dat men fomtyds dc fcherpte en ftrengheid verzachten en toegevende zyn moet, om der menschlyke zwakheid wil , cn om iets ergers te. verhoeden cn voor te komen.
L a Nu



:i5!4 De Confesfie
Nu ware zulks , in dit geval, ook welchristlyk en ten hoogden noodzaeklyk. En welk nadeel kan toch de echt der Pricsteren en der Gecstelyken, inzonderheid der Pastoren en van anderen, die de kerk dienen moeten, aen de gemeene christlyke kerk toebrengen ? Veel meer •zal men, by aldien dit harde verbod van den huwelykenftaet langer duren moet, in het toekomftige aen Priesters cn Pastoren gebrek hebben.
By aldien nu dit, (naemlyk: dat de Priesters en Geestelyken mogen in den echtenftaet leven,) op het godlyk woord en gebod gegrond is , en de gefchiedenisfen bovendien ook bcwyzen, dat de Priesters zyn gehuuwd geweest, dat ook de gelofte van kuischheid , zoo vele fchandelyke, onchristlyke ergernisfen, zoo veel overlpel, fchrikkelyke ongehoorde onkuischheid, en gruwelyke ondeugden heeft veroorzaekt ; dat ook fommigen onder de Domheeren, en paufelyke Hovelingen te Rome, zulks dikwyls zelf bekend en klagende te kennen gegeven hebben , dat de gruwelyke en overhandnemende ondeugden der Kerkelyken den toorn van God verwekken zouden: dan is het te bejammeren , dat men den christlyken echtenftaet, niet alleen verboden, maer op fommige plaetfen beftaen heeft denzclven, als eene groote misdaed, ten fcherpfte te ftraffen.
■ Wyders is ook de huwelykenftaet in de keizerlyke regten , cn in alle Monarchiè'n, waer ooit Wetten en regten geweest zyn, zeer hoog geprezen ; behalve in dezen tyd, nu men de lieden onfchuldig (alleen om het huwelyk) begint te martelen, en dat nog wel Priesters, die men voor anderen behoorde te verfchoonen. En dit gefchiedt niet alleen tegen het godlyk regt, maer ook tegen de Canones. De Apostel fttukts noemt de leer , welke, den echt verbiedt, een duivelfche leering, i Tim. II. Zoo zegt ook Christus zelf Joann. VIII. De duivel is een ntoardétraer van den beginne; welke plaetfen zeer wel overeenftemmen , ten bewyze, dat het duivelfche leeringen moeten zyn, den echt
te



van Augsburg. i6g
te verbieden, en zoodanige leer met bloedver gietea te durven behouden.
Maer gelyk geen menschlyke wet Gods gebod kan affchaffen of veranderen, alzoo kan ook geen gelofte Gods gebod verander ai. Daerom geeft ook 'Cïprianus dezen raed , dat de vrouwen , die de gelofte van kuischheid niet kunnen houden, trouwen moeten, en zegt Epist. 11. aldus: indien zy dan dc belofte van kuischheid niet willen, of kunnen houden, zoo is 't beter dat zy trouwen, dan. dat zy door haren lust in 't vuur vallen ; en zy moeten wel toezien, dat zy de broeders en zusters geene ergernis geven.
Daerenboven gebruiken ook alle de Canon-s groote zachtmoedigheid en toegevendheid tegen de genen die in hunne jeugd gelofte gedaen hebben, gelyk dan de Priesters en Monniken, meerendeels in hunne jeugd uit onwetendheid tot zulk een' ftaet gekomen zyn.
De XXIV. artikel. Van de Mis. 'TV/fen legt den onzen ten onregte te last, dat zy 1V1 de mis- zouden hebben afgefchaft: want het is openbaer, dat de mis (zonder roem te fpreken) by ons met grooter aendacht en ernst gehouden wordt, dan by de tegenpartyen. Insgelyks worden ook de lieden met de grootfte vlyt dikwyls onderrecht van het heilig fakrament, waertoe het ingezet, en hoe het tc gebruiken zy, als namelyk om het verfchrikte geweten daer mede te vertroostten. Hierdoor Wordt dan het volk tot h.et gebruik van de communie en de mis getrokken. Tevens deelt men aen hetzelve onderwyzing mede omtrend andere onegte leenngen van het fakrament. Ook is in de openlyke plegtigheid der mis geene merkelyke verandering gefchied, dan dat op fommige plaetfen, duitfche gezangen (om het volk daermede te leeren en te oefenen) nevens de latynfche gezangen gezongen worden ; naerdien alle plcgtigr heden voornaemlyk daertoe dienen moeten, dat het L 3 volk



166 Dc Corrfesfie
volk daerdoor leere , wat hun van Christus te
weten noodig zy.
Naerdien dan de mis voor dezen op menigerlei wyze is misbruikt, en men (gelyk bekend is) 'er een jacrmaerkt uit gemaekt , dezelve gekocht es verkocht, en meest in alle kerken om gelds wil gehouden heeft : zoo is zoodanig een misbruik meermalen , ook voor dezen tyd, van geleerde en vrome lieden beftraft geworden. Als nu de Predikanten by ons daervan gepredikt hebben , en de Priesters vermaend zyn met deze fchrikkelyke bedreiging , die billyk cenen iegelyken Christen moest bewegen : dat wie dit fakrament onwaerdig gebruikt , fchuldig zy aen het ligchaem en bloed van Christus: zoo zyn daerop zulke koopmisfcn en winkclmisfcn (welke tot nu toe uit dwang , om geld en om de prebenden zyn gehouden) in onze kerken verworpen.
Hiernevens heeft men ook die gruwelyke dwaling beftraft, volgens welke men geleerd heeft, dat Christus door'zynen dood alleen voor de erfzonde genoeg gedaen heeft, cn dat de mis ingefteld is tot een offerande voor de andere zonden, waerdoor men de mis tot een offerande gemaekt heeft voor levenden en dooden, om daerdoor de zonde weg te nemen en God te verzoenen. Daeruit is verder gevolgd , dat men heeft geredentwist, of e'C'n mis, voor velen gehouden, zoo veel verdient, als of men voor een iegelyk een byzondere hield. Daervandaen is de groote ontallyke menigte der misfen gekomen , dat men by God met dit werk alles heeft willen verkrygen 't geen men van nooden heeft ; en is daerby het geloof aen Christus en de regte godsdicnst'vcrgeten geworden.
Derhalve heeft men, gelyk de nood zulks ongetwyfeld vereischte, onderrechting van deze zaek gegeven , opdat men weten mogt, hoe het fakrament regt tc gebruiken ware. En wel vooreerst, dat 'er geen offer voor de erfzonde en andere zonden is , dan de eenige dood van Christus; zuIks bewyst de fchrift aen vele plaetfen. Want alzoo
ftaet



van Augsburg. 167 ftaet 'er gefchreven in den brief aen de Hebreen;
dat zich Christus eens georjerd heeft , en daerdoor voor alle zonden genoeg gedaen. Het is een ongehoorde nieuwigheid in de kerk te leeren, dat Christus dood alleen voor de erfzonde, en ook niet voor andere zonde zoude genoeg gedaen hebben: daerom is te hopen , dat een iegelyk overtuigd zal worden , dat zoodanige dwaling niet ten onregte verworpen is.
Ten tweeden , leert Paulus , dat wy voor God genade verkrygen, door het geloof, en niet door werken. Hiermede ftrydt openbaer dit misbruik van de mis, dat men meent door dit werk de genade te verkrygen : gelyk bekend is , dat men de mis gebruikt heeft, om vergeving van zonde, en genade en alle goederen by God te verkrygen, niet alleen de Priester voor zich zeiven, maer ook voor de ganfche wereld, en voor andere levenden en dooden.
Ten derde , is het heilig fakrament ingezet, niet om daermede een offer voor de zonde te verfchaffen, (want die offerande is te voren reeds gefchied) maer opdat ons geloof daer door verwekt en het geweten dergencn vertroost zoude worden, welken door het fakrament vermaend worden, dat hun genade cn vergeving der zonden van Christus toegezegd is. Daerom vereischt dit fakrament het geloof, en wordt zonder het geloof te vergeefs gebruikt.
Dewyl nu de mis niet is een offer voor andere levenden of dooden, om hunne zonden weg te nemen, maer eene uitdeeling van des Heeren Avondmael , daer de Priesters en anderen het fakrament voor zichzelven ontvangen: houdt men hierin by ons dit gebruik, dat men op de feestdagen, of op andere tyden (wanneer 'er zyn , die des Heeren Avondmael ontvangen willen) mis houdt, en aen fommigen die 't begeren, hetzelve uitdeelt. Derhalve blyven de onzen by het regte gebruik der süsfe, zoo als dezelve voortyds in de kerk is gehouden, gelyk men uit i^Kor. XL en daerenboven L 4 uit



i68 De Confesfie
uit de fchriften van vele Kerkvaders bewyzen kan; want Lhryföstomus verhaeit: hoe de Priester dagelyks ftaet, fommigen tot des Heeren tafel noodigende, fommigen verbiedende derwaerds te naderen. Ook wyzen dc oude Canones aen,. dat de eene het ambt bediend heeft , en dc andere Priesters en Diakonen het Avondmael ontvangen,hebben: want alzoo luiden de woorden in Canoni Niceno: De Diakonen zullen* na de Priesters, ordenlyk het fakrament ontvangen van den Bis/chop of Priester.
Dewyl men dan hier in geen nieuwigheid, noch iets, dat in de kerk van ouds ongebruiklyk geweest is, heeft ingevoerd, cn in de openlyke plegtigheden.der mis geene merklyke verandering is gefchied: dan alleen, dat de andere onnodigemisfen, weiken door een misbruik, nevens de Parochicmis gehouden werden, zyn afgelchaft: zoo behoort men billyk deze manier van.mis te houden, niet als kettersch en onchristlyk te veroordeelen : want men heeft ook oudtyds in dc groote kerken, daer veel,volk geweest is, op die dagen, dat het volk te zamen kwam , niet dagelyks mis gehouden , gelyk de Tripartita Historia lib. 9. aenwyst , dat men te yllexandrie op den woensdag en vrydag de ichrift gelezen en uitgelegd, en allen godsdienst gehouden heeft, zonder dc mis.
De XXV. artikel. Van de Biecht.
De Biecht is door de Predikanten aen onze zydè met afgelchaft ; want deze gewoonte wordt by ons gehouden, het fakrament met uit te.reiken den geilen, die niet tc voren verhoord cn vrygefproken zyn: daerenboven onderricht men het volk naerftig, hoe troostlyk het woord der vryfpreking van zonden, cn hoe hoog en waerdig hetzelve tc achten zy : als zynde niet des tcgenwoordigen menfehenftem of woord, maer Gods Woord, die de zorden vergeeft; want zy wordt in Gods plaets, cn uit Gods bevel gefproken. Van dit bevel en van de magt der fleuteleii onderwyst men (den . • ' volke)



van Augsburg. 1159 ■volke) op bet vlytigst, hoe troostlyk , en hoe neodig dezelve voor de verfchrikte gewetens zy , daerenboven hoe God deze vryfpreking van zonden eischt te gelooven ,' niet minder dan 'of men Gods ftem van den hemel hoorde, en hoe men zich met dezelve vrolyk vertroosten , en weten kan, dat wy door een zoodanig, geloof vergeving der zonden verkrygen. Van deze noodige hukken hebben voortyds de Predikanten , die van de biecht veel leerden, niét een woord gerept: maer alleen de gewetens gepynigd met lange optelling van zondert, met genoegdoening, met a'tlaet, met bedevaerten en diergelyke-: en velen van onze. tegenparty beken* nen zelfs, dat de onzen van de regte christlyke boete veel beter gefchreven en gehandeld hebben, dan te voren in langen tyd gelchied is.
Nu wordt by ons van de. biecht aldus geleerd, dat men niemand dwingen moet, de zonden met name te vertellen; want zulks is onmogelyk, gelyk de Pfalm zegt: Wie keimde misdaden? en Jeremias ZCgt: des menfchen hart is zoo arglistig, dat men het niet- doorgronden kan. De ellendige, menschlyke natuur fteekt zoo diep in zonden, datzy dezelve niet allen zien of kennen kan , cn zouden wy alleen vrygefproken worden van die genen, welken wy tellen kunnen, zoo zoude ons zulks weinig baten. Daerom is 't niet noodig , de .lieden te dringen ^ om de zonden met name te vertellen. Zoo hebben het ook de Kerkvaders begrepen, gelyk men vindt Di/lincl. u de pxnitentia, daer de woorden van Chryfostomus aengehaeld worden: Ik zeg niet, dat gy u zehen zult openlyk ten toon (lellen, mch by ee^ tien anderen tt zehen aenklagen of befchuldigen: maer gehoorzaemt den Profeet , "welke fpreekt: openbaert den Heere uwe wegen. Duerom biecht Gode den Heere , den waerachtigen Regter nevens uw gebed, en zegt niet uwe zonden met de tong* maer in uw geweten. Hier ziet men klaer, dat Chryfostomus niet dwingt, de zonden naemkundig te vertellen. Zoft leert ook de Glos fa in decretis de panitem DifinSh 5.. dat de biecht niet door de fchrift geboden , maer, L 5 door



l7o De Confesfie
door de kerk Ingezet is. Doch wordt door de
predikanten van onze zyde naerftig geleerd, dat de biecht van wegen de vryfpreking van zonden, -welke het hoofdftuk en het voornaemfte in dezelve is , ter vertroosting der verfchrikte gewetens , als ook om fommigé"andere redenen, moet behouden worden.
De XXVI. 'artikel Van het onderfcheid der fpyzen.
In vorige tyden leerde, predikte en fchreef men: dat het onderfcheid der fpyzen, en diergelyke overleveringen , van menfchen ingezet , dienen zouden tot het verdienen van genade, en ter genoegdoening voor de zonden: om deze reden heeft men dagelyks nieuwe vastendagen, nieuwe plegtigheden, nieuwe orden, en diergelyke uitgedacht en daer op fterk en hard gedrongen , als waren zulke dingen noodige godsdiensten, waerdoor men genade verdient,zoo menze onderhoudt, en groote zonde gefchiedt, zoo menze niet houdt, waeruit dan vele fchadelyke dwalingen in de kerk gevolgd zyn.
Eerstlyk , is daerdoor de genade van Christus, en de leer van 't geloof, verduisterd, welke ons het Euangelie met grooten ernst voorhoudt, en daer op hard aendringt, dat men het verdienst van Christus hoog en duurbaer achten zal, en weten, dat aen Christus te gelooven hoog en verre boven alle werken te ftellen zy. Daerom Paulus ook yverig tegen de wet van Mofes en menschlyke inzettingen heeft geftreden, opdat wy leeren zullen, dat wy niet voor God vroom worden uit onze werken, maer alleen door het geloof aen Christus, dat wy genade verkrygen om Christus wil. Zulk eene leer is byna gansch uitgebluscht, daerdoor, dat men geleerd heeft, genade te verdienen met wetten, vasten, onderfcheid der fpyzen , kleederen, enz.
Ten tweede, hebben ook zulke inzettingen Gods gebod verduisterd; want men ftelde deze inzettingen verre boven Gods gebod. De feestdagen juist
zoo



van Augsburg. 171 zoo te honden , zoo te bidden ,- zoo gekleed te gaen , dit hield men alleen voor, dit noemde men een geestlyk, christlyk leven.
Dacrbenevcns hield men andere noodige goede werken voor een wcrcldlyk , ongeestlyk doen : namelyk , de zodanigen, welken een iegelyk naer zyn beroep fchuldig is te verrichten: als dat een Huisvader arbeidt, om vrouw en kind te generen en tot Gods vreeze op te trekken; dat de Huismoeder kinderen baert, en dezelven gade flaet: dat een Vorst en Overheid landen en lieden regeert. Zulke werken van God geboden, moesten wereldlyke en onvolkomen handelingen zyn : maer de overleveringen of inzettingen moesten alleen den prachtigen naem van heilige en volkomen werken hebben, derhalve was 'er van het maken van zoodanige inzettingen noch maet, noch einde.
Ten derde, hebben zoodanige inzettingen groote bezwaernisfen der gewetens veroorzaekt: want het was niet mogelyk, alle inzettingen te houden; en toch waren de lieden van meening , als of zulks een noodzaeklyke godsdienst ware. En Gerfon fchryft , dat velen hier mede in vemvyfleling zyn gevallen; ook hebben fommigen zich zeiven omgebragt, om datze niet van dc vertroosting door de genade van Christus gehoord hebben. Want men ziet by de Sommisten en Godgeleerden, hoezeer de gewetens verward zyn geworden. Dezen hebben wel de overleveringen by éen verzameld, en eene gelykheid (»*/«««.'««) gezocht , om daerdoor de gewetens te hulp te komen . maer zy hebben hiermede zoo veel te doen gehad, dat zy daerdoor de heilzame en nodige (tukken der christlyke leer van geloof, van troost in zware aenvechtingen, en diergelyken, verwaerloosd hebben. Ook hebben vele vrome lieden vóór dezen tyd zeer geklaegd, dat zulke overleveringen veel twist in de kerk veroorzaekt hebben , en vrome lieden daerdoor verhinderd zyn , tot de regte kennis van Christus te komen. Zoo hebben ook Gerfon en andere Godgeleerden zeer daerover geklaegd , en het heeft
zelfs



^7? De Confesfie.
zelfs Zlugustinus mishaegd, dat men-de gewetens . met zoo veie inzettingen bezwaerde; weshalve hy 'er de vermaning by voegde , dat men dezelven voor niet noodzaeklyke dingen houden moet.
Derhalve hebben de onzen niet uit moetwil, of verachting van de gcestlyke magt, van deze zaek gewag gemaekt ; maer de hooge noodzaeklykheid heeft vereischt, onderrichting te geven, van de boven aengewezen dwalingen, welken uit misverftand der overleveringen voortgekomen zyn. Want het Euanglie wil, dat men op de leer van het geloof in de kerk zal en moet aendringen, welke immers niet kan verftaen worden, zoo men meent, door eigen verkoren werken genade te verdienen. Daerom heeft men aldus geleerd, dat men door het houden der gedachte menschlyke inzettingen geene genade verdienen , of God verzoenen , of voor de zonde genoeg doen kan : en dat men derhalve geen noodwendigen godsdienst daer uit maken moet.
Ilierby voegen de onzen getuigenisfen uit de fchrift. Matth. XV. ontfchuldigt Christus de Apostelen , toen zy de gewoonlyke inzettingen niet gehouden hadden, en zegt daerby: zy eeren mv te vergeefs met menfchen geheten. Zoo hy nu dit eenen vergeeffchen dienst noemt, zo:j moet dezeive niet noodzaeklyk wezen. En ftraks daer na : wat ten monde ingetet verontreinigt den mensch niet. Als mede zegt Paulus Rom. XIV. Het hemelryk leflaet niet in /pys of drank. Kol. 11. Zoo Liet u nu niemand een gewe1 en mei ken* over fpys of drank , of vierdagen enz. Hand. XV. zegt Petrus • waerom verzoekt gy Goel niet oplegging des juks op der jongeren halzen , welk onze Vaderen poch wy hebben kunnen dragen ? maer wy gelooven door de genade van onzen Heer Jezus Christus zalig te worden. Daer verbiedt Petrus* dat men de gewetens niet bezwaren zal met .meer uiterlykc plcgtigheden,'c zy van Moles of anderen: en i Tim. IV. worden zulke inftellingen, als 'tverbieden der fpyze, den echt te verbieden, enz. een auivelfche leer genoemd ; want het ftrydt geweldig ■< legert



van Augsburg. 173 tegen'tEuangelie,zoodanige werken in tc ftcllen, of te doen, om daermede vergeving der zonden té verdienen, als of niemand konde een Christen zyn$ zonder zoodanige diensten.
Maer dat men de onzen hier befchuldigt als of zy de kastyding en tucht verboden, gelyk Jorinianus; zulks zal geheel anders uit hunne ichriften blyken • want zy hebben altyd geleerd van het kruis der heiligen, dat de Christenen het zelve fchuldig zyn te dragen;en dit is de regte ernstige, en niet verdichte kastyding. Daerbencven wordt ook geleerd, dat een iegelyk verpligt is, zich door ügchaemlyke oefening, als door vasten, en door andere oefeningen, zodanig te beteugelen, dat hy geene aenlciding tot zonden geve; maer niet opdat hy met zulke werken genade verdiene. En deze ligchaemlyke oefening wordt niet alleen op fommigc beftemde dagen , maer geltadig gevorderd : daervan fpreekt Christus: wacht » , dut uwe harte» niet bezwaerd Worden met brasfen, &c. als mede: Ds duivelen worden niet uitgedreeven, dan door vasten en bidden. En Paulus zégt: Hy kastyde zvn ligchaem en brenge het tot gehourzaemheid.' Wacrmede hy aenwyst, dat de kastyding dienen zal, niet om genade daermede te verdienen: maer opdat het ligchaem bekwaem gehouden , en niet verhinderd worde te doen, al wat een' iegelyk naer zyn beroep bevolen is. En wordt alzoo het vasten niet verworpen : maer wel*, dat men een noodzaeklyke dienst op bekende dagen en fpyzen daeruit gemaekt heeft, tot verwarring der gewetens.
Oolf worden aen onze zyde vele plcgtigheden cn inzettingen gehouden, als/de orde der misfe, en andere gezangen , feesten , enz. welken daertoe dienen, dat in de kerke orde gehouden worde r maer tevens wordt het volk onderricht,dat zoodanige uiterlyke godsdienst niet vroom maekt voor <Jod , en dat menze zonder bezwaernis van het geweten en zonder te zondigen kan nalaten, wanneer zulks zonder ergernis gefchiedt. Deze vryfeeid in uiterlyke plegtighedén hebben ook de oude
Kerk-



174 De Confcsfie
Kerkvaders gehouden; want in 't Oosten heeft men het paeschfeest op een' anderen tyd dan te Rnme gevierd; en toen fommigen deze ongelykheid voor een fcheuring in de kerk wilden houden, zynze vermaend van anderen, dat het niet noodzaeklyk is, in zulke gewoonten overal gelykheid in acht te nemen. En Jrenaus zegt alzoo: ongelykheid in vasten fcheidt de eenigheid des geloofs niet. Gelyk ook Disiincl. 11. van zulke ongelykheid in menschlyke ordonnantiën gefchreven is, datze met de eenigheid der Christenheid niet ftrydig is. En in de Trïpar'ha Hist. tib. o. worden veie ongclyke kerkgewoonten verzameld ; maer ook deze nutte christlyke fpreuk 'er bygevoegd: Der Apostelen meening is niet geweest, feestdagen in te zetten ; maer geloof en liefde te leeren.
De XXV1T. artikel. Van de Kloostergeloften.
Om van de kloostergeloften te fpreken , is het noodzaeklyk, eerst te overwegen, welke de toeftand der kloosters tot nu geweest zy, hoe men in dezelve geleefd en dagelyks in zeer vele ftukken niet alleen tegen Gods woord, maer ook tegen de pauslyke regten gehandeld hebbe. Want ten tyde van Augustinus zyn de ftanden der kloosters vry geweest; daerna, toen de regte eerbaerheid en leer in verval geraekten, heeft men de kloostergelofte uitgedacht, en daerdoor, als door een welbedachte gevangenis , de zedigheid wederom willen herftellen.
Bovendien heeft men nevens de kloosterbelofte dagelyks, nog meerdere inzettingen gemaekt; en met zoodanige banden cn bczwaernisfen veien hunner ook voor de behoorlyke jaren belast.
Ook zyn 'er vele perionen uit onkunde tot het kloosterleven gekomen , wien het, alhoewel zy anders niet te jong waren, aen genoegzame overweging en kennis hunner kragten ontbroken heeft. Deze allen dus zoo verftrikt en aen den band gelegd, zyn gedwongen en gedrongen geworden, in
zoo-



van Augsburg. 175 zoodanige banden te blyven, niettegenftaende zelfs door het pauslyk regt velen van hen in vryheid konden gelteld worden. En dit is in de Vrouwenkloosters ftrenger gehouden, dan in de Monnikenkloosters, daer 't toch behoorlyk waer geweest, de vrouwsperfonen , als de zwakfte, te verfchoonen. Die zelfde geftrengheid en hardigheid heeft ook vele vrome lieden reeds in vorige tyden mishaegd, als zeer wel inziende , dat zoo wel de Jongelingen, als de jonge Dogters Hechts tot onderhouding van het ligchaem in de kloosters zyn geftoken geworden; alsmede welk eenen kwaden uitflag zoodanig een voornemen gehad heeft. Ook hebben vele lieden geklaegd , dat men in zoo een gevaerlyke zaek de Canones (oï regels) zoo geheel verwaerloosd heeft, en vele ergernisfen en groote bezwaernis der gewetens daerdoor veroorzaekt zyn.
Daerenboven heeft men zoodanige denkbeelden van de kloostergeloften gehad , het Welk (gelyk bekend is) zelfs vele Monniken , die een weinig doorzigt hadden , mishaegd heeft. Want men gaf voor, dat de kloostergeloften den doop gelyk waren, en dat men met het kloosterleven, vergeving der zonden en rcgtvaerdigheid voor God verdiende: ja men voegde hier nog by, dat men door het kloosterleven niet alleen de rcgtvaerdigheid en vroomheid verdiende , maer ook daerdoor onderhield zoo wel de geboden als de raedgevingen in het Euangelie vervat, en wordende op deze wyze de kloostergeloften hoogcr geprezen , dan de H. Doop, als mede, dat men meer verdiende met het kloosterleven, dan met alle andere ftaten, welken van God zyn ingefteld , als de Haet van Herders , cn Lccraers , Overheden , Vorsten , Heeren en diergelyken, die allen naer Gods gebod, woord en bevel, in hun beroep, zonder verdichte geestclykhcid dienen: kunnende geen van alle deze (lukken geloochend worden, want men vindt dezelven in hun eigen boeken. Hierby koomt nog , dat iemand, die op deze wyze gevangen wordt en in 't klooster komt, weinig leert van Christus.
Eer-



I
J76 De'Confesfie
Eert'yds waren de kloosters fchol'en, in welken de heilige fchriften, en andere wetenlchappen, tot nut der christlyke kerk geleerd worden,' zoo dat men uit de kloosters Pastoren en Bisfchoppen genomen heeft: maer nu heeft het eene gansch andere gedaente. Want in vorige tyden kwam men te zamen m het kloosterleven, met oogmerk om de fchrift te leeren: nu wenden zy voor, dat het kloosterleven zoodanig een werk is, door het welk men Gods genade cn opregtheid voor God verdient ; ja dat het een ftaet der volkomenheid' is, verre tc Hellen boven.de andere ftaten, die van God ingezet zyn. Dit alles wordt daerom aengehacld (zonder alle verachting) opdat men daerdoor dies te beter vernemen en verftaen moge, wat en hoe de onzen prediken en leeren.
Eerstelyk , wordt by ons, , van die genen, die in den huwelyken ftaet treden,'aldus geleerd, dat alle de genen die tot den ongehuwden ftaet niet bekwaem zyn , magt cn regt hebben zich in den echtenftaet te begeven : want dc geloften kunnen de ordonnantiën en geboden van God niet verniceigen. Nu luidt Gods gebod, i Kor. VII. Om der koererye wil hebbe een iegelyk zyn eigen vrouw , en een iegelyk vrouw hebbe haren eigen man. En niet alleen het gebod van God, maer de fchepping en ■ fchikking van God omtrend het fchepfel dringt, en dryft allen diegenen tot den huwelykenftaet, die zonder Gods byzondere werking, met degaye van kuischheid niet begenadigd zyn , gelyk God zelf fpreekt, Genef. II. Het is niet goed, dat de mensch alleen zy , ik wil hem een hulp maken, die by hem zv.
Wat kan men nu daertegen inbrengen ?' Men roemc de gelofte en pligt zoo hoog als men wil, en heffe die zoo hoog op als men kan, zoo kan men echter daerdoor niet bewerken, dat Gods gebod door geloften opgeheven worde. De Doctores zeggen, dat de geloften, tegen het pausfelyk regt aengegaen geene verbindende kragt hebben: hoe veel minder zullen zy dan verbinden, plaets en kragt hebben tegen Gods gebod ?
By-



van Augsburg. 177 Byaldien immers geenerlei redenen de verpligting der geloften konden opheffen, dan hadden ook dé Paufen daer van niemand kunnen ontheffen; want het komt geenen mensch toe, de verpligting, uit goddelyke regten voortkomende, op te hefTen. Daerom hebbende Paufen voorzichtig geoordeeld, by deze verpligting billykhcid te moeten gebruiken, en hebben herhaelde malen deze verpligting opgeheven , als voor den Koning van Arragon, en vele anderen. Zoo men hu tot onderhouding van tydelyke dingen outflag verleend heeft, hoe veel te billyker behoort dan, om de nooddruft der zielen, ontilag verleend te worden!
Voorts, waerom dringt de tegcnparty zoo hard aen op het houden der geloften, zonder alvorens te zien, of de natuur der gelofte wel betamclyk zy? Want eene gelofte moet eene mogelyke zaek betreffen, en gewillig,ongedwongen en wel bedacht zyn. Maer hoe eene eeuwige kuischheid in de magt en het vermogen van den mensch Haet, is immers genoeg bekend •, en hoe weinigen , zoo wel mans- a!s vrouwsperfonen, hebben uit zich zeiven vrywillig, en welbedacht de kloostergeloften gedaen ?-Eer zy hun verftand regt gebruiken kunnen, bepraet mennen tot de kloostergeloften, ja fomtyds wordenze ook daertoe geperst en gedwongen. Derhalve is het onbülyk , dat men zoo fcherp en hard van den pligt der gelofte redentwist , dewyl toch allen bekennen , dat het tegen den aerd en de natuur eener gelofte is , zoo iets niet met wille , goeden raed en bedachtzaemheid beloofd wordt.
Sommige kerkelyke regels (Canones) en pausfelyke regten ontflaen de geloften, die onder de vyftien jaren gefchied zyn: want zy houden 't daervoor, dat men vóór dien tyd zoo veel verftauds niet heeft, dat men over de befchikking van zyn ganfcne leven (hoe hetzelve aen te leggen zy) befluiten kan.
Een andere regel (Canon) , nog meer aen de menfchelyke zwakheid toegevende, voegt'er eenige jaren by, en verbiedt de kloostergeloften onder de agttien jaren te doen. Hieruit kan zich dan het M mees



178 De Confesfie
meestendeel verontfchuldigen en heeft reden, om uit de kloosters te gaen: want zy zyn meerendeels in hunne kindschheid, vóór deze jaren in't klooster
gekomen
Dndelyk , alfchoon het breken der kloostergeloften berispelyk zyn mogt, zoo zoude nogthands daer uit niet volgen , dat de huwelyken van zoodanige perloncn moeten gclcheiden worden. Want Augustinus zegt 17 q. cap. 1, Nuptiarum, dat men zulk cenen echt niet fchciden zal. Nu is Augustinus in aecn g:ringe achting in de christelyke Kerk, offchoon fommisren daerna anders geoordeeld hebben.
Alhoewel nu Gods'gebod van den echtenftaet zeer velen van de kloostergeloften vry en los gemaekt heeft , zoo brengen de onzen toch nog meerdere redenen by , om welken de kloostergeloften nietig en onverbindende zyn Want alle Godsdienst van menfchen, zonder Gods gebod en bevel ingezet en verkoren, om geregtigheid en Gods genade te verkrygen , is tegen God, en met het Euangelie en Gods bevel ftrydig, gelyk dan Christus zelf zegt, JMatth. XV. Zy dienen my te vergeefs met menfehengeboden. Zoo leert ook Paulus overal, dat men dc rcgtvaerdigheid niet zal zoeken uit onze geboden en godsdienften, welken van menlchen verdicht zyn ; maer dat de geregtigheid en heiligheid voor God komt uit het geloof cn vertrouwen, met het welk wy gelooven, dat God, om zynen eenigen Zoon Christus, ons in genade aennemen zal.
Nu is het immers bekend , dat dc Monniken geleerd en gepredikt hebben , dat dé verdichte Geestelykheid genoecr. doe voor dc zonde, en Gods genade en sieregtigheid verkryge. Wat is dit nu anders, dan de heerlykheid en prys der genade van Christus verkleinen , en dc geregtigheid des geloofs verloochenen? Hieruit dan volgt", dat zoodanige gebruikelyke kloostergeloften oniegte en valfche godsdiensten zyn geweest, en derhalve ook niet verbindende zyn; want eene godlooze gelofte en welke tejren Gods gebod gcfc'niedt, heeft geen verpligtendc kragt en is nietig : gelyk ook de regels
(Ca-



van Augsburg. i79
CCanones') leeren , dat de eed niet zal zyn een band der zonden
Paulus zege aen de Galatiers, Hoofdft. V. Gy zyt verre van Christus, gy die door de wet wilt regtvaerdig worden, en hebt de genade gemist. Daerom zyn ook die genen, die door geloften willen regtvaerdig worden, van Christus afgevallen, en misfen de genade Gods: want dezelve berooven Christus van zyne eer, die alleen regtvaerdig maekt, en geven zulke eer aen hunne beloften en kloosterleven.
Ook kan niet geloochend worden, dat de Monniken geleerd en gepredikt hebben, dat zy door hunne geloften , kloosterhandcl en zeden geregtvaerdigd worden, en vergeving der zonden verdienen ; ja zy hebben nog wel onirerymder dingen verdicht, en gezegd, datze hunne goede werken aen anderen medcdeelcn. Wanneer nu iemand dit alles onbefcheiden wilde aendringen en ten toon ftellen, hoe vele ftukken konde hy te zamen brengen , over welken zich de Monniken thands zelf fchamen, en het geen zy niet willen gedaen hebben! Boven dit alles , zoo hebben zy de lieden wys gemaekt, dat de verdichte geestelyke geordende ftaten de christelyke volmaektheid zyn. Dit is immers van de werken roemen, dat men daerdoor geregtvaerdigd worde. Nu is 't geene kleine ergernis in de christelyke kerk , dat men het volk eenen zulken godsdienst voorlegt. die de menfchen buiten Gods gébod verdicht hebben, en leere dat zoodanige godsdienst de menfchen voor God onfchuldig en regtvaerdig maekt: want de geregtigheid des geloofs , op wejke men het meeste in de Kerk moest aendringen, wordt verduisterd, als de lieden de ooxen opgjlpalkt worden, met deze zeldzame engelachtige geestelykhcid, en dit valsch voorgeven van armoede, oodmoedigheid én kuischheid
Bovendien worden ook de geboden Gods en de regte en ware godsdienst daer door verdonkerd, wanneer de menfchen hooren, dat alleen de Monniken in den ftaet der volmaektheid zouden zyn M z Want



ijSo De Confesfie
"Want de christelyke volmaeksheid is, dat tam God van harte en met ernst vreeze, en toch oofc een hartelyk toeverzicht, en geloofsvertrouwen hebbe, dat wy om Christus wil eenen genadigén en bermhartigcn God hebben; dat wy mogen en zu'len van God bidden en begeren wat wy van nooden hebben, en van hem hulp in alle droeffenisfen naer eens iegelyks beroep en ftaet gewisfelyk verwachten : dat wy ook ondertusfchen met vlyt uitwendig goede werken doen , en ons beroep waernemcn, dacrin beftaet de regte volmaektheid én de regte godsdienst-, niet in bedelen, of in een gra°üwe, of zwarte kap, enz. Maer het gemeene volk vat veel fchadelyke meeningen uit den valfchen lof des kloosterlevens. Want als zy hooren, dat men den ongehuuwden itaet boven alle mate pryst, volgt daeruit, datze met bezwaerde gewetens in den huwelykenftaet zyn ; want wanneer de gemeene man hoort , dat de bedelaers alleen volmaekt zyn , dan wordt hy twyfelachtig , of hy wel zonder zonde goederen hebben, en handel dryven nr>g. Byaldien het volk hoort , dat het flechts een aenrading (geen gebod) is, geen w~ack te oefTenen , dan volgt , dat fommigen meencn , dat het geen zonde zy , buiten het ambt wraek te oefTenen , terwyl anderen meenen, dat wraek geenen Christen, ja zelfs dc Overheid niet betacmt.
Men leest ook van vele voorbeelden , dat zelfs eenige vrouwen en kinderen hare beftiering verlaten, en zich in 't klooster begeven hebben: dit (zeiden zy) heet uit de wereld vlieden, en zoodanig een leven zoeken, het welk God beter behaegt, dan het leven van anderen : dan, zy wisten niet, dat men God dienen zoude in de geboden welken hy gegeven heeft, en niet in de geboden, welken van menfchen verdicht zyn. Nu is die ftaet des levens , welke Gods gebod voor zich heeft , een goede en volkomen ftaet, maer dat is eene gevaerlyke ftaet des levens, die Gods gebod niet voor zich heeft.
Van



van Augsburg. 181
Van alle zoodanige zaken moesten de menfchen behoorlyk onderricht worden ; Ook heelt 'lerjon reeds in vorige tyden de dwaling der Monniken van de volmaektheid beftraft, en getuige., dat ten zynen tyde, dit een nieuw gezegde geweest is, dat het kloosterleven een ftaet der volmaektheid zyn zoude
Zoo vele godlooze meenmgen en dwalingen k'ceven aen de kloostergeloften, eer dan dat dezelven zouden regtvaerdig en onfchuldig maken voor God: datze de christelyke volmaektheid zyn zouden: dat men daermede beide de Euangelifchc raedgevingen en geboden houde ; datze hebben de ook vóór anderen verdienende werken,welken men God niet fchuld'g is. Dewyl dan zulks alles valsch, ydel en verfierd is , doet het ook de kloostergelofte te niet en maektze onverbindende.
De XXrilL artikel. Van de magt der Bisfchoppen.
Van de magt der Bisfchoppen is in vorige tyden veel en meenigerlei gelchreven, ook hebben fommige onredelyken de magt der Bisfchoppen, en het wereldlyke zwaerd onder elkander gemengd; en uit deze onbehoerlyke vermenging zyn zeer groote oorlogen, en beroerten gevolgd: doordien de Bisfchoppen onder den fchyn van magt, hun van Christus gegeven, niet alleen eenen nieuwen godsdienst hebben te voorfchyn gebragt, en met voorbehouding van fommige voorhallen, ook met een geweldigen ban , de gewetens bezwaerd; maer zich ook onderwonden , naer hun welbehagen , Keizers en Koningen aenteftellen en afcezetten. Welke moetwilligheid ook lang voor dezen door geleerde en godvreezende lieden in de Christenheid beftraft geworden is. Daerom zyn de on^,en, tot troost van het geweten . gedwongen geworden , het onderfcheid der geestelyke en wereldlyke magt, zwaerd en geweld aen te wyzen, en hebben geleerd , dat men de beide regeringen en maten, uit hoofde van Gods gebod, mét alle M 3 aen-



i8ü De Confesiïe
nendacht ccren en in waerde houden zal, als de
twee hooïfte gaven Gods op aerde.
Nu leeren de onzen aldus: de raagt der Ileutelen , of der Bisfchoppen is (naer inhoud van het Euangelie) een magt en bevel Gods, om 't Euangelie te prediken, de zonden te vergeven en te behouden , ook de Sakramenten uit te deelen en te behandelen. Christus heeft dc Apostelen met dit bevel uitgezonden: Gelyk als my de Vader gezonden heeft, zoo zend ik u. "Ontvangt den heiligen Geest: wien gy de zonden vergeeft , dien zynze vergeven: en wien gyze behoudt, dien zynze behouden. Dezelve magt der fleutelen, of Bisfchoppen, oeflfent men alleen met de leer of de prediking van Gods Woord , cn met uitdeeling der Sakramenten aen eenen of vele perfonen , waerna het beroep is. Want daermede worden niet gegeven ligchaemlyke , maer eeuwige dingen en goederen-, als naemlyk, eeuwige geregtigheid, de heilige Geest, en het eeuwig leven. Deze goederen kan men anders niet verkrygen, dan door hec ambt der prediking, en door de uitdeeling der heilige Sakramenten. Want Paulus zegt: Het Euangelie is een kragt Gods om zalig te maken, dte daer aen gelooven. Dewyl dan de magt der Kerk of Bisfchoppen eeuwige goederen geeft en alleen door het predikambt geoeöend en uitgevoerd wordt, zoo hindert zy het birgerlyk beitier en de wereldlyke redering in het minfte niet. Want de wereldlyke' regering gaet met ganseh andere zaken om,'dan het Euangelie ; want de wereldlyke magt befchut niet de zielen, maer befchermt lyf cn goed tegen uitwendg geweld , met het zwaerd en ligchamelyke ftrafTen
Daerom moet men dc beide regeringen , de gcestelyke cn wereldlyke niet onder elkander mengen. Want de geestclyke magt heeft haer bevel om het Euangelie te 'prediken en de fakramenten uit te deelen; maer mag geenzins in een vreemd ambt vallen; cn geene Koningen acnftellen of afletten ; noch ouk de wereldlyke wetten en



van Augsburg. 185 gehoorzaamheid aen de Overheid opheffen, noch aen dc wereldlyke magt dc wet voorfchryven, noch zich met het bcituur van wereldlyke zaken bemoeijen , gelyk dan ook Christus zelf gezegd heeft: myn ryk is niet van dtze wereld. Als mede: Wie heeft my tot eenen Regter tus/chen u gezet? En Paulus aen de Fiüpp. in 't III. Hoofdtt.uk. De wapenen onzer ridderfchap zyn niet vleeschlyk, maer magtig voor God, om te verflooren de aenflagen, en alle hoogte, die zich verheft tegen de kennis Gods.
Op zoodanige wyze onderfcheiden de onzen beide de regeringen cn magtambten , en bevelen dat menze beide als de hoogfte gaven Gods op aerde, in eere zal houden Waer dan de Bisfchoppen de wereldlyke regering en het zwaerd hebben, hebben zy het zelve niet als Bisfchoppen uit een godlyk regt, maer uit menschlyke keizerlyke regten , hun van Keizeren cn Koningen gefchonken, tot wereldlyke regering hunner goederen, zonder dat zulks bet ambt van het Euangelie in het minste aengaet. Derhalve beftact het Bisfchopsambt naer godlyke regten, in het prediken van het Euangelie , in het vergeven van de zonden , in het beoordeelen van de leer, in het verwerpen van aile met het Euangefe llrydende leeri'ngen 'f en in de godloozen , welker godloos gedrag openbaer is, uit de christelyke gemeeente uittelluiten, zonder menschlyke magt , maer a'leen door G; ds woord. En in zoodanige gelegenheid zyn de tochoorers en de Kerken fchuldig, den Bisfchoppen gehoorzaem te zyn, naer de fpreuk van Christus Luk X. Wie ït hoort, d.e h ort my. Maer zoo zy iets, dat tegen het Euangel:e is , leeren, dellen of invoeren, zoq hebben wy Gods bevel, in zulk een geval, dat wy hun niet moeten gehoorzaem zyn, Matth. VII Wacht u voor de vol/che Profeten. En Paulus aen de Galat, in het eerfte Hoofdft. Al ware 't ook , dat wv, of een Engel van den hemel * a zonden 'e->n ander Euangelie prediken, anders dan dat wy u gepredikt hebben, die zy vervloekt. En in den tweeden brief aen dc Korinthiers in het X1IL Hooidlt.. Wy kunnen niets tegen M 4 ds



De Confesfie
de waethetd, maer voor de waerheid. Als mede* Naer de magt, welke my de Heer gegeven heeft, om te verbeteren, en met om te verderven. Alzoo leert ook het geestelyk regt 2. q. 7. c Sacerdotes, en in cap. Uves. En ulttgusttniis ichryft in den brief tegen Petilianus: ook die Bisfchoppen , die wettig; verkoren zyn , zal men niet volgen, byaldien zy dwalen , of iets tegen de heilige fchrift leeren of oeveicn.
Hebben nu de Bisfchoppen magt en geweld, in fommige zaken met regtsdwang te handelen, als naemlyk, m echtzaken of de tienden, enz. betreffende, dan hebbenze dezelve uit kragt van menschlyke regten; maer indiende daer toe verordineerden onachtzaem waren in zoodanig ambt, dan zyn de Vorsten fchuldig (zy doen het gaerne of ongaerneï hier 111 hunnen onderdanen om vredes wil regt te yerfchafien, ter voorkoming van onvrede en onrust in den lande. Verder redentwist men, of de Bisfchoppen ook magt hebben , plegtigheden in de Kerken 111 te voeren, desgelyks omtrend Inzettingen van fpyze, leefdagen, en onderfcheiden Orde der Kerkdienacrs En zy , die den Bisfchoppen deze magt toefchryven , halen deze fpreuk van Christus aen, Johann. XVI. 12. jk heb ü nog veel te zeggen , maer gy kunt het nu niet dragen; maer wanneer gene, de Geest der waerheid, komen zal, die zal u m alle waerheid leiden Ten dien einde halen zy ook aen het voorbeeld der Apostelen «an4. aV. daer zy het bloed en verftikte verboden hebben. ■ A s mede: dat de fabbath in den zondag is veranderd, tegen de tien geboden (gelyk zy het daer voer houden) wordende van hen men voorbeeld zoo iterk aengedrongen , en zoo dikwerf acngehaeld , als dat van de verandering des fabbaths, om daerdoor ftaende te houden, dat de magt tk Z gro?c,is> dc^1 ^ in de tien geboden veraard feeft' ' C" *» in dezelve
Maer de onzen leeren, deze vraeg betreffende, a.dus; dat de Bisfchoppen geen magt hebben, iets,
dat



van Augsburg. 1J5
dat tegen het Euangelie is, vastteftellen , en incevoeren, gelyk dan boven aengewczen is, en de geestclyke regten door de ganfche negende diftiniïie leeren; Nu is het openlyk tegen Gods bevel en woord, in die meening wetten temaken, of te gebieden, dat men daerdoor genoeg doe voor de zonde, en genade verkryge Want dc eer van het verdienst van Christus wordt gelasterd , als wy met zulke inzettingen zoeken genade te verdienen. Ook is bekend , dat door deze meening in de christenheid, de menschlyke inzettingen ontelbaer geworden zyn en de overhand genomen hebben: terwyl ondertusfehen de leer van het geloof, en de geregtigheid des geloofs geheel onderdrukt geworden is. Men heeft dagelyks nieuwe feestdagen, nieuwe vasten, geboden, nieuwe p'egügheden , en nieuwe eerbewyzingen voor de Heiligen ingezet, om met zoodanige werken genade , en alles goeds by God te verdienen. Ook doen die genen, welken menschlyke inzettingen invoeren, daermede tegen Gods gebod, datze zonden maken in de fpys, in dagen , en diergelyke dingen, en bezwaren alzoo de christenheid met de knegt fchap der wet, even of de Christenen, om Gods genade te verdienen , eenen godsdienst hebben moesten, welke gelyk is aen den Levitiichen , van welken godsdienst God de inltelling aen de Apostelen en Bisfchoppen zoude hebben toevertrouwd ; want in dezer voege fchryven fommigen 'er van ; en het is zelfswaerfchynlyk, dat fommige Bisfchoppen, door het voorbeeld van Mofes wet, zich misleid hebben. Hiervandaen zoo ontallyke bezwaernisfen, als dat het een doodzonde is , wanneer men op de feestdagen, zonder ergernis te geven aen anderen, eenigerlei handenarbeid doe; en dat het een doodzonde is , wanneer men dc zeven getyden (te lezen of te bidden) nalaet: dat fommige fpys het geweten verontreinigt: : dat het vasten een werk is, waermede men God verzoent : dat eene zonde ingeval van voorbehouding (dat is : van welke men niet is vrygefprokeri) ook niet vergeven wordt, ten zy men alvorens hem, die dezelve voorbeM 5 hou-



i86 De Confesfie
houden heeft, tot de vryfpreking van dez°Ive verzoeke ; onaengezien dat de kerkelyke regten niet van voorbehouding der fchuld, maer van voorfaenouding der kerkelyke ftraf fpreken.
Vanwaer hebben dan de Bislchoppcn regt en magt de christenheid zoodanige inzettingen op te leggen , en de gewetens te verltrikken ? want Petrus verbiedt, in het werkboek der Apostelen, in 't XV. Hoofdlt. het juk op der jongeren halzen te leggen En Paulus zegt aen dé Korinthiers: dat hem de magt om te beteren en niet om te verderven gegeven is: Waerom vermeerderen zy dan de zonde met zulke inzettingen? Maer men heeft ook duidclyke fpreuken der godlvke fchrift , welken verbieden, zu'ke inzettingen'vasttcftcllen, om de genade Gods daermede te verdienen, en als noodig ter zaligheid aentebevelen. Zoo zegt Paulus aen de Kolosfenfen in het 11. Hoofdlt. Zoo laet nu niemand u een geweten maken, over fpys, of over drank, of over b ftemde dagen, naemlyk vierdagen, of nieuwntaenden of fabbathen, 'i welk is de fchaduw van het geen dat toekomende was, maer het ligchaem zelf is in Christus: als ook, Is 't dat gy dan nu met Christus afgejlorven zyt de inzettingen der wereld, wat laet gy u dan vangen met inzettingen , als of gy nog in de wereld leef/et? die daer zeggen: gy zult dat niet aengrypen, gy zult dat niet proeven, gy zult dat niet aenro'er-n, '/ welk toch alle. onder de handen verteerd wordt, is menfchen gebod en teer. welken eenen fchyn der wvshei'l hebben Ook verbiedt Paulus in den brief aen Tim-, in het Ifte Hoofdlt openlyk; dat men niet achten zal op de joodfche fabelen, en menfythengebtden , welken van de waerheid afwenden-
Zjq fpreekt ook Christus zelf, Matth. XV van die g *nen , die de lijden tot' menfehengeboden dwingen' Loetze varen, zy zyn bl:nd en leiders der Minden: en verwerpt zulk cenen godsdienst, en zegt : Alle planten , die myn hemel/che Vader niet p ant . worden uitgeroeid Zoo riü de B.sfchoppen magt h'bben , de kerken met ontelbare inzettingen te b-zw ren. en de gewetens te vcnlrikki n: v.aérom verbiedt dan de godlyke fchrilt zoo dikwyls ,



van Augsburg. 187 wyls, menschlyke inzettingen te maken, en aen dezelven gehoor te geven? Waerom noemtze dezelve een duiveiïehc leer ? Zoude dan de heilige Geest zulks alles te vergeefs gewaerfchuwd hebben ?
Dewyl dan zoodanige inltellingen voor noodzaeklyk (ter zaligheid) gehouden , en ingevoerd , om daer mede God te verzoenen en genade te verdienen , ftrydig zyn met het Euangelie, zoo is het den Bisfchoppen niet geoorloofd, zoodanige godsdiensten met dwang intcltellcn en tc cilchen. Want men moet in. de christenheid de leer van 'dc christlyke vryheid behouden, als naemlyk, dat de km-gefchap der wet niet noodig is tot dc regtvaerdigmaking. Gelyk dan Paulus in den brief aen de Galat, in het V. Hoofdlt. fchryft: Z,o beflaet nu in de vryheid* waermede ons Christus bevryj heeft ; en laet u niet wederom in het knegtlyk juk vangen. Want het is immers noodzaeklyk , de Voornaemfte artikel van het Euangelie te bewaren: dat wy de genade Gods door het geloof aen r'hristns* zonder ons verdienst, verkrygen, en niet door den dienst, van menfchen ingezet, verdienen.
Wat zal men dan houden van den zondag, en ■diergelyke kerklyke gebruiken, en plcgcigheden? Daerop geven de onzen dit andwoord :, dat de Bisfchoppen of Pastoren fchikkingen maken niqgeh-, opdat het in de kerken in orde toega , niet om daermede Gods genade te verkrygenook niet om daermede genoeg te doen voor de zonde , of om de gewetens daeracn tc verpligtbn, zulks voor eenen noodwendigen godsdienst te houden, cn het da ervoor te houden , datze zonden doen , die zonder ergernis te geven dezelve overtreden Zoo beval Paulus aen dc Kurinthiers , dat de vrouwen in de .vergadering haer heofd zullen dekken. Als méde dat ds Predikanten in de vergadering niet allen te gelyk zulten fpreken, maer in orde* de een na den ander.
Zoodanige fchikkingen behoorde de christlyke' vergadering, om liefde en vrede, te onderhouJen en den Bisfchoppen en Pastoren in deze zaek gehoorzaem te zyn, en dezelve in zoo verre te houden, dat d'eeh den anderen niet ergere, op dat in
de



1B8 De Confesfie
de kerken geene wanorde, of ongeregelheid zy» doch alzoo, dat de gewetens niet bezwaerd worden en men het niet voor zulke dingen houde, welken noodwendig zyn zouden tot de zaligheid , en het niet voor zonde achte , wanneer men zonder anderen ergernis te geven, dezelven overtreedt; gelyk dafl niemand zegt, dat de vrouw zonde doet, die zonder ergernis der lieden, methctbloote hoofd uitgaet.
Dusdanig is het ook gelegen met de inltelüng' van den Zondag , van de Paeschfeestdagxn, van Pinkfteren, en diergelyke vierdagen en gebruiken. Want die het daervoor houden , dat de inftelling van den Zondag in plaets van den Sabbath (op gezag der kerk) als noodzaeklyk ingevoerd is, die dwalen zeer : want de heilige fchrift heeft den fabbath afgedaen, en leert, dat alle plegtighedcn der oude wet, na de openbaring van het Euangelie, mogen nagelaten worden; en dewyl het nogthands van nooden is geweest zekeren dag in te Ücllcn, opdat het volk wiste, wanneer het tezamen zoude komen, heeft de christlyke kerk den Zondag daertoe verordinecerd, en fehynt tot deze verandering dies tc meer bewogen, om daerdoor een voorbeeld van de christlyke vryheid te geven , opdat men weten mogt, dat noch de houding van den Sabbath, noch ook van eenen anderen dag, noodwendig is. Ook zyn er vele onnoodige redentwisten ontftaen over de verandering der wet, over de plcgtighcden des nieuwen Tcstaments, over de verandering van den Sabbath, welke allen geiprotcn zyn uiteen valfche en dwalende meening, als of men in de Christenheid zulk eenen godsdienst hebben moest, wcike den (evitifchen of joodfehen God dienst gelyk ware: en als of Christus den Apostelen en Bisfchoppen zoude bevolen hebben, nieuwe plcgtigheden te bedenken, die tot de zaligheid noodzaeklyk waren. Deze dwalingen zyn in dc Christenheid ingeflopen, federt dat men de geregtigheid 'des geloofs niet zuiver en rein geleerd en gepredikt heeft. Eenigen redentwisten alzoo van den Zondag, dat men denzelvtn houden moet, hoewel niet uit kragt van het goddelyk regt, en fchryven zelfs voor de mate,
' hos



van Augsburg. ig0 hoe verre dat men op vierdagen arbeiden mag. Maer wat zyn zulke twisten anders, dan valftrikken der gewetens ? Want hoewel zy trachten de menschlyke inzettingen te verzachten en te leenigen , kan men toch geen «wkiW» of verzachting; treffen, zoo lang die (verkeerde) meening , datze zouden noodzaeklyk zyn, Hand grypt, zullende deze waen wel ltand houden, zoo lang men van de kennis der geregtigheid des geloofs , en van de christelyke vryheid geheel onkundig blyft. De
i Apostelen hebben bevolen, dat men zich onthouden zoude van het bloed en het verflikte: maer wie onderhoudt dat thands? en nogthands doenze geen zonde, die dit niet onderhouden. Want ook de
■ Apostelen zelf hebben de gewetens niet willen bezwaren met zulk eene knegtfehap» maer hebben't,
i om ergernis te vermyden, eenen tyd lang verboden:
I want men moet by deze inftelhng fteeds in het oog houden, dat het groote hoofdftuk der christlyke leere door dit befluit niet opgeheven wordt.
Byna geene der oude kerkregels (Canones') worden naer derzelver inftelling onderhouden: zelfs vervallen dagelyks vele inftellingen by hen , die de overleveringen op het zorgvuïdigfte verdedigen. Nu is het onmogelyk den gewetens raed of hulp te verfchaffen, tenzy men deze verzachting in acht neme, dat wy weten, dat zulke inzettingen alzoo te houden zyn , dat men het niet daervoor houde,
i datze noodig zyn, en dat het ook den gewetens niet fchadelyk is, fchoon zoodanige inzettingen
; vervallen. Maer de Bisfchoppen zouden ligtelyk de gehoorzaemheid konnen onderhouden, zoo zy
i niet daerop drongen, zulke inzettingen te houden, die toch zonder zonde niet mogen gehouden
i worden; echter doen zy het tegendeel, en verbieden de beiderlei gedaente des heiligen Sakraments:
: als mede den huwelyken-ftact acn de Geestelyken, en nemen niemand aen, eer dat hy te voren eenen eed gedaen heeft, dat hy deze leer niet wil prediken, die toch zonder twyfel het heilig Euangelie gelykvormig is. Die van onze kerk begeren niet, dat de Bis-
fchop-



ioo De Confesfie
fehoppcn den vrede en dc eenigheid tot nadeel van hunlieder eer en waerdigheid herflcllen zullen • (alhoewel dc Bisfchoppen, des noodig zynde, Verpi'gt waren zulks te doen) alleenlyk bidden zy daerom, dat de Bisfchoppen fommige onredclyke bezwaernisfen affchaffen , welken toch voortyds ook in dc kerk niet geweest, maer aengenomen zvn tegen 't gebruik der gemeene christlyke kerk • voor welke men mogelyk in het begin eenige reden heeft gehad , welken echter voor onze tyden niet voegen. Ook kan men geenszins loochenen , dat fömmigé inftellingen door wanbegrip zyn ingevoerd * derhalve moesten de Bisfchoppen zoo goedertieren zyn, datze zoodanige inftellingen verzachten , nademael zulke verandering geene verhindering aenbrengt, om de eenigheid der christlyke kerk te onderhouden: want veel inftellingen van menfchen gemaekt , zyn met den tyd van zeiven gevallen, cn niet noodig te onderhouden , gelyk de pausfelyke regten zelfs getuigen. Byaldien men echter bv hen niet verkrygen kan, dat zoodanige inftellingen gematigd , en dezulken afgefchaft worden, welken men niet zonder zonde onderhouden kan, dan moeten wy den regel der Apostelen volgen, welke ons gebiedt: Wy moeten God meer gehoorzamen , dan de menfchen.
Petrus verbiedt den Bisfchoppen de heerfchappy te voeren» als haddèn zy magt. de kerken te dwingen . wacrtoe zy wilden. Nu is het ons niet te doen, om den Bisfchoppen hunne magt je ontnemen ; maer dit bidt en begeert men, dat zy de gewetens niet tot zondigen dwingen; willen zy évenwei zulks niet nalaten te doen, en deze bede veraenren, laten zy dan bedenken', dat zy dieshalve God zullen moeten rekenfehap geven, dewyl zy door deze hunne hardigheid oorzaek geven tot fchcuring én fchismi% welke zy toch billyk moesten helpen verhoeden.
Beftah dezer artikelen.
Dit zyn de voornaemfte artikelen , die voor ftrydig geacht worden. Want hoewel men
veel



van Augsburg. Igi veel meerdere misbruiken en wanorden zoude kunnen aenhalen, hebben wy toch, om wydloopigheid en langheid te vermyden, alleen de voornaemften verhaeld, uit welken de anderen Iin z'vn af te meten. Want men heeft, in vorige tyden zeer geklaegd over den aflaet, over de bedevaerten' en over het misbruik van den ban: ook hebi:en de Pastoren in het oneindige getwist met de Monniken , over het hooren van dc biecht, over de begraeffenisfen, over de lykpredikatien en oma iyk meer andere Hukken. Dit alles zy om bestwil, en uit befcheiden heid voorby gegaen, opdat men de voornaemfte Hukken in deze zaek dies te beter begrypen moge. Men denke ook niet. dat in dezen iets uit haet, vyandfehap, of ter befchimping van den eenen of anderen, zy gefproken of aengebaeld • maer wy hebben alleen die Hukken verhaeld, die* wy voor noodig geacht hebben aen te halen, opdat men daer uit zo veel te beter mogt vernemen , dat by ons niets , noch in de leer, noch in de plegtigheden acngenomen is, dat tegen de heilige fchrift-, of gemeene christelyke kerk ware. Want het is immers wereldkundig en openbaer, dat wy , met Gods hulpe (zonder roem te fpreken) verhoed hebben, dat toch geen nieuwe en godlooze leer in onze kerken indoop, en uitgebreid zy} of de overhand genomen hebbe.
Deze bovengemelde artikelen hebben wy naer den inhoud van het bevelfchrift, willen overgeven, om onze bclydenis, en de leer der onzen aen te wyzen En, by aldien 'er iemand ware, die 'er nog eenig: gebrek in vond. zoo zyn vvy gewillig, uit gronden der heilige godlyke fchrift, nadere onderrechung te geven.
Uwer keizerlyke Majesteit onder danigfien.
JOHANNES* Hertog van Saxen, Keurvorst, GEORG* Mark-Gratf van Brandenburg. ERNST* Hertog van Lunenburg. PHILIPS* Land-Groef van Hesfen. WOL F GANG , Vorst van Anhalt. De Stad Neurenberg. De Stad Reutlingen.
Sytx-



192
Symbolum, of Bekentenis van
S, AT H A MASIUS,
tffan de heilige Drie-eenheid plegen de Ar tanen.
I?en ieder mensch, die zalig begeert te worden, -J moet vooralle dingen het regte Christengeloof hebben: wie dat niet volkomen en zuiver bewaert, zal zonder twyfel eeuwig verloren gaen.
En dit is het regte Christengeloof: dat wy een» eenigen God in drie Perfonen, en drie Pcrfonen in eere eenige Godheid eeren.
En dat wy de Perfonen niet in eikanderen mengen, noch ook het godlyk Wezen verdeden.
Een ander Perfoon is de Vader, een ander de Zoon, een ander de heilige Geest: maer de Vader, en de Zoon, en heilige Geest, zyn een eenig God, gelvk in de heerlykheid , gelyk in een eeuwige Majesteit.
Hoedanig de Vader is, zoodanig is ook de Zoon, zoodanig is ook de heilige Geest.
De Vader is niet gefchapen , de Zoon is niet gefchapen „ de heilige Geest is niet gefchapen.
De Vader is onmeetlyk, de Zoon is onmeetlyk, de heilige Geest is onmeetlyk
De Vader is eeuwig, de Zoon is eeuwig, de heilige Geest is eeuwig.
En nogthands zyn er geen drie eeuwigen , maer her is één eeuwige.
Gelyk als 't onk niet zyn drie ongefchapenen, noch drie onmeetlyken; maer het is cén ongefchapen , en één onmeetlyke
Alzoo ook de Vader is almagtig , de Zoon is almagtig, de heilige Geest is almagtig: en nogthands zyn 'er geen drie almagtigen, maer het is één almagcige
Alzoo 'de Vader is God , de Zoon is God, de heilige Geest is God.
En nogthands zyn 'er geen drie Goden, maer het is één God.
Alzoo. de Vader is de Heer, de Zoon is de Heer, de heilige Geest is de Heer.
En



Symbolum van Athanafius. 193
En nogthands zyn 'er geen drie Heeren, maej het is één Heer.
Want gelyk als wy moeten , naer de christelyke waerheid, een iegelyk Perióon byzonder voor eenen God en Heer bekennen :
Alzoo mogen wy in 't Christen geloof geen drie Goden, noch drie Heeren noemen.
De Vader is van niemand, noch gemaekt, noch gefchapen, noch geboren.
De Zoon is alleen van den Vader niet gemaekt, noch gefchapen, maer géboren.
De heilige Geest is van den Vader en den Zoon, niet gemaekt, niet gefchapen, met geboren, maer uitgaende.
Zoo is 'er nu één Vader , niet drie Vaders : één Zoon, niet drie Zonen: één heilige Geest, niet drie heilige Geesten.
En onder deze drie Perfonen is geen de eerfte, geen de laetfte , geen de grootfte, geen de kleinfte.
Maer alle drie Perfonen , zyn met eikanderen gelyk eeuwig, gelyk groot.
Opdat alzoo, gelyk gezegd is, drie Perfonen in één Godheid , cn één God in drie Perfonen , geëerd worde.
Wie nu zalig wil worden, moet alzoo van de drie Perfonen in God houden cn gevoelen.
Het is ook noodig, ter eeuwige zaligheid, dat men getrouwelyk gelóóft, datjezus Christus onze 'Heer, een waeraehtig Mensch is.
Daerom is dit het regt geloof, dat wy gelooven en bekennen , dat onze Heer Jezus Christus, de Zoon Gods, God en Mensch is.
God is hy uit de natuur des Vaders, voor den tyd der wereld geboren.
Mensch is hy, uit de natuur der Moeder, in de wereld geboren.
Een volkomen God, een volkomen mensch, met een vernuftige ziel er een menschlyk ligchaem.
Gelyk is hy den Vader, naer de Godheid: kleiner is hy, dan de Vader, naer de Menschheid.
N En



194 Gewone Kerkgebeden,
En hoewel hy God en Mensen is, is hy nogthands niet twee, maer één Christus &
Eén , niet dat de Godheid in de Menschheid veranderd is , maer dat de Godheid dc Mensenheid heeft aengenomen.
Ja één is hy, niet dat de twee naturen onder een gemengd zyn, maer dat hy een eenige pcn'oon is.
Want, gelyk als ligchaem en ziel een Mensch is, alzoo is God en Mensch één Christus:
Die geleden heeft om onze zaligheid, is ter helle gedaeld , ten derden dag verrezen van de dooden, opgevaren ten hemel, zit aen de regtehand Gods, des almagtigen Vaders; van waer hy komen zal , om te oordeelen de levenden en dé dooden.
En in zyne toekomst moeten alle mcnlchen vcrryzen met hunne eigen ligchamen.
En zy moeten rekenfehap geven van alles, dat zy hier gedaen hebben.
En die goed gedaen hebben , zullen in het ecuwig leven gaen: maer die kwaed gedaen hebben in 't eeuwig vuur.
Dit is het regte christlyk geloof. Wie dat niet vasten getrouwelykgelooft,kan niet zalig worden,
GEWONE KERKGEBEDEN*
Vwr en na de Predikatie
Bet Gebed onzes Heeren, Matth. VI. vers 9, 10, 11, ia, 13. Gy zult aldus bidden:
Onze Vader, die in de hemelen zyt! uw naem worde geheiligd; uw ryk kome; uw wil gefchiedc op de aerde, als in den hemel! geef ons heden ons dagelyksch brood, en vergeef ons onze fchulden, gelyk wy onzen 1'chuldenaren vergeven; en leid ons niet in verzoeking , maer verlos onsvan het kwade; want u is het ryk, cn de kragt, en dc heerlykheid, in eeuwigheid, Amen.
Ge-



vóór en na de Predikatie. J95
Gebed vóór de Predikatie.
Heilige God! gy hebt beloofd'by ons te komen, en ons tc zegenen, waar gy uws naems gedachtenis gelticht hebt : om nu gedachtenis te houden van uwen heiligen naem , zyn wy alhier vergaderd: daerom bidden wy u, zyt toch midden onder ons, fchenk ons uwen zegen, en maek ons meer en meer tot uwen dienst bekwaem: zend over ons, 0 genadige God en Vader! uwen heiligen Geest ; opdat door zyne verlichting en kragt, Uw heilig godlyk Woord recht verklaerd , wel verftaen, in een rein en wel voorbereid hart ontvangen, en bewaerd, ook vruchtbaerlyk ter zaligheid gebruikt moge worden: verleen ons dit alles, O hcmelfche Vader! door uwen cengeboren lieven Zoon, onzen eenigen Middelaer en Heer , Jezus Christus, in wiens naem wy u aenroepen en fpreken: Onze Vader , enz.
J3elydenis der zonden en gebed om vergeving der zeiven, na de Predikatie.
Regtvaerdige,bermhartige God ! wy arme ellendige menfchen bekennen, dat wy niet alleen in zonden ontvangen cn geboren zvn, maer datwy ook dikwyls tegen uwe heilige geboden misdreven en dezelven zwaerlyk overtreden hebben. Maer dewyl Jezus Christus in de wereld is gekomen, om de zondaren zalig te maken; bidden wy u, o getrouwe God en Vader ! vergeef ook ons, om Christus, alle onze zonden ! neem ons in genade aan, en fchenk ons het eeuwig leven ! een hartelyk beróuw, een vast geloof, ware godzaligheid, ook ftandvastigheid tot aen het einde, verleen ons, o
nemencne vimer: uour onzen neer jezus Christus! Amen.
Hierop fpreekt de Dienaer des woords aldus:
Op deze belydenis verkondig ik, als een dienaer van het euangelie, allen boetvaerdigen de vergeving van alle hunne zonden, in den naem Gods " N 2 des



ïo6 Gewone Kerkgebeden,
des Vaders, en des Zoons, en des heiligen Geesteg*
maer den onboetvaerdigen worden hunne zonden
behouden, tor op hunne verbetering ■, waertoe hun
God zelve genade verleene, door Jezus Christus,
Amen.
Gebed na de Zondags voormiddags Predikatie.
OAlmagtige, bermhartige God , gy Behoeder Israé'ls! wy bidden ü, verleen uwe christelyke" Kerk altyd getrouwe herderen en leeraren, verwek milde voedltcrheeren en wyze voorftanders; geef allen Christenen aendacht, opdat uw woord zuiver gepredikt, yverig voortgeplant, ook met vreugde acngenomen , en in een rein en goed harte bewaerd worde. Koning aller koningen! wy bidden u voor de Overheid van deze Landen, voor Hen , die, als Vertegenwoordigers van 't Volk, dit ons dierbaer Vaderland , in 't algemeen, deszelfs Steden en Landen in 't byzonder , voornaemlyk ook deze Stad regeren en belturen. Heer! verleen ons altyd vrome Overheden ; verwek ook kloekmoedige helden ; geef allen ingezetenen een gehoorzaem, vredelievend , cn tot, burgcrlykc en broederlyke eensgezindheid genegen hart; opdat deze Landen wyslyk geregeerd , tegen tirannye en 's vyands geweld befchermd, ook de algemeene rust en het welvaren onderhouden worden. Hemelfche Vader! wy bidden u voor alle huisvaderen ; verleen zegen tot hunne neering;geef man en vrouw eensgezinde harten; regeer kinderen en dienstboden met uwen heiligen Geest : opdat hun huis gebouwd worde, dc kinderen gehoorzaem zyn , cn de dienstboden getrouwelyk dienen. Heer ! gy die ons tot alle goed bekwaem maekt, fterk ons in het geloof, en verlicht alle ongeloovigen! vervul ons 'met goede werken cn bekeer alle godloozen! geef ons ftandvastighcid,cn vertroost alle aengevochtenen, opdat wy o regt mogen bekennen, u ook van harte dienen , en ten 'laetften zalig worden! Ryke God, van wien alle goede gaven kömen! geef ons vrede, en fta by dc genen, die om het Euangelie beftre-
den



vóór en na de Predikatie. ( 197 den worden! verleen ons gezondheid, en verkwik de genen, die met krankheid bezocht zyn! laten wy vinden ons dagelyksch brood,' cn bezorg hen, die gebrek hebben : zoo zullen wy, 0 Gód! de goederen van uwe hand aenncmen , u voor onzen Vader bekennen, en uwen naem loven en pryzen. Alle weduwen en weczen, alle gevangenen en gebondenen, alle bevruchten , barenden én zogenden, alle reizenden te water en te land,alle andere noodlydenden cn behoeftigen,bevelen wy, oHecr! in uwe genade en befcherming. Inzonderheid bidden wy om een zalig einde, 0 Heer! leer ons bedenken , dat wy derven moeten , opdat wy verftandig worden! verleen ons ter aller uur tot een zalig aficheid bereid te zyn! Als ons einde nadert, zoo neem onze zielen op in het ryk uwer eeuwige heerlykheid! da ons by , en troost ons in den 'laetften nood ! verwek ten jongden dage , onze ligchamen uit de aerde, opdat wy in ons'vleesch u onzen God zien mogen! O God ! wy zyn geheel behoeftig, en weten zeiven niet, wat ons noodig zy, daerom vatten wy alles te zamen, en bidden om alle tydelyke en eeuwige , om alle geestclyke en ligchaemlyke goederen, om al het geen, waerom gy , onze God, gebeden wilt zyn. Verleen ons dit alles , uit genade, 0 hemelfche Vader ! door Jezus Christus , onzen ecnigen Middelaer en Voorfpreker, in wiens naem wy u aenroepen, en fpreken: Onze Vader. enz.
Gebed om de vergeving der zenden, na de Predikatie
Heer! God, hemelfche Vader! gy die geen' lust hebt aen den dood der arme zondaren, maer wilt, dat zy bekeerd worden en leven : wy bidden u oodmoedig: vergeef ons alle onze zonden, wend derzelver welverdiende ftraffen gunstig van ons af, en verleen ons uwe genade tot verbetering van ons leven ! fchenk ons dit alles, om onzen Heer Jezus Christus! Amen.
N s Dank-



198 Gewone Kerkgebeden,
Dankzegging en gebed, na de avondpredikatie.
Almagtige , eeuwige God, bermhartige, genadige Vader! gy, die dag en nacht gefchapen hebc, en dc regte Behoeder zyt, die nimmermeer flaept noch fluimert; wy danken u, dat gy pns van 't ligchaem der moeder aen, levende hebt behouden , èn alles goeds gedaen; inzonderheid, dat gy ons ook dezen dag voor allerlei kwaed hebt ■behoed ; cn ons in dc christelyke vergadering uw heilig godlyk woord laten verkondigen. Wy bidden u van harte , onderhoud by ons uw heilig 'woord en de fakramenten; opdat ons daerdoor de grootheid uwer volmaektheden worde bekend gemaekt, en ons aengeboden worde de gelukzaligheid Van uw ryk der genade en heerlykheid; dat wy door de kragt van uwen Geest worden bekwaem gemaekt , om te doen het geen u welbehaegt. Bewacr ons voor fchadelyke ftormwinden , voor vuurs-en watersnood,en voor allerhande onheilen1, bedek onze menigvuldige overtredingen , verfterk ons tegen alle aenvechtingen, bevryd ons van de eeuwige verdoemenis, en help ons tot uw hemelsch ryk! 0 genadige God en Vader! laten, dezen aenitaenden nicht, uwe heilige engelen onze wachters zyn! leer ons bedenken, dat wy wederom een dag tót onze fterfuur zyn genaderd, dat ons leven een
Serk heeft , en wy van hier moeten! Mack ons eeds bereid en willig, om aftefcheiden, en als de avond van ons leven komt,vertroost en verfterk ons dan, opdat wy vrolyk en onverfchrokken ter genieting van het eeuwige leven ontflapen, door een waeraehtig geloof betrouwende op den genen, die ons van de vreeze des doods verlost, cn onzen dood in eenen flacp heeft veranderd ; onzen eenigen Zaligmaker, den Heer Jezus Christus , in wiens naem wy u acnroepen: Onze Vader „ enz
Dankzegging en gebed* wegens des Heilands ' . geboorte.
Almagtige, eeuwige God, bermhartige, hemelfche Vader! wy danken u van grond des
harten,



vóór en na de Predikatie. 199 harten,dat gy in de volheid des tyds uwen Zoon, die het evenbeeld van uw Wezen, en met u van natuur eeuwig, waeraehtig God is, hebt gezonden in het vleesch, uit eene vrouw laten geboren, en ons gelyk worden, in alle dingen,behalve inde zonde; opdat hy, zynde de vrucht van 't ligchaem van Maria en onze broeder „ met ons geiproten zynde van éemen bloede, ons zoude heiligen, en een getrouw Hoogepriester wezen, om de zonde des volks te verzoenen ; dat hy door zynen dood de magt benam den duivel , die des doods geweld had ; en ons, die uit vrceze des doods knegten waren, zoude vcriosfen, en ons te wegc brengen de kindlchap en de erfnis des eeuwigen levens. O genadige God en Vader! wy erkennen, onwaerdig te zyn uwe goedertierenheid en trouw •" wy bidden u echter, fchenk ons ook uwen h. Geest, opdat wy door zyne verlichting uwen Zoon Jezus Christus regt kennen, hem met een waeraehtig geloof acnncmen, en in onze harten laten wonen; opdat wy aldus magt verkrygen, uwe kinderen te worden, en, als wedergeboornen, u, onzen Vader, eeren cn dienen, in heiligheid en geregtigheid, die u behaeglyk is: dat wy ook ten laetften, als uwe erfgenamen, en medeërl'genamen van uwen Zoon, ontvangen het onvcrganglyk, onbevlekt, cn onverwclklyk erfdeel in den hemel, het welk ons is bereid en weggelegd door den zeiven uwen eengeboornen lieven Zoon, onzen Broeder en Heer Jezus Christus, in wiens naem, enz.
Dankzegging en gebed, wegens des Heilands lyden en perven.
Almagtige, eeuwige God, bermhartige, hemelfche Vader! wy danken u van grond des harten, dat gy uwen eigen Zoon niet gefpaerd, maer op denzelven alle onze zonden geworpen, cn hem voor ons tot zonde gemaekt hebt. Gy hebt hem voor ons allen overgegeven in den dood aen'tkruis, en hem voor ons een vloek laten worden: opdat hy ons van alle ongeregtigheid, van uwen geftrengen IS 4 toorn,



200 Gewone Kerkgebeden,
toorn, van den vloek der wet, van het geweld des doods, des duivels , en van de verdoemenis verloste ; opdat hy ons verzoende en ons te wege bragt de geregtigheid , welke voor u geldt, de genade, den vrede, de kindlchap en de erffenis van het eeuwig leven: daerin hebt gy, o genadige God en Vader ! aen ons uwe heerlyke en hartgrondige liefde en bermhartigheid bewezen. "Wy bidden u verlicht ons door uwen heiligen Geest, opdat wy, uit het bitter lyden en iterven van uwen Zoon den gruwel der zonden mogen leeren kennen, en ons over onze zonden met een gebroken hart beklagen, en wy in 't ware geloof ons daermede vertroosten, dat uw Zoon ons'heeft liefgehad, en zich zclven voor ons heeft gegeven: ten einde wy niet onszelven leven , maer hem, uwen lieven Zoon , die voor ons geftorven is ; cn het vleesch met de lusten kruisligen, en den ouden mensch dooden ; en wy niet meer dc zonden, maer de geregtigheid dienen , en yverig zyn tot alle goede werken : dat wy ons ook niet onttrekken, uwen lieven Zoon, onzen Verlosfcr en Zaligmaker, zyn kruis na te dragen, en in 't lyden hem gelykvormig te worden! O genadige God! wy bidden u, ja hartgrondig fmeeken wy u, o genadige ontfermende Vader ! laet toch by ons arme zondaren de vrucht van het bitter lyden en fterven uwes lieven Zoons niet verloren gacn, maer verlos ons van alle kwaed, en help ons tot uw hemelsch ryk, door den zei ven uwen eengeboren lieven Zoon, onzen Hcer'Jezus Christus, in wiens naem, enz.
Dankzegging en gebed', wegens des Hei lands verryzenis.
Almagtige, eeuwige God, bermhartige, hemel. fche Vader! wy danken u uit grond des harten dat gy uw heilig kind , den Heer Jezus Christus, wien beloofd waren een onverganglyk priesterdom cn koningryk, de verrotting niet hebt laten zien; maer hem uit den angst en uit het oordeel genomen : door uwe heerlykh-id hebt gy hem ten
der-



vóór en na de Predikatie. 201
derden dage van de dooden opgewekt: gy hebt hem laten openbaer worden; en zyne opftanding door te voren uitverkoren getuigen in de geheele wereld laten verkondigen ; opdat hy onwederfpreeklyk mogt bewezen , en openlyk erkend worden , uw Zoon tc zyn , en opdat wy mogten verzekerd worden van de vergeving der zonden, en van de geregtigheid , die voor u geldt, van uwen goddelyken vrede , die hooger is dan alle vernuft,als ook van de levendmaking onzes fterflyken ligchaems , en van onze opwekking tot het eeuwig leven. Wy bidden u, 0 genadige God en Vader ! fchenk ons uwen h. Geest, opdat wy door zyne verlichting de opftanding van Jezus Christus van harten gelooven, en de kragt zyner verryzenis erkennende , in Christus alleen de geregtigheid, die voor u geldt, de genade, den vrede en het eeuwig leven zoeken: dat wy ons bevlytigen, hem, die ons ten goede verrezen is , te leven, van de zonden opteftaen , en in een nieuw leven te wandelen. Door den dood van uwen Zoon zyn wy, 0 genadige God ! met u verzoend, toen wy nog vyanden waren : daerom gelooven wy, dat, nadien wy verzoend zyn, wy zoo veel te meer zullen zalig worden,door het leven van denzelven uwen eengeboren en lieven Zoon , onzen Heer Jezus Christus, in wiens naem, enz.
Dankzegging en gebed, wegens des "Heilands htmelvaert.
Almagtige, eeuwige God, bermhartige, hemelfche Vader! wy danken u van grond des harten, dat gy aen des menfchen Zoon, onzen Heer Jezus . Christus , die een korte tyd is verlaten geweest, hebt gedacht : gy hebt hem laten opvaren in de hoogte , de gevangenis gevangen voerende , en zegevierende over de helfche vorftendommen en geweldigen, welken hy ontwapend had: gy hebt ' hem opgenomen in dc hemelfche woning, opdat ; hy, als de regte Hoogepriester, door de kragt van N 5 zyn



202 Gewone Kerkgebeden,
zyn bloedig offer , in het heilige der heiligen zonder handen gemaekt , onzent wege mogt verfchynen , onze Voorfpreker zyn, en ons ook de plaets in het huis van u, onzen Vader, mogt bereiden. Gy hebt hem, als des menfchen Zoon, gezet op uwen itoel, ter regtehand uwer godlyke Majesteit en kragt over alles , het welk mag genoemd worden , in deze en in de toekomende wereld;opdat hy de zaligen, die voor zynen troon ftaen , weide en leide tot dc fontein des levens: dat hy zyne gemeente, by welke hy heeft beloofd te zyn tot aen het einde der wereld, belcherme, en dezelve met allerlek gecstiykc zegeningen vervulle, en hy heerfche midden onder zyne vyanden, en over alle fchepfelen, die hem onderworpen zyn. Gy hebt hem gelchonken eenen naem boven alle' namen , dat in zynen naem zich buigen alle knieën ïn den hemel, op de aerde , en onder de aerde. O genadige God en Vader! wy bidden u, fchenk ons uwen heiligen Geest, opdat wy door zyne verlichting , de hemelvae'rt van den Heer Jezus Christus opregtlyk gelooven , en de oneindige Majesteit, waertoe hy naer zyne menschlyke natuur in den tyd verheven is, erkennen; ons met zyne zcgepracl, voorfpraek, befcherming en zegening vertroosten; cn niet zoeken het geen beneden op aerde, maer het geen boven in den hemel is, waar Christus is, aen uwe regtehand zittende; dat wy ook verloochenen alle ongodsdienftigheid en de wereldfche lusten, matig, regtvaerdig en godzalig leven, en alzoo verwachten de gehoopte zaligheid, de.openbaring van den grootcn God, onzen Zaligmaker , Jezus Christus, die wederom van den hemel zal komen, gelyk de Apostelen hem hebben gezien ten hemel varen , om het oordeel te houden, en ons op. te nemen in het ryk, dat ons ■bereid is van aenbegin, in hem onzen Heer Jezus Christus, in wiens naem, enz. •»
Dank-



vóór en na de Predikatie.
203
Dankzeggipg en gebed, wegens de zending pan den h. Gees .
Almagtige, eeuwige God, bermhartige, hemelfche Vader! wy danken u van grond des I harten, dat gy naer de belofte van uwen Zoon Jezus I Christus, op den pinksterdag, over de vergadering 1 der Apostelen uwen heiligen Geest hebt gezonden ; en uitgegoten, met het ruilchen van eenen gewel, digen wind , en met vuurvlammen; opdat zy in j allerlei talen uwe groote daden en wonderen zouden verkondigen. Wy danken u, dat gy alles, I het geen u behaegd heeft in deze fterflykheid van uwe godlyke verborgendheden den menfchen te openbaren ,door uwen heiligen Geest aen de Apostelen geleerd, en hen in alle waerheid geleid hebt : : opdat zy den geheclen raed van onze zaligheid verkondigen , denzelven fchriftelyk nalaten , en ons door hunne fchriften tot de zaligheid onderwyzen mogten ; opdat wy tot alle goede werken bekwaem gemaekt wierden, en onze vreugd volkomen zyn mogte. O genadige God en Vader! wy bidden u, bewaer ons by de apostolifche leer, en zend ook in onze harten uwen heiligen Geest, die door middel van de apostolifche fchriften, ons leere kennen u 0 Vader! gy , die zyt de alleen waerachtige God , en dien gy gezonden hebt Jezus Christus, die in ons werke een waeraehtig geloof, ons bevcstige, verzegde, en onzen geest getuigenis geve, dat wy door Christus magt verkrygen, om , uwe kinderen te worden ; die ons ook heilige en op eene effen haen leide: opdat wy de lusten van het vleesch niet volbrengen, maer, naer uwen wil : handelen, en in alle goede werken vruchtbaer zyn: I dat wy ook door zyne vertroosting, alle ongeluk , alle aenvechting en verfchrikking des doods over' winnen , en alzoo doordringen mogen tot het ) ecuwig leven ; wTaertoe ons de ingang bereid is, door onzen eenigen Verlosfer en Zaligmaker, den ; Heer Jezus Christus, in wiens naem, enz.
BY-



Ï04
BYVOEGSEL
VAN
& E B_' E B E W.
Morgengebed.
Heer van hemel en aerde! bermhartige Vader in Christus! u looft myne ziel. Ik dank u van grond des harten voor myn leven, voor myne onderhouding , en voor alle geestelyke en ligchaemlyke gunstbewyzen aen my onwaerdigen verleend Inzonderheid dank ik u, dat gy in den voorleden nacht de gevaren, die my dreigden, genadig van my afgewend, en my , onder uwe almagtige befchermmg, tegen allerhande kwaed beveihgd hebt Gy hebt myne vermoeide leden door den fiaep verkwikt, en zoo wel de kragten van myn ligchaem, als de vermogens van . mynen geest vernieuwd. Waermede zal ik u, o Heer! vergelden alle onverdiende weldaden, welken gy aen my bewyst? Hoe zeer moet ik my fchamen, wanneer ik dè grootheid uwer liefde ovcrwege! Offchoon ik door de in my wonende zonden, uwe ongenade, door het overtreden uwer wetten , en het misbruiken uwer zegeningen,uwe geit,enge ftraffen regtmati°verdiende ; vernieuwt gy echter iederen morgen uwe goedheid over my, en leidt my door uwe langmoedigheid tot boete. Ach! myn God' ftraf my met naer myne misdaden, maer vergeef my, om de verdienfte van uwen Zoon, alle myne zonden ! Reinig met zyn dierbaer bloed myn hart van alles, wat my onbevoegd maekt tot eene heilige verkeermg met u, opdat ik, door den byftand van uwen Geest, met een zuiver geweten, u den levenden God welbehaeglyk moge dienen, en in al myn doen en laten de verheerlyking van uwen naem,de ftichtingen het welzyn van mynen evenmensch, en de bevordering van myn eeuwig heil bedoele! Bewaer my dezen dag voor allerlei onheilen ; inzonderheid voor alle verzoekingen tot 2011de, en laet my, verzocht wordende, niet be-
zwy-



Morgengebed. 205 zwyken! Behoed my, dat ik niemand beledige; en wanneer ik beledigd worde , fchenk my een verzoenlyk hart! Maek mv in voorfpoed nederig, in tegenfpoedcn geduldig en onderwerpelyk aen uwen wil. Doe my dikwerf gedenken aen myn naderend einde , aen uw oordeel , en aen de eeuwigheid , opdat ik voorzigtig wandele!
Algenoegzame Vader! vervul alle behoeften van myne ziel cn van myn ligchaem. Verleen my gezondheid , kragtcn 4 lust en yver tot het waernemen van myn beroep! Verzei en achtervolg mynen arbeid met uwen zegen! Geef my myn befcheiden deel , en een te vreden hart, opdat ik uwe gaven met dankzegginge geniete! Befcherm en verheerlyk uwe Kerk op de aerde. Laet de waerheid en de deugd, door uw woord , onder alle volken meer en meer uitgebreid worden! Bevorder het welvaren van allen, die my dierbaer zyn! Genadige God l ontferm u over alle myne medemenfehen, ook over hen, die my beledigd hebben! Zegen het land myner inwoning: laet het het lands en ftedelyk beftuur en allen Ingezetenen welgaen,en uwe vrees,de vrede cn de geregtigheid in den lande wonen! Heer! laet u myn lofoffer welbehagen: verhoor myn fmeekingen, en ichenk my, uit genade, al het geen, waerom gy , myn God! wilt gebeden zyn; alleen om de volmaekte zoenöfferande en voorbede van uwen eengeboren Zoon, mynen Heer, Middelaer en Zaligmaker jezus Christus! Amen.
Avondgebed.
Weldadig Opperwezen! bermhartige hemelfche Vader! myne ziel verheugt zich in u, en verkondigt de wonderen uwer goedheid en genade, die onuitfpreeklyk groot zyn. Uwe hand heeft my gevormd: door uwe voorzorg ben ik tot dus verre onderhouden. Uwe eeuwige ontferming heeft my met het dierbaer bloed van mynen Heer en Heiland Jezus tot uw eigendom gekogt, en door de ftem van uw woord tot het genieten eencr eeuwige zaligheid uitgenoodigd. Ook nog heden hebt gy u
aen



2°ö Avondgebed, aen my niet onbetuigd gelaten, maer door ontelbare bewyzen van heide en genade my oneindig aen u verphgt. Daerom danken u mvn hart, en myne hppcn , en roemen uwen heerlyken naem. Maer ach ! Heer! ik ben onwaerdig uwer bermhartigheid en trouw, die gy aen my bewyst: zelfs de voorby zynde dag getuigt tegen my. Hoe veel goeds heb, ik nagelaten , het geen ik had moeten , en door uwe genade kunnen verrichten ! door hoe veele misdryven heb ik my op nieuw tegen uwe heilige geboden vergrepen ! was uwe vrees het grondbeginfel , en de verheerlvking van uwen naem het ware eogmerk van alle myne daden ? Heb ik niet meer my zeiven dan u, myn God! ter ecre geleefd, en de verbetering van myn hart en het welzyn van mynen naasten uit het oog verloren ? Was ik met uwe fchikking en myn lot te vreden, en naer uwen wil getrouw in myn beroep ? Heb ik yverig getracht de lusten van myn vleesch te onderdrukken; dc verzoekingen tot hovaerdy,gierigheid,wellust, haet, nyd of wraekzucht te overwinnen, en het voorbeeld van mynen nedrigen, zachtmocdigen, en wcldoendcn Zaligmaker getrouw na te volgen? Neen, Heer! myn geweten vervult my met fchaemte en berouw. Ik erken myne misdaden, en gy, ó Alwetende ! kent ook myne verborgen zonden. Roep my niet ó God! voor uwe vierfchaer: ftraf my niet naer verdienfte : maer gedenk my ten goede , aen het bitter lyden en ftérven van uwen Zoon! Verberg om zynen wille uw aengezigt voor myne zonden , en delg met zyn verzoenend bloed alle myne misdaden uit!Schep in my een rein hart, en vernieuw in my het onwankelbaer voornemen, om te doen het geen u wclbehaegt. Verwerp my niet van uw aengezigt, en neem uwen heiligen Geest niet van my! Bedek my cn al het myne in dezen nacht met uwe almagtige befcherming! Bewaer my voor het bedrog der'zonden, en voor de aenvallen van de vyanden myncr zaligheid! Bevestig my in het ware geloof, in de liefde', en in de hoop eener zalige opftanding, en vervul myne ziel met
he-



Avondgebed. 207 I hemelfche gedachten, opdat, wanneer deze nacht
< de laetlte van myn leven zyn mogt, ik in uwe I zalige gemeenfchap fterve, en vrolyk inga tot het
< eeuwige leven ! Is de verlenging myner dagen u I welbehaeglyk, verkwik my dan door eenen gerusI ten flacp ; wend alle veri'chrikkingen en gevaren
van my genadig af; laet my den aenftaenden morgen gezond ontwaken , en dien dag tot uwe eer, tot nut van mynen naesten , en ter bevordering I van myn eeuwig heil leven! U, ó genadige Vader!
beveel ik myne nabeftaenden, myn vaderland en ij alle myne medemenfchen. Vergeld myne weldoeners het goede aen my bewezen : vergeef myne '. beledigers hunne feilen. Bekeer de godloozen, en , doe wel den genen die u vreezen en op uwe goedj heid hopen ! wees de leidsman der reizenden ; j vertroost de bedroefden; ontferm u over de kran: ken en ellendigen ; laten de ftervenden voor u t genade vinden! Heer! myn God! neem myne ziel » en myn ligchaem tot uw eigendom aen, en wees 1 myn deel, en de troost van myn hart! leid my { naer uwen raed , en nèern my eindelyk aen in I heerlykheid, om uwen eengeboren lieven Zoon,. 1 mynen Heer Jezus Christus. Amen.
Gebed by de bediening van het h. Avondmael
Heer! Jezus Christus ! Gy eigen en cengeboreif Zoon van God, gekomen in de wereld, om de i zondaers zalig te maken! hoe oneindig veel zya 1 wy aen u verpiigt. Zonder u waren wy, alsdwa! lende fchapen , .van den weg ter zaligheid onkun; dig, en vervreemd gebleven van het leven dat uit 1 God is. Zonder u zouden wy aen onze zonden, i aen den dood, aen het oordeel en aen de eeuwigheid nooit dan met angst en vertwyfeling hebben ! kunnen denken. Maer gy, ó medelydende Hooge: priester! hebt alle zonden gedragen; gy hebt ons met uw bloed gekocht, door den doop op uwen dood met u verédnigd, ons tot erfgenamen . der zaligheid verklaerd , en door uw Euangelie het : leven en de onfterfllykhèid aen het licht gebragt.
' Maer



208 Gebed by de bediening
Maer ach ! Heer ! wy moeten met fchaemte belyden, dat wy deze uwe weldaden door ondankbaerheid verbeurd , en ons plechtig doop verbond verbroken hebben. Door onze zonden zyn wy van u , de bron des levens en de rotslteen onzer zaligheid, afgeweken. Dit bezwaert ons geweten ; dit vervult onze harten met droefheiddaerom fmeeken wy u , 6 dierbare Zaligmaker ' ontferm u over ons! De gezonden behoeven immers den geneesmeester niet, maer de kranken; wees gy dan de Arts onzer zielen , en wy zullen genezen worden 1 Verwerp ons niet van uw aengezigt , hoewel wy aerde en asfche zyn ; maer gedenk aen uwe belofte: komt tot my gy allen, die vermoeid en beladen zyt, ik zal u verkwikken, en gy zult rust vinden voor uwe zielen. Door deze liefdcryke uitnoodiging aengemoedigd, verfchynen wy aen uwe genadetafel, die gy in uwen laetften levensnacht, tot een aenhoudend bewys uwer volmaekte verzoening en ter vertroosting van boetvaerdige zondaren hebt toebereid. Wy bidden u, prent in onze harten den diepen eerbied voor deze uwe godlyke inftelling! Bereid ons door uwen Geest tot waerdige gasten, die met ongeveinsde boetvaerdigheid,met vertrouwen op uweverdienfte en belofte, en met een hartlyk verlangen u gelykformig te worden , aen uwen heildisch naderen Laten wy, door middel van het gezegend brood uw heilig ligchaem voor ons in den dood gegeven, en, met den kelk des nieuwen verbonds, uw dierbaer bloed , voor onze zonden vergoten, als welbereide dischgenoten deelachtig worden; opdat wy m deze onwaerdeerbarc gefchenken, de onderpanden van de vergeving onzer zonden , van de herftelde vriendfehap met God, van uwen byftand tot onze heiligmaking . van onze opftanding en eeuwige zaligheid erlangen mogen ! Maek ons be-. kwaem, om, by het genieten van deze hemelfche fpys en drank , naer uw bevel, gedachtenis van uw verzoenend lyden te vieren , en met hart, en mond, en daden, uwen dood te verkondigen! Hoe i zeer



van het h. Avondmael. 209 zeer zyn wy hiertoe verpligt, wanneer wy bedenken , dat gy alleen uit liefde tot ons zondaers, mensch, een arm mensch geworden zyt, en de gedaente van eenen knegt hebt aengenomcn , opdat wy door uwe genade van de flaverny der zonden bevryd, en ryk aen hemelfche goederen zouden worden! Was uw weldadig leven wel anders dan een gedurig lyden ? Om onzentwil hebt gy in Gethzemane' met den dood geworfteld; om onze zonden dat fchrikkelyk lyden uitgeftaen, het geen uwe eigen jongeren zelfs vermeerderden. Gywerdt van den eenen verraden , van den anderen verloochend , van allen verlaten; van uwe vyanden gebonden, valsch befchuldigd, onfchuldig veroordeeld, wreed mishandeld, bel'chimpt, en door felle geesfelflagen en eene befpottelyke kroon van fcherpe doornen decrlyk gewond. Om onze fchande en ftraf te boeten , werdt gy op Golgotha naekt aen het kruis genageld, cn moest , hoewel vlekkeloos heilig, als een vervloekte in het midden van moordenaers hangen , en jammcrlyk klagen, van God verlaten te zyn. Ja, daer, ó onbegrypelyke liefde ! zyt gy, de Vorst des leyens, den fmadelykften dood geftorven , om ons doodfchuldigen het eeuwige leven tc verwerven. Dit uw lyden en fterven verwekt in ons een afkeer van, en haet tegen alles , wat zonde is. Verfterk daerom, ö genadige Heiland! door de werking van uw levendmakend ligchaem en bloed, ons zwak geloof, op dat wy de wereld, onze verdorven lusten, en alle verzoekingen tot zondigen overwinnen, en, door uwe liefde gedrongen, matig, regtvaerdig en godzalig leven. Bevestig ons in het ernstig voornemen, om voortaen in uwe gemeenfehap ons hoogfte geluk te zoeken, God boven alles te beminnen, en niet meer ons zeiven, maer u te leven, die voor ons geftorven en opgewekt zyt! Werk door dezen uwen .liefdemaeltyd in ons' eene oprechte liefde tot alle onze medemenfehen, opdat wy hen voor uwe verlosten erkennen, zorgvuldig-vermyden, iemand te beledigen, en ons naer uw voorbeeld , nedrig, O zacht-



aio Dankzegging, zachtmoedig, mededogend en weldadig jegens hen bewyzen mogen! Vergeel' onzen vyanden hunne zonden! verleen hun een verbeterd hart, cn maek ons ten allen tyde bereid, om ons met hen te verzoenen! Wapen onze zielen met lydzaemheid in tegenfpoeden! Verhoogde Middelaer! bid voor ons, dat ons geloof niet ophoude, maer vervul aen ons uwe belofte : wie myn vleesch eet, en myn bloed drinkt, die blyft in my, en ik in hem, ik zal hem opwekken ten jongden dage en hem het ecuwig leven fchenken. Amen.
Dankzegging.
Heer, onze Verlosfer! wy loven u in uwe voorhoven, en pryzen uwen heerlyken naem in de gemeente der regtvaerdigen ; want gy hebt groote dingen aen ons gedaen, cn onder ons eene gedachtenis uwer wonderen genacht. Gy handelt niet met ons naer onze zonden, cn vergeldt ons niet naer onze misdaden; want gy weet, welk een maekfel wy zyn, en gy gedenkt daeraen, dat wy Hof zyn. Gelyk een tederhartig vader zich ont- • fermt over zyne kinderen, zoo ontfermt gy u over ons. Zoo verre het oosten is van het westen, 'zoo verre hebt gy onze overtredingen van ons verwyderd. Gy hebt onze zonden vergeven, alle onze gebreken geheeld, ons leven van het verderf gered , en ons gekroond met genade en bermhartigheid , door ons in het koninglyk Priesterfchap, ons met uw bloed verworven, plegtig te bevestigen. Gy immers liet ons aen uwe verbondstafel naderen: daer hebt gy ons dc ryke goederen van uw huis gefchonken , cn door dezen hcmelfchen maeltyd onze zielen verkwikt met een' voorfmaek van het eeuwig leven. Dies danken wy u , ó Heer! want gy zyt vriendelyk, en uwe goedertierenheid duurt eeuwig. Wy verblyden ons in u, en onze harten zyn vroly'k in u , onzen God. Juicht ü Hemelen ! .verheug u gy Aerde! laten de bergen lof aenhefFen; want de Heer heeft zyn volk verlost,en zich ontfermt over ons zyne ellendigen.
Gy,



Dankzegging. lil Gy, Heer! zyt onze Herder, ons zai niets ontbreken ; wy zyn uw volk en fchapen uwer weide, daerom vreezen wy geen onheil. Door uw vermogen zullen wy en de zonde en de wereld overwinnen; door u gefterkt noch den dood, noch de verfchrikkingen van het graf, noch het ryk der duisternisfe vreezen: want in u, den Heer, hebben wy geregtigheid en fterkte. Wie wil Gods uitverkoornen befchuldigen ? God is hier die regtvaerdig maekt; wie wil verdoemen ? Christus is hier , die geftorven is , die opgewekt is, en aen de regtehand van God gezeten , voor ons bidt. Ja, wy weten, dat de Geest, die u, ons hoofd, en onzen Heiland, opgewekt heeft uit de dooden , en in ons woont, ook onze fterflyke ligchamen levend, en aen uw verheerlykt ligchaem gelykvormig zal maken. Liefderyke Immanuël! verfmaed de offeranden niet , die wy u nedrig aenbieden. Ons ligchaem , onze ziel , ja, ons ganfche leven zy, voortaen, aen u en uwen dienst geheiligd! Bron van ware wysheid! mackonswys en voorzichtig ter zaligheid! Leer ons, Heer! naer uw welbehagen handelen luw goede Geest leide ons op eene effen baen! Uwe kragt zy in onze zwakheid mag tig; opdat wy den goeden ftryd ftandvastig ftryden , onzen loop gelukkig volbrengen, het geloof behouden , en uit de hand van u , den regtvaerdigen Regter, op den dag uwer heerlyke verfchyning, de kroon der geregtigheid ontvangen mogen ! dan zullen wy , uwe verlosten, in het aenfehouwen van uw aengezigt verzadigd worden, wanneer wy in geregtigheid ontwaken, naer uw beeld. Amen.
O a HET



'212.
■. i ■ ■
HET
FORMULIER
Y A N D E N
H. D O O P
der jonge KINDEREN.
Lieve Vrienden in den Heere Christus ! dezé kinderen worden ons hier gebragt, en men begeert van hunnentwege, dat zy in den naem van Jezus Christus gedoopt, cn door den heiligen Doop, der christelyke kerk en gemeente ingelyfd zullen worden. Nu hooren wy dagelyks uit Gods woord, cn bevinden ook aen. ons leven en fterven , dat wy van Adam af, allen in zonden ontvangen en geboren worden, gelyk de koninglyke Profeet David zegt: Ziet! .in ben uit zondig zaed geteeld ^ en ".-«(,' moeder heeft my in zo-nden ontvangen. Daerom hadden wy dan ook onder Gods toorn, in eeuwigheid verdoemd en verloren moeten zyn, wanneer wy niet door Gods eengeboren Zoon, onzen lieven Heer Jezus Christus, daeruit geholpen waren ; gelyk onze Heer Christus fpreekt : Voorwaer ik zeg u : 't zy dan dat iemand uit het water en den Geest geboren worde , zoo kan hy in '? ryk van God niet komen ; want wat van het vleesch geboren wordt, dat is vleesch
Vermits dan deze hier aenwezige kinderen, in hunne natuur, met gelyke zonden, even als wy, cok befmet cn verontreinigd zyn; waerom zy ook onder den eeuwigen dood en de verdoemenis zyn en blyven moesten; ten ware God, de Vader van alle genade en bermhartigheid, zynen Zoon Jezus Christus der wereld gefchonken had,die de jongen zoo wel als de ouden van den duivel , dood, cn de eeuwige verdoemenis verlost, zalig gemaekt, en bevolen heeft, dat men dezelven zoude tot hem brengen, opdat zy gezegend wierden: daerom, vermaen cn bid ik u allen, die hi-er vergaderd zyt,uit christelyke liefde cn trouw,dat gy
toch



van den heiligen Doop. a.13 toch ter harten nemen, en met alle nacrftigheid bedenken wilt, in welk een grootcn nood en m welke e lende deze kinderen zich van wege hunne Sr bevinden, als zynde kinderen der zonden, des toorns en der ongenade; kunnende met anders geholpen worden", dan datze door den hei£n doop uit God nieuw geboren, en alzoo van God tot kinderen, van wege onzen Heer Jezus Christus, door het nieuw verbond, aengenomen
W Neemt u derhalve deze hier aenwezig zynde kinderen, voor God den Heer ,met.ernst aen, draegt hem dezelven voor, en bidt, dat hyze in genaac aenncme , hun hunne zónden vergCve, In voor erfgenamen der eeuwige hcmeliche go.deren erkenne, van des duivels.geweld verlote, en door den heiligen Geest verllerke, opdat zy den vyand in leven en fterven tegenftand bieden , en de overwinning-behouden mogen tot het eeuwig leven Want onze Heer Jezus Christus heeft de kinderen ,, die tot hem gebragt werden , ook in genade.acngenomen , de handen op hen.gelegd en hen gezegend ;-geiyk de. Euangelist Markus fchryft in 't X. hooiMuk. Zy bragten de fafaen f fab op dat hvze'aenr.oerde; maer de jongeren be/h-af genen, dieze droegen. Maer toen 1 Jezus zag, werd hy onwillig-,, en fprak tot ken.: laet de h»ff<* my komen, entert hen niet, want dezulken h het ryk van God Voorwaer ik zeg ut wie het_ ryk vün God niet-outvmgt als een kfnd, -aldaer met in komen: en hy omhelsdeze, legde de handen op hen, en zegendeze. - ,': , ,
Dcwyl' gy nu gehoord hebt, welke de nood en ellende dezer kinderen, cn dacrbcncyens welke de genadige wil, het bevel en de beloften van God zyn, zoo laten wy nu in den gebede, deze kinderen den bermhartigen God voordragen en bidden:
OAlmagtige,, eeuwige God! F ader van onzen Heer Jezus Christus! W roepen u aen voor den anderen , die door ons om de gaven mn uwen heutgen doop bidden, en de eeuwigt genade, aoor de geesilyke O 3



si4 Het Formulier
wedergeboorte , begeren. Neem hen aen in genade, 0 Heer.' en, gelyk gy gezegd hebt: bidt, zoo wordt u gegeven ; zoekt, zoo zult gy vinden ; klopt aen , zoo zal u opengedaen worden : zoo geef en verleen nu, o eeuwige Gód.' uwe goedheid en genade den genen, die hier bidden; laet hen vinden, die nu zoeken; en open hun de deur, die thands aenkloppen, opdat deze kinderen den eeuwigen zegen van dit hemelsch bad verkrygen, en het beloofde- ryk uwer genade ontvangen mogen , door Jezus Christus , onzen Heer, die ons geleerd en bevolen heeft te bidden: Onze Vader, enz.
[Vragen aen de Vaders en Ge uigen.~] Hierop vraeg ik u, Vaders en Getuigen van deze kinderen ! of gy ook gelooft en bekent, dat dezelven in zonden ontvangen en geboren zyn; en niet anders kunnen geholpen worden, tenzy dan datze door het water en den heiligen Geest wedergeboren worden?
Zoo Andwoordt, Ja. DcWyl deze kinderen zelvcn nog niet fpreken, en dc belydenis van hun geloof by monde-niet doen kunnen, zoo zyt gy, Vaders en Getuigen! vcrpligt (in plaets van dezelven) my te andwoorden, opdat Voör dc Gemeente kenbaer worde, op welke leerftukken des geloofs deze kinderen zullen gedoopt worden.
Vr. Gelooft gy in God den Vader, den almagtigen Schepper des hemels cn der aerde ?
Zoo Andwoordt, Ja Vr. Gelooft gy in Jezus Christus, zynen eengeboren Zoon, onzen Heer, die ontvangen is van den heiligen Geest, geboren uit de Maegd Maria, die geleden heeft onder Pontms Pilatus, gekruist is, gellorven en bcgraaven,nedergcdaeld ter helle, ten derden dag verrezen van den dood , opgevaren ten hemel, en zit ter regtehand van God, zynen almagtigen Vader, vanwaar hy wederom komen zal, om te oordeelen dc levenden en de dooden ? Zoo Andwoordt, Ja. Vr. Gelooft gy in den heiligen'Geest; en dat 'er is eene heilige christelyke kerk, gemeenfehap der
hei-



van den heiligen Doop. 215 heiligen , vergeving der zonden , verryzenis des vieeschs, en een eeuwig leven?
Zoo Andwoordt, Ja. Vr. Begeert gy dan , dat deze kinderen op dit apostolifche Geloof zullen gedoopt wOrden? Zoo Andwoordt, Ja. Vr. Hoe zal het kind heten ? A' A7.
N. Tk doop u in den nam Gods , des Vaders, en des Zoons., en des- heiligen Geestes. Amen. Daer na fprekende:
De a'magtige God , de Vader van onzen Heer Jezus Christus, die ü N. d-ior het water en den heiligen Geest wedergeboren , en u al uwe zonden door zynen lieven Zoon Jezus Christus vergeven heeft, v'erferke u met zyne genade door den heiligen Geest tot het eeuwig leven. Amen.
Lieve Vrienden !'dcwyl de almagtige God deze kinderen tot den heiligen doop van onzen lieven Heer Jezus Christus genadig heeft laten komen, zoo rtipctcn wy hem nu en altyd lof- en dankzeggen , en van harten bidden , dat hy zich deze kinderen in alle genade wi! laten aenbevolen zyn, aldus fprekende:
Almagtige, bermhartige God en Vader! wy zeggen u lof en dank , dat gy uwe kerk zoo genadig onderhoudt en vermeerdert, en dezen kinderen veileind hebt, datze door den heiligen doop wedergeboren, uwen lieven Zoon , onzen Heer en eenige» Zaligmaker, Jezus Christus, ingelyfd zynde , uwe kinaeren, en 'erfgenamen van alle uwe hemelfclte goederen geworden zyn. Wy bidden u van harten oodmoedig, dat gy deze kinderen, die nu uwe kinderen geworden zyn, by dat omvangen goed genadig wilt bewaren , opdat zy naer uw welbehagen, tot lof, prys en eer van uwen heiligen naem , op het getrouwst en godzaligst opgevoed •worden, en ten laetften het beloofde erfdeel in dén hemd met alle heiligen ontvangen mogen , door Jezus Christus . onzen lieer, Amen.
04 By



ai6 Het Formulier van den h. Doop.
IBy eénïgen van onze Gemeenten wordt dit vozende ' wel by gelezen.'] ö Vermaningen aen de Ouders en' Getuigen JSu gy. Vaders, Vrienden, cn Getuigen?gy zult deze kinderen, voortaen voor kinderen van God houden, en voor dezelven vlytig bidden cht trrh de almagtige God het werk^hetwelk nin den heiligen doop met deze kindetcir begonnen heeft volbrcnge tot aen het einde ' Ook zult gy-altyd, des noods. getuigenis geven,
G0 ,d,eZrt° vde/Cn WCUif denb naem
c JL Vadf :S ' m des zoons , cn des heiligen S t i' e" dfW? gcen andcrcn d0°P (volgens het wanbegrip der Wederdoopcrs) behoeven
Ook zql{ gy, Ouders van deze kinderen ! als dczeiven opwasfen, en tot kennisfe komen, u beSWl' W dcn katcchisnnis, behelzende de tien Geboden, het Geloof, het. onze Vader, hec Sakrament des heiligen doops , en des hei igen Avondmaels ook dc ileutelen des hemelryks lccrln : en dat gy allen hen ook met een christclyk leven cn cenen godzaligen wandel voórgaet, opdatzcu daer m mogen volgen, tot lof en' prys desAlmagiiS
fcfffiS. naT°Cr dCZe kindcrc" door afltervCn van hunne Ouders of anderzins in 'armoede of gebrek mogten komen zoo zult gy Getuigen en Vrienden ! clan , zoo veel mogelyk, ben byftaen , en hit christelyke liefde behulpza'em zyn, indachtig, dl de Heer Christus zulks beloonen èn roemen zal, ep den dag des regtvaerdigen oordeels , dan zeggende. gy èmén heht emcn ^
msne mmfle broer/eren , hebt g, mv gedaen Laten u
SvoSezynZe dere" iH dC Vr^ZC dCS Heere«
heTbeslöS?- gaernC' Z0° veeIra°Selyk, Andwoordt, Ja. Ontvangt den zegen 'des Heeren.'
ï!f,-Zf™e "> en béhblde De IJeer '?M M ae^eztgt hchten orer », en zy o genadig.' De Heer y~rn:jje zyn aengezigt op n, en geve u vrede! Amen.
HET



217
Ïi3 laïgahqasjoQil h e t •• • ••••
F O R M U L ï E R, Wolk gebruikt wordt by den .
H. ;' B O O P der BEJAERDEN.
Lieve Broeder (Zuster) in Christus! By Joannes in 't derde hoofdftuk., zegt de Heet Christus: Voorwaer', voorwaer, ik zeg u: 't zv dan, da.iemand geboren word'-uit het water en den Geest* zoo . kan hy ik H rvk .van God niet komm. Hiermede heeft de Heer Christus verklacrd, dat de doop noodzaeklyk is voor allen don genen, die begeren zalig tc worden, en in het ryk v?n God te komen.' Nademael gy nu in uwe kindschheid met gedoopt zyt, en tot dusverre hebt uitgcftcld, den doop oe ontvangen; zoo Sb 't ten hoogfte tyd, dat gy dcnzelveti tracht deelachtig tc worden, .dat gy.dcn raed.Gods niet verachten , cn u onwaerdig maken moogt? het eeuwig leven.- Maer opdat gy den doop waerdig, en tot uwe zaligheid ontvangen moogt, zult gy voor alle 'dingen bedenken, dat gy een arme zondaer (zondares) zyt, die in Adam hebt gezondigd, uit zondig zaed geteeld cn van uwe Moeder in zonden ontvangen zyt ; dat dc zonde u ook nog acnklesft', en.' zich werkzaem bewyst door booze lustenen menschlyke zwakheid; ja dat gy uw.leven tot hier toe niet hebt doorgc-bragt, zonder u merkelyk tegen Gods wil en Vetten tc. verzondigen. Even daerom zyt gy fchuldig aen den toorn" Gods, aen den vloek der wet, aen'den eeuwigen dood cn de verdoemenis. Gy moet u derhalve over uwe zonden hartlvk bedroeven , en dezelven met een gebroken en verflagen hart belyden ; daerenboven bedenken, dat het gewislyk waer, cn een dierbaer waerdig woord zy, dat JEZUS CHRISTUS gekomen is in de wereld , om de zondaers zalig, te maken: dat hy de geheele wet vervuld, geleden, en dc ftraf der zonden gedragen heeft, en van de O 5 doo.



*** Het Formulier
dooden opgeftaen , en ten hemel gevaren ia • rf,* deze onze Zaligmaker de regte Hoogpriester en Voorfprcker voor ons by God is, om nm v! £ zonde, van den toorn Gods, vadeTvïïk5van den eeuwigen dood te bevry'den ; en in h£f tedoÏÏ erlangen de geregtigheid, die vóór God geldt dS genade Gods, het eeuwige leven en de zSe'id Hp? \™ ™ zoodanige goederen deelachtig te worden , zoo behoort gy tot den doop te komen en te weten, dat gy gedoopt wordt op den S'™ Jezus Christus tot vergeving der zonden GeS nu de doop gefchiedt in den naem des Vaders en des Zoons, en des heiligen Geestes: alzoo is de waarachtige God, die de Vader, dc Zoon en de h. Geest is, by den doop tegenwoordfg 'en be looft u, by wyze van een verbond, dft'gy\e„ Christus en zyne weldaden zult deel hebben? Zoo danige belofte moet gy noodwendig met een vast geloof omhelzen; en by aldien gy den heiligen Geest flechts met wederftreeft, zoo zal dezelve deze belofte ook in uw hart verklaren, bevestigen en verzegelen, aen uwen geest getuigenis 2eve.1v™ de genade Gods in Christus Jelus, fn hefzaSgmafcend geloof by u vermeerderen en verfterken
Voorts zult gy weten , dat gy gedoopt Wordt oP den doop van Christus: en gelyk Jezus ChrisSs is geftorven,en wederom levende geworden alzoo zyt gy verpligt den ouden mensch, het veïd'o vleesch, met de lustenen begeerten, aftelego-en te kruizigen en te dooden, en den nieuwen mensch aentetrekken, om m een nieuw leven te wandelen en God te dienen in heiligheid en geregtigheid' die hem behaeglyk is. En nademaef de doop een bad der wedergeboorte en vernieuwing des h Geests is, zoo zal dezelve mede in u een rein hart fcheppen, en van u een nieuw fchepfel maken
Welaen, lieve Broeder! (Zuster) nader dan tot den doop, met een oprecht boetvaerdig en geloovi»hart; cn bereid hetzelve toteenen tempel van den heiligen Geest, welke in den doop rykelyk over u zal uitgegoten worden. / 1



van den h. 'Doop der 'Bejaerden. 2Ï0 ' Wy zullen met u, en voor u, den bermhartigen God , in den naem van Jezus Christus , met aendacht bidden en fpreken :
Almagtige, eeuwige God.' bermhartige, hemelfche ^ Vader .' wy roepen u aen over dezen tegenwoordigen Dienaer, (Dienares) die om de gaven van den heiligen doop bidt, en de h:iizame genade van denzelven begeert. Verleen hem (haer) kennis van zvne (hare} zonden , en ware boetvaardigheid Geef hem (haer) ware en zuivere kennis van Jezus Christus: leer hem (haer) aendachtig opmerken* hoe gy in den naem van Jezus Christus met hem (haer) een verbond maekt tot vergeving der zonden en eeuwige zaligheid Schenk hem f h'ier) ryklyk uwen heiligen Geest, die het genadeverbmd in zyn (haer) hart vetzegele , en hem (haer) in 't geloof verflerke ; die ook een rein hart in hem (haer ) fcheppe, en hem (haer) tot goede werken ver nieuwe. Neem dezen armen zondaer (zondares) in genade aen. O Heer.' gelyk gy gezegd hebt: bid, zoo zult gy ontvangen: zoek zoo zult gy vinden: klop aen,.zoo zal u open gedaan worden: zoo geef en verleen nu uwe goedheid en genade hem {haer) die bidt; laet hy (zy) vuidai , die zoekt; open hem (haer) de deur, die aenklopt ; opdat ook deze broeder (zuster) den eeuwigen zegen van dit hemelfch bad verkrygen s en 'l beloofde ryk uwer genade ontvangen moge, door Jezus Christus, onzen Heer, in wiens naem wy it aenroepen en fpreken: Onze Vader* enz.
■ Na aenroeping van den goddelyken naem, zult gy, lieve Broeder.' (Zusten uwe belydenis doen, opdat kenbaer worde,op welkegeloofsbclydcnisgy den heiiigen doop ontvangt.
Belyd dan het apoftolifch geloof.
Ik geloof in God den Vader, enz.
Dit is de belydenis des apostolifchen geloofs; maer voorts zult gy nog andwoorden op eenige volgende vragen.
Ten eerjlen , vraeg ik u, of gy bekent, dat gy een arme zondaer (zondares> zyt , die met uwe zonden den toorn Gods, den vloek, den eeuwigen
dood



*2o Het Formulier
dood en de verdoemenis verdiend hebt: en of uwe zonden u van harten leed zyn ?
Andwoord, Ja. Ten tweeden , yxacg iku, of gy gelooft, datjezus Christus in de wereld gekomen is, om de zondaers zalig te maken , en ons van de zonden, van den toorn Gods , van den vloek, van den eeuwigen dood en de verdoemenis verlost, en ons de geregtigheid, die veor God geldt, de genade, den zegen, het. eeuwig- leven cn de zaligheid te wege gebragt heeft?
And woord, Ja.
Ten derden, vraeg ik u, of gy ook bekent, dat de wacrachtige God, die de Vader, de Zoon, en de h. Geest is, in den doop met u oprichten zal een- vast verbond , in het welk hy u belooft, dat gy aen Christus en zyne weldaden zult deel hebben ; en of gy .op dit verbond met een waeraehtig geloof vast betrouwen zult ? • i • Andwoord, Ja.
Ten nerd.-n \ vraeg ik u , of gy ook erkent-, dat gy op Christus'dood gedoopt wordt, en belooft eén christclyk leven te zullen leiden, u voor zonden 'te wachten , en dc zonden aftefterven , in goede werken u te oefiencn, en in een nieuw leven te wandelen ?
Andwoord, fa.
Ten vyfden, vraeg ik u, of gy als nog begeert, naer het bevel en de inftclling.van den Heer Jezus Christus, den doop te ontvangen?
Andwoord, Ja.
N. Tk doop u in den naem Gods des Vaders 3 eü des Zoons, en des h. Geestes. Amen.
De almagtige , bermhartige GOD en Vader van onzen Heer Jezus Christus, welke » N. andermael uit het water en den heiligen Geest geboren, en u alle uwe zonden door zynen lieven Zoon Jezus Christus vergeven heeft, verfterke u met zyn genade door den h. Geest, lot het eeuwig leven. Amen.
Dank-



fan den h. Doop der Bejaerden. asi Dankzegging.
O Almagtige , eeuwige Goi! bermhartige, hemelfche 'Vader! wy zeggen u lof'en dank, dat gy uwe christelyke kerk zoo genadig onderhoudt en ver. meerdert, en dezen tegenwoordigen onzen lieven broeder (Zuster) verleend hebt , dat hy (zy) door den heiligen doop in uw genadeverbond aengenomen is, en door de kragt van den heiligen Geest, den Heer Jezus Christus heeft aengelrokhen. Wy bidden u, o Heer! in den naem van Jezus Christus, verleen hem (haer) dat hy (zy) zich met uw godlyk genadeverbond in zyn (haer) geheel leven , ja in zyn' (haer') uiterflen doodsnood, moge vertroosten. Laet hy (zy) den heiligen Geest, zo rykelyk over hem {haer) uitgeflort, nimmer bedroeven. Regeer hem (haer) dat hy (zy) naer uwe geboden, tot lof, prys en eer van uwen heiligen naem, zyn (haer) geheel leven aenlegge , het geloof en een go d geweten beware, en ten laetften het beloofde erfdeel m den hemel, met alle zaligen ontvange , door Jezus Christus, uwen eengeboren lieven Zoon, onzea Heer, Amen.
Vermaning.,
Lieve Broeder! (Zuster) zoo zyt gy nu gedoopt met water, in den naem des Vaders, en des Zoons, en des h. Geestes , alles naer 't bevel van onzen Heer JEZUS CHRISTUS ; daerom zult gy niet twyfelen, of gy den regten doop ontvangen hebt. "Wees Hechts dankbaer jegens den waerechtigen God , die u alle uwe zonden vergeeft , u niet toereekent uwe misdaden, en u aenneemt in zyn heilig genadeverbond. Gods genade en roeping berouwen hem nooit; daerom moet gy u met de beloftenis van de goddelyke genade ten allen tyde, in uw ganfche leven, ja in de laetfte uren des doods vertroosten ; zoo dikwyls gy God bidt om vergeving der zonden, in den naem van JEZUS CHRISTUS, aen den doop gedenken, en weten, dat uw gebed verhoord is ; want gy zyt gedoopt op den naem van Jezus Christus, tot vergeving der zonden; en in den doop heeft God een verbond met
u



aaa • Het Formulier
ti gemaekt, en in het zelve u beloofd , dat hy om
Christus uwe zonden vergeven wil.
En , gelyk gy te voren vermaend zyt, alzoo vermaen ik u nu wederom, eifchende, dat gy deze vermaning niet vergeet; maer u altoos voor zonden wacht, de booze lusten tegen ftaet, en yverig zyt ingoede werken. Denk 'er gedurig aen, dat gy op Christus dood gedoopt zyt, opdat, gelyk als Christus van den dooden is opgewekt, door de heerlykheid des Vadersalzoo ook gy voor hem in een nieuw leven wandelen moogt.
Ontvang den zegen des Heeren:
De HEER. zegene u en behoede u! De HEER Ja'e zvn aengezigt lichten over », en zy ü genadig.' De HEER verhef e zyn aengezigt op u, en geve u vrede.' Amen.
II E T
FORMULIER,
Welk gebruikt wordt by de
VM.YSPltA.EK VA N ZONDEN,
Na de Boet-Predikatie.
Iieve Vrienden ! dewyl de predikatie van de ^ boete van ons eischt een oprechte belydenis der zonden, en in het godlyke genadewoord de belofte heeft van de vergeving derzelven, gelyk de Apostel Joannes zegt in zynen iften brief, het eerfte hoofdftuk, vers 9. Zoo wy onze zonden belyden, is God getrouw en regtvaerdig, dat hy ons de zonden vergeeft , en reinigt ons van alle ondeugd: en David in den 32ften Pfalm, vers 5. Ik fprak: ik wil den Heere tnvn overtredingen bekennen : toen vergaeft gv my de misdaed tnyner zonden; zoo is 't dan noodig , "dat gy uwe zonden van harten bekent, en in het geloof om genade fmeekt, opdat gy alzoo de vergeving derzelven ontvangen moogt. Maer opdat deze uwe boete kenbaer zy, zoo zult gy my te voren op de navolgends vragen,
voor



van dc vjyfpraek van Zonden. 223 ! voor Gods heilig aengezicht en deze christlyke i gemeente, duidelyk en oprechtelyk andwoorden.
I. Vraeg ik ulieden, in Gods plaets, of gy ook I by u zeiven gevoelt, en met oodmoedige harten | bekent , dat gy arme verloren zondaers zyt, die 1 den Heer uwen God menigmael, heimelyk en
openbaer, wetende en onwetende, met gedachten, i woorden en werken zwaer vertoornd , daer-
benevens ook uwen evennaesten op menigerlei ' wyze beledigd , en daermede alle tydelyke en
eeuwige ftraffen verdiend hebt? en of u deze uwe
zonden van harten leet zyn, biddende, dat God u
dezelven vergeven wil ?
Zoo andwoordt, Ja
II. Vraeg ik ulieden, of gy ook vastelyk gelooft, i dat God, naer zyne oneindige bermhartigheid, om . het dierbare verdienst van Jezus Christus zynen : Zoon,u niet alleen alle uwe zonden vergeven, maer
ook tot een verzegeling daervan in het heilig en hoogwaerdig avondmael , onder brood en wyn, met zyn waeraehtig ligchaem en bloed fpyzen en i drenken zal? Is dat uw hartelyk vertrouwen? Zoo andwoordt, Ja.
III. Vraeg ik ulieden, of gy ook van voornemen 1 zyt, door Gods genade, uw zondig leven te verbeteren , bewyzende ware vruchten der boete en des geloofs , u een nieuw fchepfel in Christus te betoonen, en in den geest naer den nieuwen mensch te wandelen; ook uwen naesten , die u misdaen heeft,niet alleen van harten te vergeven , maer ook alle liefde te betoonen, en voorts by Gods eeuwigdurend woord, en onze ware christlyke religie tot in den dood ftandvastig te blyven ?
Zoo andwoordt, fa.
De getrouwe en bermhartige God,dieu gegeven heeft het willen, geve u ook het volbrengen tot zyns heiligen naems eere , en uwer aller eeuwige zaligheid, door Jezus Christus! Amen.
Veroodmocdigt u nu verder voor den Heer uwen God; belydt hem met gebroken en verflagen harten alle uwe zondent en fmcekt met my aldus:



t504 Het Formulier
Tf>egtvaerdige, bermhartige God! «jf tfnÈ-w ellendige
menfchen bekennen , jn> «/« <//j„-v« Éi zonden omvangen en g'boren zyn , maer dat wy ook dikwyls tegen uwe h:il/ge geboden misdreven , en dezelve zwaerlyk overtreden hebben Maer dew.l Jezus Christus in de wereld gekomen is, om de zondaren zalig te maken , zoo bidden wy u , o getrouwe God en Vader ! vergeef ook ons, om Christus, a-.le onze zonden , neem ons in genade aen. en fchenk ons hft eeuwig leven! hen hartelyk berouw, een vast geloof, ware godzaligheid , ook jlandvastigheid tot aen het einde , verleen ons, o hemelfche Vader ! door onzen Heer Jezus Christus, ylmen.
Hierop fpreekt de Bedienaer des woords, als volgt:
Op d-.'ze uwe belydenis en verzuchting tot God, verkondig ik, als een Dienaer van Jezus Christus, (uit kragt van zyne woorden by joannes in't2olte hoofdftuk: wïtfl gy de zonden vergeejt, dien zynze vergeven , en wien gvze behoudt, dien zynze behouden) allen boetvaerdigeh de vergeving van alle hunne zonden, in den naem Gods des Vaders, des Zoons, en des heiligen Gcestes: maer den onboetvaerdigen worden hunne zonden behouden, tot op hunne verbetering, waertoe hun God zelve genade verleene, door Jezus Christus , in wiens naem wy bidden: Onze Vader, &c.
HET
FORMULIER
Van des heeren
KL AVONDMAEL,
Beminden in den Heer Jezus Christus! nademael wv heden het genade- en ttoosaykc avondmael vm onzen lieven Heer en Zaligmaker jezus Christus houden , in hetwelk hy ons zyn waeraehtig ligchaem tot een zalige fpys, en zyn bloed tot een' levendmakenden drank,om ons geloof daermede te veriierken, .ingeheid en gegeven heeft;
be«



van des Heeren h. Avondmael. 2üg behooren wy billvk ons zeiven naers.tig cn aendachtig te, beproeven, opdat wy niet voor het leven den dood, door eene onwaerdige genieting 'ontvangen, gelyk. de Apostel fchryft: De mensch beproeve zich zeiven , en alzoo ete hy van dit brood, en drinke van d£zen kelk : want wie ontvoer dig daer van «et en drinkt, die eet en d/inkt zichzelven het oor deel, daerom dat hy niet onderfcheidt het ligchaem onzes ■Heeren Dac oin behoort gy , die ■ tot het h. Avondmael gaet, wel tc bedenken en te weten: ten eerden: dat de Zoon Gods zelf mee. u hier in handelt, en u met zyn waeraehtig ligchaem en bloed fpyst en drenkt, dewyl hy het brood nemende gefproken heeft: Eet, dat is myn ligchaem! en den kelk: Drinkt: dat is myn bloed des nieuwen .testaments! opdat gy dus waerdiglyk zulk eene fpys en zulk eenen drank met. ware boete en geloof ontvangen mjegt.
Ten tweeden: is dit h. Sakrament ons arme zondaren toe een zeer uitnemende vertroosting en verfterking ingefteld en gegeven, om ons bedroefd■ geweten daermede te vertroosten en te verfterken, wanneer wy in onze harten bevinden, dat wy Gods toorn en den eeuwigen dood met onze zonden hebben verdiend , want de bezoldmg der zonden is de dood* gelyk Paulus fpreekt •, en waerlyk, wy vinden ook. niet anders in ons. wanneer wy c regt bedenken, dan allerlei gruwelyke zonden, en den eeuwigen dood , welken wy daermede verdiend hebben , en kunnen ons zelve.i ook geenszins daeruit helpen. ■ . , . . .
Maer oi ze lieve ILer Jezus Christus heeft zich genadig over ons ontfermd, en is om onze zonden een mensch geworden, opdat hy de wet en den ■g-meelen wil van God , voor ons, cn ons ten goede vervn'de, en den dooi, en alles wat wy met offze zonden verdiend hadden, op-zich nam, en voor ons, en tot onze verlosfing genoeg deed, en betaelde met zyn lyden en fterven.
En opdat wy hier van mogen verzekerd zyn, en 'er niet aen twyfelen , geeft hy on* in dit h.
P avond-



226 Het Formulier
avondmael zyn waeraehtig ligchaem en bloed, tot een onderpand , dat dit alles waeriyk voor ons om onze zonden , en alleen ten beste en ter ver' losfing van ons arme zondige menfchen is gefchied Daerom, lieve Christenen! moet gy hier bedenken, welke arme verloren merfehen wy zyn. en ÏZr?TeT- e" fnianelyk h« den Heere Chr stus geworden is , ons van de zonden cn den eeuwigen dood te verlosten: dewyl wy niet door eenen En^l et Aertsvader, ook niet met het bloed van bokken of kalveren , maer met het bloed van den Zoon Gods onzen Heer Jezus Christus, verlost zvn: daer wy anders eeuwig hadden moeten fterven en verderven verloren cn verdoemd zyn : -weshalve wy verpbgc zyn, by dit h. avondmael den Heer Tezus Christus van harten te pryzen en te danken, dat mogen01" °nS gdlorven is' opdar wv ee»wig leven
tJï!* deïd\n\ ^-or,dcn wy door dit h- Sakrament tot broederlyke liefde vermaend, dat, gelyk Christus ons hef gehad beeft, en zich uit liefde voor ons in den dood gegeven, wy ons ook alzoo onder eikanderen hei hebben zullen: want daeraen zJl men erkennen, dat wy jongeren van Christus zvn
teflebben ^ ^ ChT'lStUS Zeg0 0nder elkmder™ Daerom moeten wy ook in dit h. avondmael bedenken, dat wy allen zyn één brood , en één ligchaem; nademael wy allen ééns broods deelachtig worden, en uit éénen kelk drinken.
En gelyk uit vele korentjes één brood gebak\?LJr^s Z?° ^ullen wv allen* die door 't & r? nStU,S ^yft,2^ en in dit Sakrament ingelyfd worden , ons broederlyk , om Christus onzen Zaligmaker, met de daed en in de waerS getrouwelyk liefhebben, en uit liefde, den Ten den anderen dienen. » c
Eindelyk verpligt ons dit Sakrament' in de voetftappen van onzen Heer Christus te treden. ons kruis gaerne en geduldig op ons te nemen , cn Christus naievolgen ; want hy heeft voor ons gele-
4fna



van des Heeren h. Avondmael. 227
den , en ons * n voorbeel' nagelaten, dat wy z.yni voet/lappen zouden navolgen: daertoe helpe ons dj almatitige, bemtótóCipe God en Vader van onzen Heer Jezus Chmtus, door zynen h Geest! Amen! Amen!
Laten wy nu den almagtigen.bennhartigen God oenroepen, en hem bidden, dat hy onze ligchamen en zielen genadig heilige, opdat wy zyn h. avonds mael met eene regte geloovige begeerte en dankbaerheid mogen ontvangen, aldus zuchtende:
Almagtige God! bèrmlusrtige , hemelfche Vader! Zl nademael wy u niet dan alleen in turen bemindeti Zoon, onzen Heer Jezus Christus, welbehagen mogen , zoo bidden wy h, heilig thands onze ligchamen eii zielen, en geef ons de zalige gemeenfchap van hem en zyn h. avondmael'., met eetle regie geloovige begeerte en dankbaarheid te ontvangen. Behoed ons, 0 goede God! dat wy ons niet fchuldig malen een het ligchaem en bloed van uwen Zoon, noch door eene onwaerdige genieting voor het leven den dood ontvangen. Geef ons allen hongerige en dorftige zielen naer deze genaderyke fpys en drank ; verkwik onze vermoeide en beladen harten, en verfterk ons zwak geloof, opdat wy van uwe goedertierenheid en liefde op nieuw verzekerd, naer den inwendig en mensch verfterkt, en met dm Bruidegom onzer zielen, den Heer Jezus Chris-> tus, nader vereenigd zynde , in denzeiven voort aen heilig leven, naer zyn voorbeeld onzen naesten bemin nen, geduldig lyden, zalig fterven, en door de kragt van zyn levendmakend ligchaem en blafd tot het eeuwig leven vrolyk verryzen mogen: om denzelven uwen lieven Zoon Jezus , in wiens naem en met mens woorden wy bidden, Onz.e Vader &c.
Nu zult gy de woorden van de inzetting des h. avondmaeis ernstig en aendachtig acnhooren , met welken onze Heer Jezus Christus dit zyn h. avondmael ingeheid en ons voorgefchreven heeft:
Onze Heer Jezus Christus, in den nacht toen h$ verraden werd, nam het brood, dankte, en brak het, en gaf 'i zynen Jongeren , en fprak: Neemt, eet, P a tol



558 Het Formulier
dat is myn ligchaem, dat voor u gegeven wordt,: doet dit tot myne gedachtenis.
^■Insgelyks nam hy ook den kelk na 't avendmael, dankte, en gaf hun dien en fprak: Neemt en drinkt allen daeruit, dit is myn bloed des nieuwen testaments , het welk voor u en voor velen vergoten wordt, tot vergeving der zonden ; doet zulks, zoo dikwyls gy dien drinkt , tot myne gedachtenis.
Dit zyn de eigen woorden van onzen VerJosfer en Zaligmaker Jezus Christus, die wy verpligt zyn te gelooven. Daerom kunnen zy , die deze woorden van harten gelooven , en zich tot dit h. avondmael godzalig hebben voorbereid, met ware aendacht hunner harten tot deze tafel naderen.
Neemt en eet, dit is het ligchaem van onzen Heer JezusChristus, voor uwe zonden in den dood gegeven ; dat verfterke u tot het eeuwig leven ! • Neemt en drinkt: dit is het bloed van onzen Heer Jfezus Christus , dat voer uwe zonden is vergoten : dat beware u tot het eeuwig leven!
Dankzegging.. Laten wy nu den bermhartigen God. en Heer Jezus Christus, van grond des harten dankzeggen, dat hy ons zoo rykelyk gefpysd en gedrenkt heeft, in dit avondmael, met zyn h. ligchaem en bloed, cn bidden, dat zulks tot verfterking van ons geloof verltrckke; opdat wy in 't regt geloof vohtandig blyventot aen ons einde,en het eeuwig leven in Christus Jezus verkrygen mogen, aldus fprekende: f/L^y danken u, o Heer Jezus Christus! dat gy ons arme zondige menfchen zoo hoog hebt begenadigd, dat gy u niet alleen voor ons in den dood, om ons te verlosfen,-. maer ook uw h. ligchaem en bloed ons tot eeu fpys en. drank ten eeuwigen leven hebt gegeven. IVy bidden u van harten ^.verleen gy ons rykelyk uwe genade ei^ uwen Geest, dat wy zulk': nimmermeer vergeten ; maer in '/ geloof, door de liefde werk'zaenr, altoos w-asfenen toenemen mogen: opdat onsganfche leven, tot kw* lof 'en prys, en tot verbetering van ohzer^ naesten moge dienen, lot dat wy allen, in het eeuwig, leven
komen ,



ter inzegening van het Huwelyk. aao
Mmën, etfu van aengezigt tot aengezigt aenfcho^ tehde, loven en pryze% , «. die met God den Vader, mlégheU deslh;-Gee-sdes, leeft en regeert tn **j wigheid: Amen!
"■ Laten wy ook'.dóh Heere eenen lofzang zingen. _ . Ontvangt hier-op den zegen,des Heeren:
De Heerzegene rfg' en helmie'n! De Heer lat* zyn aengezigt lichten 'over », en zy.» genadig! De Heer verhefi zyn aengezigt op u, en geve u vrede! 'Amen ! " ' 1 "'' .,
' HE T , ' . : .'.
F O R M U L I E R
ter inzegening van het
H U ' W E L Y ' K-
Lieve Vrienden' in den Heere Christus J Dez^ aenweSg zynde Perzonen naer de eodlyke inftelling in den echten ltaet te t^reden! en hebben (benevens de voldoening van de huwelyks ordonnantie dezer «^^&g onze kerken driemael in het openbaeila en ai kon dirren om te vernemen, of iemand eenige hinder wir/door welke dit huwelyk (naer godlyke en were dly ke rechten) zoude kunnen belet worde,,
hebbende God ^¥^fit^^^SSS bidden, om hunnen huwclyken ftaet godzalig te
beDlnwyTnu geene zoodanige beletfelen zyn ingekomen zoo verfchynen zy hier voor God en zyne Gemeente ° verzoetende dat dit hun voornemen amief in onze christlyke kerk moge bevestigd worden, om dus, cerlyk voor God cn dc werua in hunnen huwelyken ilaet te leven.
oX nu de bermhartige God, naer ij™.™**' Ivke ïoedheid , hun een gelukkig en chnstelyk beSnStot zodanig eenen ftaet vcrleenen en zynen befoofden zegen geven moge, om in vrede;cn rust by elkanieren te leven, cn alzoo gelukkig te



«30 Het Formulier
beginnen, christlyk voort te varen , en zalte ts benutten-, zoo laten wy in den gëbede Gods aengezigt zoeken, en voor deze Perfonen oodmoediir bidden: Onze Vader enz.
Gy, Bruidegom (Bruidegoms) en Bruid 1 (Brui den.-) opdat gy niet onbedachtzaem den hmvelyken ftaet beginnen, maer weten moogt, wacrvoor gr denzelvcn te houden, en hoe gy u dacrin te Ie dragen hebt, opdat dezelve Gode behagelyk en u en uwen naesten ftichtelyk zyn moge ; zoo hoort aendachtig3 uit Gods woord, naer deze volgende vyf ftukken, welker kennis voor alle echte lieden noodig is.
Ten eerften: behoort gy te weten, hoe de huwelyke ftaet van Godzy ingcQcld: daervan fchryft Mofes. in zyn eerde boek, m 't tweede hoofdftuk aldusGod de Beer fprak: het is niet goed, dat de mensh alleen zy, ik •»-, 1 hem een huipe maken , die. omtrent kern zy. Toen liet God de Beer eenen diepen flaep op den mensch- rallen, en hy ontftieo ; en nam een van zyne ribben , en flost de ftede toe met vleesch. En God de Beer bouwde eene. vrouw uit de ribbe, die hy van den mensch nam, en bragtze tot hem. Toen fprak de mensch : dat is immers been van myne beenen , en •vleesch van mynen vleefche; men zal. haer manninna heten, omdatzy van den man genomen is. Daerom zal een man zynen Vader en zyne Moeder verlaten, en ücn zyne vrouw hangen , en zy zullen één vleesch zyn.
Ten tweeden: behoort gy te weten, hoezeer gy aen elkandcren vcrpligt en "verbonden zyn zult. By den Euangelist Mattheiis , in 't 19de hoofdftuk (laet daervan aldus gelchreven: De Farizeën traden tot <den Beer Jezus, verzochten hem, en fpraken tot hem: is 't ook regt, dat zich eenman feheide van zyne vrouw óm eenigerlei oorzaek? Hy andwoordde en fprak tot hen: hebt gy niet gelezen, dat hy, die in 't begin den mensch gemaekt heeft, ntaekte dat 'er een man en eene vrouw zyn zoude, 'en fprak : daerom zal een mensch Vader en Moeder verlaten en aen zyne vrouw hangen, en die twee zullen één vleesch zyn Zoo zyn zy nu niet twee, maer één vleesch. JVat nu God te
za-



ter inzegening van het Huwelyk. 231 zame» gevoegd heeft, dat zal de mensch niet fcheiden. 'Toen fpraken zv: waer om heeft dan Mofes geboden, een' fcheidbrief te geven, en zich van haer te fcheiden ? Hy fprak tot hen: Mofes heeft u toegelaten te fchei den van uwe vrouwen, van wege uwer harten hardigheid: maer van aeabegin is '* alzoo niet geweest. Maer ik zeg u: wie zich van zyne vrouw fchei dt, ('t zy dan om hoereryf) en een andere trouwt, die doet overfpel, en wie de afgefcheidene trouwt, die doet ook overfpel.
Ten derden: behoort fty te weten, hoe gy u tegen elkandcren gedragen moet. Want alzoo fchryft de Apostel Paulus, in 't 5de hoofdftuk van zynen brief aen de Efefiers: Gv Mannen! hebt uwe vrouwen lief, gelyk Christus heeft liefgehad de Gemeente, en heeft zichzelven voor haer gegeven , opdat hy haer heiligde, en heeft haer gereinigd door het waterbad in 't woord: opdat hy zichzelven bereidde eene gemeente, die heerfik zy, die geen bevlekking of rimpel, of iels diergelyks hebbe, maer die heilig zy en onftraffelyk. Alzoo Zullen ook de mannen hunne vrouwen lief hebben, ah hunne eigen Ugchamen. IVie zyn vrouw lief heeft, die heeft zich zeiven lief: want niemand heeft ooit zyn eigen vleesch gehaet, maer hy geneert en bezorgt het, gelyk ook de Heer de Gemeente. De vrouwen zullen onderdanig zyn haren mannen, als den Heere: want de man is het hoofd van de vrouw, gelyk ook Christus het hoofd der gemeente is , en hy is zyns ligchaems Heiland. Maer gelyk nu de Gemeente aen Christus onderdanig is , alzoo ook de vrouwen haren mannen in alle dingen.
Ten vierden: behoort gy te weten, welk een kruis God op den huwelyken ftaet gelegd heeft. Want alzoo ftaet gefchreven in 't eerfte boek van Mofes, in het derde hoofdftuk : Alzoo fprak God tot de vrouwe.: Ik wil u vele fmerten toezenden , als gy bevrucht wordt. Gy zult met fmerten kinderen baren, m uw wil zal den man onderworpen zyn, en hy zal uw Heer zyn. En tot den man fprak God: dewyl gy geluisterd hebt naer de ftem van uwe vrouw, en gegeten van dien boom» waer van ik u gebood,,en fprak : P 4 S7



23ft Het Formulier
gy zult daer niet pan eten: vervloekt zy de akkeront ywent ml: met kommer zult gy u daerop geneeren. uw leven lang; doornen en dlstelen zal hyu draden: en gy zult het kruid op het veld eten. Jn >t zweet uws aengezigts zult gy uw brood eten , lot dat gy weder lot aerde wordt, waervan gy genomen zyt: wam ry zyt tierde, en zult weder tot aerde worden.
Ten vyfden: behoort gy ook te weten , welk erHen zegen God aen den huwelyken ftaet verknocht heelt , opdat gy. troost in uw kruis hebben en weten moogt, dat uw ftaet Gode aengenaem en van hem gezegend is. Want aldus ftaet ecfcbre-
rnr^n, C eerllc Boek van Mofes in 't eerfte PoordituK : God fehiep den mensch naer zyn beeld ; tot een beeld Gods fehiep hy hem , en hy fckiepze een man en eene vrouw: en God zegendeze , en fprak tot nen : zyt vruchtbaer en vermeerdert u , en vervult de aerde , en maekt haer » onderdanig, en voert heerfchappv ever de visfehen in de zee , en over de vogelen onder den hemel , en over alP het gedierte dat op aerde kruipt En God zag aen al wat hy gemaekt had, en • ztet daer, het was zeer goed. Daerom zegt ook Salomon:
me een echte vrouw vindt, die vindt wat goeds, en kan vrolyk zyn in den HEERE. En de Apostel Paulus fchryf:: De vrouw zal zalig worden door kinderen baren, is 't dat zy bhft in 't geloof, en in de tie.de, en in de heiligmaking, met de eerbaerheid.
Begeert gy lieden nu op deze voorgelezen ftuk*en. naer Gods inftclling, tot het huwelyk ingezegend tc worden , efi uwe echtverbintenis alhier voor deze christlyke Gemeente openlyk van my, eenen geördenden Dienaer van het Euangelie, te laten bevestigen en bekragcigen ?
Zoo andwoordt, Ja. N. p vraeg ik , als een Dienaer van Jezus Christus, ni Gods plaets, of gy deze aenwezige N. tot uwe getrouwde vrouw begeert, dezelve ook etrlyk wilt geneeren , hef en leed, geluk en tngeluk met haer verwachten , en geduldig verdragen ; en ook niet ?oon;em;n; zyt, ven haer te fcheiden , tot dat u de
ah



ter inzegening van het Huwelyk. 23$ almagtige God van haer door den tydelyken- doo4 fcheiden zal ? Zoo gy zulks begeert, Zoo andwoordt, Ja.
N. u vraeg ik, als een Dienaer van Jezus Christus , in Gods. plaets, of gy dezen aenwezigen N. lot «wen getrouwden man begeert, hem ook wilt gehoorzaem, zyn , lifif en leed. geluk en ongeluk met hem wilt verwachten, en geduldig verdragen; en ook niet voornemens zyt u van hem te fcheiden , tot dat u de almagtige God- van htm door den tydelyken dooi fcheiden zal? Is dat uwe begeerte?
Zoo andwoordt, Ja.
Dewyl gy beiden alhier voor God en deze christlyke vergadering bekent , dat gy eikanderen ten, huwelyk begeert, cn ook de hand en trouwring' daerop gegeven hebt: zoo bevestig ik uw beider echtverbintenis fals een Dienaer van Jezus Christus) in den naem Gods des Vaders, en des Zoons, en des h. Geest es. JVat nu God te zamen gevoegd'heeft, zal de mensch niet fcheiden.
Laten wy bidden: T1EER God, hemelfche Vader! gy die man m ■*■vrouw gefchapen, en den httwelyken /laet, om onkuischheid te 'vermyden , gefticht, ook met vruchten des ligchaems te zegenen beloofd, en de verborgenheid van uwen lieven Zoon Jezus Christus, en van de kerke, zyne Bruid, daetin afgebeeld hebt: U, bermhartige God.' bidden wy, fchenk aen dit huwelyk uwen zegen, opdat deze gehuwden hier, tot ver heer lyking van uwen naem, godzalig, eensgezind en gelukkig met eikanderen leven, en namaels de eeuwige zaligheid deelachtig mogen worden , door Jezus Christus, onzen Heer! Amen. Ontvangt hier op den zegen des Heeren:
De HEEK. zegene u, en behoede u! de HEER late zvn aengezigt lichten over u, en zy u genadig! De HEER ver heffe zyn aengezigt op v, ee geve u vrede! Amen.
P 5 HET



*34
HET FORMULIER,
welk gebruikt wordt by de inzegening der
P B. E D I K A NTEJX.
Kom, x. eliefden in den Heere Jezus Christus ! v3r dewyl niemand zonder het geloof kan zalig worden; niemand kan gelooven, tenzy by't Euangelium gehoord hebbe; niemand kan het Euangelium hooren, tenzy hetzelve rca i5. gepredikt worde ; niemand kan prediken, tenzy hy gezonden worde : zoo zyn wy . fchuldig den allerhoogften Godt altyd , in den naem van onzen Heere Jezus Christus, watth.xi.vurig te bidden, cn aen te roepen, dat hy, l«k.Sx. -.als de Heer des oogstcs, getrouwe arbeiders Kum. ""in zynen oogst zende, en zyne Gemeente xxvu.i:.vcrleene bekwame Herders en Lceraers, j7Res' b opdat dezelve niet zy gelyk fchapen zonder if.iv.i=.Herder; maer dat tot het werk des ambts, de Heiligen toegericht, en het ligchaem van |ezus Christus gefticht en gebouwd worde,
Dewyl ook in dezen tyd God de Heer door middelen met ons handelt, zoo zyn de Voorftandcrs van dc Gemeenten fchuldig, zorg te dragen, dat het leerambt wel beftèld, en bevolen worde aen getrouwe Getuigen, die bekwaem zyn anderen te leeren.
Achtervolgende zulks is tot het leerambt ordenlyk beroepen deze tegenwoordige godvrcezende Broeder N. N. en zyn wy verzocht, denzelven tot zoodanig ambt te ordineren en te bevestigen. Om nu zulk christelyk verzoek te voldoen, zyn wy tegenwoordig vergaderd, zullen in den naem, en voor het aengezigt des Allerhoogften , onzen tegenwoordigen heven Broeder het kostelyk werk des leerambts opdragen , en hem in zoodanige bediening bevestigen. Doch , op dat alles naer behoor



van de inzegening der Predikanten. au
hooren.moge gefchieden, zoozullcn wy eerst den goedcrtierenen Godt van grond des. harten, in den naem van Jezus Christus oodmoedig bidden en fpreken: Q Almagtige, eeuwige God.'wy bidden u van ganfcher harten, wil ons in deze uur meeuwen h. ■ Gegst verlichten, en door den zeiven ver/Ier ken, opdat wy deze tegenwoordige handeling ,die in uwen eigen naem van ons gefchiedt, verrichten mogen , met behoorlyke aendacht en eerbiedigheid. Geef, o Heer / dat onze tegen* woordige Broeder bedenke, dat hy van U zeiven door ons , als middelperfonen, in 't eer waer dige leerambt wordt ~ ingezet: dat ook. de Ledematen der Gemeente te N. den zeiven als uw' Bode ontvangen. Befiuur , genadig» Vader! alles alzoo, dat het ftrekke tot grootmaking van uwen heiligen naem,tot opbouwing van uwe duur gekochte Gemeente, en tot veler menfchen eeuwige zaligheid , door Jezus Christus, onzen Heer! Amen.
Hierop zultgy, lieve Broeder! gelieven aen te hooren zekere fpreuken des godlyken wpords, handelende yan 't heilige predikambt. °
Alzoo ftaet gefchreven Joh. XX. Jezus fprak tot zyne Jongeren : Vrede zy met »,• Joh. xx. gelyk als my ae Vader gezonden heeft, alzoo11' zend ik u. En toen hy dat zeide , blies hy ze aen en fprak tot hen : ontvangt den heiligen Geest; wien gy de zonden vergeeft, dim zyn ze vergeven* en wiengv ze behoudt, dien zynze behouden. Matth. XX VUL openbaert zich de1*"*Heer Jezus Christus,na zyne verryzenis, in XXVUI" Galilea op eenen berg, en tredende tot zyne Apostelen, fprak hy tot hen: My is gegevenv"s 18 • alle geweld in hemel en op aerde; daerom19' gaet henen en leert alle volken, en doopt ze in den naem des Vaders , en des Zoons , en des heiligen Geestesf en leert ze houden al mt ik u bevolen heb. Handl. XX. ontbiedt**!, xx
Pau-3*"
alle geweld in hemel en ot> aarde- JZem™19'
[gaet henen en leert alle volken, en doopt ze \in den naem des Vaders . en dm



a3c> Het Formulier
Paulus de Oudften van de Gemeente te Efefus naer Mileten, en doet aen hen dezte vermaning: Hebt acht op w zehen, en op de ganfche Kudde, ónder 'welke u de h._ Geest gezet heeft tot Bisfchoppen, om te weiden ds Gemeente Gods , welke hy door zyn eigen bloed verworven heeft. Tit. I. worden de eigenfchappcn der Leeraren alzoo befchre-
Tit. i. 7. yen: Een BisJ'chop moet onberispelyk\ zyn , als een huishouder Gods , niet eigenzinnig; niet toornig -, geen wynzuipcr■', niet bytig ± geen oneeriyke handte'ering dryvende ; maer herbergzaem , goedertieren, tuchtig ,regtveerdig , ''heilig , kitisch: en houde vast aen woerd, dat gewis is «n leeren kan, opdat hy magtig zy om te vermanen, door de heilzame leer, en te .be/lrsffen de tegen/prekers. In den eerften brief in 't V kapittel doet de apostel Petrus aen de Leeraers deze vermaning:
ir«.v. i-tFeidt de kudde van Christus, 'die u bevolen is , en ziet ep haer s . niet gedwongen , maer goedwillig , "niet- om- Jchandelyk gewins wille,
yers. i>t-maer rem grend des harten^ niet als die over V volk hecr/ciien , maer wordt voorbeelden der kudde: zoo zult gy, als "de Aertsherder verfchxnen zal, de onverwelkelyke kroon der cere ontvangen.
By den Profeet Ezechiel in 't XXXIII kapittel, hebben de Leeraers een ernftige
Ezech. waerfchouwing: Gy Menfchenkind.' ik heb u
xxxni. tot eeR v.ac/}ter ge~et over het huis Israël. Als
" ' ik'nu tot den godloozen zegge: Gy Godlooze.'' moet den dood fterven; en gy zegt hem zulks niet, op dat de godlooze zich laet waerfchouwen voor zyn wezen; zoo zal evenwel de godIdoze , etn ziét godloozen wezens wille , jlerven : maer Zyn bloed wil ik van uwe hand eifchen.
nis p. j,faer -a/s 0 den godloozen voor zyn wezen waerfchouwt, dat hy zich daer van bekeere, en dat hy zich niet wil bekeeren , zoo zal hy om zvns godhyzen wezens wille jlerven, en gy hebt uwe ztel gered. *J Meer



Tan dc inzegening der Predikanten. 237 Meer fpreuken by te brengen is onnoodig: uit de verhaelden hebt gy driederlei tc mcrlccn *
Ten eerften: dat gy bekent, dat gy in uw ambt van God zeiven wordt ingezet: want Christus heeft niet alleen uitgezonden de Apostelen, maer geeft ook nog Herders en A.£t xx. Leeraers: en de Leeraers te Efèfus, door"menfchen beroepen, worden verklaerd over de Gemeente gezet te zyn door den h. Geest. Zoo zult gy dan zyn Gods Huishouder, gy zult zyn een Dienaer van Christus, een Wachter van den Heer befteld.
Ten tweeden, dat gy bekent , wat uw ambtsbediening zal wezen; te weten, Gods woord prediken, en dc h. Sakramenten bedienen, opzicht hebben op de Gemeente ,,lTil»leeren die dc leer van nooden hebben, ver-capav.»; troosten die vertroosting van nooden hebben , beftrafien die ftrafwaerdig zyn in leer of in leven. Gy zult vast houden aen 't"r"-i-0i woord Gods, dat gewis, is: gy zult uwen ambtsdienst goedwillig, van hartengrond doen : gy zult yverig zyn:- gy zult u voor een ergerlyk leven wachten, onftraffelyk zyn , en een voorbeeld der Gemeente worden.
Ten derden, dat gy bekent , wat uwe belooning wezen zal : te weten , geen grooten rykdom ; want zulks by het leerambt te zoeken, of het zelve om Ichandelyk. gewin te hegeren , dat was onregt: maer, uwe belooning zult gy verwachten van den Aerdsberder Jezus Christus, die op den*cor. x. dag zyner openbaringe u de onverwelklyke»»eerekrooh zal opzetten , -en u, ncrFens^ andere getrouwe Leeraers , laten blinkenApoc. m: als des hemels glans, en ais de iterren ecu-1»wiglyk. Doch zulks alles met dit beding, van" * indien gy getrouw zyt: want zoo gy in hetjerem. werk des Heeren traeg,, of ontrouw waert ,.-<LVlU-
dan °'



33? Het 'Formulier
dan zoude de vloek over u komen. Wy verwachten van u getrouwigheid ; ert daerom, tot meerder verzekering van uw' oprechtigheid, zoo zult gy tegenwoordig voor het aengezigt Gods uwe verklaring doen, op de navolgende vragen.
Ten eerften , vraeg ik u, Óf gy de profetifche cn apostolifche fchriften des ouden en nieuwen Testaments bekent te wezen van God ingegeven; en of gy gelooft, dat dezelven zyn de eenige en vaste regelmaet, naer welke men van alle leer behoort te oordeelen ?
Ten tweeden, vraeg ik u, of gy de drie algemeene Symbola, het apoliolifche, nicenifche , en athanaftaenfohe■-, houdt te wezen godzalige en welgegronde belydenisfen des geloofs,en dien volgens dé leer, in dezelve uitgedrukt, van harten aenneemt, ook verwerpt alle ketteryen en leeringen,die tegen dezelve aengaen, of tot eenige tyden in de Kerk zyn ingefchoven ?
Ten derden, vraeg ik u, of gy oordeelt, dat de leer, begrepen in d'onveranderde Confeifie van Augsburg, Anno 1530. aen den KeizerCaroltts V. overgeleverd, in derzelver Apologiejin de fmalkaldifche Artikelen, in beide Catechismusfen van Lutherus \ en in het christelyke Corcordien-boek* met Gods heilig woord overeenkome: of gy dezelve van harten zyt toegedaen , en een afkeer hebt van alle dwalingen, die in zoodanige fchriften verworpen worden?
Ten vierden* vraeg ik u, of gy de reine leer, die ons in de h. fchrift voorgefteld, en herhaeld is in de voornoemde fchriften , waer aen zich onze Kerken verbinden, uwen toehoorers getrouwelyk wilt voordragen , en dezelve ernftiglyk waerfchouwen voor alle valfche meeningen en ketteryen, welken ftryden tegen de h. fchrift, en tegen
de



van de inzegening der Predikanten. m de belydenis des Geloofs, by onze Kerken aengenomen ?
Ten vyf den, vraeg ik u, of gy ook de by ons aengenomen Kerkeordening en Cere momen wilt onderhouden, en in dezelven niets hgtvaerdiglyk, en zonder gemeene goedvinding veranderen ?
Jen zesden , vraeg ik u , of gy ook uwe ambtsbediening .getrouw waernemen wilt u tot een onftraffelyk leven bevlytigen, u Hellen tot een voorbeeld der Gemeente en uwe leer vertieren met een eerbaer, 'oprecht, en godzalig leven ?
Jen zevenden, vraeg ik u, wanneer het gebeurde, dat gy u ,('t welk God verhoede) in leer, of 111 leven te buiten gingt. of ffv u ook der kerkelyke Cenfuur glern wik onderwerpen, en u niet.ftellen tegen het .geen , dat u de Kerkeraed, of het algemeen Mimfteruim zoude opleggen ?
Ten laetften, vraeg ik, of gy al het geen, dat gy egenwoordig op de vSorgeftelde vragen hebt geandwoord, met goede bedachtzaemheid, oprechtelyk, en"zonder ecni4 geveinsdheid hebt gefproken, aentnerkende! dat God, van wien deze Gemeente u bevolen wordt, zelf tegenwoordig is, dat hy we verklaring en belofte hoon ,'uw hart en nieren doorgrondt, en een geftreng Regter is van alle valschheid en bedriegelykheid?
Volgens deze verklaring en belofte,welke gy hier mede oprechtelyk, als voor 't \TTï£ hGod* V^n hebt, zullen wy u nu tot het heilig predikambt inzegenen
SSSiSfr n? gClyk Wy ,ezen> ^afde apostolifche Gemeente over haare Kerke-
dienaers God vurig heeft aengeroepen
1L ^eve5tl«d geworden : foo zullen wy, dwelve apostolifche manier onderhoudende,



240 Het Formulier
dende, van grond des harten in den naem van Jezus Christus bidden, en fpreken:
Oalmagtige, eeuwige God.!gy die de HEER des oog/les zyt.' die getrouwe arbeiders in den oogst "der christelyke Kerke uitzendt.' die dotr uwen Zoon Jezus Christus der Gemeente Herders en ' Leeraers verleent , en dezelven bekwaem maekt, om het ambt des nieuwen Testaments te voeren , door uwen h.^ Geest! wy bidden u van ganfeher harten, wilt dezen onzen Broeder, dien gy tot het leerambt verordineerd en beroepen hebt , uwen h. Geest rykelyk mededeelen, hem door denzelven verlichten , leiden en ver/Ier ken, opdat hy hes hoogwaerdig leerambt, 'als een koslelyk werk, met alle godvreezendheid aenvaerde, en het zelve met een regt ver/land en eenen varigen yver vruchtbaerlyk uitrichte, dat hy uw woord rein fredike , de h. Sakramenten, naerdeinftelling van Jezus Christus onvervalscht bediene, dat hy zorgvuldige cpzigt neme op alle ledematen van de Gemeente, hem aenbevolen zynde, dal hy onftraffèlyk leve , en een voorbeeld der geloovigen zy , opdat alzoo uw Naem worde geheiligd, en uw Ryk worde vergroot, dat gebouwd en verbeterd worden die genen , die de euangelifche waerheid hebben bekend en aengenomen: dat ook die, welken nog vervreemd zyn van de regtzinnige leer en ware godzaligheid, door zynen dienst mogen gewonnen worden, en alzoo met ons komen tot de zalige gemeenfehap van onzen Heere Jezus Christus, in wiens naem wy u aenroepen, en [preken : Onze Vader, &c
Nu is 't tyd ,dat wy komen tot de oplegging der handen, welke een oude manier van doen is, beide in 't oude en nieuwe Testament: doch opdat openbaer moge worden , en gy beter bedenken moogt, waer op wy met dezelve, zien j zoo zal ik
de



van de inzegening dor Predikanten. 041
de beduiding van het opleggen, der-banden kortelyk verklaren.
Door de oplegging der banden wordt beteekend vierderlei :r.
Ten eerften, zoo wordt u, lieve Broeder! door 't opleggen der handen indachtig gemaekt , dat gy tot het leerambt van God •uitgezonderd en verordineerd zyt.
Wanneer eertyds'eenige osferi 'of fchapen tot de offeranden werden verkoren , zoo werd hun de hand op 't hoofd gelegd', alzoo worden ook u de handen opgelegd, om aen te wyzen , dat gy van God uitgezonderd, verkoren , en verordineerd zyt , om de Gemeente van Jezus Christus met de verkondiging des woords en bediening der h.
; Sakramenten te weiden.
Ten -weden, zoo weet , lieve Broeder !
: dat door deze oplegging der handen u een
I :groote last wordt opgeladen. H Wordt
1 in de wereld ligt geacht, en daer zyn eenigen , die 't leerambt zonder achterdenken 'aenvaerden: maer gelyk de handen, op 't hoofd liggende, zwaer zyn, alzoo is het leerambt een last , vol van bezwarenis en moeite; hierom fchryft Paulus 2 Kwint. a. Wte is daer toe bekwaem ?
Ten derden, zoo wordt gy , lieve Broeder ! door de oplegging der handen verzekerd dat God u met zyn genadehand verfterken, u noodzakelyke gaven verleenen, ook de hand over u houden, en u befcher-
I men zal tegen allen, die zich-tegen u zetten. '1 >n vierden, wordt gy ook, lieve Broeder ! door de oplegging der handen ge-
; waerfchouwd, dat gy u zult wachten voor alle nalatigheid en ontrouw. De handen , op 't hoofd liggende, zyn zwaer: maer nog veel zwarer zoude de hand des
; toornigen Gods op u zyn, indien gy zoudt Q ver-



Jtjfi, Het Formulier
verzuimen , of verftrooijen de Gemeente, welke God zoo duur gekocht, en met zyn eigen bloed verworven heeft. Gy waekt over de zielen uwer toehoorers, en zult daer van moeten rekenfchap geven; zyt gy nalatig of ontrouw , zoo zal de Heer deiverlorenen bloed van uwe handen eifchen.
Op zoodanige manier dan leggen wy u, lieve Broeder! de handen op, roepen daer by met ons ganfche hart den naem des Heeren aen, en fpreken:
r\ Vader des lichts! van wien alle goede en alle volkomen gave komt, by wien geen afwisfeling des lichts en der duisternis is : wy bidden u van ganfehen harte , wil dezen iegenwoordigen. Broeder , dien gy door de hand vws raeds tot het leerambt uitgezonderd, beroepen , en opgeladen hebt den last van deszelfs ambtsbediening , met uw geweldige hand leiden , verkerken en bewaren , dat hy alle zyne ambtsbedieningen moge uitrichten , tot grootmaking uws naems , tot opbouwing der Gemeente , en veler menfchen zaligheid, door Jezus Christus, uwen eeniggeboren lieven Zoon, onzen Heer! Amen!
Zoo bevelen wy u nu , lieve Broeder! aen uwe christelyke Gemeente, in welke gy beroepen zyt: zie toe, en heb acht op u zeiven , en op de Gemeente, over welke God u als een Bisfchop en Opziener gefteld heeft: waek over de zielen der Christenen, en gedenk, eens rekenfchap daer van te moeten geven.
Laten wy nu den lieven God loven en danken, ook om vermeerdering zyner godlyke genade aenroepen, en, van grond des harten biddende, fpreken:
Tpeuwige God, bermhartige Vader ! wy danken u van harte , dat gy door de ganfche wereld u eene Kerk vergadert, en
dezelve



van de inzegening der Predikanten. 34}
dezelve onderhoudt; hebt ook inzonderheid in deze Landen uw rtglzinnige Gemeente geplant , en tot hier toe vaderlyk befchermd: gelooft moet gy zyn, O Heer! dat gy dezen onzen lieven Broeder tot eenen Medearbeider in uwe Gemeente uitgezonderd, en alzoo de Gemeente bezorgd hebt. Wy bidden u, 0 God', wil des duivels listige aenflagen verfoor-en, waer mede hy uwe Gemeente zoekt te verdrukken! Bewaer ons voor vervolging! Befcherm ons voor vervalfching der leere en der h. Sakramenten l Keer alle epikurifche verachting uws naems af.' Help, Heer! dat uw woord zuiver gepredikt , en de fakramenten regt bediend worden ! doe ons de deur des woords open , opdat wy veel aendachtige en yverigi Christenen mogen hebben ! Heer', wees dezen onzen Broeder en Medearbeider inzonderheid genadig ! bewaer zynen ingang, vorder het werk zyner handen ! Sta ons Heer ! al te stomen by, opdat wy getrouwe Huishouders in uw huis mogen bevonden worden , en ons. en onze toehoor er s zalig maken, door 't verdienst van uwen lieven Zoon, Jezus Christus! Amen !
Laten wy hart en item verheffen, en metprxxvn. eikanderen zingen den 67. pfalm: d\rfgoedel> God fchenk ons genaê , en zynen dierbren zegen; enz.
Ontvangt den zegen des Heeren :
De HEER zegene u en behoede u! Desam.vu HEER late zyn aengezigt lichten over u, e»vers 24. zy u genadig! De HEER ver heffe zyn gezigt op u, en geve u vrede 1 Amen. 2H
Q * HET



*44
HET FORMULIER,
Welk gebruikt wordt by de verkiezing, afdanking en inzegening der
OÜBERLINGEN^OIAKONEN.
De genade van enzen Heere Jezus Christus, de liefde Geds, en de gemeenfchap des h. Geestes, zy met ons^allen! Amen.
Geliefden en Aendachtigen in Christus! zeer wel vermaent d'Apostel Paulus ï Kotint. i Kor- XIV. dat men 't in dc Gemeente van xiv. 40. jezus Christus eerJyk en ordelyk zal latea coegaen.
Om goede order te onderhouden, hebben de heilige Apostelen zelf in d'eerfte Kerk, Aft. vi. nevens de genen die aen het woord en de t'^i\ leer arbeiden , ook eenige andere Oudften \7,im' 'en'Voorftanders verkoren, daer beneven èenige Diakonen , welken de handreiking aen de Armen hebben waergenomen, als te zien is FT. 1 Tinn F.
Overmids wy ons dan verpligt bevinden, onze Gemeente te (lichten en te bouwen , en alles alzoo te ordineren, dat de zuivere verkondiging des godlyken woords, en het oprecht gebruik den. h„ Sakramenten , by ons door de godlyke genade onderhouden, en op onze nakomelingen voortgeplant mogen worden : zoó wordt deze loflyke apostolifche manier by ons ook gevolgd., dat ncyéns de Predikanten, gedeputeerde f»isiï',- Ouderlingen, of Voorftanders, als ook Diakonen'of verzorgers van dé Armen gefteld worden.
Maer op dat zoodanigen Voorftanders ©n Diakonen de arbeid %n last niet te zwaer vallen, zoo plegen jaerlyks eenigen van de gedeputeerde Ouderlingen en Diakonen af te gaen , in welker plaets weder anderen verkoren worden; tot volbrenging van dit T 3 H § 9 chrisa



van de verkiezing der Ouderlingen en Diakonen. 245 ehristelyk- werk'ayh wy tegenwoordig vergaderd : maer nademael wy daer toe de genade Gods hooglyk van doen hebben, zoo willen wy den getrouwen God daerom bidden en aenroepen , van grond onzes harten fpre->. kende: 1
f\ Almagtige , 'eeuwige God, bermhartige, ^ hemelfche Vader! die u hier op aerde eene Kerk en Gemeente vergadert, van welke gy hier en hier namaels witt 'Jekend, geëerd en geprezen worden. Wy danken u, dat gy ons de zuivere verkondiging des godlyken woords, en het oprecht gebruik der' h. Sakramenten verleend, en tot hier toe by' ons onderhouden hebt. IVy bidden u in den naem van JezusChristus , uwen 'eeniggeboren lieven Zoon , wil ons toch voor alle vervalfching der leere en Sakramenten bewaren, 't geen gy ons verleend hebt, by ons- laten blyven, en op onze nakomelingen brengen.' wil alle aenflagen des Satans 'en der msnfchen , die de opbouwing van uwe christelyke Gemeente zoeken te verhinderen , afkeer en en te niet maken l verwek getrouwe Kerkedienaers , die van harten u en. uwe Gemeente beminnen, dezelve zoeken te behouden, en te verbeteren. HEER.' wy roepen u aen ! wil te dezer uure met ons zyn in de verkiezing van 'Ksrkedieneters, en ons door uwen h. Geest regeren , dat wy zoodanige mannen mogen verkiezen , die zichde moeite en den arbeid niet laten verdrieten , maer uws godlyken naems eer, de verbetering der Gemeente, en hunner naesten zaligheid yverig zoeken! wil ons zulks verkenen, 0 hemelfche Vader! om Christus wil, die ons bevolen heeft aldus te bidden: Onze Vader, &c.
M:lt.VJ.
VERKIEZING. '3'.I0,ir*
Lieve Broeders in den Heere Jezus Christus ! nu is 't tyd, dat wy in den naem des Heeren de verkiezing van nieuwe Q S Ker-



24é Het Formulier,
Kerkedienaers by de handnemen. Maer eer dat wy zulks doen,zullen wy UL. voorlezen eenige fpreuken uit Gods woord, waer uit men leeren kan, hoedanige Perfonen tot den kerkedienst behooren gebruikt te worden.
Exod. In het tweede boek van Mofes in 't agt-
xvui.si tiende kap. fpreekt Jethro tot Mofes: Ziet om onder al hit Volk naer redelyke He Jen , die God vreezen , die waeraehtig , en der gierigheid vyand zyn; zet die over hen.
x&.vi. 3. in 't werkboek der Apostelen in 't zesde kapittel, fpreken de Apostelen tot de Gemeente: Lieve Broeders! ziet onder u naer zeven Mannen , die een goed gerucht hebben a en vol des heiligen Geestes en der wysheid zyn , welken men betlellen moge tot deze nooddruft.
iTim.tii. In den eerften brief aen Timotheus in 't derde kap. fchryft Paulus: De Dienaers zulten wezen eerlyk , niet tweetongig, geen wynzuipers .geen oneer lyke handteering dry ven ; die de verborgenheid des geloofs in een rein geweten hebben: desgelyks hunne vrouwen zullen zyn, eer ly ken, geene lasteraresfen, nuchter en, getrouw in alle dingen: laet een iegelyk der dienaers zyn eener vrouwe man, die hunne kinderen wel voor ftaen, en hunne eigen huizen.
Dit zyn drie Tekften, genomen uit Gods heilig woord , waer in ons voorgcfteld worden drie eigenfehappen , welken zy behooren aen zich te hebben, die tot den kerkedienst zullen mogen verkoren en gebruikt worden.
De eerfte eigenflhap is , dat de kerkedienaers èerlyke lieden moeten zyn; want aldus fpreekt Jethro tot Mofes: Ziet om naer redelyke Lieden, die waeraehtig. en der gierigheid vyand zvn. Van gelyken fpreken de Apostelen tot de Gemeente : Ziet om naer mannen, die een goed gerucht hebben. En Paulus vereischt, dat de Dienaers zullen zyn eerjk, geen wynzuipers, geen oneerlykt handteering dry ven , dat ze niet meer dan een
huis-



van de verkiezing der Ouderlingen en Diakonen. 2+7
hutsvrouw zullen hebben, dat ze hunne eigen huizen wel zullen voo-ftaen
In alle deze plaetfen wordt vereischt, dat Kerkedicnaers eerlyke lieden zullen, wezen; het zelve is ook hoog noodig: want met lieden, die in een kwaed gerucht ftaen, heeft niemand gaern te doen,, en zouden door zoodanige Voorftanders velen van de Gemeente afkeerig gemaekt worden: daer integendeel, indien de Kerkedicnaers eerlyke lieden zyn, die een goed getuigenis hebben, anderen oorzaek nemen , om van de Gemeente een goed gevoelen te hebben, zich tot dezelve tc voegen, en daerby te blyven. . .
De tweede eigenfchap , die van Kerkedienaers vereischt wordt, is, dat zy moeten zyn godvreezende lieden. Iemand kan wel voor de wereld een eerlyk man wezen, by wien nogthands dc ware Godsvrees niet is. maer van een Kerkedienagr wordt beide vereischt, dat hy eerlyk en godvreezend zy.
Dit is 't, dat Jethro tot Mofes gefproken heeft: Ziet om naer redelyke lieden, die God vreezen; dit is 't, dat de Apostelen de Gemeente hebben voorgefteld: Ziet om naer mannen, die een goed gerucht hebben , en des h Geestes vol zyn; dit is 't, dat Paülus onslTjm<m. heeft voorgefchreven: De Dienaers zullens. de verborgenheid des geloofs bewaren in een rein geweten.
Tot de godvreezendheid behoort, dat men Gods woord vlytig hoore, dat men aen Christus gelooye, het geloof met goede werken bewyze, dat men den naem Gods, aenroepe , love en danke , des Heeren avondmael dikwyls gebruike, dat men oodmoedig zy, vriendelyk, vreedzaem, kuisch, fober , goeddadig jegens de armen , en diergelyke. Dit behooren Kerkedienaeri Q 4 aen



24* Het Fortmilier
aen zich te hebben, opdat ze anderen met hun exempel voorlichten.
De derde eigènfcïïap is, dat dé Kerkedienaers moeten zyn, wyze, verftandige lieden. Iemand kan wel een onopfpraeklyk eerlyk man wezen, ook daer by godvreezend, en nogthands de verftandigfte niet zyn: maer van Kerkedienaers wordt vereischt, dat ze eerlyk, dat ze godvreezénd, en ook verftandig zyn.
Zulks zien wy uit de apostolifche voorftelling, die vereischte, dat men zoude ' emzien naer lieden, die vol wysheid waren. Zulks heeft ook zyne openbare redenen; want die tot den kerkedienst worden verkoren , worden daer toe verkoren, dat ze anderen zullen voorftaeh; maer zulks kan zonder verhand en wysheid niet gefchieden: wien verftand en wysheid ontbreken, die heeft "noodig , dat anderen hem raden en voor ftaen , maer hy kan anderen niet voorftaen, of regeren.
Uit het geen voorgefteld is, hebt Gyl. verftaen, welke mannen tot den kerkedienst behooren verkoren en gebruikt te worden : dat wy zulken mogen vinden, daer toe wil ons de getrouwe God , die vóór zyne Gemeente zelf vlytig zorg draegt, zyne genade verlecnen!
Achtervolgens ons gebruik , zyn voorgefteld vier mannen, van welken twee zullen verkoren worden tot Ouderlingen, of gedeputeerde Voorftanders.
Nog worden voorgefteld zes andere mannen, uit welken drie zullen gekoren worden tot Diakonen , of Bezorgers der Armen.
Tot' gedeputeerde Voorftanders worden voorgefteld A^. N.
Tot Diakonen worden voorgefteld N. N.
Deze



yan de verkiezing der Ouderlingen en Diakonen. 24$
Deze mannen worden UL. voorgefteld, en houden wy dezelven allen en een iegelyk bekwaem tot den kerkedienst.
Wy verzoeken, dat de genen, die uit de voorgeftclde mannen zullen verkoren worden , zich gelieven goedwillig , zonder weigering, te laten vinden.
[Hier na worden de ftemmen ordelyk gegeven, en die de meeste ftemmen hebben, worden opgelezen J
Ontvangt hierop den zegen des Heeren:
De Heer zegene u, en behoede u'. De Heernam.vi. late zyn aengezigt Zichten over u , en zy avers 34. genadig ! De Heer ver heffe zyn vriem/e!yk^"ss *|aengezigt over u , en geve u zynen vrede! " Amen !
AFDANKING.
Lieve Vrienden en Broeders in den Heer Jezus Christus ! wy hebben te voren gezegd , dat by onze Gemeente gebruikelyk is, dat jaerlyks eenigen van de gedeputeerde Voorftanders , als ook eenigen der Diakonen van hunne ambtsbediening afgaen: dienvolgende zullen ten dezen tyd van 't ambt der Gedeputeerden afgaen ~N. N en van 't ambt der Diakonen zullen afgaen /V AT. welken verzogt worden, zich hier te vertegenwoordigen.
[De afgaend e Ouderlingen en Diakonen zich voor de tafel gefteld hebbende, worden van den Predikant aengefpioken met deze woorden:] Lieve Broeders in den Heere Jezus Christus ! gy zyt nu twee jaren by ons in kerkedienst geweest, en hebt de Gemeente en den armen voorgeftaen. Hoewel nu geen twyfel is, of gy hebt alles met een' oprechten yver,en ter goeder trouw,naer vermoei 5 gen



=5ö Het Formulier
gen verricht, zoo zult gy u nogthands voor God niet beroemen;, maer uwe zwakheid en onvolkomenheid bekennende, den Heer bidden om vergeving der verborgen gebreken. De bediening der Gemeente en armen is van u niet zonder moeite en verzuim van uwe eigen neering gefchied: maer God is niet onregtvaerdig, dat hy vergeten zoude uw werk en den arbeid der liefde, dien oy hier door bewezen hebt aen zyn'naem; daerom zal hy u ook 't geringfte niet onbeloond laten, hy zal u in het tydelylte zoo veel te rykelyker zegenen , en ten uiterften dage za! Christus u als getrouwe knegten roemen; wat den miniten gefchied is, zal hy verklaren hem zeiven gefchied te zyn , en u deelachtig maken zyner eeuwige vreugde waer u alles wel zal vergolden worden.0
In den naem van onze ganfche christelyke Gemeente bedank ik UL. hier mede voor uwen getrouwen dienst , ook voor alle moeite en zorg by u daer in aengewend; daer benevens verzoekende , dat het UL voortaen believe, u willig te vertoonen, indien men uwen raed of uwe hulp zal van nooden hebben : zulks zyt gy van Gods wege fchuldig te doen; wy twyfelen niet, of het zal van UL ook gefchieden.
De HEER. beware uwen uitgang en ingan<r, van nu aen tot in eeuwigheid! Amen. *
INZEGENING.
De christelyke Gemeente wordt bekend gemaekt, dat tot Ouderlingen verkoren zyn de broederen N. IV., en tot Diakonen de broederen N. N.,- welke verkoren broederen verzocht worden zich alhier te vertegenwoordigen.
Lieve Broeders in Jezus Christus ! wy weten zeer wel, dat 'er geen van u
air



van dc inzegening der Ouderlingen en Diakonen. sgt allen is, die zich niet zoude willen ontfchuldigen , het ambt van den kerkedienst aen te nemen: maer overmids de gelegenheid en nood van onze Gemeente vereifchen, dat 'er Kerkedienaers moeten zyn, gylieden ook ordelyk tot den kerkedienst verkoren zyf, zoo zyt gy fchuldig te volgen, en zult niet twyfelen, of God de HEER zal u in den zeiven getrouwelyk byftacn.
En opdat Gylieden in uwe bediening ordelyk bevestigd moogt worden , zult Gylieden op de navolgende vragen andwoorden.
Ten eerften, vraeg ik u, in den naem Gods, en van wege deze Gemeente, of gylieden ook van harte gelooft, dat de profetifche en apostolifche boeken in zich begrypen het eenig woord Gods, en al 't geen ons tot het christendom te weten, te gelooven, cn te doen van nooden is? Andwoordt, Ja
Ten tweeden , vraeg ik u , of gylieden bekent, dat de leer , welke volgens de onveranderde Cnnfesfie van Augsburg in deze onze Gemeente geleerd wordt, met Gods h. woord over een kome, of gy dezelve leer van harte toegedaen zyt, daer by gedenkt teblyven, dezelve naer vermogen by deze onze Gemeente te onderhouden, en op de nakomelingen voort te planten ?
Andwoordt, Ja.
Ten derden, vraeg ik u, of gylieden ook de Predikanten en Dienaren dezer Kerke, met raed en daed wilt byftaen, en voor de Armen vlytig zorg dragen , de ordinantiën helpen onderhouden , welken by onze Gemeente aengenomen zyn, of nog aengenomen mogten worden, en in 't gemeen, met een christelyk leven en wandel, de Gemeente ftichten en verbeteren ?
And-



2$s. Hét Formulier
Andwoordt, Ja. Als gy nu, lieve Broeders in den Heere Jezus Christus! dit alles belooft, zoo zult gy evenwel weten , dat het in uw' eigen krachten niet ftaet, uwe bediening te voldoen: daerom gelyk wy lezen, dat de lieve Apostelen over hunne Kerkedienaers Godt aengeroepen, ook dezelven met oplegging der handen bevestigd hebben, alzoo zullen wy deze apostolifche manier ook onderhouden en volgen.
Laten wy derhalve onzen God van grond des harten bidden, en fpreken :
Jak.1.17.0 Allerhoog/ie God, bermhartige hemelfche ^ Vader! die de Vader .des lichts zyt, by welken geene verandering des lichts en der duisternis is , van wien alle goede, en alle *om. ^ volkomen gaven nederwaerds komen. O Jezus joh.'i'u.' Christus! gy eigen en eeniggeboren Zoon uws l6 ' Vtders.' gy , die gefield zyt tot een Hoefd Ef 1.13 der GemeenH; gy, die zyt opgevaren in de lap. iv. hoogte , en hebt gaven voor de 'menfchen ontlup.v «i.vangen ! O heilige Geestl die maer één Geest riaim zyt, maer hebt menigerlei gaven , en deelt lx vut. dezelven uit naer uw godlyk welbehagen. Wy iï.u' % bidden u, 0 Drie'é enige God! wil toch deze Rom.Mi.Wtf tegenwoordige Dienaers tot hunnen dienst 6„ en ambtsverrichting bekwaem maken ! wil ze * or' 'vervullen met verftand, met christelyke voorEt.iv.iz.zigtigheid, met liefde en yver, op dat ze uws naems eer bevorderen, het ligchaem van Jezus Christus bouwen , en zich als getrouwe Huis* houders in uw huis bewyzen , ook zich in alles alzoo betoonen, dat ze u eeuwig mogen dienen in het nieuwe Jeruzalem , waer ons de plaets bereid is, door onzen Heer Jezus Christus, xo 11 ii.die ons bevolen heeft te bidden en te fpreken: 'Onze Vader, &c.
Aen de verhooring onzes gebeds willen wy niet twyfelen: en daerom u verder
den



van de inzegening der Ouderlingen en Diakonen. 253 den kerkedienst met oplegging der handen opdragen.
[By de oplegging der handen wordt
gefproken, als volgt:] De bermhartige Go-d en Vader, die u door ens tot den dienst van zyne Gemeente beroepen heeft, wil u door Christus zynen Zoon in de gtmeenfehap des h. Gtestes', met zyne gaven uitrusten, vervullen en verfterken., dat gy uwen dienst getrouwelyk en vruchibaerlyk moogt uitrichten , ter eerê zynes h. naems , tot opbouwing dexir Gemeente, en tot veter menfchen zaligheid l Amen.
[Na de oplegging der handen, worden
de nieuwe Kerkedienaers aengefpro-
ken,'als volgt:] Hier mede zyt gy, lieve Broeders in den Heere Jezus Christus! tot uwen kerkedienst beroepen en bevestigd : en alhoewel zulks door menfchen gefchiedt , zult gylieden nogthands völkomelyk weten, en vastelyk daer voor houden , dat gylieden in zoodanigen kerkedienst door hooge Magt ingefteld zyt. Van de Oudften der Gemeente te Efefen, door menfchen verkoren,, verklaert Paulus in't werkboek der Apos-Aa. ss. telen in 't.XX kapittel, dat de h. Geest hen over de Gemeente, om opzigt te hebben, gefield heeft. Even dezelve h. Geest, met God den Vader en den Zoon, zet u ook in den kerkedienst.
De oplegging'der handen is een oude manier , en is gebruikt nog voor de geboorte van Jezus Christus-, als iet, om^.i. 4. God te dienen, uitgezonderd, verordineerd kap. iis. en geheiligd wierd. Dat gylieden dan2*8' ook van God zelf, tot uwen dienst, uitgezonderd', Verordineerd en geheiligd zyt, zult gylieden zoo zeker weten,-zoo zeker . als



454 Het Formulier
als u de handen zyn opgelegd geworden Daerom houdt het daer voor, dat gylieden niet der menfchen , maer Gods Dienaers zyn zult, en hebt dat vertrouwen, dat de gene , die u den last om te dienen heeft opgelegd, u ook door zyne gaven tot uwen dienst bekwaem zal maken : hy zal ook voorts UL. de hand van zyne godlyke kragt over 't hoofd houden, en u met zyne vleugelen bedekken, dat u noch Satan, noch mensch zal hinderen of fchaden kunnen, indien gy het goede zoekt yverig voort te zetten.
Maer, lieve Broeders! ziet Hechts voor u, dat gy uwen kerkedienst zorgvuldig waerneemt, en getrouwelyk uitricht; want zoudt gy in gebreke blyven, de hand des Heeren zoude zwaer over u worden; het verfchrikkelyk woord van Jeremias zoude over Jerem. u komen : Vervloekt zy de gene , die des xlviii. ueeren werk tragelyk doet; dit zoude zonder uitftel volgen op ontrouw of nalatigheid r maer wy betrouwen u wat beters toe, en hopen, dat gy, aenmerkende, hoe de Gemeente, die UL. bevolen wordt, door Gods eigen bloed verworven zy, dezelve immers in geenerlei manier zult verzuimen , maer u veel meer reguleren naer de les, welke Paulus den Kerkedienaers heeft voorgeRom.xn.fchreven , Rom. XII. Heeft iemand een
5 ' zoo geve hy eenvuldig: regeert iemand, zoo zy hy zorgvuldig: oefent iemand bermhartigheid, zoo doe hv 't met goeden wil. In één woord, van een' huishouder wordt vereischt, dat hy getrouw zy ; 't zelve verwacht onze Gemeente , en eischt God van UL. Maer gylieden hebt wederom te verwachten de godlyke vergelding, en de dankbaerheid van de Gemeente: ja dat de Huisheer en overfté \
Bis-



van de inzegening der Ouderlingen en Diakonen. 255 Bisfchop onzer zielen, Jezus Christus, ten jongften dage tot een iegelyk onder u zeggen zal: Gy vrome en getrouwe Knegt! gyiim. zyt over weinig getrouw geweest, ik wiiu over^^v-3** veel zetten; gaet in tot uws Heeren vreugde.
Laten wy ten befluit God voor zyne genade danken , ook voorder om byltand aenroepen, en fpreken:
C\ Almagtige, eeuwige God, bermhartige , ^ hemelfche Vader! wy danken u van grond des harten , dat gy door de ganfche wereld u eene Kerk en Gemeente vergadert, en dezelve onderhoudt: hebt ook inzonderheid in deze Landen, en in deze Stad uwe regtzinnige Gemeente geplant, en laet uw goddelyk woord zuiver prediken , en de h. Sakramenten , naer de inzetting van Christus 3 bedienen. JVy bidden u , 0 God! wil des duivels listige aenflagen verftooren 3 waer mede hy uwe Gemeente zoekt te bezwaren , te verflrooijen, en te onderdrukken! Bewaer ons, Heer! voor vervolging ! behoed ons voor vervalfching der leere en der h. Sakramenten! keer alle epikurifche verachting uws naems 3 en allen godloozen wandel af! Onderhoud ons, 0 Heer! by de zuivere verkondiging uws godtyken woords, en by het oprecht gebruik der h. Sakramenten ! Geef, dat wy veel aendachtige yverige Christenen mogen hebben , die uw godlyk woord voor hunn' hoogften fchat houden, en liever hebben , dan veel duizend ftukken gouds, die van harten aen Christus gehoven , hun geloof door de liefde laten werkzaem zyn, met goede werken bewyzen , en daer by tot aen >t einde volharden. Wil, 0 Heer.' de Predikanten 3 Ouderlingen, Diakonen , en in '/ gemeen alle Ledematen van onze Gemeente, met uwen h. Geest geftadiglyk regeren, onze Gemeente dagelyks vermeer dtr en, en «ns ten laetften overbrengen in
■uw



256 van de inzegening der Ouderlingen en Diakonen,
uw eeuwig Ryk, waer toe gy ons den ingang
bereid hebt , door uwen lieren Zoon onzen
Heer Jezus Christus! Amen Laten wy zingen het 172. Gezang: 0 Bron
van zaligheid en licht.' Ontvangt hier op den zegen des Heeren: Kum. VI. De .. EER zegenen en behoede u ! De HEER veis 54. iaet zyn aengezigt lichten over u , en zy u £22' genadig ! De HEER ver hef e zyn aengezigt * op u, en geve u vrede! Amen.
EINDE.
De Lezer gelieve, onder andere misftellino-en, die mogten voorkomen, dezen te ° verbeteren:
Pfalm 26. vers 3- reg. 6. ftaet jeaenatr! moet zyn
Hegtnaet 1
Gczansr 7Q. vers 4. reg. 6. ftaet finop lees fioimt Geïïnf H vers % re| 2. ftaet «ttortfen/ to^
Gezang 179. vers 6. reg 2. ftaet Wem lees niern g|L|$,b„ve„ aen ito *