VERKLAARING
OVER HET
NIEUWE TESTAMENT
DOOR
CHRISTOPH. AUGUST. HEUMANN,
IN DESZELFS LEEVEN
HOOGLEERAAR DER GODGELEERDHEID, WYSGEERTE , EN GELEERDE GESCHIEDKUNDE , OP DE HOOGE SCHOOL TE GOTTINGEN.
EERSTE DEEL,
Waarin de Gefcbiednis des Heeren, zoo ah die door MJTTHEUS en MARKUS befcbreeven iss befcbouwd en opgehelderd ixordU
Uit het Hoogduitfch vertaald.
Te LEEUWARDEN tn FRJNEKER,
Bij H. A. de CHALMOT en D. ROMAE» MDCCLXXVI.






VOORREDE
^S^r^.N de Voorrede voor myne overzettingli T ^ des Nieuwen Teftaments beloofd hebhen-
^ de' myn£ aantekeninben over. dit ge =
^® \ heel gedeelte des Bybels uit te geeven, zo Godt myn leven rekken , en door het verfterken van myne lighaams- en ziels vermoogcnsy myn voorneemen begunftigen zoude; maake ik, in den naam van Jesus, hier thans een begin mede. t)it is voor my gantfch geen nieuw werk, als hebbende , van myne eerde Academifche Jaaren af, met 't uiterile vermaak en allen yver my toegelegt , om den zin der Heilige Schrift, inzonderheid des Nieuwen Teftaments, na te fpeuren. Ook is het byna ten allen tyde, myn poft gewoed, anderen nu eens dit, dan wederom een ander der Heilige Bybeiboeken te verklaaren. Waarby ik dan fteeds allen mogelyken vlyt aanwendde, om de uitlegkunde geftadig dieper in te zien. Zo dat my, hierdoor, gelegenheid gegccvcn wierdt, vóór meer dan veertig jaaren herwaards, om een groot getal duiftere plaat* zen



ïl VOORREDE.
zen en van het Oude en van het Nieuwe Teftament in byzondere Schriften op te helderen, en uit te geeven.
Het geen ik nu, behalven deeze reeds gedrukte Schriften,in myne zoo langagtervolgde verzameling byééngebracht hebbe, gaa ik thans, op nieuw, met eenfcherp oog na; hetgeen ik, naa deeze nieuwe beproeving goed bevinde, draag ik met alle mogelyke duidelykheid voor. Doch gaa ik teffens myne reeds gedrukte uitleggingen, met eene ftrenge beoordeeling, nogmaals door, verbeterende, wat ik niet genoeg gegrond, of verfterkende, wat ik echt bevinde, met nieuwe bewyzen en ophelderingen. En dit niet alleen, maar ik maak ook nog gebruik van die Schryvers, dewelke naa my over dezelfde plaatzen gefchreeven, en hun werk gemaakt hebben om den zin daarvan te ontdekken. Dewyl nu de overzetting zich moet richten naar de uitlegginge, zo zal men ook in deeze aantekeningen menige verandering en verbetering myner overzettinge vinden. (a)
Niemand zal het, denk ik, mishaagen, dat ik in dit werk ook van myne reeds gedrukte verklaaringen gebruik gemaakt hebbe. Immers was ik verpligt,
ook
(«) Deeze is de rede, waarom men beflooten heeft deeze Overzetting van den Heere Heuman het laatft te vertaalcnen dan van de verbeteringen door den geleerden Schrijver gemaakt, gebruik te maaken.



VOORREDE. in
ook zulken Bybelleezeren te dienen, die de Hoogduitfcbe taal beter, dan de Latynjcbe vcrftaan. En eenige myner Vrienden hebben my onder het oog gebracht, dat, indien ik myne Leezers, by zulke plaatzen, die ik in andere Schriften reeds had verhandeld, na deeze wilde wyzen, zy my geenen dank voor zulk eene aanwyzing fchuldig zyn zouden; nademaal myne kleine exegetifcbe Schriften , die ftuksgewyze zyn uitgekomen , voor een goed gedeelte , of uitverkogt, of in groote werken (de Mifcellanea Lipfienfia, Mifcellanea Groningana, BiHiotbeca Bremenfis, het Hesfifcb Hefoffer, de Weimarfche nuttige aanmerkingen, deHamburgfche gemengde Bibliotheek, om van myne eige Poëcile niet te fpreeken,) geplaatft waren, die ieder een niet op zyne Studeerkamer hebben kan.
Tot dit werk heb ik de Hoogduitfcbe taal gekoozen, ten einde't nut van mynen arbeid in ons Duitfcbland algemeener te maaken. Hoe veele Liefhebbers van beiderlei gedacht, heeft het Nieuwe Teftament, die in de Latynfcbe taal onkundig, of dezelve niet magtig genoeg, en echter begeerig zyn, om alles nauw* keurig te verftaan, wat hun duifter of onbegrype. lyk voorkomt! Van zulken zal men menigmaal op de vraag: verftaat gy'tgeen gy leeft? het antwoord hooren: hoe kar. ik, zo my niet iemand onderricht. Handel, vin: 31. Toen de Schryvers des Nieuwén Teftaments nog in de waereld waren, begree* * ?, pen



IV VOORREDE.
pen de Chriftenen byna alles zonder aanftoot, en zagen zeer zelden na eenen Uitlegger om. De ■woorden en fpreekwyzen waren hun bekend, om dat die in een dagelykfch gebruik waren. De toenmaalige gewoontens en gebruiken , waar op de Heilige Schryvers in veele plaatzen doelen, hadden zy nog voor hunne oogen. De Hiftorien, door de Evangeliften befchreeven, werden hun door ooggetuigen vollediger verhaald, dan de eerften ze opgetekend hadden; en zoo wierdt 'er menige omjïandigbeid by gevoegd, dewelke ineen beknopt bericht ontbreeken moet. Maar in onze tyden is alles anders gefield. Wy moeten ons laateri onderrigten, wat dit of dat woord, deeze of geene fpreekwyze, toen betekend hebbe; welk een gebruik, welke eene gewoonte't was, waarop deeze of die Heilige Schryver oogde; welke eene omftandigheid by deeze , welke by geene gefchiedenis, (om dat de H. Schry. ver zich, in zyn verhaal, op de kortheid heeft toegelegd ,) uitgelaaten zy , en nu weder nagefpooit moete worden.
Hier uit kan men gemaklyk opmaaken, dat de uitlegging der H. Schrift wel ééne dernuttigfte en noodigfte, maar teffens ééne der moeijelykfte kunften 5s. En getuigt dit de groote verfcheidenheid der Uitleggeren niet genoeg? Was het zulk eene ligte zaak den rcgten zin van duiftere Schriftuur-plaatzen te vinden, als het uitrekenen eener fomme voor eenen



VOORREDE. v
nen Rekenmeefter; dan moeften het de Uitleggers even zoo eens zyn, als de Rekenmeefters. Maar, nu ze zoo verfchillen, is dit geen doorflaand bewys, dat het uitleggen geen gemaklyk werk is, en dat de Uitleggers gedeeltlyk geene zelfde bekwaamheid, noch gelyke kundigheden bezitten; gedeeltlyk geen tyd en moeite genoeg befteeden ? Veelen gaan eene duiftere Schriftuur-plaats zoo fchielyk en als ter loops na, dat ze den zin, die hun in den eerden opflag waarfchynlyk voorkomt, aanneemen, en vervolgens met allen ernft beweeren. Zyn ze nu, wegens hunne vorderingen in andere deelen der geleerdheid, Mannen van aanzien, en weeten zy de valfche uitlegging met redeneerkundige verwen op te fchikken, dan volgt hen eene groote menigte , en plant de dwaaling tot de Nakomelingen voort. Ja, op die wyze kan eene ongegronde uitlegging van eene gantfche Kerke of Gezindheid als de zekerde waarheid aangenomen, en als gecanonifeert worden: zo dat men naderhand, wanneer de dwaaling op het duidelykft getoond wordt, noch hoort noch ziet, maar de waarheid met allen yver wordt tegengefproken.
Anderen laaten zich van den vlyt, om de Schrift uit te leggen, terug houden, door dat zy zoo veele Schrift uitleggers voor zich zien. Zij gelooven, dat 'er onder zoo veelen evenwel één den zin gevonden moet hebben. Zy hooren dezelve daarom naa mal* 3 kander



vi VOORREDE.
kander aan, en geeven hem hunne ftem, die of in het grootfte aanzien is, of zyne verklaaring met den grootften fchyn weet voor te (lellen. Gebeurt het na, dat geene hunner Poftillen de waare uitlegging heeft; dan blyven zy mede op den verkeerden weg. Hier uit zien wy dan de waare rede, niet alleen van de oneenigheid onder hen, die hun werk maaken.van de H. Schrift te verklaaren, maar ook van het gebrek aan regtfchape Uitleggers. Het uitleg, gen der Schrift naamlyk, en het leezen zoo wel, als de oeffening deezer weetenfchap, vordert eenen zeer langen tyd, als mede een geduldig en onvermoeid nadenken. Een recht Uitlegger laat't zich niet verdrieten, menige plaats zelfs tot tien maaien toe te befchouwen. Ja, wanneer hy dan nog niet toe het regte licht gekomen is; belydt hy zyne on« kunde, laatende hec verder onderzoek aan oogen over, die fcherper zien kunnen.
Nog ééne fout, en wel eene der voornaamften , die veelen by hunne pooging, om duiftere Schriftuur-plaatzen op te helderen, begaan, kan ik met geen ftilzwygen voorbygaan. Te weeten, veele roepen by dit hun werk, den H. Geeft niet om hulp en byftand aan. Zy bidden niet menigmaal: Heere, epen myne oogen, op dat ik de wondereti in uuo 'woord zien moge, Psalm exix: x8. Moeft men niet bedenken, dat de H. Geeft, die den Heiligen Schry veren de woorden in hunnen mond gelegd heeft, ook het
verftand



VOORREDE. vu
verftand der Uitleggers regeeren zal, die 'er hem ernftig om aanroepen? Is men misfchien beducht, dat men een Enthufiaji zyn zoude, wanneer men bidden en werken deedt gepaard gaan ? Werk, by de overdenkinge der Godlyke Schriften, met alle Men" fchelyke kragten. Doet gy dit, in den naam van Jesus, en by een naarftig bidden om den Geeft der wysheid; dan kan uw werk, zeker, niet ongezegend blyven. Laaten, integendeel, zulke Uitleggers, dewelke nog Kinderen deezer waereld zyn , hunne gedagten, by hunne philologifchc en pbilofophi. fcbe weetenfchap, den vryen loop, en trachten zy daarby zich door byzondere gevoelens een uiterlyk groot aanzien te verfchaffen, dan broeden zy niet weinige uitleggingen uit, die van den waaren zin van den Text grootlyks afwyken, ja zelfs wel de Heilige Leer vervalfchen.
Doch ik herinner my,dat ik eene Voorrede fchryve,en gaa deswegen over tot het noodig voorbericht voor dit myn werk. Vooreer ft dan bekenne ik, dat ik beflooten heb dit werk te fchryven en uit te geeven , om dat ik zag, dat het niet voor onnoodig of overtollig konde gehouden worden. Ik heb niet alleen veele welgelukte verklaaringen met nieuwe fteunfels verfterkt, maar ook den waaren zin van veele doorgaans verkeerd begreepene plaatzen duidelyk getoond. Zo heb ik insgelyks my toegelegd, om veèle duiftere plaatzen, die van andere Uitleg• 4. gers



vni VOORREDE.
gers geheel voorbygegaan waaren, in haar waare Jicht te ftellen. Welke plaatzen men zonder moei-, tc vinden kan, wanneer men de Curae van den naarftigen, en wegens veele verdienden zeer beroemden Wolf met myne aanmerkingen zal vergelyken. By welke verfen, of wel by welke woorden, hy niets voordraagt, van dezelve getuigt hy ftilzwygend, dat in alle die uitleggingen, die hy voor zich hadt, en waarvan hy een groot regifter voor zyn werk geplaatft heeft, niets te vinden was, het geen tot opheldering dienen konde. En hoe veele plaatzen heb ik, in hyzondere Schriften, voorlang verklaard , waar van de waare zin, naar het oordeel der befte Kenneren, den meeften onbekend gebleevon was, om dat ze naamlyk van de Uitleggeren niet genoeg oyprdacht waren! Van zulke welgegronde ver« klaaringen, die ik door eene naarftige overdenking gevonden heb, zal men, hoope ik, onder de geene, die thans voor de eerftemaale het licht zien, geen gering getal ontmoeten.
Onder dezelve zullen, voorts, de Heeren Predikanten veele dingen vinden, dewelke hun werk by hunne Evangelifche en Epiftolifche Text-afdeelingen kunnen verligten. Hoe moeylyk valt het den meeften hunner, wanneer zy, op den 15^2 Zondag naa Tri' nitatis, de woorden van Christus, Matth, vi: 25 m 31. zoo willen verklaaren, dat de deugd der redelyke zorge voor het onderhoud, van. hunne Toehoorder?



VOORREDE. ix
hoorders niet voor eene ondeugd gehouden worde! Op dezeifde wyze verfchaft hun her. Evangelium op den Zondag Septuageftma, Matth. xx: i —16. niet weinig werks, naa dat zich , vóór eenige Jaaren , eenige, wegens hunne geleerdheid zeer aanzienlyke Mannen, als om ftryd beyverd hebben, om de Heeren Predikanten van den waaren zin daarömtrent, dien zy te vooren gehad, en hunne Gemeente met ftigting voorgedraagen hadden, af te trekken. Hoe duifter is insgelyks voor onze meefte Kerkleeraaren de Star, Matth. ii: 9. wanneer zy op het Feelt der H. Drie Koningen prediken. Doch ik hoope, dat zy myne verklaaring over deeze gefchiednis voor" duidelyk en bondig zullen erkennen.
Gemerkt nu, verder, door zulk eene echte verklaaring, de Bybel-veragters tot overtuiging gebragt kunnen worden, hoe zy zich zonder reden, aan menige plaats der Heilige Schriften geërgerd, en 'er uit opgemaakt hebben, dat de Bybel geen werk van Gods Geeft is; zo heb ik ook inzonderheid myne aandagt op aanftootelyko plaatzen geveftigd , en God heefc myne poogingen, met't gebed gepaard, in zeer veele plaatzen, zo wel des Ouden, als Nieuwen Teftaments, dermaace gezegend, dat ik in (lede van valfche, en den Spotteren dienftige verklaaringen, de waare heb kunnen opgeeven, en het ongeloof ten toone ftellen. In dit opzigt heb ik menige zeer fchynbaare ftrydigheid weggenomen, en duidelyk • 5 getoond,



* VOORREDE.
getoond, hoe volkomen de Heilige Gefchied-fchryveren met eikanderen overéénftemmen. Eene der voornaamften ontmoet men in de gebeurtenis, dewelke Mattheus, kap. vnr. 5—13. en Lukas, kap. vi 1: 2—10. vernaaien. Zo heb ik ook myn werk gemaakt, om die plaatzen op te helderen, waarin zulke levens-regelen fchynen voor te komen, die tegen de gezonde zedenleer ftryden. Tot die klasfe behoort het reeds gemelde verbod, het welk Matth. vk 25 en 31. voorkomt, omtrent alle zorgevoor zyn onderhoud, als mede het verbod, raakende al het zweeren, en ftaande Matth. v: 34. Ook rekene ik hiertoe, de betuiging van Christus over de echtfcheiding, die doorgaans verkeerd begreepen wordt, Matth. v: 32. en xix: 9: beloovende my, wegens myne gelukkige pooging, van ongelukkige Klaagers en van zulke Rechteren, dewelke rechtvaardigheid en billykheid liefhebben eenigen dank; hoewel die dank eigenlyk Gode, als den bron aller heilzaame waarheid, toekome. By zodanige plaatzen heb ik my, uit hoofde van't gewigt der zaake, wat lang opgehouden, op dat de Leezers van de bondigheid myner uitleggingen mogten overtuigd worden.
Buiten dat, heb ik my anders zoo veel mogelyk, op de kortheid toegelegd: Veele plaatzen gaa ik zelfs voorby, daar my geene nadere opheldering noodig fcheen. Duifterheden, die in meer dan ééne



VOORREDE. xr
ne plaats, voorkomen; verklaare ikflechts éénmaal. By voorbeeld, het geen men Matth. xxii: 13. vindt, heb ik by Matth. vm: 12. alreeds verklaard; en het geen men hoofd, xxu: 14- leeft» is boofd. xx: 16. reeds opgehelderd. Nadien nu in meeft alle Bybels de gelykluidende plaatzen, op den rand zyn aangetekend; zo zalmen myne aanmerking, daar zy by de ééne plaats ontbreekt, by de andere terftond kunnen vinden. Kortheidshalven draage ik mede de verfcheide gedagten .der Uitleggeren niet voor, daar zy niet zoo waarfchynlyk zyn, dat haar't verleidelyk masker moet worden afgeligt. De overige breedvoerige wederlegging laate ik aan anderen over, geloovende , dat hy, die de waare verklaaring duidelyk ziet, van de onechtheid aller anderen ten vollen verzekerd is. Verder daar een woord, eene fpreekwyze, of eene oudheid moet opgehelderd worden , daar fchudde ik mynen geheelen voorraad niet uit, maar zoo veel flegts, als noodig is. Ja, menig bewys voor myne overzetting brenge ik niet by, om dat het reeds in de Curae van Wolf gevonden, en dit werk van geleerde Bybelleezers, naarftig, geraadpleegd wordt. By voorbeeld, Matth. vr. 22, 23. heb ik niet aangetekent, dat Luther verkeerd heeft overgezet een eenvoudig en een fcbalks oog, om dat myne overzetting reeds door Wolf genoegzaam geregtvaardigd is. Dit beroemd werk heb ik mede, by alle door my
verklaar.



Kir VOORBEDE.
verklaarde plaatzen, opgeflagen, en 'er gebruik van gemaakt, als van eene verzameling van allerhande, voor eenen Uitlegger bruikbaare, waaren. Doch heb ik, zeer dikwils, eene uitlegging, die deeze Man voor echt verklaart, niet kunnen aanneemen; en ik ben verzekerd, dat hy ze zelf zoude verworpen hebben , indien hy tyd gehad hadt, om ze regt na te gaan en te beproeven. Maar, nu hy niet zoo zeer eene groote uitlegkundige (exegetifche) fterkte zocht te toonen, als wel uit de Uitleggers, inzonderheid de nieuwfte, gelyk hypag. 444. aanwyft, het befte uit te kippen, en tefFens aan toekomftige Uitleggeren, door hen van ryke ftoffen te voorzien, eenen aangenaamen dienft te bewyzen; zo kan men ook niet meer van hem verwagten, danmeeftal eene korte beoordeeling (epicrifit) (in de voorreden voor zyn eerfte deel, pag. 13. noemt hy het zelf examen quale. cunque,') die byna even zo dikwerf onecht, als echt is. Dit geeft hyzelf te kennen, wanneer hy, hier en daar by zodanige plaatzen, over welken zin ge. twift wordt, zynen Leezeren de nauwkeurigere bes fchouwing overlaat, en uitdruklyk meldt, dat hy zich daarby niet kan ophouden. Zo ftaat 'ér, in het eerfte deel, pag. 289. by een zondags evangelie, waar over hy nogtans, menigmaal, gepredikt hadt: baec legt expendi velim, cum mihi quidem bic prolixiori esfe non liceat. Zoo fchryft hyinsgelyks, pag. 252. by de gewigtige woorden van Christus : op deezen
ro.ts->



VOORREDE. iW*
rotsfteen wil ik myne gemeente bouwen: " Qitis per Pè„ tram bic intelligendus fit, & veteres Ecclefiae doe „ tores £f recentiores difputarunt: nobis autem in banc „ difceptationem ingredi per brevitatem non lïcet" Eene zelfde belydenis vindt men, pag. 408, 437, 7*5, 800, 951, 1087, 1104. van den eerften druk, en elders. Des het onredelyk zyn zoude, van hem. meer te vorderen, dan hy beloofd heeft. Veel. eer moeten wy zynen goeden raad volgen, wanneer hy ons vermaant, om veele dingen langer en ryper te overweegen, dan hy heeft kunnen doen. Inmiddels kan men hem den roem niet onthouden, dat hy alles, wat hy in de voorrede voor dit werk beloofde, getrouwlyk nagekomen is. Welk getuigenis hem ook D. Brucker geeft, fchryvende in zyne Mifcellanea, pag. 570. „ Wolfius, curis pbilologicii „ 6? criticis in N. T., per lancem Jaturanv ea colk„ git eleganter digesfit, quae prolixe attulit prat„ ftantisfimorum Scripturae interpretum diligentia"
Nu moet ik myne Leezers nog verzoeken, dat zy myne uitleggingen niet voorbaarig veroordeelen, maar myne bewyzen oplet'end aanhooren, wanneer ik veele zaaken anders, dan Wolf , of ook dan vee. Ie anderen, uitlegge. Want deeze grootenGeleerden niet alleen, maar ook veele anderen Schrifcuuruitleggeren heeft, menigmaal, te groote fpoedbeier., hunne anders fcherp genoeg ziende oogen regt te gebruiken: en het is, alleszins, met de.ondervinding over-
éénkom-



xiv VOORREDE.
éénkomftig, het geen Werenfels in zyne Sylloge disfertationum theologie ar um, pag. 441. fchryft: "nu. „ merus interpretum nospraecedentium,quibusquidemfe„ rio curae fuerit , mentem facrorumfcriptorum invejliga. „ re, hacque in re fuo proprio iudicio, quanta pötuerint }, diligentia, ufifunt, tantus non elt, quantus esfe putd* „ tur." Waar dienvolgens, by het navorfchen vart den zin der Schriftuure, regtfehape vlyt wordt aan. gewend; daar gebeurt het, zekerlyk, meermaalen, dat men van het gemeen gevoelen moet afgaan, en fomwylen ook wel zelfs iets nieuws voortbrengen. Wanneer dan de nieuw fchynende uitlegging de regte is, en den zin des Schryvers naar waarheid uitdrukt; kan men dezelve nieuw en oud teffens noe. men, dewyl ze zoo oud is, als de Heilige Schry ver zelf, en nu weder aan het licht gebragt wordt. Den geenen, die van al het nieuwe in deeze wcetenfehap eenen afkeer hebben ,■ heeft de groote Uitlegger, D. PfeiFer, in de voorrede voor zyne du. hia vexata, de volgende waarheid gezegd: " nihil „ infelicius putamus iis ingeniis, qui mordicus te„ nent, major es nojiros nihil ignorasfe." De zulken gelieven insgelyks den grooten Chemnitius te hooren, wiens uitfpraak in het Examen Concüii Triden. tini, part. 1. lib. 1. feti. 8. §. 7. pag. 85. dus luidt. V haec libertas in interpretationibus omnino in Ecclefia „retinenda efl, ut cum iudicio legantur quoruncimque „ interpretaties, & libere exigantur ad font es & fun.
damen-



VOORREDE. xv
„ damenta. Nee propterea damnanda efi interpretatio „ aliqua Scripturae, qutd a veteribus quibusdam dis/en* ,, tiat; fi modo verbis Scripturae, circumftantiis textus „ analogiae fidei confentanea fit." Misfchien zyn 'er ook eenigen onder myne Leezers, die de artfeny van den zeer beroemden Leeraar der uitlegkunde , Wolfg. Franzius wel mogten gebruiken. " Re„ periuntur plurimi, (fchryft hy in zyn werk, de in„ terpretatione Scripturae $acrae,pag. 1^09 en 210.) „ qui contenti funt fola auÜoritate explicatoris. Quae „fimplex credulitas verbi divini genuino fenfui vim fa* „ cit maximam, & tenebras inducit fuper tenebras cras. „ fisfimas, quando bibente uno anfere bibit & alter, „ alter ex altero defcribit declarationem cuiusvis loei fa?, m', nee attendit, caïteia." Hierop vaart hy dus voort: " interpres Scripturae non tantum habitat in „ alienis auribus, ore, cerebris, fed ah interprete quo„ cunque fcripta legat, relegaty meditetur, iudicet, „exploret, examinet, atque confirmata probet , non „fatis ex fundamentis facris confirmata dimittat, ali„ terque ea fibi explicari pojiulet"
Eindelyk bekenne ik oprechtlyk geenszins te gelooven, dat ik den waaren en volkomen zin der heilige woorden, op alle plaatzen gevonden hebbe, en hartelyk te wenfehen, dat anderen, die de uitlegkunde niet alleen grondig beftudeerd, maar zich ook langen tyd daarin geoefend hebben, het hier en elders beter mogen snaaken. Het zal wel niet aan



xvi VOORREDE.
ongefchikte Bedillers van dit myn 'werk ontbreeken, die hunne vooringenome gevoelens yverig, zullen verdedigen. Doch ik zal even zoo weinig tyd en luft hebben , om my met hen in een ge.fchil in te laaten, als ik my tegen de onbillyke vitters myner overzettinge verzetten kan.
jij/ ^ . j&
-tv: 'ie
Hiermede fluite ik de Voorrede voor myne Vef* klaaring over de- twee eerfte Euangeliften, die ik zoo ingerigt heb, dat ik, zoo veel mogelyk was, de ge; legenheid heb waargenoomen , om, naa het toonen van den waaren woordelyken zin, lt hart myner Leezeren tot diepen eerbied, vreeze en liefde voor Godt, en getrouwe'beoefening van alle deugden te beweegen. Want de H. Schrift is ons , gelyk de Apoftel zegt, 2 Timoth. iii: 16. niet alleen ge» geeven ter leeringe, maar ook ter verbeteringe des Levens. En, dus luidt de taal van denzelfden Apostel, 1 Corintm. xin: 2. al ware het, dat ik de Schrift, op de befte wyze, konde uitleggen, maar geene liefde hadt, zo ware het tog niets.
VÉR-



VERKLAARING
DER
GESCHIEDENISSE
CHRISTUS,
VOLGENS de BESCHRYVING
VAN
MATTHEUS.
HOOFDSTUK li
jPm r.
^«JfcysSd&g* &oê^ ^er gefcbiedeniffe van Jesus Christus 2| IKk b^a©- yulnm 'itirS zftrS. Veele Uitleggers
I»' TT n« zetten het over, het gejlacbt-regifter. Maar M II* op die wyze zoude Mattheus, met Chri-
„ -, stus (xptrS) den tytel geflooten, en dus W^3Ktutye*'w van vooren af begonnen hebben : Jesus Christus was een Zoon van David , en deze was een Zoon *oan Abraham. Zo hadt hy mede aan het einde van dit geflachc-regifter, vers 18. voor de volgende gefchiedenisfen een nieuwen Titel moeten zetten; doch het welke hy niet doet. Weshalven ik hen billyk, myne toeflemming geve» welke, daar Mattheus zig zo menigmaal van den Hebreeuwfchen flyl bedient, hier ook eene Heireeuwfebe fpreekmanier vinden. Gemerkt nu het Hebreeuw febe woord, nïnSn, meermaalen,eene gefebiedenis betekent, by voorbeeld, Genes. v: i. xxxvi: i.enxxxviK i. en in de ecrftgemelde plaats, in den Griekfcben Bybel, uitdrukkelyk ftaat bi'^a®- ys«<rs«{; zo heeft myne I Deel, A over-



s
Peklaaring over Mattheu*
overzetting eenen goeden grond. Die de eerfte verklaaring beweeren, beroepen zig wel op die betekenis van het woord, Vh&'t» by de Heidenfche Grieken. Dan, ik twyfel, of Mattheus de Schriften van Homerus, Herodotus en Polybius geleezen hebbe. Maar, dat hy den Griekjehen Bybel heeft geleezen, daar aan zal wel niemand cwyfelen.
vers 16 en 19. Joseph de Man van Maria. Zo wordt hy genoemd volgens de Joodfche gewoonte, toen hy nog Bruidegom was. Zo wordt ook Maria , vers 20. genoemd de Vrouw van Joseph, waar voor haar Lucas 11: j. de ondertrouwde Vrouw van Joseph noemt.
vers 18. Voor dat ze elkander bywoonden. • Het Griekfebe woord betekent den zogenoemden huwelyks-byflaap, op welke de bevrugting volgt. Met deze woorden leert Mattheus duidelyk, dat Christus geen gewoon Kindzy, van man en vrouw geteeld. Maar te vraagen of Joseph , vervolgens,zyne Vrouwih den echt bygewoond hebbe, as eene nieuwsgierigheid, die ons niet voegt. Nademaal de Schrift daar van zwygt, zo zwygen wy ook billyk.
vers 18. Zo bevond men dat zy zwanger was van den Heiligen Geeft. Dat is, men bevond dat zy zwanger was: zy nu was zwanger van den Heiligen Geeft. Want Mattheus wil geenzins zeggen dat zy, die haare zwangerheid toen zagen, reeds hadden geweeten dat deze zwangernis bovennatuurlyk was. Hy fchryft flegts kort.
vers 19. Joseph , baar Man, zie boven vers 16.
Hadt een goed hart. Dit zelfde meende Luther , als hy het uitbragt door: hy was vroom. &!x.ai<& betekent in «je taal der Hebreeuwen, niet alleen regtvaardig, maar ook goed en barmhartig. Zie Spanheims dubia Euang. £. 1. cap. 31. §. 1. en Vorstii Hebraism. N. T. part. 1. •pag. $5.feqq. In dezen zin vind men het mede 1 Joh. 1: 9. en 2 Petri i: i. Ook is de plaats Psalm, cxvi: 5. merkwaardig.
vers iq. Ópenlyk befchimpen. ïixpa&lyftaTa. betekenen, by de Grieken, openbaare ftraffen ,\v^r door anderen van eene zelfde misdaad worden afgefchrikt, gelyk Grotius aanmerkt Lib. H, de Jure Belli £f Pacis-3 cap. 20, §. 9-
». 1.



Emngeliunu Hoofdjl. I: nï—24, en II: r. 3
1. Des 't griekfche iJ&$tty(**T!$iii met de (Neder") duit. fche fpreekwyze, aan een Kwaaddoener een voorbeela JUU len, overeenkomt.
vers 19. Haar heimelyk te verlaaten. Dat is; hy wilde ze laaten zitten, en 't huwelyk met haar niet voltrekken. Maria, geloofde hy, zoude hem deswegen niet aanklaagen, om dat ze daar door zig nog meer befchimpen zoude. Dat deze verklaaring met den zamenhang en de betekenis des woords, iwou!* , ftryde, zo als Wolf meent, vinde ik niet.
vers 21. Hy zal zyn volk verlojjen van hunne zonden. De meening is: hy zal hen niet'gelyk de Jooden hoopen, van het Romeinfcbe jok ontheffen, en een waereldfch Ryk oprechten, maar hy zal ze van 't jok der zonden bevryden, en een geeftlyk Koning zyn, wiens Ryk het Hemelryk genoemd wordt. Matth. iv: 17. Zie mede Tit. ii: 14.
vers zi. Dit alles nu is gefcbied'. Dit zyn niet des En« gels, maar Mattheus woorden. De Engel zoude gezegt hebben: dit zal gefcbieden.
vers 23. Zy, die eene Maagd is. 'h ztufS-éi®' en nnSyn betekent niet eene, maar de Maagd. Dewyl er nu niet vooraf gaat, waarop de Maagd ziet; zo volgt myne overzetting beft: zy, die eene Maagd is, zal zwanger zyn. Want dit wil niet alleen zeggen: een Maagd zal zwanger zyn; maar 't wyft ook eene Maagd aan, welke van God daar toe was uitverkooren.
vers 24. En nam zyne Vrouw tot zig. Kunnen wy wel twyffelen, dat Joseph nu zyne Maria gevraagd zal hebben, waar haare zwangerheid van daan kwam, en dat hem de ganfche waarheid door haar ontdekt zal zyn ? Op deze wyze wierdt Joseph van de Godlykheid zyns drooms nog meerder overtuigd; en deze twee echte lieden wierden nu in God één hart en ééne ziel.
HOOFDSTUK II.
vers 1. JVyzen. (Magi.) Dezen naam behoud men, fcillyk, inde (Neder)duitfche taal,gelykook de Latyntn A 2 eii



^ Verklaaring over Mattheus
en Grieken hebben gedaan. En zo zeggen wy ook d* Druiden, de Braminen, de Bonzen. Waarom wy, te recht, de Wysgeeren en teffens Godgeleerden van het oude Perjie de Magi moeiten noemen.
vers 2. Waar is — om hem aan te bidden. Mattheus fchryft hier kort. In deeze kortheid is het volgende vervat. Zy zeiden: toont ons tog uwen nieuwgebooren Koning. Want dat deeze geboorte eene zaak was, denjooden ten vollen bekend, daar twyfelden zy niet aan. Maar, toen de van hen gevraagde Jooden ten antwoord gaven, dat ze van geen nieuwgebooren Koning wiften, zo zeiden zy tot hen: het kan niet anders zyn, of de Koning, u en uwen Voorvaderen van God beloofd, moet zyn gebooren. Want wy hebben de Star, die zyne geboorte aanwyft, in ons land, met onze oogen gezien. En dit heeft ons bewoogen om eene zo lange reis te doen, en te Jerufalem tekomen. Maar wy zyn begeerig, om hem te zien, en hem de allérnedrigfte eerbied te bewyzen.
vers 3. Zo verfcbrikte hy, en met hem ganfcb Jerufalem. Herodes niet alleen verfchrikte hier over, maar ook alle Jooden te Jerufalem. De oorzaak dezes fchriks was niet eenerlei. Herodes duchtte, dat zyn Ryk en zyne Heerlykheid, indien de Magi de waarheid fpraken, een einde zoude hebben. Hy nu wilde liever den Mesfias, dan zyn Ryk derven. De Jooden, over dit bericht ontroerd, verdeelden zig, ongetwyfeld, in twee hoopen. De Waereldgezinden wenfchten,dat hetvoorgeeven der Perfen valfch zyn mogt, om dat er anders een land-bedervelyke opfchudding ontdaan zoude. Maar de Godvrugtige harten, die buiten dat wiften, dat de komft van den Mesfias naby was, wierden hierover een heimelyke vreugd gewaar. Alleen kwam het hen vreemd voor, dat God den Perfen eerder, dan den Jooden, deze geboorte zoude geopenbaard hebben. Weshalven hun geloof met ongeloof vermengd was.
vers 4. Schriftgeleerden. De Grieken noemen de geleertbeid, rcè yfxftftóiu. Uwe geleerdheid, ik yfdftft»!» <w. Handel, xxvi: 24. Wat nu byons een Godgeleerde genoemd



Euangelium. Hoofdfi. II: 2—-8. $
coemd wordt, dat was, te Jerufalem, in de GriekfcbC taal yf*fcuMu Nog duidelyker wierden zy Wetgeleerden, "tii™ en voftohUo-***", genoemd, om dat de Bybel den naam van Wet droeg. Die zig verbeelden dat ze hier de Karaeën hebben gevonden, den zulken kan ik myne toeftemming niet geeven. Hun fchynbaarft bewys neemen zy uit Luc. xi: 44—46. Doch door een weinig oplettendheid zal men zig kunnen overtuigen , dat daar de y(«pp*Tê,t en de dezelfde menfehen zyn.
vers 6. En gy Bethlehem. Het eerfte gedeelte dezer woorden is genomen uit Mich. v: i. en 't andere uit 2 Sam. v: 2. Zie den Griekfcben Bybel. Gemerkt nu Micha , volgens de gemeené overzetting, zegt: gy zyt' klein; maar Mattheus : gy zyt geenszins de minfte : zo hebben zy deze ftrydigheid gelukkig opgeruimd, die aanmerkten, dat Micha eene vraag doet, en zegt: zoudt gy eene kleine, en van my veragteJlad zyn? Neen, maar uit u enz.
vers 8. Herodes fprak: trekt been. De booze Herodes geeft hier een uitmuntend voorfchrift, 't welk Jooden , Heidenen en Chriftenen moeten opvolgen; hoewel hy het uit een doemwaardige geveinstheid voortbragt. De Jooden, naamlyk, moeten zeer naauwkeurig onderzoeken , of het te Bethlehem gebooren Kind de Mesfias zy, en zulks in zyn geheel leven ten vollen beweezen hebbe. De Heidenen moeten mede naarftig nagaan, of de van de Chriftenen geroemde Heiland der Waere'ld zodanige kenmerken bezitte , dat, wie eeuwig zalig wil worden, in Hem geloovcn moetc. Ja, de Chriftenen zelve moeten grondig weeten, dat hun Christus de waare Zoon van God is, en 't daarom niet alleen gelooven, om dat zy in de Chriften Kerk gebooren zyn. Jooden nu , Heidenen en Chriftenen , wanneer zy deze waarheid zoeken, zullen ze zekerlyk vinden. Hebben ze dan Christus gevonden; dan moeten zy hem eerft aanbidden , en als Gods Zoon ecren, als mede zyne Leer en Geboden gehoorzaam aanneemen; maar voorts, gelyk Herodes fpreekt, dit anderen ook zeggen , dat is, hun werk maaken, om ook anderen tot de kennis dezer A 3 heil-



<y Verklaaring over Mattheus
heilzaame waarheid te brengen, of in dezelve te beves* tigen.
vers 9, 10. En ziet! de Star. Wat voor een groote moeite de verfchyning dezer Starre den Uitleggeren veroorzaakt, en hoe verfcheide, en meeftal ongegronde verklaaringen zy uitgebroed hebbe , is niet onbekend. Verm ts nu de verhandeling dezer gefchiedenisfe, te vinden in myne Poecile, T. 2. pag. 122. feqq. van veele Geleerden voor grondig, en tegen alle tegenwerpingen toereikend is erkend; zo wil ik mynen Lezeren den Kern derzelve voor oogen leggen. Hier komt het, naamlyk, op twee vraagen aan. r oor eerft wil men billyk weeten, hoe de Wyzen wiften, dat door deze Star de geboorte van den joodfchen grooten Koning, den Mesfias, wierdt aangeduid Ten anderen is men begeerig, te weeten, hoe deze Star toch hen het buis, waar in zy 't Allerheiligfte Kind zouden vinden, hebbe kunnen toonen. Doch waarby onderfteld wordt, dat deze Mannen uit Perfie gekoomen zyn : Magos bos fuifje Per/as, cum ex ipfo Magorum ncmine colligitur, quod Perficum efl, turn ex locorum fitu, quia ex Oriente venerunt, ubi Perfis, cum Sabaei fint ad Auftrum.. Dus oordeelt grondig degroo» te Bochart lib. 2. Hieroz. cap. 3. pag. 8r.
Raakende dan de eerfte vraag; vooraf wil ik bewyzen, dat de Magi reeds te voorcn wiften, dat de groote Koning der Jooden, omtrent dezen tyd zoude gebooren worden. Percrebuerat Oriente toto vetus &? conftans, opinio , ejje in fatis, ut eo tempore Judaea projetti rerum potirentur. Dit is 't getuigenis van Suetonius , in bet leven van Vespasianus , cap. 4. Dit zelfde getuigd met dezelfde bewoordingen Josephus, in 't zesde boek van den Joodjeben Oorlog, Hoofd. v. §. 4. Dan , dit getuigenis is gebrekkig, en hadt dus moeten luiden: ,, de Joode i zullen, ten zelfden tyde, eenen Koning „ krygen, die de geheele waereld onder zyne heerfchap,, py zal brengen." Van waar kwam tog deze algemeene taal der Oofterfcben ? Moet hen dit niet een Godlyk Propheet hebben bekend gemaakt? Nu weeten wy immers 3 dat Propheet Daniël, in wiens boek deze voorzeg-



Euangelium. Hoofdftuk 11: 9, 10. 7
zegging ftaat, zeer veele jaaren Koninglyke Stadhouder inPerfie geweeft is. Hebben wy wel rede, van te twyfelen, of hy dit den Heidenen zelfs aangenaam bericht den Perfen bekend gemaakt hebbe? Weeten wy mede niet uit de Hiftorie van Esther, Hoofd, vin: 17. dat, ten tvde dezer Koninginne, zeer veele Perfen den Joodfchen Godsdienft hebben aangenoomen? Willen wy ons nu nog verwonderen, dat onze Magi hebben geweeten, dat de groote Koning der Jooden thans zou geboorea worden ? Zien wy hier uit niet, welke de rede zy, waarom God dit den Perfen, en niet den Romeinen, of Grieken, of Duitfcbers, enz. als welke geen kennis van den Mesfias hadden, geopenbaard hebbe?
Dewyl nu de Perjifcbe Magi dit wiften, zo behaagde het Gods Wys- en Goedheid, hen te openbaaren,• dat deze Koning thans gebooren was, en dat die ook hun , ia aller Heidenen heil zyn zoude. Zy waren nyverige Starrekykers. Daarom liet God hen eene nieuwe Star verfchynen, en ftelde ze daar door in de uiterfte verwondering. Dat deze Star den nieuwgebooren Mesfias aanduidde, konden zy onmogelyk befluiten. Dienvolgens hy, die hen dit teken voor hunne oogen Helde , moeft hen ook de verklaaring dezes tekens geeven, om dat God niets te vergeefs kan doen. Waarom t niet anders wezen kan,of God moet hen hebben geopenbaard, dat door deze Star de thans gebooren Mesfias wierdt aanaeduid. Ja, daar deze Koning ook hun koning zou, de worden, zo was 't overeenkomftig met Gods (goedheid, hen teffens te beveelen, dat ze na t Jood che Land reizen , en dit Hemelfch kind moeften aanbidden. Alleen blyft 'er ter overdenkinge nog overig, hoe God hen dit geopenbaard hebbe. Gemerkt nu Uqd dezen Mannen zyn bevel, nopens hunne terugreis, m eenen droom heeft meegedeeld; zo hebben wy ook goede rede, om te gelooven, dat God hen, op dezelfde wyze, bekend gemaakt heeft, wat de nieuwe Star aanwees. Des wy de eerfte vraag hebben beantwoord, hoe naamlyk deze Mannen wiften, dat door deze Star de ge, boorte van den Mesfias aangeweczen wierdt.
Voor dat wy nu de tweede vraag beantwoorden, noe A 4 naam»



6 Verklaaring over Mattheus ■
naamlyk die Star hen het buis hebbe kunnen wyzen; zo moet vooraf 't gemeen gevoelen, dat deze Star ook hun wegwyzer geweeft is, worden verworpen. Men onderftelle flegts, dat God geen noodeloos wonderwerk doet. Doch waar toe ware die Hemelfche wegwyzer nuttig geweeft, daar immers elk uit Perfie den weg na Jerufalem, en van daar den weg na Betblebem kon vinden V Met vraagen konde men toen reeds van 't eene na het andere land komen.
Doch ik zie, wat zo veele Uitleggers verleid heeft, dat ze den Perfifchen Wyzen de Wonderftar tot eene leidsvrouw en wegwyfter hebben gegeeven. Immers ftaat hier, zeggen zy, uitdrukkelyk, de Star ging voor ben heen. Ik antwoorde : lees tog verder myn vrind. Wordt *er niet voort by bericht, dat, toen zy te Betblebem waren gekomen, zy daar de voorheen in Perfie geziene Star wêêr aan den Hemel zagen, en daar door ongemeen verblyd wierden? Ziet gy hier uit niet, dat ze de Star te vooren niet gezien, gevolglyk haar niet tot reisgenoot gehad hebben ? Des Mattheus niet zegt: de Star ging voor ben been: maar, de Star, die zy in het Ooften hadden gezien, was voor ben heen gegaan, enftondt thans boven het huis, waarin het Kind was. xi^ïyi betekent hier niet het Perfeftum, maar het Plusquamperfeftum: en hoe gemeen dit zy, zowel in het Oude, als Nieuwe Teftament, kan men by Glassius zien ,pag. 879. enz. Ja, zulk een voorbeeld'hebben wy in dit zelfde 9 vers. Staat ook hier niet: de Star, lïfc» ei r$ dmnxv, ? Dit heeft men evenwel niet overgezet; dewelke zy in bet Ooften gezien hebben: maar, die zy gezien hadden. Wanneer dcrhalven Mattheus fchryft: de Star, die zy in bet Ooften gezien hadden, wasvoor hen heengegaan, en ftondt thans boven het huis te Betblebem; dan geeft hy te kennen, dat de Star, zonder van de Magi gezien te worden , uit Perfie na Betblebem verplaatft is. Op die wy« ze immers was zy voor hen heen gegaan na Betblebem.
Nu is er niets ligter, dan te begrypen, hoe deze Stalden Wyzen het huis geweezen hebbe. Zy waren naamlyk binnen Betblebem gegaan , en komende voor de wooning, daar het Kind in was, zo zagen zy, onverwagt,
deze



Euangelium. Hoofdjl. II: 10——12. 9
deze Star weder, en beflooten uit deze haare verfchyning, dat dit het huis was, 't welk zy zogten. Zy gingen daarom, (dus vaart Mattheus voort, ) in dit buis, en vonden btt Kind met Maria, zyne Aioeder. Kunnen wy ook wel twyfelen, dat, evèn als Simeon, (Luc. iï: 27). uit aandrift des Geefles, in den Tempel ging, zo mede deze Mannen eene inwendige aandrift zullen bevonden hebben, - om in dit huis te gaan?
vers 11. En baden 'taan. Veelen zyn van gedagten, dat ze Christus als waaren God hebben aangebeeden. Maar Rich. Simon, Clericus en Sam. Basnage gelooven , dat zy hem flegts de diepfte eerbied hebben beweezen, welke de Oofterfcben den Koningen plagten te bewyzen, en 't welke zy, gelyk ook uit dc Heilige gefchiedenis bekend is, aanbidden, («©s-kbh?») noemden. De middenweg is ook hier de befte. Dat dit Kind waare God zy, is hen zekerlyk nog niet van God geopenbaard geweeft: daar wy uit het beloop der Hiftorie duidelyk kunnen afneemen, dat Maria en Joseph niet eens deze kennis, in Jesus eerfte jaaren, gehad hebben. Doch hebben hem mede de Perfifcbe Wyzen niet met andere Koningen gelyk geacht, maar voor eenen Wonder-Koning erkend, die de geheele waereld regeeren, en hen, die in hem gelooven , voor eeuwig zalig zoude maaken.
En gaven hem ten gefcbenke Goud. Het allerheiligftc Kind zoude zig, kort daarna, met zyne Moeder en Joseph na Egypten begeeven, en daar een goeden tydblyven. Gy arme Joseph, waar was het reisgeld? Waar zoudt gy met uwe beminde Maria,in Egypten,zo lang van geleeft hebben ? Des moeiten u de vroome Perfen dezen kommer beneemen, en 'tKind met zo veel gouds befchenken, dat gy niet flegts heen trekken, en weer terug konde komen, maar ook nog wat over hieldt.
vers 12. Hierop voerdt hen in den droom van God ingeï geeven. Niet zonder rede bekommeren wy ons deswegen , hoe tog deze Mannen , met zekerheid, hebben geweeten, dat dit een Godlyke droom was. Het antwoord ftaat in den Text. Zy hadden naamlyk allen dezen droom gehad. Dit kon niet natuurlyk wezen. WaarA 5 om



iq
Verklaaring over Mattheus
om ze zig gedrongen zagen, om 't voor eene Godlyke Openbaaring te houden. Dit beweegt my, om mede te gelooven, dat de droom, waarin hen te vooren geopenbaard werdt, wat de Star betekende, ook zulk eenalgemeene droom geweeft is, en dat, wanneer de één van hen den anderen zyn droom verhaalde , elk hunner heeft geantwoord: deezen zelfden droom heb ik ook in den voorleden nacht gehad.
vers 15. Op dat vervuld wierdt, mynen Zoon ge-
roepen. De woorden van Propheet Hoseas xi. luiden dus: toen Ijra'él jong was, bad ikbemlief, en riep hem, mynen Zoon, uit Egypten. Deze woorden pallen nu mede op den Menfch geworden eeuwigen Zoon van God. Toen wierdt, wil Mattheus zeggen, te regt vervuld, wat de Propheet in een ander opzigt heeft gcfproken. Deze fpreekwyze bezigt Mattheus , in dit Hoofdftuk, nog tweemaal, te weeten vers 17 en 23. Op deze wyze "kan men den Spotters met den Bybel beft te keer gaan, gelyk ook reeds de oude en uitmuntende Godgeleerde, Bucerus, heeft gedaan, als mede Hottingerus wiens woorden ik uit zyne Primitiae Hsidelberg. pag. 80 wil bybrengen. Parodiarum in N. T. omnia funt plena, e. g- Matt. ii: 15 & 23. ubi implete dicuntur Scripturae turn etiam, cum nulla bijlorica aut typica eft implelio, fed analogica tantum. Andere uitleggingen zyn zeer gedwongen, en brengen geene overtuiging mede.
vers 23. Boor de Propheeten: by zal de Nazareër genoemd worden. Dewyl dit woord by geenen Propheet ftaat, zo heeft het den Uitleggeren geene geringe moeite veroorzaakt, waar van elk den anderen tegenfpreekt, en egter niemand zyne meenig zo zeker maakt, dat alle twyfel moet verdwynen. Myne gedagten heb ik in de Primitiae Gotting. Academ. pag. 120. feqq. voorgedraagen, als welke Geassius reeds aanftonden in zyne Pbilologia Sacra, pag. 459. hoewel hy ze niet heeft bewerkt- Deze woorden naamlyk, erit Nazaraeus Dei, (hy zal een Nazareër Gods zyn,) ftaan uitdrukkelyk in 't boek der Rechteren, Hoofd. %l\ v. 5. Dat voor erit (hy zal zyn,) Mattheus zet vocabitw, (hy zal genoemd worden,)



Euangelium. Hoofdft. II. 15—23. en III: r,2. 11
den, ) moet ons niet vremd voorkomen, nademaal deze ichryfv»yze zeer gemeen in de Schriftuur is, gelyk men zien kan uit Classius , pag. 790 en 1383. Daar wordt van Simson gefproken. Dewyl nu Simson een voorbeeld van Christus geweeft is, en in het zelfde vers het woord ywrt ftaat, waar van de naam Jesus afftamt; zo zien wy duidelyk, hoe gevoeglyk Mattheus deze plaats bybrenge, die hy teffens , om de gelyklui. dendheid, op de ftad Nazareth bekwaamlyk toepaft. En dat Mattheus niet den Propheet, maar de Propheeten aanhaale, daaraan kunnen zy zig niet ftooten, die Marc. i: 2. Joh. vi: 45. en Handel, xiii: 40. geleezen hebben; in de Propbeeten ftaat gefchreeven, en daarzonder zwaarigheid erkennen, dat dit de zin zy: in éénen der Propbeeten. Dit heb ik nog aan te merken, dat, 't geen in het Boek der Rechteren ftaat, van Mattheus, met recht, aan een Propheet wordt toegefchreeven: Want: alle de Hiftorifche Boeken des Bybels zyn van Prophocten opgefteld, die de Joodfche Kerk de voorfte Propbeeten, maar Jesaias en de op hem volgende Prophceten, de agterfte Propbeeten genoemd heeft.
HOOFDSTUK IH.
vers t. In de Woeftyne. Dit woord betekend hier, en Hoofd. xi. niet eene volftrekte woefteny, maar zulk een gedeelte des lands, waar in geene Steden en Vlekken zyn, maar llegts Dorpen, en hier en daar verftrooide Huizen , of liever Hutten ; waar dienvolgens weinig Menfchen gevonden worden. Wanneer daarom Paulus, 2 Corinth. xi: 26. zeggen wil, dat hynu eensin Ste* den, dan weer op 't Land, in gevaar geweeft is; dan drukt hy het laatfte dus uit: ci ififM*, in de Woeftyne.
vers 2. Het Hemehyk. Dit is eene dubbelde HeIreeuwfcbe benaaming. Want voor eerft ftaat in het Griekfch, de Hemelen, D'awn. Ten anderen wordt het 't Hemeiryk genoemd, in plaats van het Hemelfcbe Ryk, of het Ryk Gods. En deeze laatfte naam wordt gebruikt Marc. 1: 15, Lucas xiv: 43. en xi: 20. Men gelieve mede Matth. xiii; i i. metLuc, vut te vergelyken. 't Ryk
Godi



! 2 Verklaaring over Mattheus
Gods nu, betekent,Matth. xvi: 18. de Kerk van Christus , dat is, dien hoop Menfchen, welken Gods woord gepredikt, en de regte weg ten eeuwigen leven gewet' zen wordt.
vers 4. Johannes hadt een kleed van Kemelsbairen aan. Johannes, de tweede Elias, was den eerften ELiAsook in voedzel en kleeding gelyk. Deze hadt een ruige huid. aan, en eenen lederen gordel om zyne lendenen, 1 Konimg. 1: 8. Zyne fpyze en drank was brood en water. 1 Koming, xix: 6.
Nopens Johannes kleeding en fpyze hebben veelen gefchreeven , die Wolf ryklyk aannaait. Ik voege 'er nog by Vossius/fè. iv. de Idol. cap. 78. den Altorffchen Medicus, Baier, in zyne Animadverfiones Pbyfico-Medic. in quaedam loca N. T. pag. l.feqq. D. Deyling in zyne Obferv. facr.- part. 3. cap. 26. en Prooll Harenberg in zyne Otia facra, cap. 1.
Ik merk flegts zaaklyk aan, dat de Rok van Johannes uit Kameelshairen gewerkt, en dat dit toen de dragt der geringfte Menfchen geweeft is; dat ook deze de Springhaanen tot hunne fpyze gebruikten, en dat dit thans ia veele Landen nog gebruiklyk is ; dat de wilde honig geen honig van Byën is, maar aan die plaatzen uit de Boomen der Bosfchen voortkomt. Tot dezen honig heeft Johannes, ongetwyfeld, brood gegeeten, gelyk ook andere arme Lieden deeden. Wanneer derhalven de Heiland zegt, Luc. VIK33. dat Johannes noch brood gegeeten , noch wyn gedronken hebbe; dan heeft hier brood keten eene andere betekenis, en wil zeggen, ten regten tyde aan tafel gaan zitten, en eene goede maaltydmede houden. Zo leezen wy Luc. xiv: 1. dat Jesus in het huis van een Pharizeeuw kwam , om brood te eet en, en dat de Medegenooden heel naauwkeurig op den rang zagen. Zo weeten wy mede, hoe zeer zig de Pbarizeeuwen ergerden , toen zy des Heeren Leerlingen met ongewasfe handen , brood zagen eeten, dat is, zig aan de tafel zetten, cn zamen eene maaltyd houden, Marc. vii: 2. En nu is 't ook niet moejelyk, de woorden van Christus (Matth. xi: i 8.) uit te 'leggen: Johannes at niet, en
dronk



Euangelium. Hoofdft. III: 4—7. 13
dronk niet. Daarentegen des Menfchen Zoon eet en drinkt. Jesus.naamlyk leefde, gelyk de meefte Menfchen plagten te leeven. Op den gewoonen tyd ging hy met zyne Leerlingen, of met anderen aan tafel, gebruikende van de voorgezette geregten, en van den voorhanden zynde wyn. Doch zo leefde Johannes niet; maar, wanneer hem hongerde , dan verzadigde hy zynen honger met een handvol Springhaanen, en met wilden honig, welke beide hy altyd by de hand hadt. In plaats van wyn was hy met water volkomen te vreden. Dit was naamlyk zyn befte fpys, en zyne regte verzadiging, dac hy het ampt, hem van God opgelegd, met lult en niet zonder vrugt waarnam. Joh. iv: 34.
vers 5. Het ganfche Joodfcbe Land. Dat is, eene zeer groote menigte der Jooden kwam van alle plaatzen toevloejen. Deze Hyberbole (vergrootende manier van fpreeken) is in de Schrift in het geheel niet vreemd, gelyk men zien kan uit Glassius, pag. 1898. Dat men in andere Landen ook zo gefproken heeft, is uit de redenvoe~ ring van dengrooten Romein, die hy na zyne terugkomft voor den Raad deedt, af te neemen. Want cap. 10. zegt hy: Conful caufam meam egit adjlante atque audiente ïtalia tota.
vers 6. Wanneer zy hunne zonden beleeden. Zy verhaalden hunne zondige daaden niet aan malkander; maar zy bekenden openlyk, dat ze, tot dus verre, niet naar Gods geboden geleeft, maar een zondig en flrafwaardig leven geleid hadden. Teffens betuigden zy een hartelyk berouw en leetwezen daar over, verzoekende Johannes om raad voor hunne Zielen. Nu zyn de zonden de vuiligheid en onreinheid van 's Menfchen Ziel , die door boetvaardigheid wordt afgewasfehen. Deswegen beveelt hen Johannes, vers 8. hartelyke en vrugtbaare boete te doen. Deze afwasfehing en reiniging werdt door den Doop afgebeeld. Wafcht u, riep Jesaias, 1: 16. reinigt u, doet uw boos wezen van myne oogen.
vers 7. Pharizeeuwen en Sadduceeuwen. Het ganfche Volk verdeelde zig in Pharizeeuwen en Sadduceeuwen. Hier moeten wy geene voornaame en geleerde Saddu-
ceeu-



f4 Verklaaring over Mattheus
eeeuwen en Pharizeeuwen verftaan, maar gemeene Men* fchen van beide partyen. Uit dien hoofde noemt ze Johannes ook niet Adders, als 't welk hunne vergiftige Leeraars waren, maar Kinderen der Adderen, en Adderen-gebroedzel.
vers 7. Tot zynen Doop komen. Dat is, gelyk het Lucas iü: 7. verklaart, by zag hen aankomen , op dat by ze mogt doopen. Des kwamen zy niet als nieuwsgierige Aanfchouwers, maar als boetvaardige Zondaars, als Zieken tot den Artz. Doch Mattheus fchynt hier de Pharizeeuwfche en Sadduceeuwfche Jooden , met eenige verwondering, zamen teftellen. War,t dat Pharizeeuwfche Jooden tot dezen nieuwen Propheet met een goed hart kwamen, was veel minder te verwonderen, dan dat ook Sadduceeuwfche Jooden kwamen, die leeringen hadden, van de Godzaligheid afleidende. Waarom Mattheus meening deze is: tot Johannes kwamen niet Jlegts Pharizeeuwfche, maar zelfs Sadduceeuwfche Jooden,
vers 7, 8. Wie heeft u dan geleerd. Deze vraag is van nadruk. Uwe Leeraars, wil hy zeggen, hebben u niet na my geweezen, maar de Heilige Geeft heeft u de begeerte ingegeeven, om de verzoening met den over uwe zonden vertoornden God te zoeken. Doet derhalve boete, doch zulk eene, die goede vrugten voortbrengt; dat is, waarop een Gode welbehaaglyk leven volgt.
vers 9. God kan Abraham. Dat is: God kan, (om zyne belofte, aan Abraham gedaan, dat Hy hem eene zeer groote menigte Nakomelingen wilde geeven, nogthans vervullen , al roeide Hy u uit, en al verdelgde Hy u om uwe zonden. Want dit is immers geen werk voor zyne Almagt.) Abraham uit deeze Jteenen, welke hier voor uwe oogen liggen, Kinderen verwekken, die wel geene lighaamlyke, maar geeftelyke Kinderen van Abraham (Rom. ix: 7, 8.) zyn zouden. Hier mede doelt Johannes op de groote bekeering der Heidenen, en te gelyk op de verwoefting van het Joodfch Gemeenebeft door de Romeinen. Want deze waren de ia het volgend vers aangeweeze Byl.
nets



Euangelium. Hoofdft. III: ïJ. t$
vers ii. Maar, die naa My komt, isfterker, dan Ik. Hier vinden wy een bewys van Christus Godheid. Johannes naamlyk zegt, dat de grootte van Christus zyn Perzoon zodanig overtrof, dat hy veel te gering eö onwaardig zy, om Christus allerminfte Dienaar te zyn. Maar nu betuigt Christus , Matth. xi: i i . dat onder alle Menfchen Johannes de groocfte zy. Volgt hieruit niet,gy Socinianen, dat Jesus geen zulk Menfch, als andere Menfchen, maar God inmenfchelykegeftalte was? Des de Dooper daar door te verftaan geeft, wat de andere Johannes uitdrukkelyker leerde , dat Jesus de Menfch geworden God, Joh. i:i. en 14. of, gelykPAUlus zegt, 1 Timoth. 111: 16". God zy, welke zig inde menfchelyke Natuur aan de Waereld geopenbaard heeft.
vers 11. Met den Heiligen Geeft en met vuur doopen. Op dezelfde wyze fchryft Lucas , in: 16. Doch by Marcus i: . 8. ftaat er alleen; by zal u met den Heiligen Geeft doopen. Dienvólgens heeft het eerfte deezen zin: Hy zal u met den Heiligen Geeft, en dus met vuur, doopen. Ik, zegt hy, doope met water, maar Christus zal met vuur doopen, met 't Godlyk vuur, het welk de Heilige Geeft is. Men kan duidelyk zien, dat Johannes, het geen Handel. 11; 3. befchreeven wordt, op het oog heeft, als mede de by den Doop der Apoftelen (Handel, xix: 56.) gedaane uitftorting des H. Geeftes, op welke wonderdaaden volgden.
vers 14. Ik bad noodig, van u gedoopt te voorden. Dat is: my moeft Gy billyk doopen, en uwe Genade-gaaven over my uitftorten. Hoe kunt gy dan van my den Doop ■begeeren, die gy den Doop in het geheel niet nodig hebt?
vers T). Wat in (Gods) Wet verordend is. Zo liet zig Jesus befnyden, en vervolgens, in den Tempel, den Heere voorftellen, Luc. H: 22. waar door hy zig dus aan de Wet onderwierp. Galat, iv: 4. Thans wilde hy ook gedoopt zyn, om dat Johannes van God bevel ontfangen hadt3 om de Jooden, die Kinderen Gods wilden Worden, te doopen. Het betaamde derhalven, dat ook het grootfte Kind Gods zig liet dooDen, en daar door betuigde, dat Johannes doop van God was. vers



só
Ver\laaring over Mattheds
vers 16. De Hemel deedt zig Hem (Johannes) open. Dat het woord, bem, niet op Jesus, maar op Johannes ziet, leert ons de Euangelift Johannes, i: 32. Luther heeft daarom, om de misvatting voor te koomen, den naam Johannes in zyne overzetting ingelaft.
Als eene Duif neder daalen. Lucas zegt, Iir: 22. nog duidelyker; in'eene ligbaamelyke gedaante, als eene Duif. De Uitleggerswelke Wolf aanhaalt, hebben niet op* 'gemerkt, dat dit een gezicht geweeft is, en Johannes dit alles in eene verrukkinge gezien heeft. Ja nog onlangs heeft een Geleerde , toen hy deze verklaarng by Origenes vondt, ze beftreeden. Maar de zaak zelve en de Bybelfche fpreekmanier kan ons wel dra allen twyfel beneemen. Zie flegts Handel, x; tl. Doch deHemelfche ftem, in 't volgende vers ftaande, gefchiedde ongetwyfeld uiterlyk, gelyk Matth. xvii: 5.
HOOFDSTUK IV.
vers 1 11. Hierop werdt Jesus van den Geefl inde
Woeftyn geleid, enz. Deze gefchiedenis is eigenlykgeen verhaal van Mattheus, maar van den Heere zeiven, zonder wiens Openbaaring ze niemand konde weeten. Hier vinden wy, dat, even als den Duivel door God vergund werdt, de eerfte Menfchen te verzoeken, dat is, te tragten hen te beweegen, dat ze, door ongehoorzaamheid , tegen God mogten zondigen ; hy ook zó verlof kreeg, om zyne kunften aan den tweeden Adam te beproeven. Deze veroordeelde Geeft zoude by de uitkomft erkennen, dat de verzogte Jesus Gods Zoon en de groote Held was, die zyn Ryk verwoeften zoude.
. Gemerkt dit nu eene verzoeking van Jesus was, zo volgt, dat hy niet heeft geweeten, dat zyn verzoeker de Satan was. Dit zag hy eerft in 't einde, en riep toen voort; weg van my, Satan- Dit zoude hy by de eerfte verzoeking reeds gedaan hebben , indien hy den Satan gekend hadt. Des dit tot de diepfte vernedering van Christus behoort, en Luther fchryft, in zyne Huis-pojiil, jdeel, pag. 267. (Hoogd.) met recht: Hier
met



Euangelium. Hoofdjl. IV: i-ii. 17
moet men Christus aanmerken als een Menfch, die de Godheid heeft verborgen: dat is, by wien de Godheid zig in zyne Menfchheid verborg. Zo dra Jesus den Duivel ook kende, was deze llim genoeg, om aanftonds te verrrekken. Hy hield het naamlyk voor de grootfte dwaasheid, tegen den waaren Zoon van God eenen nieuwen kans te waagen.
Dat Jesus, naar zyns Vaders wil, dus verzogt zoude worden, wordt voort in het begin aangeweezen, dewyl hy van den Geeft, dien hy by zynen Doop ontvangen hadt, Matth. m: 16. en Handel, x: 38. werdt aangedreeven, om zig in eene Woeftyne tebegeeven. Daar kwam hy aan eene plaats, alwaar tot onderhoud des lighaams niets tc vinden was. Doch hy hadt 't ook niet noodig, dewyl zyne leevenskragten, 40 dagen naa malkander gevoed en verfterkt wierden: welke genade, voorheen, aan Moses , Exod. xxxiv: 28. enELiAs, 1 Koning, xix: 8. den twee grootfte voorbeelden van den Mesfias, was beweezen. Hoe Jesus deze veertig dagen hebbe doorgebragt, heeft hy zynen Leerlingen niet bekend gemaakt. Dat hy dezen tyd met Heilige gcdagtén en overdenkingen, als mede in het Gebed gefleeten hebbe, gelyk Spanheim in Dub. Euang. ■part. 3. pag. 209. oordeelt, "kunnen wy zekerlyk nietin twyfel trekken : doch er kan noch meer zyn voorgevallen. Dan, het ftilzwygen des Hceren hier van heeft de kragt van een bevel, dat wy ons hier over niet verder moeten bekommeren.
Naa verloop van veertig dagen, werdt Jesus eenen natuurlyken honger gewaar. Den Satan, welke, geduurende dien tyd, naby Jesus geweeft was, en op denzelven , om dat hy van den Hemel Gods Zoon was genoemd geworden, naauwe agtgegeeven hadt, kon het niet moejelvk vallen, dit te weeten; dat hy naamlyk hongerig was. Zoude, dagt hy by zig zeiven, deze Man, mogclvk, de Kop-vertreedcr' zvn, die den Menfchen beloofd is? Wel aan, ik wil de proef neemen, of ik hem tot een Zondaar maaken, en daar door mynen Kop veilig behouden kan. Zyn honger, hoope ik, zal ttiv daar toe dienftig zyn, dat ik myn oogmerk bereike, 'I Deel. B De



18 Verklaaring over Mattheus
De Duivel dan komt tot Jesus , maar in welke ge» daante? Ligtfoot meent, in zyne Hor. Hebraic. pag. 24.1- 599 en 885. dat de Duivel in de geftalte van een heiligen Engel verfcheenen is; dat is, in eene Menfchlyke gedaante, maar te gelyk met eenen grooten glans. Ik ben mede van deze gedagten. Want voor eerft vinde ik geene andere geftalte, die voor dezen Verzoeker voegde. De gedaante van een Reiziger, of van een Pharizeeuw en Schriftgeleerden, of van een Koning iswanvoeglyk:om dat in zulk eene Woeftyne geen Reiziger, geen Geeftelyke, en geen Koning komt. Maareenen Engel kon Gods Zoon aldaar vermoeden. Voorts kan de derde verzoeking niet anders, dan onder de gedaante eencs Aartsengels, zyn gefchied. Want de Verleider geeftvoor, dat God hem de opperheerfchappy over de ganfche Aarde heeft toebetrouwd. Zoo kan niemand fpreeken, dan flegts zulk een, die zig voor een Aartsengel uitgeeft. Weshalven ik met zekerheid geloof, dat de Satan zig, byde twee eerfte verzoekingen, in eenen Engel vermomd heeft; maar by de laatfte zynen glans dermaate vergroot, dat hy voor een Aartsengel kondc aangemerkt worden. Dewyl ook in de ganfche Schrift geene melding van eene andere verfchyning des Duivels gedaan wordt, naa dat de menfchen buiten 't Paradys gewoond hebben; zo komt 't my zeer waarfchynlyk voor, dat Apoftel Paulus deze verzoeking op het oog gehad heeft, toen hy aan de Chriftenen te Corintben, (2. Corinth. xi : 14.) fchreef: de Satan zelf verandert zig in een Engel des lichts.
Nu willen wy des Satans drie verzoekingen nader befchouwen. In 't algemeen heeft men vooraf op te merken, dat de Satan met niet meer, dan drie verzoekingen , Jesus heeft kunnen aanvallen. De Menfchen weet hy nergens mede te verblinden en te verleiden , dan met de Wellust, met groote Eere, en grooten Rykdom. Meer fchyngoederen heeft de waereld niet. Dienvolgens gy, die de liefde tot God verre ftelt boven deeze drie goederen, en omtrent welken dus de Satan zyne drie pylente vergeefs verfchiet, gy draagt, met recht, den naam van onoverwinnelyke Geloofs-helden, Maar gy an-
de-



Evangelium. Hoofdft. IV. i—ir. i$>
dereMenfchen, die oogenlust, vleefcheslust, en een hovaardig leven lief hebt, weet dat de helfchc Verleider U oyerwonnen heeft, en dat gy in zyne (hikken zy t gevangen.
Met de Wellust dan maakte de Satan een begin by Jesus, wyl deszelfs honger hem daartoe aanleiding gaf. De honger is eene der groorile kwaaien. Om zig van deze te ontdoen, gebruikt de Mensch alle voorvallende middelen. Deswegen fpreekt hy Jesus dus aan: myn Vrind , gy zyt zo lang in deze Woeftyn geweest, waar niets te eeten valt. Des kan 't niet anders wezen, of gy moet grooten honger hebben. Toen nu Jesus met ja antwoordde, zo voer hy voort: gy weet immers, en zyt door eene Hemelfche Stem verzekerd geworden, datgy Gods Zoon zyt. Derhalve zyc gy grooter, dan Moses en Elias, en moet grootere wonderen kunnen doen, dan deze gedaan hebben. Dewyl nu Moses ten einde den dorft zyns volks te verdryven, beval, dat het water uit eene rots zoude fpringen; wat vertoeft gy, om deze Steenen te beveelen, dat ze zig in Brood (en allerhande fpyzen)moeten veranderen ?Gy zyt des Scheppers Zoon. Dienvolgens kunt gy immers fcheppen en voortbrengen, wat gy maar wilt.
Welk was nu het antwoord van Jesus op deze liftige verzoeking? Weet gy niet, antwoordt hy, wat inde Schrift (Deuter. vm: 3.) ftaat, dat naamlyk niet het brood alleen ter onderhoudinge van 'sMenfchen leeven dient, maar dat, wanneer Godflegts één woord fpreekt, dat iemand leeven zal, dezelve dan tegen den dood beveiligd is. Nuweeteik, dat ikleevendig blyven, en, wat myn Vader my bevolen heeft, uitvoeren zal. Uw ïaad derhalven is van dien aart, dat, ik dien niet moge volgen.
Naa weinig tyds verfcheen deze valfche Engel weder, en, daar hy Jesus door de welluft niet hadt kunnen bedwingen, zo beproefde hy het met de Eerzugt. Tot dat einde begeerde hy, dat Jesus met hem na Jerusalem mogt gaan. Jesus deedt dit, op aandrift (vers. 1.) des Heiligen Geeftes. Daar gekomen zyn■de, ftelde hem de Satan op eene hoogte des Tempels. Welke eigenlyk deze plaats geweeft zy, willen wy niet B 2 navoi*



23
Verklaaring over Mattheus
navorfchen, wyl ons aan deze kundigheid niets gelegen ligt. Lightfoot, die er nogthans zyn werk van gemaakt heeft, fchryft zelf: 't is vrugteloos, dit te zoeken, om dat men 't niet kan vinden. Genoeg, dat de Satan deze verheve plaats daar toe verkooren heeft, op dat hy Jesus tot eene zonde mogte verleiden. Hier ftaat gy, zegt hy, waar gy het ganfche Volk kunt toonen, wie gy zyt; dat gy naamlyk Gods Zoon zyt. Werp u, daarom, door eenen fprong na beneden op de aarde, en maak daar door bekend, dat gy Gods Zoon zyt, en dat zy u als Gods Zoon moeten"aannecmen en eeren. Ducht geen gevaar. Gy moet immers weeten, wat in de Schrift ftaat, (Psalm, xci: ii, 12.) dat naamlyk God zyne Engelen zal beveelen, om u op hunne handen te draagen, op dat gy niet aan eenen fteen ftoot.
Voor dat ik tot het ancwoord des Heeren Jesus overgaa, moet ik billyk gewag maaken, dat de oude Abt Bernhardus ook daarin de lift des Satans wilde bemerken , dat hy deze woorden van den Psalm dat ze u be. hoeden op alle uwe wegen , heeft weggelaaten. Dezen Monnik hebben veelen hunne goedkeuring gegeeven, onder welken ik flegts Spanheim in dub.. Euang. part. 3. pag 274. en J. C. Wolf in zyne Cur. Philol. noeme. Maar anderen kunnen hier geene argliftigheid des Satans zien, en gelooven, dat de Satan ook deze woorden, zonder tegen zyn oogmerk te handelen, zoude hebben kunnen bybrengen : waarom Jesus hem ook, wegens deze uitlaating , niet beftraft heeft. Dit is het oordeel van Scultetus, Surenhusen, en Godfr. Olearius: waar tegen ik niets weete in te brengen.
Met meer gronds merken wy aan, dat de Satan deze plaats misbruikte, toeri hy er uit beweerde, dat zig een vroom Menfch aan al't gevaar bloot magftellen, en verzekerd zyn kan, dat God hem, door zyne Engelen, voor alle ongeval bewaaren zal. Jesus weerlegt hem met eene korte, doch zeer gewigtige plaats uit Deuter. vi: 16. daar het verzoeken van God verboden wordt. Nu is het eene ftrafwaardige verzoeking van God, wanneer zig iemand, zonder Gods bevel, in het grootfte gevaar begeeft, met een ydel vertrouwen, dat
God



Euangelium. Hooffi. IV: i—>n. 21
God hem, in zulk een gevaar, voor fchade zal en moet bewaaren. De Satan moeit uit deeze plaats opmaaken, dat Jesus zynen Vader eene wonderbaare behoudenis niet mogt voorfchryven, en dat derhalven , daar hy van zynen Vader geen bevel hadt, om zig op die wyze aan de bewooners van Jcrufalem bekend te maaken, dit eene kwaade en zondige daad zyn zoude.
De Satan hadt dus, door het voorftel van groote Eere, Jesus mede op geen doolweg kunnen brengen. Doch hy geeft zyne hoop ter overwinninge nog niet op, maar gelooft, wanneer hy hem Eere en Rykdom teffens, en wel ongemeen groote Eere en by uittrek grooten Rykdom aanbood en beloovde, dat Jesus dan zoude toe'geeven. Ten einde dan zyn voorftel regt leevendig en inncemend te maaken; zo leidt hy Jesus op een zeerhoogen Berg, openende hem als het ganfche Waereld-toneel. Wanneer er in den Text ftaat, dat hy hem alle Ryken der Waereld en hunne Heerlykheid getoond beeft; moeten wy deze woorden, willen wy ze regc verftaan, verdeelen. De Satan naamlyk toonde hem eerft de Ryken der geheele Waereld. Maakt men de tegenwerping, dat geen Berg zoo groot een uitzigt heelt, dat men op denzelven de ganfche Aarde kunne overzien; dan mag Lucas antwoorden, en ons deze zwaorigheid beneemen. Deze zegt, (Luc. iv: 5.) dat de Satan den Heere alle (dat is, alle den Jooden beken, de) Ryken der geheele Waereld getoond heeft in een ocgenblik. Des de Satan met zyne vertooning wel dra klaar wierdt. Hier, zeidehy, ligt hetvrugtbaarE.^ten: hier kunt gy zien, waar 't ryk en volkryk Syrië gelegen zy: daar ftaat het trots en de halve Waereld bcheerfchend Rome, en zoo verder. Doch dit was hem nog niet genoeg, maar hy befchrcef ook de heerlykheid van alle Landen, ten einde hv het hart van Jesus des te iterker roeren, en inneemen mogte. Dit wil Mattheus zeggen, wanneer hy meldt, dat de Satan Jesus de heerlykheid aller Landen getoond heeft. Want iemand iets toonen betekent dikwijs , niet alleen in den BybeL maar ook by andere, zoo wel Latynfche, als Griekfchc Schryvers , iemand iets duidelyk be'fcbnven. Dit geheele agu B 3 p



S2
Verklaaring over Mattheus
fie vers van Mattheus heb ik breedvoerig verklaard in een byzonder gefchrift, te vinden in myne Sylloge, T. I. p. 162. feqq. en, het geen ik tot dus ver bygebragc heb, ontegenzeggelyk beweezen.
Naa dat deze helfche Redenaar zyne befchryving ten einde gebragt hadt, fprak hy Jesus dus aan : gy ziet aan myne geftalte, wie ik ben. Ik ben naamlyk de Aarts-engel, welken God de opperheerfchappy over alle deze Landen heeft gegeeven. Des ftaan zy onder myne magt, cn u wil ik ze geeven, wanneer gy my te voet wilt vallen , en my aanbidden. Op die wyze wordt gv een Heer der ganfche Waereld, 't welk immers de Mesfias wezen moet. Erken daarom, dat gy de Meffias niet zyn kunt, indien gy dit niet doet.
Zoo verftandig hadt de Satan, naar zyne verbeelding, zynen voorflag ingcrigt. Doch hyondervondtaanftonds, dat hy zyne zaak niet wel belegd hadt. Want hier door juift verraadde hy zig zeiven, dat hy geen Heilige Engel , maar de Duivel, de oude Paradys-flang was. De heilige Engelen begeeren geene aanbidding van de Menfchen , maar geeven Gode alleen de eer. Maar een hoogmoedige Geeft is een helfche Geeft. Daarom fprak hem Jesus met yver aan. Weg van my, Satan. Ik weet nu te regt, wie gy zyt. Denkt gy niet aan Gods gebod: gy zult denHeere, uwen God, aanbidden, en niemand anders ?
Nu zag de Satan, hoe flegt hy zyne rol gefpeeld hadt. Schaamte cn fchrik dreeven hem op de vlugt, en Jesus ftondt nu als een onverwinnelyk en blygeeftig Held. Voort daarop namen de waare Engelen de plaats des valfchen Engels in, om Jesus te (3W««v.) dienen. Dit Griekfche woord betekend heel dikwils ookiemand fpyze geeven. In dezen zin ftaat het Luc. iv: 30. viii: 3. x: 40. Dewyl nu Jesus, op dezen tyd, zeer hongerig geweeft is, en aan Eli as (i Koning, xix: 5 en 7.) een Engel fpys gebragt heeft; zo zyn eenige Uitleggers van gedagten; dat deze Engelen den Zoone Gods fpyze gebragt hebben, en dat dit het is, het geen Mattheus ons met dit woord te verftaan geeft. Onder dezelven zyn de voornaamften, Spanheim in dub. Euangel. part.*3. p;
313-



Euangelium. Hoofdjl. IV: i2-*-23. en V: 2. &3
313. D.Rusz in Harm. Euangel. T. 1: pag. 390. Beausobre en Wolf. Ook vinde ik dit gevoelen gegrond. Inmiddels ,dewyl er meer, dan één Engel, is verfcheenen, zo geloove ik, dat deze Engelen terfens den Zoon van God hunne onderdaanigheid, benelfens hunne blydfchap over zyne heerlyke overwinning betuigd hebben.
vers 12. Dat Johannes gevangen genomen voos.) Aan dit verhaal hebben zig veelen geftooten, om dat beneden eerft, in het 14de Hoofdjluk, de gevangenis des Doopers wordt befchreevcn. Doch men moet weeten , dat hier de tyd flegts aangewcezen wordt, wanneer Johannes in de gevangenis gezet wierdt: maar beneden wordt dcszelfs dood verhaald, voor welken hy, een tyd lang, in de gevangenis hadt doorgebragt.
vers 23. Allerlei ziekten. Dat Luther 't Griekfchc woord, ttü<ra>, regt overgezet heeft door allerlei, geeft het volgend vers te kennen, alwaar ftaat »«'»•«, menigerlei ziekten.
HOOFDSTUK V.
vers 2. En leerde hen. Het woord, hen, («W«,) ziet niet op de Leerlingen des Heer en, welke vers 1. gemeld worden , maar op het daar gemelde menigvuldige Volk, tm *z~ *a?, het welk begeerig was, hem aan te hooren. Dat deze reden voor het Volk gedaan is, betuigt ook Lucas uitdrukkelyk, Hoofd.vi tri. Zoo meldt Mattheus mede vil: 28. dat bet Folk zich over deze reden, als hartroe' rende, zeer verwonderd heeft. Ook toonen daar de flotwoorden dezer reden, vers 24 en 26, dat Jesus dezelve niet in het byzonder voor zvne aanftaande Apoftelen, maar voor het ganfche Volk gedaan heeft. En verre zyn zy mis die dc gedagten voeden, dat Christus eigenlyk alleen dc Apoftelcn aangefproken heeft!
Deze reden derhalve is een kort begrip van den
Chriftelyken Godsdienft, en de ter Zaligheid noodige Hoofdleeringcn. Hier uit blyktmede, dat de Chnite» lyke Godsdienft meer praktikaal, dan befchouwend isf Weinig weeten en veel Geweeten maakt een regten Chriften uit.
B 4 wi



*4
Verklaaring over Mattheus
vers 3. Zalig zyn in den geeft (of geeftlyk) de Armen. Luther heeft die overgezet: Zalig zyn, die geeftlyk arm zyn. En deze overzetting behaagt den meeften Uitleggeren. Doch Lucas leert ons, hoofd, vi: 20 en 24. onweerfpreeklyk, dac de Heerehicr van de lighaamlyke Ai men fpreekt, en dat de woorden van Mattheus" toe een onderwerp hebben, 1$ *r*Xo), en de zaak, welke van hen gezegd wordt, is p*uteib rü sr»««V*77. De toenmalige Leerlingen en Navolgers van Christus waren doorgaande arm , of werden arm gemaakt. Maar by deze lighaamlyke armoede waren zy geeftlyk ryk, en hadden ook de zekere hoop op eeuwige goederen. Waarom er de Heere byvoegt : want hun is het Hemelryk. Het Hemelryk betekent hier de eeuwige Zaligheid inden Hemel, gelyk vers 10 en 20. Zie mede vers 12. Deze myne verklaaring heeft een voornaam Geleerde toegeftemt, in de Nouvelle Bïbliotbeque, T. xiv. pag 187
fm-
versa,. Zalig zyn de treurenden, Zy naamlyk, die in eenen bedroefden toeftand moeten leeven, dewyl de waereld hen, om hunnen Godsdienft,al 'tmooglyke hartenleed aandoet. Doch zy zullen getroofl worden. De God van allen f dat is , van den volkomen) trooft (dus fchryft Paulus, 2 Corinth. 1: 3-5 ) trooft ons (Apoftelen) in alle onze droevenijfe, op dat wy ook hen trooften kunnen , die zig m allerlei droevenisfe bevinden, met den trooft, mei welken wy zeiven van God getroofl worden. Want, gelyk als wy, om Christus wille, zeer veel moeten lyden, zoo worden wy ook door Christus, zeer ryklyk getroofl. Den fterkften trooft gaf den eerften Chriftenen het zekere vertrouwen, dat ze, naa dif leven , de volkomenfte gelukzaligheid in alle eeuwigheid zouden genieten. Is die zeker, dagten zy, gelyk het dan zeker is, dan is immers het lyden dezes tyds voorniets te agten, invergelykinge van onze eeuwige' heerlykheid. Rom. viii: 18.
ver$ y. Zalig zyn de Zagtmoedigen, want zy zullen het aydryk bezitten. Veelen hebben gemeend, dat Christus hier mede van eiken Chriften in het bvzonder fpreekt, en hebben daarom vremde en onwaarfchynejyke verkla,
ringen



Euangelium. HoofdflukV: 3—^-8. 25
ringen voor den dag gebragt: zoo als ik in myne Poecile, torn. 3. pag. 377. J'eqq. getoond heb. Maar 't is niet moeylyk, om te begrypen, dat de Heere van zyne ganfche Kudde fpreekt, en ze vermaant, om al het kwaad, het welk haar van de Waereld overkomt, met geduld te verdraagen, onder verzekering , dat de Vervolgers zyne Gemeente toch niet zouden kunnen uitroojen. • Ja, zegt hy , zy zal, onder de vervolgingen, dermaate toeneemen , dat ein.dclyk de Chriftenen het grootfte gedeelte der Waereld zullen inneemen en bewoonen. Het woord, dat men hier vind, «A^-ww», brengt ons eene gelykluidende plaats te binnen , Rom. iv: 13. alwaar Abraham genoemd wordt *a»"«k>,«©- t« néa-ftn, een Erfgenaam der wiereld; om dat hy eene zoo groote nakomelingfchap kreeg, dat dezelve een groot Land konde bezetten. Maar den Chriftenen hadt Jesaias reeds, Kap. LXi; 6, voorzegd: gy zult de goederen der Heidenen eefen.
vers 6. Hongeren en dorflen. Dat is, dieniet, gelyk de Menfchen doorgaande, na eere, na rykdom, en na de welluften der Waereld hongeren en dorften; maar na 4e gerechtigheid, of heiligheid. Want deze zullen daar door 't grnotft en aangenaamft vermaak erlangen, daar de tydelyke dingen de Menfchen niet verzadigd en vergenoegd, maar altyd ongerufter, hongeriger en dorftiger maaken.
vers 3. Zalig zyn zy, die een rein hart hebben, want zy zullen God zien. Een rein hart betekent hier zo wel, als 1 Tsmoth. i: y. en 2 Timoth. n; 22. eene Ziel, welke de vuiligheid der zonde haat, God boven alles oprecht bemint, en naar deszelfs wil leeft. Zulk eene Ziel zal God zien, te weeten in de andere waereld, gelyk Johannes het uitlegt. 1 Joh. iii: 2. In den Brief aan de Hebreen, hoofd, xn: 14. wordt dit dus uitgedrukt : zonder heiligheid zal niemand den Heer zien. Wie de Hiftorie der Pythagorifche en Platonische Wysgeeren kent, en weet, hoe nyverig zy van de reiniging der Ziele, en eene geheime verfchyning van God of eenen Daemon gefproken hebben; die wagte zig vooral, dat 'B 5 hy



s.6 Verklaaring over Mattheus
hy van deze wetenfchap, by deze reden van Christus , geen gebruik maake. Hy zoude, op deze wyze, zyne geleerdheid en beleezenheid zeer verkeerd belteeden, en aan de woorden van den Heere Jesus een volftrekt ongegrond gevoelen toefchryven.
vers g. Zalig zyn de Vredelievenden. Dit verklaart de Heer zelf, beneden, vers 44 en 45.
vers 17. Haare vervulling te leer en. Vooraf, alsmede vers 19. wordt op de Joodfche Leeraars duidelyk gedoeld, welke Gods Wet, de Zedelyke Wet naamlyk, ontbonden, dat is, Gods geboden hunne meelte kragt benamen, leerende, dat men aan de Wet voldeed, wanneer men flcgts het uiterlyke in agt nam. Dit beftraft de Heer in hen, verf. 21. enz. Hier uit blykt, dat, in deze plaats, de Wet vervullen niet anders betekent , dan de Wet volledig verklaaren, en alles leeren, wat zy behelft: gelyk Vitringa dit, Obferv. facr. lib. 1. dijjert.m. cap. 5. §. 1 3. zeerwel heeft aangetoond. Uit dien hoofde wordt, versio. zoo wel het ontbinden der Wet, als het vervullen derzelve genoemd, leer en, dat is, de Menfchen onderregten, welke de zin eener Godlyke Wet zy. In deze betekenis komt de fpreekwyze, **ve.St rit A»y« r^&sS, ook voor Coloss. 1: 25. en Luther heeft het zeer wel overgezet : bet woord Gods ryklyk prediken. Op dezelfde wyze zegt Paulus van zig, Rom.xv: 19. irHrivguxétxi t» tvxyy'iXu» t« xe>rS', dat hy, in zoo veele landen, de Leer van Chritus gepredikt heeft, en wel naar alle haare deelen. Hier uit zien wy, dat, by de Leer van Christus als de vervullinge der Wet voor ons, deze plaats niet kan gebruikt worden. Zo als Bajer nogthans in zyn ' Comp. Tbeol. pag. 623. en anderen gedaan hebben. De nieuwfte Opftellersder lecrftelligeGodgeleerdheid, Buddeus en Weiszmann , hebben daarom 't bewys voor deze Leer, niet uit deze woorden des Heeren, maar uit andere plaatzen, genoomen.
vers iQ. De kleinfte in 'tHemelryk. Dat is: hyiseen valfch en verwerplyk Leeraar. De kleinfte kan hier niets anders betekenen , dan wat Matth. xix: 30. de
laat"



Euangelium. Hoofd. V: 9—fcï?
/aaf/Ze' betekent. De eerfte zullen de laatfte zyn; dat is, veele nakomelingen van Abraham, die men voor erfgenaamen des Hemels aanzag, zullen van God veroordeeld worden. Zoo worden ook de Maagden, welke Matth. xxv: ii. ten laatfte kwamen, buitengedooten.
vers 20. "t Zy dan uwe gerechtigheid. Hier door verftaat men, doorgaande, niet des Menfchen eige gerechtig- en heiligheid, maar de door Christus te wege gebragte, en den geloovigen toegerekende gerechtigheid. Maar Schultetüs noemt dit, Lib. 2. Exercit. Euang. cap. 19. errorem vulgi homiliaftarum Euangelicorum; eene in de gemeene Poftillen voorkomende dwaaling. Wy moeten hem onze toedemming geeven; om dat Christus in de volgende verzen leert, dat God met de uiterlyke onthouding van kwaade werken niet te vreden is, maar een van zondige gedagten en begeerten zuiver hart eischt. En deze uitlegging vinden wy mede by de eerde Leeraars onzer Kerke, Lutheb en Melanchton. Deze fchryft torn. iv. Oper.pag. 374^386. deHeerefpreekt hier dejuftitia inhaerenti. En de eerde leert in zyn Huispoftil, Christus begeert van den Menscb zidk eene gerechtigheid , waarby 't hart zuiver is van kwaade lusten. Dog voegt hy 'er billyk by, om dat de reinheid des harten niet volkomen wordt in dit Leven, moeten de Heiligen God gefladig , om vergeeving der nog aankleevende zonden , aanroepen. Wanneer diensvolgens onze Heer hier zegt; wie in den Hemel komen wil, die moet de heiligheid des harten bezitten: dan fpreekt Hy van eenen waaren haat tegen de zonden, en van eene yverige liefde tot alle deugden, die God met genade befchouwt, hoewel zy in dit Leven niet volkomen worde. Hy kan derhalven op de zaligheid hoopen, die met Paulus zeggen kan, PHiLirp. 111.12. ik ben wel niet volkomen, maar ik jaag na de volkomenheid.
vers 21. Dat tot de Ouden gezegd is. Dat is : dat God uwen Vaderen, door Moses , deze wet gegeeven heeft: gy zult niemand dooden, en te gelyk den Rechteren bevolen , den Moordenaar te draffen. By die zoowel, als de overige geboden, vers 27. 31. 33. 38. en
41.



28 Verklaaring over Mattheus
41. moot men voegen, hoe verkeerd dezelve van de Jooden wierden uitgelegd. Dit is overeenkomftig met Christus oogmerk, die tegen de Joodiche Leer aanftonds de Zyne Helt. Des de Heiland teffens wil zeggen: en gy meent, dat 't ter gerechtigheid genoeg zy, wanneer men maar niemand dood. Deze dwaaling wederlegt Hy in 't 't volgend vers. Dog 'er is nog eene aanmerking noodig. Moses was een Wetgeever in de nieuwe op Gods bevel opgerechte Republiek. De tien geboden waaren derhalven meer ftaatkundigeen burgerlyke, dan zedelykewetten. De uiterlyke rust en 't uiterlyk welzyn der Burgeren moeit daar door bewaard worden. De inwendige heiligheid werdt, door de Leeraaren en Propheeten, by andere gelegenheden geleerd, welke de twee, door Christus, Matt. xxii:. 37. en 39. herhaalde zedelyke wetten 't volk naarftiglyk inboezemden. Gy zult den Heere, uwen God, lieflebben van ganfehen harte, van ganfche ziele, en van ganfehen gemoede; en gy zult uwen Naasten liefhebben als u Zeiven. Gemerkt nu de Overheidswegen flegts goede burgers en onderdaanen, of, gelyk wy met deFranfchen pleegen te zeggen, honéteshommes, maar geenszins waare Heiligen kunnen maaken; zo toon ■ de Jesus thans als zedelyke Wet-leeraar, hoedanig 't hart zyn moete van een Mensch, indien hy Gode wil behaagen. Maar ik zegge u, was zyn woord; dat is, ik wil u de Godlyke Leer nopens des Menfchen pligtenregt voordraagen.
vers 22. Wie flegts op zynen Broeder toornig is. Ik wil niet verzwygen, dat ik het Griekfche woord, )ix% heb weggelaaten. Luther heeft het mede niet overgezet. In 't (Neder-)duitsch wil het zeggen te vergeefs en zonder rede. 't Welk hier niet voegen zoude.Dcwyl nu Hi eronymus en Augustinus betuigen, dat ze dit Grieksch woordje, in hunne exemplaren, niet gevonden hebben, en het de oude Latynfche Overzetter mede heeft weggelaaten; zo was Erasmus van gedagten, dat het iemand, die aan den toorn vanamptswege dagt, heeft ingelast. Dit gevoelen beweert ook de groote Criticus, Richard Simon , zeer fterk. Ja onder onze Godgeleerden houden ook dit woordje voor ingelast de Heer Cancellier Pfaff de variis Le.
ëtion.



.Euangelium Hoofdfl, V: 22. ' ao
ëlión. N. Tejl.pag. 182. Boysen dijjert. deCodiceN. T. quo ufus eft Luti.erus, pag. 58. feqq. en Proost Bengel in zyn Gnomon Nov. Tejt. Wie dit woord wil verdedigen, moet zulks bondiger doen, dan het de jonge Majus Obferv. facr. Lib. 3. cap. 8. gedaan heeft; en niet eene zoo vergezogte verklaaring voor den dag brengen, als men in Krumbholz Animadverf. facr. pag. 132. feqq. vindt. 1 1
De Heiland vaart voort: die zal den Rechter in de handen vallen: en voorts, die zal van den boogen Raadgeoordeelt worden: en dan, die zal tot den vuurpoel veroordeeld worden. Jesus wil niet aanwyzen, wat de Overheid tegen deze drieërlei zondaaren uitvoeren zoude: maar hy leert, dat de eerfte eene even zo zwaare zonde pleegt, als hy, wiens moord de Rechters op de gewoone wyze ftraffen; dat de tweede even zoo zeer zondigt, als hy, welken de hoogen Raad nog zwaarer ftraft; maar de derde zulk eenen Kwaaddoener gelyk is, wien de allergrootfte ftraf wordt aangedaan. Christus wilde geen Rechter zyn in deze waereld. Gevolglyk kunnen deze zyne woorden in geen anderen zin genomen worden.
vers 22. Raka gy Dwaas. By 't woord Raka
hebben de Uitleggers ongemeen veele moeite genomen, en beweezen, dat het een icheld- en fchimp woord is, waar door men iemands Eere aantast. Menleeze, wac Lichtfoot inzyneJH'orae,FRANZiusOT Orat. 129. enM. Joch. Klaeden in zyneDifputat. de lingua Chrifti vernamlapag. 11. feqq. bybrengt. Maar den Dwaas heeft men onbefchouwd gelaaten: gelyk dan Wolf, in zyne zoo ryke verzameling, niet het germgfte uit anderen aanhaalt, en van zyn eigen geene opheldering geeft. Dog het is alleszins noodig, de betekenis dezes woords te zoeken. Gaan wy nu na, dat de Heer, geftadig, een hoogeren trap Van haat tegen den Naasten aanwyft, en eerst van de vyandfchap fpreekt, welke men in zyn hart voedt; voorts van den toorn, dien men in fcheldwoorden laat uitberften; dan is 't oogfchynlyk, dat Dwaas een fcheldwoord is, het welk alle andere fcheldwoorden verre overtreft, en waar door de Naaste ten uiterften befchimpt en benadeeld worde. Maar nu is 'er voor iemand niets onteeren.
der 3



go Verklaaring over Mattheus.
der, en teffens niets nadeeliger, dan wanneer hybefchuldigd wordt, dat hy een valfchen Godsdienst heeft, of zelfs een Ongodisc is. Want van zulk eenen heeft elk een afkeer, ja, men duld hem niet in de zamcnleevinge, en hy verliest alle eere en allen welftand. Wie derhalven, door zyn fchimpwoord, te kennen geeft, dat hy zynen Naasten 't grootfte ongeluk in dit leven gunt en wenfcht; die wyst daar door ten vollen aan , dat zyn haat en zyne vyandfchap geen hoogeren trap beklimmen kan. Deze uiterfte vyandfchap en deze befchuldiging wordt door den naam Dwaas, best uitgedrukt. Want, wie een valfchen, redeloozen en dwaazen Godsdienst heeft; in plaats van den waaren God, houten, fteenen en metaale Beelden aanbidt, en meer dergelyke redelooze dingen uitvoert; die is immers, zondertegenfpraak, een Dwaas in den hoogften graad, en de Heilige Propheeten zelve kunnen zig niet onthouden, over zulk eene dwaasheid te lachgen, en 'er mede tefpotten. Men leeze Jesaias woorden, hoofdft. xliv: 12-20. Zulke Afgodendienaars, ftaat'er vers 18. hebben geenverftand, en zyn verblind; en in het volgend 19. vers worden zy genoemd Menfchen, by welken nog vernuft, nog verftand is. Eene geiykluidendc plaats vinden wy in het Boek der Wysheid, hoofdft.xui: 10-19. En deze wyze man, wanneer hy, hoofdft. xv: 13. enz. nog eens van hen fpreekt, voegt 'er, vers 14. by: zy zyn dwaazer, dan een kind. Zoo noemt ook God zelf, Dehter.xxxii: bi. de heidenfche Volken dwaaze Volken. Om tot hen te komen, die in geenen Godgclooven, enOngodistengenoemd worden; deze worden, met 't grootfte recht, Aarts-dwaazcn genoemd, als welke zoo dom zyn, dat ze uit de befchouwingc der waereld God en deszclfs magt en wysheid niet kennen. Rom. i: 19. Deze domheid is zoo groot, dat zeer weinige Menfchen tot dezelve ver vallen, en dikwils een geheel land pas éénen, of een paar van zulke Dwaazen onder zynebcwoonershebbe. Dan, voorlang reeds wierd hun, in de Schrift, de naam van Dwaas gegecven. De Dwaazen, ftaat'er Psalm xiv: i. en lui: i. zeggen in hun hart, daar is geen God. En in het Boek der Wysheid, hoofdjl. 11. wordt eene volledige



Evangelium Hoofdft: V. 27 30. 31-
ge afbeelding van deze Dwaazen gevonden. Nu wee*
ten wy, wat Dwaas, in den mond onzes Heilands, betekent, en maaken daar uit op, dat in dien tyd het fcheldwoord, Dwaas, in deze betekeniffe, by de Jooden niet ongebruiklyk geweest is. Zulk een fchimpwoord was het mede, wanneer de een Jood den anderen voor een Samaritaan, dat is, een Aartsketter fcholdt. Ja dat een Christen, in de fchriften der Rabbynen, menigmaal, •733 een Dwaas, en de Chriftenen een dwaas Volk genoemd worden; heeft ons Eisenmenger aangeweezen, in 'teerftedeelvanhet ontdekte Joodendom, bladz.692.697. 716. en 796. (Hoog:)
vers 27. Gy zult geen Overfpel doen. Gy misbruikt, wil de Heere teffens zeggen, ditgebod, wanneer gy meent, dat een Mensch, die geen overfpel doet, op kuischheid (gelyk die Pharizeeuw, Luc. xvm: 11.) kan roemen , en van onkuifchheid niet befchuldigd worden.
vers 28. Om baar te begeeren. Naamlyk lot ontucht. Deze waarheid vind men mede in de fchriften van verftandige Heidenen. En ik wil flegts bybrengen, wat de Dichter Ovidius, toen hy eens verïtandig wilde fpreeken, Amor. lib. iïi. eleg. 4. fchreef: ut jam fervaris bene corpus , adultera mens ejl. Omnibus exclujïs intus (dat is, in mulieris peëtore) adulter erit.
vers 29. 30. Ergert u uw regter oog, — uwe regte tand. Deze deswegen hardluidende reden, om dat ze de gedaante van een fpreekwoord heeft, kan tweezins worden verklaard. De eerfte zin kan deze zyn: wanneer gy een Vrouwfperzoon niet aanzien, nogbydehand aantasten kunt, zonder van eene vuurige drift te worden ontftoken; onthoudt u dan, van haar aan te zien en aan te raaken, op dat dit geene gelegenheid worde tot uwe veroordeeling. Zo deedtJoB. Ikheb, zegthy, hoofdft. xxxi: i. een verbond gemaakt met myne oogen, dat ze geene (fraaje) Maagd aanzien, noch haare fchoonheid lefchoumenzullen. Dezen zelfden raad geeft S)RAcH,h oofdft. ix: 5. Zie niet na de Maagden , op dat gy niet ontftoken wordt te.
gen haar. De andere zin zoude deze kunnen zyn:
wanneer u eene Vrouw tot ontucht aanport, fchoon zy u
zoo



32 Verklaaring over Mattheus
zoo waardig, en zoo nut en noodig zy tot uw tydelykgeluk, als het oog ter leidinge en regeeringe uwes lighaams, en als uwe regte hand ter bedieninge en befcherminge uwes Levens; laat dan liever haare gunst en hulpe vaaren, ja, haal liever haaren haat en vervolging op den hals, dan dat gy zonde en ichande met haar zoudt pleegen. Deze verklaaring komt my beter voor, dan dc eerfte. Want, vooreerst, past hierop het woord ergeren (<rxx>ïuM(av) beter, als het welke betekent, iemand tot eene zonde aanporren. Voorts hangt het ook beter met 't volgende zamen. Men moet naamlyk al 't tydlyk ongeluk dulden, ten einde men niet voor eeuwig vcrïoorcn gaa. Ook kan eene Vrouw , die myn tydlyk welzyn bevorderen enbewaaren kan, met even zoo groot recht, myn regte oog, en.myne regte hand genoemd worden, als Deuter. xiii: 6. een regte Vrind des menfchen, ziel, genoemd wordt. En deze plaats behoort ook, om de gelykheid van inhoud, hier bygebracht te worden. Wanneer , ftaat er, uw Broeder, of uw Kind, of uwe Vrouw, of uw Vrind, die uw is als uw hart, (dus heeft Luther het woord tygj overgezet,) u tragten zal te overreden, om de heidenfche Goden te dienen; zo hewillig niet, en hoor na hem niet. Eindelyk merke ik nog dit aan, dat de Heiland den wyzen Joseph fchynt in 't oog te hebben, die liever de gunst zyner Vorftinne, ja zyn geheel geluk verliezen wilde, dan tegen Cod zondigen.
vers 31. Wie zig van zyne Vrouw affcheiden wil. De Joodfche Leeraars deeden de oogen niet regt open, toen zy deze woorden lazen. Zy meenden, dat God Deuter. xxiv: i. den Man de vryheid gegeeven had , om zyne Vrouw naar welgevallen te verftooten , en dat hy haar flegts eenen Scheidbrief moeit mede geeven. Dan, de Wet luidt, gelyk Caloviüs en Zeltner ze naar den grondtext overzetten, dus: wanneer iemand op zyne Vrouw gram wordt, en haar eenen Scheidbrief geeft, en hier mede verftoot, enz. Dit wil immers niet zeggen : een Man zal de vryheid hebben, om zyne Vrouw, wanneer zy hem niet meer aanftaat, te verftooten; maar de zin kan immers deze zyn: wanneer een Maa een zoo boos en onrecht-



Enangelium. Hoofdft. V. 31, 32. 33
rechtvaardig Man is, dat hy zyne Vrouw volftrekt niet langer wil behouden; als mede, om dat hy anders niet van haar ontüaagen kan worden, haar eenen Scheidbrief geeft. Dat dit de regte zin was, konden zy immers uit de inftelling des Huwelyks, Genes. n: 24. weeten , alwaar niet Adam, maar God door Moses deze Wet geeft: een Man zal zig met zyne Vrouw zo vereenigen ^ dat ze beiden één vleefcb zyn, dat is, dat ze onfeheidbaar zyn. Op deze Wet beroept zig ook Christus, Matth. xix: 8. en Marc. x: 6—8. leidende daar uit af, dat Moses als een Staatkundig Wetgeever, toen hy zag, dat het Volk, naar 't voorbeeld der aangrenzende Volken, zulk eene vryheid volftrekt begeerde, dit ter vermydinge van afval van God had moeten toelaaten, en wel op Gods bevel, dewelke, uit eene Vaderlyke toegevendheid, zig naar de hardigheid van zulke harten wel hadt willen fchikken. Hier op draagt Christus, in het naaftvolgend vers, de waare zedelyke Wet voor.
vers 32. 't Zy dan om overfpel. Vermits deze woorden, beneden, Hoofd, xix: 9. nogmaals voorkoomen, zo zal ik myne verklaaring over dezelve tot daar toe fpaaren, en thans alleenlyk zeggen, dat de Uitleggers deze woorden, doorgaande, verkeerd verftaan, en door hunne onechte verklaaring menige onrechtvaardigheid hebben bevorderd.
vers 32. Wié zig van zyne Vrouw affebeidt, die maakt,. dat zy in echtbreuk leeft: en, wie eene afgefcheidevryt, die 'leeft met haar in overfpel. i Deze woorden kunnen den zin, die ons in den eerften opftas als de echte toefchyn t, niet hebben. Wan t anders zou de Heere zig zeiven tegenfprceken, dewyl Hy, döorPAULus, 1 Corinth* vu: 15. geleerd heeft, dat een Echtgenoot, op eene onrechtvaardige wyze verlaaten, een tweede Huwelyk mag aangaan. Des wy hier uit moeten beftuiten, dat de Heer, hier, niet alleen van booze Mannen fpreekt, die hunne Vrouwen daarom eenigiyk verftieten, op dat ze eene andere konden noemen ; maar ook van kwaade Vrouwen, die van haare Mannen zogcen ontflagen té worden, ten einde zy een anderen, cp welken zy haare
/ Deel. C liefde



g£ Verklaaring over Mattheus
liefde gezet hadden, bekomen mogten. Dus onderregt ons de Heer zelf, Marc. x: u, 12. met deze woorden; wie zig van zyne Vrouw affcbeidt, en eene andere neemt, die doet overfpel aan haar. En, wanneer zig eene Vrouw van haar en Man affcbeidt, en eenen anderen neemt, die breekt mede den echt. Er waren dus niet alleen veele Mannen, die na eene andere Vrouw, maar ook veele Vrouwen, die na een anderen Man omzagen. Zo heel bedorven was de toeftand des Joodfchen Volks. De Echtfcheidingen aan weerszyde waren zo gemeen geworden , dat zulke Menfchen niet eens knaagingen van het Geweeten gewaar wierden. Op zulke ontuchtige Echtgenooten ziet Christus in deze woorden, welke wy daarom dus omfcbryven: " wie zig van zyne Vrouw af" fcheidt met haare bewilliging, die breekt niet alleen " zelf den Echt, maar maakt.haar ook tot eene Echt" breekfter, dewyl zy de liefde tot haarcn Man laat " vaaren, en eenen anderen tot haaren Man maakt. " Maar verftoot hy ze tegen haaren wil; dan maakt hy " haar daar door tot eene Echtbreekfter, dat hy haar in " eenen toeftand ftelt, waar in zy, wegens de gewoo" ne echtelyke verkeering, haare kuifchheid niet be" waart, maar een ontuchtig leven leidt. Die geen ver. * der, die eene Vrouw, het Huwelyk goedwillig heb" bende verhaten, trouwt, wordt daardoor een Echt" breeker, 't zy dan, dat hy de Vrouw zelf ter Echt" fcheidinge bewoogen heeft, of vervolgens eerft be" flooten, deze ongetrouwe Vrouw te trouwen." Zo ver de omfchryving.
vers 34. Maar ik zeg u, datgy in bet geheel niet zweeren zult. Over deze plaats heb ik, onlangs, myne gedagten opgefleld, en in de Wtimarfche Aanmerkingen, 23 deel, bladz. 893- enz. (Hoogd.) laaten plaatzen. Deze verhandeling die ik hier zal laaten volgen, luidt dus.
De Heer, D. Weiszman, die door zyne bedrevenheid in Godgeleerde Wetenfchappen zeer beroemd is, heeft in het jaar 1744., eene Disputatio onder den volgenden titel uitgegeeven: Praejudiciagravisfmapro juramento in N. T.
ne-



Euangelium. Hoofdft. V: 34-38. 35
nequaquam nbfolute prohibito. Dewyl naamlyk niet alleen de Mennoniten, maar in onzen tyd ook eenige Separatiften, gelooven, dat de Heiland, Matth. v: 34 den Chriftenen het eedzweeren ten éénemaale verboden heeft, en zy deze woorden van Christus voor zulk een duidelyk bewys voor hun gevoelen houden, datzy geene zwaarigheid maaken , de tegenoverftaande ftelling eene vreeslyke blindheid te noemen, en eene onbefchaamde dwaaling; zo heeft deze groote Schriftgeleerde, billyk, en noodig geagt, zodanige Menfchen met eene Chriftelyke befcheidenheid te toonen, dat onze uitlegging van Christus woorden eene zo ftrenge beoordeeling geenszins verdient. Dochhy gaat den regten weg niet; dat is,hy brengt de waare uitlegging der woorden van Christus, beneffens de redenen voor dezelve niet by; maar, om dat deze Menfchen, geftadig, op deze woorden blyven ftaan, en alle verklaaringen derzelve, die onze l.eeraaren te berde brengen, voor duifter en niet overtuigende houden; zo ftaat hy eenen zydeweg in, en tragt ze, doorpraejudicia, tot andere gedagten te brengen. Paejudicia noemt hy zulke waarheden, welke de party moet toeftaan , en waar uit duidelyk en handtastelyk volgt, dat Christus het zweeren niet volftrekt en over 't algemeen verboden kan hebben.
Van zodanige, in eenen goeden zin dus genoemde vooroordeelen, brengt hy er tien by, en heldert ze met de grootfte duidelykheid zeer bondig op. Voor eerft houdt hy hen voor, dat een eed noch met het licht en recht der natuure ftrydt, noch onder het Oude Verbond eene zonde geweeft is, ja tegen de natuur des Nieuwen Teftaments niet aanloopt; dewyl ook een Chriften , volgens Psalm cxix: 106". zonder zwarigheid, tot God kan zeggen: ik zweere, en zal 't houden, dat ik de rerhten uwer gerechtigheid zal houden. Ten anderen geeft hy hen te bedenken, dat niet alleen in andere plaatzen der Heilige Schrift, maar ook in deze Berg Predikatie, veele dingen flegts, in zekere omftandigheden . geboden of verboden worden, hoewel men in den eerften opflag geloove, dat ze in het algemeen, en zonder de minfte uitzondering, geboden of verboden zya. Ten derden C z geeft



3<j Verklaaring over Mattheus
geeft hy hen ter overweeginge, dat immers God zelf, en de God-Mcnfch, Christus, als mede de Heilige Engelen, dikwils iets met eenen eed beveiligd hebben. Ten vierden, ftelt hy hen voor, dat in het Nieuwe Teftament zelfs de heiligfte Mannen, en vooral Apoftel Paulus, meer dan eens, plegtig hebben gezwooren. Ten vyfden leidt hy, uit de bekende plaats, Hebr. vi: 16. de eed maakt een einde van allen twjt, af, dat den Chriftenen,geenszins, het zweeren ten eencnmaale verboden is. Want, waren de eeden flegts onder het Oude Verbond vergund geweeft; dan zoude de Schryver van dezen Brief dus hebben gefchrceven : onder bet Oude Verbond maakte de eed een einde van allen twift. Ten zesden, toort hy hen, dat zy niet wel doen, wanneer ze bewceren, dat Christus flegts den waren Chriftenen verboden heeft, eenen eed voor de Overheid te doen :vraasende ben, of dan ook in de Berg-Predikatic alleen den waaien Chriftenen de veelwyvery en de moedwillige Echtfcheiding verboden, maar den anderen Chriftenen toegelaaten zy. Ten zevenden overtuygt hy hen van een wöordenftryd , daar zv er zelve geen Geweeten van maaken, de Overheid te verzekeren, dat ze dit of dat voor Gods aangezigt getuigen, en dat men hen, ingevalle zy hunne belofte niet nakomen, als Meineedigen mag ftraffen: 't welk immers niets anders, dan een plegtige eed is. Ten agrften merkt hy aan, dat zy, die al het zweeren verwerpen , niet zo zeer door zekere reden worden bewoogen , als wel daar door, dat het eene Leer hunner gezindte is, waar van ze niet mogen afgaan. Ten negenden toont hy hen de voor het Gemeenebeft nadeelige gevolgen hunner Leere. En, wat hy ten tienden, bybrengt, dat is niet zo zeer een zogenoemd praenidicium, als eene menigte bondige aanmerkingen, die wv kortheidshalven voorbygaan.
Een Mennoniet zal door dit voorftel van wylen D. Weiszmann, ongetwyfeld wel verlegen gemaakt, en zo verre gel-ragt worden, dat hy aan de waar- en echtheid der Leere zyner Kerke begint te twyfelen. Maar, zo dra als hy weder des Heilands woorden, Matth. v: ka f7ül inripn; Han zal hem de eewaande volkome'
' klaar-



Euangelium. Hoofd. V: 34 38. 37
klaarheid van dezelve alles, wat D. Vv eiszmann voörgedraagen heeft, als eene verzoeking der verleidende rede voorftellen, en dus zal hy flegts in zyne dwaahng geflyfd worden. Ja, hy zal zelfs wel D. VY eiszmann vraagen, waarom hy dan zelf, nicttegenftaande alle gedaane verftandige voorftellen der Gereformeerden, egter nog by de Leer zyner Keike nopens het Heilig Avondmaal blyft, en geen ander antwoord geeft, dan dit : de woorden des Heeren zyn al te klaar , en de verklaaring der partye is eene gedwonge uitlegging, en eeneuitfpraak der rede, die niet bevoegd is, in geeftlyke zaaken een oordeel te vellen. Is eindelyk de Mennoniet een Geleerde, dan zal hy zig op de goedkeuring der oudfte Kerkleeraaren beroepen, en zeggen, dat dezelve alles, watD Weiszmann bygebragt heeft, geweeten hebben , en des niettegenftaande alle ecden voor zondig gehouden, om datzv naamlyk meenden, dat tegen zuik een duidelyk verbod*van Christus, geene tegenwerpingen mogten gemaakt worden.
Des zal het alleszins noodig zyn, de woorden van Christus zelve zeer ftipt na te gaan, en met alle mogelyke duidelykheid te toonen, dat Hy het zweeren geenzins volftrekt, maar flegts in zekere omftandigheden verboden heeft; gevolglyk dat de overzetting, gy zult m bet geheel niet, of gy zult nooit zweeren , niet goed is. Want waren dit Christus woorden; dan hadden de Mennoniten zekerlvk gelyk, en zouden , met veel rechts, alle hen voorgelegde praejudicia of praefuppofita uit de oogen ftellen , en de daar uit opgemaakte befluiten wel voor fchynbaare, doch noodwendig ongegronde Hellingen en befluiten houden. Maar ons dienen deze praejudicia daartoe, dat wv er ten vollen uit aJneemen, dat de
temeene overzetting van Christus woorden niet echt an zyn. Ik zeg, de gemeene 'overzetting. Want niet alleen in den (Neder)duitfchen Bvbel luidt het dus, maar ook in alle overzettingen, die ik thans voor myne oogen heb, te weeten in de aloude La:ynfche, in die van Vatablus , Bf.za, Junius, en Tremellius, in de HolJandfche, de Engelfche, en drie Franfche. Laat ons den Text dan naauwkeurig inz<en en nagaan;
C 3 naa



38 Verklaaring over Mattheus
naa dat wy uit de vooraf aangehaalde beginzels ten vollen befluiten, dat Christus onmogelyk geboden kan hebben, dat wy nimmer zweeren, of dat wy vol ftrekt en overal niet zweeren zullen. De fleutel tot de waare uitlegging van Christus woorden fteekt in het 33 vers, waar by de Uitleggers zig doorgaande niet lang genoeg ophouden, maar gelooven, dat dit vers geene verklaaring noodig heeft. Men moet naamlyk weeten , dat Mattheus hier iets heeft uitgelaaten, het welk hy, daar hy zig in zyne Hiftorifche Befchryvingen op de kortheid toelag, heel gevoeglyk konde voorbygaan, om dat niet alleen deLeèzers zyns tyds het noodige byvoegzel zelve zouden maaken, maar de nakomelingen ook, by eene flegts middelmaatige oplettendheid , dat geen, wat hy wegliet, gemaklyk konden invullen. Inmiddels, wanneer men dit uenmaar fchielyk leeft, en er niet zo lang by ftil ftaat, totdat men 'tuitgelaatene gevonden heeft; dan moet het noodwendig moejelyk , ja byna niet mogelyk worden, het volgende vers regt te verftaan, en aan anderen te verklaaren.
Maar, zal men zeggen, wat heeft Mattheus dan uitgelaaten? Wilt gy mogelvk een byvoegzel verdigten? Van waar hebben toch de Uitleggers deze magt gekreegen? Ik antwoorde onbefchroomt: ik maak, geenszins, een van my verdigt byvoegzel; maar 't geen ik maaken zal, zal ieder eenen, die het Voorafgaande en volgende met opene oogen wil leezen, wel dra zigtbaar worden; ja, men zal moeten erkennen, dat dit byvoegzel in zes plaatzen van dit hoofdftuk noodig is. Naamlyk vers 21. ftaater: gy hebt gehoord, dat tot den Ouden gezegd is: gy zult niet dooden, maar wie doodt, die zal voor het gerechtfchuldig zyn. Moet hierby niet verftaan worden? Maar nu meent gy,dat iemand die flegts geenen moord hegaat, deze Wet van God vervuld heeft, en daarom geene ftraf van God te duchten , al baat of benydt, lastert of befchimpt hy zynen Naasten. Hier hebben wy het byvoegzel, dat alIe'Uitleggers te dezer plaarze, zonder eenige bedenking , zullen toeitain,en hier niet alleen,maar ook^«27.31. 38 en 43. Want in alle deze plaatzen is het verkeerd befluituitgelaa-



Euangelium. Hoofdft. V: 34 38- 39
laaten, 't welk de Jooden uit Gods geboden plagten te maaken , waar op het antwoord van Christus Haat.
Op dezelfde wyze moeten wy met onze plaats te werk gaan. De volkome zin van dezelve is deze: gy hebt lehoort, dat tot den Ouden (Levit. xix: 12. Exod xx: 7 en Deuteron, v: iu)gezegt is, gy zult geen valfchen eed doen, maar Gode uwen eed houden. Hieruit maakt gy het befluit, dat men verplicht is omeenen eed,dien men bv God gedaan heeft te houden; maar dat andere eeden, bv voorbeeld, wanneer men by den Hemel zweert, (a) 01 byde Aarde, of byjerufalem, of by zig Zeiven, van zo veel kragts niet zyn, en dat die daar tegen handelt,zig aan geene doodzonde fchuldig maakt. Om die rede maakt gy geene zwaarigheid, Uwe Naasten met zulke eeden te bedriegen, en meent, dat gy, op die wyze, niet Gode, maar den Menfchen alleen gezwooren heb,.
Zo mennuhet volgend vers, en inhetzelve Christus woorden inziet; zal het ons gansch niet moejelyk vallen, te erkennen, dat de Heer niet alle Eeden in het gemeen, maar alleenlyk een zeker zoort van dezelve voor verwerpelyk en zondig verklaart, te weeten die eeden, waardoor men by den Hemel, of by de Aarde, ol by :rerufalem, of zyn Hoofd plagt te zweeren, in de verbeelding, dat men zulk eenen eed niet zo nauwkem.g behoefde te houden. Waarom men met kan twyfelen, of de waare zin van Christus woorden, is in de volgende omfchrvving, uitgedrukt.
" -urn34 Ik zeg u,dat gy in het: geheclnict.metdie »• gedaeten,zweeren zult by den Hemel,of byde: Aar" de, of byjerufalem, of mede by uw Hoofd. Want " wie bv den Hemel zweert, die zweert immers by den " Troon Gods; en(W35.)wiekydeAardezwcert, die " zweert by Gods Voetbank; en, wieby deStadJerala" lem zweert, die zweert byde Stad Gods: gevolglyk » zondigt hy, bv alle zulke Eeden, indien hy ze niet - houdt, tegen God. Ja, (verstf.) wanneer ïemand^by
05 Dat zulk- Eeden by de Jooden gebuiklyk j«!«^kgffi peene waare Eeden gehouden werden, toouc ons, uit hunne lclmltea, Iichtfoot ai h. U
C 4



40 Verklaaring over Mattheus
" zyn Hoofd, dat is, by zyn Leven zweert, en dezen eed " niet nakomt, begaat hy een zwaarezonde, dewyl hy *■' zweert by iets,het welk Gods Eigendom is,en waar over " hy niet de minfte magt heeft, üm die rede (vers 37.) " géeveiku dit gebod: wanneer gy iets zegt, dat een an" deralofnietgejoovenzal; dan moet uwe reden met de " waai heid overéénkoomen, het zy gy 't bezweert, of " niet. Maar doet gy anders; dan doet gy iets kwaads " en zondigt.
Nu blykt het klaar en duidelyk, waarin de fout der gemeene overzettinge beftaa. Te weeten, alle vooraf gemelde Overzette! s hebben naa deze woorden, gy zult geheel niet zweeren, een comn,a gezet, en daar door veele Lcczers tot de gedagtcn gebragt, dat door Christus al het zweeren zonder onderscheid volftrekt verboden wordt. Men neemeditroM7Mwcg;danzalmenaanftonds zien, wat Christus eigenlyk verbiede. Gy zult, zegt hy, in het geheel niet nog by den Hemel, nog byde Aarde, nog by Jerufalem, nog by uw Hoofd zweeren, gelykgy pleegt te doen, naamlyk in de verbeelding, alsof zulks geen regte eed ware, en dus, zonder groote zonde, konde verbroken worden, Des Heeren verbod ziet derhalven niet op allerleie Eeden , maar alleenlyk op zulke die van de Jooden voor onzondig gehouden werden, en evenwel waare, en gevolglyk verpligtende eeden waren.
Deze aanmerking vinde ik mede byBEzA, dog die
het duidelyker hadt kunnen voordraagen. By
fchryft hy, moet men verftaan, per nullam rem creatam. lndireEtas jurandi Jpecies, (zo vaart hy voort,) non ipfum jus jurandum legitime conceptum, reprebendit ac damnat Christus : ac proinde univerfalis particula pi 'óx<»i a nonnullis urgetur hoe loco temere. Duidelyker fchryft D. Joachim Lange, in zyn Euangeliscb licht en recht, dat men de woorden , niet (door een comma) van
malkander fcheiden moet. Ook hee('t dit Heinsius in zyne Obfervat. farr. erkent; die te gelyk verftandiglyk aanmerkt, dat,' zoChrsitus al het zweeren in het algemeen hadt willen verbieden , hy dus hadt moeten zeggen ; gy zujr. in het geheel niet zweeren, nog by God, nog iy den Hemel, enz.
\ ' Hier,



Euangelium. Hoofdft. V: 34 38. 41
Hieruit zien wy teffens, dat Christus de eeden, die de Overheid vordert, niet verbiedt, maar flegts van byzondere eeden fpreekt. Hy fpreekt, zegge ik, van de eeden, die men voor de Overheid moet doen, in het geheel niet. Want de Overheid liet niemand anders, dan by Gods naam, zweeren. Zulke eeden nu erkenden de Jooden voor zeer verpligtend. Des hierover tusfehen Christus en de Jooden geen gefchil was. Dienvolgens onderfielt de Heer, dat zulk een eed geoorloofd is, veroordeelend alleen die byzondere eeden, dewelke , om dat ze niet uitdrukkelykby Gods n tam gefchiedden, van de Jooden voor geringe eeden werden gehouden , en die zo zy meenden, zonder het Gcweeten te kwetzen, kosten gefchonden worden.
Ook moet ik dit nog aanmerken , dat onze Heer hier inzonderheid van bedrieglyke eeden fpreekt: daar in tegendeel zyn Apoffel, Jacobus, v: 12. van ligtvaardige en geheel onnutte eeden gewaagt. Deze verbiedt hy volftrekt, juist daarom, om dat zy uit ligtvaardigheid en zonder eenige rede, alleen uit eene kwaade gewoonte, gedaan worden. Hoe de Jooden zulke ligtvaardige eeden in zekere klafTen verdeeld hebben, befchryft, uit den Talmud, Lictfoot by ons 33. vers. Doch Christus verbiedt in het geheel geenen eed, welken men, tot zyns Naaften verzekering , ernftig en welbedagt doet, maar beveelt flegts, dat men meteen zeker foort van eeden, die men ten onrechte voor niet verpligtende houd,zyne Naasten niet zal bedriegen. Dit onderfcheid tusfehen het oogmerk van Christus en Jacobos heeft Grotius niet waargenomen, en daarom een grooten misflag begaan, wanneer hy by het 34. vers het volgende fchryft: Graviter falluntur, quifolum a Cbrifto improbari putant, confuetudinem jurandi per res alias extra Deum. Nam Jacobus optimus Christi interpres, ait, non ejje jurandum neque per cazlum, neque per ter ram, neque alia quavis jurandi formula. Wy keeren het met recht om, en zeggen: Graviter fallitur Grotius. Want Jacobus fpreekt van andere eeden, dan Christus: en kan dus hier geen Bitlegger van Christus woorden zyn.
Ik heb 'er nog iets noodigs by te voegen. Gemerkt C 5 naam-



4i Verklaaring over Mattheus
naamlyk dat door het voorftel van den grooten Godgel. D. Weiszmann, 't Geweeten van een Mennoniet niet volkomen bevredigd wordt, en wylen Wolf, in zyne Curce Pbilol. niet eenen uitlegger onzer Kerke bygebragt heeft, die de Mennonüen en anderen, welke met hen dezelfde gedagten voeden, van hunne dwaaling met genoegzaame klaarheid overtuigt; is het zeer onredelyk geweest , wanneer men zulke Menfchen vervolgt, en ter verzaakinge hunner dwaalinge heeft genoodzaakt. Is 't daarentegen niet ten hoogften billyk, hen op dezelfde wyze met geduld te draagen , als wy de oude Kerk-Leeraaren doen ? Wie van dezen van tyd tot tyd, de Leer der Mennonüen nopens de eeden yverigft beweert hebben, kan men in een uitvoerig werk van den Heere M. Walch vinden, het geen onlangs is uitgekomen.
vers 08—42. Oog om oog, tand om tand. Deze Staatkundige wet hebben alle landen. Want, daar de Overheid verpligt is, den Onderdaanen rust en veiligheid te verfchaffen; kan ze dit oogmerk niet bereiken, zoo ze het kwaad niet door ftrenge ftraffen wreekt. Do"h de Jooden ftrekten deze wet zelfs zo verre uit, dat elk Menfch magt hadt, zig op zynen belediger te wreeken. Deswegen leert de Heer hier, dat allebyzondere wraak zondig is, en dat men 't aangedaan ongelyk met geduld zal verdraagen. Dan, Christus veltigt hier zyne oogen inzonderheid op zyne toenmaalige Geloovigen, en ziende, welken haat en vyandfchap zy, om zyne Leer, zouden moeten ondergaan, wapend hy ze tot dit einde al by voorraad, hen onderregtende, wat als dan gedaan moet worden. Veele Uitleggers hebben dit byzonder oogmerk van Christus woorden niet nagegaan, en daarom hen , die dit voorfchrift voor al te ftreng, of zelfs voor niet mogelyk, om na te koomen, hielden, niet regt kunnen beantwoorden. Dan om het duidelyk te maaken, zullen wy het ééne ftuk na het andere befchouwen. Eerft zegt de Heer, dat de nieuwe Chriftenen niet flegts éér en flag op de wang, dat is, ééne onrechtvaardige daad, met geduld moeften verdraagen, maar, wanneer er ook meer flagen op de wang, dat is, meer
onrecht-



Ettangelium Hoofdji. V: 38—42.
45
onrechtvaardige daaden , mogten volgen, in het geduld beftendig blyven, en geen kwaad met kwaad vergelden. De woorden, de andere wang toekeeren, moeten niet in eenen eigenlyken zin worden opgevat; maar, gelyk men uit Jesai. l: 6. en Klaagl. iii: 30. kan afneemen, had men dit tot een fpreekwoord, en gaf er dat mede te kennen, 'tgeen ik reets bygebragt heb. Updie zelfde wyze fpraken ook de Latynen. Dare jugulum alteri, als mede tradere fe alteri jugulandum, wil in Cicero's reden voor Milo, boofdfi. ti. niets anders zeggen, dan met geduld vei draagen, dat een ander my ombrenge. —Nu zoude men kunnen tegenwerpen, dat een Chriften immers, wegens aangedaan ongelyk, by de Overheid hulpe kan zoeken, en het vremd oordeelen, dat er de Heere niets van heeft gefproken. Ja eenigen hebben hier uit beflootcn, dat dit door deze woorden verboden is. ——— Maar men heeft aan te merken, dat de Heer van zulk eenen tyd fpreekt, wanneer de Chriftenen alle Rechters tot vyanden hadden , en dus geene hulp van hen konden verwagten. Hierom ftaat er voort in het volgende vers: wanneer u iemand (die u naamlvk als een Chriften haat) by den Rechter (die den Chriftenen mede ganfeh geen goed hart toedraagt,) aanklaagt, dat gy hem fchuldig zyt, uw onderkleed te geeven, en de Rechter zulks voor recht verklaart; laat u dan uw onderkleed geduldig neemen : ja laat u geduld zelfs niet bezwyken, wanneer de Rechter u naa eenigen tyd, mogt opleggen, om ook het opperkleed te geeven. De Heere Christus wyft met dit voorbeeld aan, dat, ten tyde der vervolginge, 't geduld vaneen Chriften geftadig moeft toeneemen , en hy zig fterk maaken, om geduurig meer kwaad
uit te ftaan. Vervolgens, dewyl de Krygslieden van
dien tyd de onrechtmaatige vryheid bezaten, om de Menfchen, die hen ontmoetten, te dwingen, dat ze met hen gaan, en hunne laften moeften draagen; zo beveelt de Heere vers 41, om dit ook met gelatenheid te doen. Wat aangaat vers 42, moet men het naauw verband van die vers met het voorafgaande in het oog houden, en er uit afleiden, dat Christus ook hier van hen fpreeke, die geene Chriftenen, maar wel vyanden en vervolgers der
Chri-



44-
Verklaaring over Mattheus.
Chriftenen waren. Zulk eenen, zegt hy,zult gy'tniet weigeren, wanner hy u om eenen dienft, of om eene weldaad bidt; wanneer hy geld van u wil leencn, bewys u daar n even zo gewillig , als gy omtrent een Medechriften doen zoudt. En een Caniten zal immers zynen Broeder gaarne leenen, wanneer het zyne omftandigheden toelaaten.
vers 48. Daarom zult gy volkomen zyn. Byna alleUitleggeis hebben hier misgetaft, dewyl zy meenden, dat hier gefpr -ken wordt van de volkomenheid in 't algemeen , en in alle opzigten ; daar de Heiland nogtans niet dan eene zekere volkomenheid aanwyft, te weeten de volkomenheid der liefde. Immers leert Hy vooraf, dat het eeneonvolkome liefde is, wanneer men, gelyk de tollenaars, flegts zyne vrienden, en inzonderheid zyne goeddoende vrienden liet heeft '1 cgen deze 1 ollenajrs-liefde ftelt hy Gods liefde jegens de Menfchen , als welke niet alleen voor de Vroomen de zon laat fchynen, maar ook voor de Godloozen Deze volmaakte liefde van God moeten zig de Chriftenen, als deszelfs Kinderen, ter navolginge voorftellen, alle Menfchen zonder onderfcheid beminnen, en hen het goede bewyzen, het zy ze vroom of onvroom, hunne vrinden, of hunne vyinden zyn. Dezen zin van Christus woorden heeft Glassius mede op die wyze begnepen, lladz. 1 109. weshalven deze woorden, op de volgende wyze , kunnen omfchreeven worden:,, daarom moet uwe lief-
de jegens den Naaften volkomen en algemeen zyn, gely„ kervys de liefde uwes Vaders jegens de Menfchen vol-
maakt is, en zig tot alle Menfchen uitftrekt.
HOOFDSTUK VI.
vers 1. haat niet voor u Trompetten. Eenige Geleerden hebben, in den Talmud en andere Schriften der oude Jooden, getuigniffen van deze gewoonte gezogt; en , dewyl zy er geene vonden, aan Christus woorden eeren anderen zin toegefchreeven. Groote misdag! Is dan het getuigenis van Christus hier omtrent niet voldoende genoeg? Daarwy zien, dat voor tegenwoordig, wanneer



EuangeÏÏum Hoofdft. V; 48. en VI: 2—7. 45
in de Kloofters (in Duitfcbland en elders,) zogenoemde liefdegiften onder de Armen zu len verdeeld worden, zy door eene klok zamengeroepen worden , hoe ligt vale het dan niet, te gelooven , dat by de Jooden, die geene klokken hadden, zulks door eene bazuin of trompet gefchied is. Op dezelfde wyze merkt Zeltner, in den Altnrffc en Bybel, by Matth i\: 23. aan, dat ook, by de Lykftaatfiender Jooden, de bazuinen de plaats onzer klokken bekleed hebben.
vers 2. De Huichelaars: Hetgriekfebe Woord, bypocrita, betekent by de Grieken, ja zelfs by de Latynen, (zie myne primitiae Acad. pag. 35. 36.) een' Perzoon in de Komedie , en voegt dus ongemeen, om iemand te betekenen, welke niets minder, dan vroom is, maar uiterlyk z'g zo weet te gedraagen. Op het Toneel verfchynt iemand in een geefflyk gewaad, maakt de godvrugtigfte gebaarden, doet eene heilige reden, ftelt zich ten voorbedde van een regt chriftclyk gedrag voor: en egter weet men, dat hy buiten den Schouwburg een zuiper, een hoe. reerer, een bedrieger, met een woord, geen Chriften is. Zodarige Menfchen zyn ook de Huichelaars in den Godsdienft. Zy willen, dat men ook uit hunne kleeding zal opmaaken", wie ze zyn, naamlyk godvrugtige, daar zy zich nogtans door Gods Geest niet laaten regeeren. Zy beklimmen den predikftoel, bidden en prediken met eenen grooten fchyn van heiligheid, en roemen, dat ze Gods Dienaaren en navolgers der Apoftelenzyn. Maar, wie ze kent, die weet, dat ze Kinderen der waereld, en met hunne gedagten niet in den Hemel zyn, maar op aarde eere, rykdom en wellust beminnen, en 'er dag en nacht nahaaken.
vers 6. Zy hebben hunnen loon voeg. Dat is, wat ze door de fchynheiligheid zoeken, dat verkrygen zy, te weeten lof en roem onder de Menfchen , ja zelfs andere tydlyke voordeden. Doch met deze belooning moeten zy te vreden zyn. Want de loon, dien zy van God voor zulke heiligheid zullen krygen, zal in het eeuwig verderf beftaan.
vers 7, Zo zult gy niet veele ydele woorden maaken, gelyk



46 Verklaaring over Mattheu»
lyk de Heidenen. Dit fchynheiliggefnapbeitraft de Heere, in 't vervolg, hoofdft. xxiii: 14. nog eens in de Schriftgeleerden en Pharizeeawen. De verftandige Heidenen zelve, fpotten met zulke lange gebeden: by voorbeeld, Terentius, Heaut. vi: 7. die zulk eene Kwezel met deze woorden aanfpreekt: „ Ohe, jam define Deosobtun. „ dere. Mos tuo ex ingenio judicas, ut nihil credas eos „ intelligere , nifi idem dictum eft centies. „ Doch alle gebeden zyn geenszins te verwerpen , maar men moet ze in Pharizeeuwfche en in die van David verdeelen. Van de eerfte zegt men: een volle mond, een ledig hart: van de laatfte: waar het hart vol van is, daar loopt de mond van over. Wanneer, by voorbeeld, David in den Xviii. Pfalm roept: Heere, myne Sterkte, myn Steenrots, myn Burg, myn Verlofter, myn God, myn Rcts, myn Schild en Hoorn myns heils, myne Befcbutting; dan is deze negenvouwige titel Gode niet onaangenaam, om dat hy uit een hart, van geloof vervult, voorvloeit. Maar wanneer een ander deze zelfde aanfpraak aan God zonder aandagt doet; dan is 't een Pharizeeuwscb gefnap. Dusdanige zondige herhaalers der gebeden zyn, in de Roomfcbe Kerk, dezulken, die tien onze Vaders en honderd Ave Maria's na malkander bidden, en denken, dat "er de vergeeving eener zwaare zonde op volgen zal. Een byzonder flag van zulke Gode onaangenaame herhaalers der gebeden hadt, voordezen, de Grjekfchc Kerk aan de Acoemeten. Deze waren Monniken, die zig, in hun kloofter, niet alleen den ganfehen dag, maar ook den ganfehen nacht, met bidden en zingen lieten hooren ; terwy], wanneer een gedeelte hunner fliep,de anderen fchreeuwden; vervolgens de eerften wederom ontwaakt in hunne plaats traden, en de voorige fchreeuwers in de ilaapkamers lieten gaan. Men zie Binchams Oudheden der ChriftenKerke,boek 7. hoofdft.zA. 10. Geheel iets anders is het, wanneer Jesaias , hoofdft. lxii: 6 van de waare Chrifténen voorzegt, dat ze den geheelen dag, en den gebeelen •nacht, van Gods lof niet zouden zwygen. Alleen hei) ik nog myne Medechriftenen te waarfchouwen , dat ze niet, door het dikwils herhaalde onze Vader, even als de Pharizeeuwen door hunne herhaaling der gebeden,,- God tot
toorn



Euangeliüm, Hoofdft. VI: 7, 9-13. $7
toorn verwekken, vooral op den geheiligden dag, den Zondag. Op deezen dag bidden de meesten onder ons het onze Vader veertien maal: 1. wanneer ze 'smorgens uit het bed opftaan, 2. wanneer zy in de Kerk komen , 3. onder de predikatie, 4. na de predikatie, 5. by 't eindigen van den Godsdienst, 6. 7. 8. 9. op dezelfde wyze naa den middag inde Kerk, 10. 11. 12. 13 'smiddags en 's avonds voor en naa het eeten, en eindelyk i4« wanneer ze na bed gaan. Maar hoe weinigen zyn er misfchien die het veertien maal aandagtig bidden! En zo zy het niet doen, maar alleenlyk de gewoonte volgen, wat is dit anders, dan met het gebéd des Heeren den fpot dry ven ?
vers 9 13. Onze Vader enz. Over dit Gebed, het
welk Chr 1 si us zelf ons heeft vocrgefchreeven, en gevolglyk te recht volmaakt genaamt wordt, zal ik, eerft,cene algemeene aanmerking maaken, en voorts het ééne gedeelte daar van naa het andere volledig tragten op te helderen. Indien wy het onze Vader over het algemeen nagaan; is 't niet moejelyk, om te befpeuren , dat de Heiland ons beveelt, eerft voor de ziel, en dan vervolgens voor ons lighaam te zorgen. Dewyl nuonzezieluitverftandenwilbeftaat; zo moeten wy, in de eerfte bede, God aanroepen , dat Hy ons verftand verlichten wil door zyne regte kennis ; maar in de tweede en derde, dat het hem behaage onzen wil te heiligen, ten einde wy geneegen en yverig mogen zyn, om niets anders,dan zynen wil te doen. Daarop moeten wy Gode ons lighaam aanbeveelen, en Hem bidden, dat Hy ons, hetgeen tot deszelfs onderhoud en verzorging noodig is, naar zyne vaderlyke goedheid gelieve te fchenken. Hier hadt het onze Vader opgehouden , wanneer de Menfchen in den ftaat van onfchuld waren gebleeven. Maar, naa dat zy al te zamen Zondaars zya geworden, heeft het met twee beden moeten vermeerderd worden, in wier eerfte wy om de genadige vergeeving, van het geen wy tot dus verre hebben misdaan, en in de andere om de bewaaring voor toekomende zonden bidden, 't Eerfte gefchiedt door de vyfde , het laatfte door de zesde en zevende bede.
Hier uit zien wy tefFens, dat het onze Vader eigenJVk alleen uit vyf beden beftaat. Want dat de twee laatfte



4f Verklaaring over Mattheus
fte beden zamen behooren, wyfr het koppelwoordje, maar, duidelyk aan; het welke ook Augustinus in zyn Encbirid. ad Laurentium, cap. 116. heeft aangemerkt. „ Ait, zegt hy,fed liberatnon ait tanquam mam petitio„ nem demonjlraret; libera: ut fciat itnusquisque, in „ eofe liberari a malo, quod non infertur in tentationem „ En dat mede de tweede en derde bede op ééne zaak zien, en dus zamcn flegts ééne bede uitmaaken, heelt geen u'tvoerigbewys noodig. Gods Ryk is hier dat Ryk, om het w elk op te regten, en dat van den Duivel te verwoeften, Christus in de waereld gekomen is. De Burgers nu vandit Ryk, leeven niet meer naar den wil van den Vorlt dezer waereld, maar, gelyk de Elngelen in den Hemel, zo doen zy, op aarde, Gods wil getrouw en yverig. Dit heeft Tertullianus gezien, wanneer hy, in 't vyfde Hoofddeel zyns hoeks van bet Gebed fchryft: veniat regnum tuum, ad id pertinet, ad quod, fiat voluntas tua* Nog duidelyker zou zulks beweezen zyn, indien men buiten alle tegenfpraak konde aantoonen, dat in het onze Vader, zo als het Lucas xi: 2. heeftopgetekend, deze woorden; uw wil gefchiede, gelyk in den Hemel, alzo ook op de aarde, door eene vremde hand waren ingelaft. Dit gevoelen heeft groten fchyn, gemerkt Oriceres en Augustinus zulks betuigen; zo als ook niet alleen in eenige oude gefchreeve exemplaaren des Nieuwen Teftaments, maar ook in de aloude Latynfche overzetting van hetzelve, deze woorden werklyk ontbreeken. Weshalven Clericus voor zeer geloofwaardig'houd, datiemand, uit Mattheus , deze woorden in het Euangclium van Lucas ingelast, en niet bedagt heeft, dat deze bede reeds onder de voorige begreepen is. „ Reuera boe pofiulatum ,, antecedente continetur, fchryft hy, cujus tantum efi confe„ Etarium; potuitque proinde a Christo bic omitti.,, Dog van deze beoordeeling wil ik geen gebruik maaken, maar vooronderftellen, dat myne Leezers buiten dat zullen erkennen en toeftaan , dat deeze beide beden zamen niet dan ééne bede uitmaaken. Dit tog heeft hy alreeds erkend, die 't nieuwe Teftament in verzen heeft verdeelt. Deze heeft, wyslyk, zo wel de tweede en derde bede, als mede vervolgens de zesde en zevende, in één eenig
vers



Euangelium Hoofdft. VI: o 13.
49
vers gezet, en dus van zeven beden vyf gemaakt.
Ik zal myne verklaaring met de aanfpraak tot God beginnen, voorts de beden naa malkander, en eirdelyk het flot dezes gebeds, onder de hulp en den byftaiid van Gods goeden Geeft tragten op te helderen. Doch vooraf moek ik mynen leezeren de fraaje uitleggmgen van het onze Vader aanpryzen , die Luther en Joh. Arends ons hebben nagelaaten; de eerlte in zynen grooten Catechismus, en de laatfte in zyn Paradys-hofje. Evenwel denke ik dat het niet ten eenenmaale vrugtloos zal zyn, er de myne bytevoegen, dewyl deezen zig meer, dan ik, op de kortheid hebben toegelegd.
De aanfpraak tot God beftaat in deze woorden: onze Vader , die in den Hemel zyt. Al wie derhalven niet onder Gods Kinderen behoort, kan dit gebed niet zonder misbruik bidden, ten ware hy een boetvaardig hart hadt, en voor 't toekomende eenekindlyke gehoorzaamheid beloofde. Maar, is iemand reeds een kind van God; dan geeft hy, door het woord, Vader, zyne kindlyke liefde tot God te kennen , als mede zyn kindlyk vertrouwen op God. Dewyl, verder, niemand God lief heeft, ten zyhy ook zynen Naaften beminne, luidt de aanfpraak met recht, onze "Vader; vermits men, op deze wyze, niet alleen voor zig zeiven bid, maar ook voor zynen Naasten, inzonderheid voor zyne Medechriftenen. Ja, het woord, onze, geeft ook te kennen, dat de Chriftenen , menigmaalen , met eene onderlinge en vereenigde aandagt moeten bidden, gclyx de eerfte Leerlingen des Heeren, Handel, i: 14. cn ïi: 42. deeden. Dan, daar ook een Heiden zynen valfchen God den naam Vader gaf, gelyk Brissonius lib. 1: de formulis Rom. pag. 43. bewyft, befchryft een Chriften den waaren God met dit byvoegzel : die in den Hemel zyt. God wordt ook Deutern. iv: 39. die God genoemd, die boven in den Hemel, en beneden op de aarde is, maar in het onze Vader word Hy, daarom, de Vader in den Hemel genaamd, om dat Hy'in den Hemel byzonderlyk woont, Psalm iv: 9. en daar den Engelen en zalige Menfchen zvne tegenwoordigheid Majeftueusch openbaart, ja de Geloovigen dezer waereld daarin zal overbrengen, zo dat zy Hem in eeuwigheid
1 Deel. D zien



5o
Veklaaring over Mattheus
zien zullen, gelyk Hy is. i. Joh. in: 2.
Wy komen tot de eerfte Bede: Uw naam worde geheiligd. Men zal hier vraagen, wat betekent heiligen? Wat is het, het geen de naam Gods te kennen geeft? Heiligen, wanneer het, in de Schrift, van God gebruikt wordt, betekent, Hem wegens zynewonderbaareeigenfchappen, welker grootheid en hoogheid wy met onze gedagten niet kunnen overzien, met de innigfte ontroering, ver boven alles eeren enhoogagten, en vervolgens met woorden verheerlyken, roemen en pryzen.Heilig, heilig, heilig is de Heere Zebaoth: alle landen zyn vol van zyne Eere. Zo roepen de Engelen. Jesai. vi: 3. Zie mede Psalm, lxxii: 19. en Openb. iv: 8, 9. Dit is ook de meening van Petrus, wanneer hy ons, 1 Petri iii: 15. toeroept : heiligt God den Heere in uwe harten.
Gods naam betekent, inde Bybel-taal, God met alle zyne eigenfehappen ; welke zyn , Eeuwigheid , volmaakte Wysheid, Almagt, Heiligheid, Goedheid, en Gerechtigheid. Nopens beide benaamingen kan men Flaccii Cl avis nazien.
Wanneer wy derhalven God aanroepen, dat Hy zyn naam wil laaten heiligen, dan bidden wy Hem, dat Hy ons alle deze zyne eigenfehappen regt wil doen kennen ; als in welke kennis de hoogfte wysheid gelegen en, waar uit de hoogfteeerbeid, de aandoenlykfte vreeze voor, en de hartelykftc liefde tot God natuurlyker wyze voortvloeyt. Want wie Gods Eeuwigheid, Wysheid en Almagt naauwkeurigbefchouwt, (nietflegtsbyhctleezen der Bybelfche gefchiedenisfen, maar ook by eene wysgeerige befchouwinge der Schepzelen, gelyk dit Ray,Derham, Brockes en anderen gedaan hebben;) die wordt met de diepfte eerbied voor het Opperwezen vervuld. In het hart van iemand die Gods Heiligheid en Rechtvaardigheid gadeflaat, zullen diepe indrukzelen van yreeze voor hem gevestigd worden. En, eindelyk, indien iemand zich zyne oneindige liefde voorftclt, hy wordtin de vuurigfte liefde jegens Hem ontftoken.
Dewyl nu Gods goedheid en menfchlievenheid >a,*pa»3-/*), Tit. bi: 4.) zig inzonderheid daar in heeft geopenbaard, dat Hy ons, door zynen Zoon en deszelfs



Euangelium. Hoofd. V: 9—13. 5r
zelfs Apoftelen, den waaren Godsdienft en den regten weg ten Hemel het ft bekend gemaakt; zo wordt in deze bede te gelyk God aangeroepen, dat Hy den Chriftelyken Godsdienft bewaare, en denzelven ten allen tyde Leeraaren geeve, de welke hem niet alleen totdenakome» lingen voortplanten, maar ook tegen alle vyanden zo verdedigen, dat alles, wat deze ten nadeele van den Godsdienft, en ter onteeringe der Heilige Schriften voortbrengen, voor dwaasheid erkent en aan hunne blindheid moge toegefchreeven worden. Dewyl ook hier en daar,de vyand onkruid onder de goede Tarwe gezaaid heeft, dat is,in veele Gemeenten, welke zig Chriftelyke noemen, onchriftelyke Leeringen zyn ingefloopen, en wel meeft in de Roomfche Kerk; zo bidden wy mede, in deze bede, den Geever alles goeds, dat Hy zulke Gemeenten haare verregaande dwaalingen wil beneemen, en tot de kennis der zuivere waarheid brengen. Eindelyk, dewyl in alle landen, en by alle met rede begaafde Schepzelen, de naam van God, te recht, voor heilig gehouden moet worden; ligt ook in deze bede opgeftooten, dat God de oogen der ongelukkige Menfchen, die nog in de duifternis van den Godsdienft leeven, naamlyk Jooden, Mahometaanen en Heidenen, wil laaten openen , ten einde zy den Chriftelyken Godsdienft als het regte licht mogen erkennen, 't welk den onfeilbaaren weg aanwyft tot 't eeuwig zalig Leven. Inzonderheid hebben wy in deze bede, het oog insgclyks op hen, die, in onze tyden, de vuilfte boeken deels tegen den Chriftelyken Godsdienft, deels tegen den Godsdienft in het algemeen, uitgeeven, en Gods naam ten uiterften ontheiligen; en wy roepen God vuuriglyk aan, dat Hy door deze verleiders niemand laate verblinden. Vermits wy ook niet kunnen twyfelen , of zulke Menfchen, die veel meer boosheid, dan de verrader Judas, toonen , van den Duivel bezeeten zyn ; (Joh. xiii: 2. en 27.) roepen wy te gelyk God ernftig aan, dat Hy deze magt des kwaaden Geefts ftuite, en het hem behaage, dezelve, om zyner eere wille, te beteugelen.
De tweede en derde Bede voegen wy by één, om dat, gelyk vooraf reeds is gezegt, en zulks door de verklaag D 2 ring



ja
Verklaaring over Mattheus
ring nader zal blyken, dezelve zoo naauw aan elkandererJ verbonden zyn, dat zy met de daad flegts eene bede uitmaaken. Uw Ryk kome; Haat er, uw Wil gefchiede gelyk in den Hemel, alzo ook op de Aarde. De kennis naamlyk van den Chriftelyken, ja zelfs van den zuiveren Chriftelyken Godsdienft maakt niet zalig; maar 't Chriftelyk doen, het Chriftelyk gedrag moet er by komen. Indien gy zulks weet, zalig zyt gy, zo gy het doet, zegt de Heer. (Joh. xiii: 17.) Deze Bede bedoelt derhal ven God te fmeeken, dat de Menfchen, door den Godsdienft, in nieuwe Menfchen veranderd, en van zondaars heiligen, van gehoorzaame Onderdaanendes Duivels, getrouwe Onderdaanen van God mogen worden. Want tegen het Ryk des Duivels,onder wiens heerfchappy de meefte Menfchen ftaan, zo dat hy ook daarom de Vorft dezer waereld genoemdt worde, wordt, in deze Bede, 't Ryk Gods gefield. Om dit Ryk op te regten, kwam Gods Zoon in de waereld, en zyn Voorlooper riep: bet Hemelryk, het Ryk Gods, is naby gekoomen, is voor de deur. (Matth. 111: 2.) Desdithec geeftlyk Ryk van Godin deze waereld is, waar in God voorden eenigen Koning en Wetgeever erkend wordt, en zyne Onderdaanen zyne Wetten opvolgen , en alles, wat Hy wil, 't zy dan dat het den naam van een gebod of verbod draagt, getrouwlyk doen, en wel zo getrouw, dat, even als de Engelen in den Hemel Gods wil met luft en iever volbrengen, zo ook de Menfchen hunne gehoorzaamheid aan God bewyzen. Gelyk nu in't Ryk des Duivels de geeft der boosheid beftendig werkt in zyne Onderdaanen, en ze tot alle zonden aanfpoort; zo regeert, in de harten der Kinderen Gods, de Heilige Geeft, werkende die vrugten des geefts, dewelke Gal. v: 22. geroemt worden.
Hoewel nu 'tRyk van God, door Christus, met groote iragtis voortgebragt; moet het zelve egter van deneenen tot den anderen tyd uitgebreid, en, daar 't in verval geraakt is, op nieuw opgeregt worden. Waarom de Chriftenen, ten allen tyde, God moeten aanroepen, dat de Menfchen, geftadig, in eene grootere menigte, in 't Ryk van God mogen ingaan, en zyne heilige geboden, even als de Engelen doen, gehoorzaamen: 20 mede,



Euangelium Hoofd. VI: 9—13* 53
dat het Ryk der geencn, die zig ten onrechte, voor Gods Stadhouders in dit zyn Ryk uitgeeven, en hunne geboden , als Godlyke wetten den Menfchen voorfchryven, en ze gehoorzaamd willen hebben, naamlyk dat van Ma homed en den Paus, vernietigd moge worden, enzy, die dezen Verleideren, tot dus verre, aanhingen en gehoorzaam waren, van hen afvallen, en Gode alleen de eer der gehoorzaamheid bewyzen. Dit was het gebed ook, by 't groot verval %an den Chriftelyken Godsdienst, der Waldensen , (dat naamlyk God zyn Ryk mogt laaten wederkomen, en 't ten onrechte zo genoemde Ryk van God vernietigt worden) en God verhoorde hunne bede, zo dat veele duizenden uit 's Pauzen Ryk uit- en in het waare Ryk van God, in Christus waare Kerk, ingingen en onder de grootfte vervolgingen ftandvastig bleeven. Op dezelfde wyze wierden, in de laatfte eeuw voor de Reformatie, ontclbaare verzugtingen ten Hemel opgezonden, dat God tog eindelyk, zyn Ryk mogtlaaten komen, en het licht van den waaren Godsdienst weder doen opgaan: gelyk dit uit de Kerkelyke Gefchicdeniften bekendis. Men zie, behal ven het beroemde boek vanFiAcius, Gerhards Confejftocatholicapart. ï.lib. i. cap. 5. Dit Gebed verhoorde God, toen Hy Luther zondt,cn door hem en deszëlfs Medehelpers 't Ryk van den Pauszulk eenen afbreuk deedt, dat veele landen de leere der waarheid aannamen, en denPausallcgehoorzaamheid opzeiden. Naa dezen gezegenden tyd moet nu, geftadig, deze bede: uw Rykkome, weder herhaalt worden, zo dat wyjoepen: Hemelfche Vader, uw Ryk kome tot aan het einde der waereld, enblyveby ons, Zend daarom getrouwe Arbeiders, ten allen tyde, in uwen oogst; getrouwe en bekwaamc Leeraarcn, welke zich niet alleen tegen de dwaalingen, die influipen, met alle magt verzetten, maar ook yverig en werkzaam zyn , op dat een heilig Leven de heilige Leer moge yerzeL len, en 'r daadlyk Chriftendom zig, geftadig, verder uitbreiden. En, nademaalde Duivelmetzoveeledoorhem verleide Menfchen deels de toekomst, deels de uitbreiding uwes Ryks hinderen, zo weer hen, en laat uw Ryk met geweld indringen, zo dat het, dagelyks, met OnD 3 def*



54
Verklaaring over Mattheus
derdaanen vermeerderd worde, en zig over den ganfehen aardbodem uitftrekke.
De vierde Bede heeft Luther dus overgezet : geef ons heden ons dagelyks brood. Tot een voorganger heeft hy gehad den alouden Latynfchen Overzetter , en tot navolgers de Overzetters van den Franfchen, Hollandfchen en Engelfchen Bybcl. Doch veelen hebben tegen deze overzetting van het woord, «V**™©- , met recht ingebragt, dat, op die wyze, by Lucas xi: 3. eene Tautologie zig op doet, en men dus bidden zoude: ons dagelyks brood geef ons dagelykfcb; of van dag tot dag. Ook merk ik nog aan, dat zig in deze bede, zo als Mattheus die voorftelt, eene fchynftrydighcid opdoet. Want, ons dagelyks brood geef ons heden, is even zo veel gezegd, als of ik bidde: geef ons brood op alle dagen, en voel alleen op den tegenwoordigen dag. Dan, de overzetting, ons dagelykfcb brood, is ook daarom te verwerpen, om dat die ganfeh geenen grond heeft, en men moet zig verwonderen, hoe de oude Latynfche Overzetter tot de gedagten gekomen is, om aan het woord, hrtbn®-, de betekenis quotidianus (dagelyks) te geven. De Geleerden zyn hier door aangefpoort, om de waare betekenis van dit woord te zoeken : en niemand heeft het beter getroffen, dan Pasor in zyn Lexicon N. T. Met dezen zyn wy van gedagten dat dit woord is zamengeflrcld van M en b<rU, en ad effentiam fuflentandam ér' confervandam pertinens, betekent. Deze afleiding heeft ook, onlangs, de groote Pbilologus te Leiden, de Heer D. Joh. Aleerti, in zyne Obfervat. adN. T. voor gegrond erkend. Die meenen, dat het dan moeit zyn , hgif «■<3>", en niet <VifcVi©-, gelieven zig flegts van gcmelden Heere Alberti , als mede van den Wittenbergfcben Hoogleeraar Stolberg, in de bekende Disput, pag. 232. te laaten onderregten, dat de Griekfche taal meer woorden heeft, dewelke met eene vocaal beginnen, en 't woordje U) onverkort voor zig hebben, by voorbeeld, (V<ïix,'s, £v«»cpé«. Des » £fr<& : ixtiv,<& niets anders te kennen geeft, dan bet brood, ter onderboudinge van ons wezen en leven noodig. En zo heeft het ook de
oude



Euangelium. Hoofdft. VI: 9-13. 55
oude Syrifche Overzetter verftaan, die het panisneces. fitatis noemt, dat is, ad tritam confervandamnecejjarius. Waarom 't in onze taal niet beter overgezet kan worden , dan het nooddruftig brood: en zo heeft het Brentius reeds, ten tyde van Luther overgezet in zynen Catechismus. Nog moet ik aanmerken, dat de taalkundige Uitleggers, wanneer zy het woord, .«*«.
in de oude Schriften nergens vonden, zo groot eene verlegenheid nopens deszelfs betekenis met zouden getoond, en geene zo wonderlyke grillen verfpreid hebben , zoo zy hadden opgemerkt, dat dit woord by 't Gemeen gebruiklyk geweeft is, en daarom in de Schriften der Grieken van eenen iraajen ftyl niet moet gezogt worden. De Apofteien wilden van alle, zelfs van de gemeenfte Menfchen verftaan worden. Hierom mengden zy zelfs zeer gemcene , en in de fchriften der Geleerden niet voorkomende woorden onder de hunnen , cn waren dus, A«« ™ £ *$ v>i™. (ftegt in het fpreeken, maar
niet in de kennis.) 2 Corinth. xi: 6. Eene lyft van zulke gemeene woorden heeft Pasor by zyn Lexicon N. i. gevoegd. Van hoe veele zorg over Marc. xiv: 2. en Ioh xn: zouden ook de geleerdfte Mannen ontheft eeweeft zyn, wanneer zv het woord, met vooi
een woord van het Griekfche fpraak-goud, maar van het geringfte metaal hadden aangezien! Doch , ter,zynen tyde, zal ik mede de waare betekenis van dit woord aanwvzen. Ik overweeg nog 't overige van deze vierde Bede Brood betekent in dezelve, alles wat tot onderhoud des lighaams behoort. Paulus noemt het yoedzel Tkleeding, (l Timoth. vi: 8.) Wy (Neder)du,tfchen fpreeken mede zo, wanneer wy, by voorbeeld, van iemand dien 't aan niets ontbreekt, van het geen tot de huishouding noodig is, zeggen: by Dit is inzonderheid te overweegen, waarom wy flegts voor heden om brood moeten bidden. Hecft *J de Heer 't Manna in het oog gehad , dat de Ifraeliteo flegts voor heden kreegen? Ten minften dient deze gefchiedenis tot eenige opheldering dezer Bede. Maar anders kan men duidelyk zien, dat wy, daarom alleen, D 4 vuur



56" Verl.ls.anng ever Mattheus
voor heden om brood moeten bidden, om dat God, on-» ze Vader, immers morgen nog leeft, en wy morgen wederom voor Hem treeden, en hem bidden moeten,mee een vaft vertrouwen, dat Hy zyne Kinderen niet onverhoord za!laaten
By de vyfde bede, denke ik, gevallig, aan twee Predika'nten, die op de zelfde plaats Honden, waarvan de een, wanneer hy hét onze Vader overluid moeit bidden, badt, vergeef ons onze febuid, maar de ander, fcbeld or.s onze fhuld Kvoyt. Zie het Leven van Casp. Aquila, volgens de befchryving van wylen Schlegel, bladz. 505. \H00gd.) Ik kan het geenszins pryzen, dat ze dit elkander ten fpyt deeden. Ondcrtuflcnen moet ik evenwel bekennen, dat de laatfte regt Hoagdmtsch fprak,maar de eerfte niet. Een Hoogduitfcber zegt, de zonden vergeeven, en niet de fhuld vergeeven, maar kwytfchelden. Wy zien,dat in deze Bede de zonden, die de Menfchen gepleegd hebben, de fhuld worden genoemd, waardoor ze by God fchuldig zyn. Wy waren naamlyk verpligt, alle geboden van God te onderhouden, en dus waren wy Hem ontelbaare goede werken verfchuldigd, ja niet alleen werken , maar ook heilige woorden en gedagten. Dewyl wy nu deze fchuld niet betaald, maar tegen alle geboden van God gehandeld hebben, zo hadden w-y met recht in den fehuld-toren , in dc helfche gevangenis, voor eeuwig moeten zitten, cn de ftraf onzer ongehoorzaamheid lyden. Doch het was nog mogelyk, dat God ons genade wilde bewyzen, en alle de fchuld kwytfchelden. Hy was ook zo ryk in genade en barmhertigheld, dat Hy den Menfchen door zyne Gezandten openbaarde, dat, ul wie nedrig en ootmoedig om genade zoude bidden , en Gode een ernftigberouwtoonen, datis, hethartelykvoorneemen , om niet meer te zondigen, dezelve dé vergiffenis aller zonden, cn dus de kwytfchelding zyner geheele fchuld zoude hebben.
Het voornemen nu, van niet meer te zondigen, maar overeenkomftig met alle de geboden van God te leeven, kan de Mcnsch niet beter doen blyken, dan wanneer hy jegms andere Menfchen eene zo volkome liefde bezit, dat hy zelfs zynen vyanden hunne beleedigingen vergeeft,
cn



Euangelium Hoofdjl. VI: 9—13. SI
en hen alle liefde bewyst. Dit gebod te houden is voor de menfchlyke natuur allermoejelykst. Wie derhalven dit gebod betragt, die zal nier. ligt een der anderen, als welke hem minder zwaar voorkomen, overtreeden. Ten einde ons nu de Heer tot het houden dezes gebodsten ltrengften mogte verpligten, en als noodzaakcn; zo legt Hy ons dit als eene voorwaarde op,onder welke wy kunnen verwachten dat God ons alle zonden zal vergeeven. Wanneer wy naamlyk onzen Naaften zyne fchuld kwytfchelden ; dan zal ons ook van God alle onze fchuld zyn kwy tgcicholden. Een verftandig mensch zal deze voorwaarde gaarne aanneemen, gemerkt de fchuld des Naaften als niets is te agten, in vergelykinge van de onmeetbaar groote fchuld, die God van ons heeft te vorderen: en daar deze liefde tot onze beledigers de grootfte menigte onzer zonden, gelyk Petrus zegt, 1 Petri iv: 8. fedekken, en aan de oogen van Gods ftrenge gerechtigheid onttrekken kan. Is er daarentegen iemand die deze kwaade drift, de vyandfchap tegen zyne vyanden, niet wil afleggen; dien heeft Cmiistus deze op zigzelve zo trooftrykc Bede tot eenen vreeslyken en verfchrikklyken gemaakt. Want wat doet zulk een vloekwenfch anders, dan om de Hel te bidden; daar hy God om eene zelfde vergiffenis van zyne zonden aanroept, als hy zynen medemensen, laat verwerven?
Ik moet nog een misbruik dezer vyfde Bede tragten voortekomen,dewyl men dezelve, met de woorden van Augustinus, Encbir. ad Laur, cap. 73 dus wil verftaan hebben : Sic dimitte nobis debita nojlra rogantibus nobis, ficut t§'nos dimittimus rogantibus (nos) debitoribus noftris. Het is wel zeker, dat wy den Schuldenaaren, wanneer zy ons daar toe verzoeken, hunne fchulden moeten kwytfchelden; en Christus, heeft ons dit, Luc. xvit: 3.4.bevolen; doch dit is niet genoeg: wy moeten ook den onboetvaardigen Belediger alles van harte vergeeven, gelyk de Heere aan het kruis, en zyn Leerling Stephanus , midden onder eenen hagelbui van fteenen, gedaan hebben.
Eindelyk dient nog aangemerkt, datwy deze Bede tot God moeten doen, zo lang als wy leeven. Zy dewelke zig verbeeldden, eene volmaakte heiligheid te hebben verkreegen, en uit hun onze Vader deze bede weglieten, hebD 5 De«



5.8 Verklaaring over Mattheus
ben zig bedrogen. Zelfs de godzaligften, zo lang zy in het vleesch leeven, zyn niet vry van verzoekingen des vleefches; ja zelfs moet een Paulus , Philipp. Ilïi 12. zeggen: ik ben nog niet volkomen.
Wy gaan nu tot de zesde enzevende bede over, welke,gelyk wy te vooren reeds hebben aangeweezen, eigenlyk maar eene bede zyn. Deze bede nu is met de voorgaande naauw verbonden. Want, daar zy, wien God hunne zonden vergeeven heeft, indien ze zig niet naauwkeurig wagten, weder tot zonde vervallen; zo beveelt de Heiland ten befluite, te bidden, dat God ons voor nieuwe zonden bewaare. Dit verband vinden wy mede by Johannes , wanneer hy i Joh. i: 9. zegt, dat God ons niet alleen de zonden vergeeft, maar ons ook van alle ondeugd reinigt.
't Begin dezer Bede luidt vremd,- leid ons niet in verzoeking. En zo ftaat rfbt insgelyks in de latynfche Bybel: ne nos inducas in tentationem. Nu wil iemand in verzoeking leiden, by ons zeggen, iemand tot zonden aanporren, en ook wel tot, zondigen beweegen. Zo leidde de Satan, bedekt onder den Slangen-huid, Eva in verzoeking. En vervolgens leidde dezelfde geest zelfs Gods Zoon in verzoeking. Doch, dat God niemand in verzoeking brengt, is niet alleen uit Jacob.i: 13. maar ook uit het licht der reden bekend. In de Hebreeuwfche taal kan men wel zeggen,dat God de Menfchen in verzoeking leidt. Doch dit heeft eenen geheel anderen zin, naamlyk dat God toelaat, dat iemand verzogt, en tot zondigen verleid worde: gegelyk Glassius, pag. 773. omftandig aanwyst. Zulkecne Hebreeuwfche fpreekmanier vinden wy mede Kom. 1: 24. alwaar Paulus fchryft, datGod de Heidenen in de onreinheid beeft overgegeeven. Doch dit verklaart hyzelf, Handel, xiv: 16. met deze woorden: Hy beeft de Heidenen laaten wandelen op hunne (dool) wegen.
Vermits nu geen (Neder)duitfche, inzonderheid ie. mand van weinig kundigheid, de vyfde Bede volgens de gemeene overzetting regt verftaat, en men ligt een wangevoelen daaromtrent zoude kunnen voeden; oordeeleik het noodig, dat men de oude overzetting verwerpe, en zyne Kinderen dus laate bidden: laat ons niet in verzoeking gebragt worden, of laat ons niet in verzoeking vallen, Tot
voor-
*



Euangelium. Hoofft. VI: 9—13. $9
voorgangers hier in hebben wy zodanige Leeraaren der oudelatynfcheKerke, dewelke,gelyk Cyprianus in zyn werk over bet onze Vader , als mede Augustinus dus vertaalden: ne patiaris nos induci in tentationem. Zo heeft ook Luther de hardigheid en (om wel te fpreeken) de onverduwelykheid der gewoone overzetting fraay verzagt, in het bekende lied: leid ons, Heer in bekooring niet, als ons de booze geeftftryd biedt, dat is, verzoekt, Van hen, die de Menfchen in verzoeking leiden, is hier niet noodig te handelen. Wy allen weeten , dat het de Duivel, de Waereld en ons eigen vleefch is.
Wy gaan nu tot de laatfte Bede over: verlos ons van den Boozen. Of bet booze, dan of de booze, naamlyk de Duivel, gemeend worde, daarin zyn het de Uitleggers niet eens. Doch wy twyfelen niet, of de eerfte zin zal de regte zyn. Het woord }ia, eripio , overtuigt ons , dewyl het in dezen zelfden zin, elders voorkomt: by voorbeeld, 1 Thess. i: 10. Coloss. 1: 13. Luc. 1: 74. en 2 Timoth. iv: 18. Ook behooren hier toe de woorden van Christus: Joh. xvii: 15. Vader, bewaar ze voor bet kwaad: 0* t£ vuns S. Zo zegt mede Johannes : 1 Joh. v: 19. de ganfcbe waereld ligt ü> tS, wf£, in het booze cn zondige: 't welk veelen ook, ten onrechte, van den Duivel verftaan. Men kan ook deze overzetting der zevende Bede, met een gelykluidend vers van Virgilius ophelderen : eripe me bis, invicte, malis?
Welk een kwaad hier verftaan worde, wyft het naaft voorafgaande aan. Vooraf hebben wy God om de vergeeving onzer zonden, en de afweering van 't gevaar der zonden gebeden. Dus bidden wy Hem nu, om de uitdelging der zonde door de verzwakking en onderdrukking van onze kwaade begeertens. Op deze wyze worden wy van de zonde verloft en bevryd en te gelyk ook van de ftraf der zonden, inzonderheid van de aanhoudende ftraf naa dit leeven.
Doch hier mede is het onze Vader nog niet beflooten; maar er volgt nog een ongemeen fraay byvoegfel. De Roomfchen gelooven het is waar, dathetnietvan Christus



<5o Verklaaring over Mattheus
tus is voortgekomen, maar van Menfchen is ingelaft, om dac het naamlyk in hunnen latynfchen Bybel niet ftaat; weshalven zy, wanneer het ome Vader van den Priefter openlykgebeden wordt, het zelve weglaaten. Maar in onze Kerk zyn het alle Godgeleerden daaromtrent eens, dat het geenszins een byvoegfel van Menfchen, maar van den Heere zeiven is. Een y verig Bidder ftelt, in dit byvoegzel, zynen Hcmelfchen Vaderde reden van zyn fterk vertrouwen voor. Ik weet, zegt hy,Gy zult my verhooren. Want uw is immers het Ryk; dat is: wy kunnen nergens, dan by U, hulp zoeken, dewyl wy in het geeftlyk Ryk, uwe Onderdaanen zyn, en Gy de eenige bron zyt aller Zaligheid. Zyt Gy nu onze Koning, gelyk Gy het wezenlyk zyt, help onsdan. Zo riepen ook de geloovigen des Ouden Verbonds: Jesai. xxxm: 22.
de Heere is onze Koning die ons helpt. Voorts, uw
is de kragt: dat is; Gy kunt ons immers geeven, 't geen wy bidden," en niemand anders is er, die ons kan verhooren. Eindelyk is ook uw de prys en heerlykheid en eeuwigheid: dat is;wy willen niet ondankbaar zyn, maar Uwe goedheiden weldaaden met eene eeuwige dankzegging erkennen, en er U niet alleen in onze harten voor ecren, maar ook met onze lippen pryzen en roemen. Help ons dan Heere, want Gy zyt onze Koning, en dus komt het U toe, ons te helpen. Help ons Heere; want Gy bezit de volkoome magt, om ons te helpen. Wat Gy wilt, dat gefchiedt. Help ons, Heere; want Gy zult*uwe goedheid niet kwalyk befteeden : Gy zult niét met ondankbaarheid worden betaald; maar wy willen u, wegens uwe vaderlyke Goedheid looven, en pryzen in eeuwigheid.
Ik zal hier nog een ogenblik by ftilftaan, dewyl de Heer Prooft Bengel in zyn apparatus criticus ad N. T. pag. 459. feqq. de thans verklaarde woorden van het onze Pader zeer verdagt houdt, als waren ze van eene vremde hand ingelaft; en de Heer Prof. Breitinger, heeft zich dermaaten door dit voorftel zo wel als door dat van Erasmus laaten inneemen, dat hy in het derde deel van het Mufeum Helvet, pag. 370. feqq. in het geheel niet meer twyfele, of men moete deze woorden van het
onzt



Evangelium Hoofdft: VI: o—*T3- <Sï
mze Vader, door Christus voorgedraagen, als onechÉ aanmerken. Dit heeft my bewoogen, de redenen van die beide geleerde Mannen te toetzen: na welk onderzoek ik bevonden heb, dat ze niet gegrond zyn, zo dae ik, die gewoon ben , zonder eenzydigheid te oordeelen, hun myne toeftemming niet kan geeven. Myne gedagten hier over zal ik zaaklyk voordraagen, en in de eerfte plaats zeggen, dat Erasmus deze woorden voor eene in de oude Kerken gewoone doxologie houdt. Dit kan ik Erasmus niet toeftaan, om reden dat deze woorden , gelyk de Heer Bengel zelf belydt, na geene doxogie gelyken, maar met het voorafgaande door «V< ver'eenigd zyn. Doch ik gaa rot de bewyzen over die my volkomen hebben overtuigd, dat deze woorden mede uit Christus mond gevloeid zyn, en dat die tot ons voorgefchreeven gebed wezenlyk behooren. Deze woorden naamlyk ftaan niet alleen byna in alle thans nog voorhanden zynde oude Griekfche Codices, maar hebben ook byna in alle geftaan, die nu niet meer voorhanden zyn. Het eerfte ontmoet by de Heeren Critici geen twyfeling; en het ander leert ons de aloude Syrifche Overzetter, dewelke , daar hy deze woorden "te boek ftelt, ze noodwendig in nog oudere, en in zyne Kerk van oudsher bewaarde Griekfche Handfchriften moet gevonden hebben. Zo wordt ermede, in de Keizerlyke Bibliotheek, een zeer oud Grickfch Handfchrift van 't Nieuwe Teftament (door Bengel $ bladz. 462. aangehaald,) gevonden, waarin niet alleen deze woorden ftaan, maar ook op den rand geleezen wordt, dat dezelve jn zommige Griekfche Exemplaarenontbreeken. Wil dit niet zeggen; zy ftaan in de meefte Exemplaaren? Wy kunnen dan met zekerheid befluiten, dat ze in de oudfte Griekfche Exemplaaren geftaan hebben. Dat ze in eenige niet ftonden, komt ons niet vremd voor, dewyl een Affchryver ligt eenige regels over het hoofd kan zien. Maar dat een Af fchryver eenen nieuwen regel in het heilige boek inlafchen zoude, kan men met grond niet gelooven. En dat de meefte La• tynfche Kerkleeraars deze woorden in hun Exemplaaff niet gehad hebben, zulks verftrekt tot geen toereikend



Ct Vtrklaaring over Mattheus
bewys. Want de rede daar vanbeftond hier in, dat zy allen de zogenoemde verjio vulgata gebruikten, als in welke deze woorden niet ftaan. Des er voor de party niet dan dit bewys overig blyft; het welk ook geen geringen fchyn heeft. Want deze overzetting is buiten kyf zeer oud, en de maaker derzelve zoude immers deze woorden niet hebben uitgelaaten, indien hy ze in zyn Griekfch Exemplaar hadt gevonden. Doch dit bewys vervalt fchielyk, wanneer men deze zelfde overzetting byhetowze Vader in 't Euangelium van Lucas inziet. Want daar ftaat eerft alleenlyk Pater, in plaats van Pater nofter, qui es incoelis: voorts zyn er twee Beden, te weeten de derde en zevende, geheel weggelaaten. Daar nu deeze Overzetter, by het onze Vader, by Lucas ftaande, drie uiisflaagen van weglaatinge begaan heeft, is het geenzints ongegrond te gelooven , dat ook in het onze Vader, by Mattheus, zulk eenen misflag zy ingeftopen? Hier uit blykt duidelyk genoeg, dat wy de gegrondfte rede hebben, om deze woorden voor onzes Heilands eige woorden aan te neemen, en dat het te-
fenoverftaand gevoelen op een zeer zwak beginfel rust. Jog zoude ik tot een bewys kunnen bybrengen, dat de inhoud dezer woorden een getuigenis behelft van eene nietgemeene, maar van eene byzonderewysheid;die aan Christus eigen was Doch, dewyl dit bewys aan de geenen die deze woorden voor ingelaft houdcn,nict bondig zal voorkomen, zoude ik het alleen voor die geenen ter nederftellen die met dit gevoelen niet zyn ingenomen. Ten befluite moet iknogzeggen, dat GLAs'siusin zynePhilolo* giapag. 208. feqq. reeds het gemeen gevoelen onzer Godgeleerden gelukkig heeft verdedigt;en denaarftigeHeer Wolf hadt deze plaats, in zyne Curae , zynen leezeren wel moogen aanwyzen. Doch dit is ééne der fouten van dat fraaye werk, dat Glassius, by veele duiftere plaatzen, niet is geraadpleegd, welke hy bondig en ten vollen opgehelderd hadt. Gelyk dit ook de beroemde Senior der Ulmfche Kerke, wylen de Heer Joh. Fricke, zeer bondig heeft beweezen, dat het flot van het onze Vader, want uw is enz. alleszins van Christus voortkomt, en niet, gelyk Erasmus en Mill i us. geloof-t
den,



Euangelium. Hoofdft.Vl: 9 13. £3
den, uit de Liturgien der volgende tyden by het onze Vader gevoegd is: zo als men dit zien kan in deszelfs werk, uitgekomen 1728, de cura veteris Ecclefiae circa canonemfcripturae facrae, cap. 4. pag. 140 161.
Een eenig woord is er nog overig, Amen: Dit is een Hebreeuwfch woord, 't welk betekend; het is volftrekt zeker en waar, dat God myn gebed verhoort. Ouodprecor<, eveniet, betekent het met de latynfche woorcïen van den Dichter, lib. n. ex Ponto, eleg. 1. verf. 55. Dus be» fluit dit gebedmet een kindlyk vertrouwen op God. Het zegt niet: facias id, quod a tepeto, maar facies: Gy zult het doen, dit weete ik: Gy kunt my niet onverboord laaten. Op dezelfde wyze eindigde de Geloofs-held, David, zyn gebed, Psalmvi:9, 10. de Heere boort myn weenen; de Heere hoort mynfmeeken; myn gebed neemt de Heere aan. En Jacobus geeft den Chriftenen, in den naam van Christus, Jacob. i: 6. 't bevel, dat ze zullen bidden in het geloof, dat is, in een vaft vertrouwen, en niet twyfelen.
Hierby vallen my de zeer merkwaardige woorden van Luther te binnen, wiens vertrouwen en yver in het gebed genoegzaam bekend is. Hy fchryft naamlyk in zyne uitlegging van Moses eerfte boek, bladz. 665. Si quando ardenter oravi, vifum eft mibi fenfibiliter refponfum boe dari: fiat, quod petis; 't zal immers zyn. Zo dat een geloovige Bidder, wanneer hy Amen zegt, Gods antwoord op zyn geheel gebed in zyn hart verneemt. Op de aanfpraak: voor dat gy roept, antwoorde ik, en, voor dat gynog fpreekt, hoore ik. Öp de eerfte bede: wie my eert, dien zal ik weder eer en. Óp de tweede : ik ben de Heere, uw en aller menfchen God en Koning ; buiten my zal er geen ander God, en behalven den van my voorgefebreeven Godsdienst, geen andere wezen. Op de derde: ik wil u niet alleen geeven het willen, om mynen wil te doen; maar ook het doen, naar myn welbebaagen. Philipp, li: 13. Op de vierde: zorgtniet, watgy zult eeten en drin ■ ken, ook niet, wat gy zult aantrekken. Matth. vi: 25. Op de vyfde: uwe zonden zyn u vergeeven. Op de zesde: ik ben uw Schild, en zal uwen voet niet laatenglyden. Psalm. CXXi: 3. Op de zevende: ik zal u rein maaken van alle
zon-



fö4 Verklaaring over Mattheus
zonden , i Joh. i: 9. en u van den eeuwigen dood verlofftn. Hos. xiii: 14. Ophetflot, amen: ugefcbiede, gelyk gy gelooft.
Terwyl ik deze befchouwing van het onze Vader eindige, fchietenmy tweevraagen te binnen, die my van meer dan eenen, zyn voorgefteld. De eerfte is, waarom bidden wy God, in het onze Vader, niet om het fchenken van den H. Geest, daar Christus ons uitdruklyk bevolen heeft, zulks te doen? Luc. xi: 13. En de tweede, waarom bidden wy, in dit gebed, niet volgens Joh. xiv: 14. en xvi: 23. in den naame van Christus, en dat God ons, om dit voor ons geofferd Lam, onze zonden vergeeve ? Beide zwaari^heden kunnen door één antwoord te gelyk worden 'opgelost. Wy bidden naamlyk in dit onze Vader niet den Vader vaa Christus alleen aan, maar den drieëenigen God, in wiens naame wy gedoopt zyn, den Vader, 'en den Zoon, en den Heiligen Geeft. Wanneer wy daarom bidden: verlos ons van bet booze, te weeten van de zonde cn zondige begeerlykheden; roepen wy dan niet den H. Geest aan, dat Hy tot, en in ons moge komen, en onze harten reinigen ? En, wanneer wy roepen, uw Naam worde geheiligd; dan pryzen we immers teffens, zo als ikvooraf by deze bede reeds getoond heb, de liefde des Vaders, dat hy zynen Zoon tot een offer voor onze zonden heeft overgegeeven. Ja, wanneer wy bidden: fcheld ons onze fchuld kwyt, of vergeef ons onze zonden; dan bekomen wy van Christus het antwoord, het welk hy, toen hy zigtbaarlyk in de waereld was, aan zo veele bidders heeft gegeeven: uwe zonden zyn u vergeeven. Immers weeten wy, dat hy ons, door zyn bloed, van de zonden gewasfehen, en ons, door zynen dood, de vergeevinge der zonden heeft te wege gebragt.
vers \6. Zo zult gy niet bang,zien. Wat cr.»$f.«^ nier' betekene , leeren wy beft uit Daniël 1: 10. en de Griekfche overzetting dezer plaatze. Want daar wordt gewag gemaakt van zulke Wezens, diewegensfchraalheidflcgt, en, gelyk het Luther overgezet heeft, er jammcrlyk uitzien: cn deze worden a-^r.ifs-sse'x^jaDr» genoemd, Der-



Euangelium Hoofdft» VI: 16* 17;
65
gelyke Huichelaars, die door een ftreng vasten hunne aangezigten bedorven, waren veelen onder de Pharizeeuwen-, ja deganfche fecte deri^eerabeftondt hier uit. Zo wy nu niet willen zeggen, dat deze fecte den Heiland onbekend geweest is, of dat hy ze met zyne beftraffinge verfchoond heeft; (het welk beide niet kan beweert worden,) dan zien wy hier uit^ dat het gemeen gevoelen, het welk vaftftelt, dat inde Hiftorievan Christus, nopens de Effeen niets voorkomt, ongegrond is. Aan dit gevoelen hegt Clericus ook zyn zegel, proleg. ad Hifti ecclef. feSti, it cap. 4. §. 1. als mede Goodwin in Mofe & Aarone, lib. 1. cap. i<z. §. 22. en Lardner fide biJL Evang. lib. i. capi, 4. §. 5. Daar wordt naamlyk geen gewag van hen in het N. T. gemaakt; maar zyn zy onder zodanige Huichelaars dc vcorhaamfteen net meelt bekend geweeft, dan is het ongegrond, te zeggen, dat de Heiland in deze zyne reden, hen niet mede bedoelt heeft. Dog* de Effeen waren Monniken, aan die der Roomfche Kerke, die een ftreng leven leiden, volkomen gelyk Zulk een is Luther ook geweest, die dit van zig zelven getuigde* Ik ben, zegt hy in zyne duilfthe-, te Jena gedrukte werken} torn. 6. pag. 10. een vroom^ Monnik geweest, en bebmyn orden ftreng gebonden. Ik zoude my, bad het langer geduurd , met waaken^ vasten, bidden, leezen en ander werk, doodgemarteld hebben. Christus reden beftuit ik met deze omfchryving: "wanneer gy vast, moet gyu niet zo zeeruit" hongeren, dat gy daardoor bedorve en jammerlyke we"zens krygt. Dit doen de Huichelaars, ert mismaaken "hunneaangezigten. Dog dit doenzy vonrnaamlyk daar"om, ten einde men uit het wezen hun ftreng vaftea ''moge zien, en hen als zeer heilige menfchen roemem
vers 17. Zo zalf uw hoofd. Dat is, maak niemand uw vasten bekend: ja, ten einde men het des te minder bcfpeure, heem dan eén gelaat, als van iemand aan, die zig na een gastmaal denkt te begeeven. Rich.Simonheeft, het, daarom, overeenkomftig metdehedendaagfche mode, niet kwalyk overgezet: parfumez. In 't (Neder) duitsch zoude "men ook kunnen zeggen: poeder u, en laat u fcheeren.
I Deeh E vers ia*



66
Verklaaring ever Mattheds
vers 19. Vergadert ugeene febatten. Een goed Chriften kan ook, door onzondige middelen, ryk worden, en eenen grooten fchat vergaderen. Hoe ryk waren niet Abraham, Isaac en Jacob! om niet van den verzamelden heerlyken fchat van David cn deszelfs Zoon, Salomon, te fpreeken. Weshalven wy uit het 21 en 24 vers moeten leeren, dat de Heere dit alleen beftrait, wanneer een mensch den rykdom voor hethoogfte goed houdt, en 't goud tot zynen God maakt, met zyn hart niet Gode , maar zynen fchat aanhangt, en gelooft, dat ryk zvn het hoogst "en volkomen geluk is. De ryke David gaf dezen zelfden regel, Psalm lxii: it. valt u rykdom toe, zo hangt er het hart niet aan.
vers 22. 23. 't Oog is des ligbaams licht. Van deze beide verzen hebben de meeste, en zelfs anderszins geleerde Uitleggers den waaren zin niet gevat. Dochwylen G. Oleasius en de Heer Elsner hebben dien volkomen bcgreepen, zoo wel als Wolf. Voorlang heeft het Franc Valësius in Philofopbiafacra,cap. 84. en Joh. de Me y in append. Pbyfiologice facmpag. 230. dus uitgelegd. De Heer zegt naamlyk met weinige woorden, hetgeen wy, wydloopig, met de volgende woorden willen uitdrukken: 't Oog is het lighaam tot een licht gegeeven, ten einde het dit op alle wegen lichten zal. Is nu uw oog, niet bedorven en onbruikbaar gemaakt; dan geniet uw gansch lighaam het licht, en gy kunt veilig gaan, waarheen gy wilt, en zyt buiten gevaar, door 't ftooten van het hoofd, of de handen, of voeten, of het geheele lighaam u tebezeeren. Maar hebt gy een kwaad oog,het welk nietzien, ten minften niet regt zien kan; dan is uw geheel lighaam duister, en, wanneer gy gaat, dan valt gy in eenen kuil, of ftoot uw hoofd, of eenig ander gedeelte uwes lighaams. Op dezelfde wyze is het gelegen met het licht, dat in uis, naamlyk met het oog uwer ziele, het verftand. Is dit blind, en kent het niet, wat waar en goed is; wat moet er dan niet voor eene duifternis, voor eene domheid in al uw doen uit ontftaan! Hoe verre moet gy niet van den weg des geluks afwyken, en, in plaats van gelukkig te worden, u voor eeuwig ongelukkig maaken!
Men



Euangelium. Hoofdft. VI: ic—25. 67
Men dient nog op het oogmerk te letten, het welk Christus in deze woorden bedoelt. Dewyl ze naamlyk tusfehen twee waarschouwingen tegen de gierigheid ftaan; kan men duidelyk begrypen, dat dc Heere dezulke verftandig en wys noemt, die den regten weg tot geluk bctreeden, en hem navolgen; hen daarentegen blinden en dwaazen, die den regten weg verlaaten , en, terwyl zy alle hunne zorg omtrent aardfche goederen befteeden, zig van de Hemelfche goederen berooven.
•vers 24. Den eenen baaten, en den anderen lief hebben. Het woord baaten, betekent in de Bybdtaal, zeer dikwils, niet meer, dan iemand niet beminnen en niet agten. ZieGLAssius, pag. 799. Een (Neder)duitfche fpreekt zoniet, ook geen Latynift, als welke met Horatius, art. poet. v. 4y. zegt: unum amat, alterum fpernit. Voor het overige kan, zeker, niemand twee Heeren dienen, die beide den knecht geheel willen hebben. En zulk een Heer is God; die wil iemands hart geheel hebben, maar niet met den Mammon te gelyk in een hart woonen. Even zulk een Heer is ook de Mammon. Om die rede zegt Jacobus, iv: 4. veie een vriend der waereld zyn wil, die wordt daar door Gods vyand.
vers 15. Is niet bet lei-en dan de kleeding ? Hier
uit moeten wy dit gevolg opmaaken: die ons het leven en het lighaam heeft gegeeven, die zal ons ook fpys en kleeding geeven. Voor het overige moet ik , by dezereden
des Heeren, van 25 34. denzelfden misflag der
Uitleggeren aantoonen, welken ik vooraf, Matth. v: 39.hcbaangeweezen. Zy vatten naamlyk deze vermaaning van Chritus op in eenen volftrekten zin, daar ze nogtans eenen betrekkelyken zin heeft: dat is; zy ineenen, dat Christus dit allen Menfchen, zonder onderfcheid van tyden en omftandigheden, voorfchryft; daar hy dit voorfchrift nogtans alleen aan een byzonder flag van Menfchen, en met betrekkinge op zekere omftandigheden gegeeven heeft. Weshalven zygenoodzaakt worden, de woorden te verdraajen, en den Heere eenen ftrydigen levensregel in den mond te leggen. Men zie, by voorbeeld, des beroemden Franzius uitlegE 2 ging



68 Verklaaring over Mattheus
ging over deze woorden in zyn Oraculum , p. 130. Een geleerd man in onzen tyd heeft dezen misflag wel erkend in de Hamburgfcbe gemengde Bibliotheek, 2de deel, bladz. 238. enz. maar eene nog veel meer gedwonge verklaaring voortgebragt. Den waaren zin van deeze woorden heb ik reeds te vooren by Matth v: 3. enz. aangeweezen. De Heer fpreekt naamlyk, in deze zyne Berg predikatie, dikwils de zulken in 't byzonder aan, die zyne Leerlingen waren geworden, en hem als eenen waarlyk van God gezonden Leeraar, ja als den Mesfias aannamen. De zulke fpreekt hy hier ook aan, en noemt ze, vers 30» Kleingeloovigen: om dat ze naamlyk wel van harte in hem geloofden; maar uit vrees, van daar door van alle hunne goederen en levensmiddelen beroofd te zullen worden , dikwils in ver* zoekinge geraakten, van hem wederom teverlaaten en hem verlochenen. Wat, dagtenzybyzig zeiven,zullen wy eeten en drinken ? Van waar zullen wy kleedercrt bekomen ? Deze beangfte nieuwe Chriftenen die zo bekommert waren, fpreekt Christus op't vriendelyklt aan, en zegt: zorgt tog niet voor 't onderhoud uwes levens. Immers hebt gy nu (^31.) God tot eenen Vader. Deze Vader zorgt voor u, en zal u 't geen u noodig is, niet laaten ontbreeken. Laat uwe zorg (vers 33.) alleen gaan over het hoofdwerk, te weeten, dat gy in Gods geeftlyk Ryk moogt zyn, en waare Kinderen van God blyven: al 't andere, dat is, de tydlyke nooddruft, zal u buiten twyfel, van uwen Hemelfchen Vader ook gefchonken worden. Denkt tog, hoe God Vogelen van voedzel verzorgt, en hoe Hy de Leliën en andere Bloemen zo fraai bekleedt. Zoude God voor de Vogelen en Bloemen meer zorge draagen, dan voor u, gy die zyne Kinderen zyt? — Ik kan hier het nieuw voorbeeld der geloovige Saltsburgeren niet onaangeroerd laaten. Deze gingen, in het jaar 1732, uit hun Egypten, om hunne geweetens vryheid te behouden, en verlieten al het hunne. Hebben wel die veele duizenden naakt moeten gaan , of van honger fterven ? Heeft God geene harten genoeg bewogen, die hen voedzel en kleeding gaven? Ja, zyn niet veelen hunner beter bezorgd
ge-



Euangelium. Hoofdft. VI: 28. en VII: I. 69
geworden j dan zy in hun Vaderland geweeft waren ?
Hier uit zien wy derhalve, dat Christus, daar hy hier flegts van zulke droeyige tyden fpreekt; den Chriftenen , die in ruft en vrede leeven, geenszins verbiedt, met hunnen arbeid iets te verdienen, en zig en de hunnen, daar door, ook voorden toekomenden tyd te verzorgen. Wie dienvolgens, uit deze reden des Heeren, met eenen Gichtel opmaakt, dat een Chriften niets moet bezitten, maar alles, wat hy nog heeft, wegwerpen, die verftaat deze woorden van Christus zeer verkeerd, en wederfpreekt andere Schriftuurplaatzen, in welke ons wordt bevoolen te arbeiden , om iets voor het toekomende te verkrygen, Ephes. iv: 28. cn iThessal. rv: 11.
vers 28, Aanftbouvot tog de Leliën des velds. Van welk zoort yan Leliën de Heiland eigenlyk fpreeke, hebben twee groote Medici, G. W. Wedel en Joh. Jac. Baier met veel vlyts onderzogt, wier fchriften in de Obfervationes Medicorum in N. T. die 1740. by één verzamelt in het licht gekomen zyn, worden gevonden, en wel pag. 168. enz. en pag. 182. enz. Ik denk, dat dit onderzoek voor de Bybelleezers onnoodig is, dog laake egter deze Mannen daarom niet, om dat zy uit hun onderzoek ftigtelyke gevolgen hebben afgeleid. Nutter is Lenfants aanmerking Pref. gener. fur le N. T.p, 235. naamlyk, dat de Heiland de fraaiheid der Leliën mee Salomons kleeding vergelykt, om dat de Staatklederen der (Jofterfche Koningen, wat de kleur aangaat, wit, als de Leliën, plagten te wezen.
vers 33. Als eene toegift bekomen. Hier by moet men piet vergeetcn , wat God, volgens 1 Koning, ui: 13. Salomon antwoordde, die Hem alleen om Wysheid hadt gebeden : daarenboven wil ik u ook rykdom en eere geeven, om welke beide gy my niet gebeden hebt, maar eeniglyk om Codsvrugt en Wysheid, om te regeeren,
HOOFDSTUK VII.
vers t. Oordeelt niet. Het oordeelen en beoordeelen E 3 kan



-jo Verklaaring over Mattheus
kan de Heer nier. in het algemeen verhouden hebben. Hy beveelt zelf in deze Berg-Predikatie, vu: .6. dat de Chriftenen , volgens zekere kentekenen, hunne Leeraaren zullen oordeelen, en een bcfluit maaken , wie een fegte, cn wie een viifche Leeraar zy. Zo vermaande Paulus ook de Chriftenen te Corimhen, i Corinth x: 15. dat ze zouden oordeelen, of zyn toenmnaiig voorftel billyk, dan onbillyk ware: en 1 Corinth. xr: 13. zegt hy: oordeelt tog by u zeiven, of bet, wel ftaat, dat enz. even als hy 1 Corinth. v: 12. den Chriftenen niet flegts het oordeelen vergund, maar zelfs bevoolen heeft. Waar uit wy dus duiddyk zien, dat Christus hier alleen een zeker zoort van oordeelen verbiedt. Hy verbiedt naamlyk, zig aan zyne Beledigers tewreeken, en, gelyk wy (Neder)duitfchen pleegen te zeggen, zyn eigen Rechter te zyn. Dat dit de waare meening des Heeren is, kan Lucas ons leeren, wanneer hy kap.vi: 37. betuigt, dat Christus by dit verbod het volgende gebod gevoegd heeft: vergeeft, zo zal u ook worden vergeeven, naamlyk van God. En dus is ook hier van God de reden, wanneer er verder ftaat: op dat gy ook niet geoordeeld wordt. Wie zig naamlyk op zynen Naaften wreekt, op dien zal G)d zig, wegens de Hem aangtdaane beledigingen , wrecken, en hem geene genade bewyzen: zo a's onze Heiland, in 'tvolgends^errnognaderverzckert. • Hier toe behoort ook degelykenis Matth. xvi i 1: 28-— 35. Dat dit zeggen, oordeelt niet, doorgaande anders verklaard wordt, komt voornaamlyk daar van daan , cm dat men geioofde,dat het $de vers methet eerfte entweede zeer naauw verknogt was, en a's een vervolg der eerfte verinanninge , of waarfehouwinge moeft aangemerkt worden. Dan men bedriegt zig: dit hoofdftuk beftaat uit vee* lerlei Zedelesfen , die van verfchillende foorte zyn : gelyk de zaak zelve elk overtuigen zal. Het h in 't 3de vers bewyft zo min, als in het 12de vers het iê) dit verband met het voorbaande, maar wyft alleen aan, dat Christus in zyne redenvoeringe voortvaart. Maar hy vaart m de zelve ook voort, al is het dat hy geheel andere leeringen, en wel de ééne naa de andere voorftelt. vers 3—5. Maar wat ziet gy den fplinter, enz. D't
zeg-



Euangelium. Hoofdft. VII: 3-6.
7i
«eggen mogen zywel in het oog houden, die eenen dwaalenden Chriften verdoemen en vervolgen, daar zy zelve groote zondaars zyn, en oogenluft, vleefchesluft en een hovaardig leeven liefhebben. Eene dwaaling is, met betrekkinge tot een zondig gedrag, als een ipiinter tot een balk. Met dwaalingen heeft God geduld; maar tegen de zonden ontfteekt zyn toorn.
vers 6. Geeft bet heilige den Honden niet. Christus fpreekt hier wederom de nieuwe Chriftenen aan, die midden onderzulke Menfchen leefden, dewelke den ChriftelyJken Godsdienft veragtten, of zelfs vervolgden. Deveragters noemt Hy Varkens, van welke de voorgeworpe Paar- * len vertreeden worden: maar de Vervolgers, Honden, die de belyders van den Heiligen Godsdienft aanvallen en verfcheuren. Het Heilige is dus de Leer vanCHRisTUS, dewelke deels uit leerftellingen, deels ook uit levensregelen beftaat. Des de Heer hier mede beveelt, dat men die aan geen van beidezulke Menfchen zal voordraagen ; gemerkt daar door niet alleen 't goede oogmerk niet bereikt , maar ook hunne haat tegen den Chriftelyken Godsdienft in eene wreede vervolging der Chriftenen verandert wordt. Dit komt met een ander bevel van Christus overeen: wanneer 25 u in sene Stad niet willen boor en; zo vliedt na eene andere, ontvlugtende daar door hunne grimmigheid. Zo worden ook, in de Brieven der Apoftelen, de Chriftenen dikwerf vermaand, zigmetdc vyanden van den Chriftelyken Godsdienft in geene gefchillen over de Leer in te laaten. Welke waarfchouwing ook thans nog die Leden onzer Kerke raakt, dewelke aan zulke plaatzen leeren,alwaar vverige Roomfchgezmden gezag hebben. Ook hier geldt het fpreekwoord: zwygen heeft zyn tyd. Dat zy , die beweeren , dat een Leeraar de geenen, die hy voor onwaardig houdt, van 't Avondmaal moet weeren, dit gebod van Christus misbruiken, heeft D. Spener in zyne Theolog. bedenkingen menigmaal herinnerd, naamlyk Tom. 1. part. 1. pag, 19. 251. 264. 276 en Tom. 11. pag. 99' 280. 284. Tom. ui. pag. 653. en Tom. xv.pag. 220. Ook heeft nog 'by zommigen zwaarigheid verwekt, E 4 hQC



7* Verklaaring over Mattheus
hoe van de Varkens gezegd kunne worden, dat ze de Menfchen verfheurev, Nog onlangs heeft een geleerde deswegen, in dc Symbol iiterar. turn. 3. pag. 189. noor dig geoordeeld, eene andere verklaaring aan te neemen. Maar Gastalio heeft voor lang reeds deze zwaarigheid opgeruimd , wanneer hy de woorden van Christus op deze wyze vertaalde: geeft bet heilige den Honden niet, en werpt uwe Paarlen niet voor de Varkens, op dat deze dezelve niet vertreeden, noch geenen u verfebeuren.
vers ia. Alles nu. Die *** heeft hier even zo min, als boven, vers 3, het woordje W, de gewoone betekenis. Want de inhoud van dit vers hangt met het naaft voorgaande niet zamen. Waarom dit alleen de les-' fen van Christus aan eikanderen bind, maarniet de zaai ken, daar in vervat.
vers. is. Ziet vooru,voor de valfche Propbeeten. Onder het Oude Verbond werden inzonderheid die geenen valfebePropbeeten genoemd, dewelke valfchlyk voorgaven, dat zy, onmiddelyk, van God waren gezonden, om het Volk zekere Leer voor te draagen, of "iets toekomftig te voorzeggen. Maar in het Nieuwe Teftament wordt, menigmaal , elk Kerkeleeraar een Propheet genoemd; zie 1 Corinth- xiv: 29. 32. 37. En in dezen zin beezigt ook Christus hier dit woord. Zyn Apoftel Petrus leert ons, 2 Petri li: 1. enz. dat er twee foorten van deeze valfche Leeraars zyn. Eenige naamlvk brengen dwaalmgen voort, en geven ze voor heilige waarheden uit. onder welken de valfche Apoftelcn, die Apoftel Paulus zo iaftig vielen Moeten getelt worden. Maar anderen maakten de waare Leeringen, door hun gedrag, by hunne Toehoorders krar doos. Het één en ander deeden, ten dien tyde , de Joodfche Kerke-leeraaren. Want voor eer ft verralfchten zv de Zedenleer , gelyk de Heiland hun al te vooren, hoofd, v: 20. enz. verweeten heeft. Ten anderen voegden zy by Gods geboden menfchelyke wetten, en drongen meer aan op het houden van deze, dan grene. Ten derden leidden zy hunnen Toehoorderen flegts eene uiterlyke en geveinsde heiligheid op Ten vierden deeden zy zelve niets, van het geen zy anderen volgens Gods woord voorfchreeven. Zie vers 21
ea



Euangelium Hoofdft. VII: 12—21. 73
cn 23. als mede Matth. xxiii: 3. Wanneer Christus van 'hen zege, dat ze in fchaapskleederen tot hen kwamen , maar met de daad grypende Wolven waren; wyft hy daar door voornaamlyk aan, dat ze zig voor de regte Leeraars en wegwyzers ter Zaligheid uitgaven, als waren zy, wettig, tot ditampt aangefteld, maarde Menfchen deels door hunne leer, deels door hun gedrag, op den weg ter'verdoemeniiTe bragten.
vers 16. Aan hunne vrugten zult gy ze kennen. De Heiland fpreekt van zulke Leeraaren, welke Gods Geeft nier. regeert, maar vleeschlyk zyn. Wy hebben ze by het voorgaande vers, naar aanleiding van Christus en Petrus woorden befchreeven. Wat Christus derhal ven door hunne vrugten verftaa, is niet moejelyk, om te be. grypen. Hy fpreekt naamlyk van de vrugten van hun ondeugend hart. Deze zyn deels hunne kwaade werken en zonden, deels hunne kwaade en het vleeschaangenaame leeringen, waar door zy den weg ten Hemel breed maaken, en door een vleefchlyk Chriftendom de Menfchen ter helle leiden.
vers 20. Daarom, aan hunne vrugten zult gy ze kennen. Deze herhaaling is eene nieuwe infeherping der vermaaninge: " Daarom, let wel, ik zeg het u nog eens, gy " zult de valfche Leeraaren aan hunne vrugten kennen. " De Heer beveelt diensvolgens den Chriftenen, dat zy hunne Leeraaren niet blindling zullen gelooven en volgen , maar ze naar 't woord van God beproeven. Hieruit volgt, dat deze beproeving niet moejelyk kan zyn. Wanneer nu een Toehoorder ziet, dat zyn Leeraar met Gods woord nog overeenkomftig leeft, nog leert; dan laat hy hem zyn leidsman niet zyn, maar houdt zig aan Gods'woord, volgende dit licht op alle zyne wegen, doch zonder zig te willen afzonderen. Regte Leeraars onderwerpen zig, gewillig, aan deze beproeving hunner Toehoorderen, dewyl zy weeten, dat zulke Toehoorders hunne leer des te liever hooren, en met hunne Leeraaren in wys-en heiligheid, geftadig, meer en meer aangroeyen en toeneemen.
vers 21. Die tot my zeggen Heere, Heere. Dat is, die E 5 den



Verklaaring over Mattheus
den Chriftelyken Godsdienft belyden, en my voor de* Meilias, voor Gods Zoon en den Zaligmaaker der waereld erkennen.
<uers 22. Hebben wy niet in uwen naam geleerd. In 't Grieksch, trS»npnrtvF«fei>. Dit wil hier niet zeggen: wy hebben gepropheteerd of voorzegd. Boven, by vers 15. hebben wy reeds gezien, dat in bet Nieuwe Teftament de Leeraars ook Propbeeten genoemd worden. Des fpreekt de Heere hier van hen, dewelke deels op den Catheder, deels op den Leerdoel in de Kerken de leeringen van den Godsdienft voordraagcn, geleerd ophelderen, en dapper verdedigen. Hy voegt er by, dat hy zulke Leeraaren, wanneer hen 't daadlyk Chriftendom ontbreekt , veroordeelen zal, al waren zy Apoftelen en Wonderdoeners geweest. Dat de Verraader, Judas , Duivelen uitgedreeven, en andere wonderen gedaan heeft, weeten wy uit Matth. x: 1-8. Toen de LXX Leerlingen weder terug kwamen, en den Heere hunne blydfchap betuigden, dat ze, benevens andere wonderdaaden , ook Duivelen hadden uitgedreeven; antwoordde hen Christus, Luc. x: 20. dat ze meer reden hadden, om zig te verblyden, dat ze Gods Kinderen waren; en hunne naamen op de lyft der erfgenaamen des Hemels ftonden, dan hierover. Waarmede Hy hen te kennen gat, dat zelfs een Wonderdoener zoude veroordeeld worden, indien hy te gelyk een Kwaaddoener was. Gemerkt nu , m de volgende tyden, God zyner Kerke geene zulke wonderdoeners heeft gegeeven; zo kunnen wy deze woorden van Christus ook tot hen uitftrekken, die andere groote en wonderbaare daaden in de Kerk gedaan, by voorbeeld Heidenen, Jooden, Mahometaanen, Roomjcben en andere dwaalenden tot de kennisfe der waarheid gebragt hebben. Want dit kan ook van zulke Leeraaren gedaan worden, wier naamen in den Hemel niet ftaan aangefchreeven.
vers 29. Want by leerde ze als iemand, die enz. Hy leerde Cniet ficut, maar tanquam) c'^stIm Ïx*». Hier kan niet gefproken worden van Christus magt, om wonderen te doen, welke Hy, gelyk Marcus zegt, H 27. ook



Euangeliwm. Hoofdft. VII: 22—29. en VIII: 2. 75
y.nr' i%xri»> deedt. Hy deed toen geene wonderwerken; hy leerde flegts en predikte. Dienvolgens wordt hier gebroken van de kragt dezer berg-predicatie. Jam* blichus bericht mede van den grooten Leeraar zyner lette, Pythacoras, in deszeits Levensbefchryving; cap, 217. dat deze f'£ssv«s-<*«s geleerd hebbe: en cap. 220, zegt hy nog eens, dathy zyne Leer met x*ï ■xa\pwi? heeft voorgedraagen- Doch ik geloof, dat, daar hy,' in dit werk, tegen onzen Heere Christus zynen Pythagoras, als een even groot man fielt, hy deze Ipreekwyze uit het Nieuwe Teftament ontleend heeft. Waarin nu de kragt en magt dezer berg-predikatie beftaan hebbe, is uit het oogmerk dezes grooten Leeraars duidelyk af te meeten. Zyne prediking naamlyk was zo kragtig en doordringend, dat ze, voor eerft, in het verftand der Toehoorder'en de fterkfte overtuiging wrogte; voorts de harten (dat is, den wil en de hartstogten) zodanig roerde en aantaftte, dat de Toehoorders over hunne levenswyze, tot nu toe geleid, een fmertelyk berouw gevoelden , en te gelyk eene yverige begeerte by zig gewaar wierden, om 'Christus geboden te gehoorzaamen. Zy zeiden by zig zeiven, gelyk Petrus ; Joh. vi: 68. Heere, gy hebt woorden des eeuwigen Levens. Het ging hen, als die twee Leerlingen, welke Luc. xxiv: 3?.. bekennen, dat in hunne harten alseen vuur brandde, toen Jesus hen de Schriftuurplaatzen, van den MefTias fpreekende, verklaarde. Wanneer dus Christus leerde; dan wis het niet anders, als of er de waarheid zelve ftondt en predikte. Elk moeft, gelyk de Joodfche gerechts-bedienden, Joh. vm: 46. zeggen: nooit heefteen Mensch alzo gefproken, ah deze Man. Elk hieldt zyne leeringen, 't zy hy geloofszaaken voorftelde, of regelen van hun doen, of laaten. voorfchreef, voorzo geloofwaardig, dat er niet de minfte twyfcling over bleef. 'a»ra« ï<p* , was zynen Toehoorderen genoegen overvloedig.
HOOFDSTUK VIII.
vers 1. Heere, indien Gy wilt. Eene merkwaardige bede. Heere, wil hy zeggen, dat gy my kunt helpen,
daar



76 Verklaaring over Mattheus
daar twyfel ik in 't minft niet aan. Maar of Gy my ook helpen wilt, weete ik niet regt. Dit weete ik, dat ik uwe gunft nergens mede verdiend heb. Nogtans leeve ik niet ten eenenmaale zonder hoop en vertrouwen, dat Gy u over my ontfermen zult. Want, hoewel ik,als een zondaar, uwer genade onwaardig ben; Gy zyt egter van groote goedheid ook omtrent onwaardigen. Zodanig een geloof behaagde den Heere dermaate, dat Hy hem aanftonds aanraakte en gezond maakte. Uw geloof, was hier wederom het antwoord,heeftugeholpen, hoewel het een zwak geloof is.
vers 3. Terflond wierdt hy rein van zyne melaatsheid, In het Gneksch ftaat: terftond wierdt zyne melaatsheid gereinigd. Dewyl deze fpreekwyze by andere Griekfche fchryvers niet wordt gevonden', zo 'hebben zommigen veele moeite gedaan, om dezelve regt te verklaaren. Ja, D. Zeltnür wil uit dezelve opmaaken, dat de melaatsheid niet voort vergaan , maar regt uitgebroken, en de huid fneeuwwit geworden is : in welk geval iemand, vol-
fens de wet, rein hadt gefproken moeten worden. )och deze moeite is vrugteloos. Dat dit Menfch op eenmaal rein geworden is, toont immers de aanfpraak des Heeren; *«3-«{i>*»&. De andere fpreekwyze moet noodwendig in gebruik geweeft zyn, dewyl Mattheus dezelve anders niet zoude gebruikt hebben. Doch, vermits ze by de befte Griekfche Schryvers niet voorkomt, zo befluiten wy daar met grond uit, dat ze niet dan by het Gemeen gebruiklyk is geweeft. Wy (Neder)duitfchen hebben een zelfde fpreekwyze , wanneer wy zeggen : de Dokter heeft deze ziekte geneezen, in plaats van: hy heeft den Lyder van deze ziekte geneezen. Zo zeggen ook de Latynen: morlus incurdbilis of infanabilis; (eene ongeneeslyke ziekte, ) daar nogtans niet de ziekte, maar de zieke, gezond gemaakt wordt.
vers 4. Zie toe, dat gy het niemand zegt.) Hoe! Moet dit groot wonderwerk van Christus niet worden bekend gemaakt? Waren er niet, gelyk men uit het ifte vers ziet,- veele honderden getuigen by geweeft?Zo dat het dus alreeds bekend genoeg was, en ook aan andereplaatzen



Euangtlium. Hoofdft. VIII: 3, 4. 77
zen bekend moeft worden. Men ziet hier uit ten vollen, dat Jesus den Menfeh heeft bevolen, zig zonder uitftel door den Prielier, rein te laaten fpreeken, maar vooraf dezen, noch geenen te wyzen, wie hem van de melaatsheid hadt bevryd: ten einde de Prielter, uit haat tegen Jesus, daar uit geene gelegenheid nam, om of hem niet voor regt rein uitteroepen, of voor te geeven, dat het geene regte melaatsheid geweeft ware. Des de Heere dezen gereinigden geenszins, 't verhaal voor altoos verboodt; maar, op dat hy de eerfte zyn zoude, van wien de Priefter hetverncemen konde, moeft hy flegts zolang ftilzwygen, tot dat de Priefter hem voor rein zoude verklaard', en het gewoon dankoffer aangenomen hebben. Was dit gefchied, dan mogt de gewezen Melaatfche aan iedercenen bekend maaken, hoe hy gezond geworden was. En ik twyfel ook niet, of hy zal het den Priefter vervolgens zelf bericht hebben: die dan niet konde ontkennen, dat Jesus een waar wonderwerk gedaan hadt.
Men moet zig verwonderen, dat zelfs Geleerden van naam deze plaats zo hebben opgevat, als of de Heere hier volftrekt bevolen had, dit wonder niemand ooit te verhaalen. En er zyn nog andere plaatzen, alwaar Christus , naa het gedaane wonderwerk , bevolen heeft te zwygen, en daar de meeften een aanhoudend ftilzwygen verftaan. Dan, dewyl deze verklaaring voor de Eere van Christus op eene zigtbaare wyze nadeelig is, zo heb ik om dit vooroordeel tegen te gaan, in het jaar 1747, in een byzondere verhandeling getoond, dat Hy de bekendmaaking van één zyner wonderwerken, nimmer volftrekt, maar altyd alleenlyk voorzekeren bepaalden en wel zeer korten tyd verboden heeft.
vers 4. Hen ten getuigenisfe. Dat is, dat het getuigenis des Priefters nopens uwe waare reinheid daar toe diene, dat de Jooden moeten erkennen, dat ik aan u een weezenlyk wonderwerk gedaan hebbe. Van deze algemeene verklaaring zoude de Heer D. Nonnen , in zyne fraaye Disput, de Lepra aedium, §. 15. niet afgew'eeken zyn , zoo hy ook niet van gedagten was geweeft, dat de Heere



^8 Verklaaring over Mattheus
re dit Menfch verboden heeft, zelfs naa de verkreege uitfpraak van reinheid, den Priester en anderen te zeggen, hoe wonderbaar Christus hem van de melaatsheid verloft hadt. Welke overtuiging, fchryft hy, badt er uit let ontdekte wonderwerk kunnen ontftaan ?
vers 5—13. Kwam een Hoofdman tot hem. Deze gefchicdenis wordt ook door Lucas verhaalt vu: 2—10. Dog wanneer wy beide verhaalen met eikanderen vergelyken; fchynt het één het ander openlyk tegen te fpreeken. VVant Mattheus zegt, dat de Hoofdman den Heere zelf tegengekomen is. Waartegen Lucas bericht, dat hyniet zelf tot hem gegaan is, maar anderen aan Hem gezonden heeft. Deeze beide verhaalen ter loops en enkel oppervlakkig nagaande, zoude men tot de gedagten kunnen koomen, dat het niet mogelyk ware die van ftrydigheid vry te fpreeken. Waarom ook eenigen gelooft hebben, dat de gefchiedenis, door Lucas verhaalt, geheel onderfcheiden is van die, welke Mattheus te boek ftelt Chrysostomus betuigt, dat, ten zynen tyde, reeds eenige Leeraaren van dit gevoelen waren. Én naa de Reformatie hebben Andr. Osiander en Joh. Pïscator het zelfde beweerd; om dat ze naamlyk geloofden, dat er geen ander middel te bedenken was, om deze zwarigheid op te helderen. Doch men heeft hen geene toeftemming kunnen geeven; dewyl het nauwkeurig nagaan der we. derzydfche omftandigheden de leezers als met geweld noopt, om te bekennen dat beide Evangeliften van ééne en dezelfde gefchiedenis fpreeken. Hierom heeft men bedagt moeten zyn, om dat geene waar omtrent die beide gewyde Schryvers clkanderen fchynen tegen te fpreeken, overeentebrengen. Waarom dan ookeindelyk deeze Verklaaring , die Augustinus reeds heeft voorgeftcld, algemeen is geworden, namelyk , dat het in de H. Schrift gebruiklyk is, dat, aan iemand het geen hy door een ander doet, zelv' toegefchreeven wordt: en dat daarom Mattheus aan den Hoofdman toefchryft, 't geen Lucas getuigt door deszelfs Gezandtcn gedaan te zyn. Op deeze wyze loft Lyserus ook deze zwaarigheid op in zyne Horm. Euang. cap. 53. p/526. Hammond over Luc. ving. Clericus in de Hiftoria Chrifii harmonica, cap. 23. D. Rusz



Euangelium Hoofdft. VIII: 5—«■ 13.
311 de Ham. Euang. T. 1. p. 918. en 923. D. Lange in zyn Euang, licht cn recht, en D. Wolle in zyne aanmerkingen op Blackwalls critica facra, p. 99. Doch dit antwoord voldoet maar zo lang, als men de zaak oppervlakkig bef chouwt. Wanneer men daarentegen met opzetlyken aandagt het verhaal van beide de Evangeliften na. gaat, verlielt het zelve alle waarfchynlykheid, en men bemerkt zeer düidelyk de ongegrontheid van deze verklaaring. Piscator had men voldoende moeten beantwoorden, die het gemeen gevoelen met de volgende woorden om verre ftoot," Mattheus verbaalt, dat de Heere tot den Hoofd" man fprak, gaa heen: maar boekondeby heengaan, zoo by tot " Christus niet gekomen voas "'?
Deze tegenwerping van Piscator zal ik trachten in een grooter daglicht te Hellen, 't Is naamlyk zeker, 'tgeen Glassius in zyne Philolog. facra, lib. 3. tradt. 2. can. 22. 22. zegt, en met voorbeelden ten vollen flaaft, " dat " eene daad, dikwils, in de H. Schrift aan die geenen wordt " toegefcbreeven, dewelke ze beveelt; of, dat by ge" zegdword, iets gedaan te hebben, op wiens bevel dit van " een ander is gedaan". Doch dit vindt alleen in zodanige gevallen plaats, die ik door een ander kan laaten doen. Maar is het eene zaak die ik door een ander niet kan laaten doen; dan koomt een zodanige fpreekwyze niet te pa» en is ongerymd. Wanneer daarom Mattheus , xiv: 10. zegt, Herodes Johannes onthoofd heeft, te weeten door éénen zyner Dienaaren;_dan is dit eene zeer dm'delvke en gewoonefpreekmanier,diemeninsgelyks vindt by Xenophon lib. 3. bift. gr. pag. 501. en in deszelfs Levens-befchryving van Agesilaus pag. 657. als mede by PlutarChüs van de Kindertucht, cap. xq.enmCicmo'sboekvan den ouderdom, cap. 12. Zo vinden wy mede eene fpreekwyze. die aan deze zeer gelyk is, 1 Koning, xviii: 40. en by Suetonius in het Leven van Keizer Tïberius , cap. 60. alwaar verberavit eum paene ad necem, gefield Wordt, in
?laats van verberari jusfit. Op deze wyze komt Ook voor y fprak, naamlyk door een ander: Genes.xXxviii:25. Exod. xvi 11: 6. Jesai. xxvi i: 21.1. Koning, xix: 2. Matt». xi: 3. Joh. xi: 3. Handel, xiii: i $. en Luther Beeft niet kwalyk gedaan, wanneer hy het in zommige
plaat-



8o
Verklaaring over Mattheus
plaatzen dus overgezet heeft: hy liet hem zeggen.
Maar, wanneer Mattheus hier vers 5. zegt, dat dë Hoofdman tot Chr i stus gekomen is, en vers 13. dat Chr i stus tot hem gezegd heeft: gaa heen, u gefchiede, zo als gy gelooft hebt; dan komt hier de voorafgemelde regel van uitlegkunde niet te ftade. Ik kan met door een anderen komen, en door een ander niet heen gaan. Komen betekent, zelf komen, én heengaan wil zeggen, zelf been gaan. En in welke taal zegd men tog, door een ander komen, of door een ander been gaan ? Of hoe kan men zeggen i gaa van my weg, in plaats van :, gy gezanten des af wezenden moei uit myne oogen gaan? Wie een ander zendt, die komt immers zelf niet, maar blyft aan zyne plaats* En. wan-j neer ik tot iemand zegge: gaa van my, dan betekent dit zo Veel, als: gy, die gy thans by my zyt, moet niet langer by myblyven. Des hier uit ten duidelykften blykt, dat de tot dus verre aangenome overeenflemming der beide Euangeliften ongegrond is.
Hierom heb ik eenen anderen weg van overeenftemmini ge gezogt, en door Gods goedheid ook gelukkig gevon-» den. 't Kan naamlyk niet anders zyn, of de Hoofdman moet zelf tot Christus gekomen zyn, om dat de woorden van Mattheus geen anderen zin lyden. Hier uit volgt dat Lucas deze omftandigheid, in zyn verhaal voorbygaan is. En hebben wy wel rede, om ons hier over te verwonderen? Immers weeten wy by ondervinding, dat dikwils eene omftandigheid, door één der Heilige Schryvers uitgelaaten, van den anderen, by het verhaal eener zelfde gefchiedenisfe wordt ingelafcht. En wat deze plaats van LucAs aangaat,dezeEuangelifl heefteenehog veel gewigtigere omftandigheid wcggelaaten, te weeten, dat Christus gezegd heeft, dat de Knecht door het geloof zyns Heeren, aanftonds geneezen zoude. Wat wonder nu, dat hy eene geringere omftandigheid is voorbygegaan.
Ik weet wel, leezer, wat gy my zult tegenwerpen. Gy zult my naamlyk 's Hoofdmans woorden, Luc. viit 7. voorhouden : ik heb my zeiven niet waardig geagt, tot u te komen, en my hier uit willen doen afneemen , dat Lucas uitdrukkelyk meld, dat de Hoofdman zelf
den



Euangelium. Hoofd. VIII: 5——13. 8i
den Heere tegemoet gekomen. Lucas vers 7. dicitt Centurionem Je non dignum inditaffe, qui in conJpeStum Christi prodiret. Unde Qredte) coiligüur, quodipJejEsum plane non adierit , & coram compellarü. Dit zyn wylen D. Rusens woorden, pag. 923. En op dezelfde manier fchryft Calovius in zyn Biblia illuftrata: & fatie non convenijje CenturümemipJummetciVTOTpef<ra!r*>i Christum, verba Lucae vu: 7. diferte perbib ent: non judicavi me dignum, ut in conJpe£tum tuum prodirem. Maar men gelieve nogtans aan te merken , dat de Hoofdman, tweemaal Gezandten na den Heere heeft gezonden. Wanneer nu de eerde Gezandten kwamen; kwam de Hoofdman wel niet mede, als welke nog fchroomde, als een Heiden, voor Christus te verfchynen. Doch daar uit volgt nog niet, dat hy niet nagekomen is. Toen hy naamlyk vernam, dat Jesus de Bede zyner Gezandten zo gunftig verhoord hadt, zo dat hy reeds op weg was, om in zyn huis te komen; dreef hem de nedrige verwondering over de aankomft van zo groot eenen Heer, om hem, zonder verderen fchroom, te gemoet te gaan, en andere Jooden mede te neemen, welke voor hem het woord zouden voeren. Wanneer hy daarom zegt: ik heb my niet waardig geagt, zelf tot u te komen; daa moet men deze woorden dus uitleggen: in het begin onderwond ik my niet, zelf nau toe te gaan,maarzond anderen na u af: want daar ik een Heiden ben, zo geloofde ik, dat gy my voort zoudt verftooten, en my niet eens aanhooren. Deswegen heb ik eenige voornaame Jooden verzogt, om na u toe te gaan, en u om de gezondmaakinge myns Knechts te bidden. Maar nu gy zelf aankomt, en ik dus zie, hoe groot uwe barmhartigheid omtrent my en mynen Knecht zv; heb ik eindelyk de vrymoedigheid genomen , om zelf voor uwaangezigt te verfchynen.
Hier by kan men my nog alleen deze tegenwerping maaken: is de Hoofdman ten laatften zelf gekomen; hoe kan dan Lucas, vers 6. zeggen, dat hy ten tweeden maale Gezandten na den Heere gezonden heeft. Wie Gezandten zendt, die doet dit immers juift daarom,om dat hyzelf niet denkt te komen. Deze zwaarigheid neemeik
I Deel. F op



32
Verklaaring over Mattheus
de volgende wyze weg: in 't hart des Hoofdmans was# door de aankondiging van Christus komft, zo groot een vertrouwen op hem verwekt geworden, dat hy niet meer kon twyfelen, of de Heere zoude van hem, hoewel een Heiden, geen afkeer hebben , maar hem gunftig gehoor verkenen. Hy belloot er met recht uit: daar de Heere van voorneemen is, in myn huis te komen, en my beneffens myn kranken Knecht zelf te zien; daar hy tog weet, dat wy geene Jooden, maar Romeinen, en dus Heidenen zyn; kan hy het ook niet ongunftig opneemen, wanneer ik hem te gemoet gaa. Hy bedagt zig daarom niet lang, maar fpoedde zig den Heere te gemoet. Doch, vermits hy de joodfche taal niet fpreeken konde, zo nam hy eenige Jooden met zig, en zeide hen de woorden voor, die zy in zyne tegenwoordigheid, tot Jesus, in zynen naame, in de joodfche taal zouden fpreeken. Toen hy nu tot Jesus kwam, maakte hy de nedrigfte gebaarden, (wie zal hier aan twyfelen?) maar zyne Geleiders zeiden in zyn naam: Heere, ik ben niet waardig, dat gy onder myn dak gaat. Lucas wyft dit duidelyk aan, wanneer hy niet fchryft, dat de Gezandten gezegd hebben, dat de Hoofdman zig niet waardig genoeg oordeelde, om Jesus in zyn huis te ontfangen; maar meldt, dat ze de volgende woorden hebben gefprooken: Heere, ik ben niet waardig. Dus brengen ze niet hunne, maar 'sHoofdmans woorden voort; en daarom moet dc Hoofdman by hen geftaan, en zy als tolken van hem gefproken hebben.
Een zelfde manier om twee Euangeliften, die zig onderling fchynen tegen te fpreeken met eikanderen te doen overéénftemmen, zal myne verklaaring ftaaven. Marcus naamlyk verhaalt, x: 35—-37. dat de Zoonen van Zebedeus den Heere het volgende verzoek deeden; geef ons, dat wy zitten, de één tot uwe regte, en de ander tot uwe linke hand: maar Mattheus bericht, xx: 20. dat hunne Moeder deze bede gedaan heeft, in 't byzyn haarer Zoonen. Zy ftelden naamlyk dit hun verzoek zelve niet voor, maar door den mond hunner Moeder. Hier kan men met recht het oude fpreekwoord gebruiken: quod quis per alium facit, id ipfe feciffe putandus eji. En
Wolf
I



Eüangelium. Hoofdft. VflL 5—--13- 83
Wolf heeft mis gehad, toen hy by Mattheus vllii 5. fchreef, dat deze Broeders, door hunne Moeder, lot Jesus waren gekomen. Meen, zy kwamen zelve mede, en ifonden by de Moeder, toen deze hunne bede voor* droeg.
Ik moet nog eene aanmerking maaken, te weeten by 't vernaai van Lucas, wanneer hy het met deze woorden eindigt: toen de geenen, die uitgezonden waren, wederom te huis kwamen , vonden zy den krenken Knecht gezond. Hier kon hy naamlyk den Hoofdman, hoewel die ook mede in zyn huis terug kwam, niet uitdrukkelyk noemen. Want met deze-woordenwyft hy aan, d"t de Gezondenen getwyfeld hebben, of de Knecht, door 't enkel woord van Chri stus wel gezond geworden ware, en daarom zich na huis gefpoed, om te zien, of zulks werklyk ware voorgevallen. Toen vonden zy dan, fchryft Lucas , den voorheen»zo kranken Knecht vólkomen gezond, en hunne twyf eling verdween door de bevinding. Deze woorden pasten zeker niet op den Hoofdman, als die des Heeren woord ganfchlyk geloofde, en geenszins met dit oogmerk in zyn huis terugkeerde, ten einde hy mogt weeten, of Jesus belofte vervuld ware, maar op dat hy zyn geheel huis mogt te kennen geeven, dat de Knecht, door Jesus wondermagt, zyne volkome gezondheid weer hadt gekreegen, en dat zyn geheel Huis verpligt was, in Hem te gelooven.
Ten befluite moet ik nog zeggen, dat, hoewel ik, door eigen overdenkinge , met hulpe des geenen, die de overweegingen, de Eer der H. Schrift bedoelende, regeert en zegent, tot deze verklaaring gekomen ben , en haare echtheid erkend heb, dezelve niet nieuw is, maar dat Chrysostomus , en vervolgens Euthymius en Theophylactus , reeds dit gevoelen nebben voórgedraagen. De woorden van den laatllen luiden in de overzetting dus: Quamvis Lucas dicat, quod alios miferit nuntios ad Jesum , non contradicit tarnen Mattheo, dicenti, quod per fe accefferit. Verifxmile enim eft, ipfum principio alios mifijje, deinde periculo crescente per fe accesfifte. Zo fchryft' hy over Mattheus. By Lucas verhaal voegt hy nog dit: nihil novum, ttiam alios mittere, £f p&r fe venire, ac F 2 depre-y



84
Verklaaring over Mattheus
deprecari, ne veniat. In laatere tyden heeft Gersoh zyn zegel aan dit gevoelen gehegt, en naa de Reformatie Mich. Walther, als mede de Weimarftbe Uitleggers over den Bybel. Alle deze noemt ons Calovius. Ik voege er nog by Lyser, die in zyne Ha>monia Euangetica, in bet begin wel het gemeen gevoelen ftaaft; maar eindelyk 1 heophylactus en Gersons overeenbrenging onzer beide Euangeliften noemt: ratio conciliandi omnium convenientisjima. Doch dat deze verklaaring doorlaatere Uitleggers verhaten is, (hoewel ze D. Zeltner inden Altorffcben Bybelaanneeme, fchoon met eenig overblyfzel van twyfeling,)weet ik aan geene andere rede, dan de volgende toe tefchryven. Men had deze verklaaring nog in geen helder genoeg daglicht gefield , en dus gebeurde haar, wat die geenen gebeurt, die wel een rechtvaardige zaak, maar geenen Advocaat hebben, welke haar recht den Rechter duidelyk genoeg voor oogen kan Hellen , en daarom het proces verliezen. Nu had men wel, in laa tere tyden, waar in het aan geenenaarftige Uitleggeren ontbreekt , deze waarheid kunnen ontdekken. Ma.tr dat dit niet gefchiedde, moet men naar alle waarfchyn* lykheid op rekening van het volgende Hellen. Men begreep naamlyk de van üsiander erkende, en van Piscator voorgedraage zwaarigheid niet, en meende dat niets ligter was, dan deze lchynflrydigheid uit den weg te ruimen: daar men nogtans zo men het van eenen anderen kant befchouwt had, zoude gezien hebben, dat deze zwaarigheid geheel onoplosfelyk fchynt. Zo fchreef Wolf, pag. 152. leve ommno eft, quodajunt, Centurionem a Matthaeo dici venifte ad Jesum a Luca vero id Se. nioribus (Judaeorum) tribui. Ik ben verzekerd, dat, zoo hy meer tyds tot overdenking bedeed had, zyne woor. den dus zouden geluid hebben: maximi momenti objeStio eft , 6? quee vix Juperari pofte videatur.
vers 12. De Kinderen des Ryks. Zo noemt hier Christus 't Joodfche Volk. Deze 'benaaming der Jooden vind men in hunne .Schriften niet; maar nogtans is ze voor hen, die de Hebreeuwfche taal verftaan , niet duifter. De Hebreeuwen beezigen het woord, Zoonen of Kinderen in eenen zeer ruimen zin. By voorbeeld , fterke
Man-



Euangelium. Hoofdft. VIII: 12. 85
Mannen noemen zy Kinderen der fterkte; Egyptenaars Kinderen van Egypten; in plaats van zyne Huisknechten zeggen zy Kindei en zyns huizes. De Kinderen van Gods Ryk (want van geen ander Ryk, dan dat van God , kan hier gefproken worden,) zyn dienvolgens de geenen, die onder Gods heerfchappy ftaan; die ze tot zyn eigen Volk gemaakt heeft, en hun Koning geworden is, ja niet alleen een w; ereldlyk , maar ook een geeftlyk Koningryk onder hen opgeregt heeft. Wcshalven dit Ryk Gods"deels het (oodfche Gemeenebeft, deels de Joodfche Kerk is. Doch even als zy, die in het Ryk van Chrisius leeven, ik meen de Chriftenen , in waare en valfche Chriftenen verdeeld worden; zo worden ook de Onderdaanen van Gods Ifraëlitifch Ryk verdeeld in waare en valfche Jooden: Rom. ii: 28. waarvan geenen, God hunnen Koning, van harte vreezen en liefhebben; maar deeze niet met zyne wetten overeenkomftig leeven. Beide klasfen draagen den naam van Kinderen van Gods Ryk, in eenen ruimen zin: maar in een naauwe cn ftrikte bepaaling worden alleen Gods lieve en getrouwe Onderdaanen door Christus zo genoemd. Matth. xiii: 38,
verf. 12. In de uiterfte duiftemis; voeenins enkner-
fing der tanden. Zommige Uitleggers, zelfs Grotius , hebben niet gemerkt, dat de Heere, hier de vergelyking, die hy in 't voorgaande vers begonne had, van het eeuwig zalig Leven met een gaftmaal vervolgt, en daarom over de uiterfte duiftemis, als mede over de vceeninge en hier finge der tanden allerlei verkeerde gedagten hebben te berde gebragt. Dit gefchiedt ook in de Ohfervaiiones Medicorum Sn N. T. pag. 210. feqq. Indien men de twee gelyklui. dende plaatzen, Matth. xxïr:. en xxv: 30. regt nagegaan had, dan zoude men gezien hebben, dat Christus op de Joodfche, by nacht gehoude gaftmaalen zinfpeelde, op welken de onwaardige gaften uit het huis wierden geftooten : wanneer zy bygevolgin dc duiftemis des nachts kwamen, en uit droefheid huilen, en wegens de koude des nagts met de tanden klapperen moeften. Dit is door Hammond, Clericus en D. Lange aangcF 3 merkt s



$0 . Verklaaring over Mattheus
merkt, en reeds lang voor hunnen tyd door Hierony-
mus.
. vers 15. Toen greep by. haare hand aan, Jesus was in dit huis bekend, en het zig dus van dezeLvderes ter welkomft de hand geeven. Toen hy nu haare'hand nam, zo wierdt zy oogcnbliklyk gezond', ftondt van het bed op, cn maakte voor haare gallen, («t«r«,5) te weeten Christus en de Leerlingen, welke hy by zig hadt, dc maaltyd gereed. Want dit betekent het woord, fc»*../», zo als ik vervolgens by Lucas x: 40. nader toonen zal.
vers 17. Op dat vervuld wierdt, Mattheus is gewoon , de voorzeggingen der Prophceten ook by zoortge!yke gevallen toe te paffen, zo als wy boven, hoofd. in i5. en 17. gezien hebben. De Uitleggers pleegen het eene accommodatio te noemen. Dat ook hier dusdanig eene voorkomt, erkent Glassius, pag. 386 feqq. en 2060. als mede de oude Godgeleerde D. Keszler in zyne Disput, de allegatione didtorum V. T. in N §. 44. Dicnyo'gens zegt Mattheus, dat ook in dit opzigt de voorzegging van Jesaias vervuld wierdt. D. Rambach, die zulke arcommodationes volftrekt niet toeftaan wil, noodzaakt die geene, welke hem willen volgen, tot ge» dwopge cn onwaa-rfchynlyke verklaaringen.
verf. 20. Maar des Menfchen Zoon heeft geene plaats, dnar hy zyn hoofd flegts nederleggen kan. Deze Schriftgeleerde erkende Jesus voor den Mesfias. Maar, dewyl hv van den Mesfias. dagt, dat Hy het waereldfch Joodfche Ryk weder opregten, en, gelyk dc Moeder der Kinderen van Zebedeus meende, zyne boezemvrienden tot groote Heeren zoude maaken; zo begeerde hy ook, zulk een Leerling van Christus te worden. Doch dc Heere ondemgte hem, dat zyn Ryk niet van deze waereld was, en dat zyne Apoftelen niets van tydelyke goederen hadden te Wagten, Dewyl wy nu niet "kezen, dat hy nogtans by Jesus gebkeven is; zö kunnen wy met zekerheid gelooven, dat hy op deze wyze, geen Leerling van Christus heeft willen worden, maar van hem wederom weggegaan is,
vers 21. En een ander Leerling, Deze febynt een der
Apo t



Euangelium. Hoofd. VIII: 15—30. 87
Apoftelen geweeft te zyn. Het eerfl, wil alleen
zeggen, dat hy zyn Vader na het graf wilde geleiden, en vervolgens weder komen. Doch de Heere ftondt hem zulks niet toe; maar wilde, dat zyno Apoftelen beftendigby hem b.'yven, en alle zyne redenen aanhooren, als mede alle zyne daaden zien zouden. Zie Handel, i: 21.
vers 28. In de landjlreek der Gergefenen. Marcus bericht, v: 1. en Lucas vin: 25. Dat Jesus in de landftreek der Gadarenen is gekomen. Dit is geene ftrydigheid. Want Gerfa was de Hoofdftad van dit land, en van de daarin gelegene ftad Gadara, was de Heere toen niet verre af. Zie Lightfoots Horae.
vers 30. Verre van ben vaas. De aloude Latynfche Overzetter moet in zyn exemplaar niet verre geleezen hebben. Want hy zet, non longe ab UW. Nu ftaat wel het non, (niet) in geen één der nog voorhanden zynde Griekfche af fchriften. Doch, 't zy Mattheus verre of niet verre gefchreeven hebbe, de zaak blyft dezelfde. De afftand meet elk naar zyne gedagten af; en, wat deneenen verre voorkomt, dat denkt een ander naby te zyn. Om een bekend voorbeeld te geeven; zegt niet dikwils de één 't is ver, want men moet een geheel kwartier-nurs gaan, voor dat men er komt: maar een ander; het is naby, want men behoefd pas een kwar.tier-uurs te gaan.
vers 30. Een groote kudde Varkens. Men zal hier vraagen: hoe koomen deze Varkens onder 't Joodfche Volk? Doch de Uitleggers hebben alreeds beweezen, dat in die landftreek Jooden en Heidenen onder malkander gewoond hebben, gevolglyk dit houden en mesten van Varkens aan de Heidenen aldaar moet toegefchrceven worden. De gisfing van Lightfoot, dat mogelyk wel woekerzugtige Jooden aldaar Varkens gehouden,en ónder de Heidenen verkogt hebben, houde ik niet voor waarfchynlyk. De Jooden zulk. een groove, en in hunne wetten zo ftreng verbode misdaad, zonder geloofwaardig bewys aan te tygen, ja zelfs te verdenken, is by my onbillyk. Ook denkt er Danz en Meuschens F 4 N-



88
Verklaaring over Mattheus.
N. T. ex Talmude illuftr. pag. 808. gunftiger over.
vers 34, Zo baden zy hem, dat by* vertrekken mogt.
In de harten dezer Heidenen brande de liefde tot de Varkens veel flerker, dan die tot de Menfchen. Anders zouden zy Jesus, wiens wonderwerk aan den Bezetenen gedaan, zy met hunne oogen zagen, verzogt hebben. by hen te blyven, en dezelfde wonderen aan hunne Kranken te doen. Maar nu wilden zy dat hy vertrok; als wilden zy zeggen : gy hebt by ons, die geene Jooden zyn, niets te doen. Dewyl nu deze Menfchen, in hun hart, zo weinig menfchlievendheid, en zo fteike lief de voor de Varkens hadden ; zo waren zy waardig, met het verlies hunner lieve Varkens geftraft te worden. Doch by de Jooden heeft Jesus zulke wonderwerken, met ftraf gepaard, niet gedaan, dewyl hy tot hen niet gekomen was, om hun rechter te zvn, en zo wegens hunne zonden te ftraffen; maar om ze' te onderwyzen, hoe ze van zonden en de ftraffen der zonden bevryd konden worden. Inmiddels konden de Tooden zyne magt hier uit af'neemen , en te gelyk zyne goedheid, dat hy ze niet tegen hen gebruikte, daar ze nogtans door laftenngen, liften, laagen, ja door daadlyke proefneemingen, om hem te dooden, hem menigmaal tot toorn aanzetteden; maar zy deeden het niet, wegens de verregaande blindheid hunnes harten,
HOOFDSTUK IX.
vers l. En kwam in zyne ftad. Dat is, in die ftad, Waar hy zig meeft ophieldt, en zyne wooning hadt. De Grieken en Latynen pleegen mede zo te fpreeken. By de pliatzen, die ik in dePoecile, T. \.p. 82. hebbygebragt, voege ik nog de volgende. CurtiUs v: 8. zegt, urbes fuas, hunne woonreden. In een zelfden zin zegt Plin'ius, \%b, 6. epift, oppid'a noflra, cn Ovidius triflium, 1: r, 128. noemt zyn Vaderland terra fua. Op dezelfde wyze wordt ook , 1 J^H. i: 44. Betbfaida genoemd de ftad van Andreas en Petrus-
vers 2, Toen nu Jesus hun geloof zag. Daar ftaat niet
zyn



Euangelium. Hoofjï. VIII: 34. en IX: 2—8» 89
syn geloof, maar hun geloof, om aan te wyzen dat de Beroerd- niet adeen, maar ook dcszelfs draagers een volkomen vertrouwen op Jesus (telden. Dewyl nu hun geloof' hier mede word gemeld, befluite ik daar uit dac zy by den Beroerden het vertrouwen op Jesus hebben verwekt, en zig aangeboden, om hem zeiven daar heen te draaien, ten einde mede aanfehouwers van dit groot wonderwerk te zyn.
vers 2. Uwe zonden zullen u bier mede vergeeven zyn. Dit is de regte overzetting. Hier mede vergeef ik u uwe zonden, ware mede goed overgezet. Doch het eerde komt nader by het Griekfch. En zo verdon ten 't ook de Jooden, die het voor een doemwaardige doutheid hielden, dat Christus de zonden vergeeven wilde. U zyn uwe zonden vergeeven, is dubbelzinnig.' Een Leeraar kan een zondaar ook verzekeren , dat hem zyne zonden vergeeven zyn , naamlyk van God.
vers 5. Wat is wel ligter. Waarom het één zo ligt, of zo zwaar zy, als het ander, Iaat de Heere over aan de overdenkinge der Schriftgeleerden. Een middelmaatige overdenking nu ontdekt, dat het ééne den éénen zo ligt zy, als het ander; en dat een anderen het ééne zozwaar, ja zo onmogelyk is, als 't andere. De volgende omfchryving zal het ophelderen. " Waar toe, " wil de Heere zeggen, wordt wel meerder magt ge" vorderd, om een Menfch zyne zonden te vergeeven, of " om hem van zyne krankheid oogenbliklyk te genee" zen ? Wordt tot het ééne niet zo veelmagt gevorderd, " als tot het ander ? Zo dat hy, die 't ééne doen kan, ook " in daatmoetzvn, om 't andere te doen. Want ƒ0" lutio a morho ejl abfolutio a peccato, £f abfolutio a pee" caio, eft folutio a morbo: dat is, wie iemand zynezon" den vergeeft, die ontheft hem van de draf der zon" den; (de krankheid;) en, wie iemand ontheft van " de draf der zonden, die vergeeft hem immers daar " door zyne zonden.
vers 8. Die zulke magt den Menfchen heeft gegeeven. Den zin dezer woorden hebben de meeden niet gevat. Ik zelf heb die verkeerd verklaard in myne Poecile, T.
F 5 nu



5>q Verklaaring over Mattheus
ii'irp. 504. Dog naderhand heb ik gezien, dat het abftractum pro concreto gezet is : van welke fchryfwyze Glassius veele voorbeelden bybrengt, pag. 555. feqq. 't Betekent dus zo veel, als: God zy geloofd, dathy, ten voordeele der Menfchen, eenen Man, met zo groote magt begaaft, in de waereld gezonden heeft.
vers 9. Volg my. Dat is, word myn Leerling, en beftendige verzeller, welke, ten zynen tyde, myn Apoltel zal worden.
vers 13. Ik wil barmhartigheid hebben. In dit vers leert de Heere, dat Gode de liefde jegens den Naaften, en de ontferming over deszelfs elendigen toeftand veel aangenaamer is, dan alle offerhanden, en alle uitwendige Godsdienft. Met hier by te zeggen: leert dit uit den Propheet; toont hy aan, dat de Pharizeeuwen dit niet deeden, maar van de liefde tot den Naaften ten cenemaal ontbloot waren, en egter dagcen, dat zy by God in gunfte ftonden, om dat zy zig toeleiden op de uiterlyke werken der Godsdienftige Wet. Maar ik, vaart hy voort, oeffene liefde en barmhartigheid omtrent de Menfchen, en nademaal gy, die u valfchlyk verbeeldt, rechtvaardig en heilig te zyn, my niet wilt hooren; zo roepe ik hen, die hun zondig gedrag en hun gevaar der ziele niet kennen, toe, dat ze zig zullen bekeeren, en met God laaten verzoenen.
vers 16", 17. Over deze twee verzeil heeft dc HeerM. Joh. Dav. Kuttner in 1728. eene geleerde Verhandeling gefchreeven, waarin hy niet alleen deze woorden zeer naauwkeurig en duidelyk verklaard, maar ook het oogmerk van Christus, in deze gelykeniflen vervat, grondig heeft nagegaan. De Heere naamlyk heeft deze gelykenifle zelf niet verklaard, maar zulks aan de overdenkinge zyner toenmaalige toehoorderen, als mede aan de onze overgelaaten: waar uit wy te recht.opmaaken, dat de vcrklaaring van deze reden des Heeren voor eene naauwkeurige oplettenheid niet moejelyk kan vallen. Gemerkt naamlyk vooraf van der Pharizeeuwen wetten nopens het vaften wordt gefproken, zo neemt Jesus deze gelegenheid waar, om in het algemeen der
Phar'i-



Euangelium. Hoofdft. IX: 9-18. 91
Pharizeeuwen leeringen , raakende den regten Godsdienft, met zyne Leeringen te vergelyken, en teft'ena aan te wyzen, dat ze onderling niet kunnen beftaan. Zo min dus als een lap van nieuw laken op een oud kleed paft, dewyl, wanneer men hem daarop wil zetten, de fcheur flegts grooter wordt; even zomin, (wil de Heere zeggen,) kunnen de Pharizeeuwfche geboden met de myne worden vereenigd Gelyk men ook verfchen Wyn in nieuwe Iedere Zakken doet, dewyl, zoo men daar toe oude Iedere Zakken gebruikte, de Moft dezelve zoude doen breeken, en dus verlooren gaan; zo kunnen zy ook, die de geboden en fchikkingen der Pharizeeuwen aanhangen, myne Leer niet aanneemen, maar de zulken alleen, die harten hebben, van Pharizeeuwfche verbeelding, en allen Pbarizeeuwfcben zuurdeeg gezuiverd, zyn bekwaam, cm myne Leerlingen te worden, en zig met eenen zuiveren en onvervalichten Godsdienft by God aangenaam te maaken.
vers 18. Myne Dochter zieltoogde reeds. Zo moet men deze woorden overzetten , en niet myn Dochter is nu of reeds geftorven. Stipt naar het Grickfch ftaat er: myne Dochter ftierf reeds. En even zo fchryft Lucas, viii: 42. Zy ftierf. Sterven betekent niet altyd het laat^fte oogenblik des levens, wanneer de Menfch ophoudt te leeven; maar het betekent ook,dikwils dien toeftand van een krank Menfch, die reeds met den dood worftelt en ligt te zieltoogen, zo dat de Menfch, een doode genoemd worde. In dezen laatften zin zegt Josephus,, 1 boek van den Joodfchen Oorlog, hoofd. 33. § 3. defpraak ging, dat Koning Herodes ftierf, dat is, dat hy zieltoogde , en het wel dra met hem gedaan zou zyn. Op dezelfde wyze zegt Curtius, v:4, 28. gemitus morientium, de doods-pyn der ftervenden, die een beangft weenen verwekte. In dezen zin verftaat dan Mattheus zo wel alsLücAs, hetfterven dezes Kinds: gelyk men zien kan, uit de woorden van Marcus, die v: 23. duidelyk zegt: myne Dochter legt op haar uiterfte, en worftelt met den dood. Ook moet men aanmerken, dat, indien Mattheus hadt willen zeggen, dat ze dood was, hy het «V< zou hebben weggelaaten, als een woord, in zulk een geval geheel nutloos. vers



9*
Verklaaring over Mattheus
vers 18. Zo zal zy in het leven blyven: en niet, zo moordt zy weder levenaig. Marcus zegt, v: 23. met eene volkome duidelykheid: leg uwe hand op haar, op dat zy ge. zond worde; dan zal zy in het leven blyven. Dit betekent in de Griekfche taal, {inr»a. Op dezelfde wyze betekent by de Latynen, by voorbeeld bySuETojnus, in het leven van Keyzer Augustinus, cap. 53» en by Curttus, yin: 8, 22. revocare invitam, iemand, den dood zeer naby zynde, nog van den dood verlosten.
vers 21. Mogt ik flegts zyn kleed aanraaken. De Roomfchen bewyzen hier uit het recht, om de Reliquién der Heiligen te eeren, en van dezelve een wonderdaadige kragt te verwagten: ja Baronius is ongemeen grootfeti op dit voorbeeld. Wat de Proteftantfche Leeraaren hier op hebben geantwoord, en hoe bondig zy de Roomfcben hebben wederlegt, is niet onbekend. In een byzónder werk, 't welk ook by myne Sylloge, T. i.p. 255.feqq. gevoegd is, heb ik tegen de Roomfcben een nieuw antwoord bygebragt, het welk uit eene nadere befchouwing van de daad dezer Vrouwe vloeide. Ik heb naamlyk getoond, dat het gevoelen dezer Vrouwe, als ftak in den zoom van Christus kleed eene kragt, om de aanroerende gezond te maaken, een wangevoelen en een eenvoudig bygeloof geweeft is, het welk de Heiland wegens het in haar hart brandend waar geloof genadiglyk verfchoonde. De verdere bewerking gelieve men in myn werk na te leczen. Dit merke ik alleen nog aan, dat Grotius dit reeds gezien heeft, en dat myn gefchrift en gevoelen van drie Godgeleerden goedgekeurt is , te weten van D. Zeltner, D. Kahler, en Zorn; wier plaatzen ik in het nieuw aanhangzel op myn gemeld Werk, pag. 282. heb aangeweezen. Ja Zeltjser heeft mede in zyn Altorffchen Bybel, by Matth. ix: 20. dit myn gevoelen met zyne goedkeuring bekragtigd. Het geen D. Elsner naa dien tyd in het vervolg zyner befchryvinge der Griekfche Chriftenen, hladz. 287. enz. (Hoogd.) daar tegen ingebragt heeft, is van geen belang. Want, het geen hy onderdek, dat naamlyk by 't geloof van een Menfch niet de geringde zwakheid en
niet



EuangeKum. Hoofdfl.lX: 18 30. 93
cn niet de minfte dwaaling zyn kan, zal hem niemand toeltaan. Beter en overeenkomftiger met de gevoelens van onze meefte Leeraaren oordeelt de Dresdenlche Godgeleerde, Engelschaix, in de Sylloge, pag. 271. quem, quaefo, lat et, etiam fidelibus macuias Jaepiuscule adbaerere ? Hy nu fpreekt van dezelfde zaak.
vers 24. Het Meisje is niet dood , maar Jlaapt flegts. Met deze woorden gaf Christus te kennen , dat hy kwam, om dit Meisje weer levendig te maaken. Gy moet, zegt hy tot de Menfchen, niet denken, dat ze voor my dood is. Neen : voor my ligt ze flegts te flaapen. Zo ligt als het is, iemand uit den flaap op te wekken; even zo ligt is het voor my, deze doode Dochter weder levendig te maaken. Deze zyne taal verftond men niet, maar meende, dat hy ontkende, dat ze dood was. Op dezelfde wyze fprak de Heere van den geftorvcn Lazarus: Joh. xi: iu Lazarus Jlaapt: maar ik wil been gaan, en hem opwekken.
vers 30. Waar op Jesus hen ernftig aanzag. In het Griekfch ftaat ^«^««««j. Van dit woord handelt, behalven Suicerus, ook Heupelii-s ad Marci i: 43. De zin daar van is deze: de Heere toonde by hen zulk een ernllig gelaat, dat ze zien konden , dat het hem ganfeh niet aangenaam zoude zyn, wanneer ze tegen zyn bevel aangingen. Hy beval hen, deze wonderbaare geneezing niet bekend te maaken. De reden waarom hy hen dit verboodt, heb ik in myne Disp. pag. 6. nopens zulke bevelen van Christus aangewcezen De Heere naamlyk hadt dit wonder aan eene plaats gedaan, daar hy niemand dan zyne Leerlingen, tot getuigen hadt. Dewyl nu deze Blinden aan niemand bekend waren in deze ftad, vermits zy van eene andere plaats waren gekomen; zo hadt niemand het gelooft, dat ze blind geweeft waren, maar des Heeren vyanden zouden gezegd hebben, dat hy deze Mannen aangezet hadde, ten einde hem in een groot aanzien te brengen, om dit wondcrvalfchlykvoor te wenden. Doch dat zy het evenwel verbreidden, was gedeeltelyk wel, en gedeeltelyk niet welgedaan. Niet wel was "het gedaan, dat zy het ter plaatze, waar het
won-



94 Veklaaring over Mattheus
wonder gefchied was, tegen des Heeren verbod verhaalden ; dewyl zy daar door den vyanden van hunnen Wonder-arts aanleiding tot een groffe laftertaal gaven. Maar het was wel gedaan, en den Heereganfch niet mishaaglyk, dat zy het aan de zodanigen bekend maakten, die zy kenden, en van dewelke zy wiften, dat zy te vooren blind geweeft waren.
vers 36. Dat ze zo verftrooiden verhaten waren. Ovef de beide woorden, Uxtxvpuoi en «ppi^urw. is tusfehen de Uitleggers geen geringe oneenigheid. Hier toe geeft de verfchcide betekenis dezer woorden aanleiding. Wy verkiezen die betekenis, die naar onze gedagten hier beft voegt. Schaapen die op het veld zyn en geenen Herder hebben, dvoaalen ligt van malkander, (Matt.xxvi: 31.) en worden,om dat hun Herder hen verlaaten heeft, en zy dus geenen befchermer by zig hebben, een prooi der Wolven. Dewyl zy op het veld geen gebrek aan voedzel lyden; zo vindt de honger en verfmagting hier geene plaats. En dat deze twee woorden deze betekenis hebben, heeft Elsner ten vollen beweezen. Wat aangaat het iff'^év»', inhetLatyn, abjeEti, dit kan ia onze taal niet beter dan door verlaaten worden overgezet. Abjetli negleSlique fitmus, zegt Cicero, lib. 3. de fin. bon. cap. 20. alwaar hy het eerfte woord door het laatfte opheldert.
HOOFDSTUK X.
vers r. Hier op riep hy zyne twaalf Leerlingen tot zig. De Heere hadt zyne twaalf Huis.Leerlingen daar toe benoemd, dat ze , naa zyne Hemelvaart, den waaren Godsdienft in de geheele waereld bekend zouden maaken, en allen Menfchen den weg ten Hemel aanwvzen. Om hen nu eenen voorfmaak van het toekomend Apostelfchap te geeven, zondt hy ze voor eenen korten tyd uit, om zyne Leer voor te draagen , en teffens deze Godlyke waarheid door wonderwerken te beveiligen. Naa dat de korte tyd, hen van den Heere voorgefchreeven, verloopen was, kwamen zy weder byhem, be-
nch-



Euangehum Hoofd. IX: 36. en X: 1—4. 95
richtende, gelyk er Lucas ix: 10. by voegt, welke groote daaden zy hadden uitgevoerd. Naa dit gegeeven bewys heeft hen de Heere nimmer weder uitgezonden, maar zy hebben hem, tot het einde \an zyn Mesfiasampt, verzelt. Het oogmerk dezer eerfte uitzendinge noopte den Heere, om in 't vervolg van deze zyne reden, hen ook aan te wyzen, wat hen vervolgens zoude ontmoeten, wanneer ze, naa zyn vertrek, den ganfehen tyd huns levens het hen opgedraagen Apoftelfchap zouden bekleeden.
vers 1. Hy gaf hen magt. Een duidelyk bewys, dat Jesus geen Propheet was, als andere Propheeten geweeft waren, maar Gods Zoon, die van zig zelfde magt bezat, om wonderwerken te doen, en dus dezelve ook anderen kon geeven.
vers 4. Simon, de Cananiet. Dat deze Simon noch van de ftad Cana;'noch van het landCanaan, dcezen naam gekreegen hebbe, maar van top, yveren, fchynt, Lucas vi: 15. en Handel, i: 13. te leeren. Wantin beide plaatzen noemt hy hem Zelotes, den yveraar. En dit gevoelen heeft byna eene algemeene'goedkeuring, gelyk men in Wolfs Curae kan zien. Maar indien wy hier over de gedagten van den fchranderen Godgeleerden Hasaeus leezen, te vinden in zyne Sylloge Disfertationum , pag. 110. feqq. dan Zullen wy tot de twee volgende befluiten moeten komen. Indien Mattheus, (als medeMARCusni: 18.) de ftad Cana niet heeft willen aanwyzen, waarom heeft hydan tog van T^>.irw een Hebreeuwfehen naam, niet alleen zonder de minfte rede, maar ook tegen de taalkunde gemaakt? En zoLucAs de ftad Cana, als Simons geboorte-ftad op het oog gehad heeft, waarom heeft hydan van Cananiet, met een gemaakte duifterheid , Zelotes of yveraar gemaakt ? Noch het eerfte kan men van Mattheus, noch hetlaatftevan Lucas gelooven. Uit deze twee befluiten volgt derhalven dit derde ongedwongen: ergo is beide waar, zo wel dat deze Simon uit de Galileeiche ftad Cana geboortig geweeft is, als dat hy den byhaam, yveraar, heeft gedraagen. Dit heeft Caxovius al reeds gezien. Et Ca-
naneus



96 t Verklaaring over Mattheus
naneus dici potuit, (fchryft hy in zvne Biblia illujlrata adh. I.) ratione origmis e civitate Cana, & cognomen hahere Zelotae. Alterum Mattheus indicavit, Lucas alterum. Men vergelyke hier mede Antonii Nebrisjensis, quinquagena, cap. 49. Doch de rede van den oorfprong dezes toenaams (yveraar), vinden wy nergens opgetekend, en kunnen dus niet weeten, of deze Simon , door een byzondere daad, dezen naam verdiend hebbe; dan of het mogelyk, van lansen tyd, een byzondere naam in zyn geflagt geweeft zy.
vers. 4. Judas, de Ifafcharit'. Zo hadt het ook LutheR kunnen overzetten. Want in zyne uitlegging over Genesis, bladz. 735. leidt hy dezen naam af van IfaJchar. Dat Ifcariotes niet anders betekene, dan een man uit denftam lfafcbar, heeft Hieronymus alreeds erkend, als mede Erasmus en Grotius. Ik heb dit g evoelen in een byzonder gefchrift, geplaatft in de Miscellari. Groningan. Tom. 3. pag. 593. feqq. verdedigt, en teffens de ongegrpndheid van alle de andere gevoelens du delyk getoond. Thans voege ik er nog by, dat ook 1 Koning. xv: 27. gewag gemaakt werde van een man uit den huize lfafcbar, aan welken wy dan nog een anderen Iscarlot hebben.
vers 7. Het Hemelryk isnaby. Dat is: weet, dat Gods Ryk voor de deur is, 't welk God beloofd heeft, door den Mesfias op te regten.
vers 9. Noch goud, noch zilver, noch koper. Dat is , geen goud-, noch zilver-, noch koper-geld.
vers 10. Geene maal op de reis. Dat is: niet eenen op de reis met eetwaaren gevuldcn reiszak. De Heere verbiedt hen mede, twee rokken mede te neemen , of uit voorzorg, wanneer hen één ontnomen mogt worden, of om zig fierlyker te kleeden. Hy voegt "er by: ook geenefchoenen, behalven de geene naamlvk, die gy ain de voeten hebt. Maar, wanneer er vérder ftaat, ook geenen fok; dan fchynt Marcus onzen Euangelift te wederfpreeken. Want die zegt, vi: 8 de Heere hebbe hen bevolen, eenen fok of fiaf mede te neemen. Doch deze Euangeliftcn fpreeken eikanderen in het
ge-



Euangelium Hoofdft. X: 10——13. 97
geheel niet tegen, gemerkt de één van den gewoonen wandelftok, maar de ander van een grooten verweerftok fpreekt. Heteerfte wordt by Marcus vergunt; maar 't laatfte by Mattheus verbooden. 't Was naamlyk een gebruik in 't Joodfche land, dat zig de Reizigers niet eenen ftok, met yzer beflagen, wapenden, om er zig tegen eenen Roovcr, of een wild Dier mede te verweeren. Ditgctuigd Josephus, 2de boek der Joodfche Oor/, hoofd. 8. §. 4. Zulks wilde de Heer niet toeftaan , verzekerende hen daar door, dat ze tegen alle gevaar beveiligd zouden zyn. Christus voegt er by: want de Arbeider is zyne fpyze waardig; in deze woorden ligt 't volgende opgeflooten : daar gy thans myne Arbeiders zyt, zo verlaat er u op, dat ik u, op deze reis, aan geen voedzel gebrek zal laaten lyden.
vers 11. Die 't waardig zy. Dat is, die geen vyand van zyn Perzoon en Leere is, maar u gewillig ontvangt. Zo verklaart het de Heer zelf, wanneer hy iemand, die 't (vers 13.) niet wanrdig is, vers 14. een Menfch noemt, die hem niet wil aanneemen, noch aanboor en,
vers 12. Groet het zelve. Dat is: zegt, vrede zy u. Dus luidde de joodfche groetenis. Waarom in 't volgende vers ftaat, dat de vrede, dien zy gewenfcht hebben, op dat huis komen zal. Vrede nu betekent, in de taal der Jooden, allen weljland. Des deze groetenis een zegenwenfeh was.
vers 13. Zo zal uw zegen weder terug keeren. Dit wil zeggen: uw zegen zal op hen niet beklyven. Wy (Neder)duitfchen hebben een zelfde fpreekwyze, wanneer wy zeggen: ik trek myne belofte weder in. Even zo fpreekt God, Jesai. lv: ii. myn woord van zegen zal niet weder lot my terug komen; dat is: ik zal myne belofte vervullen.
vers 14. Schudt het (lof van uwe voeten. Op deze wyze gaf men in het joodfche land te kennen, dat men met eene Familie of Stad niets verder wilde te doen hebben, maar ze ten eenenmaale dacht te verlaaten. De Apoftelen moeiten daarom, door het affchudden van hetftofvan huri* ae voeten, aanwyzen, dat ze zulk eene Had Godswoord
1 Deel. O nieS



98
Verklaaring over Mattheus
niet verder zouden prediken, en dat ze te gelyk ook hunnen vloek over dezelve uitfchuddeden. Nopens die gebruik heb ik eene byzondere verhandeling in 't ligt gegeeven, te vinden in de parerg. Gottingens, lih. i.pag. ZÏ3-feaQ- In ae Miscellan. Groningan. Tom. i-pag. 357. feqq. vind men nopens deze gewoonte en haare betekenis, eene verhandeling van den Duisburgfchen Godgeleerden, D. Loersen, die ik, zo wel als de myne, aan het oordeel der leezeren overlaate.
vers 16. Zyt voorzigtig, als de Slangen, maar zonder valfcbheid, als de Duiven, "a*^*^ heert de oude Overzetter vertaald door fimplices; (eenvouwigen.) Dit is zeer goed. Want Xenophon verklaart het woord mede door «xa?5, wanneer hy in de memorabilia Socratis, lib. 3. pag. 762. fchryft: dat een Generaal jegens de vrinden «Va«5 , eerlyk, zuiver en oprecht; maar tegen de Vyanden Ixl/su*®-, voorzigtig en liftig zyn moet. Hier wordt niet defimplicitas intelleEtus, de eenvoudigheid en domheid, maar de fimplicitas voluntatis (de eenvoudigheid des wils) die ookfinceritas (oprechtheid) genoemd wordt, het hebben van gunftige denkbeelden overzynenaaften, zonder eenige valfchheid of argliftigheid, verftaan. Des onze Heiland wil, dat de zynen, gelyk de Duiven, niemand nadeel en kwaad doen, maar te gelyk ook, als de Slangen, loos en voorzigtig zullen zyn, ten einde hen van anderen geen fchade toegebragt worde. Heinsius heeft dit fraai uitgedrukt, wanneer hy in de opdragt van zynen Ariftarchus facer fchryft: Christus bic duo animalia conjungit, quorum ut alterum nunquam falht, ita falli alterum non psteft. Op dezelfde wyze byna fchryft Hieronymus, epift. 13. babeto fimplicilatem columbae, ne cuiquam macbineris dolos, £? ferpentis aftutiam, ne aliorum fupplanteris infidiis. Ook zal men de gedagten van Isidorus Peeusiota over deze gelykenis met vermaak leezen, lib. 2. epift. 175. en lib. 5. epift. 137. Wanneer Christus dan zegt: zyt voorzigtig als de Slangen, maar ook zonder valfchheid als de Buiven ; geeft dit, verder uitgebreid zynde te kennen, gy moet het met uwen Naasten eerlyk en oprecht meenen, en hem al het goede gunnen en be-
wy-



Euangelium Hoofdft. X: 16, t7. j>p
wyzen ; u geenszins uiterlyk als zynen beften vrind vertoonen , ichoon gy in het hart hem afgunftig, of zelfs zyn Vyand zyt, maar zonder valfchheid, als de Duiven, met hem handelen. Dan dewyl de waereld in het booze ligt; moet gy niet allen Menfchen vertrouwen , noch ze voor waare Vrinden en goede Chriftenen houden; maar, zo lang als gy nog niet uit hunne werken gezien hebt, dat ze waare Chriftenen zyn, ü voor hen wagten, en op middelen denken, om het nadeel , 't welk zy genegen mogten zyn u te doen, af te weeren. Doch, alhoewel de Heiland hier mede eene lesgeeft, die alle Chriftenen aangaat, en die ten allen tyde ook moet in 't werk gefteld worden, is egter uit den famenhang duidelyk op te maaken, dat de Heere dezen regel inzonderheid zulken Leeraaren en anderen Chriftenen voorfchryft, die in een land of eene ftad leev»n, waar de vyanden van den waaren Godsdienft de overhand hebben, en niet alleen de magt bezitten, maar ook willens zyn, den geenen, die de Godlyke waarheid belyden en betrachten zal, verdriet en nadeel aan te doen. Omtrent dezelven, zegt de Heere, zyt als de Duiven; dat is, vergeldt niet alleen geen kwaad met kwaad, maar bewyft hen ook alle liefde en dienften uit een oprecht hart. Doch zyt ook zo voorzigtig, dat gy p door onvoorzigtigheid, niet hunnen toorn tegen uontfteekt; fchikt u naar den tyd, gebruikende alle middelen , om hen te vrede te ftellen, en hun zwaard in de fchede te houden. Hier uit blykt dan, dat een Godgeleerde teffens een Staatkundige, en niet alleen een vroom, maar ook een voorzigtig Man zyn moet, ca wel een zeer voorzigtig Man, die in eenen goeden zia met eene liftige Slange kan vergeleeken worden.
wn 17. Wagt u voor de Menfchen. Wat dit zeggen wil, moet het daarop volgend, want, en 't geen er byftaat, aanwyzen. Naamlyk, gy zyt wel onder Gods befcherminge, en komt tot de Menfchen, als zyne geheime Dienaaren en Gezanten. Maar gelooft niet , dat gy deswegen veilig zyn, en myne Leer zonder gevaar zult prediken. Weet veeleer, dat gy ü daardoor vyanden maaken zult. Waarom ik u tevooren zegge, hoe het u gaan zal. Zy zullen u, enz. G 2 vers



joo
Verklaaring over Mattheus
vers 18. Tot een getuigenis over hen, en over de Heidenen. Over hen, dat is, de Jooden. Want vers 17. hadt de Heere te kennen gegeeven, dat ze van de Jooden, cn vers 18. dat ze van de Heidenen vyandiglyk behandeld zouden worden. Meter bytevoegen, dat dit zo wel den Jooden, als den Heidenen tot een getuigenis zal ftrekken; geeft Christus te verftaan, dat de Apoftelen, ten dage des algemeencn oordeels, tegen hen zullen opftaan, en het getuigenis geeven, dat zy hen den zaligmaak enden Codsdienft nebben voorgedraagen; maar dat zy deswegen van hen gehaat, enten uiterften vervolgd werden. Waar op de groote Rechter, voor welken ook de Arabifche Koningin, mitsgaders de Niniviten tegen de ongeloovige Jooden zullen opftaan, (Luc. xi: 31, 32.) het oordeel der verdoemenis over hen vellen zal.
vers 20. De Geeft uwes Vaders fpreekt door u. Zie sPetri 1: 21. Rom.xv: 18. en Handel. 11:4. i04 Je. remias fprak God, 1: 9. ziet! ik leg myne woorden in uwen mond: als mede tot Jesaias, li: 16. en lix: 21. Zo zegt ook Propheet David, 2 Sam. xxiii: 2. de Geeft des Heeren beeft door my gejproken, en zyne reden is door myne tong gefebied.
vers 23. Gy moogt niet ophouden , de fteden Israëls te prediken.^ Daar ftaat niet -n^Uiit, gy zult niet ophouden; maar n^érn-n, gy moogt niet ophouden. De Uitleggers hebben vergeeffche moeite gedaan, toen zy, om deze woorden van Mattheus te verklaaren, de fchriften der geleerde Grieken doorzogten. Mattheus hadt zyn Griekfch niet teAtheenen geleerd, fchryvende daarom, zeer dikwils anders, dan een Plato of een Xenophon zoude gefchreeven hebben. Grotius oordeelt beter, dat Mattheus, naa TfA£v«™, het woord ïMmt» uitgelaaten heeft; en Calovius geeft hem zyne toeftemming. Doch ik houde nog voor waarfchynlyker, dat Mattheus eene fpreekwyze heeft gebruikt, die onder het Gemeen toen in zwange ging. Het woord «At» komt mede in 't volgend hoofd, xi: r. in deze betekenis voor.
vers 16. Het welk niet openhaar gemaakt zal worden. Te weeten, van u Apoftelen. Dat er dit by gedacht
moet



Euangelium Hoofdft. X: 18——40. 101
moet worden, geeft het naait volgend vers te kennen. Laat u, wil Christus zeggen, de vrees voor hunne vyandfchap niet affchrikken, om 't Euangelium met ruimte te verkondigen. Want (dit woordje hadLuTHER. niet moeten weglaaten), ik wil, dat gy alles, zelfs wat ik u in het geheim geleerd heb, der geheele waereld be« kend zult maaken.
vers 34, 35. Ik ben gekomen. Deze Hebreeuwfche fpreekwyze klinkt in (Neder)duitfche ooren zeer hard. In onze taal zoude Christus gezegd hebben: ik ben niet gekomen, om een waereldfch Ryk op te regten, waarin de Jooden niet dan welluft zouden genieten; maar myn Ryk is een geeftlyk Ryk, het welk door de vyanden zal aangevallen worden, die teffensmyne Leerlingen wreed zullen vervolgen.
vers 37. Wie zynen Vader — meer lief heeft, danmy. De Heere ftelt 't geval, dat iemand geen Chriften kan worden, zonder zyne Ouders daar door te beleedigen, en gevaar te loopen, van door hen gehaat en onterft te worden. Hy ftelt, ten anderen, 't geval, dat iemand, wanneer hy een Chriften wordt, zyne Kinderen daar door arm,en ten uiterftcn ongelukkig zoude maaken. Wiezig daar door van mynen "Godsdienft laat te rug houden, zegt hy, en dus zyne Ouderen of Kinderen den voorrang boven my geeft; die maakt zig der eere, van myn Leerling te zyn, onwaardig, 't Woord «f^, doelt op eene eer, die daar door kan verkreegen worden Op deze wyze heeft men ook het volgend vers te verftaan: wie my zo hoog niet agt, dat hy, om mynent wille, de ganfche waereld wel tot een vyand wil hebben, die zal ook de eere van myn leerlingfchap niet genieten.
vers 39. Wie zyn leven behoudt. In 't Griekfch: wie zyn leven gevonden heeft. Dit verklaart Mattheus zelf, beneden xvi: 25. wie zyn leven behouden wil: het welk wy mede Marc. viii: 35. Luc. iv: 24. leezen.
vers 40. Wie u aanneemt, 't Was toen gevaarlyk, eenen Apoftel aan te neemen, en te herbergen. Een voorbeeld hier van vinden wy Handel. xvii:6, 7. Om nu den Chriftenen moed te geeven, dat ze zulks niet G 3 • mog-



los Verklaaring over Mattheus
mogten nalaaten, zo verzekert hen de Heere,dat,wan* neer iemand eenen Apoftel aannam, hy dit even zo zoude aanmerken, als of hy hem zeiven aangenomen hadt. En welk Chriften zoude Christus weigeren te herbergen?
vers 41, 42. Wie een Propheet aannneemt, als een Propheet. Zo moet het Griekfch, in den naame van een Propheet, worden overgezet: gelyk Vorstius toont in zyn boek dt Ni T. Hebraismis, P. i.p. 260. en Schóettgen in zyne Hor. Hebr. over deze plaats, als mede Glassius, p. 1024. Een Propheet betekent hier een Leeraar; en een Rechtvaardige, elk Chriften. De gisfing van Grotius is ongegrond, wanneer hy meent, dat hier, dooide gemelde Propbeeten, Rechtvaardigen en Kleinen , drie trappen van wasdom in het Chriflendom worden aangeweezen. Want door de Kleinen verftaat Christus de Jongelingen en Meisjes, die met hunne geloovige Ouders tot hem kwamen, en hem met luft en yver aanhoorden : van welken ook de Heere duidelyk fpreekt Matth. xviii: 0". en Marc. ix: 42. als mede Matth. xxi: 1 j. Wanneer daarom de Zaligmaker hier zegt: eenen van deze Kleinenwees hy met den vinger op de toen tegenwoordige Kinderen: zo als dit t*'t«», op dezelfde wyze is voorgekomen, hoofd. 111: 9.
HOOFDSTUK Xf.
vers 3. Zytgy't, die komen moet? Dat is, die geen» van welken wy, volgens Gods oude en dikwerf herhaalde belofte, weeten, dat hy by ons zal komen. Wie zo fpreekt, kan niemand anders, dan den Mesfias bedoelen. Op dezelfde wyze fprak, (Joh. xi: 27.) MarTha tot Jesus, ik geloof, dat gy de Mesfias zyt, die in de waerela komen zoude. Zo dat de Leerlingen van Johannes, op deszelfs bevel, Jesus vraagen, of hy de Mesfias ware, dan of de Mesfias nog verwagt moefte worden. Dat er Johannes zelf aan getwyffeld'heeft, en daarom, in zyn en naam, Jksu« deze vraage liet voorftellen, kon een wonderlyke Tertullianus welgelooven, en daar by nog de
rede



Euangelium Hoofdft. X: 41, 42. en XT: 3, 4. 103
rede van des Doopers ongeloof aanwyzen, in het 18de hoofd, van zyn 4de boek tegen Marcion. Maar dat Lightfoot, Clericus, en Ant. Bynaeus (in zynen gekruijten Christus, hoofd. 1.) tot deze gedagten zouden komen, dat Johannes, uit een Joodfch vooroordeel wegens de waereldlyke heerlykheid, van den Meslias, tot deze twyffeling vervallen zy, had men nimmer kunnen denken. Zy willen immers, dat Johannes, door eene ftem van den Hemel, was overtuigd geworden, dat Jesus de Mesfias was. Zy willen, dat hy zelf hadt uitgeroepen, dat Jesus de Mesfias was, die geen waereldfch Ryk opregten, maar als een Lam voor de zonden der waereld fterven zoude. Zy willen mede, dat hy geen riet was , 't welk door den wind van twyffeling heen en weder bewoogen wierdt. Hoe komen ze dan tot een zo eenvouwig, enzekerlyk valfch gevoelen? Deze misflag kan van niets anders dan overyling zyn voortgekoomen. Johannes twyfelde in 't geheel niet, of Jesus de Mesfias ware. Daar uit volgt, dat een paar zyner Leerlingen, deze twyfeling nog niet volkomen hebbende kunnen overwinnen, hy deze na Jesus heeft gezonden, om van hem zeiven 't volkomenfte bewys , dat hy volftrekt de Mesfias was, te haaien. Aan zulke twyfelaars was Jesus ook het duidelyk en onweerfpreekelyk bewys fchuldig; gelyk hy zelf toeftemt Joh. jb 37, 38. Hy gaf hen daarom, vers 5. het begeerde bewys in alle mogelyke klaarheid. Hy geboodt ze naamlyk, dus te befluiten: die geen, door welken vervuld wordt, het geen God, door zyn Propheet Jesaias , aangaande den Mesfias heeft voorzegd, dat hy naamlyk de Blinden ziende, deLammen gaande, de Melaatfen rein, de Dooven hoorende, de Uooden levendig zal maaken, en te gelyk een Leeraar van den Godsdienft zyn, is de waare Mesfias. Maar nu ziet gy in my alle deze onfeilbaarc kenmerken van den Mesfias. Diensvolgens weet gy nu volftrekt zeker, dat ik de waare Mesfias ben, en dat er geen ander te wagten is.
vers 4. Bericht Johannes , wat py boort, en zelve ziet. Dit beveelt Christus hen, dewyl hy wel wift, dat Jo*
G 4 HAÏf -



104
VerMaaring over Mattheus
hannes dit bewys, geftadig, dieper in hun hart indrukken, en uit het zelve het vooroordeel, het welk nog in den weg was, ten eenemaal uitroejen zoude. De woorden , wat gy boort en zelve ziet, zyn een bewys voor het tweede voorftel van de fluitreden die Christus voorftelt. Dat 't waar en zeker is, dat ik Blinden ziende, enz.gemaakt heb, en dat ik den Godsdienft leere, dietotGod opleidt, hebt gyten deele zelve gezien, ten deele kunt gy het op eene andere wyze, door eige bevinding weeten , en zult het vervolgens van anderen, die 't zagen, hooren, Dit moet men er nog uit Luc. vu: 21. byvoe-
?en, dat Jesus toen juift, wanneer de Leerlingen van ohan>.es kwamen, veelerlei wonderen deed* En zo was het tweede voorftel ten vollen beweezen.
vers 6. Die zig aan my niet ergert. Dit wil zeggen: die zig niet door dit valfch vooroordeel, als moeft de Mesfias een waereldfch Koning des Joodfchen Volks zyn, laat verblinden, en terug houden, om my voor den Mesfias te erkennen.
vers ;, Een riet, bet welk, enz. Men moet zig verwonderen , dat Grotius en Hammond dit op deze wyze verftaan hebben: hebt gy,mogelyk, bet riet willen bezien, bet geen inde woeftyne in menigte gevonden wordt? Dat is, den Heiland eene vraag toefchryven, die men zig fchaamen zoude, zelf te doen. Zo eenvouwig is het dit tevraagen. Waarom wy by de oude verklaaring blyven. Hebt gy gemeend, in de Woeftyne, aan Johannes eenen Man te vinden, die 't daar in menigte ftaande riet gelyk, dat is , zodanig een Lccraar was, die de huik naar den wind hing, en, om Menfchen te behaagen, dit verzweeg, het geen hen onaangenaam is, en ze tot toorn verwekken mogt ? Zulk een Leeraar was Johannes niet. Hy zeide vry uit tot Herodes: Matth. xiv: 4. bet is niet regt.
vers 9 Welke nog meer, dan een Propheet is. Dat is; die eenen grooten voorrang heeft boven alle andere Propbeeten. Deze voorrang beftondt in twee dingen, zo als Christus in't volgend vers te kennen geeft. Voor «erft, was de komft van Johannes door de voorigc Propheet



Euangelium, Hoofdft. XI: 6—ii. 105
phcetenvoorzegd: welke eer, geen Propheet voor hem genoden hadt. Ten anderen, zagen de Propheeten den Mesfias van verre; maar Johannes was van God aangefteld, om het Joodfche Vol kaan te kondigen, dat de Mesfias nu was gekomen , en te roepen: ziet, deze Man, welken gy daar ziet gaan, is de van God beloofde Mesfias. Joh. i: 36.
•vers 11. Hy, die jonger is in 't Hemelryk. In't griekfch i p,x?l-nz&. Zo lang als men dit woord, door de kleinere, of kleinfte heeft vertolkt, was een van beiden zeker, of men droeg eene ongegronde verklaaring voor, of de regte zin wierd niet duidelyk genoeg voorgelteld. De verfcheide gedagten over dezen ^«ep»™^» heeft de Leidenfche Godgeleerde Joh. van der Mark, ineenbyzonder werk voorgefteld. Toen ik dit in de aSta eruditorum, 1711. pag. 62. beoordeelde, voegde ik er de regte uitlegging by,die ik thans wat breedvoeriger zal voordraagen. Deomftandighcden naamlyk, wyzen uit, dat Christus door den pnxpinpn, zig zeiven verftaat. Om flegts de naafte omftandigheid te melden, hy noemt vers 10. Johannes den naaftcn voorbode van den Mesfias. Daar op noemt hy hem den grootften onder de Menfchen: doch voege er de uitzonderinge by, dat er een eenige is, die hem in grootheid en hoogheid overtreffe, naamlyk i pnx.piTtp®' oi Tr, Bx<ri*ela rü> Hgcei/vt, in bet tbonS Op te
regten geeftlyk Ryk van God. Moet ons hier niet in de gedagten komen, wat deeze Johannes, Matth. nr. zeide: maar, die na my komt, is grooter en magti^er dan ik? Des men alleen moet onderzoeken, in welken zin zig Christus ^xpi-n^v noeme. mi^ot?^®- kan ook den Jongeren, (die naa den Mesfias komt,)betekenen: en deze betekenis maakt deze plaats op eenmaal duidelyk. De jongere wordt ook, by Diogenes Laertius, lib. u cap. 19. genoemd 0 tu*-p»\', en, wanneer Cicero zynen Zoon den jongeren Cicero wil noemen ; fchryft hy aan Atticus, lib. 2. epift. 9. Kixépw l fux?^. En leczen wy ook niet, Marc xv: 40. 'i**«j3(^ i mxpif, de jongere Jacjbus P Op deze wyze wordt ook de oudere l ftü&v genoemd in het werk van Basilius , de legendis etbnicis, c J PaS,



iotf Verklaaring over Mattheus
pag. 10. gelykerwys major, in plaats van fenior voorkomt by Virgieius, Eclog. 5. ver> 4. Dc Latynen naamlyk zyn gewoon, even zo te fpreeken. An minor (jonger; fuit Hecuba, quam Helena? Seneca, epift. 88. en epift. 63. ftaat: minor eft Serenus meus; by is jonger, dan %h By Curtius, vi 1: 1. 10. word de jongde broeder genoemd, minimus ex fratribus. Zo noemt óok Horatius, in zyne ars poëtica, de oude Mannen, Cenfores cajligatoresque minorum, der jongen. Wat ontbreekt ons eu aan den zin van deze reden des Heeren? Johannes, zegt hy, is de grootfte onder alle Menfchen, maer de Leeraar, die naa hem komt, en dus een jonger Leeraar ïs, (tewceten de Mesfias,) isgrooter, dan hy. Mogt iemand zwaarigheid maaken , om deze myne verklaaring goed te keuren, daarom, om dat ze tu*gflég», dat is, pnger is, dan de andere , die laate zig uit Wolfs Curae onderregten, dat Buxtorf reeds dezelve heeft voorgefteld, en voor echt gehouden. Zo is ook myne verklaaring, niet lang daarna, goedgekeurd door den bekenden Theophilus Alethaeus, in 't vierde deel der epbelderinge van Bybelplaatzen, en wel in de Epicrifis èe commentatoribus Biblicis, pag. 175.
vers 12. Het Koningryk komt met gevoeld. Bi«7«^«( is hier niet het Pasfivum, maar het Neutrum ; in welke betekenis het meeft voorkomt, gelyk men uit het Lexicon van Stephanus zien kan. 't Betekent dus, fumma vi irrumpit; bet komt met 't grootfl geweld. Ook moet men wel'aanmerken, dat er niet ftaat «'< 0>«s-*i, gelyk Olearius in zyne aanmerkingen over Mattheus, pag. 334. uit overhaafling heeft gefchreeven, maar fiiccra). Des fiicK-») niet 't onderwerp is van het voorftel, maar tot de zaak behoort, waar van gefproken wordt. Dienvolgens betekent «ft«^«s-<» mt?» Siat-a), rapiunt id vifum. ma 6? impetufummo; of gelyk Cicero de fene cl. cap. 8. zegt, avide arripiunt, men haelt het met geweld, met de yverigfte begeerte na zig. Zo dat de zin dezer woorden deze is: " van dezen tyd af loopen de Menfchen met " hoopen toe, om 't Euangelium te hooren, maakende " hun uiterfte werk hier van, om vergeevinge der zonden



Euangelium. Hoofdft.'XI: 12/13. *°7
" den te erlangen, en Gods Kinderen te worden." Glassiüs en Zeltner leggen het mede zo uit, insgelyks Leïser in zyne Harmonia Euangelica, p. 559. feqq. Hoe fterk de toeloop van Menfchen tot de Prediking van Johannes, en vervolgens tot die van Christus geweeft zy, en hoe veelen het welzyn hunner zielen daardoor yverigft giezogt hebben, is uit de Euangelifche Hiftorie bekend.
vers 13. Hebben voorzegd op de tyden van Johannes. Het woordje want, (>*» vereenigt dit vers met het naaft voorafgaande, en 't en (««!_) met het naaftvolgende ten naauwitcn. Naa dat Christus nu gezegd hadt, dat, van Johannes komft af, de Menfchen, in menigte en yverig, hunne zaligheid ter harte namen, en de Godlyke Leer greetig aanhoorden; voegt hy er by, dat daar door vervuld wordt, het geen God door zyne Propheeten, van dezen tyd voorzeide. Alle Propheeten, zegt hy, hebben voorzegd, wat ten tyde van Johannes gefchiedde: dat naamlyk de Mesfias komen zoude, en dat, gelyk Jacob, Genes. xlix: 10. voorfpelde, de Volken denzelven zouden naloopen en aanhangen. Petrus herhaalt dit, Handel, x: 43. zeggende, van dezen Jesus getwgen alle Propbeeten. En, vaart Jesus voort, dewyl (volgens Mal. iv: 5.) Elias, kort voor den Mesfias zal komen, en 't Volk, om hem tot blymoedige aanncemingvanhem, (Luc 1:17. en Marc. ix: 12.) voorbereiden, zegge ik u hier mede, dat Johannes de voorzeide Elias is. Dit verband dezer drie verfen ziet elk duidelyk, cn wordt, om van geene andere Uitleggers te fpreeken, van D. Leyser, in zyne Harm. Euang. pag. 554. op dezelfde wyze voorgefteld. Waarom een zeker Hoogleeraar in de Hebreeuwfche taal, die ook in andere gevallen wegens zyne zonderlinge Schrift verklaaringen bekend is, een grooten misflag begaan heeft, wanneer hy deze woorden buiten hun verband befchouwd, en zig verbeeld heeft, dat de Heere 't gevoelen der Rabbynen ftaaft, te weeten, dat God den Propheeten, gelyk deze 't Joodfche Volk, van dingen, die naa den komft van den Mesfias zullen gefchieden, niets heeft geopenbaard. Alle Godge-



ïo8 Verklaarïng over Mattheus
geleerden erkennen dit voor eene valfche, en den Godsdienft nadeelige Leer. En Witsius heeft reeds in zyn fraai werk de Propbetis, lib. t. cap. 21. §. 35. gewaarfchouwd, dat men deze reden van Christus niet tot ftaavinge van der Rabbynen Leer misbruiken moge. Waarom bet te beklaagen is, dat eenige Leerlingen van dien Hoogleeraar, deze dwaaling zoeken voort te planten , waar van er één dus fchryft: perftamus in regula bermeneutüa, quam Jesus ipfe nobis inftillavit: lomnes Pro. phetae non nifi usque ad tempora Mesfiae propbetarunt. Ünagtzaamheid! Waar ftaat tog in Christus woorden het non nifi ? Een ander fpreekt dus: fenfus verborum Chris-Ti bic eft: vaticinia V. T. non funt protendenda ultra tempora Johannis. Het woord m>s fluit immers de volgende tyden niet uit, maar wyft alleen den tyd aan, op welken de Propheeten zagen. Op deze wyze leezen wy, Luc. Tli 15. hixS-eifti, i'a,( /jijS-AsÈ^, laat ons na Betblebem gaan: en Handel, xxiii: 23. j'a-»5 *-»{«».s\»<ri»'iêi k«htïjh'«s , dat ze na Cefareën trekken. Des Christus woorden dus overgezet moeten worden : de Propbeeten hebben voorzegd op de tyden van Johannes. En zo heeft D. Rusz, in zyne Harmon. Euang. T. 1. pag. 1198. feqq. deze reden van Christus niet kwalyk omfchreeven: omnes Prophetae, in quantum futura praedicunt de Chr i sto & ejus regno, ad Johannem usque , 6? ultra fpectant. Alleen haale ik nog Seb. Schmids aanmerking over dit woord van Christus aan, uit deszelfs Colleg. Bibl. pofterior, pag. 181. Si abfolute & fimpliciter vellemus accipere, quod usque ad dies Johannis prophetarint Prophetae, & ultra dies Johannis quicquam non prophetaverint, vera haec res effe non Doft et. Certe enim Prophetae de altero quoque adventu Christi, & de variis fatis populorum , aliisque multis, propbetarunt, quae ne quidem adhuc impleri coëperunt.
vers 14. Zo gy het anders van my wilt 'aanneemen. Wolf hadt Luthers overzetting niet moeten verwerpen. Af#s<r*«< betekent ook Handel, xi: i. en xvii: 11. eene Leer van een ander aanneemen. Nopens het aanneemen van Johannes kan 't niet verftaan worden , om



Euangelium. Hoofdft. XI: 14—19- iop
dat er het «vri, niet by ftaat. Maar in de andere betekenis is het byvoegzel, niet noodig. Voor het overige geeft Christus, door deze woorden, indien gy bet aanneemen, en gelooven wilt, te kennen, dat het voor hen bezwaarlyk zoude vallen, om het te gelooven, dewyl de Schriftgeleerden hen 't gevoelen hadden ingeboezemd , dat de oude Elias zoude wederkomen. Ora welke rede men deze woorden van Christus dus moet omfchryven. " Indien 't vooroordeel, u door uwe Leer*' aaren ingeboezemt, dat de oude Elias moet wederko" men, u niet belet, aan myne woorden geloof te gee. " ven, zo weet dat Johannes de beloofde Elias is.
vers 15. Wie ooren heeft, om te boor en, die boore bet. Dat is: wie dan ooren heeft, die hoore, zo wel Johannes, die aangeweezen heeft, dat de Mesfias gekomen is, als ook mv, den Mesfias. Maar de meeften hebben, helaas! Johannes geen gehoor gegeeven: en willen ook my niet hooren. Dit ftilzwygend byvoegfel eifchen de volgende woorden, waarin Chrsistus hun ongeloof, met een Joodfch fpreekwoord, befchryft.
vers 18. Johannes at niet, en dronk niet Deze woorden hebbe ik boven, Matth. ui: 4- alreeds verklaard.
vers 19. Maar de wysheid wordt gerechtvaardigd van haare Kinderen. Dat hier het woordje, **[, door maar moet worden overgezet, hebben reeds Glassius, Grot 1 us en Hammond aangemerkt. Want tegen de zodanigen, die verkeerd oordeelen, ftelt de Heere dezulken over, welker oordeel verftandig en rechtmaatig is. Dat deze woordenden volgenden zin nebben: "deKinderen " der wysheid, dat is, zy, die wys en verftandig zyn, " erkennen, dat God naar zyne wysheid, alle midde" len heeft te werkgefteld, om de Menfchen totdeken" nifle der zaligmaakende waarheid te brengen, en dat " Hy, gevolglyk, geen fchuld heeft aan hunne verdoe" menis:" erkennen de aanzienlykfte Uitleggers, als Glassius , Tarnovius, Calovius, Seb. Scmidt, Lange, Suicerus, Witsius, Marck, Wolf , en meer anderen. De plaats van Lucas vu: 29. maakt dit duidelyk,



ïl« Verklaaring over Mattheus
lyk, alwaar dit zelfde woord, hx«i»St voorkomt. Waar» Om men reden heelt om zig te verwonderen, datZELT KER by de oude ongegronde verklaaring gebleeven is. Nog merk ik aan, dat foxuiti» 1,m, in dezen zin» eene fpreekwyze is, byde Hellemften, dat is, Griekfch fpreekende Jooden, in gebruik. Zy komt niet alleen voor by Sirach, xi i i: 27. maar ook meni imaal in het Pfaiterium SalomoNIs. Daar vinden wy, Pf. iv: 9. het zelfde, wat onze Heiland zegt, met deze woo,den: lï» *«.t*iraii, h <Zyn>t to xfip» Tb ®»s, de Heiligen mogende regtvaardigheid van Gods oordeel pryzen. En ïn den vitr. Psalm , vers 7. ftaat: ik heb Gods oordeelen van het begin der waereld af nagegaan, en erkend, dat Hy in alle zyne oordeelen regtvaardig geweejl is. vetJ. e.-o» c* t»7« Kti{tc<.<r,v dvTÜ. Nog duidelyker ftaat er in het naaftvolgend
Vers; tyyu vaa-a i yy. ia xtt'fcctnt t£ Qei? ra iixaict^ welke
woorden men mede vind Ps. 11: 12. Zo ftaat er ook Ps. vu 1: 7- t$ixaiuS-rt l ©so5 c* tüi xpifcixTiv avlë. En in deze zelfde betekenis ftaat dit woord mede, voort daar na, vers 31. en Ps. ix: 3.
vers 25. De wyzen en fchranderen. Dat de Zaligmaaker, door deze woorden, de Pharizeeuwen en Schriftgeleerden verftaat, welke in hunne eigene oogen wys en fchrander waren, word uit Luc. va; 30. beweezen, alwaar wy leezen: de Pharizeeuwen en Schriftgeleerden veragu en Gods voorneemen omtrent zig: dat is, zy lieten zig niet tot kennis der waarheid brengen.
vers 27. Wien het de Zoon wil openbaar en. Deze woorden behooren zo wel tot het eerfte lid dezer reden, al» tot het tweede. Des men het eerfte lid ook zo verftaan moet: niemand kent den Zoon; dan alleen de Vader, en •wien 't de Zoon wil openbaar en, als welke, om dit te leeren, in de waereld is gekomen.
vers 28. Komt herwaart tot my. Dat is: gelooft in my. Zo verklaart het Christus zelf, Joh. vi: 35. alwaar hy. zegt: wie tot my komt dien zal niet hongeren; en, wie in my gelooft dien zal nimmer dorften. Door de x<m-<»»ra?, laborantes, worden de zulken verftaan , die grootelyks beangft zyn wegens te duchten ftraf voor hunne zonden.
De



Euangelium Hoofdft. XI: 25 30. 111
De Latynen gebruiken de woorden labor en laborare, in dezen zelfden zin. Vebementer laboramus, fchryft Cicero lib. 1. adfamil. epift. 1. dat is, gelyk het ook Minutihs verklaart, wy zyn in grooten angft en nood. En in de Redenv. voor Mixo, cap. 2. roept hy uit: Ouid nobis laboriofius? quid magis follicitum ? Ook haakt^hy, in deeze zyne beangftheid, na verkwikking, wanneer hy daar by wenfcht, ut per vos recreemur: welk woord het hier ftaande «mnaiut zeer fraai uitdrukt.
vers 29. Want ik ben vanharte zagtmoedig en ootmoedig. Deze woorden merken de meeften aan als een vermaaning tot beide deugden, zagtmcedigheid en ootmoedigheid. Dan, dit is hier het oogmerk van Christus niet, maar, gelyk reeds Grotius, Clericus, de jonge Majus, obferv. facr. lib. i-pag. 31. Elsner en Wolf zagen; de Heere ftelt de rede voor, waar door men zig moet laaten beweegen, om hem gehoor te verleenen, en zyne leeringen en geboden aan te neemen. Neemt my tog, wil hy zeggen, voor uwen Leeraar aan; want ik ben een zagtmoedig en vrindlyk Leeraar: ik bewys my niet hoogmoedig en wreed omtrent myne Leerlingen; maar ik vermaan en bid ze, en dus vernedere ik my voor hen, ten einde zy, door het aanneemen en opvolgen myner leffe» en geboden, zalig mogen worden. Eindelyk, ik beyvere my geenszins om geene andere dan voornaame en ryke Menfchen tot myne Leerlingen te bekoomen , neen, ik verkondige ook den Armen het Euangelium.
vers 30. Myn jok is zagt. Dat het by de Jooden eene gebruikelyke manier van fpreeken geweeft is, de Leer, die men moeft aanneemen, en de geboden die men moeft houden, een jok te noemen, heeft de Heer Schöettgen in zyne Horae zeer bondig beweezen. Doch men heeft by deze woorden van Christus nog het volgende aantemerken, naamlyk, dat hy zig ftilzwygend met Moses vergelykt. Myn jok, wil hy zeggen, en myn laft is zo zwaar niet, als die Moses u heeft opgelegd. Petrus bekent, Handel, xv: 10. dat dit jok zeer zwaar, en byna ondraaglyk geweeft is. Doch niet alleen vergelykt Christus zig met Moses, maar ook met de toenmaali-
ge



li» iF^rklaaring over Mattheus
ge joodfche Leeraaren, welke den laft, door Moses opgelegd , door toedoen van nieuwe wetten , nog veel zwaarer gemaakt hadden,.gelyk de Heere, Matth. xxi ii: 4. getuigt en over klaagt.
HOOFDSTUK XII.
vers 1. Zy plukten air en af. Dit was den Reizigers, wanneer zy hunnen honger wilden ftillen, volgens Gods wet vergund. Deuter. xxiii:- 25. Maar de joodfche Leeraaren hadden de uitzondering gemaakt, dat het op eenen Sabbath niet mogt gefchieden. Nu wilt Jesus dat zyne Leerlingen honger hadden; weshalven hy hen zeide, dat ze zonder zwaarigheid , airen mogten eeten. Mattheus fpreekt hier wel niet van; maar ik beftuite het uit Christus woorden, die vers 6 en 8 volgen.
vers 11. Die het niet aanvatte, en er uit trekke. De Jooden dagten het billyk te zyn, dat de Heere de geneezing der zieke hand tot den volgenden dag uitftelde. Dewyl hen nu de Heere hunne eige gewoonte voor oogen fieldt, naar welke zy een Schaap niet tot naa den Sabbath in den kuil lieten leggen, maar het nog op den Sabbath daar uit trokken; zo zien wy, dat naa de woorden : die 't er niet uit trekke, nog deze verftaan moeten worden : en 't dus niet tot den volgende dag in den kuil laat liggen. Dat de Jooden dit in de volgende tyden veranderd, en een Schaap, wanneer het op den Sabbath in den kuil viel, het zelve daar niet uit getrokken hebben, vind men in Schikhards jus regium Hebrceorum, cap. 5. pag. 385.
vers 11. Wanneer men sp den Sabbath (iemand) het goede bewy ft. Zo heb ik het moeten overzetten, om dat ook Matth. v: 44. naa x**£s mnh. het &»* in de gedagten volgt; en de zaak zei ve leert het, dewyl er gefprooken wordt van een Dier en een Menfch, die beide hulpe noodig hadden.
vers 14. En leraadfta"gden te zamen tegen hem. Olearius obferv. Mattheum, pag. 285. feqq. heeft over
deze



Euangelium. Hoofdft, XIT: I——274 ltj[
deze plaats eene wonderlyke aanmerking gemaakt, wanneer hy het MS, 't welk tot a-v^^c .a*/S« behoortj met l^Bé>nc heeft vereenigd. En evenwel heeft zig Wolf, als.mede Zorn in zyne Bibliotbeca exegetka, v, 787. door hem laaten verleiden. De geregelde fchik^ king der woorden is deze: 'Oi ü <p<*f<«-«7« i&t9-i>™t <rt>pPt!>'<» ïa«^sv kxt' Jvrè , Pharifaei vero egresfi ceperunt confilium adverfus eum, gelyk Beza, of exeuntes autem Pbarifaei conftlium faciebant adverfus eum, gelyk het de oud* Jle Latynfche overzetting vertaalt heeft.
vers 16. Maar by verboodt ben ernftig, dat zy hem niet lekend zouden maaken. Christus verboodt geenzins zyne wonderbaare geneezingen, maar flegts zyn perzoon ed de plaats zyns verblyfs bekend te maaken, om dat hem de Jooden laagen lelden. Die Uitleggers hebben dan
fedoolt, die van begrip zyn, dat de Heere uit nedrigeid deze wonderbaare daaden wilde verzwecgen hebben. Zie myne Disput, de locis, quibus legitur Chris* Tus vetuiffe publicari fua miracula, pag. 7.
vers 23, Zoude deze de Zoon van David niet zyn? Dat is: vcrfchaft niet dit voortreffelyke wonderwerk, geene voldoenende redenen om te befluiten, eri voor waarheid te houden, dat hy de Mesfias is? Want Mes* fias en Davids Zoon waren by de Jooden naamen van de zelfde betekenis. Zie Matth. xxii: 42«
vers 27. Met vorens hulp dryven dan uixie Zoonen ze uit? Dit is ééne der duifterfte plaatzen in de gefchiedenis onzes Heilands. Zommige Kerkvaders zyn van gedagten
feweeft, dat van de Apoftelen gefprokeh worde, di.' de [eere eens uitzondt, (Matth. x: i.) en welken hy dö magt fchonk, om Duivelen uit te dryven* Doch dit is ongegrond, dewyl de Pharizeeuwen even zo wel van dezen, als van derzei ver Heer en Meefter, lafterlyk koften zeggen, dat hun duivel-uitdryven eene werking van den Opperduivel was. En met dit zelfde antwoord kan men het gevoelen van de zodanigen wederleggen, die van oordeel zyn dat deze plaats op de LXX Leerlingen (Lucas x: 17.) ziet. Het is hierom ook, dat de laa•ere Uitleggers deze verklaaring hebben verworpen, en JDeel. H . op



H4
Verklaaring over Mattheus
op de joodfche Exorciftae(Duivelbezweerders,) zyn geTallen , welke nog, ten tyde van Irenaeus en Justyn den Martelaar, rond liepen;zo als ook de laaftgenoemde in zyn gefprek met den Jood, Trypho, pag. 257. (volgens den druk van Jebee, ) getuigt,- van deze zelfde gedagten is de Hr. Sam. Basisage, die alles wat hem maar mogelyk is bybrengt, om kragt aan dit gevoelen bytezetten, zo als men kan zien in zyne uitgegeeve Annales ad ann. Christi 31. §. 57. Dog geeven wy onze goedkeuring aan deze verklaaring, zo liaan wy teffens toe, dat die zogenoemde Duivel-bezweerders werklyk Duivels uitgedreeven, en dus het zelfde, wat Christus deedt, gedaan hebben? Dan d t zy verre, en dus kunnen wy even zo min ons zegel van goedkeuring hangen aan het bericht van Josephus , (Joodfche Riftor. 8fte boek 2de hoofd.) het welk Anton. van Dale , in zyn werk de Divinationibus, cap. 6. pag. 521. met recht, eene, ten nadeele van Christus wonderen voortgebragte, leugen noemt? Hierom viel ik in eene myner Verhandelingen over de waarheid van den Chriftelyken Godsdienft, dewelke D. Koecher by 't tweede deel van Grotius werk, de Verit. Relig. Chrift. gevoegd heeft, op eene andere verklaaring, die ik hier, om reden dat ik die naderhand zelf heb verworpen, niet zal bybrengen.
Naa eene verdere nauwkeurige overweeging, ben ik overtuigt geworden dat de Zaligmaaker hier die geene in 't oog heeft, van welken wy Marc. ix:^8 en Luc. ix:49. leezen, dat ze in Christus naam Duivelen uitwierpen, en dat Christus dit gewillig toeflond. Des d't zekerlyk Mannen van de Pharizeeuwfche SecTe, welken de Heere met eene ten dien tyde niet onduidelyke benaaming, Zoonen der Pbarizeën noemt, moeten geweeft Zyn , welke door des Heeren wonderwerken , zo als voormaals Nicodemus, overtuigd waren geworden , dat hy de Mesfias was, en da ir by zo flerk in hem geloofden, dat zy, in deszeFs naam de Duivels geboden , uit hunne Herberg te vertrekken, en deze hen gehoorzaam, den. Van dezen nu, zegt dc Heere tot de Pbarizeën, kunt gy immers niet zeggen, dat ze met den Duivel een verbond hebben aangegaan, en deszelfs byftand
ge-



Euangelium. Hoofdft. XII: 30 32. 115
genieten: gemerkt ze myne Leerlingen niet zyn, engy dus niet kunt zeggen, dat ze deze kunft in myne fchool leerden. Vermits nu deze uwe Leerlingen uit myne wonderwerken erkend hebben, dat ik de Mesfias ben, maar gy 't daar uit niet wilt erkennen; zo zullen ze u, ten grooten dage des oordeels, wegens uwe onoverwinnelyke hardnekkigheid veroordeelen, dat is, der verdoemeniiTe waardig keuren. Dat deze Wonderdoeners hier verftaan worden, heeft wylen D. Lange, in zyn Euangelifch licht en recht, mede erkend; doch geene moeite aangewend, om zyne Leezers tot toeftemming te beweegen. Ik moet er nog dit byvoegen, dat de Heere van zulk een uitdryven der Duivelen fpreekt, waar door de bezitter oogen bliklyk uitvoer. Want dit behoort niet onder de wonderwerken , wanneer eene vroome Gemeente, door een herhaald gebed, God eindelyk beweegt, dat Hy den Duivel gebiedt, uit tevaaren: gelyk wy dergelyke berichten onder de Gefchiedenisfen onzer Kerke vinden, en 't welk ook in de joodfche Kerk gefchied kan zyn.
30. Wie op myne zyde niet is. Dit fpreekwoord heeft den volgenden zin: wie my niet ten tyde, dat ik zyne hulp noodig heb, byftaat, maar my verlaat; die is myn vrind niet, maar myn vyand. Christus fpreekt hier niet van zig zeiven, gelyk men doorgaande gelooft, maar van den Duivel. Het fpreekwoord, wil hy zeggen beftaat hier in; wie op myne zyde niet is , enz. Maar nu ziet gy immers, dat ik op dè zyde des Duivels niet ben, en zyn Ryk niet bevordere, maar dit geftadig meer en meer tragt te verwoeften. Gevolglyk kunt en moet gy hier uit opmaaken, dat ik des Duivels vyand, en niet zyn vrind en bondgenoot ben. Grotius en Hammond hebben het cp dezelfde wyze begreepen, tegens welk gevoelen Calovius niets heeft ingebragt. Daarentegen hebben Lange en Clericus een andere, dog al te gedwongene verklaaring van dit zeggen des Heilands gegeeven.
wï 31, 32. Be laftering tegen den Geeft. Veelen Hellen zig deze twee verzen zo duifter, en de verklaaringe H 2 daal
lyk wy dergelyke berichten onder de Gefchiedenisfen onzer Kerke vinden, en 't welk ook in de joodfche Kerk gefchied kan zyn.
30. Wie op myne zyde niet is. Dit fpreekwoord heeft den volgenden zin: wie my niet ten tyde, dat ik zyne hulp noodig heb, byftaat, maar my verlaat; die is myn vrind niet, maar myn vyand. Christus fpreekt hier niet van zig zeiven, gelyk men doorgaande gelooft, maar van den Duivel. Het fpreekwoord, wil hy zeggen beftaat hier in; wie op myne zyde niet is , enz. Maar nu ziet gy immers, dat ik op dè zyde des Duivels niet ben, en zyn Ryk niet bevordere, maar dit geftadig meer en meer tragt te verwoeften. Gevolglyk kunt en moet gy hier uit opmaaken, dat ik des Duivels vyand, en niet zyn vrind en bondgenoot ben. Grotius en Hammond hebben het cp dezelfde wyze begreepen, tegens welk gevoelen Calovius niets heeft ingebragt. Daarentegen hebben Lange en Clericus een andere, dog al te gedwongene verklaaring van dit zeggen des Heilands gegeeven.
• <twï"3i, 32. De laftering tegen den Geeft. Veelen ftellen zig deze twee verzen zo duifter, en de verklaaringe



iiö Verklaaring over Mattheus
daar van zo moejelyk voor, dat ze met Augustinus zouden kunnen zeggen: in omnibus fcripturis fan£tis forte nulla major, nulla diffidlior quceftio invenitur. Doch de regte meening van Christus by het uitfpreeken van deze rede, kan met weinig moeite gevonden worden, zo men flegts ftipt by de woorden van den Text blylt. In denzelven draagt de Heere eene Leer voor, en wel eene zo duidelyke Leer, dat het bewys voor dezelve erniet behoeve bygevoegt te worden, dewyl het van zelfs uitdezeLeer voortvloeit, en dus zonder "diep nadenken kan ontdekt worden. Hy leert naamlyk, dat dien, die des Menfchen Zoon laftert, de zonden vergeeven kunnen wor=» den. De eerfte laftering hadden alle Pharizeën onderling gemeen, dewyl zy naamlyk het vooroordeel voedden, dat de Mesfias een magtig en pragtig Waereld-Koning zyn moeft, en daarom konde naar hunne gedagten de arme en geringe Menfch, Jesus van Nazareth, de'beloofde Mesfias niet zyn. Onder deze lafteraars waren veelen, dewelke, naa dat ze zyne wonderwerken zagen, en daar uit beflooten, dat hy alleszins de Mesfias was (zie een voorbeeld in het 23 vers, als mede 't voorbeeld van Johannes Leerlingen, xi: 3—6.) thans in hem geloofden, en daar door de vergeeving hunner voorige laftering verkreegen: even gelyk een zondaar op de vergiffenis van alle andere zonden mag hoopen, wanneer hy ze nedrig erkent, en roept: God, zy my zondaar genadig ! In tegendeel waren er veelen onder de Pharizeën, vooral de Leeraaren des Volks, die zig door 's Heeren onwederfpreekelyke wonderwerken niet lieten beweegen, tot andere gedagten te komen , maar ze aan den "Duivel toefchreeven. Deze flooten zig ten eenemaal den weg ter erkentenifle van den Mesfias. Want, gemerkt de wonderen des Heeren het klaarfte en fterkfte bewys waren, dat Jesus van God was gezonden, en du:; onmogelyk een valfche Mesfias konde zyn; zo hadt Immers de verwerping van dit bewys eene zo groote blindheid ten gevolge, dat ze van deze nergens door ontheft konden worden, en dus geene vergeeving dezer zonde erlangen. De wonderwerken waren 't laatfte middel , om de Jooden tot aanneeming van den Mesfias te
bren-



Euangelium Hoofdft. XII: 30—32. 117
brengen. Vermits nu, dit middel niet gelukkende, alle hoop verlooren was, om hen te winnen, zo kondeimmers, aan Gods zyde, geen ander befiuit volgen; dan ze te veroordeelen. Deze zonde nu, toen naamlyk zo veele Pbarizeën de Godlyke wonderwerken voorwerken des Duivels hielden, noemt Christus, vers 31. eene las. tering tegen den Geeft, en vers 32. eene laftering tegen den heiligen Geeft. Daardoor verftaat hy niet den derden Perzoon van het Godlyk Wezen, maar Gods wonderdaadige kragt; gelyk hy zig zelf verklaart, wanneer hy het, vers 31. de laftering tegen den Geeft noemt, envers 28 zegt, dat hy, door tien Geeft Gods, de Duivelen uitdreef, dat is, gelyk hy Luc. xï: 20. fpreekt, door den Vinger Gods. In dezen zin komt ook de benaaming van Geeft, 1 Petri iii: 18. en van den heiligen Geeft, of den geeft der heiliginge voor; Rom. 1:4 en wy weeten mede, dat Handel, xix: 2. de Heilige Geeft iets anders betekent, dan de derde Godlyke Perzon. Waaruit wy zien, dat de menigvuldige fchriften over de zonden tegen den Heiligen Geeft, voor zo verre de Perzoon desH.Gccfts daardoor verftaan wordt, eenen geheel verkeerden Titel voeren, en de opftellers dei zelve, eene noodelooze moeite gedaan hebben , om de rede te vinden, waarom deze laftering van Christus wonderwerken de zonde tegen den Heiligen Geeft, en niet tegen k den drieëenigen) God, genoemd werde.
Zolangderhalven,als zodanige Menfchen de wonderwerken van Christus niet voor Godlyke wonderwerken erkennen; zo lang pleegcnzy eene verdoemelyke zonde , eene zonde waar voor geene vergeeving is. Ook valt het zeer moejelyk, en is iets ongemeen zeldzaams, dat zig zodanig een Laftcraar verandert en bekeert, dewyl hy den Duivel te veel magt geeft, om zyn hart te verftokken, en van de bekeering aftetrekken. Nogthans js 't niet geheel onmogelyk. Want Christus deeze zonde onvergeeflyk noemende, wil daar geenszins mede te kennen geeven, dat God, naa het pleegen dcrzelve, den Menfch van ftonden aan, alle Genade voor eeuwig ontzegt, en vervolgens geen berouwen geene bekeering wil aanneemen: (want er ftaat mede, vnaar de zonde H 3 mag-



ïl8 Verklaaring over Mattheus
tnagtig geworden is, daar is de Genade Gods nog veel mag. tiger, Rom. v: 20. wanneer naamclyk de Mensch tod berouw koomt en zich bekeert:) maar hy ziet op zodanig geval, dat iemand, tot het laatfte toe in zyn boosheid volhardende niet dan met de dood ophoud zyne wonderwerken te laftcren. Indien gy niet gelooft, dat ik de Meffias ben, zegt hy Joh. vin: 24. zo zult gy fterven in uwe zonden Wie zig diensvolgens, eindelyk nog door eene nadere overweeging van Christus wonderwerken laat beweegen, om zyn ongeloo: vaarwel te zeggen, dien vergeeft God deze zwaare zonde. En dit zien wy mede uit de lankmoedigheid des Heeren, dewyl hy nog in dit Hoofddeel, vers 39 belooft, ten laatften nog zyn grootfte Wonderwerk'te doen, door zyne opftand'ing van den dood, en daardoor te zulle.1 beproeven, of ze eindelyk nog hun ongeloof zullen laaten overwinnen. Gelyfe wy dan ook leezen, dat dit Wonderwerk zo kragtig geweeft is, dat zeer veelen der geenen, welke tot dus verre ongeloovig waren gebleeven, naa Christus opftanchng, greetig, leeden zyner Gemeente zyn geWorden. Men leeze flegts Handel, ii: 37, 38.
Misfchien zal deze myne verklaaring van zommigen tegengefiTookcn worden, om dat de Heere gezegd heeft, dat de Lafteraars tegen des Menfchen Zoon vergeëving erlangd, zullen, maar de Lafteraars zyner Wonderwerken geene vergeeving hebben te wagten, dat het dus volftrekt onmogelyk moet zyn, ciat zulk een Lafteraar bekeerd werde: dewyl immers, op deze wyze, de Heere het eerfte zoort der lafteraaren niet daardoor van het andere zou hebben onderfcheiden, dat de eerften vergiffenis hunner zonden kreegen, maar de laatften niet, -— Doch men kan ligt zien, dat Christus den eerften de vergeeving hunner zonde niet zonder berouw en bckecrina: belooft. Weshalven de zin van Christus reden deze is: een Lafteraar tegen den Zoon des Menfchen kan vergiffenis dezer zonde erlangen, wanneer hy, vervolgens, uit myne Wonderwerken, zyne dwaaling erkent, en in my gelooft. Daarentegen heeft een Lafteraar myner Wonderwerken geen verder middel, om van zyn ongeloof te rug gebragt te worden. Wanneer
hy,



Euangelium. Hoofdft. XII: 3°.—32- IJï>
hy, daarom, in deze zonde volhardt, en niet eindelyk erkent, dat niemand zodanige wonderen kan uitwrogten ten zy hy van God gezonden is; dan kan hy geene vergeeving dezer zonde verkrygen, maar itort zig daar door in het eeuwige verderf.
Myn taak eischt noch dat ik hier aantoone, waarom, en in welken zin Christus gewoon is zig den Zoon des Menfchen te noemen; dewyl zulks nog ter ophelderinge van onzen Tcxt behoort. Nopens deze benaaming heb ik in het jaar 1740, eene byzondere verhandeling uitgege'even, en die naderhand in myne fyüoge, pag. 848. feqq geplaaft. Het is hier in, dat ik de menigvuldige verkeerde uitleggingen dezer benaaminge aangeweezen en weerlegd, en terfens ook, de regte verklaaring daar van duidelyk geftaaft hebbe. In de Hebreeuwfche taal naamlyk, wordt een Menfch van gemeenen en geringen (land, dewelke dus een veragtelvk Mensch is, eere Zoon eenes Menfchen genoemd. Dus verklaart het Christus zelf, wanneer hy des Menfchen Zoon, zeer dikwils tegen zyne Godlyke Majefteit overdek; het welk in 't Euangelium van Johannes veelvuldig gefchiedt. Dewyl zig nu de Pbarizeën aan den laagen itaat van Jesus ergerden, en hem juift daarom niet voor den Meffias wilden erkennen; hebben zommige Godgeleerden, met veel fchyn van waarheid, daar uitbeüooten, dat deze benaaming oorfpronglyk, van de Pbarizeën voortkomt, en dat hem deze uit veragting, doorgaands zo genoemd hebben. Dit gevoelen bekoomt meer kragt, door dien de Heere niet de Zoon eenes Menfchen, maar de Zoon des Menfchen genoemd wordt. Want daar mede wordt op een zeker arm en gering man gedoeld, voor wiens Zoon de Jooden Jesus hielden, naamlyk op Joseph. Is niet deze des Timmermans (Josephs) Zoon? riepen zy, Matt. xiii: 55. Hierby komt nog, dat de twaalf Leerlingen van Jesus hem immers noch zeiven, noch by anderen, des Menfchen Zoon noemden ; dewyl ze naamlyk wel wiften, dat Jesus zo niet genoemd wilde zyn, maar dat dit een Pharizeeuwfche febimpnaam was. Waarom ook geene der Evangelifteh, nog Apoftelen in hunne Brieven, hem ooit des Menfchen Zoon genoemd hebben. WanH 4 Qeer



129 Veklaaring over Mattheus
peer zjg dienvolgens de Heere, zo menigmaal des Men, fchen Zoen noemt; is dit eene zo genaamde Mimefis, en hy herhaalt dengewoonen vcragtelylcen naam, dien hem de Pbarizeën gaven :zo dat, wanneer hy van zig fpreekt, als van des Menk ben Zoon, dit even zo veel betekent, alsof hy zeide: ik, dien de Pbarizeën doorgaands den Zoon des Menfben noemen. Wanneer hy daarom, boven, vers 8. zegt: des Menfchen Zoon is een Heere, ook over den Sabbath •> dan wil hy zeggen: gy Pbarizeën, die my uit veragting alleen des Menfchen Zoon noemt, moet weeten , dat ik Heer ben ook over den Sabbath, en over de Sabbaths-wfit. Op dezelfde wyze, toen hy by zyn lyden, Matth, xxvi: 64. tot den'Hoogenprietfer en de overige Rechters zeide: gy zult des Menfcbea Zoon zien zitten ter regte hand der magt, wanneer hy naamlyk als Rechter der geheele waereld op de wolken des Hemels komen zal; dan begreep men wel, dat hy aanwees, wie hy ware, dien zy nogthans uit enkel veragting, des Menfchen Zoon plcegen te noemen, en daar door betuigden, dat zy hem niet voor Gods Zoon hielden. Wanneer nu in onzen Text gewag gemaakt wordt van de laftering tegen des Menfchen Zoon; dan wordt ook zyne aangenome nedrigheid bedoelt, om welke hem dc Pbarizeën, fchimpende wyze, den Zoon des Menfchen noem,
4cn-
•vers 33 37. Stelt, dat de boom goed zy. Zo moet
men, rnyns oordeels, het woord s»-«<?V«fs, overzetten, Grotius is insgelyks van dit gevoelen, helderende het ep door het latyn'fche fac, waarvoor men in Kloofterlat.vn gewoon is tezeggen, tofito, quod, en wy (Neder) duitfehen, gefield, dat. Raphelius doet vergeeffche moeite, om dit va^a-ir uit Herodotus op te helderen. Zo dat deze fpreekwyze waarfchynlyk behooren zal onder die geenen, dewelke men by de fraai fchry vende Grieken niet vind, en die egter toen in den gemeenen ommegang gebruikt wierdt. Het is genoeg, dat er met grond geene andere verklaaring aan dezeplaatze kan gegeeven worden. 1 Doch wat het oogmerk dezer drie verzen betreft, kan i'k aan Raphelius en eenige andere Uitleggers mynetoe-
ftem-



Euangelium Hoofd. XII: 33—38. I2t
{temming niet geeven; dezen naamlyk zyn van gedagten, dat Christus van zig zelven in 't33 vers fpreekt. Myns dunkens bemerkt men terftond, dat de grondflag van 'c ongeloof der Pharizeeuwen in hunne harten ligt, en dac zy, dewyl ze God niet vreesden en beminden,maar de liefde tot de waereld hunne harten hadt ingenomen, onbekwaam waren, om Chr i stus wonderwerken regt te beoordeelen, en voor Godlyke werken te erkennen. Dus is dit overeenkon.ftig met het geen dc Heere Joh. vi 1: 17. zeide : wie luft keejt, om myns Vaders wil te doen, en dus een godvrugtig hart bezit, die zal erkennen, of myn Leer van God zy, dan of ik van my zelvenfpreeke. Men ftelle de wonderwerken in plaats van de Leer , welke door wonderwerken wierdt beveiligd; dan hebben wy eene volkome uitlegging van deze drie verzen.
vérs 36. Van alle kwaade reden. y»» is geene
fpreekwyze, by geleerde Grieken gebruiklyk , gelyk Vorstius aanmerkt, Pbiïol. facr. P. i.pag. 65. Weshalven wy uit het voorafgaande den zin dezer benaamingc moeten opmaaken. Nu hadt de Heere de grootheid der zonde, waar aan de lafteraars zyner wonderwerken zich fchuldig maakten, voorgefteld. Zulke redenen, zegt hy ven 34, 3 5. komen uit een ondeugend en godloos hart voort. Hier op voegt hy er in ons vers by, dat ze, ten d'ge des oordeels, van alle zulke redenen rekenfehap zouden moeten geeven. Hier uit blykt, dat p^>* «ey» eene reden betekent, die godloos, en der verdoemeniffe waardig is. Dit beveiligd ook het volgend vers, het welk men,naar het 35 vers,op de volgende wyze moet pmfchryven : wie uit den goeden fchat zyns harten goede reden voortbrengt, die wordt zalig: maar, wie uit den kwaaden fchat zyns harten kwaade reden en lasteringen van Gods werken voortbrengt, die zal verdoemd worden.
vers 38. Wy verlangen een Wonderteken ? Men befpeurt hier duidelyk, dat eenige Schriftgeleerden en Pharizeeuwen, -door den yver dien Christus tegen de lafteraars zyner wonderwerken betoonde, getroffen wierden. Waarom zy hem hunne meening ontdekken, dat Hj ze



I2ï Verklaaring over Mattheus
re naamlyk, door de wonderwerken, tot dus verre van
hem gedaan, nog niet volkomen overtuigd waren, dat hy de Meslias was, en uit dien hoofde zulk een wonder begeerden, waar uit deze waarheid hun ten vollen zoude blyken. Hier uit ziet men dat ze op zekere wonderwerken doelen, die zy verwagten dat door t den Meslias zouden gedaan worden. Mattheus onderregt ons, xvi: ï. dat zy geloofden, dat de Mesfias wonderen van den Hemel moeite doen. Dit vinden wy mede by Lucas xi: iö. En Johannes (vi: 30,36.) noemt zelfs een zodanig wonder, dat van hen begeerd wierd. Zy verwagteden naamlyk, dat de Mesfias het Manna zoude laaten regenen,even als voormaals Moses deedt: dat hy zo wel, als eertyds Elias, vuur van den Hemel op zyne vyanden moeit laaten vallen: dit laatfte toont Eisenmenger in zyn ontdekte Jodendom, 2de deel,bladz. 849. Dus weeten wy, dat hier een zekerflag van
wonderwerken betekent, naamlyk een zodanig wonderwerk, dat onmiddelyk van den Hemel daalt. Door het begeeren nu van een zodanig wonderwerk, gaven zy te kennen, dat, wanneer zulks gebeurde, zy Jesus als dan voor den Mesfias wilden erkennen, en in hem ge. Iooven; doch Jesus die wel wilt, dat al wrogte hy dit nu , zy evenwel niet in hem gelooven zouden; gaf hen een zodanig antwoord, alszy verdienden. Eerft noemt hy hen
vers 39. Een kwaad en overfpeelig gebroedzel. Het laatfte wooid, *«»<;fc*a/5, wordt hier niet in de gewoone betekenis genomen, gelyk Jacoe. iv: 4 alwaar het eene Overfpeeljler betekent; maar het betekent door overfpel verwekte Kinderen, die zig Kinderen noemen van iemand, die nogtans hun Vader niet is, filii adulterini. Zo verkiaaren het Grotius en Pasor : En gaarne hange ik hier myn zegel van goedkeuring aan. Want Joh. vtii: 39. en 44 zegt Christus, dat ze tegen de waarheid roemden, Kinderen van Abraham te zyn, terwyl ze Kinderen des Duivels waren, vermits ze niet geenen, maar dezen navolgden. En op deze wyze worden ook, Jesai. lvii: 3. de Ifraëliten, aan Afgoden verflaaft,
Kin-



Euangelium. Hoofd. XII: 39-—46. 123
Kinderen genaamd, (niet van God, maar) des Over/pee' Iers en der Hoere. Hier op betuigt hen Christus, dit ze geen teken (te weeten behalven de geene, die hy toe nu toe gedaan hadt, en nog verder doen zoude,) van hem hadden te verwagten, behalven een ecnig, 't welk hy bet won ierteken van den Propheet Jona noemt. Hier mede bedoelt hy zyn laatft en heerlykft wonder, naamlyk zyne verryzenis uit het graf, en de gevolgen die daar mede gepaard zouden gaan, naamlyk zyne Hemelvaart, en zyne uitftorting des H. Geeftes over de Apoftelen : wyzende hen teffens aan, dat by aldien zy dan noch de oogen niet wilden openen, maar in hun ongeloof voortgaan , voor eeuwig zouden ongelukkig zyn.
vers 40. Drie dagen en drie nachten. Dat men, naar de joo ifche wyze van fpreeken, kan zeggen, Christus he ft drie dagen en drie nachten in het graf gelegen , hebben Lightfoot en Wolf ten vollen beweezen. Ook heeft Olearius dit zeer uitvoerig verhandeld, in zyne Obferv. ad Mattheum, pag. 749. feqq.
vers 46. Zyne Moeder, en Broeders en Zufters. Dat hier het woord, 'ahxq»), even als anders in de Griekfche taal, zo ook hier Broeders en Zufters te gelyk betekene, leert ons Christus zelf in 't 50 vers. Waarom het ook niet kwalyk zyn zoude, wanneer men in de Brieven der Apoftelen, de menigmaal voorkomende aanfpraak aan de Chrifteuen , ühxty) dus overbragt: myne lieve Broeders en Zufters: dewyl het zeker is, dat daar door de Chriftenen van beiderlei geftagt worden aangefprooken. Of de Heere, volgens de joodfche wyze van fpreeken, onder deze benaaming zyne Neeven en Nich* ten naar het vleefch verftaat, of de Stiefkinderen zyner Moeder Maria, is geen onderzoek waardig. Genoeg, dat hy van Bloedvrienden fpreekt. Doch wy ftaan by deze gefchiedenis nog een weinig ftil. Dewyl naamlyk Marcus 111:31. bericht, dat Maria, en die met haar waren , iemand van het volk na den Heere heeft gezonden en hem laaten zeggen, dat hy tog by hen komen mogt; zo moeten 'wy bekennen, dat Maria niet wel gedaan heeft. Zy hadt hem in het werk zyns Ampts niet moeten



124
Verklaaring over Mattheus
ten ftooren, maar wagten, tot dat Hy zyne reden voering geëindige hadde. Hierom antwoordc Jesus, dat hy ter oorzaake van de komft zyner Moeder, zyn reden: niet zoude afbreeken, dewyl hem alle geloovige toehoorders even zo lief waren, als zyne Moeder met zyne Broeders en Zufters, zoo zelfs, dat hy aan dezelve verre den voorrang boven zyne Moeder en Broeders en Zufters zoude
feeven, zoo deze ook niet in hem geloofden. Daarom zegt y tegen de geenen die hem deze boodfchap bragt; wie is dan myne Moeder, en wie zyn myne Broeders en Zufters ? dat is: weet gy wel, wie ik even zo lief hebbe, als men gewoon is, zyne Moeder en Broeders en Zufters te beminnen ? Het zyn myne Leerlingen, voer hy voort, die ik eenegelyke liefde toedraage. Dat door de Leerlingen niet flegts de twaalf Huis-Leerlingen, maar het geloovig Voik, het welk hem toen aanhoorde, verftaan moet worden, leert ons Marcus ii i: 32 en 34. Waar uit wy terecht opmaaken, dat de Heere het Volk nog niet verlaaten, maar zyne reden vervolgd heeft, en dus Maria heeft laaten wagten.
HOOFDSTUK XIII.
vers 1. Uit het huis. In 't welk hy z;g naamlyk plagt op te houden. Dit huis nu was te Capernaum, welke ftad daarom ook, ix: 1 zyne ftad genoemd wordt. Wy leezen ook in het vervolg, Den36. dat de Heere, naa dat hy deze reden hadt geëindigd, weder te rug,»? n>;iw>, in zyne wooning, gekomen is. De Uitleggers flaan deze omftandigheid niet naauwkeurig genoeg gade. nogthans worden door dezelve de zwarigheden in dit Hoofddeel voorkomende , 't beft opgeloft. De inwooners naamlyk dezer ftad, waren voor het grootfte gedeelte ongeloovige Menfchen, veragtende zo wel de Leeringen des Heeren , als zyne wonderwerken; gelyk wy reeds hoofd, xi: 20. en 23. gezien hebben. Dewyl zy nu, voor het tegenwoordige, toehoorders van Christus waren; zo zal het ons weinig moeite koften, om de rede te ontdekken, waarom hy niet alleen tot hen
dui-



Euangelium. Hoofdft. XIII: i—5. iaj
drifter, endoor gelykeniflcn gefprooken hebbe, maar hen ook deze gelykeniflen niet heeft uitgelegt.
vers 8. Honderdvoudig. Dat het zaad, op Isaaks akkeren , honderdvouwig voortgebragt heeft, is uit Ge•nes. xxvi: 12. bekend. De overl. Rambach heeft, in 't tweede deel van bet Heffisch Hefoffer, bladz. tl. enz. uit echte berichten aangetoond, dat vrugtbaar land, aan veele plaatzen, veelmeer,dan honderdvouwigevrugtvoortbrengt. Deze aanmerking is wel van zoo veel gewigts niet; maaregter heldert die onzen text veel beter op, dan het geen zommige Kerkvaders hierby gebeuzelt hebben, dat naamlyk de dertigvoudige vrugt het Huwelyk betekent, de zefligvoudige de beftendige onthouding van het Huwelyk, en de honderdvoudige de ftandvaftigheid der Martelaaren. Dit zyn de gedagten van Cyprianus in zyn werk de habitu virginum, cap. 11. van Isidorüs Pelüsiota lib. 2. epifl. 144. en van Hieronymus in zyn eerfle boek tegen Jovinianus. Van deze wonderlyke en buitenfpoorige verklaaring, heeft Daniël Whitby in zyn werk de commentariis patrum, Londen 1714. de ongerymtheid ten klaarften aangetoond. Kunnende het werk van dezen door kundigen Godgeleerde, 'twelkvoornaamentlykis ingericht om zynen landsgenooten de al te groote hoogagting voor de Kerkvaders tebeneemen , als eene verzameling worden aangemerkt, waar in al het exegetifcbe onkruid der Ouden by malkanderen is vergadert.
vers 9-12. Wie ooren beeft enz. Door dezeuirroeping tragtte Chri sTUS,het voor hem ftaande volk op te wekken, om hetgeen hy verder tot zaligheid hunner zielen wilde voortbrengen, greetig aan tehooren Doch deze van ongeloofreeds incenome Capemzftenveragttendezegelyke. niflen, en verlieten hem, gelyk Marcus 1 v: 10. bericht. Zy hadden den Heere om de uitlegging dezer gelykenifte eri om een verdere onderregting moeten verzoeken. Maar dit deeden zy niet; en dus moeft hy ophouden met fpreeken. Doch zvne twaalf Leerlingen, en, gelyk Marcus er by voegt, 'eenige weinige anderen, die in hem geloofden, verzogten hem, (gelvkniet alleen Marcus, ma-r ook Lucas betuigt, wan: 9O om deze getykenis uit te



1*5 Verklaaring ever Mattheus
leggen, laatende daar door hunne begeerte blyfcen, om des Heeren leeringen en geboden aan te hooren en te betrachten. Doch vooraf helden zy hem eene vraag voor, waarom hy naamlyk 't Volk zyne leer niet klaar en duidelyk voordroeg, maar dezelve met eeneduiueregelykenis bedekte: als wilden zy zeggen, dat het niet te verwonderen was, dat het volk niet verder wilde toehooren. Hierop Helde hen de Heere de rede en het oogmerk zyner leerwyze voor, dat hy naamlyk, daarom, een begin zyner reden met eene gelykenis gemaakt hadt, ten einde men zien mogt, of zy begeerig zouden zvn, om van hem te leeren. Want toonden zydeze begeerte, door een verzoek om degelykenilïen verklaart te hebben, dan wilde hyhcn alles duidelyk voordraagen, watzy, om zalig te worden, mocften weeten. Dog wilden zy dit niet doen, dan verdienden zy niet alleen geen verdere onderregtinge, maar waren voordezelve ook ten eenenmaale onvatbaar. U is bet gegeeven, naamlyk van God, (welke fpreekwyze ook ftaatbyXENOPHON,gelyk Raphelius heeft aangemerkt; en u is 't gegeeven, heb ik mede gevonden by Laërtius, lib. 2. cap. 67.) zegt Christus, dat is: u wordt deze Genade Gods beweezen, u, zegge ik, die de meening myner gelykeniffe begeert te weeten, ten einde u alles geleerd worde, wat u in 't geeftlyk kundig, wys, en erfgenaamen des Hemels kan maaken. Maar hen, vaart hy voort, wordt deze genade niet beweezen. Hen, txiimrt niet t Jt«<5. Want zy hadden hem reeds verlaaten. Waarom zy van Marcus iv: i i. nog duidelyker genoemd worden ïxiitöi „'( f"'|w, die daar, dewelke naamlyk weggegaan, en niet meer naby ons zyn. De heroemde Franzius'heeftin zyn oraculum xm: pag. 199. & 200. dit elfde vers op dezelfde wyze uitgelegd, om daar door de groote dwaaling van die geenen aantètoonen, die deze woorden van Christus misbruiken, en uit dezelve hebben willen bewyzen, dat God alle Menfchen niet wil zalig maaken. Doch deze dwaaling word ook door de naaftvolgende woorden van Christus wederlegt: wie reeds beeft, die ontfangt geftadig meer, enz. De Heere maakt gebru'k van dit bekende fpreekwoord, waarvan de zin eigenlvk deze is: wanneer iemand door naarftigheid en arbeid iets , ver-



Euangelium. Hoofdft.XIII: 13—15. 1*7
verkreegen heeft; dan is het hem vervolgens gemaklyk, om geftadig ryker te worden. Maar een luye ledigganger, die niets heeft, dat is, die pas zo veel heeft, dat hy er ter naauwer nood van leeven kan, verheft ten laatften ook dit weinige, en moet vervolgens van honger fterven. Niets hebben, en dood arm zyn, is by ons (Neder) duitfchen 't zelfde. Deze Vrylter heelt niets, pleegdmen te zeggen, en daarom kan ze geenen Man bekomen. Zo hebben ook de Latynen gefproken. Nü habiut Cod<us'3 fc? tarnen illud perdidit infelix totumnil: zegt Juvenalis fatyr. 3. vers 208. welke plaats hier volkomen te ltade komt. Wat Christus door dit fpreekwoord bedoele, is zo duidelyk, dat het een ieder kan vatten. Wie (wil de Zaligmaaker zeggen) Gods Woord gaarne hoort, en vaa het gehoorde een goed gebruikt maakt , diens kennis van Godlyke waarheden groeit geftadig aan, en God maakt hem geduurig ryker in Wysheid en Deugd. Maar wie in tegendeel Gods woord veracht, en, de Prediking daar van verwerpt; die moet niet alleen Godlyke Wysheid derven; maar hy word ook, in zyn natuurlyk verftand, of in't vernuft, allengskens armer, en eindelyk ten eenemaalen blind.
vers 13. Dit is de rede. De Heere antwoord hier op de vraag, vers to. aan hem gedaan: waarom fpreekt gy tot hen door gelykenijfen? Dit, zegt hy, doe ik om dit myne zo duideïyke voorftellen, tot dus verre, van geene vmgt geweeft zyn. Zy hebben myne wonderwerken gezien, en egter niet willen zien en erkennen, dat ik van God gezonden ben. (Zie hoofd, xi: 23.) Ook hebben zy myne duideïyke Predikingen aangehoord, maar niet ter harte genomen. Hier breekt de Heere af, om dat men uit 't gezegde, het geen hy ftilzwygend bedoelde , ligtlyk konde opmaaken. "Hy wil naamlyk, tot dat einde, doorgelykeniflen tot hen fpreeken, of ze zig , mooglyk nog daar door wilden laaten lokken. om hem naarftig aan . te hooren, en misfehien noch begeerig wierden, om de uitlegging zyner gelykenifTen te verneemen, en de Leeringen, op die wyze voortgebragt, regt te behartigen.
vers 15. Op dat zy bet met hunne oogen niet zien. Dat
het



^28
Verklaaring over Mattheus
het pW'rs niet anders overgezet moet worden, is uit de klagt van den Propheet over de hardnekkigheid zyner toehoorderen duidelyk af te neemen. Deze zelfde kiagte doet Jeremias met gelyke bewoordingen, hvofd, v: 21, vi: 10. en vu: 13. 24. 25. Waar-urn het iets zeer ongerymds is, uit Jesaias woorden te willen befluiten , dat God veele Menfchen verftokt, zo dat ze zig niet kunnen bekeeren.
•vers 16. Dat zy zien, en boor en. Hier worden de
ziende en hoerende gefteld tegen de geenen, dewelke, vers 13. met ziende oogen niet zagen, en met hoorende ooren niet hoorden. Zien betekent dus hier, de wonderwerken van Christus zien, en voor Godlyk erkennen: en hooren wil zeggen, de lecringen van Christus aanneemen, en in een goed hart behouden, en vrugt voortbrengen; gelyk de Heere, Lüc vin: 15. fpreekt.
vers 17. Veele Propbeeten en veele Rechtvaardigen. De Heere fluit niemand der Propheeten en Rechtvaardigen des Ouden Verbonds uit. Wy (Neder)duitfchen pleegen dit dus uit te drukken: zo veele Propbeeten, en zo veele Rechtvaardigen hebben begeerd., .enz.
vers 19. Het woord van 't Ryk. Dat is, de Leer van Christus, welke gekomen is, om de Menfchen in Gods geeftlyk Ryk in te voeren. Hen , by'welken deze Leer geenen dienft deedt, en die dus geene Leerlingen van Christus wierden, verdeelt hy hier in drie Klajj'en. In de eerfte, vers 19. beeldt hy dezulken af, die met het vooroordeel bezet waaren, dat Jesus de waare Mesfias niet konde zyn, en daarom zyne' Leer in het geheel niet aannamen: in de tweede, vers 21, 22 die door de wonderwerken werden bewoogen, om in hem te gelooven; maar, wanneer eene vervolging deswegen over hen kwam, en zy zagen, dat de hoop op het waereldfch Ryk van den Mesfias verdween, weder van hem afvielen : "in de derde, vers 22. de zulken, welke zig ook niét ongenegen toonden , om in hem te gelooven, maar, toen zy qnderregt werden, dat een Chriften de eerzugt en gierigheid moet verzaaken, van voorncemen veranderden, en geene Leerlingen van Christus wilden worden.



Euangelium. Hoofdft. XIII: 16—30. 129
Her woord, «-wsptis 't welk hierviermaalen voorkomt, verdient nog eenige aandagt, Luther heeft het overgezet door gezaaid. Maar Christus fpreekt immers niet van gezaaide Menfchen, maar van het uitgeftrooide zaad zyner leere. Grotius heeft het, daarom vertaald doorbezaaid, (confitus) 't welk ookwel voegt. Want de Mensch wordt immers bezaaid met 't zaad des Godlyken woords, en zyn hart is als een akker, met 't woord van God bezaaid, die goede vrugten moet draagen. Vermits nu ook de Grieken, gelyk Stephanus in zynen Tbefaurus aanwyft, «r*'fii« rijt yi* zeggen; ColÜmei.la lib. 2.4. ii. en 8.4. feminare agrum fchryft, en Curtius v: y. 24.fe. rere agrum; zo heb ik geene zwaarigheid gemaakt, om in myne Overzetting Grotius te volgen: en ik zie nu mede, dat reeds Erasmus Schmidt het bezaaide boven het gezaaide verkooren heeft. En zo heeft het ook Lenfant in zyne Franfche overzetting, en Bengel in zynen Gnomon N. T.
vers 24. Hy ftelde ben voor. Het woord, ben,
kan men hier zo wel, als vers 31. duidelyk op de Leerlingen toepalfen. Doch is zulks het zelfde èen, («'««''s,) het welk wy vers 34. ontmoeten, daar wy vinden, dat er bet volk door verftaan wordt; dan zien wy daar uit, dat het volk, 't welk Christus hadt verlaaten, vervolgens weer terug gekeerd is, en hem op nieuw aangehoord heeft.
vers 25. Toen de liedenftiepen. Dat is, by nagt: wanneer niemand op zynen akker is, en daarom een kwaad Mensch hem kan befchadigen, zo als hy wil.
vers 29—-30. Neen, ■• laat ze beide opvoaftert.
Men is niet voorzigtig genoeg, wanneer men uit deze plaats, tegen de Roo?nschgezinde?i, wil bewyzen, dat't onregtvaardig is, de Ketters te dooden. Want die kunnen antwoorden, men heeft even zo veel recht, uit deze plaats te beweeren, dat de Overheid zondigt, zo dik. wils als zy een Dief of Moordenaar aan 't leven ftraft. Waarom men moet bedenken, dat de Zaligmaaker hier niet van de Overheid, maar van zyne Knechten, dat is, de Leeraaren der Kerke fpreekt. Dezen verbiedt Chris-
I Deel. t VJ9



130 Verklaaring over Mattheus
tus den overftandigen yver, waar door veele Leeraars der Kerke zig zulk een gezag, of, gelyk zy 't noemen, herke-tucht zoeken aancemaatigen, dat, ftond het aan hen, ze zowel de dwaalenden, als die onchriftelyk lee ven, met fchimp en fpot, uit hunne Gemeente, ja zelfs wel uit het gantfche Chriftendom zouden ftooten De Heere , die wel wift, hoe fchadelyk deze magt der Leeraaren zoude zyn, beduidt hen vrindelyk, dat hy hen dit niet kan toeftaan, beveelende hen, het onkruid der Leere zo wel, als der zeden, met geduld aan te zien. Hoewel het nogtans een gedeelte hunnes ph'gts blyft, zo wel de waarheid tegen de dwaalingen te verdedigen als de zondaars ter bekeeringe te roepen.
vers 32. Het kleinfte onder alle zaaden. De tegenwerping, dat er nog kleinere zaad-korrels zyn, vindt hier geene plaats. Want hier wordt gefprooken van zaaden, die men in het Joodfche Land zaaide. Onder dezelve nu was er geen kleiner dan een moftaartkoorn.
vers 38. De Kinderen des Boosvoichts. Luther heeft het t5 als het onzydige geflagt aangemerkt, en zet het over de Kinderen der boosheid. Doch, dewyl boven, vers 19. «' vonpis wordt uitgedrukt, naamlyk de Duivel; en de Heere, Joh. viii: 44. de ongeloovige Jooden Kinderen des Duivels noemt; zomoeten wy ook hier door ri, den Duivel verftaan.
vers 41. Die anderen ergeren. t« ■*«',fc**, ftaat in het Grieksch. Dewyl dit woord doorgaande eene ergerlyke daad betekent, zo kan het hier niet anders aanduiden dan een Mensch van een ergerlykleeven: in welke betekenis wy t ook, beneden, hoofd, xv: 12. zullen vinden. Luther heeft, in zyne overzetting van Zephan. k 3. dit woord ook in dezen zin gebruikt. Maar, wanneer er in onzen text bygevoegd wordt, tj}s w»™? t«', »,afcU>; zo vatten wy dit woord, te regt op voor eene verklaaring van het woord ** <rxee'^«a«; en geeven Glassius onze roeftemming, dewelke pag. 1194. niet twyfelt, of men rnoete het *«< door idefl, dat is, overzetten. Dergegelyke voorbeelden Devarius, in zyn boek de particulis graecae linguae, pag. 177. uit Aristophanes , ook heeft by. ëebraSc- «erf 44.



Euangelium. Hoofd. XIH: 32—52. t$t
vers 44. En hem weder verborg. Des moet dit Menfch op een anders akker gearbeid, en onder het graaven eenen fchat ontdekt, maar hem vervolgens weer met aarde bedekt hebben, ten einde deze fchat niet alleen den ei. genaar des akker», maar ook aan alle andere Menfchen onbekend mogt blyven. Waarom her niet noodig is, dat wy het ixSv4>i, met Knatchkull, door celavü overzetten.
vers 46. Toen by een koftelyke parel vondt. Toen hy naamlyk by een' ander een koftelyke parel zag, die deze te koop hadt, en welke hy voor een veel hoogeren prys hoopte te verkoopen. Dc overzetting, by vondt een kostelyke parel, is duifter, en behoort daarom, veranderd te worden.
vers 51. Hebt gy dit alles verftaan? Zeven gelykenisfen hadt de Heere voorgefteld. Nu hadden de Leerlingen alleen, by twee derzelve, de uitlegginge van hem begeerd, te weeten vers 18. (zie Marc. iv: 10.) en vers 36. Hierom vraagt hy hen, of ze alles, zelfs de gelykeniflen, die niet verklaard waren, hadden verftaan. Door zulk eene vraag geeven wy Menfchen onze onkunde, en onze begeerte, om iets te weeten, te kennen. Doch, dewyl Jesus alles wift, wat in de Menfch was, Joh. 11: 5. zo fpreekt hy dusdanig naar dc wyze van andere Menfchen: en het is even zoveel, als hadt hy gezegd : hebt gy dit alles niet verftaan ? Dat is: ik weet, dat gy het hebt verftaan. Vyf dezer gelykeniften naamlyk waren zodanig, dat de Leerlingen weldra merkten, wat ze bedoelden.
vers 52, Elk Schriftgeleerde. Door de Schriftgcleer-. den, tot't Hemelryk geleerd gemaakt, verftaat Christus zyne toekomende Apoftelen met de zeventig Leerlingen , welke zyn geeftlyk Ryk uitbreiden, en in de ganfche Waereld alle Menfchen tot het geloof moeften tragtea te brengen. Deze noemt hy de regte Schriftgeleerden, ftellende hen daarmede tegen'de toenmalige, by de Jooden zo genoemde Schriftgeleerden. Wanneer Christus dan nu deze zyne Leerlingen, door hem uitgezonden om hetEuangelium te prediken, by een ryk Man vergelykt, die zynen voorraad, geftadig, door nieuwe byvoegzels ver*;
I a meer-



*32 Verklaaring over Mattheds
meerdert, en dus oude en nieuwe koftbaarheden bezit, welke hy zynen vrinden kan toonen; dan doelc hy, eerft,oo zyn eigen voorbeeld,dewyl hy zyne Leer nu eens duidelyk,dan weder onder gelykeniflen, eu wel onder allerlei gelykcnisfen, voordroeg; ja, nu eens leer-, dan trooftredenen, en dan weder beftraffingen deed hooren. Voorts vermaant hy ze hierdoor ter navolginge, dat ook zy, op allerlei wyze, overeenkomftig met de onderfcheidene omftandigheden, waar m zy zig zouden bevinden, de Menfchen tot Chris . tüs moeiten tragten te brengen. Zo verklaart het ook D. Zeltner, als mede de Engelfche Godgeleerde, Richard Holdsworth, wiens woorden D. Crus ius in zyn geleerd gefchnft, overdezeplaatsuitgegeeven, bladz 28. en 29. aanhaalt. De woorden nieuw en oud, in de verklaaring al te Hipt tebehouden, is met de natuur en gefteldheid der gelykemlTen en fpreekwoorden (geiyk dan ook dezereden des Heeren naar een fpreekwoord fmaakt,) ftrydig, als in welke op het doelwit en oogmerk van hem, die het gebruikt, gelet, en niet elk byzonder woord in de toepaffing overgebracht moet worden. Des hebben het veele oude en nieuwe Kerke-leeraaren, door Calovius opgenoemt, al teftrikt genomen, wanneer ze door het oude en nieuwe het Oude en Nieuwe Teftament verftaan hebben. Beter oordeelt Bucerus, dewelke, naa dat hy in zynen Commentarius m Mattbaeum, jol. 127. by eene andere gelegenheid, deze les gegeeven hadt: " Si velis fingulis partïbus parabo^ larum Chrifii fuas explicationes dare, nihil plus agas, l 1uam 1u°d ea argutiatua id, quod Cbrifius prcecipuevo-
luit, amittas:"vervolgens, 128. van onze plaats fchryft, hoe verre zig CHRisTusmeeninguitftrekke: " copiofe & lu5' culenter docere debetomnia, ficutChriflusnihilfaciebatre-
hquum ad diligentisfimam & copiofiffimam dottrinam. " Voor 't overige fpreekt het van zélf, dat, het geen Christus hier zynen Apoftelen beveelt, voor alle Leeraaren der Kerke, in alle tyden, ter navolginge gelchreeven is. Apoftel Paulus heeft inzonderheid dit ge. bod van Christus op eene uitfleekende wyze gehoorzaamt , dewelke zig, volgens 1 Corinth. x: 33. by elk in al. lerleiejaikken behaaglyk maakte, op dat hy veele mogte doen za. hg worden; en volgens 1 Corinth. ix: 20-22. den Jooden
ufc.



Euangelium. Hoofd. XIII: 55—58. en XIV: r. 133
den een Jood, den Heidenen een Heiden, in zekeren opzigte, geworden h-
vers 55. Is hy niet des Timmermans Zoon? Marc. vi: 3. ftaat: Is by niet de Timmerman? Beide deze vraagen gefchiedden van zodanige Menfchen, die zeer geloofwaardig waren, te weeten van burgers van Nazaretb, die Joseph van naby gekend hadden,en dus ook wiften met welke bezigheid Jesus zyne jeugdige jaren hadt doorgebragt. Dus moet het niemand vreemd voorkomen, datookhen laatfte, te weeten dat Jesus in het timmeren Joseph behulpzaam geweeft is, van de voornaamfteGodgeleerden van de Luterfche, Gereformeerde en Roomfche Kerk, cn welker naamen in ik myn werk, dc Filio hominis, hebbe opgeteld , voor waar gehouden is. Ook ziet men hieruit, tot hoe verre zig de Zoon van God heeft vernederd, en dat hy ook, inditopzigt, de gedaante van eenen knecht heeft aangenomen. Dochwy befluiten insgc. lyks, met grond, uit Luc. 11: 47. dat Jesus zelfs in deze jaaren, zyne wysheid, menigmaalen, in woorden heeft laaten blyken. Ook is het te denken, dat hy, naajosephs dood, dewelke lang voor het aanvaarden van zyn Mesfias-ampt fchynt te zyn voorgevallen, dit handwerk geftaakt heeft.
vers 57. Een Propheet voord nergends veragt. Met regt moogen wy hier het voorbeeld van Propheet Jeremi as bybrengen, dewelke, daar hy uit Anatbotb geboortig was, cap. i: ï. en XXXIK7. van de Burgers dier ftad totden dood vervolgd, en voor een valsch Propheet gehouden werdt, gelyk wy hoofd. x\: 2i.enxn: 6—7.vanzynProphctisch Bock leezen.
vers 58. Wegens bun ongeloof. Om dat naamlyk byna alle Menfchen dezer ftad hem niet voor den Mesfias erkenden; zo kwamen flegts weinigen tot hem, en baden hem, gelyk Marcus, vi: 5. duidelyker bericht, om hunne Kranken gezond te maaken, het welke hy ook deedt.
HOOFDSTUK XIV.
vers f. Den Vorft Herodes. Naa den dood van Hr-
I 3 ro-



134
Verklaaring óver Mattheus
rodes, den Grooten, wierdt zyn Koningryk in vier Vorstendommen verdeeld, waarvan de oudfte Zoon twee kreeg, en de twee overigen aan zyne beide andere Zoonen te beurt vielen. Zo dat wy weeten, waarom deze Vorften Tetrarch® genoemd worden. Maar, dewyl vooraf en naderhand ook andere Vorften, dat is, zodanigen, wier land tot een Koningryk te klein was, Tetrarchce genoemd wierden ; zo heb ik dit woord liever door Vorft willen overzetten, dan den duiftcren ongewoonen naam, van Viervorjl, behouden. Dat deze Herodes , met den toenaam Antipas, thans van Jesus bericht bekomen heeft, fchrvven niet alleen Grotius en Clericus, maar ook reeds Lyser, aan het hofleven toe. Want, het geen Grotius er by voegt, dat naamlykHERODESuitlandig kan geweeft zyn, heeft Calovius , of veeleer Caeaubonus wederlegd. Het kan wel aanhetHof van dezen Vorft zo toegegaan zyn, dat men aan niets minder, dan aan den Godsdienft, dagt, en dat Herodes dus niet regt van Jesus heeft gehoord, tot naa den dood van Johannes. Het is genoeg, dat Mattheus zoo wel als Marcus, (vi: 14.) zulks verzekeren,
vers 2. Johannes is van den dooden voeder opgefiaan. Herodes, als een Sadduceeuvo, geloofde wel niet, dat, ten laatften dage der waereld, de geenen die tot dien tyd toe ge ftorven waren door God zouden opgewekt, én geoordeeld worden. Maar nogtans geloofde hy, dat God thans iets ongemeens gedaan had, en Johannes deswegen opgewekt, ten einde hy door wonderen nog meer bekragtigen mogt, dat hy van God gezonden was. Hy wift dus wel, dat hy, door hem ter dood te brengen, zeer zwaar gezondigt hadt. Maar een waereldling weet wel dra de wroegingen des geweetens te ftillen. Men zoude kunnen vraagen, waarom Herodes het graf van Johannes niet heeft laaten openen, om te weeten, of hy er nog in lag, dan niet. Zoude hy mogelyk de verhuizing der zielen (metapfychofis)1 gelooft hebben? Dog ik vinde geene redeomzulks te ftellen. Aan ééne van de twee volgende oorzaaken kan men, myns bedunkens, dit verzuim toefchryven: of Hero. des heeft zig over Jesus en deszelfs doen nietverder bekom-



Euangelium. Hoofdft. XIV: 2—U. 135
kommerd, en alle zyne gedagten over des ryken manshoc age, ede, bibe, lude, laaten gaan; of hy heeft het niet over zyn hart kunnen brengen, om zig aan het graf van eenen zo heiligen Man, als waar voor de Dooper werdt gehouden, te vergrypen: dewyl dit zelfs by de Romeinen en Grieken als eene deronheiligftedaaden werdt aangezien. Want dat Johannes buiten het Ryksgebiedvan Herodes begraavcn zoude zyn, zojals zekere oude overlevering luidt, is niet geloofbaar.
•vers 3. Die de Vrouw was van zynen broeder Philippus. Wie deze Philippus geweeft zy , onderzoekt Lardner naauwkeurig in zyn fraai werk de fiae biftorica Euangeliftarum, lib. 2. cap. 5. Ons ligt ervoornaamlyk aangelegen, dat Herodes zynen nog leevenden Broeder de Vrouw ontvoerd heeft. Dit getuigt Josephus i 8. boek, hoofd. 5. §. 4.
vers 9. Wegens den eed. a<« ts? i'f*ys. Dit meervouwig getal betekent flegts eenen eed, dien naamlyk, welke vers 7. gemeld is. De Grieken pleegen zo te fpreeken, dat ze ook van éénen Eed 't meervouwige getal gebruiken : gelyk men zien kan uit het Lexicon van Stephanus.
Vraagt men, waarom Herodes over deze bede treurig wierdt; dan moet men, volgens Marc. vi: 20. weeten , dat hy den Dooper voor een Man Gods erkende , en nu daarom door de vreeze Gods wierdt aangedaan. Doch er kwam ook, gelyk Mattheus vers y. bericht, devreezevoorhetvolkby, hetwelkhem insgelyks voor een Propheet hieldt. Hy was dus waarlykbedroef d, en het was geene geveinsdheid, gelykFlaciusen Glassius ten onrechte gedagt hebben. Doch deeze dubbele vrees moeft wyken, toen hv bedagt, dat zyne Eereischte, Johannes nu te doen fterven. Waarom hy zyne Eer boven dievan God ftelde, en daar door bewees, dat hy een zeer ondeugend Mensch was.
vers 11. Deze liet bet tot haare Moeder brengen. Luther heeft het ftipt naar het Griekfch overgezet: zy bragthet haare Moeder. Doch het is gefchikter, zulks naar onze wyze van fpreeken te verduitfehen. Waarom ik ook I 4 Wfc
\



J36 . Verklaaring over Mattheus
vers 8, overzette: laat my geeven: pa, en vers o. hltevet J.3*V«<, beval by, dat 't haar gegeeven vcierdt, als mede vers 10. «Vs*f<jWAi«'8, by liet hem onthoofden; en vers 3. ï&iMir, /j^ hem laaten binden.
vers 12. Daarna kwamen de Menfchen tot Jesus. Het Griekfch is dubbelzinnig. Het kan betekenen: dat de Leerlingen van Johannes dit bericht gebragt hebben. Doch het kan ook van anderen verftaan worden, die dit den Heere bekend maakten.' Het laatfte is waarfchynlyker, om dat er voort op volgt: ^ a«gVa$ i Ua-ii : en 'Jesus dit gehoort hebbende. Want dus is men gewoon te fpreeken van zulken, die geene beitelde Boden zvn, maar, het geen zy gehoord hebben, anderen weder "verhaalen. Eene dergelyke plaats, daar het ^ niet alleen twee, maar zelfs drie verfcheidene fubjecta, vereenigt; vindt men beneden vers 35, 36.
WJ 13. En begaf zig aan eene vooefte plaats, om éénzaam te zyn. Doorgaande gelooft men, dat de Heere dit daarom gedaan heeft, op dat Herodes hem ook niet gevangen mogte neemen. Doch dit kan de waare rede niet zyn. Want Herodes hadt immers, tegen zyn wil, den Dooper laaten dooden. En zelfs deze zoude zeer veilig geweeft zyn, hadt hy Herodes en deszelfs Gemaalin niet van overfpel befchuldigd. Waarom de Heiland voor Herodes gansch niet bevreesd was. Wanneer ik daarom verder na de rede zoeke, die Christus bewoog , om zig voor eenigen tyd in de eenzaamheid te begee ven; moet ik eindelyk befluiten, dat Hy daar door zyne droefheid over den dood van den Dooper, zynen Voorlooper, heeft willen aanwyzen. Vrinden betreuren malkanderen immers ook uiterfyk. Des zig Christus ook hierin als een Menfch gedraagen moeft, Philifp. ir; 8. Daarenboven was het ook gevoeglyk voor hem, overeen komftig met de gebruiken van he t Joodfche Land te leeven. Nu hielden de Jooden het niet alleen voor wan voeglyk, maar ook vo.^r eene zwaare zonde, wanneer iemand over den dood van zyne Naheftaanden, f Johannes en Jesus waren Nabeftaanden,) geene rouw bedreef. Dit bewyft Geier in het ifte hoofd, zyns boeks de luclu Hebmorum. En tot de
droef-



Euangelium. Hoofdft, XIV: 12 15. 137
droefheid over eenen dooden, behoort onder anderen de eenzaamheid. Deze zoge David ook, toen zyn booze
zoon, Absalon, dood was. 2. Sam. xix: 7 9. Zelfs
by de Grieken onttrok men zig, in zulk een geval, aan het gezelfchap der Menfchen. Zie Pfeifers antiq. graec. lib. 4. cóp.43. en BruninGs antiq. graec. cap. 31. §. 2.
vers 15. De dag is voorby. In 'tGriekfch u' Dit woord betekent ook Marc. vi: 35. den dag. Men zoude hier kunnen vraagen, hoehetmooglykzy, dat al wat hier verhaald wordt, heeft kqnn en gebeuren, daar het reeds avond 'was; naamlyk, dat de Broodcn en Visfchen gebragt wierden, voorts de menigte van Menfchen ging zitten, defpys onder hen verdeeld, en de overgebleeve brokken door de Leerlingen verzameld wierden. De avond-tyd fchynt hiertoe niet toereikend geweeft te zyn. Grotius antwoord hierop, dat -men hier door den avond den gcheelen namiddags-tyd verftaan moet; waarby hy zig op eene Joodfche overlevering beroept, dewelkeBuxtorfook in zyn klein Lexicon, by het woord ^jj aanhaalt. Doch, dat niet de ganfche namiddag, maar de aanbreekende avond, in onze gefchiedenis verftaan moet worden, blykt niet alleen uit de woorden van onzen Euangelift, maar pok uit de befchryving van Marcus, vi: 3^. en Lucas, ix: 12. Zo dat het zeker is, dat de avond begoft aantebreeken: doch daar kunnen zeer wel nog eenige uuren zyn verloopen, voor dat het regt duifter wierdt: zo als dan ook, by zomerdag, de avond uit eenige uuren beftaat, en het lang duurt, voor dat men, wegens volkomen gebrek aan licht, ophoudt te reizen, of op het veld te werken. Weshalven men met D. Lange kan ftellen, datnaaralle waarfchynlykheid, deze gebeurtenis omtrent drie uuren naa den middag haar begin heeft genomen, hoewel, al is het dat wy er zelfs nog een uur by doen, de tyd lang genoeg worde, om het Volk te doen nederzitten, aan het zelve fpyfc te geeven, en het geen van de fpyfe overbleef, te verzamelen. Wanneer daarom onze Euangelift vers 15. fchryft, dat de Leerlingen tegen denavond, (l-^Ueytvopi^i) den Heere verzogt hebben, dat hy het Volk wilde laaten gaan, en vervolgeus vers 23. meldt, dat Christus I 5 zig



i3# Verklaaring over Mattheus
zig, naa 't fpyzigen, j-f^m?, gelyk Johan¬
nes ook fpreekt, vi: 16.) van het volk heeft weg begeeven op eenen Berg; dan leert de zaak zelve, dat in de eerfte plaats het begin van den avond, en in de andere deszelf s einde en de aanbreekende duiftemis des nachts verftaan moet worden. Ook volgt te gelyk hier uit, dat de zo wonderbaar gefpyzigde Menfchen niet vertrokken, maar dien nagt op hunne legerftede gebleeven zyn: het welk Johannes vi: 22. ook duidelyk genoeg te kennen geelt.
vers 19. Debrooden brak, en den Leerlingen gaf. Hieruit zien wy, dat Christus aan de twaalf Leerlingen niet de brooden heeft gegeeven, gelyk er in de overzetting van Luther ftaat, maar de ftukken der van hem gebroke brooden. Waar uit wy afneemen, waar in het wonderwerk van Christus beftaan heeft. Het brood naamlyk vermeerderde in zyne hand, zo dat hy van elk brood verre over de duizend ftukken konde afbreeken. Daar by zo gaf hy aan de uitgedeelde ftukken eene zo groote voedende kragt, dat twaalf korven, zo veele naamlyk, als er Apoftelen waren, met de overgebleevene ftukken gevuld wierden.
vers 22. Zyne twaalf Leerlingen moeften fcheep gaan. Uit het verhaal van Johannes vi: 1 j. blykt, dat Jesus zyne Leerlingen eer, dan 't Volk, van zig gelaaten heeft. Dewyl nu Johannes mede bericht, dat het Volk, wegens deze bovennatuurlyke fpyziging, hem voor den Mesfias heeft gehouden , en, om dat het geloofde, dat de Mesfias 't joodfche Ryk weder opregten zoude, hem tot hun Koning wilde maaken, en als zodanig uitroepen; zo is 't befluit, 't welk Grotius en D. Lange daar uit opmaaken, ten eenenmaale gegrond; naamlyk, dat de Heere zyne twaalf Leerlingen vooruit weggezonden heeft, om voortekoomen dat zy niet, daar zy ook nog op een waereldfch Ryk hunnes Heeren hoopten , des Volks voorneemen voor een loflyk befluit hielden, en "t Hofianna den Zoon Davids mede uitriepen.
vers 28. Heere, zyt gy 't, zo beveel my, tot u te komen.
Zyt



Euangelium. Hoofdft. XIV: 19—35> XV: 5. 139
Zyf gy het, dat is, indien het waar is, dat gy't zyt. Petrus fpreekt, als of hy er aan twyfelde; en nogthans twyfelde hy niet, vermits hy hem zynen Heer noemt. Hy kreeg meer rede van te twyfelen , toen hy in de Zee begon te zinken. En nogtans twyfelde hy niet, maar riep: Heere, help my! Des fpreekt hy uit ontroering: indien gy 't zyt, en wil zo veel zeggen, als: zoo gy het zyt, gelyk ik dan weet, dat gy het zyt. Weshalven w"y hen onze toeftemming niet kunnen geeven, die in de nova Miscellan. Lipf. T. II. pag. 386. feqq. beweeren, dat Petrus werklyk heeft getwyfeld, of het de Heere ware. Hy twy felde er even zo min aan, als hy er vervolgens aan twyfelde , Joh. xxi: 7. toen hy in de zee iprong, om den Heere, dien de andere Leerlingen voor een vreemd Man aanzagen, te gemoet te gaan. Wy merken nog alleen het driftige geitel van Petrus aan, het welk zig voort daar na, gelyk dit de aart van het natuurlyk vuur is , door eenc;n fterken wind liet verflauwen. Het natuurlyk vuur is vlugtigl, maar het genade-vuur des geloofs blyft geftadig branden, en word altyd helderen Wegens dit natuurlyk vuur, doch't welk vervolgens, door de uitftorting des H. Geefts, gedempt wierdt, noemt Chrysostomus, in veele plaatzen, welke Suicerus in zynen Thefaurus Ecclef. T. 2. pag. 709. aanhaalt, Petrus S-ttpir, een driftig hoofd, een overhaaftigen en vermetelen Man: zo als Fesselius adverf. facr. lib. 2. cap. 22. dit woord uitvoerig verklaart.
vers 35. De lieden. Dus heeft Luther hetGriekfch U goed overgezet. Van Homerus , Odyff. 18. p. 136. word God genoemd «\?{»,ts O-ium, het welk Minucius Felix cap. 19. 1. dus overzet: Pater divum atque bominum.
HOOFDSTUK XV.
vers 5. Bat geen is Gode reeds gevoyd. Ik verwonder my dat verfcheidene Geleerden, by deze plaats, zo veel moeite gedaan, en nogtans niet dan gedwongene uitleggingen voorgebragt hebben. Zien wy den Text flegts
wel



*4° Verklaaring over Mattheus
wel in ; dan is alles duidelyk. Het fubjeclum is: .* 1% 6>s a$tx&ï<,; en het praedicatum <W«», naamlyk Uh Des Luther het in zyne overzetting, in het jaar 1540, wel overzette: bet is Gode gegeeven, waarvan ik u zoubelpen. Ook hadt hy daar, de woorden van Marcus vu: n. dus uitgebragt: Corban, dat is, het is Gode gegeeven, 't welk u van my te nutte komen moeft. Nu ftaat nog alleen aan te merken, dat het w hier overtollig is, en in de overzetting moet uitgelaaten worden. Zulk een overtollig w vinden wy mede Luc. ik 15. 21. en 28. vin: 1. ix: 15. xi 11: 25. en xiv: 1. Waarom ik het, met een volkomen recht, dus overgezet heb: wie tot zyn Vader of tot zyn Moeder zegt: dat geen is Gode reeds ge. wyd, waar mede ik u anders konde helpen, die zal nalaaten, zyn Vader en zyne Moeder te eer en; dat is, die is nu niet meer aan het vierde gebod gehouden, 't welk de Ouderen beveelt te eeren, en hen in hunne behoeftigheid goed te doen. Deze geheele verklaaring heeft Grotius alreeds gegeeven; en ik verwonder my daarom zo veel te meer, dat men met zo veel moeite zogt, het geen men alreeds gevonden had. Op dezelfde wyze heeft Grotius ook de gelykluidendq plaats, Marc. vu: n. teffens wel verklaard. Wat het woord, eeren, aangaat; de Uitleggers zyn het eens, dat het hier wezenlyke weldaaden betekent: en in dezen zin word het ook gevonden, r Timoth. v: 3. en 17.
vers 11. Wat ten monde ingaat. Dat is, alles, wat gy eet. Hier by onderftelt Christus, dat ze niets eeten, dan wat de Wet des Heeren vergunde te eeten. Van zulke fpyze, zegt hy, zondereen voorafgaand handwasfehen, te eeten, is geene zonde. Zie vers 20. CtEricus dwaalt, wanneer hy meent, dat de Heere vanfpy. zen fpreekt, die in de Wet verboden waren. In welke dwaaling hy by vers 13, voortgaat.
vers 13. Alle planten. Dat is , alle leeringen en geboden, dewelke by de van God gegeeve Godsdienft-leeringen en geboden, door Menfchen gevoegd worden, zyn kwaade leeringen, die afgefchaft moeten worden.
vers 22. Van den Duivel deerlyk geplaagd, 't Getuigenis



Euangelium. Hoofdjl. XV: n 39. en XVI: 3, 141
genis dezer Vrouwe bewyft niet, dat de Duivel zyne magt aan dit Meisje te werk gefteld heeft. Mattheus noemt het, vers 28. flegts eene krankheid.
vers 23. Laat ze tog van u. Dat is: willig tog haare bede in, ten einde zy weggaa; zy zal niet eer ophouden met roepen.
vers 24. Ik ben enkel en alleen tot de verloorene Scbaapen. De Heere betuigt hier mede geenszins, dac het zyn Vader zoude tegenftaan, wanneer hy deze Heidin hielp. Immers hy heeft haar geholpen. Hy doelt flegts op een Joodfch vooroordeel, waar mede zyne Leerlingen ook nog bezet waren. Des hy met deze woorden zo veel zeggen wil, als: hoe kunt gy begeeren, dat ik deze Heidin verhooren zal, daar gy immers gelooft, dat de Mesfias alleen een Heiland der Jooden, en niet mede der Heidenen is? Olearius heeft, in zyne zonderlinge drie aanmerkingen over deze plaats, bladz.427. enz. dit niet begreepen.
vers 27. 't Is waar, Heere. Zo heeft ook Grotius en Pricaeus dit »*/ verftaan. Elsner heeft uit oude Grieken dergelyke plaatzen bygebragt. Dus is het geen woordje van verzoek, gelyk Casaubojsus enHAMMOND van gedagten waren.
vers 28. Van dat zelfd uur af. Dat is, toen ze tehuis kwam, hoorde zy, dat haare Dochter, in het zelfd uur geneezen was. Zie Luc. v 11: 10.
vers 39, Hier op liet by bet Volk van zig, en tradt in't febip. Clericus vermoedt niet zonder grond, dat de Heere dit Volk daarom zo fchielyk verlaaten heeft, teneinde 't niet op dezelfde wyze te werk mogte gaan, als de voorheen gefpysde vyf duizend Menfchen. Zie onze aanmerking over boofdfl. xiv: 22.
HOOFDSTUK XVI.
vers 3. Gy Huichelaars, de gedaanten des Hemels. Ramhelius wil, in zyne aanmerkingen over het N. T. uit Herodotus, het vvpord, aV«xf<rasi, hier volftrekt overgezet



142
Verklaaring over Mattheus
gezet hebben, gy Waarzeggers. Doch hy haalt alleenlyk eene enkele plaats van Lucianus aan, alwaar een uitlegger van Droomen vntxfir^ ini,m gencemd wordt. Maar eene plaats, alwaar ixexprit zonder byvoegzel een Waarzegger is, heeft hy niet gevonden. Weshalven zyn gevoelen op lolfe gronden fteunt; en wy blyven ook hier, met zeer veel recht, by de betekenis dezes woords, die er Christus in alle andere piaatzen aan hegt. Een ander Geleerde wil ook door de *«/mm t«» xxisa» niet de tekenen der tyden, maar de wonderwerken der tyden verftaan hebben, bouwende op zodanigen grond eene nieuwe verklaaring dezer plaatze. Dan, dezen kan ik mede myne toeftemming niet geeven, dewyl in dit wfdcbeduidings-tekenen al te duidelyk worden voorgefteld. De t*» xaigu» zyn die tekenen , waar uit men kan en moet afneemen, dat een van God beftemde, en door zyne Propheeten voorzeide tyd gekomen is. In dezen zin komt het woord, *«<fös voor, Üpenb. i: 3. en Rom. v: <5. Ook behoort hiertoe, het geen Paulus fchryft, Galat, iv: 4. toen de tyd vervuld was. Nu waren er alle tekenen, dat de tyd der verfchyninge van den Mesfias was gekomen. Deze tekenen ftelde de Heere ook aan de Leerlingen van Johannes voor, Matth. xi: 4. 5. Maar de Pharizeeuwen en Schriftgeleerden beweezen zig hier als blinde en onverftandige menfchen. Zy wiften, dat de tyd daar was, wanneer de Mesfias moeft komen. Zy zagen mede zulke wonderen, als de Mesfias doen moeft. En egter erkenden zy hem niet voor den Mesfias. Dewyl ze nu zulke zwakke tekenen van het Weder met een groot vertrouwen aannamen; en deze fterke bewyzen, dat Jesus de Mesfias was, verwierpen; kunnen wy daar uit opmaaken, dat hun ongeloof niet zo zeer in hun verltand, als wel in hun hart en wil, zyne zitplaats gehad heeft. Hun wil, die eenen waereldlyken Koning, dewelke zynen onderdaanen groote eer en ryke goederen zoude aanbrengen , tot een Mesfias begeerde, verblindde hun verltand, en maakte het onbruikbaar.
vers 4. Dan het wonderteken van den Propheet Jonas. Wanneer de Heere, vooraf, Hoofd, xu 39.40. van dit
woa-



Euangelium. Hoofdft. XVI: 4 13. 143
wonderteken fprak; verklaarde hy het van zyne opftanding. Maar, dewyl hy hier geene veiklaaringdaarby voegt, en, naa dat hy dit heeft gefproken, aanftonds misnoegt van hen weggaat; zogelooveik, dat deze woorden doelen op de voorzegging van Jona omtrent de groote Stad Ninive: er zyn flegts nog veertig dagen, danzalNinive vergaan; wel te verftaan, wanneer haare inwooners thans geene boete doen. Dewyl nu de Jooden zig nergens door lieten beweegen, om den Mesfias aan te neemen, en naar zyn voorfchrift te leeven, zo volgde, naa veer. tig jaaren, de ondergang van hunne Hoofdftad, en hun geheel Gemeenebeft.
vers 7. Wy hebben geen brood mede genomen. Zy meenden, om dat ze geen brood, van geloovige Vrouwen gebakken , by zig hadden, en Christus hen thans verboodt van Pharizeeuwfche en Sadduzeeuwfche bakkers brood te koopen, dat ze van honger zouden moeten fterven. Want zelis de gemeene lieden waren der Pharizeeuwfche oï Sadduceeuwfche Sexte toegedaan, gelyk by ons 't Gemeen Lutherscb, Gereformeerd of Roomsch is. Dewyl nu de jooden geen Samaritaanscb brood aten, gelyk wy uit Joh. iv: 9. weeten, zo kwamen de Leerlingen tot de eenvouwige gedagten, dat het des Heeren wil ware, dat ze ook van de Pharizeeuwen en Sadduceeuwen geene fpys zouden aanneemen.
vers ix. Hoe verftaat gy dan niet. n«« j?»*i7tt; hoe kunt gy tog zo dom zyn, dat gy niet merkt, dat enz. Desmoet er naa «•*« geen vraagteken ftaan, gelyk onlangs een Geleerde oordeelde. In de overige woorden is, volgens het gevoelen van Grotius, een fterke ellipfis, en naa «r*-»» iph uitgelaaten Doch Grotius heeft niet
opgemerkt, dat i<Vo», wanneer er de infinitivus op volgt, niet betekent, ik heb gezegd, maar ik heb bevolen; (gelyk dit ook Marc. x: 49. en Luc. xix: 15. voortkomt,) en dat daarom het comma naa vrf' moet worden weggedaan. Nu vloejen de woorden duidelyk genoeg: ik heb u niet ten aanzien van't brood bevolen, dat gy u voor den Pbarizeeuwfchen zuurdeeg wagten zoudt. vers 13. Wie zeggen de lieden, dat des Menfchen Zoon is.
Lu-



144
Verklaaring over Mattheus
Luther heeft het woord pt, het welk in den Text ftaat, en dat hy van gedagten is door een misllag te zyn ingefloopen, uit zyne overzetting weggelaaten. Dathyer welaan gedaan heeft, is niet moejelyk om te bewyzen. Voor eerft ziet men wel dra, dat in plaats van j7»« ps xly^n Htm', het welk Marc. mm 27. en Luc. ix: 18. ftaat, hier by ons gezegd moet worden: rU xiyua-ty; e'<»*< ri> vtit r£ «,9-puirx. Want de gisfing van Beza en Clericus,
dat men moet leezen, visos ps btywru ét avS-gvx-oi ïïitti, rat
»<«» rS «»S-faV»; heeft zo weinig waarfchvnlykheid, dat de laaftgenoemde die naderhand zelf wecler verworpen hebbe. Dus heeft Mastricht het ook niet met de vereifchte nauwkeurigheid overwoogen, die het in zyn IV. Teft. even zo heeft laaten drukken. Ten anderen, is dit in de alleroudfte handfchrii'ten niet te vinden geweeft. De oude Latynfche Overzetter heeft het in zyn Exemplaar niet gehad; ook niet Hieronymus , gelyk hy in zyne aanmerking over deze plaats uitdrukkelyk betuigt. En daar is noch een zeer oud handfehrift in de Bibliotheek te Cambridge voorhanden, 't welk Beza eertyds gehad heeft, waar in dit ,«sook niet gevonden wordt. Des het niet vremd is, dat Luthers gevoelen aanhangers heeft gevonden , onder welken ik flegts Fabricius zal noemen, die in zyn Codex Apocry pbus N. T.pag. 402. dit voor zeer zeker houdt. Nogtans is dit geene zaak van zo veel belangs dat men er over moete twiften, met de geene die dit pi willen behouden. Het is nog onlangs, te Jena, van een geleerden Magifter verdedigd ; doch aan wien 't onbekend was , dat het in de oudftc handfehriften niet geftaan heeft.
vers 14. Zommigen zeggen. De Leerlingen beantwoordende ganfche vraag van Christus niet, en fpreeken dus geenszins van de geenen, die zyne Wonderwerken voor daaden des Duivels hielden, maar eeniglyk van dezulken, die een goed gevoelen van hem hadden. Wcarom hem zommigen van dezen, voor den Propheet Jeremias aanzagen, is tot dus verre onbeantwoord gebleeven. Want het geen Grotius meldt, dat de valfcne Jose-
l'HUS,



Euangelium Hoofdft. XVI: 14—-i 8. 145
phus , welke zig voor een Zoon van Gorion uitgaf, betuigden, dat de Jooden opdewederkomftvan Jeremias noopten, is eene fout van het geheugen: hoewel deze getuige evenwel ook onwettig zoude zyn. Ik kwam eens tot de gedagten, dat het zommigen waarfchynlyker is voorgekomen, dat Jesus de Propheet Jeremias, dan dat hy Elias was; om dat Elias met woorden en werken een vuurig Propheet geweeft zy, Jeremias daarentegen zagtmoedige zedepredikatien gedaan heeft. Maar, toen ik eindelyk 2 Maccaeb. xv: 14. 15. vond, datde Jooden Jeremias voorden beltendigen voorbidder voor het joodfche volk, en voor de ftad Jerufalem hielden, en meenden dat hy eens aanONiAsen juDAverfcheenenis; heb ik beginnen te denken dat eenige Jooden. om deze rede, beflooten hebben, dat Jesus de Propheet Jeremias zyn konde,
vers 17. Myn Vader beeft het u geopenbaard. Christus verftaat hier door geene onmiddélyke openbaanng, dergelyke Petrus (Handel, x:) kreeg, toen hy ookon» der de Heidenen gaan moeft, en hen het Euangelium prediken. Petrus hadt uit Christus Leeringen, Joh. vi: 68, 69. en wonderwerken, erkend, dat hy de Mesfias was: en het vleefchlyk gevoelen, waar mede hy was ingenomen, als of de Mesfias een waereldfch Koning zoude zyn, en zyne onderdaanen naar de waereld gelukkig maaken, hadt hem van Christus niet weder kunnen aftrekken. Dit was eene gaave van Godt, die het geloof van Petrus verfterkt hadt. Op deze wyze hadt hem Godt geopenbaard, en hem de volkome overtuiging gegeeven, dat Jesus de Mesfias ware.
vers 18. Gy zyt Petrus, enz. Wie met dezen Steenrots bedoelt worde is hier de hoofdvraag. In den eerften opflag fchynt Petrus gemeend te zvn. Des men ligt de volgende omfchryving maakt: " gy zyt Pe" trus, dans, een rots; en dezen naam heb ik uzelf ge" geeven. Weet nu, dat gy de rots zyn zult, waarop " ik myne Gemeente wil bouwen. En dit gebouw zal zo " vaft en fterk worden , dat geene vyandlyke magt het zal " kunnen om verre haaien of bederven. Tot dit einde zal ikuookdcfleutelendesHemelryks^eeven,enz." De1 Deel. K 2e



346 Verklaaring over Mattheus
ze verklaaring fchynt ook daardoor te worden beveiligd, dat Paulus, Ephez. ik 20. fchryft, dat de Chriftenen op den grond der Apoftelen en Propheeten gebouwd zyn. Dan, wanneermen deze verklaaring met meer aandagt nagaat; vindt men zig weldra gedrongen, om ze voor onecht te houden. Zelfs verliezen de aangehaalde woorden van Paulus de toegefchreeve kragt, wanneer hy voortvaart met te zeggen, dat Christus écHoekfteen is van dit gebouw. Hy noemt dus Christus den grond Heen, en kan derhalve , door den grond der Apoftelen, niets anders verftaan, dan hunne van Christus ontvange Leer. Daaenboven dewyl alle Apoftelen dezen leergrond moeiten leggen ; zo konde immers de Heere van Petrus niet alleen zeggen, dat hy op hem zyne Kerk wilde bouwen: want Paulus heeft (1 Corinth. xv: 10.) Petrus in 't Apoftolisch werk nog overtroffen. Ook verzwakt deze verklaaring daar door dewyl de Heere, voort daarop, (vers 19.) Petrus tot zynen huisknecht benoemde. Hoe kan een huisknecht de rots genoemd worden , op welke 't huis gebouwd zal worden? Het huis is reeds gebouwd, wanneer de Eigenaar een huisknecht aanneemen , cn daarin voeren wil. Zo kan ook de huisknecht, zonder nadeel des huizes fterven, en zyn Heer kan een anderen aanneemen. Met een woord; Petrus kan , onmogelyk de rotfteen zyn, op welken de Chriften-Kerk gebouwd is, en geen ander kan de grondfteen dezes gebouwsgenoemd worden, dan alleen Christus, gelyk Paulus leert 1 Corinth. iii: 11. Waarom een Ongenoemde, die jn de Berlynfche Bibliotheque Germanique, T. 32. pag. 26. feqq. groote moeite gedaan heeft, om deze verklaaring te beweeren,zyne naarftigheid tevergeefs befteed heeft. Hy verraadt de zwakkeid van zyn gevoelen, zelf door veele zeer gedrongeverklaaringen .-waar onder ook deze is, dat hv met Clericus gelooft, dat de Heere hier niet aan zyne Kerk, maar aan Pftrüs , de zekerheid tegen de helfche aanvallen beloofd heeft. Hy hadt zig van Petrus zelven iPetriii: 16. moeten laaten onderregten, dat niet Petrus, maar Christus, dehoekfteen der Kerke is.
Dewyl 't nu zeker is, dat de Heere op zig. en niet op een'mensch, gevolglyk ook niet op Petrus, zyne
Ge.



Euangelium. Hoofdjl. XVI: i8*
14?
Gemeente gebouwd heeft, zo hebben veelen, door dezen rotjteen, de van Petrus gedaane belydenis, dat Jesus de Mesfias was, verftaan. Gerhard haalt, in zyne confesjio cakholica, lib. i. part. 2. cap. 2. pag. 106. feqq. en Dupin in zyn werk de antiqua Ecclefice difciplina, pag30.;. feqq. veele Godgeleerden der middeneeuwen aan, en onder deze zelfs Pauzen en Conciliën, die 't zo uitleiden. Doch, daar dit zeer hard klinkt, eniets gedrongens lchyntte bevatten, hoewel deze vcrklaaringvanhet oogmerk des Heeren niet afwykt; zo ismen, eindelyk, tot den regten zin van sHceren reden gekomen, dewyl men waarnam, dat de Heere, hier, evenzo wel, als hy Joh. iv. 19. en vi: 50. gedaan heeft, van zig zelven fpreekt, en met de hand op zig wyft. In de eerlte plaatze zeide hy, van zig zelven fpreekende: breekt dezen Tempel af: in drie dagen zal ik bern weder opbouwen. En in de andere, naa dat hy gezegd hadt: dit is bet brood, 't welk van den Hemel is gekomen, vaart hy aanftonds voort; ik ben bet levendig brood, bet geen van den Hemel gekomen is; wyzende hier mede aan, wat hy te vooren door dit brood verftaan hebbe.
Nu is de zin van Christus woorden volkomen duidelyk ; zy moeten op de volgende wyze omfchreeven worden. "Gy hebt den naam van Petrus van my ge" kreegen; dit is een rotsfteen, en gy hebt uook,"door " uw antwoord, als een regten Petrus beweezen, de" wyi gy my , daar door, uwe ftandvaftigheid in het " geloof te kennen hebt gegeeven. Maar ziet, hier " (by wees met den vinger op zig zelven,) is de regte " fteenrots en hoekfteen, op welken ik my eene Ge" meente wil bouwen, die ik ten allen tyden zal bewaa" ren, en tegen alle vyandlyke aanvallen dermaate be-« " fchermen, dat, al wilden "zig zelfs alle Duivelen in " de hel vereenigen , en ze tragten te vernietigen, zy '' nogtans niets zullen uitregten, maar alle hunne vyan*' dige poogingen vrugtloos uitvallen. "
Dat ik het door maar heb overgezet, Waar door de zamenhang duidelyker gemaakt wordt, moet aan niemand vremd voorkoomen. In deze betekenis komt, in diC zelfde boofdfiuk» vers 4 het w voor: bel boos gejlacbt, K 2 ftaaS



I4&
Verklaaring over Mattheus
ftaat er, legeerteen wonderteken; maar (>&i) er zal hun
feen gegeeven voorden. Ook heeft Schoetgen in zyne erae reeds geoordeeld, dat in onze plaats het >w door maar moet overgezet worden. Nopens den naam van Petrus heb ik ook nog iets aan te merken. De Heere naamlyk hadt dezen Simon, zo als te vooren deszelfs naam was, den naam Petrus gegeeven, en daardoor, naar zyne alweetendheid, aangeweezen, dat hy in zyn aanftaandApoftelfchap, eenonbeweeglyken tot den dood toe ftandvaitig belyder en verkondiger des Euangeliums zyn zoude. Dewyl hy nu thans, door zyne belydenis, de ftandvaftigheid zyns geloofs in Jesus , als den Mesfias en Gods Zoon, te kennen gegeeven hadt; gelyk hy dit ook Joh. vi: 68.69. deedt; zo fpreekt hem de Heere dus aan: gy zyt thans niet alleen in naam, maar met de daad, een regte Petrus, en hebt een hart, onbeweeglyk als eene fteenrots. Doch by des Heeren lyden werdt deze rots zo zagt, als Was. Petrus, zegge ik, maakte zig, door de verlocheningzyns Heeren, dezen naam geheel onwaardig. Waarom de Heere, toen hy naa zyne opftanding met hem fprak, hem in de driemaal herhaalde
aanfpraak, Joh. xxi: 15 17. niet Petrus maar Simon
noemde. Petrus naamlyk moeft zig hierby te binnen brengen, dat hy, in 't huis des Hoogenpriefters, geen Petrus geweeft was. Ten befluite moet ik hier nog byvoegen , dat het voorgedraagen gevoelen, dat naamlyk Christus door dezefteenrots zig zelven verftaat, en 3w«&«fpreekt, door zyne klaarheid, de goedkeurig der befte fchrift-uitleggeren heeft weggedraagen; naamlyk, van D. Lyser, Calovius, Lange, Rüsz, Wolf, Schoetgen, en andere meer. Ook heeft nog onlangs M. Chrysander, in zyn fchrander werk, derepraefentatione pronunciationis ac geftus, tanquam fuhftdio exegetico, pag. 68—69. deze verklaaring zeer fraai opgehelderd.
vers 18. De Helfche Poort. Dit is, oorfpronglyk, een Heidenfche fpreekwyze, die by Homerus, EüRiPiDEsen anderen gevonden wordt. Ook ftaat zy in Laertius bi. JloriederPhilofoophen, lib. 8. cap. 34. en in SextusEmpyricus , lib. 3. Pyrrb. bypot. §. 231. FabRiciü6 heeft ze , op.



Euangelium. Hoofdft. XVI: 18, 19. 149
opgehelderd in luce Euangelii, cap. i. pag. 788. en in een byzonder gefchrifc, 1725. de Rector Freytag, en onlangs Altmann in het Mufeum Helvet. T. 1. pag. 515. feqq. (Jok verklaart WiTsius deze fpreekmamer, zeer 'bondig, in zyne Oecon. foed. lib. 3. cap. 13. §. 22. £5*23. Het geen ik thans zal bybrengen, houde ik voor de gegrondde verkiaaring. "aïk naamlyk was byde Grieken, het geen by deLatynen PLO rois, dat is, de God der Helle. Dit betuigt Jamblichius uitdrukkelyk in 't leven wmPYthagoras, cap. 123. Dezen fchreef men eene Koninglyke wooning toe, (die ook genoemd werdt,) welker ingang of Poort Majefteufch, dat is, hoog, breed, op 't pragtigfte verfierd, en te gelyk, op dat de Koning in zyne wooning veilig zyn mogt, wel bewaard cn verfterktwas. Virgilius noemt dc Poort van d:t helfch Paleis, lib. vf>: 552. porta ingens, folidoque adamante columnae, vis ut nulla virum, non ipfi exfeinder e ferro coelicolae valeant. Gemerkt nu Homerus die Poort, nooit wim noemt, maar altyd in het meervouwige getal , gelyk Casaubonus en Düportus , in hunne aanmerkingen over Tbeophrafti charatteres, en wel de eerfte, pag. 118 en de laatfte pag 295 en 438. van den Need bamfeben druk, hebben opgemerkt; zo zien wy, dat «J«i»,in het eenvouwige getal overgezet moet worden, door de Poort towPluto. Vermits nuznk eene ongemeen pragtige Poort een bewys was van een Koninglyk Hof, en een Konings Zetel, zo kwam het vervolgens in gebruik, dat men , in plaats van bet Koninglyk Hof, de Koninglyke Poort zeide. Gelyk wy dan weeten, dat dit thans nog in Turkye gebruiklyk is, dat naamlyk het Turkfch Keizerlyk Hóf de Ottomannifche Porte genoemd wordt. Zie Elsners vervolg der befebryvinge van de Griekfche Chriftenen in Turkye, bladz. 380.' Dewyl nu byons 'Chriftenen de Vorft der helfche geeften de Duivel genoemd wordt; zo verftaat Christus, door de helfche Poort, (want zo moet men het overzetten in het eenvouwige, en niet in het meervouwige getal, poorten der belle,) des Duivels magt en zyn geheel groot heir.
vers 19. En ik wil u Jleutelen des Hemelryks geeven, em.
K 3 In



ï 50 Verklaaring over Mattheus
In dc voorgaande aanmerking heb ik gezegd, dat de Heere, met deze woorden, Petrus tot zynen Huisknecht maakte, Ik wil u,zegt hy, tot het gebouw myner Kerke (want dat dc Griften Kerk door 'c Hemelryk of Gods Ryk verftaan werdc, is buiten tegen 1'praak,; de neutels geeven, waar mede gy naamlyk de magt zult hebben, om het Huis open cn toeteftuiten, in of met in te laaten. Hy zegt niet: ik geeve u thans, maar ik zal u geeven, naamlyk, wanneer iku, naa mvue 'Opftandmg, 't Apoftelfchap zal aanbevcelen. Joh.'xx: 22, 23. De magt om 't Kerke-huis open en toe te fluiten, kan niet anders betekenen, dan dat Petrus hen, die Christus Leer aannamen, voor Leden der Kerke en me. degenooten van Christus weldaaden in dit en 't andere leven verklaaren, hen daarentegen, die't Euangelium veragten, buiten het Huis van de Erfgenaamen der Zaligheid fluiten konde en zoude. Dit is dienvolgens reeds in de woorden opgeflootcn : ik veil u deJleutelen des Hemelryks geeven: gelyk ook Seldenus lib. 1. de fynedriis, cap, 9. pag. 189. erkent. Dewyl ru in dit Huis geene Honden, (Cpenb. xxii: ij,) en geene Onreinen worden ihgelaaten , maar zy alleen, die zig bekceren, en in 't Euangelium gelooven; zo zoude ook Petrus dc magt hebben, om zulken Zondaaren hunne zonden te vergeeven , en ze onder Gods Kinderen aan te neemen; maar den anderen, in Gods naam, de eeuwige verdoemenis aan te kondigen. Wat gy, zegt de Heere, op de aarde binden of ontbinden zult, dat zal ook in den Hemel gebonden, of ontbonden zyn. Wat hier binden en ontbinden betckenc, is niet bezwaarlyk te bevatten dewyl Christus,- toen hy, voor zyne'Hemelvaart, allen zynen tot dus verre geweeze Huisleerlingen te zamen het ampt, het welk hy, in onze plaats, Petrus beloofd hadt, overgeeft en toebetrouwt, Joh. xx: 22 , 23. deze woorden zelf verklaart, en in plaats van, wat gy ontbinden zult, zegt: wien gy de zonden zult vergeeven; even als ook in plaats , wat gy zult binden, de volgende woorden gebruikt: wien 'gy de zonden behouden , dat is, niet vergeeven zult. Maar eenigeOudheidskundigen hebben onze plaats, door hunne oïitydig te werkge-
ftelde



Euangelium Hoofdft. XVI: IQ. ij*
ftelde kundigheid, ten eenenmaale verduifterd. Want eeni«en hunner willen deze twee woorden uit den 1 almud, waar in binden betekent, ongeoorloofd verklaaren en •verbieden, en ontbinden,geoonoofd verklaaren en toelaaten; maar 'anderen uit de oude gefteldheid der fleutelen verklaaren • van welke oude Üeutel-mode Prooft Harenberg in zyne otia facra, pag. 210. feqq. een goed bericht geeft Nopens beide verklaaringen en derzeivcr aanhangers', geeft Wolf in zyne Curae Pbilol een volledig onderrigt. Dan, de eerfte vindt hier, deswegen, geene plaats, omdat deze woorden daar door anders verklaard worden, dan ze Christus zelf Joh xx: 23. verklaard heeft. Lightfoot, de eerfte voorftander van dit gevoelen, wordt ook hier door gedrongen, om ten eenenmaale te ontkennen, dat dit ccncgelykluidende plaats is: het welk hem zeker niet ten goede kan genomen worden: vooral, daar uit Matth. xvm: 18. duidelyk blykt, dat van de vergeeving en niet-vergeeving der zonden gefproken wordt. Om niet te zeggen, dat Lightfoot aan Christus woorden een geheel verkeerden zin hegte, als of dc Heere naamlyk Petrus daar door tot een Leeraar der Heidenen benoemd, en hem dc magt gegeeven, om de Mofaifcbe Wetten hen ten dccle op te leggen, en ze ten deele daar van te ontheffen. Waarom ik my zeer vcrwondere, dat D. Lange in deze verklaaring van Lightfoot genoegen heeft genomen. ,, ., ,
De andere verklaaring uit de oudheid kan even zo min worden aangenomen, om dat voor eerft uit Matth xviii: 18 duidelvk blvkt, dat noch het binden, noch het ontbinden op "de H'eutels betrekking heeft. Ten anderen kan de oude fteutelmode hier niet worden toegepaft. Want, hadt de Heere op dezelve gezien; dan zoude hy dus gefproken hebben: zo menigmaal, of wanneer gy de deur binden of ontbinden zult. En dat heeft ook Seb. Schmidt reeds aangemerkt in zyne 12de Disputatio, over deze plaats tegen Lightfoot , ftaande dezelve in zynen, m het [aar 1676. gedrukten fafticulusDisputationumTbeologicoPbilologicarum, §. 15- PaS- 7l8- .
Wy laaten daarom met reden de hier misbruikte oud-



152
Verklaaring over Mattheus
heden vaaren, leggende ten grondflage, dat by Matthxviii: 18. binden, duidelyk, betekendt, eene zonde voor niet-vergeeven en niei-kwytgelcholden, gevolglyk ook voor ftrarbaar verklaaren; ombinden, eene zonde voor vergeeven verklaaren, zo dat de Zondaar nu de verdiende ftraf niet te duchten heeft. Dit beveiligt nog duidelyker het woord van Christus, Joh xx: 23. Op deze wyze weeten wy overtuiglyk, wat binden en ontbinden zegge, al willen wy niet, welken oorfprong deze fpreekwyze hebbe. En hoe zoude bet binden der Zondaaren moejelyker zyn, om te verftaan, dan het *,*ti» ra, £«af,u,, Joh. xx: 23? Even nu als dit x,»ril,, wanneer het anders, in deze betekenis, in de fchriften der oude Grieken niet voorkomt, uit de tegenftelling, de zonden vergeeven, duidelyk wordt; zo wordt ook binden, door het tegenovcrgeftclde ontbinden, verftaanbaar. Waarom wy niet noodig hebben,- te zeggen , iemana ontbinden betekendt, hem van de banden der zonden los te maaken, cn iemand binden integendeel, de verbindtenis tot de verdierde ftraf verfterken: van welk gevoelen Olearius en Wolf zyn , die daarom het hier ftaande S, van perzoonen verklaaren. Dan, dit kan daarom niet worden aangenomen, omdat in plaats van S, Matth. xvi 11: 18. ftaat ?«,j waar uit blykt, dat niet van het binden en ontbinden der Zondaaren, maar der zonden gefproken vverde. En deze fpreekwyze moet toen gebruiklyk, en dus voor Petrus geenszins onverftaanbaar geweeft zvn, dewyl Christus dezelve anders niet gebruikt zou hebben. Dit heeft Seb. Schmidt in de voorafgemelde Disputat.% 14. ook beweezen, dat men naamlyk in plaats van, uwe zonde zal hier mede vergeeven zyn, in dotaal der Jooden zegt: folutum tibi efto: bet zal u zyn ontbonden: en in plaats van, uwe zonde zal u niet vergeeven, en de ftraf niet kvoytgefcbolden zyn: uwe zonde zal gebonden blyven; boe manet 'ligatum, 'En dit ftemt ook Seloenus toe lib. 1. de Synedriis, cap. 9. pag. 205.
Dit moet men er nog by voegen, dat ten zelfden tyde toen Christus aan Petrus, cn vervolgens ook de overige Apoftelen de magt gaf, om de zonden te vergeeven, hy hen teffens de kragt mededeelde, om de kranke
Ge-



Euangelium Hoofdft. XVI: 19, ao,' 155
Geloovigen van hunne krankheid te geneezen, en hen daar door als van de ftraf der zonden, wonderdaadig te ontheffen. Want hy ftelde de Apoftelen in zyne plaats: gelyk als de Vader my gezonden heeft, zeide hy, Joh. xx: 21. zo zende ik u ook. De Zaligmaaker nu nadt zy. ne vergeevinge der zonden met het wonder der gezond» maakinge beveiligd. Dienvolgens moeften 't ook de Apoltelen doen. Het zoude hen ook even zo ligt wezen, te zeggen: Jlaa op en wandel; als te zeggen: u zyn uwe zonden vergeeven. Matth. ix: 5. 6. Doch zy konden deze wonder-magt niet by alle vergeevingen der zonden oefenen, maar flegts by byzondere omflandigheden, by voorb. Handel, hi: 6. Doch deze magt heeft met het Apollelfchap opgehouden. Nogtans blyft den Leeraaren der Kerke de magt, om allen geloovige zondaaren hunne zonden te vergeeven, en ze te verzekeren, dac ook in den Hemel hunne zonden vergeeven zyn: even als den in zonde volhardende zondaaren hunne zonden te be. houden, en, hen Gods ongenade en de verdoemenis mee kragt aantekondigen.
vers 19. In den Hemel, Griekfch, ï» t«s iv,t»n7«. Ia plaatze daarvan ftaat in de aannaaiing dezer zelfde woorden, Matth xxviii: 18. ê» t&«?*.«. Dit is beter Griekfch, dan het eerde, 't welk naar de Hebreeuwfche wyze van fpreeken fmaakt. Doch het komt op't zelfde uit, wat de betekenis aangaat. Waarom Joh. d'Espagne, in zyne werken, bladz. 516. enz. vrugteloos werk doet, wanneer hy beweert, dat «» t«s iop&clf, in 't onze Vader, niet in den Hemel, maar in de Hemelen, overgezet moet worden.
vers 20. Daarop verboodt hy zynen Jongeren. Hier zo wel, als hoofd, xvii: 9. heeft Christus zynen twaalf jongeren verbooden, tot de Menfchen te zeggen, dat hy de Mesfias ware. Men behoort rede voor dit verbod te zoeken. Hier toe drong hem naamlyk deels de befchouwin# zyner Leerlingen, deels des in hemgeloovenden Volks, deels eindelyk der ongcloovige Jooden. Zyne twaalf Jongeren voedden nog het vooroordeel, dat hy een waereldfch Ryk opregten zoude; en zouden dus, K y wan-



*54 ' Verklaaring over Mattheus
wanneer zy hadden mogen verbreiden, dat hy de Mesfias was, den Menfchen teffens hoop op zyne waereldIvke magt en heerlykheid gegeeven hebben. Waarom de Heere hen, voort in het volgend vers, aanwees, dat hy 'geen waereldfch Koningryk zoude aanvaarden, maar van zvne vyanden gedood wórden. Het was daarom ook nier, gévoeglyk, dat des Heeren huis-leerlingen hem voor den Meslias uitriepen, om dathun getuigenis niet geloofwaardig was: dewyl zig ook een valfehe Mesfias, door zyne hms,senooten , voor den waaren Mesfias zoude kunnen laateri uitroepen. Wat aangaat het geloovig Volk; het was te duchten, dewyl het mede van het waereldfcüRykvan den Mesfias droomde, dat dit de wapenen opvatten, en een oproer tegen den Keizer verwekken moge: gelyk het dan reeds Joh. vi: 15. gereed was, om een begin daar van te maaken. Het was derhalven noodig, het Volk, het welk in hem geloofde, nog niet te zeggen , dat hy de Mesfias was. Het Volk moeft wel uit zyne wonderwerken by zig zelf befluiten, dat hy, buiten tvvyfel, dc beloofde Mesfias zyn moeft. Doch de twaalf Leerlingen moeften dit nog niet prediken, om dat het Volk deze Leer zoude gemisbruikt, en voor eene aanmoediging tot opftand genomen hebben. Om nu dit tevermyden, riep zelfs de Dooper Johannes niet eens uit: ziet, deze is de Mesfias; maar: dit is het Lam Gods, dat de zonden der waereld draagt. Eindelyk, om tot de ongeloovige Jooden te komen ; hadden de twaalf Jongeren Jesus voor den Mesfias, dat is, den Koning der Jooden uitgeroepen; hoe lterk zouden die hem by de Romeinfche Overheid aangeklaagd, en hoe ligt zouden zy deze bewoogen hebben, om Jesus laagen te leggen, en tè gelyk aan hen, die in hem geloofden, de grootfte wreedheid te pleegen!
Hieruit dan zienwy, hoe overeenkomftig het toen met des Heeren wysheid geweeft zy, zynen twaalf Jongeren dit te verbieden. Doch, dat hy de Mesfias was, mogten andere Menfchen wel erkennen, zo ze maar by deze erkentenis bleeven ftaan, en niet teffens toteenvleeschlyk voornccmen vervielen. Op deze wyze belette hy noch Andreas, noch Philippüs, noch NATHANAëL,
noch



Euangelium. Hoofdft. XVI: 20.
15S
ïjocIiMartha, (Joh. ï: 41. 46.50.011x1. 27.) hem voor den Mesiias te erkennen. Ja hy beleedt zelf aan de Vrouw van Samaria, (Joh iv: 26.) en de Jooden, Joh. x: 24. als mede voor den Hoogenprieftcr en voor Petrus , by zyn Lyden, dat hy de Mesfias, de Koning der Jooden was.
Daar nu den twaalf Leerlingen, om vooraf gemelde redenen , verboodt-n was, hem toen voor den Mesfias uit te roepen; zo leeraarden zy dit, naa zyne opftanding en Hemelvaart, wanneer alle hoop op een waereldfchRyk van den Mesfias verdwecnen' was, des te yveriger, en Petrus maakte, voort in zyne eerfte Prediking (Handel. iï: 36—38.) een begin hiervan.
Ik moet nog iets aanftootclyks opmerken, 't welk in dit em gevonden wordt. Dxir ftaat naamlyk, dat de Heere den twaalf Jongeren verbooden heeft, tot het Volk ■ te zeggen, dat by Jesus de Christus was. Het woord, Jesus, fchynt hier niet te voegen, en dus van eene vremde hand te zyn ingelaft. Het welk waarfchynlyk wordt, wanneer wy dit ons vers vergelyken met het 16de, alwaar Petrus erkende en beleed dat Jesus de Mesfias, de Chr i stus was. Naa dat de Heere nu deze belydenis gepreczen en beveiligd hadt; zo geboodt hy hem als mede den overigen Leerlingen, dat ze tot het Volk niet zouden zeggen, dat hy de Christus was. Wcshalven het vremd luidt, wanneer er ftaat, dat ze niemand zouden zeggen, dat hy Jesus de Christus was. Want dat hy Jesus was, konden zy immers niet verzwygen, dewyl dit elk bekend Was. Maar zy moeften nog niet zeggen, dat Jesus de Christus, of Mesfias was, gelyk er ftaat Joh. xx: 31. Voorts wordt het gelooflyk, dat het woord Jesus, van den rand in den Text zelf gevoegd is, om dat, gelyk Millius en Bengel, aantoonen, dit woord in de meefte handfehriften niet gevonden wordt. Grotius heeft het daarom zonder bedenking doorgeftrcept, dewyl (zegt hy,) het noch in de Syrifche overzetting, noch in de oudfte, zo wel Griekfche als Latynfche handfehriften gevonden wordt, en Origenes met Ambrosius het in hunnen Bybel niet gehad hebben. Het geen Calovius tegen Grotius heeft
in-



156
Verklaaring over Mattheus
ingebragt, heeft M. Heusinger in eene Disput, dequatuor locis N. T. corruptionis Juspecïts, in het jaar 1746, befcheidentlyk beantwoord. Doch het is billyk, eikeenen vryheid te laaten, om het woord Jesus, met Calovius en Glassius in den Text te behouden. Want het kleinfte getal, zelfs onder de Geleerden, is grondig in de oordeelkunde bedreeven , en zy neemen daarom genoegen in herzeggen: wat gefchreeven is, dat is gefchreeven.
•vers 2 r. En ten derden dage weder opgewekt moet worden. Nademaal hier en vervolgens, zo menigmaal,door Christus zynen Leeringen wierdt aangeweezen, dat hy ten derden dage weder opftaan zoude; zo moet het ons zeer vremd voorkoomen, dat zy dit niet hebben gelooft. Johannes verzekert ons , Kap. xx: 9.dat, toen de Heere in het graf lag, zyne Jongeren nog niet geloofden, dat hy weder opftaan zoude. Hoe is dit togmogclyk? Antwoord: het vooroordeel, dat de Heere een waereldfchRyk zoudeopregten, verblinddehen dermaa. te, dat ze zig verbeelden, de woorden van Christus moeiten niet in de gewoone betekenis worden opgevat, maar hadden eenen hen nog onbekenden zin. Daarom vroegen zy, Marc. ix: 10. onder elkander, wat tog het opftaan van Jesus van den dooden wilde zeggen, dat is, in welke betekenis de Heere't woord opftanding, wel mogt neemen. Zie mede Luc. xviii: 34.
vers 22. Dit zal u niet overkoomen. Petrus zegt niet, dat bet niet gefcbiede; maar het zal niet ge/cbieden. Hy wenfcht niet alleen dat het niet gefchieden moge, maar hy verftout zig, zelfs den Heere te verzekeren, dat hy niets heeft te vreezen. Hy hadt zyn zwaard reeds in het hoofd, en hield voor gewis, dat, zo dra zig Jesus ten Koning liet uitroepen , de groote menigte zyner aanhangeren de wapenen zoude opvatten, en de overwinning op alle zyne vyanden behaalen. Dit gevoelen behieldt hy tot de gevangenneeming des Heeren toe, trekkende daarom zyn zwaard. Ja, zyne Medeleerlingen waren van dezelfde gedagten,zeggende, ten zelfden tyde, tot Jesus : Heere, zullen wy met bet zwaard toeftaan ? Luc. xxn: 49. Dit was de uitwerking van *t
valt-



Euangelium Hoofd. XVI: 21—23.
157
vaftgeftcld gevoelen nopens het waereldlyk Ryk van den Mesfias. Dit maakte Petrus zo blind, dathy, hetgeen de Heere vers 21. gezegd hadt, niet als eene voorzeg, ging aanmerkte, maar meende, dat de Heere flegts duchtte, dat het hem zo kwalyk gaan mogt. Ja, o verbaazende ftoutheid! hy neemt hem by de hand, en leidde hem een weinig ter zyde, en beftraf te zyne bevreesdheid. Wel, wel, Heere, zegthy, zo bevreesd moet gy niet zyn. Heb goeden moed. Wat gy ducht, zal niet gefchieden. Wy, uwe Leerlingen willen met hen, die reeds in u gelooven, dapper vechten.
De fpreekwyze, "nt»f «■•<, komt met de (Neder)duitfche, wees welgemoed, overeen; gelyk men zien kan uit Genes. xlui: 23. alwaar in het Griekich ftaat: 'Ixtuf ipi', ft>! ^'fiür^t, weeft welgemoed, en vree ft niet. Ook leeze men, 't geen Elsner by dit vers heeft aangemerkt.
vers 23. Gaa agtermy, gy Satan. Eene zo groote ftoutheid van Petrus moeft, terecht, met een yverig antwoord betaald, en hy daar door tot erkentenis van zyn onverftand gebragt worden. Satan betekent een vyandig gezind Menfch, 2Sam.xix: 22. en Psalm, lxxi: 13. in den Hebreeuwfchen Text. De voorflag van Petrus, dat Christus voor zyne vyanden niet moeft vret zen, maar zig op den byftand van zyne menigvuldige aanhangeren verlaaten, was met Gods Raad regelregt ftrydig, als volgens welken Christus lyden en fterven, maar geen waereldfch Ryk oprechten moeft. Het volgende , t-K*>$«\i, pa tï, kan gevoeglyk vertaalt wori den, door: ik kan u voor myne oogen niet zien. Want betekent het geen nadeelig is, en daarom verfoeid wordt. Ook merken wy dit hier by nog aan , dat Petrus hier, wegens zyné begeerte na waereldlyke heerfchappy, een Antichrist (een Satan van Christus) genoemd wordt. Zodanig heeft het ook Flacius begreepen, en er een goed gebruik van gemaakt, in de inleiding van zynen catalogus teflium veritatis, om te toonen, in welke ftukken zig de Roomfche Pauzen, naar waarheid, opvolgers van Petrus kunnen noemen.
vers



ij8 Verklaaring over Mattheus
vers li. Eenen iegelyken vergeldennaar zyne werken. Nadien de Heere van geen waereldfch Ryk iets weetea wilde, en Petrus, die er op hoopte, zó fterk aantaftezo hadden de Leerlingen kunoen denken, dat he' niet raadzaam was, by hem te blyven , dewyl mca geer. geluk van hem te wagten had. Waarom hy hen onderregt, dat ze wel, in dit leven, meer kruis, dan vreugde zouden hebben, maar in het toekomende leven het volkomenfte geluk, en wel in alle eeuwigheid, genie, ten; daar zy in tegendeel, die niet in hem geloofden, hun oordeel van ftraf ontvangen, en tot de eeuwige verdoemenis zouden veroordeeld worden.
vers 28. In zyn Ryk komen. Deze woorden règt fee verftaan, zou niet moejelyk geweeft zyn, en ook onder de Uitleggers geenen twift gebaart, hebben, zoo zig hier geene drie doolwegen hadden opgedaan; waar van de één door dezen, de andere door die mgeftagen is. Zommige naamlyk oordeelden, dat de Heere in beide verzen (vers 27 en 28.) van eenerlei komftgefprooken heeft. Anderen hebben deze woorden als volkomengelykluidendemetdegeene.dieMARc. ix: 1. en Lucas ix: 27. voorkomen, aangezien. De derde party, waar by ik my in myne Sylloge, 7.i. pag. 114. zelf had gevoegd, vereenigde deze woorden metde volgende gefchiedenis, naam cl vk de ver. heerlyking van Chr 1 stus op eenen Berg. Dit laatfte gevoelen kan, gelyk Calovius en Lange reeds hebben aangemerkt, niet beftaan, om dat de Heere duidelyk van eenen tyd fpreekt, die nog veele jaaren af is, "en die nogtans van eenigen zyner toenmaalige hoorderen zoude beleeft worden. Het eerfte gevoelen, waar voor Zeltner is, moet men verwerpen, om dat de Heere, in andere plaatzen, door zyne heerlyke toekemft met de Engelen, 't laatfte oordeei aanwyft, en in orze plaats, zonder eene geweldige verdraajingeder woorden, niets anders kan verftaan worden. Hoe ongegrond het tweede gevoelen zy, zalmen wel dra zien, wanneer men het geen ik thans bedoel voorteftellen, naauwkeurig nagaat. Christus naamlyk hadt, vers 2j. duidelyk getoond, dathy, by het einde der waereld, in de grootfte
heer-



Euangelium. Hoofjl. XVI: *7 , 28. 159
heerlykheid zal komen, en de vroomen en onvroomen, een iegelyk naar zyne werken, beloonen. Dewyl nu 't oordeel over 't ongeloovig Joodfche Volk voorafgaan moeit het welk de Heere ook wel, merngm ,al en als een voorbeeld van het laatfte oordeel over de waereld heeft voorgefteld; voegt hy ex, vers 28. by, dat het nog wel eenigen , doch niet zeer langen tyd af was, en dat die van eenigen der geenen, tot welken hy toen fprak, nog zou beleeft worden. Dat onder de Apoftelen, Johannes dit oordeel zou beleeven, heeft Christus'nog voor zyne Hemelvaart bekend gemaakt, Joh. xxi: 22. Even nu als hier dit oordeel over het Joodfche Volk, de komft des Heeren genoemc wordt; zo zegt hy ook in onze plaats, dat hy, nog by het leven vaa eenige toenmalige toehoorderen, zoude komen, niet wel zigtbaarlyk, maar egter werklyk, en zyn rechtvaardigen toorn over het halflarrig Volk zo uitgieten, dat men het als eene ftraf, door 't ongeloof verdiend, aanneemen en erkennen zoude. Ik zal komen, zegt hy, in myn Ryk, dat is, in den ftaat myner verhooginge, naa de afgelegde Knechts-gedaante, naa dat my de Vader, (Philipp. ii: 7—11). tot Heer en Koning der geheele waereld zal gemaakt hebben. Alsdan, zegthy, naamlyk in mynen Koninglyken ftaat, zal ik komen, en door de verwoeflmg van Jerufalem, en de vernietiging van het geheele Joodfche Gemeenebeft, hunne hardnekkige en ontembaare verwerping van den Mesfias gerechtelyk ftraffen. Doch hadt de Heere , even als hy ook elders den ondergang van 't Joodfch Gemeenebeft, met deopregting van zyn geeftlyk Ryk onder de Heidenen vereenigt, er by gevoegd, dat op de verwoefting van Jerufalem volgen zal, de volkomen ingang der Heidenen in zyn geeftlyk Ryk, en deszelfs heerlyke beveftiging onder alle Volken. Dit byvoegzel, door Mattheus uitgelaaten, maaken ons Marcus en Lucas bekend ; haaiende de eerfte, hoofd, ix: 1. de woorden des Heeren dus aan: onder hen, die hier ftaan, zullen zommigen den tyd heieeven, waar in het Ryk Gods, met' eene kragtige werking, zal gekomen xyn: en de ander hoofd, ix: 27. dus: zommigen van de geenen, die hier ftaan, zullen niet



l6o Verklaaring over Mattheus
fterven, voor dat zy bet Ryk Gods zullen gezien hebben. Zo Vult dan Mattheus aan, het geen Marcus en Lucas uitlieten:en daarentegen vullen Marcus en Lucas aan, het geen Mattheus niet mede opgetekend hadt. Het is bekend en teffens loflyk, dat zy, die hun werk maaken, van de ovcreenftemming der Euangeliften aan te wyzen, zulke aanvullingen naauwkeurig pleegen aan tctoonen. Des wy hier uit zien, dat de aangehaalde plaatzen van Marcus en Lucas , geenszins gclykluidende'zyn met onze plaats van Mattheus.
HOOFDSTUK XViL
• «en 1—9. Deze zeer opmerkelvke gefchiedenis heb ik, in het jaar 1732, in eene verhandeling opgehelderd, welke vervolgens by myne Sylloge gevoegd is, 'J'. 1. pag. 8f5. feqq. Gemerkt de oplettende Leezers hier by deze gefchiedenifie verfcheide vraagèn kunnen doen; zo zal ik ze in orde voordraagen, cn beantwoorden.
I. Hoe kan Lucas (ix: 28.) zeggen, dat er, naa de voorafaangehaalde reden des Heeren, omtrent agt &a>gen verloopen geweeft zyn ; daar Mattheus hier, en Marcus (ix: 2). fchryverï, dat dit zes dagen daarna gebeurd is ? Het woord omtrent, kan deze zwaarigheid wel oplosfen; doch ter meerdere ophelderinge diene het volgende. Lucas rekent den dag, op welken Christus de voorige reden gedaan heeft, en den dag der verfchyninge van MosEs en Elias mede ; en er komen dus met de zes tusfehendagen , welke Mattheus ca Marcus melden, agt dagen, of omtrent agt daeen uit. Waarby noch komt, dat het, gelyk Josephus in de Joodfche Hiftorie, yde boek, 11de hoofd, betuigt, by de looden gebruiklyk was, den tyd van den eenen tot den anderen Sabbath agt dagen te noemen: welke gewoonte wy ("Neder duitfehen ook hebben, in zoo verre wv van den eenen Zondag, Maandag en zo verder, tot'den anderen agt dagen tellen. Men leeze mede Crotiüs en Eeza over deze plaats.
II. Is deze gefchiedenis 's nachts, of by dag gebeurd'? *— - Chrysostomus meent, dat zy by dag gefchied is.
Ueza



Euangelium. Hoofdft. XVII: i——9- i6t
Bëza daarentegen beweert, met recht, het tegendeel. Want, voor eer ft, was de gewoonte van Christus , zig by nacht op eenen berg te begeeven, en daar te bidden. Dat hy nu , ook ditmaal, op den berg gebeden heeft, getuigt Lucas uitdrukkelyk. Voorts getuigt Lucas, dat de jongeren , geduurende den tyd , dat de Heere een weinig van hen gefcheiden was, (Matth. xvti: 7.) en badt , in flaap gevallen waren : gelyk dit ook in den nacht, waarin hv wierdt verraaden, gebeurde. Ten de den fchryft ook Lucas , dat de Heere, den volgenden dag, dat is, naa dat het weder dag geworden was, van dezen berg is afgeklommen.
UI Op welken Berg is dit gebeurd? 't Gemeen gevoelen van vroegere en laatere tyden is, dat het de berg Thabor geweeft zy. Doch Reland brengt tegen dit gevoelen waarfchynlyke bewyzen by Lami en Hasaeus noemen een anderen Berg, bp welken zy gelooven , dat dit gebeurd is. Dit maaken zy mede waarfchynlyk. Doch ik zal mv daarover niet bekommeren, dewyl het onderzoek hier van weinig nut kan doen. Veelligt hebben de heilige Euangcliften deze omftandigheid verzweegen, ten einde het bvgeloof geen voet te geeven, om dezen Berg tot een onderwerp van afgoderye tc gebruiken.
IV. Waarom heelt Christus jw(/f deze drie Jongeren, Petrus, Jacobus en Johannes, met zig op dezen berg genomen ? —— Ik vind meer, dan één verkeerd antwoord op deze vraag by de Uitleggers. Het regte is dit. Vermits de Heere flegts zo veele getuigen van deze wonderbaare gefchiedenis wilde hebben, als er, volgens Deutern. xix: 15. rioddig waren; zo nam hy drie medetelken hy allereerft tot zyne Jongeren verkoren hadt. . Op deze wyze konden de andere Leerlingen zig over deze keuze nöch verwonderen , noch daar over klaagen.Dat nu deze drie eerder, dan alle overigen, door den Heere, tot zvne Jongeren zyn aangenomen ,■ heb ik in de gemelde verhandeling ten vollen beweezen. Des wy mede dc rede weetcn, waarom juift deze drie Jongeren boven alle anderen , Luc. vm; 51. en Matth. XXVH37. wierden verkoozeh. . ,
V. Hoe hebben dan die drie Leerlingen geweeien, dat ï DeeU L de



162 Verklaaring over Mattheus
dc twee blinkende Mannen, die by Christus ftonden, en met hem ïpraken, Moses en Elias waren ? —Antwoord :zy moeten 't uit de gefprekken van Christus en deze twee Mannen vernomen hebben. Want geene andere wyze, om zulks te weeten, is geloofwaardig. Des zig zo wel Moses, als Elias , om zo te fpreeken, zelf heeft verraaden, en de eedtc zulke woorden gefproken, waar uit de Leerlingen merkten, dat Moses fprak: en de laatfte in zyne reden genoegzaam aanwees, dat hy Elias was. Zo zal ook de Heere beide met onderfcheid hebben aangefproken.
- VI. Wat heeft Moses tog voor een lighaam gehad, daar men in de Schriftuur niet leeft, dat hy, gelyk Elias, met lighaam en ziel in den Hemel gekomen is?
Wy leezen dit wel, in de Schriftuur, met geene
uitdrukkelyke woorden: doch wy vinden in dezelve zulk een verhaal van Moses dood, waar uit wy met zekerheid kunnen befluiten, dat God dezen zynen knecht, naa zyn dood, voort weder opgewekt, en deszclfs ziel en lighaam teffens tot zig in den Hemel genomen heeft. Wy leezen naamlyk Deuter. xxxiv: 5, 6. dat Moses, naa dat hy geftorven was, van geen Menfch begraaven is, en dat ook niemand bekend wierdt, hoe en waarhy was begraaven. Verftrekt dit niet tot een bewys, dat zyn dood boven andere Menfchen iets byzonders gehad heeft, en dat hy niet lang in het graf gebleeven, ge-volglyk weder opgewekt, en in den Hemel opgenomen Is? Dit bewys gaat ontegenzeglyk met eenige duifterheid verzelt, doch het behaagde Gods wysheid niet, dit duidelyker te openbaaren, en zulks wel om gewigtige redenen, die D. Reuszmann in zyne Disput, inaugur. de Mofe refuscitato die hy te Gottingen, 174.7 verdedigt heeft, bybrengt: alwaar hy ook het byzonder gevoelen voorftelt, dat God, Moses ten zelfden tyde, wanneer Exias in den Hemel is gekomen,opgewekt heeft. Ditmoet ik alleen nog melden, dat het de meefte Godgeleerden inditftukeens zyn, dat Moses met lighaam en ziel in den •Hemel geweeft "is; hoewel zy wegens den tyd, wanneer hy opgewekt zy, verfchillen. Zie myne Disputat. %. 7.
VII.



Euangelium. Hoofdjï. XVII: i—«9*, 163
VII. Hoe zyn deze twee Propheeten bekleed geweeft ? Men kan zeggen, zy waren ongekleed, cn hunne groote glans heeft hen zo goed, als een kleed, bedekt. Doch kan men mede gelooven, datzy, even als de Engelen, die den Menfchen verfcheenen, met eene zamengeperfte lugt, gelvk een bekieedzel, omvangen waren.
VIII. Wat tog is dc rede, waarom God juijt deze twee Propheeten, tot zynen Zoon van den Hemel na beneeden gezonden hebbe? Ik laat de gedagten van anderen hier over, waar mede ik niet overeenltemme, aan haare plaats; en geloove, dat, even als de Zoon de eerften zyner Leerlingen toen by zig hadt, zo ook de Vader, onder zyne Propheeten, de opperfte cn voornaamfte, die Moses en Elias waren, tot dezen dienft gebruikt heeft: als welke ook, daarom, beft hier toe gefchikt waren, dewyl zy hun lighaam reeds in den Hemel had^ den, en dus 't geloof in de verryzenis der dooden en in een eeuwig leven beft konden verfterken.
IX. Wat wordt dan Luc. ix. voor een uitgang gemeend, van welken toen Moses en Elias fpraken ?
De meeften verftaan er Christus dood door; even als ook Petrus, 2 Petri i: 15. zyn eigen dood ê'|«&» noemt, Hammond en Clericus bcweeren , dat de vyandelykd uittogt van Christus tegen de halftarrig ongeloovige Jooden en de verwoefting van Jerufalem bedoelt wordt. Doch deze gedagten heeft niet alleen G. Olearius , maar ook Wolf wederlegd. Ook kan ik aan het eerfte gevoelen myn zegel niet hegten, maar gelooye, jdat, het geen Johannes, hoofd, sul: 1.- (uzd»*™** tu *-'tu« rist* v-gis tcv *-<*TÉe« noemt, by Lucas genoemd wordt xi xpiri , zvn uitgang uit de waereld, cn in" gang in de Hemelfche Heerlykheid. Deze twee van den Hemel gezondene Propheeten , naamlyk, moeiten hem verkondigen, dat de tyd zynes lydens naderde; maar dat hy hier op van de waereld weggenomen, en op den Throon gezet zoude worden, op welken hy (PhIlipp.
%i> 9 11.) als een Koning en Regeerder des Hemels
en der Aarde zyn zoude. Op deze wyze wordt Moses tweede boek Exodus genoefnt,om dat daar in de uitgang der Ifraëliten uit Egypten na de gelukkige wooningert L a ia



164 Verklaaring over Mattheus
in Kanaan befchrcevcn wordt. Wanneer er Lucas byvoegt, dat deze uitgang uit de waereld te Jerufalem zoude gefchieden ; dan wordt, gelyk Luc. xm: ï. de naby deze ftad gelege, en tot dezelve behoorende plaats mede ingeflooten. Zoals dan Lucas, Handel. 1:12. getuigt, dat Christus naby Jerufalem ten Hemel gevaren is.
X. Waarom wilde dan Petrus drie hitten gemaakt hebben , de middenfte, (dus legge ik zyne gedagten uit,) voor den Mesfias, ter regte hand voor Moses, enter linke voor Elias: Lucas en Marcus fchryven, dat hy wegens ontroering niet bedacht , wat hy fprak. Nu komt het my waarfchyn3yk voor, dat, in deze ontroering, zyn vooroordeel nopens het waeredlyk Ryk van den Mesfias, hem dezen voorflag ingeboezemt heefr. Hy geloofde met de Jooden, dat Elias, kort voor het Ryk van den Mesfias, zoude komen. Dewyl nu Elias gekomen was, en Moses medegebragthadt, zo twyfelde hyniet, of dc Heere zoude nu zyne waereldlyke regeering aanvaarden; en daarom betaamde het, naar zyn oordeel op dezen fraayen Berg een klein begin vóór de Koninglyke refidentie te maaken.
XI. Hebbende drie Leerlingen Moses en Elias waarlyk, dan alleen in eene verrukking gezien? —Vermits het Christus zelf, Matth. xvi i: 9.een "f*"a noemt; zo hebben zommigen gedagt, dat hier geene werklyke gefchiedenis, maar een geziedt, dergelyke Johannes in zyne Openbaaringen gehad heeft ,befchreevcn wordt. D. Balth. Bekeer (om van geen anderen te fpreeken,) omhelft dit gevoelen greetig in 't tweede'boek zvner Betoverde Waereld, hoojd. 21. §. ï. Doch men dient te Ietten, dat het woord «V/«* twee betekeniften heeft, en in de eene plaats iets te kennen geeft, dat men in eene verrukking zag, en in eene andere iets, het welk men met zyne oogen, werklyk, gezien heeft. Beide betekeniften vind men Handel, x. en wel de eerfte, vers 17 en 19- en de andere, vers 3. Dat nu dit
op den Berg geene verrukking, maar eene werkelyke verfchyning geweeft is, betuigt Petrus ten duidelykfte,
wan-



Euangelium. Hoofdft. XVII: i—9- ^5
wanneer hy 2Petri i: 16. zig een noemt:, dat
is, iemand, die 't met zyne lichaamlykc oogen heeft gezien. En in de gefchiedenis zelve ftaat, Matth. xvi i: 8. toen zy hunne oogen ophieven, zagen zy niemand, dan Jesus alleen. Met dezelfde oogen waar mede zy Jesus thans zagen; met dezelfde oogen hadden zy tevooren Moses en Eli as gezien.
XII. Toen Petrus nog fprak, ovetfebaduwde hen eens wolk. Zo fchryven alle drie Euangeliften. Wie zyn zy dan, die door de wolk wierden overlchadliwd? Zyn het Christus , Moses en Elias ? Zyn het de drie Leerlingen? Of zyn zy 't al te zamen? Het tweede gevoelen verdedigt Erasmus en Olearius : het derde Clericus. Doch dat deze beide gevoelens ongegrond zyn , maar het eerfte, gelyk ook D. Zelt.ser erkent, het waare en echte zy, leert de Text met alle mogclyke duidclvkheid. Immers ftaat er: toen Petrus nog fprak, (hy nu fprak van Christus, Moses, en Elias, ) toen overfchaduwde ben eene wolk, naamlyk de drie Perzoonen , van dcwelkeri hy fprak. Bedoelde men de Leerlingen, dan moeft er imiriers onfeilbaar ftaan: eene wolk overschaduwde de Leerlingen Ja Lucas (ix: 34.) voegt erby, dat de Jongeren verfchrikten, toen geenen door de wolk bedekt, en aan hunne oogen onttrokken ■wierden. Des hier het zelfde gebeurd is, wat by de Hemelvaart van Christus voorviel, als welke toen ook met eene wolk omvangen, en daar door aan dc oogen zyner Jongeren ontrukt werdt, Hand. i: 9.
XIII. Welk is Gods oogmerk geweeft, dat Hy de twee grootfte Propheeten, met eenen Hemelfchcn glans, van den Hemel op Aarde gezonden, en te gelyk zynen Zoon met zulken heerlyken luifter veriierd heeft; en waarom
hebben dit deszelfs drie Leerlingen moeten zien?
Onder de Uitleggers zyn er zommigen, die zeer verkeerde redenen fyybrengen, waarom God dit gedaan heeft. Deze heb ik in myne Disput. §. 14. wcderlegt. Ik geef aan de Godgeleerden die aldaar §. 10. zyn aangehaald myne goedkeuring: deze zyn van gedagten, dat dit een voorlooper, en teffens eene verzekering van 't eeuwig zalig Leeven heeft moeten wezen. Zeker is het, dat
L 3 door



155 Verklaaring over Mattheus
door de (tem van God, dit is myn lieve Zoen, teffens het geloof der Leerlingen in JÉsus wierdt verfterkt. Doch deze (tem hadden zy reeds tweemaalen gehoord, (Matth. ui: 17, Joh. xii: 28.) en door Pirus was (Matth. xvi: 16,) de yverige belydenis gedaan, dat zy hem voor Gods Zoon en den Mesfias erkenden. Des dit de hoofdoorzaak dezer gefchiedenifTe niet k3n geweeft zyn. De hoofdoorzaak geeft ons de verfchyning van Moses en Elias te kennen, welke de drie Jongeren zouden overtuigen, dat de dood geen einde maakt van het leven der Geloovigen; maar dat dezelve ten zynen tvde, weder levendig gemaakt zullen worden, in den Hemel, in alle eeuwigheid, volmaakt vernoegd leeven, en zo hetrlyke lighaamen , als Moses en Klias had, den, hebben. De verzekering dezer waarheid was hun noodig, gemerkt de Menfch tot een Godzalig Leven, door niets zo fterk aangezet kan worden , dan door de zekerheid van die geloof, en om dat het den Menfch on?emecn zwaar valt, de opftandinge der dooden en een ar.der leven te gelooven. Immers weeten wy, dat dit zelfs eene talr-ke fecte onder de Jooden ontkende. En onder de Heidenen dreeven de Geleerdftcn met 'deze Leer van den Chriftelyken Godsdienft, den fpot; gelyk wy hier van een voorbeeld leezen, Handel, xvii: 18, Van zulke fpotternyen der Heidenfche Geleerden, maaken mede gewag Theophilus en Lactant.us, de eerfte lib. 1. ad Auiolycum, §. 18. en de laatfte lib. 7. cap. 22. n. 10. Dewyl zy nu, die uit de Sadduceeuwfche fecte, en uit het Heidendom tot den Chriftelyken Godsdienft overgingen , door dit vooroordeel menigmaal wierden beftreeden; zo was deze verfchyning van Moses en Elias eenkragtig middel, om 't ongeloof ten eenenmaale te verbannen. Want nu hoorden zy,dat drie Jongeren, met hunne oogen , Moses en Elias in eenen Hemelfchen glans gezien hadden, als mede Christus in die geftalte, welke hy thans (Philipp. iii: 21.) in den Hemel heeft. Deze Leerlingen waren, als Apoftelen, die 't heiligft leven leidden , en hunne Godlyke zending met dc grootfte wonderwerken (laafden onverwerpelyke getui£en. Waarom ze ook dit getuigenis niet eerder
mog-



Euangelium. Hoofdft. XVII: i 9- iö7
moeten geeven, voor dat ze, naa de uitftortinge deaH Ceelles , de geloofwaardigfte getuigen waren gewórcten, aan wier uitfpraak 't niet mogelyk is, dat een Chriften twvfele. Ook konde men niet zeggen, dat de-
lo fterk, dat er een Chriften even zo min aan kan twy. fen als aan de waarheid van het algemeen gevoelen , Stw emaal twee vier is Dit geloof^werdt vervol, gens verder beveiligd, eerft door de o^jding vedet dooden te lerufalem, voort na de dood van Christus, en naderhand door Christus eige verryzenis , cn daainn if de tegenwoordigheid van vyf honderd getuigen g?vo gde Henielvaart. Kom dan dood wanneer
Sv fleets wilt. Een Chriften is voor u niet bevreciJ, Sm dafhy m zekerheid weet, dat zy, die in dcnHeerefterven zalig zyn, dat is, in alle eeuwigheid de volVnmenfte gelukftaat zullen genieten.
X?V Waarom heeft Christus dezen drie LeerlmjrerTbevolen , dit niemand te zeggen, tot naa zyne opSdiS* — Eene van deze redenen heb ik vooraf reeds bvKcbrfgt. Als dan naamlyk werden deze Jongeren S volf oVnen geloofwaardige f buigen. Een andere re-
was deze: De Zaligmaker kwam daar dooi alle gevolgen voor, die uit dit getuigenis hadden kunnen ontftaan, en welke ik boven reeds, toen ik by Matth. ^uao een foortgelyk verbod van Christus overwoog,
hTeTgeEmoet men dit nog opmerken, dat, daar in de H Schrift niet dan van "deze eenige komft van wee inwooneren des Hemels wordt gewag gemaakt et derhalve eeene andere dergelyke ooit is gebeurd, tnooüweïd g vShtzelen of zWs wel y^edagegwaarheden moeten zyn, wanneer wy m Roomfche Le vensbefchryvingen der Heiligen leezen, ^c/en Apos STrf eMPrétect, of Maria, of een ander Mm of



168 Verklaaring over Mattheus
Vrouw, om zyne heiligheid beroemd, uit den Hemel tot hen gekomen is. Sulpicius Severus behoort daarom ook onder de grootfte en groffte Fabel-fchryvers, nademaal hy, in het leven van den H. Martinus, zulke verfchyningen in een ^groote meenigte verhaalt.
vers ii. Alles voeder te regt brengen. Zo moet het woord üvcKa-mrr^it worden overgezet: het welk de Uitleggers niet hebben waargenomen, 't Is naamlyk in de H. Schrift niet vremd, dat van iemand die iets doen wil, of trage te doen, gezegd wordt, dat hy bet doet: en Glassius heeft, Canone 8. de verbo, pag. 766 feqq. dit met veele voorbeelden beweezen, waar onder inzonderheid de gelykluidcnde plaats is aan te merken, RoM. 11:4 Gods goedertierenheid leidt u tot boete, dat is, tragt u te leiden. Dat nu dit de regte zin van het woord èw&mwfa, is, blykt uit het volgende, wanneer er Christus by voegt, dat de tweede Elias, naamlyk Johannes de Dooper, zyn oogmerk niet bereikt heeft: ja, dat hy ook, de Mesfias, vrugteloos zoude tragten de Jooden te bekeeren, en dat hy van hen niet alleen de grootfte befchimping, maar zelfs den dood zou moeten lyden. Wat Propheet Malachias, toen hy dit voorzeide, er nog by voegt, iv: 5. gaat de Heere voor ditmaal voorby, dat daar op naamlyk de groote enverfebrikkelyke dag des Heeren komen zal, te weeten Gods wraak over dit halftarrig ongeloof, door de veiwocfting van de ftad Jerufalem , en de vernietiging yan het ganfche Uemeenebeft der Jooden.
_ vers 16, 17. Maar zy konden hem niet gezond maaken. Uit dit en t 19de vers blvkt duidelyk , gelyk ook G Clearius toeftemt, dat denegen van den Heere terug gelaaten Jongeren, op 's Vaders bede, den Duivel bevolen hebben uit te vaaren, maar de Duivel hen niet gehoorzaamd heeft. Zy beftonden dit ongetwyfcld daarom, om dat ze reeds te vooren Duivelen hadden uitgedreeven. Matth. x: 8. Luc. ix: 10. en x: 17. Maar, dewyl zy thans geen byzonder bevel hier toe van Christus hadden, zo mengde zig met hun geloof zulke eene fterke twyfeling, dat de Heere dit zo zwak
ge-



Euangilium. Hoofdft. XVII: n—17. 169
geloof, vers 20. een ongeloof kon noemen. Zy regten dus niets uit en kwamen er met fchande van. Deze fchande trof hen niet alleen , maar ook hunnen Meefter By deze ongelukkige daad der Jongeren waren, gelyk Marcus ix: 14. bericht, Schriftgeleerden tegenwoordig , welke met hen den fpot dreeven, en ongetwyfeld ook hunnen Heere befchimpten. Vermits nu de Leerlingen hier toe aanleiding hadden gegeeven, zo fprak Christus hen met grooten toorn aan, hen noemende ongeloovige en verkeerde Menfchen. Deze aanfpraak kwam Grotius zo hard voor, dat hy niet kon gelooven, dat Christus met deze woorden, zyne Leerlingen betekendt hadt, en daarom beweerde, dat hy den Vader des elendigen Zoons en het daarby ftaande Volk dus hadt aan» gefproken. Men moet zig verwonderen, dat niet alleen Calovius door zyn ftilzwygen, maar ook G. Olearius, Zeltner, Lange en Wolf, hunne toeftemming aan Grotius hebben gegeeven; ja, dat reeds voor hen E, rasmus en Lyser tot deze gedagten zyn gekomen: daar het, gelyk met anderen Glassius, pag. 2034. erkent, zeer duidelyk is , dat Christus zyne aanfpraak tot de Leerlingen heeft gerigt. Hoe kan ik, zegt hy, nog langer by u blyven, en u bymy behouden als myne Jongeren ? Gy waart waardig dat ik u verftiet. Door het beweeren van de gemelde Uitleggers als of het niet gelooflyk is, dat Christus zyne Leerlingen zo hard hebbe aangefp roken, geven zy te kennen, dat zyde zwaarte der zonde van de Leerlingen, en de regtvaardigheid van Jesus toorn niet regt hebben begreepen. De Leerlingen hadden immers , door hun ongeloof, hunnen Meefter in veragting gebragt, en den Schriftgeleerden gelegenheid tot fpotting gegeeven. Deze konden nu met een grooten fchyn lafteren, dat Jesus de kunft van wonderen te doen, zynen Leerlingen niet regt geleerd heeft, en dat hy ook zelf menigmaal met zyne bevelen aan de Duivelen niets uitregte, Was nu dit ongeloof der Jongeren niet zeer ftrafwaardig?De Leerlingen hadden, op eenen anderen tyd, zo grof niet gezondigd, toen hen Jesus, Marcus mm 17, 18 dus aanfprak: neemt gy nog nieis ter harte ? bebt gy dan nog een onaanL j doen-



170 " Verklaaring over Mattheus
doenlyk harte in u? daar gy oogen hebt, wilt gy dan niet zien? en, daar gy ooren hebt, wilt gy dan niet hooren? En hebt gy dan geen geheugen meer ? — Wanneer Grotius de woorden van Christus : hoe lang zal ik nog by u zyn ? hoe lang zal ik nog geduld met u hebben ? op deze wyze uitlegt: " God zal met het ongehoorzaam Jood" fche Volk niet langer geduld hebben, maar het verftoo" ten, en den Heidenen het Euangelium laaren predi" ken:" bemerkt men duidelyk tot welk een ongegronde verklaaring hy genoodzaakt wierdt, door het aanneemen van 't gevoelen, dat Chr i stus hier zyne Leerlingen niet aanfpreekt. Doch het is dienllig, dat ik hier den oorfprong der dwaaling van Grotius en andere geleerde Mannen aanwyze. Daar ftaat naamlyk Marc. ix: 59. Jesus antwoorde hem (den Vader des Zoons,) en fprak. Doch dit betekent niet anders, dan : op deze reden des Vaders zeide Jesus. Immers wordt er niet gezegd, gelyk in dit zelfde hoofdjluk, vers 5 en 12. cn x: 5. 20. 24." 51. Jesus antwoorde, m fprak tot hem. Des men uit de byzondere uitdrukking van Marcus had moeten opmaaken, dat Jesus wel op des Vaders reden antwoordde , maar zyne woorden niet tot hem rigte. En hoe konde hy tog tot dien Vader zeggen : 0 gy ongeloovig en ver. keerd gejlacbt! Blykt het niet uit deze woorden , dat hy veelen, en gevolglyk of zyne Leerlingen, of 't Volk aanfprak? Vermits nu de daarop volgende woorden, zeer duidelyk op de Leerlingen paften; zo blyven wy by den zo zigtbaar klaaren zin. Weshalven ook nog onlangs, in 't tweede deel der Hamburgfche gemengde Bibliotheek, bladz. 435. enz. (HoogdJ) de Heer Muzelius zeer duidelyk beweezen heeft, dat, even als ook de Caneellier Pfaff beweert, Christus deze woorden die zynen toorn te kennen gaven, tot zyne Leerlingen gefprooken heeft. Doch ter zclver tyd hadt Muzelius niet moeten beweeren, dat deze aanfpraak ook het toen vergaderd Volk, en de daar onder gevonden wordende Schriftgeleerden gold; want hier toe had hy geen gegronde reden. Franzius begreep het beter, in zyn Oraculum xxxix. tpag. 418. dat naamlyk de Zaligmaker deze reden alleen tot zyne Jongeren gerigt heeft.
'vers



Euangelium. Hoofdft. XVII: 20.
171
vers 20. Indien gy een geloof hadt, enz. In deze reden des Heeren vinden wy twee fpreekwoorden. Het eerfte, zo klein als een Moftaard-koorn,was byde Jooden veelvuldig in gebruik:, zo als Vorstius in zyn boek «ca» fpreekwoorden des N. Teft. hoofd. 2. bewyft. Het andere , eene Berg van zyne plaats na elders te verzetten, komt mede beneden, hoofd.xxi: 21. en 1 Corinth xi 11:2. voor Een dergelyk fpreekwoord, waarin een Boom, in plaats van een Berg gefteld wordt, vinden wy Luc. xvn: 6. Lightfoot heldert dit fpreekwoord op uit de Rabbynfche Schriften, in zyne Horae Hebraicae, over Matth. xx 1: 21. Het valt geenszins bezwaarlyk, om de waare zin dezer woorden van Christus te ontdekken. Hywil zo veel zeggen, als: gy zult de grootfte wonderwerken kunnen doen. Weshalven het eene onnozele vraag is, wanneer een fpotter zegt: waar en wanneer heeft dan een Apoftel eenen Berg na elders verzet ? Legt wel een verftandig Man, het geen, naar de Oofterfche wyze, in hoogdravende fpreekwoorden gezegd wordt, lettcrlykuit? Waarom ook de Chriftenen van vroegere tyden in het geheel niet nodig hadden, zodanige Hiftorien te verdedigen, dat van eenige Leeraaren werklyk Bergen verzet waren. Calovius haalt by onze plaats eenigen van zulke Fabelfchryvers aan. Maar hebben niet de Apoftelen nog grootere wonderen gedaan, dan de verzetting van een Berg is? Is het niet veel wonderbaarer, dat ze den dooden 't leven weder gaven? blykt daar niet uit, dat, zelfs Bergen te verzetten, voor hen geen wonder geweeft zoude zyn , indien zv er gelegenheid toe hadden gekreegen? Maar ten dien tyde begeerde niemand van hen eenen Berg te verzetten, dewyl de zin van dit Joodfche fpreekwoord allen bekend was.
Ook dient men hier te letten, dat Christus met deeze woorden niet alle Chriftenen aanfpreekt, maar eeniglyk zyne tot het Apoftelfchap beftemdc Leerlingen, die hunne Godlyke Zending door wonderwerken moeften ftaaven. Dezen hadden de kragt om wonderen te doen, ontvangen, en deze kragt konden zy, gelyk de Heere hier betuigt, ten allen tyde te werk ftéllen,zoo ze maar het geloof



17* Verklaaring over Mattheus
behielden, dat God dit of dat wonderwerk doen zoude. Deze kragt Gods was groot: maar hun geloof, dat God door hen zou werken, behoefde flegts klein te zyn , indien er maar geen twyfeling mede verzeldt ging. Christus wyft hier door teffens aan, dat het by hunne wonderwerken minft op dit hun geloof, maar voornaamlyk op Gods magt en wil aankome. Gemerkt nu deze belofte des Heeren zig niet verder als tot de Apoftels uitftrekte; zo was het eene vermetelheid, toen in laatere tyden, eenige vroome Zielen deze verzekering op zig wilden toepasfen, en onderneemen om wonderwerken te doen: by voorbeeld, Georg Frese van Hamburg en Johannes Thamsen van Hufum, welker wonderwerken door den ligtgelocvigen Godfr. Arnold in het derde deel zyner Kerk-bijlorie, boofd. 24. §. 18 en 19. en deel 4. beeï. 3. cap. 18. pag. 144. als gebeurde daaden werden befchreeven. Doch dat dit valfche verhaalen , en dat Frese en Thamsen even zo min, als de ten zelfden tyde rond zwervende Capucyner, Marcus de Avtano, waare Wonderdoeners geweeft zyn, is genoegzaam gebleeken.
■ vers 21. Dan doorbidden en vaflen alleen. Wolf en zommige anderen zyn van gedagten, dat Christus hier van eene zekere zoort en klalfe van Duivelen fpreekt. Doch er ftaat immers niet: deze aart of klaffe van Duivelen. Maar:_ deze aart, of dit geflacbt: waar door dus de Duivelen in 't algemeen worden aangeweczen. Ook heeft Joh. Alberti in Muf. Brem. T. 1. pag. to?. door het ophelderen van andere gelykluidende Griekfche plaatzen , deze verklaaring wederlegt.
By de woorden van Christus tot zyne Leerlingen, dat ze met bidden en vaflen de Duivelen moeften uitdrvven, moet men indagtig zyn, dat het in de Joodfche Kerk eene op haar zelve Ioflyke gewoonte was, dat, wanneer mèn ernftig en yverig wilde bidden, men zig met vaften daar toe bereidde. Dit gebruik bleef nog aanhouden in de Apoftofifche Kerk, gelyk bekend is uit de Hand. der Apoft. Des de Heere zynen Leerlingen beveelt, wanneer ze een wonder voorhadden te doen, geloo-
vig



Euangelium. Hoofd. XVII: 21—27. 173
vig en y verig te bidden; als wanneer hun gebed zekerlyk zoude verhoord worden. Christus is hun zelf met zyn voorbeeld voorgegaan. Marc. vu: 34. ix: 29. Matth. xiv: 19- en Joh. %u 41.
Vérs 24. De ontvangers van den Cyns-penning. Dat Pe ■ trus errinnerd wierdt, om met Christus den Cynspenning te betaalen, had tot oorzaak, om dat Petrus in deze ftad een huis hadt, gelyk wy uit Matth vi i i: 5. en 14. weeten, en Christus ook aldaar zyne wooning hieldt, Matth. ix: 1. en iv; 13. De Ontvangers Tpraken daarom den armen fchatmeeiter Judas niet aan, die het geld ter noodige uitgaaven in bewaaring hadt, maar Petrus, dien zv ook vroegen, of niet ook de Heere , die wel geen eigen huis, maar egter een huisvefting te Capernaum hadt, dit geld betaalen wilde.
vers 25. Die niet tot 't Koninglyk Huis leboor en. Zo heb ik 't woord «»órp<o< moeten overzetten, hetwelk Lange ook reeds gedaan heeft. Op dezelfde wyze noemt Tacitus, in 't leven van zyn Schoonvader, cap. 43. de geenen die niet tot deszelfs Familie behoorden, extraneos.
vers 26. Dan zyn immers de Kinderen vry. Te weeten de Koninglyke Kinderen. Dewyl nu Christus de Zoon was van den Koning aller Koningen, zo hadt hy om deze reden kunnen weigeren, den afgevorderden Cvns te geeven. Salmasius is van gedagten, dat Christus met dit zeggen gedoeld heeft, dat hy een nakomeling was van Koning David. Dan, vermits Davids Familie niet meer op den Throon zat, maar reeds voor lang onder de Onderdaanen vermengd was; zo kunnen wy deeze verklaaring niet voor voldoende aannemen.
vers 27. En den eerften Vifcb. Dewyl Petrus een Viffcher was, zo verkoos Jesus thans dit wonderwerkEr zyn twee zoorten van wonderwerken; naamlyk, -wonderwerken van Almagt, en wonderwerken van Alweetenbeid. Beide kunnen van God alleen gedaan worden , als die alleen Almagtig en Alweetende is. Heeft nu Jesus geweeten, dat by geval een Stater in den mond van dezen Vifch gekomen was; daff heeft hy in dit geval



Ï74
Verklaaring over Mattheus
val een wonderwerk van Alweetenbeid gedaan: dergelyk ecn wonderwerk ook Matth. xxi: 2. voorkomt. Maar heeft de Zaligmaker dezen Stater in den mond van dezen Vifch gefchapen, als dan is 'c een wonderwerk van Ah magt. 't Eerfte nu is gelooflyker, om dat tot 't ander wonderwerk geen Vifch behoefde.
HOOFDSTUK XV1IL
vers l. Wie is wel de grootfte in bet Hemelryk ? Dat is, wie van ons, uwe twaalf Jongeren? Dus fchryft Lucas duidelyk, ix: 46. Zy waaren nog van gedagten, dat Jesus de Mesfias, een waereldfch Koningryk opregten zoude , en elk hunner wilde gaarne de opperfte Ryksbediende worden. Doch zy heten aan Christus de vrye keuze, verzoekende hem nu om eene bekendmaaking, wien hy van hun tot de hoogfte plaats had uitverkooren. Elk bewees daar door zynen hoogmoed, gemerkt een ieder van hunwenfchie,dat de keuze op hem mogt vallen. Met het waereldfch Ryk van den Mesfias kf Hemelryk te noemen, dat is Gods Ryk, toonenzy, dat ze zo wel de woorden van Johannes den Dooper-Vals die van Christus, het Hemelryk is naby, veri<eerd opgevat, en gelooft hebben, dat daar door beteekend wierdt, dat 't waerelds Ryk van den Mesfias thans voor de deur ftond. Aan deze hoogmoedige geeften ftelt de Heere een Kind voor ter navolginge. Kmders zyn te vreden wanneer zy van voedzel en dekze! voorzien worden, zich in 't geheel niet bekommerende om fchatten, noch eerampten te verkrygen. Het is op dezelfde wyze dat Chriftenen moeten gezind zyn.
vers 5. Wie zulk een Kind aanneemt, of tot zig neemt, In Christus, of op Christus naam een Kind tot zig neemen, kan niets anders betekenen, dan het door een goed onderwys tot een Chriften maaken,.zowel in Leer als Leven. Wie dit doet, dien wil het Christus even zo vergelden, als of hy hem zelven als een gaft hadt ontvangen. Overweegt dit, gy Leermeefters der Kinderen, cn houdt uwe bediening niet zelve gering, maaier.



■Euangelium. Hoofd. XVIII: i—6. 175
erkent, dat het een zeer gewigtig, zeer waardig, en, Gode welbehaaglykamptis, verblydende u, dat God u hier toe heeft geroepen.
6. Maar, wie één van deze Kleinen, enz. Zodanige Vaders, welke kwamen om Jesus aan te hooren, bragten, gelyk wy ook uit andere plaatzen weeten, hunne eenigzins volwasfe Kinderen mede, niet flegts om's Heeren reden mede aan te hooren, maar ook om zyne wonderwerken te zien. Deze Kinderen tot nog toe vry van alle Joodfche vooroordeelen, moeften hem noodwendig voor een goed Leeraar erkennen , en uit zyne wonderwerken befluiten, dat hy geen valfch Propheet, maar van God gezonden was. Deszy, gelykCHRisTUshieruitdrukkelyk legt, in hem geloofden. Doch Kinderen kunnen ligt weder op eenen doolweg gebragt, en verleidt worden. Wie nu dit doet, en een zo welgezind Kind verleidt (met dit woord kan rxa^ii&i hier beft worden overgezet,) en 't dus van een geloovig tot een ongeloovig maakt, of maaken wil; van dien zegt de Heere, dat het goed, en ook voor hem zelven voordeelig zoude geweeft zyn, wanneer hy te vooren in de Zee verdronken, en dus buiten ftaat geftelt was, om deeze kwaade daad te verrigten, Dat dit de zin van Christus woorden is , kan men daar uit opmaaken, dat er niet ftaat rxefftopi&Éi maar T*a,<iï*xiii. Dit Indefinitum kan, gelyk men weet, het Futurum betekenen, en dat het dit hier betekent, blykt volkomen duidelyk. Christus fpreekt geenszins van eene ftraf, die zulk eenen verleider moeft worden aangedaan. Anders zou hy gezegd hebben: 1) die zal, te recht in de Zee worden verdronken: 2) en eene geheel andere ftraf genoemd hebben , naamlyk de eeuwige verdoemenis. Mvne verklaaring wordt door eene gelykfoortige uitdrukkng van Christus bekragtigt, wanneer hy naamlyk, Matth. xxvj; 24. van Judas die hem verra.den w'ilde, zegt, dat het dien goed.' geweeft zoude zyn, indien hy in het geheel niet gebooren was. Voor't overige kan men niet twyfelen, of de fpreekwys, het waare goed geweeft, dat hy te vooren in de Zee verdronken was, hebbe onder de Joodfche fpreekwoorden behoort.
vers



175 • Verklaaring over Mattheus
vers 7. 't Kan <wcl niet anders zyn, of daar mosten ergernisfen komen. Luther heeft het dus overgezet: daar moet wel ergernis komen. Beide overzettingen zullen Van zommigen gewraakt worden, om dat het woordje ■yup, want, is uitgelaaten. Doch dezen gelieven zig te laaten onderregten , dat yds niet altyd want betekent. Dit toont Jon. Tarnovius, die in zyne Exercitationes Bibhcae, pag. 850. Luther pryft, dat hy het y*\ hier uitgelaaten heeft, 't Geeft naamlyk menigmaal niets te kennen, dan alleen eene aaneenfchakeling der redevoeringe, gelyk Matth. x: 18. 1 Corinth. iv: 4. en Handel. xvn: 23. Behalven Devarius , de Particulis Grcecis, leeze men, wat hier omtrent, by Matth. i: 18. Erasmus Schmidt en Beza, als mede Raphel ius in zyne Notae Herodoteae ad N. T. hebben bygebragt.
Uit het zeggen van Christus dat het niet anders kan zyn, of er moeten ergernisfen komen; begrypen alle naarftige Bybelleezers gemaklyk, dat deze noodwendigheid niet aan Gods wil en raadbefluitcn, maar alleen aan het ongeloof, en de daar uit ontftaane boosheid der Menfchen moet worden toegefchreevcn. ik zal er my daarom niet by ophouden, maar zodanige Leezers. die eene verdere verklaaring begeeren., -wyzen na Fran. zii , Oraculum xiv. als mede na de aangehaalde plaats van Tarnovius j pag. 852. enz.
vers 8. Wanneer nu uwe Hand, of uw Voet u ergert', enz-. Dit bevel heeft de Heere reeds.boven, hoofd, v: 29, 30. gegeeven, en ik heb het ook aldaar verklaard. Doch hier is eenige verandering aan te merken. Voor eerfl wordt boven het oog eerft, en de hand laatft genoemd : maar hier klimt de reden, en wordt eèrlt de handen voet, en dan het oog genoemd. Waarom ik het begin van 't volgend vers, met reden dus heb overbezet: )a, wanneer uw Oog u ergert. Ten anderen fpreekt Christus in het v. hoofd, van de aanprikkeling tot ontucht, maar hier van de verleidinge tot ongeloof. Weshalven «■*«»?*xi£n» hier even zo veel betekent, als vers 6. ja,mand tot ongeloof en afval van Christus verleiden, of willen verleiden. Wanneer nu, (dit wil de Zaligmaa-
kcf



Euangelium Hoofdft. XVIII: 7—^-18. ï77
ker in onzen Text zeggen ,) iemand u van het geloof in my wil aftrekken, wiens gunft en hulp gy zo min ontbeercn kunt, als den byftand uwer handen en voeten ; bekommer u dan meer over uwe eeuwige Zaligheid, dan over de vriendfchap van zulk eenen, en blyf getrouw. Ja, wanneer u iemand, dien gy zo lief hebt als uw oog, tragt te verleiden, enz. Wie door het ■oog verftaan worde, leert CHristds , hoofd, xix: 29. met deze woorden: al wie verlaat Broeders of Zufters, Vader of Moeder, Vrouw, of Kinderen, —cm myns naams wille ; dien zal ik het bonderdvouwig vergelden, en hem de eeuwige Zaligheid gteven:
vers 10. Ziet dan toe, enz. Christus fpreekt met deze woorden zyne Jongeren aan , geiyk nog duidelyker blykt uit het idrfe vers. Hier mede beveelt hy hen, in hun Apoftolifch-Ampt de Kinderen niet te verzuimen, maar ook dezen te onderregten, en in den Godsdienft te onderwyzen. Dit bevel, of liever de rede voor het zelve, herhaalt hy vers 14. En dat zë dit bevel naarftig zyn nagekomen, toont ons het voorbeeld van Johannes, die 1 Joh. ii: 13. van zynonderwys aan kleine Kinderen melding maakt. Ten einde zyne Jongeren hier toe des 'te meer te beweegen, zo beveelt hen Christus, in het oog te houden, dat God zelf zig van dc heilige cn volkomen zalige Engelen bedient, om de Kinderen te beIchermen, en daar door zyne byzondere liefde jegens de Kinderen aan den dag legt; en zy moeften er uit befluiten , dat het dan bygevolg ook oiize pligt moet zyn, dezelven met ons onderwys niet voorby te gaan,maar hun den weg ren Leven aantewyzen, en ze tot Chriftenen te maaken. Merkt dit op, gy Kerkleeraaren, en maakt meer .werk van uwe lecr-uuren,om te onderwyzen, dan doorgaands gefchiedt. Let hier insgelyks op gy Ouderen.
vers 17, 18. Zeg 't der Gemeente. Dat is, uw KerkgCnoodfchap, waar van uwe belediger een Lid is. Dezen moet door het zelve zyn onrecht voorgehouden, en hy zo wel van den Leeraar, als van andere Medeleden, vermaand worden, om van zyn onrecht af te ftaan; Laat hy zig hier door niet overtuigen y en geeft hy daar
ƒ Deel. M door



I7& Verklaaring over Mattheus
door zyn onchriftelyk hart ten duidelykften te kennen; dan moet hy niet meer voor een Broeder in Christus, voor een Lid der Kerke gehouden, maar met de Heidenen en Tollenaaren, die door beleedigingen van hunne Naaften dagelyks zondigen, gelyk gefteld worden. In 't volgend 18e vers, verzekert Christus, dat deze door eene Chriften-gemeente werkftellig gemaakte uitfluiting zulk eene kragt heeft, dat God hen ook buiten den Hemel fluite. Wat binden en ontbinden hier betekene, is vooraf reeds, hoofd, xvi: 19- aangeweezen. Alleen dient aangemerkt, dat daar den Apoftelen, maar hier eener ganfche Gemeente, de magt, om te binden en ontbinden gegeeven wordt. Deze magt in 't werk te ftellen, beval Paulus der Chriften-gemeente te Corir.then, 1 Corinth. v: 13. En dat dezelve vervolgens den uitgeftootencn , naa eene genoegzaam betuigde boete, weder aangenomen heeft, leezen wy 2 Corinth. u: 16. enz. Des deze Gemeente eerft het binden, en voorts het ontbinden werkftellig gemaakt heeft.
Dan, wy hebben rede om hier nog een weinig by ftil te ftaan, dewyl men uit deze plaats verkeerde gevolgen heeft getrokken. Onze Heiland geeft hier naamlyk aan elk waar Chriften niet flegts de magt, maar ook't bevel, om ieder ander Chriften, die hem onrecht heeft aangedaan, vriendelyk aan te fpreeken, en ter waarneeminge van den Chriften-pligt te vermaanen; en in geval hy noch na hem, noch na een ander paar Broederen wil luifteren, zo kan hy hem voor geen Chriftelyken Broeder meer houden, ja is verpligt het der ganfche Chriftengemeente bekend te maaken: dewelke, wanneer hy haar ook geen gehoor wil geeven, ook ophouden moet, hem voor een Broeder te erkennen. Waarom men wel in agt moet neemen, dat Christus van zulk eene Gemeente fpreekt, dewelke uit waare Chriftenen beftaat, en in welke een kwaad en onchriftelyk Menfch iets zeldzaams is: hoedanige Gemeenten by de Waldenfen en Boheemfche Broederen te vinden waren. In andere Gemeenten derhalve, die wel uit een groot aantal Leden beftaan, maar groot gebrek aan waare Chriftenen hebben, is deze verordening van Christus onbruikbaar,
be-



Euangelium. Hoofdft. XyiII: 19, 20, 179
behoudende flegts deze kragt, dat elk waar Chriften zynen Naaften van een zondig leven moet afmaanen, en , wanneer hy niet op hem verwint, zynen omgang myden: gelyk D. Lange by deze plaats reeds heeft aangemerkt , wiens Verhandeling men ook wel zal doen hier over na te leezen. Op welke gronden men uit deze plaats, de Kerkelyke Ban, afleiden kunne, is iets dat ik niet bevatte, dewyl ik geloof dat het geen men Ban noemt, voor zo verre het iets goeds en rechtvaardigs bevat, op een zeer anderen grond gebouwd moet worden.
Nog minder kan ik hun myne toeftemming geeven, die zig verbeelden, zo wel hier als Matth. xvi: 19. en Joh. xx: 23. de Sacramenteele Biecht te vinden. Veeleer behoort dezelve onder de kunftgreepen derPaufelyke Monarchie; en dat Luther den Biechtftoel onder zekere bepaaling heeft behouden, laat zig, door deszelfs goed inzigt, ligt ontfchuldigen. Immers is het voor veelen noodig, dat ze zig by deeze gelegenheid leercn beproeven, of hunne bekeering oprecht dan valfch zy. Ook worden Kleingeloovigen, door den Leeraar, in den Biechtftoel met recht onderweezen, hoe ze niet mogen twyffclcn, dat God hen hunne zonden vergeeven hebbe, "en dat ze Gods Kinderen zyn. Het gefchil, of de vryfprccking des Leeraars collativa of dedar ativa genoemd moet worden, is nutloos: gelyk Zeltiser in zyne Salome, bladz. 258. enz. genoegzaam aangetoond heeft.
•vers 19, 20. Dat deze 1 verzen nog tot het voorgaande behooren, zien wy uit vers 21. enz. waarin Petrus onderregt wordt, dat, hoewel een onboetvaardig beleediger van zynen Naaften, Gods Genade verlieze, een Christen egter niet wraakgierig moet zyn ,maar hem van harte vergeeven, en alle haat moet laaten vaaren. Hoedanig deze verzen met de twee voorgaande zamenhangen, zyn het de Uitleggers niet eens, en elk flaat byna een byzonderen weg in. Het volgende verband is naar myne gedagten wel het befte. Christus hadt der Gemeente de kragt, van te binden en te ontbinden, toeM 2 ge-



180 Verklaaring over Mattheus
gefchreeven, en teffens eene overeenftemming haarès wils met dien van God. Deze overeenftemming, vaart hy ip. voort, is zo groot, dat, wanneer zelfs maar twee waare Chriftenen hunne begeerte Gode voordraagen , Hy hun gebed zal vervullen. Een voorbeeld hier van ziet men Jacob. v: 14, 15. Ja, zyt verzekerd, laat hy er vers 20. op volgen, dat, waar twee of drie perzoonen te zamen zyn, en een Chriftelyk gefprek onderling houden , of in mynen naame iets zullen bidden, ik midden onder hen zal zyn. In plaats, ik zal by ben zyn, zegt hy, ik ben by ben, om de waarheid en zekerheid zyner toezeggingc aan te wyzen.
vers 24. Tien duizend ponden of Talenten. Eene ongemeen groote fom. Wanneer de Romeinen den machtigen en ryken Koning Antiochus, regt gevoelig wilden ftraffen, moeft hy juift deze fom betaalen, volgens 't bericht van Eutropiüs lib. 4. cap. 2. En even zozwaar ftraften zy, op eenen anderen tyd, de ryke Republiek Carthago, die egter deze fom niet op éénmaal betaalen konde , zo als LiviUs lib. 30. cap. 37. verhaalt; dewelke mede, lib. 38. cap. 38. van den grooten AntiochUs meldt, dat hy de bovengemelde fchuld by deelen, en na eenige jaaren eerft volkomen betaald heeft.
vers 25- Hem en zyne Vrouw en zyne Kinderen verkoo. pen. Zo hard behandelde men, in Oude tyden, hen, die niet betaalen konden wat zy fchuldig waren. Justinus verhaalt, lib. 8.cap. i. dat menden Phocenferen hunne Vrouwen en Kinderen ontnomen heeft, toen ze niet konden betaalen. Dat dit mede niet vremd geweeft is onder de Hebreeuwen, lezen wy 2 Koning. iv: 1. .
■ vers 28. Hy vatte hem by de keel. Deze oude gewoonte word door Fesselius uit oude Schry vers beweezen, in zyne Adverjar. facr. lib. 4. cap. 14. Ik voeg er CurTius woorden by, lib. 8. cap. 6. protinns injicit eimanum £*? (cum eo) in regiampervenit. Hetgeen Gunmjng hier over uitvoerig aangetekend heeft, vind men in het 2jfto ftuk zyner Gundlingiana, pag. 404. (f c.
HOOFD,



Euangelium Hoofdft. XVIH: 24—28. en XIX: 3. i8t
HOOF DS TUK XI.
vers 3. Mag zig voel een Man van eene Vrouw affchei* den, welke rede hy ook daar voor moge hebben? By de Jooden was ten dien tyde de vryheid aan een Man, om zyne Vrouw te verftooten, en eene andere te neemen , zo groot, dat hy zig daar toe, zelfs door de geringfte oorzaak, bevoegd oordeelde Een zeer aanzienlyk Rabbi, met naame Hillel, verdedigde deze ondeugende handelwyze als regtvaardig, en was daar door by dit welluftig Volk ongemeen geliefd. Doch Sammai , een Leerling van Hiixel, keurde, na dat hy mede een aanzienlyk Rabbi was geworden, deze al te groote vryheid af, en verkreeg insgelyks aanhangers. Het noodige bericht hier van kan men in 't 3e boek van Seldenus de Uxore Hebraica, en wel cap. 18. en 20. vinden. Doch de meefte Jooden namen genoegen in Hillels uitfpraak: en zodanigen waren het ook, die Jesos daaromtrent ter dezer plaatze vroegen. Zy zogten hem te verftrikken, 't welk door de woorden, zy verzogtenbem, duidelyk wordt aangeweezen. Zy wiften naamlyk, dat Christus reeds eens geleerd hadt, (Matth. v: 31.) dat een Man geene magt hadt, om zyne Vrouw te verlaaten, ten zyzc eene üverfpeelfter was. Dewyl nu deze bepaaling dea Jooden mishaagde; zo leiden zy hem thans deze vraag, voor eene groote menigte Jooden , voor, in hoope, om 't Joodfche Volk daar door van hem afkeerig te maaken. Dit was geene Iosfe hoop. Want in het ro ven leezen wy, dat het zelfs den twaalf Jongeren zwaar viel, dit zeggen hunnes Heeren te verduwen. Dan, deze vraagende Pharizeeuwen zagen .zig in hunne hoop bedrogen, vermits Christus deze gelegenheid waarnam, om zyn zeggen grondig te beveiligen, Hy brengt hen de inftelling van 't Huwelyk te binnen, waar by God Adam en Eva , door den band des Huwelyks. zodanig vereenigde, dat ze zig onderling beftendig liefhebben, en, om zo te fpreeken, ééne Perzoon, één hart en ééne ziel zyn moeften. Dewyl nu God , dus vaart hy voort, vers 6. wil hebben, dat de Echtgenooten, in eene volkome liefde, by malkander zullen blyven; dan is het M 3 im-



183
Verklaaring over Mattheus
immers onrechtvaardig , wanneer zig een Man van zyne Vrouw, of eene Vrouw van haaren Man affcheidt. De Jooden hadden immers 't voorbeeld hunnes Stamvaders en hunner Stammoeder voor hunne oogen , en willen, dat Abraham zyne Vrouw tot haaren dood toe behieldt, en hartelyk beminde , ja door haare onvrugtbaarheid zyne liefde niet liet verminderen. Dit zelfde willen zy mede van Isaak en Jacob. Godvrugtige Echtgcnooten blyven, daarom, zo lang zy leeven, met genoegen by malkander, en 't is by hen; hoe langer, hoe "liever. De Spotters zullen wel Abraham uitlachen, wanneer zy hooren, dat hy bittere traanen over den dood van zyne 127 jaarigc Vrouw Hortte, Genes xxiii: i, 2. Maar godvrugtige Menfchen zullen hier uit de kragt der waare en Gode welbehaaglyke Huwelyks-liefde afleiden.
vers 5. Dat by (God) fprak. Leeft men deeze woedden Genes. h: 24. dan verbindt men ze mogelyk met het voorafgaand vers, en houd die voor Adams woorden. Ja, veele Uitleggers hebben dit gedaan. Maar befchouwt men ze naauwkeuriger , en bedenkt men , dat Adam toen nog van geen Vader, en van geene Moeder geweetcn heeft; dan wordt men overreed, om te erkennen, dat Moses deze woorden daar bygevoegd, en uit eene Godlyke ingeeving aangeweezen heeft, wat eene hartelvkc wederliefde God van Echtgenooten vordere. God heeft dan deze woorden door zvn Propheet Moses gefproken. Waar aan wy thans niet kunnen twyfclcn, nu ons de Heiland zelf van de echtheid dezer uitlegging heeft verzekerd. Waarom men reden heeft zig te verwonderen, dat fommigen,zelfs der laatereUitleggeren , deze woorden nog aan Adam hebben toegefchreeven: doch welke dwaaling ook door veelen vermyd is, waar onder ik alleen Gerhard, Calvyn , Grotius , Catovius, en Hetdeggerus, (Rif, Patriarch. Exercit. t. §. 9.) zal optellen. Nog hebben de meefte Uitleggers den misflag begaan, van deze woorden dus overtezetten:
daarom zal een Menfch Vader en Moeder verlaaten,
in deze tvcee zullen één vleefcb zyn. God voorzegt im-
nurs



Euangelium. Hoofdft. XIX: 5—8. 183
mers niet in deze woorden, hoedanig de Huwelyken in de waereld zullen zyn, maar Hy geeft een voorfchrift, hoedanig ze zyn moeten. Dit heeft D. Lange m zyne aanmerking over Genes. ii: 24. insgelyks betoogd, en het overgezet, zy moeten: gelyk hy dan ook deze woorden eene Huwelyks-wet noemt. Zo heeft ook Clericus, in zyne Harmonia Euangel. pag. 325. deze woorden dus uitgedrukt: Deus bominibus banc legem tulit, oportere virum relittis parentibus uxorifuae adbaerere, ambosque veluti in unum- hominem coaleftere. Qiios igitur tam arcta conjunclione coaleftere voluit Deus, eos non fine violatione anti ■ quisfimae illius legis homines divellere poffunt, dum fas effe pronuntiant, viro licere uxorem repudiare. Vermits zig ook menig Lezer aan deze woorden, Vader en Moeder verlaaten, ftooten zal, zo behoor ik er de_verklaaring van by te voegen. God naamlyk wil, dat nieuwe Echtgenooten uit het huis hunner Ouderen gaan, en eene nieuwe Familie e,n eene byzondere huishouding zullen ftigten enopregten: gelyk het ookD. Lange heeft uitgelegd, insgelyks Grotius lib. 2. de jure heiligpacis, cap. 5. §• 9- n. 3.
vers 8. Moses heeft u toegelaaten. De Pharizeeuwen zeiden: Moses heeft ons gebooden. Neen, zegt de Heere, hy heeft het u flegts toegelaaten, om den kwaaden aart uwes harten. Des hy een onderfchied gemaakt wil hebben tuflchen zedelvke cn ftaatkundige Wetten. Volgens de zedelyke Wetten moeten Echtgenooten zo vreedzaam en liefderyk zamen leven, dat geen van beiden aan eene fcheiding des Huwelyks denke. Maar zyn er Echtgenooten van flegte zeden, die geene liefde meer voor malkander hebben, en onderling in een geftadige vyandfchap leeven; dan oordeelt het de Overheid rechtmaatig, hen de fcheiding toe te ftaan , en daar door nog een grooter kwaad voor te komen. Gemerkt nu Moses het ftaatkundig Overheids-ampt onder zyn Volk waarnam; zo kon hy ook niet anders doen, en deedt zulks daarenboven met Gods wyze goedkeuring: gelyk Calovius mede van oordeel is. Gods wil derhalve was, dat Echtgenooten in eene aanhoudende liefde en een& M 4 draSt



i §4 Verklaaring over Mattheus
dragt zouden leeven. Maar, wanneer zulk een paar Menfchen, niet naar Gods wil leefde, en dus de eene Echtgenoot zo kwaadaartigwas, dat hy den anderen niet voor zyne oogen konde zien, dan liet God toe, dat zulk: een paar Menfchen, voor het regt Huwelyk ongefchikt, weder fcheidde. De zonde van zulk een Echtgenoot bleef egter zonde, en ontging Gods ftraf niet. Dieontaartbeid, voegt er de Heereby, iszooud niet als de waereld; maar in de eerfte tyden bleeven de Echtgenooten beftendigby malkander. Adam, by voorbeeld, heeft zyne Eva veele honderde jaaren gehad, en ze niet verilooten. Op dezelfde wyze hebben Abraham, Isaak cn Jacob gehandeld. Christus zogt hen daar door te doen begrypen, hoe ontaarte Nakomelingen zy waren, of zy hier door mogelyk mogten befluiten, zulks ter harte te neemen, en de befte voorbeelden te volgen.
. vers 9. Wie zig van zyne Vrouw affcbeidt, 't zy dan f tb haare boerery. " 't Blykt duidelyk, dat Christus gc• wilt heeft, dat geene andere rede, behalven Óver■ ipel, voiftaan zoude om te fcheiden ; " zegt Pufenjoorf, lib. 6. de jure Naturae £f Gentium, cap. r. <§.' 24 en dit is de algemeqne taal der Uitleggers van den Bybel. Evenwel komen hier by allerlei bedenkingen voor-, die ons fchynen te noopen, om te gelooven, dat er nog meerder wettige redenen voorde Echtfcheiding zyn. De Rechtsgeleerden, zo wel die, welke het Recht der Natuure, als het Burgerlyk Recht leeraaren, als mede de Magiftraats Perzoonen , houden het voor zeker dat jn een welgeregeld Gemeenebeft, Overfpel niet de eenige regtmaatige rede voor de Echtfcheiding zyn kan, maar dat er meer gevallen zvn, waar by de Overheid aan Man of Vrouw de Echtfcheiding niet kan weigeren , zonder eene onrechtvaardigheid of zelfs' eene wreedheid te plecgen: by voorbeeld, wanneer de Vrouw haaren Manne den Huwelyks-pligt volftrekt niet wil bewyzen ; wanneer de één Echtgenoot door de kwaadaartigheid van den anderen geduurig in levensgevaar is* wanneer de Man geftadig zyn Vrouw op de wreedfte wyze oehandclt- wanneer één Echtgenoot zodanige zeden
heeft,



Euangelium. Hoofjl. XIX: g. i8<?
hceft j en ze niet afleggen wil, waai- by de Huwelyks-liefde onmogelyk beftaan kan; wanneer een. Echtgenoot, wegens een zwaare misdaad, tot eene eeuwige gevangenis veroordeeld, of voor altoos uit 't land gebannen wordt, Jiierom is het ook dat de Keizers in de Chriften Kerk der vroegere tyden, by het Overfpel nog andere reden voor de Echtfcheiding voegden, en wel zonder tegenkanting der toenmaah'ge Kerke-leeraaren : gelyk dit Bingham omftandig voordraagt, in zyne antiquit. Kcclef. lib. 22. cap, 5- Ook hebben in laatere tyden, de Overheden geene zwaarigheid gemaakt, om in andere gevallen als die van Overfpel, getrouwden te fcheiden. In Der nemarken is eene Koninglyke Wet, volgens welke iemand , wiens Echtgenoot voor drie jaaren uit het land gebannen is, een ander Huwelyk mag aangaan. In de vernieuwde Bronsvoykfcbe Kerkorde wordt dit zelfde toe-, geftaan, wanneer een Echtgenoot voor altyd is gebannen. Ja, onder de Godgeleerden der laatere tyden zyn er niet weinigen, die meerder oorzraken dan alleen Echtbreuk , ftellen, om een Huwelyk te vernietigen. Luther zelf heeft dit, wegens 011 verzoenlyke vyandfchap van een paar Echtelieden, als mede wegens aanhouden dc weigering van den Huwelyks-pligt, toegelaten. D. Brochmahd heeft de bovengemelde verordening zyns Konings goedgekeurd. Erasmus wilde Perzoon,die ondraaglyke en onverbeterlyke zeden heeft, volftrekt van deonfchuldige party hebben afgefchciden. Bucerus houdt de fcheiding eener Vrouw, die een wreeden Tyran toteenen Man heeft, voor regtvaardig en billyk, als mede de fcheiding van een Melaatfen Echtgenoot. Men leeze Sarcerii, vierde deel van Huwelykszaaken, Bruckners decifiones juris Matrimonialis, pag. 16. Boehmers jus Ec-* clef. lib. 4. tit. 19. en de onder zyne voorzitting verdedigde Disputat. de jure Princibis circa divortia. Nog onlangs hebben de beide groote Godgeleerden, Pfaff en Mosheim? in byzondcre Verhandelingen, de Huwelyksfcheiding in veele gevallen verdedigt. Wylen D Lange erkent mede, in zyne aanmerking over onze plaats, §. 4. dat er eenige zulke gevallen zyn. Doch hier by moetzekerlyk de Gcweetens-vraag beantM 5 woord



186 Verklaaring over Mattheds
woord zyn, hoe zulks met de woorden van Christus beftaan kunne. Eenige neemen hunne toevlugt tot de fpreekwyze, ac'^ *ofte!»s; Matth. v: 32. maar't welk,gelyk Hackspan in zyne Sylloge DiJJertationum, pag. 129. en Lange in de refponfa der Hallifche Godgeleerden, ide deel, Mad. 94. hebben beweezen, een zeer onvoldoend antwoord is. Anderen zeggen, Christus heeft, onder den naam van Hoererye, er insgelyks zodanige andere zonden, die even zwaar waren, op het oog gehad. Doch ook dir zal een teder Geweeten niet geruft ftellen. Waarom we een beter en gegronder antwoord moeten zoeken. Dit heeft Erasmus van verre aangetoond, by 1 Corinth. vii. fchryvende: "wanneer de " zaak met de natuurlyke billykheid fchynt te ftryden , " moet men zien, of men het anders kan uitleggen, " wat in het Euangelium (Matth. v: 32. en xix: 9.) " gezegd wordt. Laat ons nagaan, wanneer, tot " wien, en by welke gelegenheid dit gezegd is : en " mogelyk zullen wy de waare zin (van Christus woor" den) vinden."
Deze echte verklaaring nu, van Christus woorden, waar na Erasmus zo zeer verlangde, hoope ik, naa lang zoeken, eindelyk gevonden te hebben, _ en die beftaat hier in. Het is bekend , hoe veelvuldige mishagen de Uitleggers niet alleen der Heilige, maar ook van andere Schriften begaan hebben, wanneer ze geen agt gaven, dat eene betuiging, die algemeen luidt, niet in eenen volftrekt algemeenen zin moet opgevat worden, maar flegts eene algemeene zaak, binnen zekere paaien beflooten, aanwyft. Onder zodanige plaatzen behoort ook die, dewelke wy thans zullen verklaaren. Jesus naamlyk, velt zyn oordeel niet over alle Echtfcheidingen in 't algemeen, maar eeniglyk over alle die toen by de Jooden in gebruik waren. Wanneer by hen een Man zyne Vrouw moede was, en Iuff. tot eene andere kreeg;dan verftiet hy ze,onder een geringvoorwendzel, en nam eene andere. Deze kwaade gewoonte beftrafte Christus , leerende, dat, wanneer de Vrouw haaren Man, door fchandelyke liefde tot eenen anderen, niet bcleedigde, maar getrouw, liefderyk en gedienftig
ten



Euangelium. HoofdJl.XlX: 9.
ten zyne opzichte was,hy zon digde met haar te verftooten, en dar. een voorwendfel, het welk uit welluftigheid voortkwam, de Echtfcheiding zo min regtvaardigde, dat zulk een Man veeleer een Echtbreeker moeft beeten, en in Cods oogen een grouwel was. Doch, dewyl het ook zom. tyds gebeurde, dat eene Vrouw de trouw die zy haaren Man verfchuldigd was, verbrak, en hy haar dus om overfpel verftiet; zondert Christus dit geval uit, betuigende , dat hy zulk eene Echtfcheiding wettigt: maar alle andere Echtfcheidingen, die uit eenen welluftigen moedwil haaren oorfprong hebben, verklaart hy voor zondig en onverantwoordelyk. Dit is de regte en waare zin van Christus woorden, en, meer van de Echtfcheidingen te zeggen, vorderden de toenmaaligc omftandigheden niet. Buitengemeene gevallen nu, die zelden voorkomen, befchouwt en beflift de Heere thans niet, en dus handelt men verkeerd, wanneer men de beftisfing daar van in deze woorden zoekt. Zodanige gevallen laat Christus aan dc Overheidbevoolen, alsmede den Leeraaren in geeftelyke en waereldlyke Rechten, die uit de natuur des Huwelyks moeten opmaaken, of eene Echtfche:ding al, dan niet, plaats kan hebben. Zo deedt Apoftel J3 au lus, wanneer een ongeloovig Man zyne Vrouw, dewelke den Chriftelyken Godsdienft omhelsde, hadt verftooten. Laat het, zegthy, 1 Corinth. vu: 15. tot zulk eene Vrouw, met geduld en gelatenheid gelchieden, en trouw, wanneer gy er gelegenheid toe krygt, eenen anderen. Hy onderftelt, het geen hy vooraf vers 2 en 9. gezegd hadt, dat men naamlyk, om de ontucht te myden, trouwen zal. Ook onderftelt hy ongetwyfeld , dat, daar de Man zyn Huwelyks-verdrag heeft gebroken, zy ook aan hem niet meer gebonden is. Op dezelfde wyze moet de Overheid doen, en, wanneer er zulke gevallen voorkomen, dat er tusfehen Echtgenooten geen Huwelyk, of geen Huwelyksliefde meer plaats kan vinden ; by voorbeeld, by eene eeuwige gevangenis, by eene lange, of wel altoosduurende ballingfchap, by aanhoudende vyandfchap of onverdraagzaamheid tusfehen de Gehuwden, als dan zeg ik, kan men inzonderheid aan de onfchuldige par



Verklaaring over Mattheus
ty vryheid geeven, om tot een ander Huwelyk over te gaan.
Met genoegen zie ik in D. Pfaffs Academifcbe Redevoeringen over de leerftellige Godgeleertbeid, bladz, 540. dat hy ook deze woorden van Christus niet volftrekt,maar betrekkelyk opvat, en dus den regten weg heef t ingeflagen Ook verfchillen zyne gedagten maar weinig van de myne. Des myne uitlegging hoope ik, zo veel te gunfti ger zal aangenomen en overwoogen worden, dewyi^zy zulk een aanzienlyken voorftander heeft.
Vermits nu zo veel Schriftuitleggers Christus waare meening niet hebben begreepen, en uitdien hoofde by alle gevallen, dewelke hen werden voorgelegd, geoordeeld hebben, dat, waar geen Overfpel voorafging, de Echtfcheiding nimmer wettig ware; zo heeft zulks onvermydelyk ten gevolge gehadt, dat zy door hunne antwoorden , ten aanzien van Menfchen die Echtfcheiding en het aangaan van een nieuw Huwelyk begeerden, zig menigmaal onrechtvaardig dn wreed gedragen, ja de Overheid tot deelneeming aan zulke onrechtvaardigheid en wreedheid bewoogen hebben.
Nog moet ik ten befluite hier by voegen, dat, het geen de Heere hier nopens de Echtfcheiding ten aanzien van Overfpel zegt, niet als een flrikt bevel, maar eeniglyk als eene vergunning moet worden aangemerkt. Des hy, die zyne Vrouw haar Overfpel wTil vergeeven , en uit een valt vertrouwen, dat zy hem voortaan behendig ge^ trouw zal zyn , haar in het Huwelyk behouden , daar door geenszins zondige. Ja, dikwils handelt zulk een Man verftandig: gelyk D. Luther met een voorbeeld van zynen tyd bewyft in zyne Tafelgefprekken, bl, 415. fchryvende mede in 't 5de deel zyner werken, bladz. 255. van den druk te Jena, " zooeen Echtgenoot " den Écht breekt, kan de andere party fcheiden, en met een ander trouwen, hoewel, wanneer men " het doen kan, dat men ze verzoene, en by eikanderen " houdt, dit veel beter is." Chemnitius geeft ongelukkige Mannen dezen zelfden raad, in het üxam. Conc. Trid. p. 2. loco 14. ad can. 6. pag. 606. als mede Du Moulin in zyne Vrede der Ziele, boek 3 boofd. 14,
vers



Euangelium. Hoofdft. XIX: ic—-16. 189
wj io, Zo is 't niet goed, te. trouwen. De zamenhang met 't volgend vers eifcht, dat men er by voege: maar het is heter, ongetrouwt te blyven. Want Christus antwoordt, hier op dat het alle Menfchen niet voegt.. ongehuwd te leeven. Cp deze wyze hebben ook Erasmus, Hammond en Clericus deze woorden in hunne verklaaring begreepen.
vers 13. En ze mogt zegenen. In het Griekfch ftaat; en bidden mogt. Doch myne overzetting is niet ongc. grond, dewyl het Marcus x: 16. in deze zelfde gefchiedenis zegenen genoemt wordt. De zegen naamlyk van een heilig Man is niets anders, dan een gebed tot God, dat hy dezen of geenen zyne gunft, en hem het goede bewyzen wille. Toen IsAak zyn Zoon Jacob zegende, zo deedt hy over hem een gebed tot God. Godgeeve u, enz. zeide hy, Genes. xxvii: 28. Op dezelfde wyze is het gelegen met Jacobs zegen over Joseph; Genes. xlviii: 15, 16. als mede omtrent den Priefferlyken zegen over het ganfche Volk. Numer. vi: 23. ^0.2, Wy zien hier teffens uit, dat deze Menfchen, die Jesus om zynen zegen baden, de verhevenheid van zyne Perzoon niet volkomen kenden, maar hem voor eenen Propheet hielden, die zelf de Menfchen niet begenadigen, maar evenwel God om zyne Genade en weldaaden voor hen bidden konde.
vers 16. Daar tradt één tot hem. Dat dit geen VerZoeker van Christus geweeft is, maar hy hem voor een waaren Gezandt van God gehouden heeft, blykc niet alleen om dat hy ,vers 22. met groote droefheid van Christus weder wegging; maar wy befluiten het ook met grond daar uit, dat, toen hy tot Christus kwam* hy voor hem, gelyk Marcus x: 17. betuigt, op zyne kni'èn nederviel. Zo bericht ook Marcus, x: 21. dat hem de Heer vriendelyk en met een liefdervk oog heeft aangezien: waar uit wyafneemen, dat Christus zyn hart dat in een zeker opzigt goed was, gekend en geweeten heeft, hoe hy om zyne zaligheid ernftig bekommerd ware. Des hy zulk een Man was, als Ni code* müs, ja nog beter dan Nicodemus, dewyl deze by
nachc



ipo Verklaaring over Mattheus
nacht tot Jesus ging, maar hy,.in 't byzyn van eene groote menigte Volks, den Heere te voet viel Hy was ook, als Nicodemus , een üverpriefter, naar het getuigenis van Lucas xviii: 18. hoewel hy nog een jong Man was, gelyk wy zien uit Matth. xix: 22. alwaar gevolglyk geen zeer jong Menfch aangeweezen wordt, maar een nog jong Man: in welken zin ook Paulus, Handel, vi 1: 58. een Jongeling genoemd wordt. Hoewel nu deze Man, voor ditmaal, van Christus weggegaan zy; zo beweegt my egter het vriendlyk gelaat,waar mede de Heere hem begunftigde, te gelooven, dat hy, naa Christus Hemelvaart, een Chriften geworden", en een van de geloovig gewordene Prieftcrs geweeft is, waar van Handel, vi: 7. gewag gemaakt wordt.
vers 17. Niemand is goed dan een eenige, naamlyk God. Dat dit hier zo wel, als Marc. x: 18. en Luc. xvi 11: 19. dus moet overgezet worden, erkent ook Wolf. Het woord naamlyk, pleegen niet alleen de Grieken, maar ook de Latynen onuitgedrukt te laaten. Goed betekent hier buiten kyf, volmaakt goed , iemand, in wien geheel geen kwaad is, en wiens daaden in alle deelen, heilig en rechtvaardig zyn. Dit nu kan van geenen Menfch gezegd worden, Want hoewel eenige de heiligheid najaagen, blyft er egter altyd iets kwaads onder gemengd, en in zo verre noemt Christus alle Menfchen zonder onderfcheid irnnevi, kwaad. Luc. xi: 13. Dan, God wordt ook daarom alleen goed genoemd, om dat hy de bronwel en oorfprong alles goeds is, en zonder Hem geen verftandig wezen, in zyne zoort, volkomen goed worden en blyven kan, zoo als de goede Engelen, en de in den Hemei woonendé Menfchen: ook geen Godsdienlt-leeraar een goed Leeraaris, die niet zyne leer van God ontvangen heeft. Wy verftaan dan deze woorden van Christus aldus: God is alleen goed. Doch men zal ook wel begeerig zyn, om den zamenhang van dit gantfche vers te weeten. Ik heb het zo wel by de Uitleggers, als by de Omfchryvers, te vergeefs gezogt;ja,ik vind dat ze er niet eéns hunne aandagt op geveftigt hebben. Myne nafpooring heeft my
de



Euangelium Hoofd. XIX: 17—ai. iqi
de volgende omfchryving aan de hand gegeven: "Waar" om noemt gy my een goeden Leeraar, en houdt er my " zelfs in uw hart voor? Immers moet het u bewuftzyn, " dat God alleen oorfpronglyk goed, de bronwel aller " volmaaktheden, en dus ook aller goede Godsdienft-Iee* ringen is. Gy geeft derhal ven, daar gy my voor een " goeden Leeraar erkent, te kennen, dat gy gelooft, " dat ik een Leeraar ben, van God gezonden. Uitdien " hoofde begeert gy, door my onderregt te worden, " hoe men tot de eeuwige Zaligheid geraakenkan, en " wat gy in 't werk ftellen moet*, om uw doel te be" fchieten. Nu gy hebt regt van my geoordeeld; ik zal " u daarom uwe bede niet weigeren, maar u den regten " weg ten Hemel aanwyzen. Weet dan,dat, indien gy " eeuwig zalig wilt worden, gy Gods geboden met al uw " hart moet onderhouden. Want God heeft zynen " gehoorzaame Kinderen het eeuwige leven beloofd, " niet als een verdienden loon , (want de Menfchen " zyn verpligt, dit te doen, en kunnen dus niets door " hunne gehoorzaamheid verdienen, noch God tot hun" nen fchuldenaar maaken; daar by is er tuffchen de " Kindelyke gehoorzaamheid en de eeuwige Zaligheid " geene evenredigheid:) maar als eene Vaderlyke en " zeer milde genade-belooning. "
Christus betuigt ook, Matth. xxv: 34. enz. dat hy, ten grooten dage des oordeels, ieder een zal vergelden naar zyne werken. Waar by men dan met reden onderftelt, dat zodanige werken alleen goede en Gode wel* behaaglyke werken zyn , die uit het geloof voortkomen , en waar van zy vrugten zyn, als van een vrugtbaaren Boom : zoo als het Luther in zyne bekende voorreden over den Brief aan de Romeinen, omltandig heeft voor gedraagen.
vers 21. Wilt gy volkomen zyn. Christus fpreekc hier niet van de volkomenheid in allen opzigte, maar ceniglyk van eene zekere volkomenheid, naamlyk die, dewelke de Jongeling wenfchte te bereiken. Dit was de volkome heiligheid. Even nu als boven door hoofd. v: 48. de volkomenheid der liefde tot den Naaften moeft worden verftaan; zo fpreekt Christus hiervan de



194 Verklaaring over Mattheus
volkomenheid van een deugdzaam en godzalig harte. Deze volkomenheid wenfchte deze jonge Man te bezitten. Hy hadt wel alle geboden van God, hem door Christus voorgelegd, tot nu toe getrouwlyk onderhouden; doch hy hieldt het voor mogelyk, dat deze Godlyke Leeraar hem nog andere levens-regels konde voorfchryven, die bekwaam waren om hem tot den hoöglten trap van heiligheid opteleiden. Hierom riep hy:" Heere, zeg " my tog, waar aan 't my mogelyk nog ontbreeke; ik wil " dit gebrek gaarne en gewillig'vervullen."
Hoe groot is niet deze yver, en begeerte, om volkomen vroom en heilig te zyn! Zulk eene liefde tót heiligheid kan Menfchen bedriegen, maar geenszins de Godlyke oogen van Chrtstüs. De Heer ziet in den grond zyns harten, weetende, dat dit Menfch alle goed fchynende werken niet uit een kindelyke liefde en oprechte gehoorzaamheid jegens zyn Hemelfchen Vader onderhouden heeft, maar enkel uit eigeliefde, terwyl hy daar door eere byde Menfchen zogt. Weshalven Christus hem beveelt, door eene onfeilbaare proef te doen blyken, dat hy God boven alles, ja boven zig zelven bemint. Gy erkent, zegt JesUs , dat ik een Leeraar ben van God gezonden, en dat gy dus verpligt zyt, dat geen te doen, wat ik u zal gebieden. Word dan myn Leerling, en wees myn beftendige Medegezel, ten einde, naa dat gy in myne Leer zult onderwezen zyn, het Euangelium zowel, als myne overige Huis leerlingen, ten zynen tyde, (a) voortteplanten, en niette?enflaande alle vervolgingen en ongemakken, (zie Marc. x: 21. alwaar hem de Heere beveelt, het Kruis, op zig te neemen;) Gods Ryk te helpen opbouwen; dog hier mede kan de verdere zorg voor uwe goederen niet "beftaan , laat my daarom voor uw toekomend Onderhoud zorgen , en verkoop alle uwe goederen, en , het "geen gy er voor krygen zult, verdeel dit onder de ki. men; voor deze goederen, zult gy Hemelfche goederen en een eeuwigen rykdom bekomen.
Een
(a) Dat dit de vvaare.zin dezesbevels van Christus is, heeft ook eea öngenoemd Geleerde zeer wel aangetoond, inde N.ouvelU Biblütheque, ' föhn 15. pngi 165. feqji



Euangelium. Hoofdft. XIX: 24/
193
Een bevel dat deze Man zonder bedenking zou hebben opgevolgd , indien de God lfraëls , en niet de Mammon, zyn God geweeft ware. Beiden te dieren was niet mogelvk. En cgter hadt hy zig, tot dus verre, met yver toegelegd, om beiden te gelyk te dienen. Dit was een valfche en onechte heiligheid. Nu zag hy, of wy ten minften kunnen 't duidelyk zien, dathy den Mammon meer geëerd hadt, dan den waaren God; Nu begreep hy wat hem nog ontbrak, en wy begry' pen 't mede, dat ééne naamlyk, (Marc. x: 21. en Luc. Xvnt: 22;) 't welk het voornaamfte ch de grond (lag aller deugden is, en welks mangel aanwees, dat hem alles ontbrak, wat waare heiligheid genoemd wordt, en dat dus zyne goede werken , tot dus verre uitgevoerd, niet uit een hartelyke liefde en yverige gehoorzaamheid omtrent God , maar uit een zondig grondbeginfel waren voortgevloeyt. Elk dan, die zyne Ziel lief heeft, befchouwe zig in dezen fpiegel, op dat hy zig (o'< niet bedriege, en zig ten onrechte voor een Christen houde.
Men heeft eenigen gevonden , en dusdanige Menfchen zyn er nog, die het beter denken te maaken, dan deze fchynheilige, daarom hunne goederen laaten vaaren , en Bedelmonniken worden. Dan , deze verwisfelcn flegts de ééne fchynheilighéid met de andere. Hoe kunnen zy Christus bevel gehoorzaamen, daar hy hen zulks niet heeft bevolen ? Want zag dit bevel cp alle Chriftenen, dan moeften immers alle Menfchen, die geene Bedel-, of andere Monniken zyn, ongelukkig worden. En indien het bevel door den Zaligmaker aan den jongman gedaan, niet op alle Chriftenen ziet, van waar wceten zy dan dat dit bevel hen inzonderheid betreft? Is deze verbeelding geen droom? En egter heeft'deze droom de waereld met Monniken en Nonnen vervuld j ten grooten nadeele van Kerk en Staat
vers .24. Een Kameel. De Geleerden zyn het onderling niet ééns, of 't Griekfche woord een Kameel, dati een groot dik touw betekene. Wolf heeft èene menigte van Schriften, die rrien daar over kan naleezen j aangehaald. Maar naar myne gedagten heeft Vorstius, in zyn boek van de Spreekwoorden des Nieuwen Tefta-
I Deelt N ments 3



194 Verklaaring over Mattheus
menu , en wel hoofd. 3. ten vollen beweezen, dat er een Kameel door verftaan moet worden.
vers 25. Ei! hoe kan dan, op deeze wyze, een Venfch zalig worden. Dat is, dus zal niemand, of Wel zullen niet dan zeer weinigen zalig worden. Daar de minfte Menfchen in de waereld ryk zyn, zo heeft Grotiüs , en naa hem Clericus en Lange aangemerkt, dat de Leerlingen nietflegts op zulke dieweezenlyk ryk zyn, maar ook op hen, die ryk zoeken te worden, en na rykdom tragten, het oog gehad hebben. Ingevolge dat denkbeeld, hebben de Leerlingen met recht, aan de Zaligheid van bykans alle Menfchen getwyfeld. Want ook zy,die ryk willen worden, vallen in frikken, en in de verdoemenis, 1 Timoth vi: 9.
vers 26. Maar Jesus zag hen aan, en fprak. Dit zien van Jesus op zyne Leerlingen, verftrekt alleen voor een na. druklyk antwoord. Hy zag hen aan, en fprak dus ftilzwygend tot hen: verfchrikt dog niet over het geen ik u aangaande de Ryken gezegt hebbe. Ik zal het a verklaaren. De verklaaring luidt dus: by Menfchen is dit onmogelyk, maar by God is alles mogelyk. Voor een natuurlyk Menfch naamlyk, is het onmogelyk, de liefde tot rykdom te verzaaken, en alleen te tragten na het geen boven is. De goederen dezer waereld hebben eene verleidende en aanlokkende kragt, om het hart der Menfchen te trekken. De glans en 't gebruik der rykdommen, verblindt de Menfchen dermaate, dat zy dezelve voor hun hoogfte goed houden, en den geenen alleen voor regt gelukkig agten, die er ryklyk van bedeeld is. Doch God kan zulken Menfch de oogen openen, wanneer Hy hem door zynen Geeft verzekert, dat dc regte goederen in den Hemel zyn, en dat hy, die in deze waereld God boven alles bemint, en naar zyne geboden leeft, naa dit leven een bezitter van onvergankelyke goederen zal zyn. Zodanig een haakt na geen groote rykdommen; en, wanneer hem die te beurt vallen, zo ftelt hy er zyn hart niet op, maar deelt die mildlyk uit: ook laat hy dezelve, wanneer hy ze, zonder God te beleedigen.niet behouden kan, naar het voorbeeld van Moses, Hebk. xi: 26. gewillig vaaren. Met één woord: 't is niet mogelyk dat een Ryke die de waereld lief heeft, in den Heinel kan komenr
een



Euangelium Hoofdft. XIX: 25—27; 105
een waar Chriften nu, heeft noch de waereld i rürri de goederen dezer waereld lief; maar gebruikt ze totdeeindens waar toe God ze gefchikt heeft;
vers 27. Wy hebben alles verlaaten, of lanten vaaren. Waar in beftonden dan de goederen die gy hebt verlaaten , Petrus ? zal menig glimlaehgend vraagen. Waar lagen dan uwe zandgoederen? hoe groot waren uwe Capitaalen? Hoe koftelyk was uw-Huisraad? Waart gy niet een gemeen Visfcher ? Maar zagt; een Armen doet het verlies van een eenigen daalder meer aan » dan den Ryken dat van duizend. Lag niet die arme Weduwe, die in de Kerke Kas ftegts eenen penning ftak, Marc. xii: 43. meer in, dan alle de Ryken te zamen, om dat zy er alles, wat zy bezat, in lag ? Ook moet men niet denken, dat Petrus eeniglyk van het verlies zyner geringe goederen heeft gefproken, aan Welke de navolginge van Christus hem vaarwel hadt dom zeggen. Hy hadt er veel meer door verlooren. Hy hadt niet alleen alle gelegenheid, om in de Waereldryk te worden, laaten vaaren, maar zig ook daar door, dat hy Jesüs voor den Mesfias erkende, zyne befte vrienden tot vyanden gemaakt. Ja, hy hadt zig den haae, van alle Priefters op den hals gelaaden, die alle de hoogagterS van Jesus, maar inzonderheid deszelfs Huisleerlingen, voor oneerlyke liedeni verklaarden , en in deri Bandeeden. Joh. ix: 22. Is dit iets gering? Petrus zich op deeze wys uitende, fpreekt ook niet van hem alleen, maar te gelyk van zyne Medeleerlingen, waar van zommigen grooten rykdommen hadden laaten vaaren. Ten minden weeten Wy, dat twee van hen Tollenaars, dat is, ryke, èn geftadig op grooteren rykdom hoopende Mannen geweeft waren. Des die geenen dwaalen ,■ dié met deze Woorden van Petrus fpotten. Veeleer had men moeteö nagaan, waar Petrus eigentlyk op doele, wanneer hy er by voegt: vont zullen wy er nu voor krygen? Deze vraag maakte Petrus ten hoogften berispenswaardicr. Want hy dagt nog aan het waereldfch Ryk van den Mesfias, en wilde er zo veel mede zeggen j als: Heere, hoe lang duurt het nog, voor dat gy een aanvang met üw Ryk, en ons tot' Deelgenootén van uw eer én rykdommeri maaken zult? N a vers



io6 • Verklaaring over Mattheus
<osrs 28. Die my zyt nagevolgd. Christus fpreekt hier zckerlyk van die navolging, waar van Petrus in het voorgaande vers gewaagd hadt. Deze nu fprak van de navolging van Christus, waar door hy en zyne elf Medeleerlingen zig in den dienft van Jesus hadden begceven , en altyd by hem bleeven , en met hem rond reisden. Dit was eene byzondere navolging van Christus, het geen de Zaügmaakcr ook duidelyk genoeg aanwyft, wanneer hy fpreekt van de twaalf Throonen, waaróp, ten jongften dage, de twaalf Apoftelen zouden zitten. Zo dat ik my met reden verwondcre, dat Olearius en Wolf van gedagten zyn, dat Christus hiervan die navolginge fpreekt, waar toe alle Chriftenen verpligt zyn, en waar van de reden is te vinden, 1 Pe-
TRI II: 21.
uen 28. By de opftand.inge der dooden. fe rsj *r«*/vy*' nrU. Door dit woord wordt de opftanding der dooden ten jongften dage, zeer wel uitgedrukt. WantalS' dan zullen immers de Menfchen op nieuw gebooren worden . en uit het lighaam haarer Moeder, de Aarde, verryzen? In dezen zin komt het woord, vr<t*iyyi»<rU s by de oude Chriften Schryvers dikwils voor, gelyk Olearius zulks, blad. 540. enz. toont. Maar, dewyl het in 't N« Teftament, in dezen zin, nergens word geleezen, zo zyn de gevoelens der Uitleggers, by deze plaats, verdeeld. Inzonderheid heeft Zeltner aan dit woord eene andere betekenis gegeeven; ja dit geheele vers zeer wondcrlyk yerklaart, hoewel hyG-ROTios hier in ten voorganger gehad heeft, in wiens verdraajinge van Christus woorden ook RoëL,in't eerfte deel zyner uitleggmge van den Brief aan de Epbezers, bladz. 47. enz. genoegen heeft genomen. Doch Grotius is door Calovius, in de Biblia Jlluftrata, duidelyk wederlegt, als mede door Witsius, in Oecon. ïoed. lib. 3. cap. 14. §. 40. en Clericus , in zyne aanmerkingen op Hammond. Myne verklaaring ,fchoon de eenvouwigfte, is nogthans wel denatuuriykfte, en Augustinus fchreef, lib. 20. de Civit. Dei, cap. 5. procul duhio Christus regenerationis nomine mortuorum refurreclionem voluit intelligi. Ja in zyn 3 boek,
hec



Euangelium. Hoofdft. XIX: 28 30. 197
het welk hy tegen twee Brieven der Pelagianen uitgegeeven heeft, ftaat er, cap. 3. regenerationem, Christus hoe loco, ambigente nullo,novisfimam refurreStionemvocat.
vers 30. Maar veelen der eerften zullen de laatften zyn. Het volgende heb ik dus overgezet: en veelen der laatften zullen de eerften zyn. Want het woord veelen, behoort tot de beide leden van dit voorftel. KrumbHOï.z is in zyne aanmerkingen over zommige plaatzen des N. T. bladz. 194. van gedagten, dat dit zeggen omgekeerd moet overgezet worden: veelen, die de laatften zyn, zullen de eerften zyn; en veelen, die de eerften zyn, zullende laatften zyn. Doch dit is niet noodig; hoewel beide op één uitkoomt. Noodiger is het, den zin dezer woorden wel te verftaan. Dit zeggen naamlyk van Christus is eene gevolgtrekking, waar toe de r'yke jongeling den Heere aanleiding gaf. Deze had zulk een groot denkbeeld van zyne goede werken, dat hy niet twyfelde, of hy zoude van God in den Hemel worden ontvangen. Doch op dezen weg dwaalde hy,om dat zyne heiligheid in geveinsdheid beftond. Vermits hy nu veele Zondaars in zyn hart veroordeelde, dewelke vervolgens nogtans in Christus geloofden en zalig wierden; zo wierdt hy van den eerften, die hy naar zyn gevoelen was, de laatfte, en de anderen wierden vavn dc laatften de eerften. En dit gebeurde mede ten aanzien van veele anderen; by'voorbeeld dien Pharifeeuvo en Tollenaar. Luc. xvi 11:10. enz. alwawde Pbarifeeuw zigookverbeeld 1c, een der eerften te zyn, en den Tollenaar tot de laatfte telde; daar deze nogtans, door zyne boetvaardigheid, een der eerften wierdt, maar de Pbarifeeuvo tot de laatften verftooten. Dit is, gelyk Christus zegt, Matth. xxi : 31. de Hoeren en de Tollenaars zullen eer in het Hemelryk komen, dra de Pbarifeeuwen. Hier by valt nog aai-temerken,het geen Glassius,/', 992. ftelt,naamlyk dat hier de laatften de zulken betekenen, dewelke van God worden verworpen, op dezelfde wyze, als Matth. v; 19. de geenen die bu'ten den Hemel worden geftooten, de kleinften in het Hemelryk genoemd worden.
Hier uit zien wy, dat dit laatfte vers tot befluit van N 3 Chr is-



Verklaaring ever Mattheus
Christus redevoering verftrekt, en dat Clericus du*
met wel heeft gedaan, met het, in zyne Franfebe uitgaave des N. T. tot een eerjt vers van het volgend Hoofd, ltuk te maaken. Het woordje, want, wyft ontwyfelbaar eene vereeniging van dit vers met het daar op volgende aan: om weke reden i uther het niet hadt moeten Weglaaten. Dog dit verband heeft Clericus niet opgem ikt, en zulks om dat hy van gedagten was, dat dit voo" ff el van Chr. stus den zelfden zin hadt, als het heelt by Matth. xx; 16.
't Verband van dit 30 vers met de daar op volgende gelykenis, moet men zoeken uit de aanleiding die Christus neemt, van dezen uit een ingebeelden eerften, laatften geworden, dat is, eenen van God verworpen ryken Jongeling, om eene dwaaling die bv de Jooden ingeworteld wasaan te wyzen, daar zy geloofden, dat de Jooden in Gods oogen, de eerften, integendeel de Heidenen de laatften waren ; dat is , dat 't Joodfche Volk alleen by God m genade, en de Hemel niet dan voor hetzelve gefticht wis, maar alle Heidenen daarentegen de eeuwige helfche ftraf te wagten hadden. Hoe fterk dit gevoelen in hunne harten beveiligd geweeft zy, weeten wy pnder anderen daaruit, dat, gelyk de Handelingen der Apoftelen getuigen, zelfs de [ooden die tot Christus bekeerd waren, in het bègin voor zondig hielden, den Heidenen het Euangelium te prediken. In deze selykenisfe pu leert Chr i stus, hoe God, van het begin der waereld af, getragt hebbe, de Merfchen vroom en Godzalig te itoaakèn , en hoe in de laatfte tvden, de Heidenen in de geheele waereld door God zouden geroepen worden, als mede, dat die geene onder her , die in Gods Zoon zouden geloo ven, den geloovigen mder de Jooden zo we! der oude, als der tegenwoordige tvden zouden gelvk gemaakt f 01 den, en ook als geeftdyke Kmderen van Abraham in den Hemel ingaan : des dat de laatft geroepene en de roeping v--Igende, Gode even z^ aangenaam zyn, en t eeuwig Leven even zo wel zouden beërven, als de eerft geroepene; dat is. zy,dewelke voorheen ait 't eigen Volk van God geloovlg en heilig geweeft zyn.
HOOFD,



Euangelium. Hoofd. XX: i—15. 19$
HOOFDSTUK XX.
Versï—15. Het zal in 't geheel niet bezwaaiïyk zyn om deze gelykenis wel te verftaan. De Huisvader, of, gelyk er in 't Griekfch ftaat de Huisheer, is God, vSchepper, Onderhouder en Regeerder van het groote Waereldgebouw, en de daarin woonende Menfchen. De Wynberg is de Kerk, in dewelke God de Menfchen roept, tot kennis en betrachting van den waaren Godsdienft. De Arbeiders zyn die , dewelke Gods roeping volgden, en thans naar de Leer en geboden van God, al hun doen en laaten rigten. 't Is geheel niet nodig, door de Arbeiders de Leeraars van den Godsdienft te verftaan; vooral, daar ook in 't volgende Hoofddeel, vers 33. enz. alle, die tot de joodfche Kerk behoorden, goede en kwaade Wyngaar deniers genoemd worden , of Arbeiders in den Wvnberg. In deze gelykenis nu, worden goede en getrouwe Arbeiders verftaan, die by het einde des dags hunnen loon hebben te wagten. Hier toe riep God de Menfchen , voort van 't begin der waereld, zendende Pricftcrs der gerechtigheid uit. 2 Petri 11: 5. Deze waren de Propheten vóór den Zondvloed, van Adam af tot Noach toe. Want dat alle Mannen, by Genes. v. uitgedrukt, Propheeten geweeft zyn , hebben de Godgeleerden voorlang reeds beweezen, en dit heb ik ook zelf verhandeld in myne Acta Pbilofophorum ,1 om. i.pag.in—781. Des God,reeds voortin den beginne, de Menfchen die van de eerfte Zondaaren , Adam en Eva waren voortgeteeld, door zyne Gezandten tot zig geroepen heeft, met belofte, dat die zyn bevel zouden gehoorzaamen, een grooten loon hadden te wagten, naamlyk de eeuwige zaligheid. Dat dit een ge. nadeloon,en niet zulk een loon zy, diende Arbeider verdiend heeft, en dus als eene fchuld kan vorderen, fpreekt van zelf. — Doch het was niet alleen in den vroegen morgenftond dat deze groote Huisheer Arbeiders in zynen Wynberg riep, maar hy deed zulks ook op de derde, zesde en negende uure. Ja , zelfs ook nog in de laatfte uurt des dags zondt hy nieuwe Arbeiders in den Wynberg, Gemerkt nu, door deze laatft geroepenen, de in den N 4



êoo Verklaaring over Mattheus
laatften tyd door Christus Apoftelen bekeerde Heidenen, zonder zwaarigheid, moeten verftaan worden; zo kan men gemakkclyk nagaan , welke tyden door.de derde, zesde en negende uure worden aangevveczen. Wy brengen ons naamlyk wel dra te binnen, dat God eerft door Abraham de zuiverheid van den Godsdienft weder herfteld, vervolgens door Moses eenen byzonderen Kerk-ftaat ingevoerd, en in de volgende tyden, mcnigmaalen Propheeten uitgezonden he ft, welke zyn eigen Volk van dc dwaalwegen terugga riepen, cn de Menfchen tot den. waaren Godsdienft hebben tragten opteleidcn. Wywceten, dat, ten allen tyde, veelen dezer roepinge van God d. or zyne Propheeten gehoorzaam geweeft zvn, en dus regtfehapene A beiders in Gods Wynberg'geworden:; hoewel dc grootfte hoop zig ongehoorzaam beloonde; ja, dat in den laatften tyd, de Zoon van God tot hen gezonden, niet alleen door her. verworpen, maar zclls gedood is: zyndc hierop de Heidenen dooide geheele waereld heen geroepen, en hebbende ook eene. groote menigte van hen, het Zaligmaakende Geloof aangenomen'. Niet ongefchikt breng ik hier degelykluidenne woorden van Chrysostomus by: prima hora, Enochi i$ Noae tempoi a defignat: tertia aetatem Abraham i : fexia tempus, qua Mosesfloruü: r.ona Propbetarum temporen undecima denique converfionem gentilium, quae in Jaeculorwn fine contigit. Nos enim gentiles ah o?nni hono opere toto mund; /patio cejjalamus, quoniam ne-no nos 'condnxerat, hoe eft, nullus Propketa ad nos mifius erat. Ja, reeds vinden wy by Irenaeus lib. 4. cap, 70. deze verklaaring: en Placette, die mede niet aan haare. echtheid twyfelt, noemt die in zvne Zedenleer, 6 deel. bladz. 6yr. eene der befte Uitleggingen.
In 't 9, vers befchryft Christus den dag, op welken eenen iege'ykcn naar zyne werken zal vergolden worden, en dus de Gdoovigen ook ontvangen zullen, hetgeen God hun belooid heeft. De Beftierder naamlvk, of volgens Luthers overz'-mng, de R-mtm-efter deelt opdien dag, op bevel van den Heere des Wynbergs, alleen aan deznlken die getrouw in denzei ven gewerkt fndden, hunnen loon uit, welken Johannes, 2de Joh. 8. den vollen loon
des
\



Euangelium. Hoofdft. XX: i—ry. 201
des goeden wcrks noemt. Voorts blykt het, dat doordezen Uitdeeler des loons, Christus verftaan moet worden, door welken God ten jongften dage der waereld, alle Menlcncn zal oordeelen. Joh. v: 22—27. Hand. x: 42, xvi 1: 31- Rom. ii: 16. Men moet zig dus niet verwonderen , dat dit gevoelen van veele Uitleggers is goedgekcurt, die Riesling in eene byzondcre DisputaU in 1/40 uirgegeeven, aanhaalt, waarin hy teffens dit gevoelen -grondig beveiligt.
Eene kleine duifterheid verfpreid zig over deze anderszins zo klaare en duideïyke gelykenis, in het 11 en 12 •vers, daar de oude Aibeiders, te weeten de gelooyige Jooden, over de gelyke uitdeeling des loons klaagen, en't voor onbillyk"houden, dat, daar ze den iaft en de hitte des ganfehen dags uitgeftaan, dat is, het zwaare jok der Mofaifche Wet hadden gedraagen, HaNt del xv: tc. de joqgfte Arbeiders hen gelyk gemaakt worden. Konden zy dan, die hunnen loon ontvangen, dat is, door Christus in den Hemel geplaatft worden, op hunne Broeders uit het Heidendom nydig zyn, en hen de zaligheid misgunnen? — Doch deze duifterheid heldert zig wel dra op. Men brengc zig flegts te binnen, dat men in gelykeniflen voornaamlyk op het oogmerk des Heeren moet letten, en geenszins aan de .orde der woorden moet blyven hangen. Wy weeten immers, dat de Jooden , allen Heidenen de zaligheid ontzeiden. Wy weeten mede uit Handel, xi: 1, enz. dat de eerfte Jooden die Chriftenen waren geworden, dit vooroordeel nog voedden, en het verkondigen des Euangeliums aan de Heidenen, voor eene zonde hielden. Ligt begrypen wy nu, dat het 11 en 12 vers daar op doele, dat, zegge ik, de Heere toont, dat zig de gcloovige Jooden daar over niet moeten verwonderen, maar Gods barmhartigheid en Genade pryzen, die de overige Volken der waereld ook tot zig geroepen heeft, en dezulken onder hen, die geloovig worden en blyven, zalig maakt? Wy vinden immers eene foortgelyke gelykenis, Luc. xiv: 28. enz. alwaar zig ook een vroome over de genadige aanneeming van een groot Zondaar, doch welke boete deedt, verwondert en klagtigvalt?
N 5 Zo



f 02 Verklaaring over Mattheus
Zo dat in beide Gelykeniflen enkel wordt voorgefteld, hoe den Menfchen, Gods heilige werken onbegrypelyk voorkomen, cn hoedanig zy door valfche vooroordee. len worden belet, om niet altyd, Gods wysheid, goedheid en regtvaardigheid, in den eerften opflag te kennen.
Wy moeten hier nog een paar Griekfche woorden ophelderen. Vers 12 ftaat e'sr«»w<*», zy hebben gearbeid. In dezen zin is het Hebreeuwfche woord, ^K, fecit, gebruiklyk. Weshalven zommigen deze fpreekwyze voor een Hebraismus houden, zo als Drusius in zyne aanmerking over Rüth. iii: 19. Fesselios adverf. facr. lib. x: 2. 6. pag. 506. Vorstius Part. I. de Hebraismis N. Teft. pag. 127. &e. Noldiüs aanmerk. 46r. van zyne Concordantie der Hebr. partic. En dewyl Mattheus iri zyn Euangelium zo ryk is in Hebreeuwfche fpreekwyzen, maak ik geene zwaarigheid, om aan deze Man. nen myne toeftemming te geeven.
•vers 15. ftaat: l itpS-x^pU m *»,telt ifs>. Deze fpreekwyze vinden wy mede S irach xiv: 10. en in 't Hebreeuwfch, Spreuk, xxiii: 6. In beide deze plaatzen wordt de nyd daar door gcfchetft en afgebeeld. Virc i lius fchryft mede aan nydige Menfchen oculos malignos toe, Aeneid. v. 654. Van dergelyke nydige oogen heb ik veele aanhaalingen uit de Ouden in Parerg. Critic. pag. 138. bygebragt. Ook behoort hiertoe, dat een nydige by de Latynen malignus, en de nyd, malignitas genoemd wordt: by voorbeeld van Óvidius Trift. Iv: 10. 126, CuRTiusvr.11: 1.23. •Quintilianus, de cauf. corr. eloq. iitt 1. cnxvni:4. Plinius, lib. ï. Epift. 16.
Wat in het 8 en 9 vers zaaklyks gezegd wordt, kan elk nadenkend Leezer ligt aanvullen. In het 8 vers naamlyk, worden opmerkende Arbeiders verftaan, die trouw en vlytig hebben gearbeid, en dus desloons niet onwaardig zyn. En in het 9 vers moet men by de woorden, die omtrent de elfde uur gehuurd waren, het volgende vooronderftellen, en naarjlig hadden gearbeid.
vers 16. Alzo zullen de laat f en de eerften. Het was eene zigtbaare en groote dwaaling, wanneer veele Uitleggers meenden, dat deze woorden den zelfden zin
heb-



Euangelium. Hoofdft. XX: 15, 16. «03
hebben, als het laatfte ven van het voorgaande 'Hoofd* deel heeft. Had men beide plaatzen nauwkeuriger nagezien , dan zoude men er 't groot onderfcheid van ontdekt hebl.en. In de eerfte plaats ftaat: veelen van de eet Hen zullen de laatften, en veelen van de laatften zuilen de eerjten zyn. Maar in onze plaats ftaat van alle laatften, dat ze de eerften, en van alle eerften, dat ze de laatften zullen zyn. Insgelyks is het niet zonder rede, dat daar eerft de eerften, cn vervolgens de laatften; maar hier eerft de laatften, en dan de eerften genoemd worden. Des vinden wy een tweevouwig onderfcheid in deze twee plaatzen, Wat de eerfte voor eene betekenis hebbe, is boven duidelyk aangeweezen. De betekenis der andere zien wy uit het 14de vers, naamlyk uit deze woorden: ik wil dezen, die de laatfte is, even zo veel geven, als u, die gy naamlyk tot de eerften behoort ; als mede uit vers 12. alwaar gezegd wordt: gy hebt ben, naamlyk, die laatften Arbeiders, ons, den eerften Arbeideren, wat den loon aangaat, gelyk gemaakt, Dienvolgens wordt door den Heere de gelykheid der geloo-, vigen uit't Joodendom met de geloovigen uit 't Heidendom , en wederom van deze met geene aangeweezen, dewyl van beide Volken ééne Kudde gemaakt is, Joh, x: 16 en geen onderfcheid meer is tuflehen Jooden en Heidenen, maar alle geloovige Heidenen, en alle geloovige Jooden , altezamen één in Chr i stus Jesus zyn , Galat, 11 i: ?8. derhalve ook beiderlei geloovigen ééne zaligheid zullen deelagtig worden. Daar zal dan gszegd worden : de laatften en eerften ftaan in Eere gelyk.
vers 16. Dorh veelen zyn peroehen. Het Griekfche v«e- kan hier niet want betekenen, dewyl dit zeggen dan met de naaft voorafgaande woorden niet zamenhangt. Anders zoude er deze wanfehape reden uit voortkomen: d rede, waarom de,geloovige Heidenen even zo wel zalig worden, als de geloovige Jooden, is de-r ze, om dat veele Menfchen geroepen , maar weinige pitverkoren zyn. Waar uit dus blykt, dat dit y*? eene an 'ere betekenis hu bbe. En dit is niets vremds. Pasok heeft in zyn zeer geleerd , en voor, de Uitleggers



jto4 , Verklaaring over Mattheus •
gers ongemeen nuttig Lexicon N. T. tien byzondere betekemffen van dit woordje bygebragt. Ook heeft het Luther zo begreepen, Matth. xviii: 17. en Handel, xvi: 37, welke laatfte plaats ingelyks Glassius , pag. 981. in aanmerking genoomcn heeft. In andere plaatzcn, ontdekte Luther dat het gevocglykft door maar konde worden overgezet. En zo heeft hy het overgezet Matth. xxiv: 28. Marc. xi: 18. en xu: 36. Luc, xii: 58. en xiv: 24. en 28. Hand. vin: 39. Philipp. 111: 20. 2Tiwoth. ijii i. En deze beteke* nis heelt hicr,insgclyks plaats. Naa dat dc Zaligmaaker naamlyk hadt gcleeraard, hoe liefdcryle cn yvcrig God de Menfchen tot bekeering en zaligheid geroepen heeft, zo eindigt hy, ongctwyfeld, deze reden met Een even zo treurig gelaat, als hy Luc. xix: 41. het blyken, met deze woorden: maar'veelen zyn geroepen, enegterniet dan weinigen uitverkoren; of, gelyk ik het wegens het volgend ïè heb overgezet: doch veelen zyn geroepen, maar weinigen zyn uitverkooren. Hoewel God naamlyk eene zo groote menigte Menfchen van Jooden en Heidenen, in zynen geeftlyken Wynberg heeft laaten roepen ;zo hebben egterde wcinigften deze roeping gevolgd, üverzulks heeft Hy weinigen kunnen zalig maaken , maar veelen moeten verdoemen. Het grootfte gedeelte der Menfchen gaat derhalven veriooren , en wel door deszelfs eige fchuld en dwaasheid, dewyl 't de roepende ftem van den genadigen God niet heeft willen hooren. Even als de Heere , Matth, xxi 11: 37. tot de ongeloovige Jooden zeide: gy hebt niet gewild'; zo zal hy ook tot de onbekeerden uit andere Volken , ten dage des oordeels;, zeggen: gy. hebt niet gewild. Uit dezen grooten hoop der Menfchen, heeft dienvolgens G"d weinigen tot zyne Kinderen kunnen verkiezen, 't Is naamlyk niet dusdanig eene verkiezing Gods, dat Hy, zonder opzigt op het gedrag der Menfchen, befluit, dezen zalig te maaken en geenen te verdoemen; maar dit was zyn heilig cn rechtvaardig raadsbefluit: wie gelooft, die zal zalig worden; maar, *ix>ie niet gelooft, die zal verdoemd worden, Marc. xvi: 16, De woorden veelen zyn geroepen, hebben fommigen aan. ' ' ' ' lei-



Euangelium. Hoofdft. XX: 16. 'a.05
leiding gegeeven om te denken, dat God niet alle Menfchen heeft geroepen, en dat het geenszins met zynwelbehaagen overeenkomt, dat alle Menfchen den weg ten leeven worde aangeweezen. Om deze dwaaling te keer te gaan, is het noodig den regten zin van die woorden te doen opmerken. Christus naamlyk leeraart geenszins, dat flegts veelen, maar niet alle Menfchen van God worden geroepen; maar dat, daar God wil, dat alle Men* fchen zalig mogen worden, 1 Timoth. 11:4. en dus alle Menfchen tot zig geroepen heeft, op deze wyze eene ongemeen groote menigte, te weeten alle Menfchen, hadden kunnen zalig worden. Des in dit voorftel, om met de Logici te fpreeken, het fubjeclum is vocati, (geroepenen), en multi (veelen) het praedicatum: het welk ik duidelyk in myne Poecile, Tom. 1. pag. 10. feqq. heb aangewezen. En deze myne logifcbe aanmerking, is als echt en gegrond erkend door denCancelierPPAFF, in zyne in 1737 uitgekome Disputat. demultis vocatis &paucis eleêis, als mede door Gerdesius in zyne Disputat. A* cadem. pag. 375.
Daar zyn egter veele Uitleggers die de bovenftaande gelykenis op een geheel andere wyze verklaaren, als ik hier gedaan hebbe. Wolf heeft reeds eenigen derzelve genoemd, waar by de volgende gevoegd kunnen worden, Loefler, in een inhetjaar 1726. gedrukt boek; D. Lange in zyn Licht en Recht; D. Gerdesius in zyire DisJ'ertationes Acad. pag. 303. feqq. D. Hofmann, wiens verklaaring in de Onfchuldige Berichten, 1728. bladz. 1128 enz. (Hoogd.) zaaklyk wordt voorgedtaagen; Schoettgen in zyne Horae Hebr. drie Predikanten in het Hesfifh Hefoffer, T. 1. pag. 445. T. 2. pag. 737. T. 3. pag. 123. Niemeyer en Lic. Zulich in byzondere Schriften, 1741 en 1742. Hansen in zyne betrachtingen over de Zondags ■Ëuangelien. Prooft Harenberg in de nov. Misc. Lipf. T. 1. pag. 1. feqq. en om er nog een vroegeren by te doen, D/Henr. Muller in het 216. hoofdd. zyner Geeftelyke Uitfpanningen. Dewyl ik nu alle deze verfcheide uitleggingen voor ongegrond houde , zo zal ik my egter in geene wydloopige wederlegging van elke 'in het byzonder inlaaten;



to$ Verklaaring over Mattheüs
en zulks is ook niet noodig. Fene juifte vergelykint* myner gedagten, met alle de Overige verklaaringen, kan dit gefchil bedillen. Dit alleen moet ik nog zeggen, dat de verkeerde uitleggingen dezer gelykenirte, voor een zeer groot gedeelte daar uit ontdaan zyn, dat men vuur eerft, den zamenhang dezer gelykenifle met des Heeren voorafgaande woorden niet gevonden, en er voorts een conicientie-werk van gemaakt heeft, om door den loonpenning het eeüwig Leven te verftaan. Inmiddels, daar in alle van myne verklaarin ; verfchülende gedagten iets zeer gedrongens is, zohoopeik, dat ze j daar ze ook de oudfte is, de overhand behouden zal: gelyk dan ook de Cancellier Pfaff in zvnen Com.;nenta'. rius in Mattheum, als mede Koenicsmamst in Kohls Hamburg/cbe geleerde tydingen , 1740.6^2.70". metmy toeftemmen.
vers 10. De Moeder —— met baare Zoonen, Deze' naamlyk, hadden haare Moeder overreed, om deze bede den Heere voor te draagen , en dus fpraken zy zelve door den mond der Moeder. De Zoonen waren bygeVo'g hier de Hoofd-Perzoonen. Waarom ook MarCüs x: 35. Zeer wel, deze bede aan de Zoonen toe-1 fchryft, en de Moeder, als hun werktuig, niet eens hoemt, En daarom juift rïgt de Heere, vers 22. zyn" antwoord niet aan de Moeder, maar aan haare by haar ftaande Zoonen: gy weet niet, zegt hy, wat gy bidt. Wat deze Broeders, Jacobus en Johannes bewoogen hebbe deze bede te doen, geeft ons Lucas, xix: m. te kennen. Zy meenden naamlyk met de overige Leerlingen , dat Christus thans met het oogmerk na lerufa* !err> reisde, om zyn waereldfch Koningryk te begi'nnen.Deze twee Broeders wilden dus de gelegenheid niet verzuimen,om hun welzyn te behartigen. De Heere had'fi Zich menigmaal met hen benevens Petrus , afgezonderc, en als 't waare meer vertrouwen op hen gelieft , als op de overige negen 1 eerlingen. Dit blvkt inzonderheid, by de verfchvninge van Moses en Elias; en du9 hadden zv reeds boven de andere Leerlingen s den voor-1 tang gehad • dien zy ook met regt boven Petrus dagteiï
te



Euangelium. Hoofajl. XX: 20—-it. «207
te kunnen eifchen. Want voor eerft waren zy met Jesus endeszelfs Moeder, nader vermaagfchapt; gevolglyk {tarnden zy af van Koning David : voorts ging Johannes gemeenzaamer met den Heere om, en was zyn gelief de. Leerling.
vers 2r. Doe tog de uitfpraak. Griekfch •■«•*, Dit Woord betekend ook beveelen: in welken zin het voorkomt Marc x: 49- en Luc.xix: 15. Waarom ik ook, te vooren, by Matth. 1 v: 3. dit 1**1 door bevel hebovergezet. In deze plaats wordt ook op een bevel geoogd, doch het welk duidelyker eene uitfpraak genoemd wordt.
vers si. De één tot uwe regte. Dit heeft hier een anderen zin, als vers 23. Want daar fpreekt Christus van het zitten van alle zyne Leerlingen tot zyne regte en linke hand, en wel op twaalf Throonen, zo als hy hoofd, xix: 28. beloofd hadt. Onder die geenen dan, die naaft den Heere zouden zitten, hadden ook deze twee Leerlingen hunne plaats te wagten. Doch hier mede waren zy niet te vreden, maar begeerden aan beide zyden van Christus de eerfte plaats. Laat ons zitten , wilden zy zeggen, den éénen ter regte hand naaft by u, en den anderen op dezelfde wyze ter linke hand. Hadt hen de Heere niet met deze vraag afgeweezen; dan zoude misfchien de jongere Broeder Johannes ver. der gevraagd hebben, of niet de Heere hem, als zyn geliefden Leerling, de eerfte plaats ter regte hand wilde aanwyzen , terwyl zyn oudere Broeder Jacobus , met de eerfte plaats ter linke hand zeer wel te vreden konde zyn.
vers 22, Kunt gy den Kelk drinken. Deze fpreekmanier was voor de beide Broeders niet duilter. Petru» verftondt ze voort, toen de Heere, Joh. xviii: 11. tot hem zeide? zal ik den Kelk niet drinken, dien my myn Vader beeft gegeeven? Deze fpreekmanier, waar door een zeer droevige toeftand, en een zamenloop van groote elenden en lyden betekend wordt, was hen uic de Schriftuur bekend. Men zie Psalm. Lxxv: 9. Jesai, ii: 7. Jerem. xxv: 15. en xlix: 12. Ezech. xxi 11:32. Habak. ui; 16. Wanneer de Heere mede van eenen
Doopt



ao8 Verklaaring over MatTheüs
Doop, waar mede hy gedoopt zoude worden , gewag maakte, en dus, door het zamcnvoegen van twee ge^ lykluidende fpreekwyzcn, de groote van het hem aanltaande Lyden des te meer aanwees; zo was ook dit voor hen met duifter. in de Pfalmen naamlyk, wordt de overvalling van een groot ongeluk, niet zelden, een watervloed genoemd: by voorbeeld, Psalm, cxxiv 3, 4. lxix: 2, 3. lxvi: 10. xvin: 17. Des zy geloofden, Wat ,,eere' Icort te vooren, vers 18. cn iy. gezegd hadt. Maar dit laatfte woord des Heeren, hadden zy Verkeerd verftaan. Zy dagten naamlyk, de Heere zoudc ^j,?£n,da6c uit zyn graf opftaan, en als dan zyn waereldlch Ryk beginnen. Dat dit hun denkbeeld was, kan niemand in twyfel trekken, die zig herinnc t, dat Christus naa zyne opftandins, HAnöel 1: 6. vin de Leerlingen gevraagd wierdt, of hy rrri niet onder het Volk Ifraël het Kyk weder opregten wilde. Uit aanmerkin» daar van, waren zy bereid, al 't ongeluk met Christus uit te ftaan, zoo maar dat zelve, voort, in de grootfte heerlykheid en volkome gelukzaligheid zoude veranderen. Deze zelfde gedagten voedde Petrus , toen hy riep: Heere, ik ben bereid, met u in den dool te gaan. Wanneer Christus deze twee Broeders vroeg i kunt gy dit doen ? zo waren Zy, voort, met het antwoord gereed 0 ja, dat kunnen wy. De vraag des Heeren, kunt gy dit doen? heeft ongetwyfcld dezen zin: bedenkt u wel, óf gv in ftaat en bereid zyn , dit Lyden op u,te neemen. En dus willen zy met hun antwoord zo veel zeggen, als: ja, wy zyn hier toe gewillig en bereidt. Waarom ook D. Lange dit, wy kunnen, niet te onrecht door' wy willen verklaard. Deze Broeders nu zo wel, als Petrus , fielden een al te groot vertrouwen op z%zöl« ven: gelyk zy dan zo wel ais de anderen, by de gevangennecming hunnes Heeren j hem verlieten.
.vers 22- En u laaten doopen. In dezen verbloemden zin komt het woord /s^ri^tc-ü-cu mede by ongewyde Schryvers voor. k«k«« a^rl^u,, calamitatibus fubtnergi, ftaat in Libanius 60 Brief, van de honderden, die wylen Wolf heeft uitgegeevcn; pag. 177. en in < > - den



Euangelium. Hoofdft» XX: 22, 23. 209
den 50 Brief, pag. 140. ftaat calamitatem fiuElipus »i£eo3-«<. Zo zegt ook Plutarchus de liberorum educatione, cap. 13. sr«»eis ,««*w£*<r>«8»i laboribus obrui. Meer zulke voorbeelden heeft Schelhorn bygebragt, in de Bibliotb. Brem. T. vu. pag. 653. feqq.
vers 23. He£ zz'«e"i _/ïaaï 6y my niet. Naa dat
Christus hen geantwoord hadt, dat ze om zyns naams wille veel zouden hebben te lyden; waar mede hy op den toekomenden tyd van hun Apoftelfchap doelde; zo geeft hy hen nu te kennen, dat hy hen op de bede wegens het zitten tot zyne regte en l'inke hand, geen antwoord geeven konde. Want dit, zegt hy, ftaat niet bymy, maar zy, wien 't van myn Vader toegedagt is-, zullen 't bekoomen. Deze woorden hebben de Kerkeleeraaren Zo wel van vroege, als laatere tyden met 'verwondering befchouwd. Hoe, zeggen zy, kan de Heere zeggen, dat hem deze magt niet toekomt? Immers heeft hy, gelyk hy zelf zegt, alle magt in Hemel en op Aarde. Veele der vroege en laatere Godgeleerden hebben getragt, deze zwarigheid weg te neemen, wier uitleggingen Gatakerus in zynen Cinno, lib. 1. cap, 3. pag. 195. voordraagt. Doch, dewyl geene daar van overtuigend zyn, zo gelooft hy, dat «»» hier niet door maar, maar door dan flegts moet wordeo overgezet. Ook haalt hy anderen aan, die voor dit gevoelen zyn : bv welken ik nog eenigen voege, naamlyk Grotius, Zeltner, Hackspan, (in zyne aanmerkingen over bet N. Teftament, als mede in zyne Sylloge Disputationum, pag. 115.) cn Glassius. Deze laatfte drukt dit gevoelen duidelyk uit, wanneer hy, pag. 1222. dezen Woorden van Christus dus overzet: raeum quidem eft, dare t« xcc9-\txi a dextrismeis &finiflris meis, fednon nifi illis, quibus parattim efta Patre meo. Dit dóet zich wel taamlyk goed voor: maar, voor zo verre nog niet duidelyk genoeg beweezen is, dat ergens in dez^ betekenis van, dan flegts, gevonden wordt, hoewel in dezen zin »».' $ gebruikt worde, niet alleen 1 Corinth. 111:5. eri 2 Corinth. 1:13. maar ook van andere Griekfche Schryvers-, uit welken veele plaatzen door Devarius, de partkulis 1 Deel. O Crue.



210
Verklaaring over Mattheus
Graecis, pag. 23. feqq. worden bygebragt; zo fchynt deze verklaaring de noodige kragt niet te hebben. Ik zal myne uitlegging voordraagen, en die den Geleerden ter toetze overgeeven. Ik geloof naamlyk, dat Christus hier niet van zyne magt in 't algemeen, maar flegts van zyne toenmalige magt fpreekt. Thans, zegt hy, ftaat het niet aan my , iemand de zitplaats tot myne regte of linke hand aan te wyzen, maar deze plaatzen blyven hen, wien ze myn Vader reeds voorlang beffemd heeft. Des Vaders wil nu is ook de wil des Zoons. En gelyk er niet alleen van den Vader ftaat, 1 Corinth. xii: 28., dat hy zommigen tot Apoftelen , en anderen tot Propheeten of tot Leeraaren van byzondere Gemeentens gemaakt heeft, maar dezelfde Apoftel, die dit fchryft, ook van Christus betuigt, Ephes. iv: n. dat hy eenigen tot Apoftelen, anderen tot Propheten, nog anderen tot Euangeliften of Leeraaren van byzondere Gemeenten heeft aangeftelt, zo kan de Heere ook immers niet ontkennen, dat hv de magt, om over de zitplaats tot zyne regte en linke "hand te befchikken , met den Vader gemeen heeft, en gevolglyk zyn (by voorbeeld, dcoude^rz'aKe«),grootlyks hetfpoorbyfter die des 's Heeren woorden in dezen zin opvatten.
Ik dien hier nog twee aanmerkingen bytevoegen. Wanneer naamlyk hier maar betekent, gelyk het wel niet anders betekenen kan; dan ontmoeten wy hier eene ellipfis: zoo als Erasmus, Beza , Junius en Tremellius, als mede de Hollandfche, Franfche en fingelfche Overzetters dit ooktoegeftaan hebben: Noneftmeum dare, (dusluidt het in Beza's overzetting,) fediis dabitur, quibusparaturn eft a Patre meo. En op dezelfde wyze heb ik het oyergezet, om datikby my zelven overtuigd was, dat hier in de waare zin van Christus reden opgeflooten lag.
Voorts dientnog aangemerkt, dat Christus zyne gedagten nopens het zitten aan zyne regte en linke hand, den twee Leerlingen niet verder openbaart. Hyzegt naamlyk niet rond uit, dat zynen Leerlingen het zitten tot zyne regte en linke hand in een Ryk dezer waereld, maar eerft naa dit Leven in den Hemel zoude gegeeven worden. Want de hoop op een waereldfch Ryk van den
Mes-



Euangelium. Hoof'djl. XX: 23, ait
Mesfias was te vaft ingeworteld, en Christus zag naar zyne Wysheid, dat deze dwaaling nog niet tegengegaan konde worden, zonder gevolgen voorttebrengen, welke veel erger fzouden zyn. Waarom hy dezelve met een liefderyk geduld verdroeg, en als eene dwaaling aanmerkte, die vervolgens konde worden weggenoomen, en ten laatften geheel ophouden zoude. Leeraars der Chriften-Kerke, leert uit deze handelwys van onzen Opper- en Aartsleeraar de waare wysheid in liet onderwyzen, als maaiende ook een gedeelte der navolginge van Christus uit. Tragt, by voorbeeld, iemand van de Roomfche belydenis uit overtuiging van de Roomfche dwaalingen, een Lid van onze Kerk te worden; zo neemt hem gewillig aan, u verheugende over de Genade, die God hem verleent, en over 't heerlyk licht, daar zyne ziel mede beftraaldt wordt. Maar, wanneer hy alle ïiwe leerftukken nog niet ten vollen aanneemt, en hy nog eenige zyner voorige gevoelens blyft aankleeven; draagt hem'clan met geduld, en vergunt hem den nodigen tyd om tot de kennis der onbewimpelde waarheid te geraaken. Misfchien zaL hy vervolgens zyne dwaalingen afleggen. Ook Zyn het veelligt dwaalingen, die iemand zonder gevaar behouden kan. Geduld, myne Heeren, geduld! betragt de les van den Apoftel. 1 Corinth. xiii: 7. Rom.xiv: 1. en xv: 1. By deze gelegenheid, kan ik den Leeraaren der Engelfche Kerke den welverdienden lof niet weigeren, die denParyfchen Godgeleerden, Courayer , onder hünne Geloofsgenooten aannamen, hoewel hy niet alle hunne gevoelens toeftemde, maar eenige der Roomfche leeringen be* hieldt. Ook pryze ik de gewoonte der Engelfche Kerk, dewelke hen, die uit het Pausdom tot haar overgaan^ geenszins noodzaakt, om de Roomfche dwaalingen af te zweeren ; zo als dit uit de Binliotbeque Afigioift, T.iup, 279. blykt. Maar in geenen deele pryze ik, dat men voor eenige jaaren, in zommige onzer Kerken, eenen ge* leerden Roomfchen niet eer wilde aanneemen, voor dat hy alle de Leerftellingen die in onze Kerk verworpen worden verzaakt, en met eenen hem voorgefchrceven eed beveiligd had, dat hy volkomen, en zonder de.minfle uitzondering, Lutherfch was; zie de onfcbuldige bt* O 1 ricb*



£12
Verklaaring over Mattheus
richten, of vervolgde verzameling van oude en nieuws Theologifcbe zaaken, van het jaar 1730. bladz. 797. Is dit niet van iemand iets vorderen, het welk natuurlyker wyze onmogelyk is? of is 't wel mogelyk, dat iemand alle vooroordeelen , inzonderheid in "den Godsdienft, eensklaps aflegt, en op 't oogenblik een vcrftand, met de tegenoverftaande kennis vervuld, krygt? Apoftel Paulus was van dit gevoelen niet, beveelende met zulke Broederen, die in de kennis der waarheid noch zwak waren, geduld te hebben.
vers.-yo. Twee blinden zaten aan den weg. Men befpeurt ten duidelykften, dat dit dezelfde gefchiedenis is,dewelke Marcus x: 46. enz. en Lucas xviii: 35. enz. verhaalt wordt. Doch het verhaal van Lucas verwekt hier eene zwaarigheid, dewyl hy fchryft, dat dit gebeurd is opdc reis des Heeren na Jericho, daar Mattheus en Marcus integendeel zeggen, dat dit gefchied is by Christus vertrek van Jericho. Dit heeft Lyserus en Calovius bewoogen , om te ftellen, dat hier twee onderfchcide gebeurteniflen bedoelt worden; en daar Marcus flegts éénen , maar Mattheus twee Blinden noemt, befluit Osiander, Sandagen, Lange en Rusz daar uit, dat het zelfs drie byzondere gefchiedeniflen zyn. Dit laatfte gevoelen zal hen, die de verhaalen van alle drie Euangeliften leezen, en er zo veele ovcréénftemmende omftandigheden in ontwaar worden, niet gelooflyk voorkomen. Maar het eerfte zal allen voldoen, wanneer de fchynftrydigheid van Lucas kan worden weggenomen. Grotius als mede Clericus, (in zyne Canones Harmon. p. 32.) zyn hieromtrent niet gelukkig geweeft. Want, daarzy voorgeeven, daths 'nfi%a, alleen betekent, niet verre van de ftad Jericho zyn, hetwelk ook kon gezegd worden van des Heeren vertrek van deze ftad; zo wederfpreekt hen Lucas zelf, wanneer hy in het volgend xix hoofddeel, vers 1. meldt, dat Jesus naa deze gebeurtenis, in deze ftad gegaan is. Cokftrydthet tegens 'tverhaal van Mattheus, wanneer hy xxi: i.van Jesus en deszelfs Leerlingen zegt: zyyi<r«t y« 'in^rixvfect. Glassius, Walther en Wolf neemen hunne toevlugt tot een ander middel, om deze zwaarigheid uit



Euangelium. Hoofdft. XX: 30—34, en XXI: r. 213
den weg te ruimen, en Hellen dat hec flegts. ééne en dezelfde gefchiedenis is die van de drie Ëuangeliften bedoelt wordt. Zy zyn van gedagten dat Christus uit Jericho is gegaan, en op de terugreis na dc ltad, deze wonderbaare geneezing heeft uitgewrogt. Op deze wyze konden Mattheus en Marcus zeggen, dat het gefchied is, toen Christus uit de ltad was gegaan, cn Lucas met gelyk regt verhaalen, dat de Heere nadc ftad gegaan was. Deze uitlegging is zinryk, en men kan er hen, die met de H. Schrift fpotten den mond mede floppen. Doch ik zal dit vervolgens, wanneer, in myne aanmerkingen over Lu, cas, deze gefchiedenis anderwerf zal voorkomen, verder nafpooren : even zo als ik in myne aanmerkingen over Marcus de zodanigen zal tragten te overtuigen, die zig verwonderen, dat deze Euangclift flegts van éénen Blinden melding maakt, daar er egter twee geweeft zyn.
vers 34. Toen ging het Jesus ter harte. 2ta«-/^p«t3-«j. Commiferatione intima commotus, dus heeft het Beza overgezet, dat ook van de Hollandfche overzetting flipt is gevolgd. Hoe wift Mattheus toch , dat de tedere hartstocht van medelyden en weemoedigheid in 't hart van Christus hier zodanig was gaande gemaakt? Immers konde hy in zyn hart niet zien. Antwoord: hy konde zulks, terwyl hy tegenwoordig was, uit de oogen des Heeren leezen. Een medclydend oog geeft de inwendige gelleldheid van het hart te kennen. Hierom is de omfchryvjinge van Erasmus zeernadrukkelyk; turn Jesus vultu quoqve ff? ocuiis prae fe ferens ajfectum mifericordiae. Deze aanmerking behoort mede tot hoffd. ix: 36. en xiv: 14. als mede tot Luc. vu: 13. cn Joh. xiii: 2i,
HOOFDSTUK XXL
vers i. Toen ze nu naby Jerufalem kwamen. Hier moeten wy Christus voorbereiding tot zynen intogt in Jerufalem niet uit het gezicht verliezen." Des Heren Leerlingen waren van gedagten, dat Hy zig thans, te Jerufalem als eenen Koning des Joodfchen Volks zoude openbaaren, zulk een Ryk, als dat van DaO 3 " vu?



li4 Verklaaring over Mattheus
vir> en Sacomon geweeft was, beginnen, en met de grootfte pragf en heerlykheid regeeren. Dewyl nu dit eene verkeerde verwagting was, en Jesus aldaar ter dood zoude veroordeelt worden en fteiven; zo kwain 't geloof zyner Leerlingen in het grootfte gevaar, en s deze, zo ten eenenmaale met hunne verwagting ftrydende, gebeurtenis, hadt hen by zich zelve kunnen doen denken: nu zien wy eindelyk, dat wy bedrogen zyn, en dat onze Jlsus de Mesfias niet is. Hierom moeft het geloof der Leerlingen een nieuw fteunfel ontvangen, ten einde, wanneer het al mogt wankelen, 't nogtans niet uitgedooft wierdt. Om deze rede bereidde hy hen ter overwinninge van dit wankelend geloof door de groote wonderen, die hy op zyne reis na Jerufalem deedt, dewelke zy zig, naa zyne gevangenneeming, Kruiziging en dood, noodwendig moeiten te binnen brengen, als die hen nog voor de oogen zweefden , en in het verfchfte geheugen lagen. Eerft deedt hy 't buitengemeene wonderwerk aan Lazarus, die reeds vier dagen in het graf gelegen had, het welk ook eene zo groote menigte van Jooden tor het geloof in Jesus bragt, dat de Pharizeeuwen, Joh. xi i: 19- zeer wanhoopig uitriepen: nu is er niets verder te doen, daar hem alles naloopt, en hem voorden waaren Mesfias erkent. Voorts maakte hy de twee Blinden ziende, dewelke hy ook (Matth.xx: 34. Marc. x: 52. Luc. xvin: 43.) met zig na Jerufalem lietgaan, ten einde zy by 't ganfche Volk tot getuigenzyneïwonderdoende Almagt zouden verftrekken. By deze wonderen van Almagt, (miraculaomnipotentiae,~) voegde by ook eenige wonderen van Alwetenheid: (miracula onmifcien. tiae,) dewelke den twaalf Leerlingen alleen bekend wierden. Waaruit wy duidelykkunnen opmaaken, dat, ten dezen tyde, by het doen van beiderlei wonderen, des Heeren voornaam oogmerk geweeft is, dat de Leerlingen over zyn lyden en fterven niet zodanig zouden verfchrikt worden, dat hun geloof er fchipbreuk door lyden konde. Hy voorzeide hen naamlyk, Matth. xx: 18, 19. zynen dood en alle deszelfs omftandïghcdcn, als mede zyn opftanding ten derden dage. Aan twee hunner noemde hy dc plaats
waar



Euangelium. Hoofd. XXI: i—3. 2x5
waar zy eene Ezelin met haar Veulen zouden vinden, tellens gebiedende die tot hem te brengen, met byvoegingdat zulks met goedkeuring van den eigenaar zoude geleideden. Hy voorzeide, dat één zyner Leerlingen hem zoude verraden. Dit, zeide hy, Joh xiii: 19. en xiv: 29. voorzegge ik u deswegen, op dat, wanneer 't vervolgens zal gefchied zyn, gy moogt gelooven, dat ik het hen; dat is op dat wanneer gebeuren zal, het geen gy thans, om uwe vooroordeelen , voor onmogelyk houdt, uw geloof niet verdwyne, maar gylieden alle voorkomende zwarigheden overwinnen moogt. Deze woorden beveiligen myne gedagten, dat naamlyk alle de wonderen die Jesus kort voor zynen intogt in Jerufalem deed, zoo wel die van Alweetenheid, als die van Almagt, hoofdzaaklyktot dat einde gedaan zyn, op dat de Leerlingen, midden onder de fterkfte verzoekingen tot ongeloof, hun geloof niet ten eenenmaale zouden verliezen, maar, hoeweleenigzins wankelende, nogtans ftaan blyyen.
vers 3, De Heere heeft ze noodig. Dat Christus hen uitdrukkelyk belaft heeft,dusdanig te antwoorden, zegt Mattheus niet alleen, maar ook Marcus en Lucas. Ook kan men niet twyfelen, of de Leerlingen zullen met deze zelfde woorden hebben geantwoord. Ja, Lucas betuigt dit uitdrukkelyk, xix: 34. Waar uit ikopmaake, dat de Eigenaar dezer Dieren reeds in Jesus gelooft heeft. Want, zo dra hy het woord, Heere, hoorde noemen, wift hy wien men ermede in't oog had, en weigerde in het minft niet, om ze te laaten volgen. Ik vind, dat ook D. Lange van deze gedagten is geweeft. Om die zelfde rede twyfele ik ook geenszins, of die geene aan wien Christus, Matth. xxvi: 18. liet boodfehappen: de Meefter laat u zeggen, dathy, in uw huis, met zyne Letrlingen Pafcba wil houden: heeft in hem gelooft.
vers 3. Terftond zal hy ze laaten gaan. Beza heeft dit dus overgezet: jlatim autem Jesus remittit eos. Hy meende, dat de Eigenaar der Ezelin daar door verzekerd werdt, dat hy zyne Dieren voort weder krygen zoude; ten einde hy niet weigeren mogt, om ze te laaten O 4 vol.



*i6 Verklaaring over Mattheus
volgen. Aretius heeft dit gevoelen mede aangcnoomen ; en onder de Uitleggers onzer Kerke D. ReiwBARd Backius. Doch onder de Overzetters heeft niet een eenige hen gevolgd. Onlangs heeft een geleerd Hesfifch Leeraar het gevoelen van Beza, met veelen yver verdedigt in hec derde deel van het Hesfifch Hefoffer, bladz. 136. enz. Doch hy heeft ons niet over. gehaalt, om hem onze toeftemming te geeven. 'Amriam betekent heen, wegzenden, maar nietiger terugzenden. Dit laatfte betekent Luc. xxni: 11. en Phixemon ij, pttm^Mtm. Zo moet er ook, by Mattheus, naa «v», vixü, in dc gedagten worden bygevoegd w&t ê«è, tos iny, 't welk Marcus door £h uitdrukt. Des de zin deze is; hy za) ze voort na my toe laaten gaan. Voorts bewees immers Christus daardoor zyne alweetenheid, dewyl hy den Leerlingen voorzeide, op wat wyze zy de Ezelin volftrekt zeker zouden krygen. Ook pafte hét den Heere niet, het terugzenden der zelve te belooven. Dat Jesus geen Man was, die het voorneemen had, om anderen van hun goed te berooven, wifl een ieder reeds. Waarom ook geen één der drie Euangeliflen meldt, dat de Heere deze Dieren weder terug gezonden heeft, om dat zy naamlyk niet geloofden, dat er iemand aan zoude twyfelen. Eindelyk ftaat er aan te merken, dat Christus den Leerlingen beveelt, den Eigenaar der Ezelen niet verzoekender wyze aan te fpreeken, maar, •ponder hem vooraf om verlof te verzoeken, de Dieren weg te neemen. Wanneer hy zig dan verwonderen, of wel weigeren mogt, de Dieren te laaten volgen; dan moeften zy er hem geene goede woorden om geeven , maar zeggen: dc Heere wil ze hebben. Daar zoude 't wezen: gezegd, gedaan: hv zoude zeggen, daar ik dit weet, zo ben ik te vreden": gaat geruft met de Ezels heen, Indien wy hier nog by overwegen, dat, gelyk ik reeds vooraf gezegt heb, dc Eigenaar der Ezelen éénder geenen die toen al in Jesus geloofden geweeft is; dan vervalt het vermoeden, als waare 't noodig geweeft, hem het terugzenden te belooven.
vers 5, Uw Koning komt tot ri, By dit zeggen van
den ,



Euangelium Hoofd, XXI: 5. 217
den Propheet, zyn, wat den letter!yken zin aangaat, twee aanmerkingen noodig. Tot de eerjte geeft het woord -r(|!»«j aanleiding, het welk hier ootmoedig en zagtmoedig betekent, zo als de Uitleggers gewillig toeltaan. Mattheus heeft de Griekfche overzetting behouden , om dat dit de hootdzaak niets raakt. Maar in den Hebreeuwfchcn text ftaat arm, Cellarius heeft deze betekenis van het Hebreeuwfche woord ten vollen beweezen in zyne Disputat, de gemino Mesfia, §, 13.cn teffens §. 14. getoond, dat men er zig niet aan moet ftooten, dat 'Mattheus de Griekfche overzetcing heeft behouden.
De andere aanmerking ziet op deze woorden van den Propheet; by rydt op eenen Ezel, en op eenen Veulen der lajldraagende Ezelinne. Door deze woorden hebben zig veelen-, en onder anderen Calovius, Gerhard en Zeltner , laaten bewecgen, om te beweercn , dat Christus eerft op de Ezelin , en vervolgens op den jongen Ezel gezeten heeft. Dan dit gevoelen fpreeken de drie Euangeliften, Johannes xii: 14. Marcus xi: 7. en Lucas xix: 35. op de duidelyklte wyze tegen, betuigende uitdrukkelyk, dat de Heere alleen op den jongen Ezel gezeeten heeft. Men beroept zig wel op het getuigenis van Mattheus , dewelke vers 7. zegt: de Leerlingen van Jesus zetteden hem op dezelve, te weeten op de Ezelin en hair Veulen. Maar deze uitlegging is verkeerd, en men moet door het woordje dezelve de voorafgemelde Kleederen verftaan;gelyk Glassius,pag. 731. reeds heeft aangemerkt Uok vindt het tegenoverftaand gevoelen geen fteunfel in des Propheeten woorden, naa dat Johannes xii: 15. dezelve uitgelegd, en ons geleerd heeft, dat de Propheet niets meer, dan alleen het zitten van den Mesfias op den jongen Ezel, aanwyft. Waar uit wy met grond afleiden, dat in des Propheeten woorden het 1, of w niet en betekene, maar dat is, of liever en wel. In beide betekeniften komt het dikwerf voor, zo wel in het O. als N. Teftament, gelyk men uit Noldius Concordantie, §. 21. en 27. zien kan. Des Wolf gelyk heeft gehad metaandezodanigen zyne toeftemming te geeven, dewelke bcweeO 5 ren,



ai8 Verklaaring over Mattheus
ren, dat Christus niet mede op de Ezelin, maar alleen op haar Veulen heeft gezeeten: en dit vinden wy nog verder opgehelderd by Vorstius, de Hebraismis N. T. cap. 15. pag. 314. feqq. Frischmuth, in zyne Disputat. over Zachar. ix: 9. cap. 3. §. 8 10. en Noldius
m de 1976 aanmerking op zyne Concordantie.
Dan, wat de zaak zelve aangaat, die hier befchreeven wordt, naamlyk het inryden des Heeren in de ftad Jerufalem; eenige Naturaliften hebben zig daar aan geftooten, en tegengeworpen, dat deze daad geen onderfcheidend kenmerk (criterium diftinStivum) van den Mesfias kan zyn , dewyl zelfs een valfche Mesfias dit zoude hebben kunnen doeri. Een werk van een zodanig Naturalift met de wederlegging daar van door een Engelfcben Bisfchop, vinden wy in 't eerfte deel der Bibliotheque Britannique, pag. 403 enz. Zo hebben ook voornaame Godgeleerden, naamlyk Calovius en Vitringa , gelooft, dat de Propheet Zacharias niet fpreekt van een werklyk inryden van den Mesfias in de heilige ftad ; maar onder deze afbeelding voorftelt, dat de Mesfias in eene arme en geringe geftalte verfchynen, en geenszins een pragtig Koning dezer waereld zyn zoude. En deze zyn mede van gedagten, dat de voorzegging van Zacharias, van de Geloovigen des Ouden Ver. bonds niet anders verftaan is. Dit is alleszins eener naauwkeurige befchouwing waardig. Doch myne gedagten hier over zal ik in 't vervolg voorftellen, wanneer ik, by het Euangelium van Johannes, tot deze gefchiedenis zal gevordert zyn: gemerkt de verdediging van des Heeren Eere, zo wel als die der Euangeliften, eene grootere verhandeling vordert, dan de thans beftemde plaats toelaat.
vers 7. En zetteden hem op dezelve. Die niet wil toeftaan , dat het laatfte 't*d,* »vtu> een anderen zin heeft dan het eerfte ; ('t welk egter ganfeh niet moeyelyk is, om te begrypen,) die vergenoege zig met het geleerd antwoord, 't welk Lange en Wolf, als mede Fesselius Adverj. lib. 10. cap. 2. §. 64. en Vorstius de Hebraismis, cap. 15. pag. 315. hebben gegeeven,
en



Euangelium. Hoofdft. XXI: 7——12. 219
cn gelieve ter ophelderinge daar van, ook myne PoecU le na te zien, f. 3. pag. 504.feqq.
vers 9. Hofianna. Dit is eene Hebreeuwfche toeiuiehing, komende mede voor Psalm cxviii: 26. Dewyl nu het woord yam een Dativus by zig heeft, denwclken Mattheus ook hier en vers 15. heeft uitgedrukt; zo geeve ik aan Pasok, myne toeftemming, die in zyne Etym. nomin. proprior, pag-. 83. deze toeioeping vergelykt met de toejuiching des Voiks aan Koning SaloMon, 1 Koning. 1:34. de Koning Salomon leeve : welke verklaaring mede van D. Pfeifer in zyne Dubia ve%ata, pag. 904 voor echt erkend wordt. Zo dat het Volk den Heere, als den Koning van Ifrael (welken titel het ook, naar het getuigenis van Johalnnes, xii: 13. uitdrukkelyk daar by voegde,)tcewenfchtte, dat God hem eene gelukkige, en in alle opzigten bovenmaate gezegende regeering geeven mogt Van het Hofianna handelt, behalven dc Schryvers door Wolf aangehaald, Glassius, pag. 11^7. feqq. Buxtorf de Abbreviat. Hebr. pag. 79. feqq. en de Cancellier Pfaff in eene 17^9. gehoude Dispuiaxio.
Maar, wanneer op het tweede Hofianna ü» i-^/rsis volgt; blykt daar uit, dat het Volk God aanroept, om dezen "Koning heil en zegen te geeven, dus de artikel ' is uitgelaaten, en het diensvolgens moet worden overgezet: Hofianna, gy die in de boogie (boven in den Hemel) zyt. En zo hebben het ook Beza , Calovius, Pfeifer en Zeltner verklaard. Vermits nu Lucas, li; 14. en xix: 38. den artikel tó> voor cl ^ir»/? ook heeft uitgelaaten; zo is deze verklaaring des te zekerer. Het c* t«is intron is diensvolgens hier niet anders, dan het ö ei ro7$ tvfxin>~( in heto?22e Vader.
vers 12. En dreef er uit alle, enz. Dat, omtrent drie
i'aaren te vooren, de yver des Heeren dermaate ontftoren is , dat hy zulke verkoopers met een geesfel uit den Tempel, of, naauwkeuriger gefproken, uit den. Voorhof des Tempels, gedreeven hebbe, weeten wy uit Johann 11:14,15. Maar, nu hy thans, als de van het Volk uitgeroepen Koning, in den Tempel kwam,
zo



220
Vtrklaaring over Mattheus
zo is 't waarfchynlyk, dat hy ditmaal dc hem mishaagende Menfchen met Majeftueufe woorden van bevel weggejaagd, en belaft hegft, dc Tafels en Stoelen omver te werpen. Want niets isgewooner, dan dat men van iemand, die anderen iets beveelt te doen, zegt dat hy het zelf gedaan heeft. Op die wyze leezen wy, Matth. xiv: io. dat Herodes Johannes onthoofden Johann. xix: i, datPiLATUs Jesus gegecsfeld heeft.
vers 19. Als hy eene Vygeloom zag. Vermits Marcus xi: 12. enz. deze gefchiedenis met meer omftandigheden verhaalt, waaromtrent de Uitleggers grootIyks verfchillen; zo zal ik myne verklaaring dezer geheele gebeurtenis voor die plaatze moeten fpaaren.
vers 23. Wie heeft u die magt gegeeven, dit te doen? Wat door dit verftaan moet worden, moet uit de befchouwing der geenen, aan wien Christus deze vraag doet, worden opgemaakt, 't Zyn naamlyk Afgezondenen van den hoogenRaad, dewelke by hetgeen thans te Jent. falem voorviel, en eene zo groote beweeging maakte, 't voor onverantwoordelyk hieldt, om ftil te zitten. Wanneer voormaals Johannes met leeren en Doopen ook eene groote beweeging onder het Volk maakte , zo wierdt insgelyks van den hoogen Raad eene bezending aan hem gezonden. Joh. i: 19. Doch deze was zo aanzienlyk niet, als de tegenwoordige. Men liet hem flegts door gemeene Priefters vraagen, die eenige Leviten by zig hadden. Maar thans komen by den Heere zeer Eerwaardige en Hoogagtbaare Leden van den hoogen Raad, Overpriefters en Oudflen des Volks. Deze duchtten, dat zy met Jesus in een fcherp gefchil mogten raaken, en namen daarom eenige bedrecvene Godgeleerden (Schriftgeleerden) mede: gelyk Marcus xi: 27. als mede Lucas xx: r. wordt aangeweezen. Eene regt kloeke daad! die van dc groote Kerkvergadering te Trente ook nagevolgd is. Want, daar de Leden van die vergadering ook veel meer Bisfchoplyke eere, dan wetenfehap, bezaten, en elk hunner byna met Paus Innocentius X. konde zeggen: ego non fum Theologus ,(ik ben geen Godgeleerde,) namen zyde grootfte Godgeleerden tot hunne ruggefteu-
nen



Euangelium. Hoofdft. XXI: 19 23; 221
nen > en lieren hen in hunnen naam ftryden en vegten.
Nu weeten wy, wat de vraag van deze aanzienlyke bezending, ixiie beeft u die magt gegeeven, dit te doen? in had. Zy eifchen naamlyk van Jesus rekcnfchap, waarom hy in de ftad gereeden was, waarom hy, by de toejuiching des Volks, dat hy de Mesfias en Koning Ifraëls was, als mede by het Hofianna der Kinderen in den Tempel ftil gezweegen , en 't niet van zich afgcleend had; waarom hy thans in den Tempel Blinden en Lammen
fenas; waarom hy zig verftoutte, de Verkoopers en [oopers uit den Voorhof des Tempels weg tejaagen; waarom hy, zonder geroepen te zyn, in den Tempel verfcheen en leeraarde. Op dit alles begeeren deze Heeren Afgezondenen antwoord.
Maar zy.kreegen geen antwoord, waarom ? Om dat het antwoord 'van Jesus nutloos zoude geweeft zyn; en een nutloos antwoord te geeven , was met zyne wysheid nietovcreenkomftig. Hy hadt wel alle de vraagen op eenmaal kunnen beantwoorden, indien hy gezegd hadt, dat hy dit alles gedaan hadt als Mesfias of Christus , en, dat hy dit was, zulks door dc wonderwerken, met welke de Propheten den Mesfias aanduiden , ten vollen beweezen had. Dit antwoord hadt hy, Matth. xi: 4,5. den Leerlingen des Doopers gegeeven , toen zy hem vroegen, of hy de Mesfias ware. Ook hadt hy den Jooden, Joh. x: 32. dit bewys, van zyn Mesfiasfchap, voorgelegd. Maar dit bewys goldt niets by blinde lieden. Zy hadden hem ook geen gehoor gegeeven, toen hy hen, Luc. xi: 17. enz. toonde, hoe redeloos hunne argwaan was, van zyne wonderwerken aan den Duivel toe te fchryven. Hy antwoorde hen daarom op hunne vraag niet, maar lag hen eene tegenvraag voor, waardoor hy hen zo in het naauw bragt, dat zy hem zelfs van de verpligting, om te antwoorden , ontfloegen , en niet voortvoeren, hem eenig antwoord af te vorderen.
Zyne tegenvraag was deze: heeft God Johannes gezonden, om 't Volk te onderwyzen en te Doopen, óf heeft hy zulks, zonder een Godlyke roeping, als een valfch Propheet gedaan? Hadden zy het eerfte toege-
ftaan;



222 Verklaaring over Mattheus
fiaanj dan zoude Christus hen hebben voorgehouden, dat Johannes hem immers voor den Mesfias hadt urJcroepen. Dit merkten zy wel, en wilden daarom fefli Johannes ook verwerpen. Maar Menfchenvrees hield hen te rug._ Al het Volk hieldt Johannes voor een Propheet, ja zelfs de Koning Herodes, gelyk bekend is uit Matth. xiv: *. Wat was er nu te doen? S arme Menfchen konden niet voorby, eene tweevoudige belydems tot hunne uiterfte fchande te doen de U ne ftilzwygend, en de andere met uitgedrukte woorden Het ganfche Volk naamlyk zag, dat de vrees, om van aife aanwezenden gefcholden, of zelfs gefteenigd te wor den, hen noopte hun gevoelen van Johannes voor zig zelven te houden. Dit was derh; li eene Si ™ygende belyaenis, waarom zy oP des Heeren vraag niet antwoorden. Het werklyk antwoord dat zy gaven wa* voor hen even zo fchandiyk. Wy weeten niet, zeiden zy, waar voor men Johannes moet houden Zvr <*v
ri?J7rWeJ Ze¥eï\> Mecftners in ^ weerfy
dit met? Is dan den hoogen Raad onbekend, hoe een valfch Propheet van een waaren Afgezand van God moet onderfcheiden worden? Maar weet gy hef waarom belydt gy 't niet,en vreeft veel meer voor dè Me lchen, dan voor God, dieu, gelyk'gy voorgeeft rnr Leeraars der waarheid gemaakt heeft. V VOOT&eett> tÜL
vers Si. De Tollenaars en Hoeren komen eer in bet Hemelryk, dan gy. Deze fpreekwyze heeft-eene volle overeenkomft met Christus woorden, te vinden luc l4J af gerechtvaardigd in zyn buis 'voor
tóe», of duidelyker, deze hadt eer, dan geene, verseeving der zonden verkreegen; dat is, dezen wierden zv ne zonden vergeeven , maar geenen niet. Dat dit eene Hebreeuwfche fpreekmamer is, toont Hackspan by beide plaatzen Hammond heeft derhalven onze plaats zeer wel omfchreeven; ampleOuntur Euangelium, awd Th r>e?T\S'A W^Ut z,ek?rlyk betekent hier het Hemelryk t Ryk der Genade in deze waereld, waar uit men eindelyk in den Hemel ingaat. Grotius heeft dezen Hebraistms niet waargenomen, en deze woorden daarom
dus



Euangelium. Hoofdft. XXI: 31—42. 223
dus overgezet: de Tollenaars en Hoeren zyn uwe wegwy zers ten Hemel, u toonende, dat men door boetvaardigheid daar toe geraaken kan. In deze verklaaring nam ook Calovius genoegen, ja zelfs Glassius, pag. 539. Doch deze veranderde vervolgens, pag. 992. van gedagten, en nam de regte uitlegging aan.
vers 32. Johannes kwam tot u met de regte Teer. In het Griekfch Hit hx.ct.10wm, fteekt een Hebraismus. Want de Hebreeuwen zeggen via juftitiae, (weg der geregtigheid,) in fteê van via jufta of recta , (een regtvaardige of regte weg.) Ook wordt van hen de Leer een weg genoemd. Den eerften Hebraismus heeft Luther duidelyk uitgedrukt, en den anderen ook genoegzaam te kennen gegeeven, toen hy het dus uitbragt: Johannes kwam tot u,en leerde u den regten weg. Pfochenius en zyne navolgeren, die uit Euripides en andere Grieken de verklaaring van deze plaatze willen zoeken, berooven ze, tegen hun inzigt, van den regten zin.
vers 35. Na den derden wierpen zy met fteenen. Lu. ther heeft dit overgezet: den derden fteenigden zy. Deze vertaaling is goed, maar dubbelzinnig. Want/ïeenigen betekent altyd niet, iemand met fteenen dood werpen, maar het betekent ook, fteenen na iemand werpen, die er niet van fterft. In dezen laatften zin is Paulus ook gefteenigd, gelyk hy zelf, 2 Corinth. xf: 25. verhaalt. Deze dubbelzinnigheid heeft Lange doen gelooven, dat de Wyngaardeniers den ééncn knecht met het zwaard gedood, en den anderen dood gefteenigd hadden.
vers 42. De (leen, dien de Bouwlieden hebben verworpen. Alle Uitleggers, die ik thans ingezien heb, (waar onder Olearius in de 65 aanmerking over onze Euange. lillen zig hetlangft bydeze woorden opgehouden heeft,) hebben niet waargenomen, dat hier van twee gebouwen gefprooken wordt. Onze Heere Jesus naamlyk heeft • den Ouden Tempel verlaaten, en eenen nieuwen, geeftlykcr wyze, opgebouwd, wienshoekfteen hyis, gelyk Paulus fchryft, Ephez. i i: 20, 21. die Jesus mede den grond van dezen nieuwen Tempel noemt. 1 Corinth.
11



224 Verklaaring over Mattheus
%ÏÜ il. Des dit zeggen, op de volgende wyze, moet omgefchreeven worden. ' De fteen, dien de voori" ge bouwlieden, de joodfche Leeraaren, verworpen •" en voor een onbekwaamcn fteen gehouden hebben * - is de grond- en hoofdftecn tot een nieuw gebouw $<£. " worden, en op hem heeft God een nieuwen Tem" pel , eene nieuwe, Hem welbehaaglyke Kerk ge m bouwd." fa
^43. Van den Heere is dit gefchied. Dit, «"^ Op die zelfde wyze volgt a-xv^rj in plaats van Dis is een duideïyke Hebraismus, gelvk Vorstius cap. .11. pag 23 Éfei bondig en teffens duidelyk aantoont.' Mattheus heeft uir Psalm, cxvi 11:20, het nsr ftipt behouden. De oude Kerkelecraaren hebben, om dat ze inde Hebreeuwfche taal onbedreeven waren, dit *V*t nu eens met xstp^, dan weder met v»„* verbonden Sed utraque interpretatio mihi videtur incommoda neque' aliunde profeaa, quant ex Hebraicx linguae inoratione, ichryft Beza met volkomen recht: en Glassius pag. 603. geeft hem zyne toeftemming. Doch daar zyn ook Uitleggers, die, hoewel in de Hebreeuwfche taal kundig, hier nograns met opene oogen niet zien, maar hier het zuiverfte Griekfch meenen te vinden. Onder de?en£ee£ J°H- Alberti, in zyne aanmerkingen over het JN. I. de meefte moeite gedaan; doch het geen hy daaromtrent by brengt, is door Gatakerus, deflylo N. 1- cap. 33. vooraf reeds wederlcgt. Inzonderheid verwondert het my, dat Wolf voor dit gevoelen is geweeft, en de volgende overzetting heeft goedgekeurd. Deze hoekfteen is van dén Heere gemaakt, en b*is won. derlyk in onze oogen. Is het niet duidelvk, dat dit de woorden niet zyn van den Pfalmift, welke Mattheus overzet? Zo blykt dan klaar dat de overzetting van Wolf verkeerd is. Den ftraksgemelden Hein heeft ook de oude Latynfche Overzetter behouden, toen hy de woorden, Psalm, xxvii: 4. een ding bidde ik van den Heere, dus uitbragt: imam petii a Domino. My komt te binnen, deze woorden boven de deur van een Cartbuizer-Kloofler aan den Rhyn te hebben gevonden.



Euangslium HoofdJl.XXh 43- en XXII: 3; «5
den. Maar, of die met Hebreeuwfche, dan Laty'nfche oogen befchöuwdmoeten worden* laatc ik aan zyn plaats*
H OOFDSTUK XXII.
vers 3. Tot de bruiloft, tenoodigen. Dat hier het Hemelryk, dat is , het Chriüendom, by eene Bruiloft wordt vefgeleeken, verdient met eenige oplettenheid befchöuwd te worden, Bruiloftsgaften zyn zeer vergenoegd, en vol vreugde: het oog, oor en de fmaak gaan hier Weiden: hun mond lacht, en hunne voeten dansfen enfpringen. Waare Chriftenen zyn den Bruiloftsgalten gelyk. Zy vinden by Christus ruft en vrede voor hunne Zie-, lèn: Matth. xi: 29. Zy hebben vrede en vreugde in den Heiligen Geeft. Rom. xiv: 17. Zy verheugen zig, dat ze Gods Kinderen zyn , en de eeuwige goederen van hunnen Abba, lieven Vader, onfeilbaar te wagten hebben. Galat, iv: 6, 7. Zy volgen 't voorbeeld des Apoftels,diealtydblydewas;2CoRiNH. vi: 10. gehoorzaamende deszelfs bevel: verblydt u in den Heere altyd\ ja ik zegge u nog eens, verblydt u. Philipp. iv: 4. De Leeraaren derhalven moeten het leven van een Christen niet als met angft, en geftadige droefheid verzeld affchilderen; hier door zullen zy hunne toehoorders van het Chriftendom affchrikken: integendeel moeten zy hen duidelyk aantoonen j dat het 't aangenaamfte en zoetlte Leven is, en daarentegen dat gebrek aan 't Chriftendom de Menfchen van al het waar genoegen berooft^ Zulks predikende wordt het Chriftendom aangenaam, daarentegen het onchriftelyk Leven gehaat gemaakt; Deze befchouwing leenigt ook de fmerteni dié met hec berouw over de zonden gepaard gaan, en zonder welke men geen Chriften kan wórden, en maakt, wanneer iemand al weder eens op den weg der waereld geraakt, zyne terugkeering gemakkclyk. Want wie zoude niet het fchynverm.aak op nieuw vaarwel zeggen, en zig tot dat geene wenden, waar van hy waare en bellendige' wèliufLkangenieren?Ditgenoeeen nu is nergens tevindën^ dan by Christus, ëri in. deszelfs diéhlï. J Deel, P vtfi



226 Verklaaring over Mattheus
vers 3. De Gaften tot de Bruiloft te noodigen. Het Griekfche woord, wV«Mww, dat men overgezet heeft de genoodigden , is den Uitleggeren aanftootelyk geweell. Wie reeds genoodigd was, van dien kan men immers niet zeggen, dat hy genoodigd moet worden. Grotius heeft aangemerkt, dat Luc. xi v: iö, 17. de Gallen tweemaal, voor de tweedemaal naamlyk, op het uur, dat het gaftmaal gehouden zoude worden, genoodigd waren. Des hy by deze plaats ook de herhaalde noodiging verftaan wil hebben. Hem heeft D. Lange gevolgd. Doch het is overduidelyk, dat hier gcdoelt wordt op de eerfte noodiging. Want de tweede noodiging, welke in het uur, tot het gaftmaal beftemd, gefchiedde, wordt in het volgend 4 vers befchreeven. Weshalven Zeltner van gedagten is, dat door de te vooren reeds geroepenen de Jooden verftaan werden, als welken God, dikwils genoeg, door zyne Propheeten, tot zig geroepen heeft. In deze verklaaring hebben ook de Berlynfche en Franfche Overzetters genoegen genomen. Dan dit kan ook niet aangenoomen worden, om dat de Heere zyne tegenwoordige roe ping hier afbeeldt, en niet fpreekt van de geenen die in yoorige tyden gefchied waren: om niet Ce zeggen, dat het met gevoeglyk is, de verklaaring der gelykenis in de gelykenis te mengen. Hackspan denkt, dat men deze zwaarigheid wel dra kan wegneemen, wanneer men flegts vooronderftelt,dat vocati, (geroepenen) in de plaats van vocandi, (die geroepen zullen of moeten worden) genomen wordt. Doch zyn bewys, dat op andere plaatzen meer zoo zoude gefproken zyn, bewerkt hy zo oppervlakkig, dat het onbeweezen blyve. In den'Prophetifchen Uyllaatzig 'tpraeteritum,m plaats van het futurum gebruiken, om Gods voorweetenfehap aan te wyzen, maar niet m den Hiftorifchen. Myne verklaaring, die ik nu gaa voorftellen, zal hen niet duifter voorkomen, die zig te binnen brengen, dat een deelwoord, (particimm),.dikwils de plaats van een naamwoord, (nomen) bekleed. Hieromtrent vind men eenen byzonderen regel byGtAss 1 üs, pag. 919., en in het voorgaande hoofd, deel hebben wy er een voorbeeld vaa gehads te weeten
vers



Euangelium. Hoofdft. XXII: 3-—10. 227
vers 42. alwaar de Bouwlieden «< èixtfoftéms, genoemd worden. 'o< xixhï,u.k*oi betekent dus de Gaften. Eigenlyk is hy alleen een Gaft, die by de maaltyd reeds verfcheenen is op de gedaane noodiging. Maar men noemt zelfs in onze taal dezulken reeds Gaften, die genoodigd zullen worden: en Gaften noodigen, betekent Menfchen verzoeken, dat ze Gaften gelieven te worden. Op dezelfde wyze worden ook in onzenText,zy, van welken men geloofde, dat ze op de noodiging tot het Gaftmaal zouden komen, voor uit reeds »« xixhupthn genoemd. Waar uit Wy met genoegen zien, dat Luther de eenige Overzetter is, die dit regt heeft getroffen. Alle anderen ftellenons eene noodiging van reeds genoodigden voor; het welk den Leezeren niet anders dan vremd kan voorkomen.
vers 9: Zydwegen. Dit heb ik in myne overzetting hiet wel vertaald. Want het volgend vers bewyft, dat men er de gemeene wegen voor de ftad door moet verftaan.
komen naauwkeurig overeen met de den Gnckfchen Bybel, Psalm. ï: 3. Dewyl nu deze laatfte de vcelerlei waterloopen uit eene Bron betekenen, waar van de één hier, een ander daar heen loopt, enz. zo zyn de JWfaki t«» de veele wegén, die uit de ftad gaan, naamlyk uit zo veele poorten en uitgangen der ftad. Waarom ik nu zie, dat men onze plaats dus moet overzetten: zo gaat nu heen op wegen die op de poorten der ftad uitkopen.
vers to. Zó we' kwaaden, als goeden. De Menfchen die door Christus en zyne Apoftelen tot het Hemelryk geroepen werden, waren nog geene Chriftenen : hoe kunnen zé dan hierin kwaaden en goeden verdeeld worden? Zy waren immers al tezamen nog kwaad. Het antwoord van D; Lange , dat ze goeden genoemt wierden uit aanmerking Van hunnen volgenden toeftand, kan ons niet voldoen. Want de Knechten bragten ze, zo als zy ze vonden.Des vonden zy deels kwaaden, deels goeden. De regte verklaaring geeft ons de Euangelifche Gefchiedeni* zelve aan de hand, waarin de Menfchen verdeeld worden in Tollenaars en Zondaaren, dat is, zonder fchaamfe en fchroom in allerlei zonden leévende Menfchen, P 2 ea



228
Verklaaring over Mattheus
en in Menfchen, die een eerbaarleven leidden, bonnêtes Hommes, waar onder de Pharizeeuwen de voornaamften waren. Geene zyn opene, deze gewitte graven. Deze zyn dus alleen in uiterlyken fchyn goede Menfchen, en wierden ook van de Latyncn Viri boni genoemd. Waar by wy de zeer noodige aanmerking maaken, dat zig dc zogenoemde bonnêtes Hommes zeer bedriegen, wanneer ze zig voor Chriftenen en zekere erfgenaamen der eeuwige goederen houden. Zulke Menfchen zyn alleen Chriftenen voor den uiterlyken fchyn, terwyl zy naarftig te Kerke, en ten H. Avondmaale gaan, openbaare fchande myden, hunnen Godsdienft yverig verdedigen, zig voor alle ondeugden, die hen oneer of fchande toebrengen, wagten, gevolglyk regt eerlyk en eerbaare Menfchen genoemd worden. Maar hun hart is een Altaar, op 't welke niet de liefde tot God en den Naaften brandt, maar de liefde tot vvaereldfche eere, tydelyke goederen , en een welluftig leven. Hun Chriftendom is dus een valfch Chriftendom, waar mede zy welde oogen veeier Menfchen, maar niet van God,'die het hart ziet, kunnen bedriegen.
vers II. Die geen Bruiloftskleed aan hadt. Veelligt -zal men denken, deze Man is te ontfchuldigen, dat hy zonder een fraai Bruiloftskleed kwam. Hy was im. mers, zal men zeggen, van den Landweg gekomen, en in het Bruilofts-huis gebra,?t. Doch dit is een verkeerde gedagte. Want was dit zo; dan hadt hem immers deKonmg 'tgebrek van een Bruiloftskleed niet verweeten. En hoe ftout zoude zig die Man hebben kunnen verantwoorden! Dan hv verftomde, belydende dus ftilzwygend, dat hy gezondigd hadt. Hier uit ziet men, dat deze Man in een Bruiloftskleed hadt kunnen verfchynen, en dat anderen, die met hem te gelvk genoodigd waren, in gepafter kleeding aan tafel zaten- DeZe Menfchen waren naamlyk, niet van den Landweg terftond en als met geweld, in het Bruiloftshuis "ehragt ■ maar zy wierden (-ven 9.) vriendelvk genoodigd, dat zy tog als Bruiloftsgaften wilden verfchynen. Zv beloofden te komen, en kwamen ook nog ten zelfden dage»



Euangelium. Roof elft. XXII: II- 229
ge: maar leiden vooraf hunne dagelykfche kleeding af, en trokken Bruiloftskleederen aan. Zy deeden als Jo. seph, dewelke, toen hy uit zyne gevangenis by den Koning moeit komen, zig liet fcheeren, en een zuiver kleed aantrok. Genes. xu: 14- Waar ze de Bruiloftskleederen van daan kreegen , daaromtrent bemoejenwy ons niet. Wy hebben geene gefchiedenis, maar eene gelykenis voo'r ons. In gelykeniffen nu worden niet al- » Fedeomftandighedenftiptonderzogt,maar men moet ceniglyk op het doelwit dergelykenilfe letten. Genoeg, dat wy weeten, dat zeer veelen in Bruiloftskleederen waren verfcheencn. Sommige zyn van gedagten, dat de Koning dezen Gaften de fchoone Klecderen uit zyne ryke Kleerkamer heeft laaten geeven:. ja, zy geeven teffens voor, dat dit eene gewoonte der Koningen en andere zeer ryke'Menfchen geweeft is. Wolf toont zig voor dit gevoelen genegen, maar brengt geen bewys by, dat voldoende is, anderszins had hy ook ongetwyfeld , overeenkomftig met zyne gewoonte, de oude berichten die men daar van vindt, aangeweezen. Dit alleen zegt hy , dat op . deze wyze dc Uitleggers in ftaat zouden zyn, om op de vraag: vanwaar tog hebben Menfchen , die op d- Landwegen genoodigd waren , de Bruiloftskleedercn gekreegen? voldoende te antwoorden. Dewyl nu onlangs ook twee geleerde Mannen, die ik vervolgens noemen zal, dit gevoelen wel aangenomen , maar'ook niet beweezen hebben; zo hoope ik niet kwalyk te doen , wanneer ik het voor onecht verklaare. 'En Christus zoude immers eene zo merklyke omftandigheid in deze gelykenis niet zyn voorbygegaan, maar deze groote goedheid des Konings gemeld hebben. Als dan zoude hy den Koning ook de volgende woorden in den mond hebben gelegd: waarom hebt gy myn Bruiloftskleed veragt, en het niet aangetrokken? Weshalven wy hier by niet langer zullen ftilftaan, maar voort overwcegen , wat in de uitlegging dezer gelykenis , door 't Bruiloftskleed verftaan moet worden. Dan, vooraf is er nog eene aanmerking nodig.
Wy moeten naamlvk niet denken, dat onder de Gasten flegts jen zonder "een Bruiloftskleed geweeft is.
P 3 Want



*3° Verklaaring over Mattheus
Want dan hadt immers de Heere niet kunnen zeggen \ van de veele Gaften zvn weinigen verkooren, maar hy zoude gezegd hebben: alle de Gaften zyn Gode aangenaam, uitgezonderd één eenigen. Daar hy nu zegt, (vers 14.) veelen zyn geroepen, en weinigen zyn uitverko* ren; zo moeten wy daar uit afneemen, dat hy in het vooroeeld van dien éénen beeft willen doenzien, datallc, die geen Bruiloftskleed aan hebben, van God verftooten , en geftrafc zullen worden.
Wat Christus nu door dit Bruiloftskleed wil verftaan hebben, is met moejelyk om na te fpooren. Een fraai Kleed is een uiterlyk fieraad des Menfchen. Des wil de Heere dat zyne Chriftenen de fraaiheid dat is deugdzaamheid Hunnes harten uiterlyk zullen laaten zien , en geene Boornen zonder vrugten zyn. Zy moeten toonen, dat ze Christus hebben aangetrokken; Galat, m: 27 da* is in hun gedrag en hunnen wandel Christus vcetftappen navolgen 1 Petri 11: 2,. Zy moeten hun geloofs-lïcbt laaten tutten, op dat men hunne goede werken zie. Matth" v: 16. Zy moeten hun geloof door goede werken toonen. Tacoe. m 18. Deze verklaaring des Bruiloftskleeds is wel niet naar den fmaak van Calovius, en hy ducht dat men den Roomfcben daar door te veel voet oeeve Om welke reden hy door dit Bruiloftskleed de "gerecht^ heid van Christus verftaat, door welke wy voor God geregtvaardigt worden. Maar de wederleggende Godgeleerden vieezen dikwils, daar niets te duchten is. Een Chriften neemt zekerlyk de Geregtigheid aan, die door Christus voor hem verworven is, door em vrymoedig geloof; maar dit geloof laat hy niet onvrugtbaarzvn , dewyl hy weet, dat Christus zig zelven voor ons gegeeven heeft, op dathy ons zoude verlof en van alle ongeregti»beid, en zig tot een eigendom een rein Volk maaken , dat yveng was in goede werken. Tit. 11: 14.
Onlangs zyn twee Verhandelingen over dit Bruiloftskleed aan het licht gekomen. De eerfte ftaat in de Miscellan Gromngan. Tom. 1. pag. 6^. feqq. en is door een Predikant van 's Hertogenbofch Corkel. de Witt gefchreeven De andere is een Academifch Dispuut, m 1744 te Bern gedrukt, van den beroemden Heer
Pro-



Euangelium Hoofdft. XXII: 14—io". 231
Profeflbr Altmann. Deze verftaat door hec Bruiloftskleed de Geregtigheid van Christus, beneffens de heiligheid des Levens, veroordeelende den Man, die geen Bruiloftskleed aan hadt, om dac hy, daar elke Galt een kleed van den Koning gekreegen hadt , dit niet aangetrokken, maar zyne oude gefcheurde kleedcren behouden hadt. Doch hy bewyft niet dat dit van den Koning geichied, en dat het in oude tyden een Konmglyke gewoonte geweeft is, ftyvende ons daar door 111 de gedagten, dat zulks geen grondflag hebbe. De Heer de Witt, beftrydt het gevoelen der geenen, die door het Bruiloftskleed 't geloof in Christus en de heiligheid des Levens verftaan, beweerende dat dit kleed een zinnebeeld is van een Menfch,welke zig uiterlyk byde Chriften-Kerk voegt; door den Man, die geen Bruiloftskleed aan hadt, moet men, naar zyne gedagten, den Paus als den Antiobrift verftaan. Beide gevoelens komen my al te verre gezogt voor.
vers 14. Want veele zyn geroepen, enz. Deze woorden behooren niet tot het geen den Koning wordt in den mond gelegt; maar behelzen het befluit van Christus, waarmede hy teffens aanwyft, dat zig onder hen, dewelke zig Chriftenen noemen, zeer veelen bevinden, die hetgeettlyk Kleed niet aan hebben, en uit dien hoofde van Uod verftooten en veroordeeld worden.
vers 16. Met de Herodianen. De Romeinfche uitgang, ani, bewvft, dat deze benaaming van de Romeinen, dewelke zig' in het Joodfche land onthielden, is voortgekomen. Deze hadden onder zig Cinnani en Mariani, als mede Pompejani en Caefariam: alle welke Staatkundige partven, of gelyk Cicero in den derden Brief aan Brutiis fpieekt, SeEten waren. Zulk eene Staatkundige ■Sette waren ook de Herodiani; en uit deze benaaming weeten wy by voorraad, dat zy mis hebben, die ze voor Hofdienaaren van Herodes houden. Wat het gevoelen en oogmerk dezer Sedfte geweeft zy, wordtin deEuangelifche Hiftorie niet aangeweezen, en moet diensvolgens uit de omftandigheden van het Joodfch Gemeenebeft worden opgemaakt. Ik heb een», toen ik voorge-
* 0 Ti m non-



a32 Verklaaring over Mattheus
noomen had, eene Verhandeling over de Herodianen te ichryver, de verf hilïeude gedagten der Geleerden over dezelvenaauwkeiu-ig nagegaan, en eindelyk bevonden,dat men de Herodianen in oude en nieuwemocz vcrdeelen De oude Herodianen waren die Jooden, dewelke den zogenoein. den g.xoten Herüdes voor hunnen wettigen Koning erkenden, dewyl een groote menigte der Jooden van geheel andere geiagten was, en dien Herodes ongemeen haatte. De nieuwe Herodianen waren de zulken , ' die deszelfs Zoon , Herodes Antipas , erkenden voor den wetrgen erfgenaam des Vaderlyken Ryks, te onvreden, dat de Romeinen hem het befte gedeelte daar van ontnomen, cn zelfs de Heilige Stad aan de beftiering van een Romeinfchen Landvoogd overgegeven hadden. Met dezen nu waren de Pharizeeuwen in veele ftukken oneenig; dech zy waren het egcer daar in eens,dat den Roomfcben Keizer de fchattingen niet toekwamen, hoewel zulks uit verfchillende bronnen opwelde iSan- het.oordeel der Pharizeeuwen was het onrechtvaardig , d_t Gods Volk aan Heidenen onderdanig zvn zoude : ende■Herodianen waren van gedagte, dat het geheele Joodfche Ryk,geyolg!yk ook de fchattingen, aan Herodes toebehoorden. Zy voegden zigdnarom by een , om Jesus hier over zyne gedagten te vraagen. Zy wiften beide, dat de ticere hun gevoelen nopens de fchattingen, met zyne goedkeuring niet zoude verecren; doch dit begeerden zy ook met Zy zogten hem alleen zo ver te brengen, dat hy er openlyk voor uitkwam , dat de Jooden den Keizer de opgelegde fchattingen met regt betaalen moeftcn. Want hier door hoopten beide partven, Jesus te onderdrukken, en om het leven te brengen. Herodes ' en zyne gunftclingen, die vernomen hadden, dat het Volk Jesus tot Koning wilde huldigen, waren beducht, dat Hy door hem, het geen hy van 't Joodfche Land bezat, verhezen .zoude. Maar de Pharizeeuwen zagen wel, dat_Jesus hun Mesfias, dat is, een waereldfch Koning, niet was. Beide partven wenfehten hem daarom den doodI, en waren 'er op bcdagt, hoe zv hun oogmerk mogten bereiken. Doch de Pharizeeuwen handelden hier by t voorzigtigft. Zy begrepen, dat wanneer zy
hem



Euangelium. Hoofdft. XXII: irj—-*ip. 233
hem de belydenis konden afpersfen, dat 't onbetaamiykwas, den Keizer de fchattingen te weigeren, dat het voor hen als dan geen werk zoude zyn, hem by het Joodiche Volk, ('t welk van de onderdaanigheid aan Heidenfche Overheden eenen afkeer hadt,) in de uiterfte verag, ting, en te gelyk by Herodes in den grootften haat te brengen. Zy twyfelden dus niet, of Herodes , hoewel hy in zyn hart den Keizer de fchattingen niet gunde , zoude ègter, als een Vos, Jesüs aan P1 latus voorftellen als een zeer gevaarlyk Man, ten einde hy van dezen mededinger na het Ryk ontllagen mogt worden. Uit deze omftandighedcn befluiten wy niet zonder grond, dat de Herodianen geenszins de bewerkers van dezen aanflag geweeft zyn, maar de Pharizeeuwen, en dat deze de Herodianen flegts te hulpe genomen hebben. Ook beveiligt dit de Euangelift, dewyl hvniet fchryft , dat de Herodianen met de Pharizeeuwen, maar de Pharizeeuwen met de Herodianen tot Christus zyn gekomen.
vers 16. En de Godlyke Leer regt leert. In 't Griekfch ftaat: den weg Gods. Zo wordt ook Handel, xviii: 26. de Godlyke Leer genoemd. En in het zelfde Boek, Handel, ix: 2. xix: 9. 23. xxiv: 14. 22. draagt de Leer insgelyks de naam van weg. Dat dit eene Hebreeuwfche fpreekwyze is, heeft 'Wolf in zyne Curae, by Handil. ix; 12. met grond aangemerkt. Ookvindenwy nog een Hebraismus in de volgende woorden b dM3-tUp''% welk zelf Pfochenius, §. 96. voor een Hebreeuwfche fpreekmanier erkent, npr nBï$ betekent Richter, ix: 16. 19. by heeft regt gedaan. Lucas heeft, xx: 21. in zuiver Griekfch gefchreeven »g9-«s W«V*e,?,
. vers 19. Toont my tog de Cyns-munt. De Heere antwoordt niet regelregt met ja ,gelyk zy hadden gehoopt; maar geeft hen aanleiding, eene grondftelling te erken? nen , waar uit het ja vloeit. Toont my tog, zegt hy, de Cyns-munt. Men heeft mis, wanneer men uit drze woorden opmaakt, dat het een byzonder zoort van geld geweeft is, waar in de fchattingen door de Jooden 4betaald moeiten worden, en dat Christus dit geld P 5 be-



234 Verklaaring over Mattheus
begeerd heeft te zien. Deze dwaaling die zelfs van Baronius gevoed is, heeft Casaubojsus reeds wederlegt, als mede Seldenus lib. 6. de Jur. nat. fee. discipl. Hebr. cap. 17. pag. 75.8 en 804.. Zy mogten groot of klein geld geeven, van welk allooy het ook mogt zyn ; indien het maar Romeinfch geld was. Dewyl Christus nu wilt, dat ze geen ander, dan Romeinfch geld aan de Ontvangers der Schattingen geeven mogten; zo begeert hy, zulk een zoort van geld te zien, om er thans gebruik van te maaken. Aanftonds haalt iemand een Romeinfche üenarius voor den dag: 't welk taamlyk duidelyk aanwyft, dat onder de Jooden zelfs het Romeinfche geld gangbaar geweeft is. Hier door betuigden zy , dat geen ander, dan Romeinfch geldt van hen gevorderd en aangenomen wierdt. Maar te gelyk betuigden zy daar door ftilzwygend, dat de Romeinfche Keizer thans hun Heerwas. '^Want immers weet men, dat het recht Aan geld te flaan, een principale fupremi dominii figillum (een voornaam teken van Oppermacht) is, gelyk hetl'HUANUs' noemt, lib. 133. pag. 1068. Dit moeften dan de Jooden hier door uitdrukkelyk bekennen. Hierom vroeg Christus , wie hen dan deze noodwendigheid en verpligting hadt opgelegd, dat ze geen ander, dan zulk geld, moeften leveren. Wie heeft dan, wil hy zeggen, dit geld geflagen, en in het land ingevoerd ? Ungetwyfeld heeft hy 't gedaan, wiens naam en beeld* tenis ik op dit geld zie. Zegt my daarom tog den naam van dezen Vorft; zegt my wiens beeldtenis dit zy? Dewyl ze nu niet anders konden antwoorden, dan: 't is des Keizers beeldtenis en naam: zo beleeden zy immers dat ze onder 's Keizers magt ftonden. Zy ontkenden dit ook anders zelve niet. Wy hebben geenen Koning, dan den Keizer alleen, zeiden zy tot Pilatus. Joh. xix: 15. Wanneer zy daarom den Heere ten antwoord gaven: dit is des Keizers geld ; dan heeft dit denzelfden zin, als of een Franfchman zegt: dit is des Konings geld; dit is myns Konings: wanneer'zy, zegge ik, zeggen : des Keizers; dan is de zin deze: van onzen tegenwoordigen Opperheer, den Keizer. Op deze wyze nu beantwoorden zy, tegen hunnen wil, de vraage van
Chris-



Euangelium, Hoojdfl. XXII: 29, 30. 23ƒ
Christus vers 17. geevende hem dus het antwoord als in den mond: zo geeft dan, den Keizer, wat hem toekomt. Dewyl gy naamlyk 's Keizers onderdaanen zyt wil Hy zeggen, zo kunt gy immers duidelyk zien, dat het regt en billyk is , hem het zyne te geeven , dat geen nuamlyk, wat de Overheid toekomt. Doch, voegt hy er by, geeft niet flegts uwen aardfchen Heere, wat hem toekomt, maar vergeet ook de pligten niet jegens uwen Hemclfchcn Koning. Met weike laatfte woorden hen de Heere ter overdenkinge wil leiden , dat, wanneer ze dit voorheen gedaan, en ten allen tyden naar deszelfs geboden geleeft hadden, zy nimmer onder een Heidenfche Mogendheid zouden gekomen zyn.
Hierop wiften,volgens vers22. deze fchrandcre vraagers, die hem deze vraag als een net en valftrik hadden voorgelegd, niets te antwoorden, maar moeiten zig over zyne wysheid en kloekzinnigheid verwonderen, en befchaamdheen gaan,
vers 29. Gy dwaalt en verflaat de Schrift niet. Ik had dus moeten overzetten: gy dwaalt, om dat gy enz. Het participium, Uhrtf, wyft de rede hunnerdwaalinge aan. Het is ook geheel niets vremds, dat in het participium het om dat verborgen ligt. By het verklaaren van deze plaats, hebben Hammond en Clericus beide zulks ge, zien; en Marcus heeft het buiten allen twyfel gefield, door zyn tSt* Marc. xii; 24.
Dus waren er twee oorzaaken voor de Sadduceeuwfche dwaaling. Zy hadden, voor eerft, de H, Schrift niet regt nagegaan , daar ze zig nogthans Schriftgeleerden noemden. Hunne overdenkingen derzelve waren niet grondig genoeg, gelyk hen Christus zulks vers 31 en 32. toonde, en eenige Schriftgeleerden vervolgens ook, naar het getuigenis van Lucas xx: 39. erkenden. 7en anderen, begreepen zy Gods magt niet regt. Ten laatften dage der waereld, de Menfchen, die van't begin derzelve tot haar einde geftorven waren, op te wekken, en hen het leven weder te geeven, hielden zy voor iets, *t welk Gode onmogelyk was. Ontkenden zy daar door niet Gods Almagt?
vers 30. Want naa de Opftanding. Dus zet het ook
Ger.



236 Verklaaring over Mattheus
Gekhard barm. Euangelift. cap. 155.pag. 377 en Maldonatus over. Voor dat Christus uit de Schrift bewyft, dat de dooden weder zullen opftaan, beantwoord hy de Sadduceeuwfche tegenwerping, die aan dezelaage geeften zo kragtig voorkwam, dat zy ze voor eene onoplosfelyke zwaarigheid hielden. Zy verdigtcn ees^geval, dat niet onmogelyk was, dewyl wy mede , Joh. iv: 18. eene Vrouw ontmoeten, die reeds den zesden Man hadt. De Heere beftraft ze dus om deze onwaarheid niet, maar ftaat toe, dat dit gebeuren kan, en dat er op geantwoord moet worden. Hy toont dan, dat zodanig een geval.de opftandinge der dooden niet onmogelyk maakt. Het Huwelyk, zegt hy, houdt met dit Leven op, en in de andere waereld zal even zo min onder de Menfchen, als onder de Engelen , een Huwelyk aangegaan worden. De zalige Menfchen zullen W*vy^^ zyn, (Luc. xx: 36.) dit is in dit opzigt den Engelen gelyk.
Wy kunnen toeftaan, dat men hier uit opmaake,hoc iemand, die zonder begeerte na 't Huwelyk, ongettouwd leeft, en de opkomende neiging tot vleefchlyke' welluft kan beteugelen en overwinnen, een byna Engelfch leven leidt. Apoftel Paulus befchryft, "1 Corinth. vil: 32, 33. 't gelukkig voorrecht van zodanige Menfchen , Hellende zig zelven ten voorbedde. Doch hy voegt er aanftonds een maar by, betuigende dat zulke Menfchen zeldfaam zyn. Waarom het redeloos en onchriftelyk is , wanneer men , gelyk in de Roomfche Kerk gefchiedt. Menfchen dwingt, om niet te trouwen: en dezelfde Apoftel noemt zulke fchynheiligc fchikkingen, 1 Timoth. iv: i; leeringen des Duivels.
vers 31. Maar vaat aangaat de opftandinge der Dooden. m^) J£ Tij"; «'«Teen*/; t»( ,sXpü> moet zo overgezet, ér naa een comma gezet worden. De Latyncn
pleegen hun de in denzelfden zin te gebruiken. Cicepozegt, cap, 2. de amicitia, by het einde: de me autem; maar vaat my aangaat; en lib. 6. ad familiar. epift. 24. de altero , in plaats quod ad alterum attinet. Met myne overzetting komt ook de Hollandfche zo wel
hier,



Euangelium. Hoofd. XXII: 31,32.
*37
hier, als Marc. xii: 26. overeen: en wat aangaat dè opftandinge der Dooden. Even zo luiden ook de Engelfche en Franfche overzettingen. Grotius heeft het in zyne aanmerking op dezelfde |wyze vertaalt, als mede Gerhard Harm. Euang. cap. 155. pag. 383.
vers 32. Ik ben de God van Abraham. Men heeft reden om zig te verwonderen, dat dit bewys voor de aan> ftaande opftanding der Dooden aan 'veele Uitleggeren duifter is voorgekomen; daar zig het Volk toen nogtans, gelyk onze Euangelift vers 33 bericht, over die bewys ontzette, dat is,'t voor zonneklaar erkende: ja zelfs, gelyk er Lücas xx: 39. by voegt, eenige Schriftgeleerden dit bewys als een echt en duidelyk bewys roemden. De Jefuit Maldonatus taft ten eenenmaale mis, wanneer hy in zyn Commentarius zegt, voluit Christus non omnino necejjarium, fed tam probabile argumentum afferret quam ad coarguendos Sadducaeos fatis effet. Nam hac ratione eorum arrogantiam compresfit, quod doouit, eos adea obtufos ê? indoctos ejfe, ut nee ad minimum quidem argumentum refpondere poffent. Ik kan mede den anderszinds geleerden Wittenbergfcben Magijler niet pryzen ; die in eene in 1727. uitgegevene Verhandeling over deze plaats, van gedagten was, dat de Sadduceeuwen tegen dit bewys des Heeren veel zullen ingebragt, maar ook op alle hunne tegenwerpingen een voldoend antwoord van hem ontvangen hebben , hoewel de drie Euangeliften dit ongemeld hebben gelaaten.
_'t Befluit van Christus is zeker zo duidelyk en overtuigend, dat het niet duidelyker konde zyn. Wanneer God, zegt hv, thans nog de God is van uwe reeds lang overleedene Stamvaderen, Abraham, Isaak en Jacob; zo kan Hy ze immers niet in den dood laaten, maar moet ze, ten eenigen tyde weder opwekken. Dit gevolg bewyft de Heere met deze woorden: want God is niet een God der dooden, maar der levendigen. Dit bewys konde geen Joodfch Godgeleerde of Schriftgeleerde, ja geen gemeenen Jood verwerpen, om dat ze wel wiften, wat het betekende, wanneer God zeide: ik. ben zyn God. Vermits wy Chriftenen nu ook dfc duide-



238 Verklaaring over Mattheus
lyk kunnen weeten; zo moeten wy mede de kragt van dit bewys bemerken. Wanneer naamlyk God zegt, dat hy de God van een zeker Menfch of Volk is, dan is de meening deze: dat God dezen Menfch of dit Volk genadig is , en er groote weldaaden aan zal bewyzen. Wie merkt dit niet terftoud wanneer God, Genes. xvii: 7, 8. tot ABraham zegt; ik wil u en uwer Nakomelingen God zyn: cn wanneer de Jehova, Levit. xxvi: 12. en Jerem.'xxxi : 33. zig' dus laat hooren: ik wil uw God zyn, en gy zult myn Volk zyn. Ook ftaat er Psalm, xxxnr: 12. én cxliv: 15. gelukzalig is bet Volk, 't welk den Jehova tct zynen God beeft. Dat alle Jooden deze fpreekwyze in dezen Zin opgevat hebben, blykt ook uit Heer. xi; 16. alwaar Wy leezen, God heeft zig* in het oude Teftament, de God der Geloovigen genoemd, om dat hy Hen niet alleen in deze , maar ook in de toekomende waereld zyne Genade bewyft, en ze gelukzalig maakt.
Daar nu dit zo is, dat, wanneer zig God iemands God noemt, hy zig teffens verklaart deszelfs Weldoener en Zaiigmaaker te zyn, en de Dooden voor geene weldaaden vatbaar zyn ; is immers dit gevolg echt en onwe. derfpreeklyk t God verzekert, dat Hy thans nog de God dèr reeds lang overledene drie Joodfche Stamvaderen is: gevolglyk kunnen zy niet in den dood blyven , maar moeten, ten einde zy Gods genade en weldaaden kunnen genieten, Weder opftaan. Anders waré immers God niet, naar den gewoon en zin, hun God* maar hadt onwaarheid gefproken, toen hy zeide, dat Hv nog altyd de God van Abraham, Isaak en Jacob was". Waar is nu nog de minfte duifterheid in.dit bewys? D. Seb, Scmidt, die in zvn tweede Collegium Bihlicum, 377- feqq. dit bewys des Heeren ook beter, dan veele anderen, begreepen heeft, verwondert zig daarom J.i.met rede datmennogoverde kragt van dit bewys twift, waar mede onze Zaiigmaaker nogtans den S idduceeuwen op éénmaal den mond geftoptheeft, gelyk Mattheus hier,<r,w 34. uitdrukkelyk bétuigdt. En dat het zeker was, dat indien Abraham, Isaak en Jacob uit den Dooden opgewekt wierden, Zulks ook moeft plaats



Euangelium. Hoofdft. XXII: 32. - -239
▼inden, ten aanzien van hunne Nakomelingen en alle andere Menfchen, behoefde niet beweezen te worden y dewyl de gemeenfchap des doods de gemeenfchap der opftandinge ten gevolge heeft.
Ik kan van deze plaats nog niet fcheiden, dewyl my hier by nog drie vraagen voorkomen, die ik niet wel onbeantwoord kan laaten. Voor eerft: Lucas zegt, xx: 38. dat de Heere by de woorden, God is nieteen God der Dooden, maar der levendigen , gevoegd heeft: want Hem leeven zy allen. Wat wil dit zeggen: de dooden leeven Gode? Op deze vraag neeme ik het antwoord uit den mond van Christus , wanneer hy Matth. ix: 24. zegt: bet Meisje is niet dood, maar Jlaapt jlegts; dat is: het is voor my niet dood, maar, gelyk men een flaapenden, door een fterk geroep, kan opwekken, zo zal het, wanneer ik het beveelen zal, weder te leeven, weder levendig zyn. Wanneer dus Christus tot de Sadduceeuwen zegt: Gode leven alle de Dooden , dan wil hy 'er niets anders, dan dit mede zeggen: Abraham, Isaak en Jacob, ert allen, die geftorven zyn , hebben het leven wel volkomen verlooren, en geen Menfch, geen Artz, kan ze opwekken, en ze we» der doen leeven : maar in Gods oogen leggen zy flegtf te flaapen, en, zo ligt als 't Gode, by het begin der waereld, was, door zyn willen en gebieden, uit de duiftemis het licht voort te brengen; even zo ligt is 't Hem , de Dooden Weder levendig te maaken. Deze myne verklaaring over Chr i stus woorden, heeft reed* Seb. Schmidt §. 23. voorgedraagen; daar integendeel veele anderen, den regten zin dezer woorden niethebbea getroffen.
Het tweede, waar by ik nog moet ftilftaan, is vers 33, de ontzettinge des Volks over deze zyne Leer. Zo het» ik het Griekfch, tVJ t$ hiïct%f ew«, met voordagt overgczet. Tji ftaat hier in plaats van mir^, gelyk Habtüel. xix: 23 en xxiv: 22. in welke beide plaatzen hec Luther ook zo overgezet heeft. Die in de Griekfche taal, en inzonderheid den ftyl des N. Teftaments kundig is; zal niets meer van my begeeren. Maar van waar kwam dan deze ontzettinge4es Volks?Antwoord.'
vaa-



240 Verklaaring owr Mattheus-
vati deze zyne Leer, van dit zyn voorftel, van dit zvri duidelyk betoog. Waar uit wy moeten befluftS dat het Volk dit bewys voor de opftandinge der Dooden, van hunne Leeraaren nimmer gehoord had Dit geeft aanleiding tot eene nieuwe vraag: waarom bren°t' Jesus dan om de opftanding der Doedel HewyX!
^£^inTW,uQ Mt dus verreonbekend bewys by? Waarom bedient hy zig van eene tot hier toe nog nooit
gebruikte Schriftuurplaats? De voornaamftcïedèï
die hem daar toe bewoog, was naar alle gedagten deze Hy wilde dat de Sadduceeuwen een geheel o^veiwag bewys zouden met hun ftilzwygen beveiligen, dat s tegen hunnen wil toonen, dat het onbeantwoordelyk Was. Hadt Christus hen een bewys het geen door de Pharizeeuwen tegen deze Sadduceeuwfche dwaaling reeds dikwils was bygebragt, voorgefteld ; dan zouden zf al was het nog zo bondig geweeft, met een vooraf bedagt vaardisr
?r?vnenS0,hlft^h mCWOO!d' hebbanle doe'n
ichynen, als of hun gevoelen nog niet ten vollen doorden Heere wederlegt en overwonnen was. Maar nü hen
H.r .v JfJ1!?1'^8 PIotfeIinS in de oogen viel, voor dat zv die konden toefluiten, en zig blind maaken; zo erkenden zy, noodwendig, deszelfs klaarheid, cn konden op den vollen middag niet ontkennen, dat de Zon iefteen. — Eene andere rede, waarom Jesus dit örtverwagt bewys bybragt, is zodanig, dat ze van elk zal woiden aangenomen. Christus naamlyk konde cn wilde daar door aan den dag brengen, hoe agteloos en met welk een gering nadenken de Pharizeeuwen zo wel, als de Sadduceeuwen, de H. Schrift lazen. Aan beide zvtZ™Kn mSl Weini§cn ' die zig Schriftgeleerden betert noemen, en hunne verheve kennis van de God -e'eercEr5°°r 1 aanneemen van den Titel, Rabbi, alleri wnnrSen aan>^eezen- En evenwel hadt geen één Gods woorden tot Moses: ik ben de God van Abraham, en de God van Isaak, en de God -dwz Jacob, diep -enoe" ingezien. Zy verfchafcen zig tot het lezen der & 2«TÏl 1T0Ê1i-e en Werks genoeS : Zy noofden zig af' «nl If teIjUnd,ge' cabbaliftifche , en andere grillen; ook wendden zy allen vlyt aan* om Gods woord tót
htii



Euangelium. Hocfdjl. XXII:3i>. 241
hun voordeel uit te leggen: maar den regten weg, van verklaaren betraden zy niet. Waarom 2e zig thans moeften fchaamen, dat ze by deze woorden de oogen niet open gedaan, en hec geen elk nu, naar aanwyzing des Heeren, in deze woorden zag, niet ontdekt hadden.
Nog ééne vraag is er overig , te weeten deze: waarom heeft Christus by deze gelegenheid, de onfterfelykheid der Ziele van een Overledenen niet ook gemeld, en zc uit de Schrift beweezen? Konde men uit zyn antwoord aan de Sadduceeuwen, niet befluiten * dat de Zielen der Menfchen met hunne l.ighaamen te gelyk fterven, en, ten jongften dage* beide zamen weder levendig worden V Antwoord : De Sadduceeuwen waren thans met geen ander oogmerk tot Jesus gekomen, dan alleen om over de opftandinge der Dooden te twiften. Des het völdeed dat Christus hun hunne dwaaling duidelyk aantoonde, en ten vollen bewees, dat deopftanding der Dooden zeker is.- De andere vraag; of dé Ziel, naa den dood van het Lighaam, al of niet voortvaare te leeven, verfchildevan de voorige ten eenenmaale,en dewyl, gelyk denkclyk is, de Sadduceeuwen niet alleen i maar "ook de Pharizeeuwen, van gevoelen waren, dat Lighaam en Ziel teffens door den dood ruften; (hetwelk ook wel 't gemeenft gevoelen , in oude tyden, mag geweeft zyn,) zo was 't met Jesus wysheid niet overeenkomfti'g, deze Zydvraag, zonder aanleiding, op te werpen en op te helderen. Zyne Geloovigen heeft-hy' vervolgens hier Omtrent genoegzaam onderrigt, wanneer hy aan het Kruis tot den bekeerden Kwaaddoener zeide i nog beden zult gy mét my in het Paradys zyn. (Luc. xxi 11: 43 ) Dit moet ik ér nog alleen byvoegeh, dat ook dé uitmuntende Seb. Schmidt, §. 14. aan die Uitleggeren zyne toeftemming weigert, dewelke gelooven , dat Christus den Sadduceeuwen ter dezer plaat-' ze, de onfterflykheid van 's Menfchen Ziele heeft willen; bewyzen.
'vers 30, Hét andere gebod, 't ia elk dat gelyk is. la welken zin dit gebod Gods j het voorige gélyk genoemd I Deeh Q wor-



242 Verklaaring over Mattheus
worde, is, myns oordeels, niet moejelyk om te ontdekken. Hec is naamlyk aan het andere gebod gelyk in verbindtenis. God wi 1' t gebo d van de liefde toe den Naaften even zoo gehouden hebben, als dat van de liefde tot God. Drie verftandige Uitleggers, namelyk Beza , Grotius en Lange, verklaaren dit gelyk zodanig, dat zy alle van eikanderen verfchillen: en egter heeft geen van allen het regte doel getroffen. Dit is: interdum ma. gnus dormitat Homerus. Ik merk hier by niet ten onrechte aan, dat de Keizer, M. Aurelius Antoninus , (dien WiTsius, in zyne Miscell. facr. T. i. exercit. 6. §. 7, geene zwaarigheid gemaakt heeft, den Romeinfcben Salomon te noemen,) in zyn Boek der Wysheid, de liefde tot den Naaften zeer fterk infeherpt en aanpryft. Den Naaften noemt hy zelfs ri, arA«v<«>: lib. 11. §. 8. Gok geeft hy hem andere nadruklyke naamen, dewyl hy hem nu eens royyui noemt, 111: 4. en 11. xn: 26. en ym, x: 6. dan weder Ifeé^v^e,, viii: 26. en xii: qo. als mede rvpQvxoi , 111: 11.
vers 40. Op deze twee geboden komt alles aan. Het koomt my vremd voor, dat dit gewigtig zeggen van Christus, de Chriften-Kerkleeraaren niet heeft bewoogen, om, in plaats van Moses tien geboden, deze twee geboden van Christus in den Catechismus te plaatzen. Want uit deze twee geboden kunnen alle Chriftelyke deugden en verplichtingen, duidelyk en met weimg moeite afgeleid , en de daar tegen overftaande ondeugden en zonden duidelyk aangetoond worden. Waai' uit men volkomen kan zien, wie een Chriften al, dan niet, kunne genaamd worden. Ook kan men aan deze twee geboden al zyn doen en laaten gemaklyk beproeven, en, dewyl men, indien men Chriftelyk wi'l leeven, op deze twee regels alleen zvne oogen heeft teveftigen; zo wordt de weg ter deugd béter gebaand, en men beeft minder fteenen des aanftoots. Hoe zwaar en duifter daarentegen wordt de leere der deugd volgens de tien geboden J Hoe veele byvoegzels moet men uit andere fchriftuurplaatzen maaken.' Men gelieve na te zien, wat ifc boven reeds by Matth. v: ai. hieromtrent gezegd heb. 1^



Euangelium. Hoofd. XXII: 40.- 243
Het is billyk, dat ik den waaren aart der tien geboden mynen Leezeren voor oogen legge. God naamlyk gaf dezelve aan zyn eigen Volk, by de grondlegging van het Godlyk of Ifraëlitifch Gemeenebeft. Hy hadt met een Volk te doen dat in Egypten verwildert was: en hetwelk hy tot een byzonder, en geregeld Volk wilde maaken. Zodaanig een Volk konde niet éénsklaps tot eene volkomene befchaaftheid gebracht wordem Allereerft dienden zy tot de verpligting gewent te worden, om Vreedzaam zamen te leeven, en het beledig niemand wel in agt te neemen. Zy moeften eerft burgerlyk vroom, en vervolgens van harten en inwendig godsdienftig gemaakt worden. Om die rede , gaf God hen in het begin zulke geboden, zonder welker waarneeming de ruit van een Gemeenebeft niet kan beftaan, en welke men mee Püfendorf, jur. nat. QP gent- 8. cap i.§.4. met Ongevoegelyk fumma juris civilis Ifraïlitici capita kan noemen. Het eerfte en tweede gebod behelsde den pligt omtrent hunne hoogfte Overheid, dewelke God was. Het derde gebod fchreef hen den openbaaren Godsdienft voor, terwyl zy, door hunne Leeraaren,in den Godsdienft geftadig verder onderweezen ftonden te worden. Het vierde fchreef den Kinderen de gehoorzaamheid aan hunne Ouders voor. Hoe veel daar aan in een Gemeenebeft gelegen zy, toont de ftrenge ftraf, welke, volgens de Wet, die men Deüter. xxi: 18. vindt, de wederfpannige Kinderen te wagten hadden. Het vyfde, zesde, zevende en agtfte gebod hsdt ten doelwit, dat elk ten aanzien van zyn Leven, zyne Vrouw, zyne Goederen en Eere onbezorgd en Veilig leeven mogt. De twee laat' fle geboden verpligtten de Leden van dit Gemeenebeft, dat ze naar den regel moeften te werk gaan: wat gy wilt, dat u een ander niet doen zal, doe dat hem 00% niet. Cicero heeft dit lib. 1. Je Officiis, cap. 7. en lib. ui. cap. 6. dus uitgedrukt: etiam appetitione boni alieni violaturjusbumanaefocietatis. Dan, deze heilzaame inrigting van het Gemeenebeft Was 't eenige niet, het welk God by zyn Volk zogt intevoeren. Daar by moeft ook de inwendige reinheid des harten gevoegt worden. Wilden ze niet alleen Gods Onderdaanen, maar ook Q. * God*



244
Verklaaring over Mattheus
Gods Kinderen, en naa dit leven zalig worden- Hierom gaf God hen, in vervolg van tyd, ook verhevenere geboden, naamlyk de twee dien'Christus herhaalde, dat een Menfch God boven alles, en zynen Naaften als zig zelven moet lief hebben. Men vindt die aangetekend Deuter. vi.5. en Levit. xix: 18. Deze twee geboden wierden hen door de Propheeten, zoo wel als door hunne gewoone Leeraaren, naarftig ingefcherpt. Des zy genoegzaam onderregt wierden, dat het niet genoeg was, burgerlyk vroom te leeven, cn de tien geboden uiterlyk te houden; maar dat het hart van iemand, die Gode wilde behaagen, zodanig moeft gefteld zyn,dat het y verig brandde van liefde tot Goden den'Naaften. Waarom het my zeer wel aanftaat, dat de Waldenjen in hunnen Catechismus, welken zy in de elfde en twaalfde eeuw gebruikten, en dien Joh. Leger, in zyne Hijlorie der. Waldenjen , ifte hoek, hoofd. ïï, heeft ingelafcht, by de tien geboden van God, de twee groote geboden van Christus gevoegt hebben
vers 43. Hoe noemt hem dan David. Het ftilzwygen der Pharizeeuwen op deze vraag van den Heiland, bewyft duidelyk, dat ze, ter dier tyd, in 't minft niet twyfelden, of deze CXde Psalm zag alleen op den Mesfias: dit heeft ook Allix aangemerkt in 't ide deel zyner overdenkingen over de H. Schrift, by 't einde van het 7de hoofdd. Het is opmerklyfc, dat Grotius en Clericus, in hunne aanmerkingen over dezen PJalm, hier ook niet aan twyfelen, die anders in het Oude Teftament den Heere Christus, meeftal alleen, in Jenju myfiü co. kunnen vinden. De eerfte fchryft zelfs zeer yverig, in zyn boek de verit. relig. Chrijl. lib. 5.§. 22. PJalmus CX de alio, quam de ChrisTo, exponi non potejl. Nam quae recentiores Judaei, alii de Abrahamo comminiscuntur, alii de Dan i ele , alii de Ezechia , frivola Junt. Ook blykt het uit de taal van Petrus , Handel, h: 34. das'dit toen 't algemeen gevoelen der Jooden geweeft is. Ja , H is vervolgens ook nog langen tyd van de Jooden Erkend $ en Grotius fchryft, loc, cit. niet tegen de waarheid: Nee aliter acceperunt (bunc Pfalmum) vetujtio* m Rebraei èif Parapbrajlae.. vers



Euangelium. Hoofdft. XXII: 43—46 245-
vers 44. Tot dat ik uvoe Vyanden tot een voetbank uwer. voeten maake. Het Griekfche woord, rtftttta, heeft Luther overgezet door ik legge. Maar 't is geen Duitfth, den vyand tot een voetbank zyner voeten leggen,, De Nederlanders hebben het vertaald door den vyand tot een voetbank zetten: doch het welk mede niet weLklinkt, In de Engelfche overzetting is het goed uitgedrukt: ik maak uwe vyanden tot uwen voetbank. Het Hebreeuwfche woord, nw betekent niet alleen dikwils, facere, maaken, maar ook het Griekfche ri&npt. Wegens het eerfte zie men Gussets Lexicon na. Waarom 't ook Clericus, inden CXde Psalm, met recht, dus overgezet heeft: donec fecero boftes tuos fcabellum pedum tuorum. 'En dat in onze plaats, rlfym facere, maaken, betekent, heeft reeds Üeza in zyne aanmerking waargenomen. Ook is het by de zuiverfte Grieken niet vreemd', 't woord riS-nr-' in deze betekenis te gebruiken. De beroemde Heer Corn. Lange, heeft in het defdeft.uk zyner Obfervationes ex Euripide in N. T. en wei by hec einde, uit dezen Dichter alleen zes zulke plaatzen byge bragt. Pfochenius heeft uit andere Grieken deze zelfde betekenis beweezen, §. 70. de faritate linguae Graecae N. T, en weder uit anderen, Schwarz in zyn Lexicon N. T.
vers 45. Daar nu David hem den Heer noemt. Christus geeft ook hier den Schriftgeleerden te kennen, dat zy de Schrift zonder bchoorlykej aandagt lazen, Want, daar Christus Da-.ids Zoon,, en ook Davids Heer is; zo hadden zy immers daar uit kunnen en moeten afleiden en beflmtén, dat, daar hy, naar zyneMenfchelyke natuur, Davids Zoon is, hy nog eene andt-re natuur moeit hebben, naai welke hy Davids Heer, en de Koning der Koningen , ja Heeren Koning der geheele waereld is.
vers £.6. Met hem te twiftredenen. In 't Griekfch ftaat hier zo wel, als Marc. xii: 34, en Luc. xx: 40. sneu. tU^. Het welk anders vraagen betekent; maar hier betekent het twiftredenen, disputeeren, 't welk ook <™. <Wï genoemd wordt. Handel, vi; 9. De Geleerden Q 3 naam-



ii,6 Verklaaring over Mattheus
naamlyk twiftredenden voor dezen vraagswyze, en de één tragtte den anderen, door liftige vraagen , te overwinnen. Deze manier van twiften heeft Ar istoteles kunftigvoorgedraagenin zyne Mibri Topicorum, als mede in zyn boek de elen kis Sopbifticis. Zie, by voorb. Topic, i: ie. en vm: i. 4. als mede de elencbis Sopbift. cap, 15.
HOOFDSTUK XXI ü.
vers 1. Hier op fprak Jesus. De Uitleggers vergeetea doorgaands deze omftandigheid, dat de Heere dit gefproken heeft, toen hy nog in den Tempel was. Deze omftandigheid heldert het volgende vers volkomen op. Toen naamlyk Christus hier de openbaare Leerftoel in de oogen viel, zo nam hy er aanleiding uit, om van dezen Leerftoel te fpreeken, en het Volk te onderregten, wat er voor Leeraaren op zaten, en wat de toehoorders derzelven, daar by bedenken en in agt neemen moeiten. En dat onze Zaiigmaaker deeze redevoering inden tempel gedaan heeft ,blykt uit Matth. xxiv: i. waarmede men vergelyke Luc. xx: 45.
vers 2. Op Moses Leerdoel. Wat Moses Leerftoel betekene, daar over zyn het de Uitleggers niet eens: geiyk men zien kan uit Wolfs Curae. Glassius verklaart het op ééne plaats onwaarfchynlyk, en in eene andere waai fchynlyker. Te weeten pag. 1497. is hy van gedagten, dat het eene metonymifebe fpreekwyze is, en dat door dezen Leerftoel deels het recht en de macht van openlyk te leeren, deels de .magt, om te vonnisfen en te regeeren , word aangeweezen. Daarentegen gelooft hy, p. 42. dat de Leerftoel van Moses den ftoel betekent, die tot het voorleezen van Moses boeken beftemd was. Naar myn oordeel wierdt het de Leerftoel van Moses genoemd, om dat op denzelven, op bepaalde tyden, Moses lag, en uit hem een gedeelte voor het Volk wierdt geleezen. Moses , zegge ik, dat is Moses boeken. Want dat MofF.s boeken, Moses genoemd worden, is niets vremds. Moses vcerdt op de Sabbatben, in alle Synagogen geleezen, ftaat er Handel, xv: 21. en 2 Corinth. rir: py. En
* Lu-



Euangelium. Hoofdjl, XXIII: i, i. 247
Lucas xv i : 29. leezen wy: zy hebben Moses en de Pro-
i)heeten. En is er wel iets gemeener, dan dat wy zeggen: ïy heeft in zyne Bibliotheek Homerus , Livius, Plato, Thuanus, Cartesius, enz.?
vers 2. Op Moses Leerftoel zitten. Gerhard is van gedagten, dat udS-.irctt te kennen geeft, op dezen Stoel of dezen Catheder, hebben reeds lange Joodfche Leeraaren gezeeten, en zitten'er nog. Doch deze misdag is veel geringer, dan die van Petrus Galatinus , dewelke lib. 4. de arcanis Catbolicae veritatis, cap. 6. uit het woord, lux 9-urm* , opmaakt, dat de toevallige bezitters dezes Leerftoels het regt en de magt hunner voorgangeren niet meer hadden. Sederunt, dixit Christus , (dus fchryft hy,) fc? non fedent: ut manifefte dtmonftraret, quod eorum tune cejfaverat poteftas. Hy is waarfchynlyk dooide oude Latynfche overzetting misleid, waar in federunt ftaat: ook is de dwaaling van dezen Overzetter door Erasmus reeds aangetoond. By Glassius vind men de regte Uitlegger van dit UüB-nr*,, dewelke, pag. 883. fequ. met veele voorbeelden bewyft, dat de Aori/lus, dikwils het praefens betekend, en dat Luther het dus goed heeft overgezet: zy zitten.
vers 2. De Schriftgeleerden en de Pharizeeuwen. Het fchynt,alsof hier twee verfchillendc foorten van Leeraars worden aangeweezen: ook bechtWdLFzynzegelaandit gevoelen. Doch uit de menigvuldige herhaaling in dit Hoofddeel ziet men, dat flegts van eenerlci perzoonen gefproken wordt, en de zin der woorden deze is: de Schriftgeleerden, die te gelyk Pharizeeuwen; of de Schriftgeleerden, die uit de Pharizeeuwfche Secle zyn. Dc gewoone Kerkeleeraars naamlyk van het Joodfche Volk waren Pharizeeuwen: als welke Seóto voor regtzinnig en' orthodox gehouden werdt, terwyl daarentegen de Sadduceeuwen Ketters genoemd wierden. Dit getuigt Josephus, Joodfch. Oorlog. \fte boek, hoofd. 4. en rt: 7. als mede in zyne Joodfche Hiftorie, xvn: 3. en xviu: 2.
Hier komt nog ééne merkwaardige byzonderheid voor, naamlyk dat wy niets flegts in dit vers, maar nog zevenen 4 maal,



?4$
Verklaaring over Mattheus
vers 13, 14, 15, 23. 25. 27. 29. de Schriftgeleerden en Pharizeeuwen, of (gelyk het terfens verklaard wordt,) Huichelaars onderéénen hoed en in ééncn rok, ontmoeten. Dit ongeluk der Joodfche Kerke heeft ook onze Chriften Kerk getroffen, en men heeft zig ten allen tyde moeten beklaageh , dat zo wel onder de School- en Academilche Leeraaren, als onder de Kcrklyke Godgeleerden of Predikanten, de meelte Pharizeeuwen en Huiche. laars gevonden zyn, van welken men met Paulus woorden, Ph'.liit: iT; 21. konde zeggen: zy zoeken alleen bet hunne, met dat van Christus Jesus is. Dat vóór de Kerk hervorming veele van de Leeraars der Roomfche Kerke zodanig gefteld waren, heeft Jacob Hahn, een jon ge Godgeleerde, op eene te Spiers in 1439 gehoude Kerkvergadering beweerd, en in eene openhartige redevoering, dc overeen komft der Kerkelyken met de door Christus hier befchrceve Joodfche Schriftgeleerden, in allen dcelen getoond. Joh. Corn. Dietericus heeft dezegantfche redevoering in zyn auclarium catalogi teftium veritatis ^oplaatft, pag. 238—247. Al wie dit 23 hoofddeel van Mattheus leeft, en een Schriftgeleerde is, of tragt te worden,fchrikke over deze herhaalde verbintenis van den Schriftgeleerden met den Pharizeeuw, en zie vooral toe, dat hy zulk een Schriftgeleerde niet zy of worde , daar de Pharizeeuw in huis, of, om beter te zeggen, in het hart woont!
vers 3. Alles nu, wat zy u gebieden te houden. Het woord , liv*i<ri, betekent een hevel, gelyk by Matth. iv: 3. en elders- De geboden dezer Leeraars aan hunne toehoorderen beltonden daar in, dat zy hen Gods geboden uit Moses boeken voorlazen. Des Christus woorden dezen zin hebben: alle geboden, die zy u uit Moses voorleezen , houdt die voor heilige geboden, cn doet naar dezelve Dienvolgens worden de andere geboden dezer Leeraaren, welke zy niet in Moses hadden gevond n, en die de Heere , Matth. xv: 9. HrJh/»»m «■*», Menfcben-gebnd'en noemt, uitgeflootcn. Sommigen maaken een onderfcheid tusfehen -nipsïr en mui», houden endoen: by voorb. Gerharo in Ham. Euang.pag. 10.
Maar,



Euangelium Hoofd. XXIII: 3-—10, 249.
Maar, nademaal 1 Joh. ui: 22. deze beide woorden, klaarblyklyk, gelykluidende woorden zyn, zo oordeelen wy met grond op dezelfde wyze van deze plaats. In deze gedagcen worden wy ook volkomen beveiligd, wanneer wy erkennen, dat Christus deze woorden ontleend heeft uit Deuter. xxiv: 8. aldaar ftaat: houdt naar. Jlig, en doet alles, wat u de Priefters, de Leviten, lee. ren. Gelyk ik hen geboden heb, dat zult gy houden, en er naar doen. Hier by merke ik aan, dat Luther niet wel overgezet heeft: gelyk zy u gebieden; daar het nogthans de Vulgata regt heeft getroffen : juxta id, quodpraecepi eis. 't Verwondert my, dat noch D. Zeltner, noch L>. Klemm, in hunne uitgaaven des Bybels, dezen niisflag van Luther gezien hebben. Maar in de Nederlandfche, als mede in de Engelfche cn Franfche, is'twel vertaald,
vers 3. Maar doet niet iiaar hunne werken. Seeast. Schmidt, en zyn naarllige opvolger, D. Rusz, heeft in zyne Harm. Euangel. T. 3. pag. 233.feqq. door de werken hier de Pharizeeuwfche byvoegzelen, die Christus als Menfthen-geboden verwierp, willen verftaan hebben, maar geenszints het doen en de I'evenswyze der Pharizeeuwen. Dan Wolf houdt dit met recht voor eene beuzeling Men leeze dit hoofddeel flegts voort; dan zal men de kwaade werken der Pharizeeuwen vinden , die Christus verbiedt na te volgen, naamlyk hunnen hoogmoed, gierigheid, ongeregtigheid, onbarmhartigheid, enzigtbaar duideïyke begeerte na deiilofvan heiligheid.
vers 8——10. Gy zult u niet Rabbi laaten noemen. Gy, naamlyk, myne twaalf Leerlingen, en alle Leeraars myner Kerke. Dit was het inzonderheid, 't welk hy versvolgens, vers 1. zynen Jongeren inprentte. Doch de Heere verwerpt den Titel, van Rabbi of Leeraar niet volftrekt, maar alleen in gevolge den zin dewelke er in dien tyd aan gehegt was. Rabbi noemt men zulk een Man, wiens Godsdienlt-leeringen voor onfeilbaar, en als van den Hemel komende, aangemerkt wierden. De woorden van een Rabbi, zeide men. zyn Gods woorden. Waarop 5 O.Tl



i$o Verklaaring over Mattheus
om de meefte* Jooden dan ook niet in Christus geloofden, dewyl hunne Leeraaren hem voor een valfcb Propheet hielden. Het is in dezen zin dat de Heiland hier niet alleen den Titel van Rabbi of DocJor veroordeelt, maar ook de benaaming van Vader en Meefter of Praeceptor. Anders noemt zig Paulus immers een Vader der van hem bekeerden, en een Leeraar (Doftor) der Heidenen. In dezen onfchuldigen zin noemde men, naa D. Luthers dood, Melanchton te Wittenberg, Dominum Praeceptorem; het welk zelfs in een Academifch Programma is gefchiedt, te vinden in het in 1560 gedrukt bericht van zynen dood, Ut. G. 3. Daarentegen was het voorzeker Rabbynfch en dwaas,wanneer zig in het Pausdom de Academifche Leeraaren der Godgeleertheid, Magiftros noftros lieten noemen, en voor Leeraars wilden gehouden worden, wier uitfpraaken men verpligt was, als woorden Gods aan te neemen. Dit heb ik reeds verhandeld in een werk, gevoegd by myne Sylloge, T. 1. pag. 415. feqq. de prudentia petendi bo'nores Academicos falva bumilitate Cbriftiana. Dan fommigen hebben dit gezegde des Heeren tot zo verre misbruikt, van te bewecren, dat het onchriftelyk is, den Titel van een Magifier of Doblor aan te neemen. Doch deze duiden daar door aan, dat ze den waaren zin van Christus woorden niet hebben begreepen, en dat ze zig beter nopens het oogmerk des Heeren moeten laaten onderregten. Voor 't overige kan men wel niet ontkennen, dat veelen, uit enkele eerzugt, den Titel van Meefter of DoStor aanneemen, en die vervolgens misbruiken. Doch dat deszelfs aanneeming en gebruik geheel onfchuldig, ja zelfs loflyk kan zyn, heb ik in het voorgemelde werk duidelyk getoond, oordeelende niet noodig, zulks hier te herhaalen.
Met meer vrugt kunnen wy het zeggen van den Heiland: flegts één is, of zal uw Leeraar zyn, naamlyk Christus, met aandagt overweegen. Immers zien wy hier uit, hoe fterk hy ons het gezag van Menfchelyke inftellingen in het ftukvanden Godsdienftafraade, eneifche datwy alleen zyne Leer, naar welke wyook Chriftenen genoemd worden, zullen opvolgen. Hoe veel te
ge-



Euangelium. Hoofdft. XXIII: $>. 251
gemaklyker zouden de aanhangers van den Paus tot erkentenis der waai heid komen, zoo ze niet blindelings volgden , wat hunne Kerk (waar door by hen de Paus en zyne Geeftiykheid verftaan wordt,) gelooft, maar eeniglyk de H. Schrift hoorden, in welke Christus deels zelf, deels door zyne Apoftelen fpreekt en leeraard En hoe veelen onder andere gezindheden blyven deze of geene dwaaling aankleeven, om dat die in hunne Symbolifchs Boeken, in den mantel van waarheid verfchynt! Wy Euangelifchen hebben ook, het is waar, onze Symbolifche Boeken, dan tot geen ander einde, als om tot openbaaregetuigen te verftrekken van onze Godsdiepft-begrippen, en als belydenisfen der geenen, die in onze Kerk net Leeramprwaarneemen, maarniet als zodanige fchriften, waar uit wy de Godsdienft-waarheden hebben ontleend, en wier uitlpraaken voor Godlyke uitfpraaken gehouden moeten worden. Nietdan deH Schrift is onze Leidftar, en nimmer befluiten wy dus: dit is de regte Leer, om dat ze in onze Symbolifche Boeken ftaat; maar dus: deze en geene Leer hebben onze Voorvaders in de Symbolifche Boeken gezet, om dat zy ze in de H. Schrift klaar en duidelyk hebben gevonden. Weshalvcn wy ook de tegenfpreekers van onze Godsdienft-begrippen noch op den Predikftoel, noch in Schriften, uit de Symbolifche Boeken, maar enkel en alleen uit Gods woord, wederleggen, Zy doen ons overzulks groot ongelyk, die ons van zogenoemde Symbololatrie befchuldigen. Wylen D, Zeltner heeft, cap. 5. de logomacbiis Pietifticis, de regte Leer nopens onze Symbolifche Boeken, met de vereifchte omzigtigheid voorgedraagen,
vers 9. Vader noemen. Het moet wezen, uwen Vader noemen: gelyk het dus ook in den Nederlandfchen cn Engelfchen Bybel, als mede in het N. Teftament van Lenfant en elders overgezet is. In het Griekfch is het van *«.Th<* eenigszins gefcheiden: het welk aanleiding heeft gegeeven, om »>» inplaatze vanu>«»te fchryven, hoedanig een exemplaar ook de oude Latynfche Overzetter gehad heeft. Doch dit is in zeer weinig handfehriften ingefloopen; zo als het dan Beza in
geen



»5S Verklaaring over Mattheus
geen één Handfchrift heeft gevonden, en Millius flegts jü één eenig.
vers 13. Die gy voor de Menfcben bet Hemelryk toejluit. Hét welk wil zeggen, die gy de Menfchen te rug houdt, om in myn geeftlyk Ryk in te gaan, en myne onderdaanen te worden, gemerkt gy hen diets maakt, dat ik niet van God gezonden, maar een valfche Mesfias , een Verleider ben. Het Hemelryk betekent hier het geeftlyk Ryk van God, of de Chriften Kerk in deze waereld, waar toe eerft Johannes de Dooper, Matth. iii) 2. voorts Christus zelf, iv: 17. en hier op ook zyne Leerlingen, x: 7. de Menfchen riepen, cn ze vermaanden , om dezen tyd der Genade niet te verzuimen.
t«« ^«■ef^o,«é»s5, hetwelkookbyLuc.xi.-52. voorkomt, en 't welk Erasmus en bEZAmet den ouden Overzetter vertaald hebben door intro euntes, heeft Luther beter en volkomen goed uitgebragt, door: die er in willen. Het is in de H. Schril t zeer gebruiklyk, dat een woord , het welk anders 't werklyk doen betekent, het doen willen, of het voorneemen om te doen, te kennen geeft. Watgy doen wilt, (voifis} doet dat baaftlyk; fprak Christus tot zyn Verrader. Joh.xui: 27. Zo heeft Luther t« srp»«fxiftiw, Heer. xr: 6. goed overgezet: wie komen wil. Öp welke wyze ook Joh. iv: 17. betekent , zy
wilden komen; en Handel, i: 6. als mede Matth. xvi 1: 11. «VoxaS-ij-arjj, by wil opregten. Zo fpreeken niet alleen de Hebreeuwen, gelyk, by voorbeeld,Genes. xx: 0. enxxiv: 58 hetgeen Luther zeer wel opgemerkt heeft; maar ook de Laty'nea. Virgilius zegt, Mneid. 11: in. euntes, in plaats van ire volentes: cn Cicero in Orat, pro lege Manilla, cap. 12. veniebant, in ftede van venire volebant. Wie met deze voorbeelden niet voldaan is, die kan er meer vinden in myne Poecile t. 3. pag. 200. feqq.
vers 14. Die gy de buizen der Weduwen opeet. Dat deze Huichelaars voor hunnen buik zeer wel gezorgd hebben, leeren wy ook uit het 25 vers. Tot dat einde begaven zy zig ook naarftig in de huizen yan ryke We-
da-



Euangelium. Hoofdft» XXIII: 13^—15. 453
duwen, mergelende dezelve allengs zodanig uit, dat er veelen door verarmden, en haar huis met fchulden bezwaarden, of wel gedrongen wierden, om het te verkopen. Dit draagt met recht den naam van geheele buizen opeeten. Hier mede komt overeen, wanneer de Grieken, (zie Palaephatüs, cap. 3.) zeggen , dat een ontugtig Menfch door zyne Hoeren is opgevreeten; als mede dat Actaeon door zyne menigte Jagthonden opgegeeten, dat wil zeggen, arm gemaakt is.
Wanneer hier op zo wel, als Marc xii: 40. Volgt: ^ «7©^«.'ir« ar&s-svxóftw, dan kan het niet en, maar moet zelfs betekenen: gy eet de buizen der Weduwen op, tervoyl gy zelfs, doch eeniglyk in fchyn en uit geveinsdheid, lange gebeden doet, ten einde gy haar, des te beter, tot mildaadigheid moogt beweegen. n?o<p*Vs» kan betekenen , onder het voorwendzel, als Handel. xxvu: 30. maar het kan ook betekenen, in fchyn, als Philipp. 1. 18. En dit laatfte voegt beter in onze plaats; hoewel ook beide betekeniften zamen gepaard kunnen gaan. Zy baden veel, en lang, in fchyn, op dat men ze voor groote Heiligen mogt aanzien; en te gelyk onder het voorwendzel, dat ze zo veel hadden te' bidden, en van God allen zegen over het Volk, en inzonderheid over hunne Weldoeners, moeften affmeeken, dus met werken voor hun beftaan niet-konden zorgen, misbruikten zy de eenvouwigheid van vroome Weduwen, die deze Heiligen zo naarftig en ryklyk onthaalden , en voor het overige ook verzorgden, dat zy er eindelyk zelve tot gebrek en armoede door vervielen.
Hoe fterk 'het lang bidden door de Pharizeeuwen, en Rabbynen der volgende tyden aangepreezen zy toonen Lightfoot en Schoettgen in- hunne Horae* Onder anderen hadden zy ook dit fpreekwoord: lang bidden brengt een lang 'Leven te ivege. Dit geveinsd lang bidden was reeds te vooren, hoofd, vi; 7. door den Heiland beitraft en veroordeelt.
vers 15. Zo maakt gy hem order u tot>een duhbeld Kind der Helle. De .Verleidden ftrenger te ftraffen dan de
Ver-



854 Verklaaring over Mattheus
Verleiders, Icomt noch met het gebruik, noch met de billykheid overeen. Om welke reden my de gewoone verklaa. ring,dieook door Clericusin zyne Parapbrafis is gevolgt, naamlyk, detenor vobisfit &dignusgravioribuspoenis, quam ejus magiftn:, niet aanftaat. Ook heeft Gerhard , in zy* ne Harmonia Euangelica, veel hier tegen ingebragt Door groote ondeugden konden immers de aankomelingen niet verdoemelyker worden, dan hunne nieuwe Leeraaren, dewyl dc geveinsdheid onder alle ondeugden de grootfte is, en de Zaiigmaaker leert, dat Tollenaars en Overfpelers ligter, dan de Pharizeeuwen, in den Hemel komen. Stondt er, dat dc Pharizeeuwen oorzaak waren, dat een Profelyt, in de Hel, nog eens zo ftreng geftraft wierdt, dan wanneer hy een Heiden gebleeven ware; dan was dit duidelyk. Een Heiden wordt veroordeeld, om dat hy tegen God heeft gezondigd, door het licht der rede niet te volgen. Neemt hy nu den waarenGodsdienft aan, maar leeft niet naar deszelfs voorfchriften, dan verdient hy dubbeld de Hel, en wordt een dubbeld Kind der Helle, om dat hy zig noch door het licht der rede, noch door het licht van Godswoord laat leiden, en dus dubbeld zondigt. In dezen zin heeft JusTinus, de Martelaar, in zyn gefprek met Trypiio, pag. 354. edit. Jebbe , de woorden van Christus genomen, wanneer hy ze dus aanhaalt; »»» h v*é"«$ yémo9-e, en het »>«» uitlaat. Wift men met zekerheid, dat in Justinus zyn Exemplaar van 't Nieuwe Teftament het tjtSi niet geftaan heeft, dan konde men gelooven, dat het naa vervolg van tyd is ingelafcht, en de Comparativus lurXoiti,* daar toe gelegenheid gegeeven heeft. Maar, dewyl dit onzeker is. en de oude Latynfche Overzetter, in zyn Exemplaar, het 'p'/tmé gehad heeft, ja het in alle nog voorhanden zynde Handfehriften wordt gevonden ; zo moeten Wy het ook hief laaten ftaan. Veelligt laat zig dit i/gb met iUi yttm-.vet. binden, even als wy boven, ver; 10. het vtièïo met «*«Tfra» het welk ook wat verder ftond, moeftea zamenvoegen. Op deze wyze wierdt hy een Joodfch Hellewigr. genoemt, daar hyte vooren een Heidens Hellewigt geweeft Was. Iemand nu, die van een godloos Heiden, een
god-



Euangelium. Hoofdft. XXIII: 16—23. 25$
godlooze Jood was geworden, was, om gemelde rede, een dubbeld Hellewigt.
•vers 16. Wie by bet goud aan den Tempel zweert. De Pharizeeuwen plooiden de verpligting aan de Eeden verknogt, naar hun eigen belang: hier van hebben wy, boven xv: 5. een voorbeeld gevonden. Weshalven ik geloove, dat ook hier eene baatzugtige uitlegging der Eeden wordt aangeweezen. Des de hier voorgedraage Helling der Pharizeeuwen dezen zin heeft: een Eed die by den Tempel gedaan is, verpligt het Geweeten zo fterk niet; maar wie zweert, dat hy, ter verfieringe des Tempels.ecn ftuk gelds of gouds wil heiligen; die is ten uiterften verpligt, om dit zyn woord ftand te doen. Op dezelfde wyze leggaik het 18de vers uit: wie by den Altaar zweert,en zyn woord niet nakomt; die behoeft er geen gewigt in te Hellen; maar hy pleegt dezwaarfte zonde, die gezwoorenheeft, een offer op 't Altaar te willen brengen , en dezen Eed niet hakoomt.
vers 23. Dat in de Wet 't gewigtigfte is. t«' ^fi-nta betekent niet, wat moejelyker en bézwaarlyker te houden , maar wat gewigtiger en verpligtender is. Dit is de Rabbynfcbe taal, gelyk men zien kan uit Schoettcens Horae, by Matth. xxu: 36. Ook heeft hec Gerhard zo verftaan.
_ * Kfler<5 betekent het rechtvaardig oordeel, of de geregtigbeid,'i*n&de barmhartigheid omtrent Noodlydenden, Wrn trouw en geloof, wanneer men de belofte, den Naaften gedaan , oprecht nakomt. En zo heeft het ook reeds Erasmus en Beza, en vervolgens Gerhard en Calovius verftaan. Maar D. Lange doolt hier omtrent, insgelyks ook D. Zeltner.
Christus heeft ook elders, te weeten , Lucas xi: 42. van dit vertienden door de Pharizeeuwen gefprooken, en daarby de liefde tot God ongemeen aangeprcezen. Doch uit die plaats moet de tegenwoordige niet verklaard worden; maar, gelyk de Heere thans in de Pharizeeuwen hun gebrek aan liefde tot den Naaften laakt; zo beftraft hy, op die andere plaatze, hun gebrek aan liefde tot God. Weshalven het niet noodig is, met
Ger-



3^6 Verklaaring over Mattheus
Gerhard , Harm. Euangel. pag. 46. by Lucas , door de liefde tot God de liefde tot den Naaften cc verftaan, die ons door God is aanbevoolen.
versas. Vol van roof en-onmaatigheid. Dit wii zeggen: wat gy in uwe Schotels en op uwe Tatel hebt, dat hebt gy, op eene onwettige wyze, zamengefchraapt; en nu befteedt gy het tot prachtige gafteryen, leevende er heerlyk van, en in vreugde. Zo verklaart het ook Franzius in zyn werk over de uitlegging der li. Schrift, pag. 887. , 9V t8i
vers 26. Reinigt eet ft inwendig. Let eerft, wil Christus zeggen, dat in uwen Beker en in uwe Schotel niets onreins, dat is,niets hetgeen op eene onregtmaatige wyze verkreegen , en anderen door liftige geveinsdheid ontvreemd is, gevonden worde, üp deze manier zal uw Beker en uwe Schotel zo wel in- ais uitwendig" rein kunnen genoemd worden. Hammokd zal moeite'hebben om-ver* ftandigen te overreeden, dat door 't inwendige der Schot, tel, des Menfchen hart verftaan moet worden.
, vers 29-=—32. Die gy voor de Propheeten graven bouwt, enz. 't Begin dezer reden is duidelyk. Gy bouwt) zegt de Heere,voor uwe (door uwe Voorvaders gedoodde , ) Propheeten graaven $ verfierende' de Graffteden der cnfchuldig gedoodde Mannen. Wie onfchuldig ter dood veroordeeld is, die wordt genoemd ook heeft
Pasor, in het volgend 35 vers, dit woord, met recht* innocens overgezet. Dan de duifterheid ontftaat by het 31 vers, het welk moet aanwyzen, waarin-de geveinsdheid der Schriftgeleerden en Pharizeeuwen beftaat. Onlangs heeft Carpzovius in zynen apparatus aiitiquitatwn. Hebr. pag. 201. feqq. drie verfcheidene uitleggingen te berde gebragt: die evenwel alle niet voldoende zyn, om te overtuigen. Nog eene andere vinde ik in de zaaklyke uittrekzels uit Tbeol. Disputen, 1747- blad. 50. (Hoogd.) Doch ook deze verheft haar gewigc, zo dra men ziet, dat 't 29 vers met 't 31. zo naauw is verbonden, dat er niets tusfehen ingevoegd kan wordem Myne verklaaring is deze: Dewyl Christus de Pharizeeuwen en Schriftgeleerden voor zig hadt, en aanfprak, zD was
hcÉ



Euangelium. Hoofdft. XXIII: 25——32. 257
het niet noodig, 't geen hy wilde zeggen, of hun te kennen geeven, met woorden uit te drukken, en dewyl zy met den eerften opflag konden merken, wat hy bedoelde, zo behoefde hy, het geen zy reeds wiften, niet te herhaalen. Zy wiften wel, gelyk 'er ook hoofd. xxi: 46. duidelyk gêzegt wordt, dac zy den Zaiigmaaker na het leven ftonden. Dan dewyl zy zulks onbefchaamt zouden ontkend hebben, indien 't hun onbewimpelt was verweeten, zo beriep zig Christus alleen op hun Geweetcn, laatende het verdere aan hunne eige overdenkinge over. Zyne woorden naamlyk hebben dezen zin: en egter betuigt uw Geweeien, dat gy waare Zoonen der oude Propheeten-moordenaars zyt, naamlyk niet alleen volgens de natuurlyke af komft, maar ook wtgens de cvereenkomft van zinnen en hart, dewyl uw toeleg is, om my gevangen te neemen , en te dooden. Het naaftvolgende; zo maakt nu de . maate der zonden uwer Voorvaderen geftadig vol, wyft duidelyk aan, dat de Heere, in dit vers, van het voomeemen der Pharizeeuwen, om hem te dooden, fpreekt , hoewel hy 't niet uitdrukkelyk te kennen gaf. Ook bemerken wy by de thans aan* gehaalde woorden eene Ellipfis, dewyl Christus het antecedens voordraagt, maar het confequens verzwygt, om reden dat elk toehoorer of leezer het zelve terftond begrypt. Niemand naamlyk zal ontkennen, dat Christus zo veel wil. zeggen, als: maakt gy ook, voortaan, ftei'Js de maate der zonden vol. (zie Genes. xv: 16. en i Thess. ii: 16.) Als dan zal ook de volle maate van ■Gods toorn over u worden uitgegooten. zie Openb. xv: I. en xvi: 1.) Hierom vaart hy in 't volgende vers voort i boe wilt gy de helfche verdoemenis ontgaan ?
Een eenige vraag ben ik nog verpligt te beantwoorden, naamlyk waarom ik Zri, 't welk anders met een indu "cativus, deswegen beteken t, (by voorb. hoofd, xii: 12. en xix: 6. en elders meer, ) hier, en egter, overzette. Ligt zal men gevaar worden, dat dc zamenhang van dit vers met de twee voorgaanden my hier toe aanleiding heeft gegeeven. In die twee verzen hadt Christus de uiterlyke fchynheiligheid der Pharizeeuwen aangetoonde Maar nu ontdekt hy hun hart3 maakende desZelfs heimlyke
1 Deel. R boos»



2j 8 Verklaaring over Mattheüs
boosheid en flangen-lift bekend: om welke rede hyze ook, voort daar naa, vers 33. Slangen noemt. Dan het woord desvoegen kan ook worden behouden, wanneer men het begin dezer woorden, die met voordagt verkort zyn, dus omfchryft: gyzyt derbalven godlooze Huichelaars, voyl u uw Geweeien zegt, enz.
vers 34. Daarom, ziet, ik zende tot u. Dit daarom, Ji« *«tï, ziet op het naaft voorafgaande : hoe wilt gy de helfche verdoemenis ontgaan? Daarom, zegt de Heere, ten einde gy naamlyk dc helfche verdoemenis ontgaan moogt, wil ik nog eens Leeraaren tot u zenden, dewelke i naa myn vertrek, u nog ten laatften het gevaar uwer Zielen zullen voor oogen ftellen, en yverig werkzaam zyn, om u tot bekeering, geloof cn boete te brengen. Christus drukt zig hier naar de gewoone wyze van fpreeken der Propheeten uit: ik zende, in plaats van ik zal zeilden, om de zekerheid dezer zendinge des te ïcragtiger aan te duiden. Op dezelfde wyze ftaat 'er, vers 38. JqlfTui, 't welk Luther zeerwel in het futurum heeft overgezet: uw huis zal u woef gelaaten worden. En Lucas xi: 49. ftaat uitdrukkelyk, «>«s-sa<j, ik zal zenden.
Men merke op de Godlykheid van Perzoon en de verhevenheid die Christus in deze woorden laatblyken, dewyl hy zig merkelyk van de Propheeten onderfcheidt, en als God fpreekt. Dit doet hy insgelyks in 't volgend 37fte vers, alwaar hy te gelyk zyne eeuwigheid te kennen geeft, wanneer hy zegt', da't hy in voorige tyden, ook tot het Joodfche Volk Propheten gezonden heeft, en getragt om hen tot zig te trekken, en zalig te maaken. Wanneer by Lucas xi : 49. deeze woorden aan Gods Wysheid worden toegefchreeven; dan is dit eene fraaye benaaming van Christus, als welke de eeuwige zelfftandige Wysheid is. Deze Euangelift noemt ook de Apoftelen uitdrukkelyk ; zo dat wy nog minder kunnen ïwyfelen, van wien Christus hier fpreeke. Ook voorzegt Christus naar zyne Alweetendheid, dat de Jootien insgelyks zynen Apoftelen geen gehoor zullen gee?ea. Maar, voege hy er by, zy zullen zommigen doo.
den$



Euangelium. Hoofdjli XXIII: 34, 35. 359
den -, enz. Want even als *) in veele andere plaatzen maar betekent, zelfs in het volgend 3711e vers, kan men ook hier gemaklyk zien, dat'er deze betekenis aan moet gehecht worden; ook is dit reeds door Gerhard erkend, in zyne Harnn Euang-. pag. '61.
Wy dienden mede 't woordjej iJ«, ziet, niet te vergeeteh. Met dit <'V wekt Christus hen tot aandagt op. Ziet, wat ik u thans voorzegge, en dat ik ook gewis zal doen, en bedenkt het;
vers 35. Zo dat dus al 't onfchuldig bloed op ü zal komen. Dat 2Wm5 ter dezer plaatze onfchuldig'betekent, heb ik by vers 29. reeds aangetoond. Zo vinden wy Ook Deuter. xxi: 8. het onfchuldig bloed; door welke plaats, het geen hier voorkomt, 't onfchuldig bloed zal over u komen, wordt opgehelderd Leg op uwVolk lfraël bet onfchuldig bloed niet, wordt daar gezegd ; dat is, reken ons den moord niet toe, waar aan wy geen deel hebben. Daar nu deze zelfde plaats * (om van geene andere die buiten dien bekend zyn te fpreeken,) aanwyft, dat God niemand, wegens een anders zonden, ftraf t; zo moeten wy onderzoeken, hoe de Zaiigmaaker hier zeggen kunne, dat de toenmaalige Jooden, wegens den moord van alle tyden her aan de Propheeten en Verkondigers van boete gepleegd, op 't ftrengft zullen geftraft worden. Olearius doet, in zyne 69 aanmerking over Mattheus* veele moeite, om dezer duifterheid licht by te zetten j doch ik vreeze dat hy andere Lèezers, even zo min als my, voldoen zal. Wie begeerigis om meer oplosfingen van deze vraag te weecen, raadplcege de Harmonie van den naarftigen Gerhard: Ik zal flegts myne gedagten voorftellen. De zin van Christus woorden is, myns bedunkens, deze: tot welk eene hoogte Gods toorn over demoorden van zo veel Predikers der geregtigheid geklommen zy, zult gy wel haaft ondervinden, dewyl gy niet alleen devoetftappen van zulke Moordenaars, en* (gelyk Judas i i . zegt) den weg van Cain en de anderen die hunne handen aan de Propheeten geflagerj hebben betreedt; maar ook de maate dezer zonden, door het doöden van Gods Zoon en deszelfs Apoftelen^ R 2 • ten.



2 50
Verklaaring over Mattheus
ten eenenmaale vervult, zo dat nu,daar gy hetlaatfte en kragtigfte middel, 't welk God gebruikt, om u te bekeeren, veragt hebt, Gods langmoedigheid een einde moet neemen, en zyne rechtvaardigheid niet langer kan nalaaten, u op het ftrenglre te ftraffen. De ftraffen derhal ven, die andere Propheeten-moordenaars, in voorige tyden, verdiend hadden, wier boosheid God, om heilige redenen, niet.aanftonds naar verdiende geltraft heeft, zullen nu over u, die de allerergfte Moordenaars van Gods Gezanten zyt, en uwe booze Voorvaderen in veragtinge van God verre, zeer verre voorby Itreeft, dienvolgens de ftraf veel meer dan de voorigeh verdient, in eene volle maate worden uitgeftort. Op deze wyze zal, gelyk Jesaias fpreekt, lxv: 7. u<we misdaaden de misdaad uwer Vaderen teffens geftraft worden.
Ik moet hier gewag maaken van eenen my onbekenden Geleerden, die in Prof. Kohls geleerde tydingen van het jaar 1748. bladz. 73. enz. (Hoogd.) deze plaats wel overdagt, en op dezelfde wyze byna, als ik, opgehelderd heeft.
vers 35. Dien gy gedood hebt. Christus fpreekt hier de toenmaalige Jooden niet in 't byzonder, maar het ganfche Joodfche Volk van alle tyden aan. Een Volk word als een Lighaam befchouwt, het welk veele eeuwen duurt. Waarom dit ook de Staatkundige taal is: gelyk men zien kan by Grotius, de jure belli 6?pacis, lib. 2. cap. 9. §. 3. en by Pufendorf lib. %.jur. nat.& gent. cap. 9. §. 6. Wat nu het Joodfche Volk betreft, dit geheele lighaam, zo men Hechts weinige van deszelfs leden uitzonderd, was ten allen tyde één zin en één hart, doch een verdorven zin en een verdorven hart. Hun, die Zacharias hadden omgebragt, waren de tegenwoordige Jooden geheel en 't al gelyk, en , wanneer ze ten tyde van Zacharias geleett hadden , zouden zy, gelyk nu van hunne Voorvaderen gefchied was, Zacharias gedood hebben. Op dezelfde wyze fprak Stephanus, om zo te fpreeken^ het gan■ fche lighaam der Jooden aan , toen hy Handel, vu: 53. voor den hoogen Raad zeide: gy belt de Wet in 't byzyn
veel-



Euangelium. Hoofdft. XXIII: 35. tót
veeier Engelen ontvangen, en hebt ze nogthans niet gehouden. Zo ftaat er ook Joh. vi: 32. Moses heeft u geen brood van den Hemel gegeeven.
vers 35. Van Zacharias, den Zoon van Bar ach i as. Het was gemaklyk te raaden dat Chr istus hier de gefchiedenis die 2 Chron. xxiv: 20——22. bcfchreeven wordt in 't oog had. Dan, hoe zeker dit fchyne, hebben zig egter zommigen, door twee zwaarigheden laaten beweegen, om eenen anderen Zacharias te zoeken. Want voor eerft, fpreekt Jesus van eenen Zacharias, wiens Vaders naam Barachias was. Dan de bovengemelde Zacharias was een Zoon van den Hoogenprielter Jotada. Ten anderen, kwam het hun niet waarfchynlyk voor, dat Christus iemand die vóórmeer.dan 500 jaaren , gegefteenigd was , als den laatften Martelaar zoude genoemd hebben, daar er nog andere yverige Leeraaren, naa
dien tyd, gedood waren. Onder hen, die deze
beide zwaarigheden voor onoplosfelyk hielden , zyn eenigen op éénen der laatfte Propheeten des Ouden Verbonds, naamlyk Zacharias gevallen. Doch, dewyl erin de H. Schrift geene de minfte melding word gemaakt, dat deeze den Marteldood heeft geleeden, en men gewigtige redenen heeft, om het verhaal der Rabbynen voor een verdïgtfel te houden; zo hebben anderen den Vader van Johannes den Dooper, voorden door Christus gemelden Zacharias gehouden. Dan, daar ook de marteldood van deezen zekere kenmerken van onwaarheid heeft; zo heeft men zelfs aan Zacharias, den Zoon van Baruch gedacht, van welken JosEPHUsin zyne befchryving van den Joadfchen Oorlog gewag maakt, en die kort voor de verwoeftinge der ftad Jerufalem, door de Zeloten is omgebracht. Maar, om dit te bewvzen, moeft men toeftaan, dat de Heere eenen moord, die toen nog aanftaande was,aan de Jooden heeft voorgehouden: het welke dit gevoelen aanftonds van ongegrondheid verdagt maakt; fchoon dit noch zedertkort, in eene Disputatio te Tubingen is verdedigd : het welk evenwel by de beoordeeling daar van in de grondige uittrekzels uit Tbeol. Disputen, bladz. 240. enz, zaaklyk wederlegt is. Ook R 3 kan



862 Verklaaring ever Mattheus
kan dit gevoelen onmogelyk beftaan, gemerkt het duidelyk en oogfehyiilyk is, dat Christus den Jooden eenen hun welbekenden moord voorhoudt, zeggende: gy hebt bem gedood. Wat zouden de Jooden wel gedagt of gezegd hebben, wanneer ze van deze daad niets geweeten hadden ? Het ifattétèii in den toekomenden tyd te verklaaren gaat derhalven niet, en dat het den voorledenen tyd aanduit, beveiligt Lucas volkomen, wanneer hy hem Luc. xi: 51. *™*.ui,o,, noemt. Weshalven wy niet anders kunnen denken, of Christus fpreeke ontegen-: zeglyk van dien Zacharias, die in dè aangehaalde plaats yan 't tweede boek der Cbronyken befchreeven wordt. Alleenlyk moeten wy nog op de bygebra»te zwaarigheden zo veel noodig is antwoorden. De ééne vervalt terltond , wanneer men nagaat, dat Chris, tus alleen de H. Schrift voor oogen heeft, en uit dezelve van den eerlten cn laatften der Martelaaren fpreekt, van dewelke daar in gewag gemaakt wordt, en die de Jooden erkenden ten eenenmaale onfchuldig te zyn. De tweede tegenwerping fchynt van meer gcwichts te zyn, dewyl naamlyk die Zacharias de Zoon was van den Hoogenpriefter Jojada, maar Zacharias, door Christus genoemt, een Zoon van B ar achias geweeft is. Men zoude in ftaat zyn om op éénmaal aan deze tegenwerpinge alle haare kragt te beneemen, indien men met de twee Engelfche Godgeleerden Millius en Lardner, als ook met Pfaff, (de variis N. T. leEtionibus, pag. 236.) wilde Hellen , dat Mattheus den Vader van Zacharias, zq we! als Lucas, niet genoemt heeft, cn men dus, hier in den Text , de woorden, den Zoon van Barachias, moet doorftryken. Ooktwyfeleik byna niet, of de ééne beoordeelaar kan dit den anderen zëcr waarfchynlyk maaken; vooral, daar vervolgens Hoofddeel xxvn: 9. naar dc uitfpraak van zommigen onzer beste en mceft geagfte Godgeleerden, ook een woord, dat dooreen vreemde hand in den text gevoegt is, gevonden wordt. Ten minften kan men van dit antwoord gebruik maaken, wanneer men met Naturalijlen over dezen Zacharias twiftredent, dewelken men, om dat ze niet kunnen weigeren, oordeelkundige verbeteringen der Bybeltexten aan te
nee-



Euangelium. Hoofdft. XXIII: 36* 37* S(53
neemen, op deze wyze op eenmaal den mond doppen kan. Dan een Godgeleerde gaat zo verre niet, volgende hy den wyzen raad van Glassius, die geene veranderingen van den text toelaat, ten zy zulks de uiterfte nood vordere, en men met mooglykheid geene andere oplosfin g kan vinden. Zie zyne Pbilologia, pag. 77 en 114. Maar hier hebben wy buiten zulk eene verandering een voldoenend antwoord. Wy befluiten naamlyk uit de woorden van Christus, dat Jojada ook den naam van Barachia gedraagen heeft. Want dat eronder het Joodfche Volk veelen, meer dan éénen naam gehad hebben, heeft Glassius genoeg beweezen. Ook heeft deze uicmuntende Man, met een byzonderen vlyt, het regte gevoelen nopens dezen Zacharias geftaafd, pag. 213.^. en ik voeg hem met regt by de geenen, die als verdedigers van het zelve door Wolf zyn te boek gefteld. Hier toe behooren ook Gerhard in H&rmonia > Lightfoot \n Horis, Sam. Basnage inannal. fecul. 5. §, 73.feqq. Lardeer, lib. 2. defide Hifi. Euangel. cap. 6. en D.Carfzovius inintrodué, in libros Propbetic. cap. 17. pag. 443.
fm-
vers 36. Dit alles zal over dit geflacbt komen. Dit alles, dat is ,* alle ftraffen , die het ongeloof met zulk eene wreedheid tegen de Leeraars der waarheid gepaard, verdiend hebben: waar van de hoofdftraf, vers 38 aangeweezen wordt. De woorden , W> ys«£«v lav-m*, verklaaren eenigen, en onder dezen Gerhard, van dien tyd, en zy vatten het in dien zin op, dat de toen lecvendc Jooden dit oordeel beleeven zouden. Doch , dewyl het woord, yt»!« , nergens in deze betekenis by de Euangeliften voorkomt , maar 't Joodfche Volk, altoos fchamper dus genoemd wordt, en dus dit woord gevoeglyk door een gebroedzel overgezet kan worden; zo kunnen wy het ook hier, niet wel anders opvatten. De ftraf, zegt Christus, zal over dit kwaad Volk, (zie hoofd, xi: 16. xii: 39, 45. xv 1: 4.) over dit boos gebroedzel, komen.
vers 37. Gy die de Propbeeten doodt. In 't Griekfch ftaat 'er : Jerufalem , jerufalem, welke de Propheeten doodt, en hm, die (van'God) tot baar <eq>j gezonR 4 den



254
Verklaaring over Mattheus
den zyn, Jteenigf, Het is eene Hebreeuwfche fpreekmanier, dat er in eene aanfpraak iets in de derde perzoon bygevoegd worde: gelyk de geleerde Vorstius de Hebiai~mis N. T. cap. 16. aangetoond heeft. Anderen, wien zulks onbekend was, hebben zig met de verklaaring van «v7«» tevergeefs opgehouden, ja fommigenhebben zelfs dit woord weggelaaten , en in derzelver plaats <*«7«» gezet. Dan, daar onze taal, zoo wel als de Latynfche, niet toelaat, zo, als de Hebreeuwen, te fpreeken of te fchryven, heeft Luther het met rede naar de Duitfche wyze van fpreeken overgezet:
gy, die de Propbeeten doodt, en—. . die tot u gezonden
zyn, Vorstius keurt ook de Latynfche overzetting goed: quae occidis en qui ad te mittunturt SiLatine, zegthy, pag. 97. tffine Hebraismo, vertendum fit, utiqve fic vertendum fuerit. Ik voeg hier by, dat Grotius en Calovius dezelfde aanmerking, als Vorstius gemaakt hebben ; maarzo duifter, dat men uit het voorftel van Vorstius eerft het regte licht bekoomt.
few 38. Nu ziet, uw buis zal. Het woord »3* komt overéén _ met het (Ncder)duitfche weet, dat is, ik kondige u hier mede aan. In dezen zin vinden wy het ook, Matth. xxviii: qo.
Olearius gelooft dat door het Huis niet anders dan de Tempel moet verftaan worden, en hy doet veel moeite, om ons hier van te overtuigen, pag. 640'. feqq. Dan hy ftoot zyn eigen gevoelen om ver, door tot een bewys by te brengen , dat Christus deze woorden in den Tempel gefprooken heeft. Want ware zyne verklaaring echt; dan zou Chr i stus gezegd Lebben; dit Huis, Maar nu er ftaat, uw Huis; zo kunnen wy niet twyfelen, of de die hy te voorén had aangefproken ftad Jerufalem worde daar door aangeweezen, als de hoofdwooning der looden. Doch hier is ongetwyfeld inzonderheid ook de Tempel mede onder begreepen, van welken God, terftond naa deszelfs inwying, 1 Koning, ix: 7. gedreigd had, dat, ingeval zyn Volk Hem ongetrouw mogt worden, dit Hem geheiligd Huis verlaaten, of verftooten zonde worden. Op den ondergang nu van de Stad en den Tempel, moeft noodwendig de ondergang van
het



Euangelium. Hoofdft. XXIII: 38, 39. 255
het ganfche Joodfche Gemeenebeft volgen. En in zo • verre kan men aan die Uitleggers zyne toeftemming geeven, die Stad, Tempel en Land teffens door het woord, Huis, verftaan.
vers 39. Gy zult my van nu aan niet voeder zien, tot dat, enz. De Zaiigmaaker was voor de laatftemaal in den Tempel, toen hy deze reden voerde : gelyk uit het naaftvolgend vers blykt, waar mede een nieuw Hoofddeel begint. Wanneer hy daarom zegt: gy zult my van nu aan niet weder zien; dan wil hy zo veel zeggen, als: thans fpreeke ik 11 voor de laatfte maal aan als een Leeraar, en ik zal ook den Tempel niet weder betreeden. Gy zult my daarom niet weder zien als een Leeraar of Prediker; maar er zal een tvd komen , wanneer gy my weder zien zult, en als dan eindelyk voor den Mesfias erkennen. De inhoud dezer korte" woorden is, naar aanleiding van het naaft voorafgaande vers, en het daarop volgend voant, deze: gy zult my weder zien als den ftrengen Rechter uwesongeloofs, wanneer ik, wel niet zigtbaar, maar nogthans met de daad , en een openbaar bewys myner tegenwoordigheid zal verfchynen, wanneer naamlvk, volgens myne toelaating , de Romeinen, op 't wrëedft met u verftokte en godlooze Menfchen handelen, en Stad en Tempel verwoeften zullen. Als dan zult gy erkennen, dat dee. ze ftraf over u gekomen is, om dat gy my niet voor den Mesfias hebt willen erkennen, en myne Leer niet alleen niet opgevolgd, maar ook my géhaat en gedood, en vervolgens myne Apoftelen, (zie vers 34.) op dezelfde wyze behandeld hebt. Dit, zult gy als dan zeggen, hébben wy aan Jesus verdiend. Nu weeten wy, dat hy, ê fo.V»'©-, (zie hoofd, xi: 1.) dat is, de Mesfias geweeft is, «f^Vs»©- c* 1,1 paL k«pU,, die in den naam des Heeren kwam, en welken wy met het Volk (hoofd, xxi: 9.) uit den cxviii. Psalm, (vers 25.) had* den moeten toeroepen: gelooft zy Hy, die thans gekomen is in den naam des Heeren.
Hier by komen twee vraagen voor. De eerfte is : hoe hebben toch de Jooden, uit de verwoefting des TemR 5 pels



i66
Verklaaring over Mattheus
pels en der geheele Stad, kunnen befluiten, dat Jesus dien zy veragt, en ten laatften zelfs gedood hadden, de waare Meslias geweeft is? — Het antwoord is niet moeijelyk te vinden. Immers hadden, in den Tempel, ge. leerde en ongeleerde Jooden, in eene groote menigte, deze voorzegging aangehoord, en dienvolgens was dezelve aan al het Volk bekend geworden. Daar zy nu dezelve volkome vervuld zagen; zo gingen eindelyk hunne oogen open, en zy wierden volkomen overtuigd, datzy, om met Petrus te fpreeken, Handel, lilt 15, den Vorft des Levens gedood hadden. Ach! zeiden zy toen, wat hebben wy gedaan? Wy zien nu, dat Jesus dien wy gekruift hebben , geen valfch Propheet, geen valfche Mesfias geweeft is, en dat wy, door ons toenmalig ongeloof, vreeslyk hebben gezondigd. O! hoe heilzaam ware het voor hen geweeft, .wanneer ze toen, even als eertyds een Heidenfch Hoofd..'man, (hoofd, xxvii: 54.^ uitgeroepen hadden, waarlyk, deze Man was Gods Zoon? Maar was het niet misfchien in dien tyd reeds te laat?
Dit is de andere vraag, die ik op de volgende wyze beantwoorde, en waaromtrent ik my veele goedkeuring beloove. Men kan naamlyk niet twyfelen, of veele Jooden hebben, by de verwoeftinge der Stad, met den verraader Judas erkend, en berouw gehad, dat ze onfchuldig bloed hadden vergooten, maar aan Gods genade gewanhoopt, en in dit ongeloof den weg van Judas betreeden. Doch het is aan den anderen kant niet minder te denken, dat veelen hebben uitgeroepen: God, zy my zondaar genadig! die vervolgens om 't geloof aan Jesus omgekomen, en dus als door het vuur zalig zyn geworden. Dus heeft men ook reden om te gelooven, dat door de vervulling dezer droeve voorzegginge des Heeren, veelen Jooden die buiten Jerufalem, ja zelfs buiten het joodfche land woonden, zig zullen hebben laaten beweegen , om hunne voorgaande dwaaling te erkennen, en den Chriftelyken Godsdienft aan te neemen.
Ik moet nog aanmerken, dat Luther, de woorden: gy zult van nu aan my niet weder zien, eveneens verftaan heeft als ik. Want over den Prediktext op 't Feeft van
Ste-



Euangelium.Hoofdfl. XXIII: 39. en XXIV: i, 2. 267
Stephanus fchryft hy, in- zyne Kerk-poftil, het volgende : " dat hyzegt, gy zult my niet meer zien, moet . menzo niet verftaan, dat zy hem naderhand niet lig" haamlyk gezien hebben, dewyl zy hem immers ver" volgens kruizigden. Maar zyne meening is, dat zy " hem niet meer zien zouden als eenen Prediker en " Christus, waar toe hy was gezonden. Zyn Ampt, " en hy in zyn Ampt, is vervolgens van hen niet meer " gezien, Hy heeft hen, in deze Prediking, de Leer " gegeeven, en nu zyn Ampt geëindigt, waar toe hy " was gezonden. " D. Lange haalt deze woorden van Luther aan in zynen Commentarius, cn geeft hem zyne goedkeuring. Teffens wraakt hy, niet zonder rede, een gefchnft van een Student te.Halle, te vinden jn de grondige uittrekzels uit Theolog. Disputen, 1737, bladz. 35. enz. (Hoogd,) in welk gefchrift deze woorden dus worden uitgelegd : " gy zult my niet weder " zien , fdewyl ik my in een paar dagen niet zal laaten " zien,) tot op den Paafchdag, wanneer gy uw Hal" lel zult zingen, en in dat zelve ook deze woorden: "gelooft zy, die daar komt in den naame des Heeren." Zeker deze jonge Geleerde hadt zyne exegetifche wysheid eerft ryp moeten laaten worden. Hoewel ik het hem niet kwalyk neeme , dat hy beweert, dat men vaft gaat, wanneer men uit deze woorden des Heeren, de hoop der algemeene bekeeringe van de Jooden bevestigen wil, en de vervulling dezer voorzego-inge tot in de laatfte tyden ftelt. En daarom juift meen ik ook van hen de uitlegging te moeten verwerpen, die van gedachten zyn dat deze woorden van den jongften dag, cn van het algemeen Oordeel, dat Christus op denzclven ho*. den zal, moeten verftaan worden.
HOOFDSTUK XXIV.
vers 1, 2. En wilden hem de gebouwen des Tempels too. nen. Toen fommige Leerlingen de woorden van Christus overwoogen, naamlyk dat Jerufalem verwoeft zou de worden, en zy bevreeft waren, dat dit ongeluk misfchien den koftbaaren Tempel ook zoude treffen,
wil-



268
Verklaaring over Mattheus
wilden zy hem vraagen , of dit uitmuntend gebouw het welk zy hem wilden verzoeken , met aandagt te befchouwen, niet verfchoond zoude worden: Jesus beantwoorde dit aanzoek met eene andere vraage : ziet gy thans niet, zeide hy, dcezen geheelen 'lempel, met al zynen pragt en heerlykheid V Befchouwtgy alles aan denzelven niet met de uiterfte verwondering, en meent gy niet, dat deeze Tempel onverwoeft, en als een wonder der waereld moet blyven ftaan ? Maar weet, dat hy tot den grond toe gefloept, en vernietigd, zal worden. Marcus bericht, xiii: l, 2. dat reeds één der Jongeren hem, vooraf, deeze vraage heimelyk gedaan, en dit zelfde antwoord bekomen heeft. Hier op kwamen nu anderen tot hem, met oogmerkom hem deze zelfde vraag te doen, gelyk Mattheus ons verhaalt.
Mattheus noemt hen zyne Jongeren. Dikwils worden door Jongeren de twaalf Huis-leerlingen , en aanftaande Apoftelen van Jesus betekend: ook fomtyds anderen, die in hem geloofden, vooral de zodanigen die hem (Hand. i: 21.) geftadig verzelden: onderwelken ook de LXX Leerlingen die uit Lucas x. bekend zyn benoorden. Beide betekeniften komen in dit hoofddeel van Lucas, vers 17. en 23. voor. Dit onderfcheid moeten wy ook in dit Hoofdftuk van Mattheus in 'toog houden. Want vers 1. bericht hy, dat niet de Pharizeeuwenof Sadduceeuwen, maar zyne Jongeren, dat is, eenigen van die geenen, dewelke in hem geloofden, hem hebben willen vraagen. Daarentegen fpreekt hy,vers3. van des Heeren Huis-leerlingen, welke Marcus xiii: 3. met naamen noemt. Wederom vers 4. bedoelt Mattheus de omftanders, welke in Jesus geloofden, wanneer hy zegt: Jesus fprak tot hen. Dit zien wy, mi 4 en 5. uit het begin van Christus reden: ziet toe, dat u niemand moge verleiden; want er zulten valfche Mesfiasfen komen. In dit gevaar van verleiding waren immers de Apoftelen, naa des Heeren opftanding, in 't minfteniet blootgefteld, maar wel anderen, die tot dus verre in hem geloofd hadden. Dit blykt ook uit Marcus xiii: 5. alwaar uitdrukkelyk bericht wordt, dat Jesus zynen Huisleerlingen , die hém vroegen, niet afzonderlyk heeft ge-
ant-



Euangelium Hoofdft. XXIV: 2, 3; s6$
Antwoord, maar eene redewering gedaan, (Üfê»Tt A«V«i»}")te weeten tot alle de omftand*rs, die in hem geloofden. En deze redevoering was zo uitgeftrekt, dat die niet alleen dit Hoofddeel van Mattheus , maar ook 't geheele volgende beflaat. Christus deedt dezelve op den Olyfberg, tot het geloovig Volk, eveneens als hy te vooren ook voor het zelve op eenen Berg hadt gepredikt, Matth. v—vu.
vers 2. Niet één fteen zal bier op den anderen blyven. Zulke bedreigingen nebben, in den gemeenen ftyl, eenen byperbolifeben of vergrootenden zin, en derzelver vervulling was men niet gewoon, naar de letter af te wagten. Doch hier in tegendeel is de bedreiging niet zwaarer, dan de vervulling die er op volgde. Titus immers beval, de ganfche Stad en Tempel, tot den grond toe, aftebreeken en te verwoeften. En dit bevel van den Keizer is ten ftrengften nagekomen, zo dat de geene die naderhand aan deze plaats kwamen, niet konden gelooven dat er een Stad geftaan hadde : Josephus die er oog- en oor-getuige van geweeft is, verhaalt het één en ander in 't jde boek der Joodfche Oorlogen, hoofd. 5-
vers 3. Van bet einde der waereld. »<•»©-. Hammond en Clericus wilden door deze woorden, den tyd der verwoeftinge van'Jerufalem verftaan hebben. Ik voor my oordeel het veiliger, Mattheus zelven , als eenen beteren uitlegger dezer plaatze aan te merken. Immersverftaat hyopdrie byzondere plaatzen van zyn Euangelium, naamlyk hoofd, xiii: 39, 49. en xxvui: 20. door a-v,-n},üa t£ «i^»©-, het einde der waereld. En zo moeten wy dit woord hier ook opvatten; waar in wy volkomen beveiligd worden, dewyl de Jooden geloofden, dat hun Tempel niet voor 's waerelds ondergang zoude verwoeft worden, gelyk uit Lightfoot blykt. Ook vinden wy hier de rede, waarom Christus zyne Leerlingen niet alleen nopens zyne onzigtbaare komft tot ftraffe over Jerufalem, maar teffens ook van zyne zigebaare komft by het einde der waereld, onderrigte.
vers



07d Verklaaring over Mattheus
. Vers 4-—14. Jesus antwoorde ben, enz. De Zaiigmaaker beantwoorde in deze vtrzen de vraage die hem vers Q. gedaan was: wanneer zal dit gefebieden, naamlyk dat de Tempel verwoeft zal worden? Eerft, zegt hy, vers 5. zullen veele valfche Mesfiasfcn komen. Hoe kan tog, zal men mogelyk denken, een valfche Mesfias komen, naa'dat Jesus, door zyne opftanding, volkomen hadt beweezen, dat hy de Mesfias was ? —— Om hier op te antwoorden, moet men zig te binnen brengen, dat de Overften des Joodlchen Volks den Jooden diets gemaakt hadden, dat de opftanding van Jesus een verdigticl was: gelyk Mattheus dit, xxvni: 15. heeft opgetekend. Daar men evenwel toen den tyd beleefde, waar in de Mesfias komen moeft, en düs dè Jooden in de vafte verbeelding waren, dat hy nu zoude komen, konde nu eens hier, dan weder daar, een Bedrieger ligtlyk geloof vinden, wanneer hy zig voor den Mesfias uitgaf. Reeds voor dien tyd waren er twee zulke Bedriegers geweeft, naamlyk THEUDAsen Judas, waarvan Hand. v: 3^, 37. gewag gemaakt wordt. Naa Christus opftanding kwam een andere Theudas , door JosEPHUsbefchreeven, dewelke, gelyk Beza, by Handel. v."36. heeft beweezen, van denvoorigen Theudas moet onderfcheiden worden. Daar word ooknog van eenen anderen Verleider gefprooken, Hand; xxi: 38. en Grotius noemt uit Josephus, nog meer diergelyke Bedriegers op. Waarfchynlyk hebben wyook van fommige anderen valfche Mesfiasfen, die er denkelyk in dezen tyd zullen geweeftzyn, geen hiftorifch bericht. «— Indien het zommige Leezers mogte bevreemden, dat Christus zyne geloovige tochoorers waarfchouwc, om zig niet te laaten verleiden, zal die verwondering •fpoedig ophouden, wanneer zy bedenken dat veelen hunner nog zwakgeloovig waren, by welken het vooroordeel omtrent de waereldlyke magt, de oorlogen en overwinningen van den Mesfias ligt weder ontvonken konde; deeze hadden de waarfchouwing des Heeren zeer noodig. Wanneer Christus hierop, vers 6. van aanftaan* de oorlogen fpreekt; zo noopt ons 't woordje Sift 'twelk deze woorden met de voorige naauw verbindt, om dit van de veelvuldige opfchuddingen te verftaan, die de
Valfcha



Euangelium, Hoofdft, XXIV: 4—14. 471
valfche Mesfiasfen in 't Joodfche land verwekten. Want deeze waren buiten twyfel kleine binnenlandfche oorlogen. En het woord oorlog, wordt zelfs van nog kleinere daadelyke oneenigheden gebezigd, by voorbeeld door Ovidius, Metam. v: 8.91- 210. en 219. Dewyl nu de Romeinfche Stadhouders zulke onlulten der valfche Mesfiasfen, met alle magt, te keer gingen; zo konden de Chriftenen tot de gedagte komen, dat deze Stadhouders van dergelyke onluften, door de verwoefting van Jerufalem, een einde zoude maaken. Doch ducht dit niet, zegt de Heere, daar door aantoonende, dat ze nog verder te Jerufalem konden blyven. Op dezen tyd, zegt hy, is 't einde nog niet daar, dat is, deze onluften zullen de verwoefting van Jerufalem nog niet ten gevolge hebben. Want, vaart hy voort, vers 7. er moeten nog eerft groote oorlogen ontftaan, wanneer geheele landen vyandfchap tegen elkander zullen pleegen, en de één Koning tegen den anderen de wapenen zal voeren. b*»-*Aé«* »Vi p*ri>itiMsabftracT;ümproconcreto. (Koningrykenvoor Koningen.) Zo betekent ook &*<r.*iix. het Volk, dat eenen Koning of Keizer aanhangt, en hem voorden regten Koning of Keizer erkent. Christus doelt hier mede op de binnenlandfche oorlogen der RomeinfcheKeizeren, Otto tegen Vitellius, en naderhand van Viteix 1 us tegen Vespasianus; welke laatfte het Keizerryk behieldt, en, door zyn Zoon, Jerufalem liet belegeren cn verwoeften. Hier by gewaagt Christus ook van de droevige gevolgen, die groote oorlogen doorgaands verzeilen , naamlyk peft , duurte en hongersnood, als mede onluften die uit groote fchrik ontftaan. Door het woord verftaat men wel meeftal Aardbeevingen. Doch, daar deze niet tot de natuurlyke gevolgen der oorlogen behooren, zo heeft Grotius gelukkig begreepen, dat door dit woord, hier, groote beweegingen aan veele
Elaatzen (««ra1 toVx?) verftaan moet worden. Even zoo eeft het Rusz, Harm. Euang. T. 3. pag. 326. opgc. Vat, naamlyk dat er motus animorum, populorumqueperterrefa&orum discurfationes door moeten verftaan worden. Op dezelfde wyze wordt aan de onftuimige Zee (waar mede de Dichters, by voorbeeld Ovidius Èeta
morph,



272 Verklaaring over Mattheus
tnorph. v: 5 en 6. den oorlog vergelyken,) <ru<rfil« ^lv*~, Matth. vtn: 24. toegcfchreeven ; en nog duidelyker ftaat er, hoofd, xxi: i'tf. -eVjle-S-» 7ró~tra y, To>.if. Zie mede hoofd, xxvni: 4. Dat nu ook deze Romeinfcne oorlogen voor Jerufalems verwoefting, zouden voorafgaan , toonde Christus deswegen aan, om dat deeze verwoefting, op bevel van een Romeinfchen Keizer, zoude gefchieden. Hierom voorzegt hy,wat kort vóór deze verwoefting in het Romeinfche Ryk zou le voorvallen, waar op aanftonds 't Romeinfche Leger op jerufalem los gaan, en van deze Stad een einde zoade maaken.
Hier mede befluit de Zaiigmaaker zyne voorzegging nopens de voorboden van de verwoefting der Stad Jerulalcm. Dit alles, zegt hy, vers 8. zal het begin der elende zyn, die deze Stad zal treffen: dat is, dit alles zal vooraf gefchieden. Nog duidelyker fchryft Marcus in het veelvouwige getal, de •'voorafgaande dingen.
Nu was de vraag: wanneer zal dit gefchieden ? beant» woord. Dan Christus laat het hier by niet beruften, maar verkondigt ten zelfden tyde 't geen vóór Jerufalems verwoefting in zyne Kerk zou voorvallen, om daar dooide zynen in het geloof te beveiligen, en in de aanftaande vervolgingen te trooflen, ja tegen alle verzoekingen te wapenen. x«», dus begint hy, het welk hier niet betekent als dan, of naa dit alles, maar ten zelfden tyde. De zaak zelve leidt ons tot dezen zin van het woord dewyl bekend is, dat, voort naa de
opftanding en Hemelvaart van Christus, de Chriftenen zeer wreed vervolgd wiérden. Waarom ook LucAs xxi: 12. deze woorden van den Heiland dus konde uitdrukken : voor dat dit alles zal gefchieden, zal men u ver. volgen. En Grotius heeft reeds aangemerkt, dat dit to'ct betekent circa Ma tempora, en Mattheus zelf ftaaft deze betekenis, met hoofd, xvi: 21. te fchryven , ttfil r!m, van dien tyd af. De Franfche Overzetters hebben het door het alors zeer wel uitgedrukt, dewyl dit woord niet alleen als dan, of hier of, maar Ook tenzelf.



Euangelium. Hoofdft: XXIV: 4 14. 273
den tyde betekent, en dus met dit rÉit eene zelfde dubbelzinnigheid heeft.
Laat ons nu' uit Christus mond hooren, Wat in de Chritten-kerk, vóór de verwoefting van Jerufalem, gebeuren zoude. Gy zult, zegt hy-urn 9. vervolgd, en veelen van u zullen zelfs gedood worden, niet alleen in het Joodfche , maar ook in andere landen Hier aan, vaart hy voort, vers 10. zullen zig Veelen ergeren, dat is, niet willen gelooven, dat eene Godsdienft dien van de Godlyke befcherming cn byftand fchynt te zyn verlaaten; de waare Godsdienft; is. En daarom zullen veelen vari den Chriftelyken Godsdienft weder afvallen, en zelfs Vervolgers worden. Zy zullen, ftaat er, elkander baaten eii verraaden. By Marcus xiii: 12. als mede by Lucas xxi: 19. leeft men nog duidelyker Hé (int Broeder zal den anderen overleveren ten dood, en dè Vader zynen Zoon; en dé Kinders zullen opftaan tegen hunne Ouders, eri maaken dat ze gedood voorden. Wanneer er Christus -vers 11. by voegt, ook zullen valfche Propheeten opftaan; is het duidelyk, dat hy niet van Joodfche valfche Propheeten fpreekt, maar van valfche Leeraaren, die de Chriftenkerk zouden beroeren, en door welken zig veelen zouden laaten verleiden. Wyzien klaar, dat hier door de valfche Apoftelen , die Paulus zo veel te doen maakten, verftaan moeten worden: doch niet alleen deeze, maar' Ook andere höofden van bederftyke Setten, waar over Petrus klaagt, 2 Pétri ui: u";
Staat er verdéf, vers 12. de liefde zal by veelên verkouden; dan verklaaren ons dit de naaftvo'lgende woorden:' vers 13'. voie ten einde tóe (naamlyk van zyn leven) beftendig in geduld is; (want vv«fti„»f wordt hy genoemd, 'die beftendig blyft, en wel in geduld, of by het dulden van veel wederwaardigheid) die zal zalig voorden: Zulk een blyft in de liefdé van Christus, (Joh.xv:9, 10 ) en laat zig van deszelfs liefde nergens door fcheiden. RoM. vu 1: 39. Gemerkt nU tegen'deezen zulk een,in welken de liefde verkondt; gefteld wordt; zo blykt duidelyk, 'dat van zodanig eenen gefproken werde, by tve'lkèh de liefde Christi of tot Christus verkoudt |g vérfterfc, daD is, die van den Chriftelyken Gods' IDeeU S' dienft



»74 Verklaaring over Mattheus
dienft afvallig wordt. En nu kunnen wy mede de rede vaa dezen afval begrypen, zynde naamlyk de geftadig toeneemende hevigheid der vervolgingen. De »»>ftia kan dus niets anders Wezen, dan de ongeregtigbeid en wreedheid der Vervolgeren ; gelyk het ook Grotius heeft erkend, en waar aan Calovius zyne toeftemming niet weigert. Doch ongeagt alle vervolgingen zullen de Apoftelen, gelyk de Zaiigmaaker urn 14. leert, in de geheele waereld t Euangelium verkondigen, en allen Volken den weg ten eeuwigen leven aanwyzen En r«w «gu « rfa©-; dat is, wanneer dit zal gefchied zyn, dan is het einde van het Joodfch Gemeenebeft gekomen; Jerufalem zal als dan verwoeft en gefloopt worden.
Des Christus hier mede voorzegt, dat twee dingen onmiddelyk vóór de verwoefting van Jerufalem zcudea voorafgaan, naamlyk de oorlogen over het Romeinfche Keizerryk,en het einde derApoftolifchePredikingen en bekeeringen. Want alleen de Apoftel Johannes, wien het de Heere voorzegd hadt. Joh. xxi: 22. heeft Christus komft ten oordeele over Jerufalem beleeft. Egter heeft deeze, ook naa Jerufalems verwoefting, den Heidenen niet meer gepredikt, maar zig tot zynen dood te Ephefen opgehouden, en de Chriftenen deezer ftad en der rondsom liggende landftreeke in het geloof verftrekt en beveiligd.
vers 15. Wanneer gy op de beilige plaats zult zien ftaan. ö&i ïïw ro fiiïivyfta Wat (in het neutrum,) c* »•«'»■» «V'«*. Dusdanig pleegen de Grieken te fpreeken. Lucas zegt insgelyks v: 2. hh ivo srW* £V*&: by zag twee Schepen aan de zee ftaan: en Marcus ii: 16. ftlrnt ctvrè, ia-s-Urm, zy zagen hem eeten. Zie deze zelfde fpreekwyze Matth. xxvi : 7. Marc. i: 10. Handel, vut: 23. sh'^vy/c» betekent in het algemeen iets dat men verfoeid, en waar Van men een afkeer heeft. Zo waren de Ifraëliten fiSi^vypot roii 'htyvirjioiq, een grouwel, een afkeer der Egyptenaar en, Genes. xlvi: 34. Maar inzonderheid worden de Heidenfche Goden en derZelvcr afgodery* der Jooden grouwel genoemd. EzECH.' xx: 7. JeReM. ïvi s. ï Koning, xi; 5. en elders* Dac nu ook dit hier
de



Euangelium; Hoofdft. XXIV: 15; 275
/de betekenis zy, leert ons Lucas, wanneer hy, in plaat». Van, wanneer gy op de heilige plaats den grouwel zien zult , fchryft xxi: 20. wanneer gy de ftad met een Leger omringd zidt zien. Het Heidenfche Leger der Romeinen was derhalve de grouwel, en wordt deswegen de grouwel der verwoeftinge genoemd, om dat God het gezonden hadt, om Jerufalem te verwoeften; even a!s hec ten vloek beftemde Volk, Jesai. xxiv: 6. bet Volk des vloeks genoemd wordt. Des 't Gerhard te regt verklaard heeft, als mede Glassius, die het pag. 569. dus uitdrukt; Romanus exercitus abominatio dicitur propterea, quod idolorum cultui erat additlus. Effeclui autem ejus altera voce'defolationis deftribitur: De phats, waar op dit Leger ftondt, het welk men in de ftad kon zien, wordt eene heilige plaats genoemd , om dat zy een gedeelte was van het heilige land, en naby de heiÜge ftad lag.
vers 15. Wie dit leeft, die neeme 't tog tér harte: Deeze woorden zyn, met recht, door gewoone tekeneni tan des Heeren reden afgefcheiden; Christus zoude gezegt hebben: wie dit (thans van my) hoort, die neeme bet ter harte. Des het handtaftelyk is, dat dit een Nota bene van Mattheus zy; dewelke de Chriftenen te Jerufalem daar door oplettend wilde maaken, dat ze tog, zo dra 't Romeinfche Leger by de ftad zoude zyn aangekomen , het vlugten niet zoüden uitftellen. "De broederlyke liefde perfte hem deze tusfehenredenaf, enzy\ ne vermaaning was ook niet vrugteloos. Want daar de Broeders te Jerufalem niet alleen de vermaaning van Christus voor zig hadden, maar die hen ook door Mattheus als met den vinger werdt aangeweezen ; zo namen ze, by de aankomft van het Romeinfche Leger, aanftonds de vlugt,' verkiezende, gelyk Eusebius in zyne Kerk-hiftorie, 3de boek, hoofd. y. bericht, de ftad Pella tot hunne verblyfplaats. Degisfing van Lightfoot waarom de Chriftenen zig juift na deze plaats uit Jerufalem hebben begeeven, laat ik aan anderen ter overweeginge. Men vindt die in zyne voor Marcus geplaa'tfte Chorograpbia j cap, 7. §. 4. Dat Gerhard'deze ingeS 2 lafchtë



276 Verklaaring over Mattheus
lafchte woorden voor Christus woorden gehoudea heeft, kömt my zo veel te vi einder voor, dewyl hy pag. •135. zegt, dat, ten zynen tyde, eenigen erkend hebben, dat zy niet van Christus, maar van Mattheus zyn. Onder de laateren heelt dit ook G. Cuthqf erkend , in de Bibliotbeca Bremens. Tom. 3. pag. 625. £fc.
vers 19. Maar wee de Zwangeren en zoögende Vrouwen in dien tyd. Dit wee wyft het ongeluk aan, het Welk zodanige Vrouwen zoude Overkomen, oiri dat naamlyk de woedende Krygsknegten haar en haaren Kinderen, om dat ze niet fpóedig genoeg konden voortkomen, het leven zouden benccmen. Des dit geen gedreigd, en als eene ftraf aankondigend, maar één medelydend wee is; dcrgelyk een wy Predik:. iV: iö. Vinden, alwaar gezegd wordt t wee dien, die alleen is; want, wanneer by valt, zo is er niemand, die hem opbelpt. Weshalven de Heere zo veel wil zeggen, als: o hoe kwalyk zal het zulke Vrouwen gaan! Zo dat het vae tweederlei is, vat irascentis rjf imprecantis, cn vae commiferantis.
■ vers 20- Niet in den winter, of op eenen Sabbath.- Het woord %>i'a», als mede het latynfche woord, byems,betekend niet alleen den winter, maar ook flegt en onftuimig weder. In den laatften zin komt het voor, Matth-. xvi: 3. cn Handel, xxvii: 20. als mede in den Griekfeben Bybel, Esr. x: 9. Dewyl men nu de belegeringen van zeervafte fteden niet in den winter gewoon is te onder neemen, zo verftaat men hier, met recht, kwaad weder door, het welk de wegen dermaate bederft, dat Reizigers niet kunnen voortkomen, en men daarom de reis niet eens onderneemt. Dit heeft ook Gerhard in zyne Harm. Euangel. pag. 146. erkend. Doch zeer breedvoerig heeft Rathlef deze verklaaring geftaafd , itr Coleri Iheolog. Bibliotheek, T. 6. pag. 755,feqq-
Waarom ook op den Sabbath de vlugt niet wel gelukken zoude, vinde ik by geenen Uitlegger bondig ge. noeg aangeweezen, om er over voldaan te Zyn. De joodfche Sabbaths-reis, waar van Handel, i: 12. gewag gemaakt wordt, en waar over Friscmuth een by•zondere' verhandeling heeft uitgegeeven, kan hier nies
eer



Euangelium. Hoofdft. XXIV: 19-—22. 277
jer ophelderinge dienen, vermits de Rabbynen zelve, gelyk Schoetcen in zyne Horae Hebraicae, by deeze plaats bewyft, het grootft gevaar uitzonderen," lee.rende, dat men, om zyn leven te redden, ook op den Sabbath zo ver moge reizen, als men kan komen. Ook zouden 'er de Chriftenen te Jerufalem geen geweeten van gemaakt hebben, om deze Joodfciie , of liever Rabbynfche wet te overtreeden. Waarom anderen deeze zwaarigheid op een andere wyze tragten op te losfen,dog deeze hebben nog veele onwaarfcnynlyker oplosfingen te berde gebragt. De een en andere vinden wy in Wolfs Curag, die ze mede verwerpt, doch teffens den misdag begaat, van te ftellen dat de Zaiigmaaker hier niet alleen de Chriftenen, maar ook de Jooden aanfpreekt Ik hoope den regten zin getroffen te hebben, met uit Nehem. xiii: 19 en 22. aan te merken, dat, geduurende den ganfehen Sabbath, de Poorten der ftad vaft toegeflooten geweeft zyn, en niemand uitgelaaten wierdt. Wanneer diensvolgens dc Vyand, geduurende den Sabbath, nader aanrukte, en den weg ter ontkominge affneed; zo konden vervolgens de Chriftenen zig niet redden, en, die nogthans de vlugt waagden, zouden den Vyanden, voor het grootfte gedeelte, in de handen vallen. Des de Chriftenen moeften bidden, dat noch flegt weder, noch de Sabbath hunne ylugt mogt hinderen. Mogt iemand tegen myne verklaaring inbrengen, hoe uit het Woord blykt, dat de Za¬
iigmaaker van eene daadelyke vlugt fpreeke, en niet van het voorneemen, om té vlieden; dan antwoorde ik uit Glassii Pbüologia, pag. 751. verba completiva ftepe funt intelligenda incboative, en pag. 166. faepe jjeri dici* tur, quod fieri tentatur aut quaeritur.
vers 11. Maar om der Uitverkoorenen wille. Chris, tus betuigt hiermede, dat uit aanmerking derUitveiv koorenen , die te Jerufalem in deze elende zyn zouden , de ftraf over deze godlooze ftad eerder zoude ophouden, en dus, midden uit de wolken van toorn, de Zon der genade doorbreeken. Christus hadt, in 't laatfte vers van het voorgaande hoofddeel, alreeds voor* S 3 zegd s,



27? 'Verklaaring over Mattheus
zegd, dat, ïndeze jammerlyke verwoefting der ftad, ee. pigeh de aan Jesus gepleegde zonden zouden erkennen, hem nu eindelyk ais den Mesfias dooi' het geloof' aanneemen, en genade! genade! roepen. Deeze waren dus Uitverkoorenen . en de eerftelingen van de l»h«yi, verkiezing, gelyk Paulus in 't algemeen de Jooden, die •t ongeloof lieten vaaren, en zig tot Christus bekeerden, noemt. Rom. xi: 5 cn 7.
vers 23 26. Ziet, hier is Christus, enz. Het tf>
vt betekent hier, als boven vers 9. in dien tyd, en niet naa dien tyd. Marcus geeft dit duidelyk te kennen, wanneer hy xiii: 21. fchryft: m *■«'«, 'twelk Luther daarom ook, in dien tyd, overgezet heeft; des de tyd hier door verftaan wordt, wanneer over Jerufalem de ftrafte kwam wegens het aanhoudend ongeloof, niettegenftaande de fterke aanmaaning van God tot boete en bekeering. Dewyl Christus nu zyne geloovigen voor een groot gevaar wilde waarfchouwen, zo voegt hy er vers 25. een Nota bene by. Ziet, zegt hy, en let er tog wel op, ik heb het u hier mede te vooren gezegd. Waarom wy niet moeten denken dat Christus hier zyne boven' (vers 5.) gedaane waarfchouwing herhaalt, "om zig voor hen te wagten, die zig voorden Mesfias zouden uitgeeven. Want daar fpreekt hy van zodanige Bedriegers, die vóór de verwoefting van Je» mfalem verfcheenen, en veelen verleidden.
Des wy hier een geheel ander geval ontmoeten ; wanneer, in dien tyd, eenigen zouden zeggen: aan deze plaats; anderen, aan die plaats is Christus. Dit luidt zo niet, als of er van een vafche Mesfias gefprooken wierde, maar men kan zulks veeleer van den verreezen Jesus Christus verftaan; naamlyk, veelen zouden gelooven, dat de Heere Christus , dewelke voorzegd hadt, dat hy ten oordeele over Jerufalem zoude wederkomen, nu'weder zigtbaarlyk in deze waereld wandelde, om naa Jerufalems verwoefting zyn Ryk op te regten. Het oud vooroordeel, nopens 't waereldlyk Ryk van den Mesfias, was uit de harten der uit 't Joodendom bekeerde Chriftenen nog niet ten eenemaalen uitgeroeid, zo als
zulks



Euangelium. Hoofdjl. XXIV: 23—26. S79
^zulks mede uit Handel, i: 16, blykt. Thans kwamen derhalve eenigen, en bragcen, vets 26. tyding: Christus is buiten in de woejlyne; anderen, neen, hy is in ee~ neftad, en in een huis. Want dit betekent, in eene kamer zyn. In de woeftyne zyn, wil zeggen: op het land zyn: en in de kamer en zyn, (dat is , naar de Hebreeuw, fche wyze van fpreeken, zig in ééne der Kameren ophouden, gelyk Glassius zulks pag. 624. bewyft,) betekent, in eene ftad zyn: op welke wyze ook Paulus 2Corinth. xi: 26. fchryft, dat hy in ftedenen woeftynen, dat is, in fteden en op het land, in gebaar geweeft is. De fpraak ging als toen onder de Chriftenen des Jood-, fchen lands, dat de Heere weder uit den Hemel was gekomen , om een zigtbaar Koning over zyne Geloovigen te zyn. Indien men deze uitlegging aanneemt, dan vervalt de groote zwaarigheid, die men anderzins ontmoet, om het 27 en 28 vers met de naaftvoorafgaande verzen te vereenigen. Want nu is het verband dezer twee verzen klaar en duidelyk. Teweetenbyuen-27. leert Christus, dat hy niet zigtbaarlyk zoude verfchynen, maar als een fnel verdwynende blikfem, onzigtbaar, het oordeel van ftraf over Jerufalem laaten komen, en hier toe, vers 18. 't Romeinfche Leger, als zyn werktuig en uitvoerder van ftraf gebruiken. Ja, de in vers 29. vervolgde reden van Christus , vloeit er als dan natuurlyk uit voort. Want, zyne toehoorders onderregt hebbende, dat ze zyne zigtbaare tegenwoordigheid niet moeften verwagten , zo leert hy hen , vers 29 en 30. dat hy niet eerder weder zigtbaar zal verfchynen , dan ten jongften dage.
Deze verklaaring, welke ik niet weete dat door ce» ander voor my is gefchied, onderwerpe ik aan 't oordeel van zulke Geleerden, die niet alles, wat nieuw en ongewoon is, aanftonds verwerpen, maar overtuigd zyn , dat men ook in de exegetifche kennis kan toe. Deernen, en dat, even zoo wel 'als in vroegere tyden veele onzen Voorvaderen onbekende verklaaringen aan het licht hebben gebragt, die echter van de voornaamfte Geleerden goedgekeurd zyn, even zoo wel nu nog ook een menigte Schriftuurplaatzen beter opgehcldert en verS 4 klaart



2§q Verklaaring ■ over Mattheus
klaart kunnen worden. Hier moet ik nog byvoegen, dat Clericus op den weg is geweeft om het eveneens te verklaaren, als ik het hier doe , gemerkt hy by het 26 vers deze woorden gebruikt: absqne hac admor nitione fi fuijfet, poteruut imperiti Cbriftiani temere credere Jesum ipjurn, in penetralibus latitat e , qul rediijjet in terras ad injtaurandam rempublicam Hebraeorum.
Egter valt. hier nog iets op te merken. Christus naamlyk voorzegt teffens vers 24. dat' de eenvouwigp gedagtc yeeler Chriftenen, als moeft hy nu weder zigtbaarlyk in dc waereld verfchynen , 'van ondeugende Menlchen ftond misbruikt te worden, dat zig de één hier, een ander daar, voor Jesus Christus zoude uugeev. Di en anderen voor zyne Gezandten cn Prophccten zouden willen aangezien zyn, en door verleidelykp fchyn-wondcren ook menig goed hart in groot gevaar brengen, van zig te laaten verleiden. Hier ontbreekt ons de Kerkelyke Hiftorie, en het is daarom ook te bejammeren, dat Lucas geen oniniddelyken opvolger heeft gehad, in het befchryven der Kerkelyke Gefchiedenisfen voort naa den tyd van de Apoftelen.
By den Ictterlyken zin van dit 24 vers, merke ik te regt aan, dat de' fpreekwyze, »«'«-w, miracula, zy zullen wonderen doen, eene Hebreeuwfche fprcekmanier is: gelyk Vorstius in zyn werk de Hebraismis N. T. cap. 5. pag. 135. aangetoond heeft.
vers 28. Want waar het aas is. Vooraf is reeds getoond, dat Christus hier van 't Romeinfche Leger fpreekt, waardoor de ftad Jerufalem overvallen en verwoeft zoude worden. Dit ftelt hy voor onder een aloud fpreekwoord. De Vyanden naderen, als zig de Arenden tot het aas haajlen, zegtHabakuk i: 8. cn j0b.xxx1x.-_33. ftaat: waar een aas is, daar is de Arend. Ook wordt, in andere plaatzen, een vyandelyk Leger met vliegende Arenden vergeleeken. Deuteron, xxvin; 49. Jerem. ::lviii: 40. Hoseaviii: 1. Of alle Arenden, dan flegts een zeker zoort daar van op het aas vallen, is hier niet noodig te onderzoeken. Hier van kan men by Vossius eenige oaderregting bekomen, lib. 3. ae Idol, cap. 81. Zoveel
weet



Euangelium. Hoofdfl. XXIV: 28^ 29. 281
weet men inmiddels, dat wy geene rede hebben, om des Heeren woorden op de Romeinfche Standaarten toe te pasfen, die van boven met de beeldtenis van een Arend waren voorzien. Des de betekenis van dit fpreekwoord bier in beftaat: dewyl de tyd is vervuld waar in de Jooden oordeel en ftraf ftaan te ontfangen; zo zullen de vyanden hen aanvallen, en door moorden en verwoeften mynen wil, als dien van eenen Rechter, volvoeren. Deeze verklaaring wordt door Luc. xvii? 37. bekragtigdi
Dc rede dat zo veel vreemde uitleggingen over deeze woorden aan 't licht zyn gebragt, bcitaat hierin. Men verftond de voorafgaande woorden verkeerd , en kon dus de Romeinen in ons vers niet vinden. Hierom vielen eenigen op de gedagten, welke ook in het Mufeum Brem. T. ic. p. 41 j. feqq. wordt verdedigd, dat Chris, tus van de valfche Propheeten fpreekt, die om Hunnen buik te vullen, de Jooden zouden bedriegen. Urn andere beuzelaaryen daar te laaten, zullen wy alleen zeggen, dat veel "oude Kcrkeleeraaren, die Whitby in zyn werk de Commentariis Patrunt, pag. 178. opnoemt^ 'den Heiland tot een Aas, en zyne Geloovigen tot deArenden maaken. " Het doet my vremd, ïchryft Gro" tius met recht, dat dit den Cuden in de gedagten " heeft kunnen komen." Dit niet tegenftaande hebben Gerhard en Calovius in dit gevoelen genoegen genomen, en in 1741. heeft nog iemand met naame Winzer te Jena , in een Dispuut zulks verdedigt. Doch D. Zeltner cn D. Rusz, verwerpen met rede deeze uitlegging.
vers 29. Maar voort naa -de droejfenis van dien tyd. Tot dus verre heeft de Heere het oordeel over het ongcloovig Jerufalem befchrceven, en afgebeeld; nu beantwoordt hy ook de andere vers 3. voorgeftelde vraag , nopens het einde der waereld en den jongften dag , vermaanende teffens de zynen, tot eene zorgvuldige voorbereiding totdien dag. Deze reden vervolgt Christus van dit 29 vers af, tot vers 30 van het volgende hoofddeel. Doch, daar fommigen van gedagten zyn, dat S 5' van



28* Verklaaring over Mattheds
van dit 29 vers af, tot het einde van dit hoofddeel, ja tot het 30 vers van 't volgende hoofddeel, de befchryving van het fchriklyk oordeel over Jerufalem nog agtervolgd wordt, en onder de Uitleggers onzer Kerke D. Zeltner en D. Rusz dit gevoelen, met een byzonderen yver, hebben verdedigd; (hoewel de laatfte zo befcheiden is, dat hy meer, dan eens, aanbiedt, het tegenoverftaand gevoelen aan te neemen , wanneer 't hem duidelyk genoeg zal worden voorgefteld,) zo i» vooraf noodig, ontegenzeglyk aan te toonen, dat, van dit 29 vers af, Chri stus van den jongften dag fpreekt, en dat zyne woorden, zonder eene geweldige verdraajing, niet anders kunnen begreepen worden.
Dat nu Christus , vers 29. van den jongften dag fpreekt, en deze reden tot het einde van 't volgende hoofddeel agtervolgt, blykt uit de volgende bewyzen. Voor eet ff zegt Chritus in dit vers, dat hy begint te fpreeken van een oordeel, 't welk van 't vooraf aangeweezen oordeel over Jerufalem onderfcheiden is. Het zal gefchieden, zegt hy, naa de tot dus ver voorgeftelde droeffenis over Jerufalem, naa de droeffenis naamlyk, die hy .vers 21. Jerufalem raakende, de ongemeen groote droeffenis genoemd hadt. Naa deze droeffenis, ftaat er, dat is, naa de verwoefting der ftad Jerufalem , zal gebeuren, het geen ik nu wil aankondigen. D. Zeltner verklaart deeze woorden dus: naa de komft van het Romeinfche Leger, ter belegeringe der ftad; dog hier van zal men, zoo ik hoope, geene wederlegging verwagten. D. Rusz verftout zig zelfs, de woorden
dus over te zetten: geduurende deze droeffenis. Tom. in. pag. 303. Dan hy twyfelt zelf aan de goedkeuring zyner Leezeren, tragtende hen daarom op de volgende hladzyde te overreden, dat t*nu tJ* S-//^<», naa bet begin dezer droeffenisfe betekend; welke ongegronde verklaaring, niet minder verdient verworpen te worden, dan de voorgaande.
Ten anderen fpreekt Christus zeer duidelyk van het oordcel, tot het welk hy met Heerlykheid en Majefteid bekleed, (fttm Je'f-; a-o»?;) komen zal, en alle Menfchen hem met hunne oogen zullen zien. Zo ftaat
hier



Euangelium, Hoofdft. XXIV.* 29, a8$
hier vers 30. en Marc, xiii: 26. als mede Luc. xxi: £7. Op dezelfde wyze lpreekt de Heere vervolgens, Matth. xxv: 31. van den jongften djg, dat hy naamlyk c* tv 3V|jj dvrS, in zyne Majeftueufepra.. t en heerlykheid zal komen. Men zoude immers denker., dat men hier tegen niets zal kunnen inbrengen. En dit is wezentlyk ook zo. Want de verdraajing van Zeltn'R is, te recht, voor iets ongerymds te houden. Hy meent naamlyk , dat hier op de oogfchynlyk ftraftende gerechtigheid gedoelt wordt: dog, zegt hy, dien deze verklaaring niet behaagt, kan er een Hemelfch wonderteken door verftaan, by voorbeeld, de Conieet die van Josephus bygebragt wordt. Tot zo verre wordt deze anderszins groote Uitlegger, door het eens vaftgeftelde vooroordeel verleid. D. Rusz tragt zig op de volgende wyze te redden, het gevoelen verdedigende, dat hier niet de oogen des lighaams verftaan moeten worden, maar de oogen der ziele, waar mede de Menfchen zouden erkennen, dat Christus de ftad Jerufalem op deze wyze geftraft heeft.
Ten derden betuigt Christus, vers 30 en 31. dat alle Menfchen uit de geheele waereld, van het één einde des Hemels tot het ander, voor hem zullen verfchynen. Van den zelfden inhoud zyn des Zaligmakers woorden, Marc. xiii: 27. en Luc. xxi: 35, Laat ons zien wat D. Zeltner en D. Rusz hier van maaken. De eerfte geeft eene verklaaring, waar over zig elkeen zal verwonderen. Hy denkt dat hier niets anders wordt bedoelt, dan dat zig de Chriftenen, by de aankomft van het Romeinfche Leger, in het Steedje Pella, tot hunne veiligheid, zouden begeeven, en de woorden Van Lucas xxi: 35. allen, die op den ganfehen aardbodem vooonen, moeften alleen van de inwooners des Joodfchen lands verftaan worden. Dit zelfde beweert ook D. Rusz.
Ten vierden, fpreekt Christus van het oordeel, vonr het welke ook zyne Geloovigen uit de geheele waereld verfchynen , en voor hem ftaan zullen, om hun vonnis te ontvangen. Dit vind men in vers 31. en Luc. \xr: 36. ingevolge Christus eigen woorden. Hoe kar. dit
nu,



£84 Verklaaring over Mattheus
nu met eenigen grond op het oordeel over de ongeloo' ViQe Jooden, door de verwoefting van Jerufalem tehuis georagt v,orden, cn hoe natuurlyk en treffende in tegendeel komt het overeen met de volgende befchryving van dep laatften oordeeldag , hoofd xxv: 32. wanneer de Scbaapen en Bokken, dat is , de Geloovigen zo wel ais de Ongelooyigen, voor den Rechter der waereld gullen verfchynen,
Eindelyk en ten vyfden, wordt vers 36. de jongfte dag, door den gewoonen naam, uitdrukkelyk betekent, en Matth. xxv: [3 en 3r. die dag genoemd, op welken Christus komen, en zigtbaariyk yerichyi.en zoude, dat is, op dezelfde wyze, als hy in de waereld gezien was, Handel, i: ii.
Lus is_ het zeker, dat Christus hier van het laatfte oordeel fpreekt; ook zullen wy vervolgens zien, dat al, les, wat in deze redenvoering voorkomt, daar op doelt, gevolglyk ook niets in ftaat is, om ons van deze gedagten te doen afgaan. Dan, dewyl de verdedigers van het te, genoverftaande gevoelen niet van fchynbewyzen ontbloot zynj zo is het billyk, die niet teverzwygen, maar naar behooren te wederleggen en te ontzenuwen, 't Voornaamfte, waar op zy zig gronden, is 't woord ivS-io;. Voort naa de droeffenis van dien tyd, zegt Chr t sTus, zal het gefchieden, enz. Hierby merke ik aan, dat hetwoord ï*M*t reeds'ten tyde der Apoftelen, een fteen des aanftoots is geweeft, zo wel voor Geloovigen als Ongeloovigen. De laatften misbruikten het, om ware het mooglyk, Chr 1 stus tot een leugenaar, en dus tot een valfchen Christus te maaken. Waar blyft hy dan, dat hy niet komt, daar hy nogthans beloofd heeft, voort te ko, men ? riepen zy, 2 Petri 111:4. De eerfte, of waare Chriftenen, waren van gedagten, dat zy den jongften dagzouden beleeven; welke dwaaling Paulus, 2Thessal.ii.-2. enz. tekeergaat. Dan de Geleerden van onzen tyd, behoeven zig aan het woord <«.9-s«5 niet te ftooren, want, gemerkt wy zo veel duideïyke bewyzen hebben, waar uit wy zonneklaar kunnen opmaaken, dat Christus hier van den jongften dag fpreekt, zo komt het er maar enkel op aan, om de regte betekenis- van het woord



Euangelium. Hoofdft. xxiVj 29. 485
jhéim te zoeken. Glassius heeft, pag. 951.z0 als ook .Gerhard aangemerkt, dat zelfs in het Oude Tefta;ment dc Propheeten van een toeval, het welk zeker,, hoewel naa eenen langen tyd, ftaat te gebeuren, pleegen te zeggen, dat het wel draa zal komen. Doch wy zullen enkel onzen Leezeren herinneren, dat Christus in zyne Openbaaring van Johannes , menigmaal het woord, haaftiglyk, van eenen tyd gebruikt, die nog verre af is, en dit zal voldoen om ons te onderregten, dat het zo veel betekent, als volflrekt zeker. In dezen zin vinden wy, Upenb. i: i. en xxn: 16. d> j-k^k; en xs^i xx 11: 7. 12. 20. in welke laatfte drie plaatzen mede op den jongften dag word gedoelt. Ook vinden wy eene duideïyke uitlegging van het woord fchielyk, by Jesai. lx; 22. alwaar de Godfpraak zegt: ik wil zulks, ten zynen tyde , fchielyk verrigten, Scbielyk en fpoedig wil het de Heere doen, maar eerft ten zynen tyde. Door dit fchieiyk word immers hier de zekerheid der Godlyke belofte of bedreiginge aangeweezen? Ook brengen wy ons hier, te regt, de leer van Apoftel Petrus te binnen, die ons 2 Petri iii: 8. beveelt, een onderfcheid te maaken, tuftchen het geen God en de Menfchen door voort betekenen.
Nog brengen fommigen iets tegen 't algemeen aangenoomen gevoelen in, het welk ook dient uit den weg geruimt te worden. Men leid ons naamlyk de gelykluidende plaatzen voorvan Marcus en Lucas. Lucas, zegt men, verbind xxi: 25. deze redevoering van Chr r stus zo raauw met de voorgaande, dat men gedrongen worde om te erkennen 3 dat de woorden des Zaligmakers, nopens de verwoefting van Jerufalem, nog agtervolgd worden. Hier op kan men antwoorden, dat Lucas de woorden, die by Mattheüs en Marcus worden gevonden; naa deze droeffenis, te weeten van Jerufalem, aanvult, met 't geen hy, vers 24. uit Christus mond betuigt, dat dit als dan eerft zal vervult worden, wan-neer de Chriftelyke Godsdienft onder alle Volken zal voortgeplant zyn. Even zo weinig werks is het, opde tegenwerping uit Marcus, xiii: 24. te antwoorden. Men moet naamlyk het geen voor c* é*ri-«,< &wj



SS5 Verklaaring over Mattheu*
pais voorafgaat en het woord dat daar op vólgt, niet uit het oog verhezen* Dewyl er op volgt, naa deze droef, fenis, zo ziet men immers ten klaarften, dat ci /xïi»«<s •»« it*'f&( niet kan betekenen, in de dagen dezer droeffenijj'e. hn hec naaft voorafgaande woord wyft immers aan, dat, het geen nu volgt, tot het voorgaande niet behrort, maar dat cr van eene andere Gebeurtenis, en van een anderen tyd gefprooken wordt; weshalven wy de woorden, c* fciiW< r«ys iftê^an , niet moeten overzetten in dezelfde dagen, maar in die dagen, en ons daar by te binnen brengen, dat de jongften dag, menigmaalen, £ nf*ép* Iicum genoemd wordt. In die dagen, zegt de Heere, na welke gy my ook gevraagd hebt, naamlyk in de laatfte dagen der waereld. Waarom ook Christus,by Marcüs xixu 37. zyne reden van dezen toen nog verre af zynden tyd met deze woorden eindigt; wat ik u zegge, dat zegge ik allen, dat is, allen Chriftenen ia alle toekomende tyden der waereld.
Nog ééne tegenwerping tegen ons en het gèmeenft gevoelen maakt Lightfoot, dewelke door D. Zeltner en Di Rosz is gevolgd, uit vers 34.. deze ymd zal niet vergaan, ftaat er, tot dat dit alles zal gefchied zyn. Ex boe ver/u fatis patet, fchryft L1 chtfoot , verfus praecedentes non de extremo judicio eftfe intelligendos ,fed de excidio Hierofolymitano. En dit herhaalt hy by Luc. xxL Hy is naamlyk van gedagten, dat u' ye>t* de toen levende Menfchen betekent, en dat Christus daar door zyne toenmaalige toehoorders onderregt, dat zy z.elve nog het einde van Jerufalem zouden beleeVen. Maar, waar vindt men tog deze betekenis van het woord ym«, in hec geheele Nieuwe Teftament ? Ik heb reeds Matth. Xxi 11: 36. aangemerkt, dat yin*, in alle de plaatzcü des N. Teftaments, een Volk betekene. Waarom ik Ook met recht, deeze plaats, («urn 34.) dus overgezet' heb: dit Volk zal niet ondergaan, tot dat, enz. Chr istus haamlyk Wyft met deze woorden aan, dat, hoewel Jerufalem met zynen Tempel verwoeft, en de ondergang Van 't Joodfch Gemeenebeft hier op volgen zoude, dé jooden egter kenbaar zullen blyven tot den jongften dag* Het woord irapUfy zal ik niet behoeven te verklaaren.



Euangelium Hoofdft. XXIV; 29, 30, «87
ren. Wy weeten reeds, uit het naaftvolgende vers, en v: 18. wat het zelve betekene. Dezen zin van vers 34. heeft ook Calovius begreepen, als mede Wolf en D. Lange-en meer anderen, onder welke menFLAcius niet moet vergeeten, zie 't tweede deel van zyne Clavis Scripturae, pag. 316.
Nu moeten wy nog de woorden van Christus in vers 29. nagaan; hier zegt de Zaiigmaaker, dat de Zonen Maan ver duifter d zullen worden, en de Sterren van den Hemel zullen vallen. Het is bekend, dat de Propheeten dusdanig gewoon zyn te fpreeken, wanneer zy een zeer ongeiukkigen en naaren tyd befchryven. Hierom is de vraag, of men Christus woorden in dezen zelfden fi* guurlyken zin moet neemen, dan of zy hunnen eigenlyken zin hier behouden ? Wy beweeren met rede *t laatfte. Want, even als God,, toen Hy zig op den Berg openbaarde, en zyn Volk zyne Wet wilde geeven, Exod. xix: 16. donder en blikfem vooraf liet gaan; zo zal ook onze Jesüs, wanneer hy ten oordeele over de ganfche waereld zal komen, een geweldigen donder en onweer tot zyn voorbode maaken, zo dat, gelyk er Lüc. xxi: 26. ftaat, de Menfchen van vrees, fchrik en bekommering over het geene den geheelen Aardbodem ftaat te gebeuren, ten eenemaalen bevreeft en buiten zig zelve zyn zullen. Dit allervreesfelykft donderweêr moet zekerlyk, Zon en Maan duifter, dat is, onzigtbaar doen worden, en beletten om haar ichynzel te geeven. Door de van den Hemel vallende Sterren, daar insgelijks by Openb. vi: 13. van wordt gefprooken, kunnen wy, niet ongevoegelyk, groote van den Hemel fchietende blikzemftraalen door verftaan, Weke Steden en Bosfchen zullen in brand fteken en verwoeften, even als andere vuurige meteora, die van Virgilius Georg. 1: 365. en van Seneca, in zyne Thaebais ,vers 431. Stellae coslodelapfae, genoemd worden.
vers 30. En hier op zal des Menfchen Zoon aan den Hemel verfchynen. Luther is in zyne overzetting, ftipt" by de Griekfche woorden gebleeven .' en als dan zal aan den Hemel verfchynen het teken van des Menfchen
Zoon



«5.88' Verklaaring over Mattheus
Zoon; Daar in is hy den ouden Latynfchen Overzetter ■gelyk, en hem hebben de laatere Overzetters gevolgd. Doch zy hebben allen daar door te kennen gegeeven, dat ze de Griekfche woorden verkeerd verftaan, gevolglyk ook verkeerd overgezet hebben. Apoftel Johannes leidt ons tot den waaren zin dezer woorden, door twee plaatzen in zyne Openbaaring; naamlyk xii: r. en xv: ï. In dc eerfte plaats, fchryft hy: endaar verfebeen een groot teken aan den Hemel, naamlyk eene Vrouw, met de Zon bekleed; cn in de andere plaats ftaat: ik zag een ander teken aan den Hemel, naamlyk zeven Engelen. Hier uit zien wy,dat in Zulke befchryvingen rvpiïc, betekent , het geen men voor oogen ziet, objetlumfpebtabile: zo als het ook Vitringa in zyne uitlegging Over de O* penbi pag. 677. verklaart , en teffens aar.wyft , daé het eene Hebreeuwfche fpreckm'amer is; Wanneer er daarom in onze plaats ftaat, bet teken van des Menfchen Zoon; dan wil dit niets anders zeggen, dan het teken , 't welk des Menfchen Zoon zelf zal zyn; gelyk het Glassius ook pag. 546. uit Bybelfche fpreekwyzen opgeheldert heeft. Weshalven het D. W. Franz'ius, in zyne op het Jubelfeeft 1717. gehoude Üisputatiè de indulgentiis Pontificiis,§. 261. te régte heeft begreepen, zeggende: ftgnurn filii hominis appèllatur apparentia filii bominis, adeoque apparens filius hominis, qüem videbuni omnes tribus terrae. Nu weeten wy, waarom zo wel Marcus xi i i: 26. als Lucas xxi: 27. in deze redevoering Van Christus , het woord teken niet gebruiken, maar de gemeenfte en Vefftaanbaarfte wyze van fpreeken hebben behouden , wanneer zy fchryven; men zal des Menfchen Zoon zien komen. En nu zien wy insgelyks, dat zig Mattheus zelf verklaart, wanneer hy eerft fchryft,dot des Menfchen Zoon aan den Hemel verfchynen zal, cn dan voortvaart, dat hy van alle Menjchen zctl gezien wórden. Hoe nutloos is dienvolgens het werk van oude en nieuwe Uitleggers geweeft, met uitte willen vorfchen, wat dit tog voor een teken zoude zyn. Cyrtllus, liisfchop vaii Jerufalem, geloofde, zo als het blykt uit zyhe 1$ Catecbefis , §. 10. als mede uit zynen Brief 'aan Keizer Constant'yn, §. 4. dat dit teken van des Alch'fcffcn
Zoo»



Euangelium. Hoofdft. XXIV: 31—33. 289
Zoon een Kruis was, het welk, vóór deszelfs komft, aan den Hemel gezien zou worden. Doch ik hebbe geen luft, om mee her. aanhaalen van wangevoelens, omtrent dit teken, my en myne Leezers langer optehouden. Men kan cr eene befchryving van vinden in Gerhardi Harmonia Euangelica. Genoeg is het, dat in laatere tyden de meeften onzer Godgeleerden, (die door Wolf en Ruszgenoemt worden) , in deze plaats, geen ander teken vinden, dan Christus zelven. Dit voeg ik er nog by, dat ook by Luc. 11:34. bet teken, volgens deze aanmerking, verftaan moet worden.
vers 31. Met febelle bazuinen. Hier volg ik Luther , die mede den pluralis, in plaats van den griekfehen fingularis gezet heeft. Dit is in de H. Schrift geheel niet vremd, zo als Glassius, pag. 613. feqq. getoond heeft; en hier blykt het van zelf, dewyl veele geluidmaakende Engelen ook zo veele bazuinen moeten hebben, als zy in getal zyn. Zo ftaat er Openb. vin: 6. de zeven Engelen hadden zeven bazuinen.
vers 32. Eene gelykenis van den Vygenboom. Uit deze gelykenis ziet men mede, dat hier niet gedoelt kan worden op Jerufalems verwoefting. Deze fchoone gelykenis betekent eene blyde zaak, dat zig naamlyk de Geloovigen, van welken het voorafgaande vers fpreekt, wegens de komft van Christus zullen verheugen. Heft als dan, ftaat er Luc. xxi: 28. uwe hoofden van blydfchap op, om dat uwe verlosfmg genaakt: en vers 31. de ingang in Gods Ryk; door welke benaaming ook by Luc. xxn: 18. en Matth. xxv: 34. de eeuwige zaligheid wordt aangeweezen.
vers 33. Dat het naby voor de deure is. Zo vertaalde het Luther : Beza daarentegen: dat hy (des Menfchen Zoon,) naby voor de deure is. Deze hebben andere Overzetters gevolgd. Grotius, Glassius en Calovius neemen ook hier in genoegen. Aan deeze meening fchynt kragt bygezet te worden, uit de woorden van Jacobus v: 9. de Rechter ftaat voor de deure, en uit Paulus Brief aan de Philipp. iv: 5. de Heere is naby. Het Griekfch lydt beide overzettingen , en de ééne voegt hier zo
I Deei, T wel,



290
Verklaaring over Mattheüs
wel, als de andere: zo dat het onredelyk zoude zyn, hier over te twiften. Egter ftaat my Luthers overzetting beter aan : bet is naby voor de deure; dat naamlyk 's Menfchen Zoon zal komen; en zoo heeft het ook Erasmus verftaan, dewyl hy deze woorden dus omfchryft: adverdus filii Dei ejï in foribus; als dan behoeft men ook niet eene ellipfis te hulp te neemen. Doch, gelyk ik aangemerkt hebbe, in de zaak zelve komen beide de uitleggingen op één uit.
vers 35. Hemel en aarde zullen vergaan. Dit is eene herhaalde verzekering van 't geen de Heere vers 34. (het welk ik boven by vers 29. reeds verklaard heb,) met een waarlyk hadt beveftigd. Hy zegt dan hier, dat de geheele waereld zal vergaan, naar zyne voorzeggingen, en dus ook dat het geen hy hier van der Jooden voortplanting voorfpelde, tot het einde der waereld toe, niet vernietigd, maar zekerlyk vervuld worden. Dewyl nu hier de Heere niet de komft des jongften dags, maar de duuring des joodfehen Volks tot dien tyd toe voorzegt; zo vervalt D Zeltners tegenwerping, die hy, in den Altorffcben Bybel, by dit vers maakt, tem éenenmaale.
vers 3<5. Maar vaat aangaat den dag en de uure. Dit heb ik in myne overzetting niet goed vertaald, en Luther ook niet. In het Griefch ftaat niet de dag, i vullet, maar i ifttg* cW>«, die dag. En op die wyze haalt Marcus deze woorden van Christus aan, xiii: 22. en Lucas xxi: 34. alwaar het mede in t volgende vers de dag genoemd wordt, die over alle Menfchen, dewelke in de waereld woonen, zal komen. Dit is naamlyk de benaaming des jongften dags, die insgelyks Matt. vii: 22. Luc. x: 12. 2Thessal. 1:10. 2 Timoth. 1:12.18. iv: 8. en Openb. xvi: 14. voorkomt. Christus noemt dezen dag, Joh. xii: 48. ïrK4iw en Petrus,
% Petri ui: 10. den dag des Heeren. D. Rusz is door zyn vooroordeel, als fpreeke de Heere, van het 29 vers af, nog van Jerufalems verwoefting, gedrongen, om dit vers van den dag der vervooeftinge uit te leggen. Dog Grotius , die anders zoo wel, als Rusz, de meefte verzen
ter



Euangelium. Hoofdft. XXIV. 35—41.
291
▼an dit hoofddeel op dit geval te huis brengt, erkent egter , en belydt oprechtlyk, dat in dit vers i ift*t* niets anders, dan den jongften dag, betekenen kan.
versas. Zy aten en dronken. Eeten, drinken en trouwen behooren niet onder de dingen, die door God verbooden zyn. Veeleer is dit alles met Gods fchikkingen overeenkomftig. Zonder eeten en drinken kan het leven, en zonder trouwen bet Menfchdom niet behouden worden. Zoo dat het zeker zy, dat Christus hier van het misbruik ipreekt, wanneer naamlyk, gelyk er vervolgens vers 40. gezegd word, iemand eet en drinkt met de Dronkaarts; en, zo als het Luc. xxi: 34. en Rom. xin: 13. wordt uitgedrukt, met braften en zuipen zyn hart bezwaart; als mede een zodanig huwelyk aangaat, dat hy in zyn hart zegt; ik heb eene Vrouw getrouwt, daarom kan ik niet tot Christus komen: Luc. xiv: 20. ook, wanneer zig Echtgenooten dusdanig aan de waereld en derzelver begcerlykheden 0vergeeven en verf]aaven, dat zy God en Christus vaarwel zeggen; ook hunne Kinderen wel verre van godvrugtigoptevocden, alle ondeugden,deels door hun voorbeeld, deels door een daadlyk onderwys, inplanten. Des wy niet noodig hebben, het hier gemelde trouwen, met Wolf, aan de welluft buiten het Huwelyk, hoerery en overfpel, toetefchryven Ja het is voor veelen noodig, te weeten, dat 't huwelyksleven in een chriftelyk en onchriftelyk verdeeld kan worden , en dat men zig moet beproeven, in welke foorte van Échtverbintcnisfe men zig bevinde.
vers 40, 41. Dan zullen er twee op het veld zyn, enz. Dit zeggen bevat een foort van fpreekwoord, zo als Schott in zyne Adagial. N. T. heeft opgemerkt ; om welke reden het ook by verfcheide gelegenheden kan gebruikt worden. Des 't hier in eenen anderen zin voorkome, als by Luc. xvn: 35, 36. Gemerkt nu Christus, in de tegenwoordige reden, van den jongften dag fpreekt, zo heeft Fesselius, in zyne adverj'ariafacra, lib. 10. cap. 2. §. 38. pag. 533. denzin dezer woorden beft getroffen, dat naamlyk, ten jongften dage, veelen den Heere te gemoet zullen gevoerd worden in den T 2 He-



292 Verklaaring over Mattheus
Hemel, en by hem eeuwig blyven; (i Thessal. it: 17.) maar veelen door hem teruggelaaten, en met de Duivelen in hec ecuwig vuur zullen gaan. Alleen heeft hy vergceten zyne Lezers bekend te maaken, dat hy dit uit Gerhards harm. euang. pag. 212. van woord tot woord heeft uitgefchreeven.
Om de woorden, twee Vrouwen zullen op den Molen maaien, regt te verftaan, leeze men Carstens opgehelderde Schrijtuurplaatzen uit D. Shaws Reistefcbryving, §. 53. alwaar getoond wordt, dat in de Oofterfche landen thans nog twee Vrouwen by den Molen haar werk vinden.
vers 45. Hoe gaat het wel den getrouwen en kloeken Knecht, Het Griekfch, ri< «,e«. iru i wtrit ^a©-, het welk wy mede Luc. xi 1: 42. vinden, heeft Beza, Grotius, Glassius en anderen veel werks verfchaft; doch noch zy, noch hunne Lezeren , hebben er grondig onderrigt door bekoomen. Luther vertaalt het in on" ze plaats, wie is nu een getrouw en verftandig Knecht? en in de andere: welk een groot ding is 't om eenen getrouwen en verftandigen Huishouder, &c. Met één woord, wy hebben geene gelykluidende plaats uit andere Griekfche boeken, die óns in dezen licht kan geeven. Des er alleen overig zy, om ten einde den waa. ren zin dezer geheel byzondere fpreekwyze te vinden, dat wy onze pogingen te werk ftellen, om er den zin, die er beft aan voegt, aan te geeven. Het antwoord op deze vraag, vers 46. doet my niet twyfelen, of de zin ay deeze: hoe gaat het den getrouwen Knecht? of: wat gebeurt wel den getrouwen Knecht? En deze overzetting voegt ook beft by Luc. xi 1: 42.
vers j 1. En zal hem met veele JJagen jlaan. Het griekfche woord hxoTcpth heeft den Uitleggeren, daarom, veele moeite en arbeid veroorzaakt, om dar het hier in eenen zin voorkomt, waarin men het, in de Schriften der oude geleerde Grieken, niet ontmoet. Doch wat het hier betekene, had men van Lucas kunnen leeren, die in eene zelfde reden van Christus, xii: 40". dit woord mede gebruikt, en in de twee volgende verfen



Euangelium. Hoofdft. XXIV: 45-51.
293
den zin daar van aanwyft, naamlyk dat het niet anders betekent, dan iemand fiagen geeven. Hoewel ook Mattheus ons mede genoegzaam onderregt, dat het hier onmooglyk betekenen kan, den Knecht in twee Hukken houwen of Ihyden, en op die wyze wreed om het leven brengen: dewyl, voor eerft, gewag gemaakt wordt van eene ftraf, naa welker ontvangft de Knecht nog leeft, huilt, en met de tanden knerft: ten anderen, van eene ftraf, die den kwaaden Huisknechten plagt aangedaan te worden; en het was nergens gebruiklyk, dat een Heer zynen Knecht op deeze wyze vermoordde: ja in het joodfche land, op welks Heeren en Knechten Chris • tus ongetwyfeld doelt, mogt geen Heer zynen Knecht aan het leven ftraffen; dan flagen behoorden mede tot der Knechten dagelyks brood. Den Ezel, zegt Sirach xxxi 11: 25. behoort zyn voeder, zvceep en laft: zo ook den Knecht zyn brood, ftraf en arbeid. Eenen ondeugenden Knecht, vaart hy voort, vers 27. behoort fok en knuppel. Plautus geeft daarom den Knechten den naam van Verberones, Flagitribae, Plagigeri, Pldgipatidae.
Hoewel men nu om dat flegts twee der Euangeliften, en geen andere Grieken, dit woord gebruikt hebben, daar uit mag afleiden, dat het woord, ^«•n^sr» , in deezen zin alleen by gemeene Menfchen gebruiklyk geweeft is ; zo vinden wy egter, in de geleerde Schriften, zo wel der Latynen als Grieken, gelykluidende woorden, die dit zelfde betekenen, en daar door het van Mattheus en Marcus gebruikte f^oTn^s?» voor ons verftaanbaarer maaken, zo als ik reeds in vroegere jaaren, in de Acta Eruditorum getoond heb, in twee kleine Verhandelingen, waar van de eerfte, in 't jaar 1712. pag. 26, 27. en de andere in fupplem T. v. pag. 101, feqq. wordt gevonden. Om mét de Latynen een begin te maaken; zo betekend iemand afroffen, of met den geeftel Jlaan, by Plautus Mil. Glor. v: 2. diseïndere, 't welk voort daar na, vers 8. doorfluStibus verberare verklaard wordt. Nu is immers het woord discindere het h%*r*(ttïi zo gelvk, als 't ééne ey het andere. Suetonius noemt het volkomen er, in bet leven van Caligula, flagello aliquem diseinder e; en Plautus in zynen Perfa., iv: 8. 1. loris fer~ T 3 . vos



294
Verklaaring over Mattheus
vos transcindere. Zo zege ook de Dichter Martialis, lib. 3. epigramm. 93. ceqmm Jinctere , den Kok fiagen geeven: en by Ierentius, Adelpb. iv:2, 2c. zege iemand: vide, ut mibi discidit labrum! boe heeft by my voor myn bakkes geflagen! Wy zyn immers ook gewoon te zeggen; de Schoolmecfter heeft den jongen beider afgerojl? Ook vinde ik by Tertullianus de Patiënt, cap. 7. jecare , in plaats van flagellare: hetwelk Ovidius Amor. 11: 7, 22. duidelyker noemt, Jecare tergum verbere, en Prudent ius in zyn lied ter eeren van den Martelaar Romanus , vers 699. iclibus Jecare tergum, en in Apoth. vers 94. -flagris aliquemJecare. Leo, de Groote, noemt ook, in zyne redevoering op den Martelaar Laureintius, artus multa verborum JeSlione conciJos. Voor het overige komt het woord hx-ro^sh zeer naby bet woord diverberare, hetwelk Lactantius gebruikt li: 7-, 20. en Terentius Pborm. 11: 2, 13. hoewel het de uitfehryvers, in deze plaats, in deverberare veranderd hebben.
Nu kome ik tot dc Griekfche woorden, die fiagen betekenen, cn het woord Stampij* zo naby komen , dat men ze voor gelykluidende kan houden. Ik meen de. woorden xf',M»« en fc«**V»*, Dit betekent immers in onze taal, in twee (deelcn) Jnyden, in twee houwen, in twee klooven, in twee Jnyden? Deze beide woorden betekenen mede; iemand fiagen geeven. In dezen zin ftaat t/f-ciiiv by Arrianus, en wel aan eene plaats, dewelke met Christus woorden naauwkeurig ovcreenftemt. Hy fchryft naamlyk, lib, ut. DisJ. Epict. cap. 11. 't volgende: in een welbejleld huis komt niemand, en zegt, ik moet Heer van het huis zyn. Maar doet dit iemand, en de regte Heer komt weder t'huis, en ziet deszelfs trotje en vermetele huishouding ; dan pakt hy hem aan, en rojl hem helder af, mt.i !W<r«5 tn/u. De Overzetter, Scheggius, heeft dit wyslyk voor eene gelykluidende plaats der Euangeliften aangezien , en hunne woorden op den rand gefchreeven, maar egter is hy mis, met het door dividet medium overtezetten, dewyl hem bekend had moeten zyn, dat Huisheeren kwaade Knechten met fiagen gewoon waren te ftraffen, maar geheel
ea



Euangelium. Hoofdft. XXIV: 51.
295
en al zo wreed niet met hen omgingen, dat zy ze in twee ftukken lieten hakken of fnyden. Waarfchynlyk zoude hy zynen Arrianus regt begreepen hebben., zoo hy geweeten, of zig te binnen gebragt had, dat by Homerus hari/tm, betekent, iemand een goede dragt ftagen geeven. In het i8e boek naamlyk der Odyft'ea, vers 345. dreigt Ulysses eene Maagd, die hem fchimpwoorden toegevoegt hadt, dat hy ze wilde ?<«^jA«s-i rifum, of p.e*H<ri &ari>»<-, dat is, zo laaten ftaan, dat alle haare leden de fmert gevoelen zouden. Hier kan dit woord geen anderen zin nebben, hoewel het in de oorfpronglyke betekenis te kennen geeft, een lighaam in ftukken verdeelen: in welken zin het in het laatfte boek der Ilias, vers 410. voorkomt. Waarom Olearius te voorbaarig is geweeft, wanneer hy Obferv. 77. ad Mattheum, §. 8. aan beide plaatzen van Homerus een zelfden zin heeft gehegt. Even als diseindere, by Plautus , -niet altyd in twee ftukken fnyden, maar zomwy]en fiagen geeven betekent; zo moet ook de fpreekwyze van Homerus in de ééne plaats, in haaren eigenlyken, en in de andere in een oneigenlyken zin genomen worden. Ook komt erbyMAxiMUsTYRiOs eene plaats voor, naamlyk Difjert.z.pag. 1. alwaar rw-nn en r^w» als gely'duidende woorden, by malkander fchynen te ftaan. Doch, ge merkt deze gelykluidendheidniet duidelyk genoeggezien wordt, zo ftaa ik gaarne toe, dat men dit bewys voor zwak kan houden. Ik zal er nog maar alleen Polybius by voegen, by wien |«Ao«ys«, dat is, xé-rtnv (fecare)^^t» voorkomt, 't welk Lipsius lib. v. de militia Kom. Dial. 17. overzet, fufte percutere.
Dus meen ik duidelyk, zoo uit Griekfche, als uit Latynfche Schryvers aangetoond en beweezen te hebben, dat myne verklaaring van het woord1, ^«t»,«e7v ten vollen gegrond is. Wie daar mede wil vergelyken, wat D. Olearius en M. Krumbholz tegen myn gevoelen, zo dra het zelve 't licht zag, hebben ingebragt; die zal ongetwyfelt de zwakheid hunner tegenwerpingen , in den eerften opflag ontwaar worden.
vers 51. En hem den loon geeven. Luther heeft het T 4 woord



206
Verklaaring over Mtatheus
woord plfs zeer goed overgezet door Zoon, dat is, het
feen iemand met zyne bezigheid of arbeid verdiend teft. Want in den Griekfchen Bybel komt het gelykluidende woord, jks^s in den zelfden zin voor Job. xx: 29. en Jerem. x 111: 25. In de eerfte plaats ftaat: dat, is de loon van een godloos Menjcb by God : in de andere ; dat zal uw loon zyn, gy ondeugend Ifraèl, fpreekt de Heere.
Wat het woord Huichelaars betreft, dit betekent hier niet een Godsdienft-Huichelaar, die zich uiterlyk heilig cn godvrugtig vertoond , dog van binnen geheel anders geftelt is. In deezen zin heeft het de anderszins fchrandere Majus in zyne Obfervat. facr. lib. 2. cap. 8. genomen; maar het betekent eigentlyk een geveinsden Knecht, die zig voor de oogen van zynen Heer even zo gedraagt, als of hy de befte en getrouwfte Die* naar waare, en egter wanneer zig daar toe de gelegenheid opdoet, hem de verregaanfte ongetrouwheid bewyft. Zulk een Huichelaar of geveinsde Knecht wordt Ephes. vi: 6. een Oogendienaar ; (è$$axpiïu*<&>,) genoemd, en Loc. xii: 46. «*-(5-©-, een ontrouwe Knecht: tegen welken by Matth. xxiv: 45.'en xxv: 21. &Ta@- ?«*•««, een getrouwe Knecht gefteld wordt. Hadt Majus dit waargenoomen ; dan zoude hy ook hier door het huilen en klappertanden de eeuwige helfche pyn niet verftaan hebben, maar wel de gevangenis waar in de booze Knecht , by 't uitftaan van felle koude, zyne ftraf moeft ondergaan. Men zie ook myne aanmerking over Matth. viii: 12.
HOOFDSTUK XXV.
•vers 1. En den Bruidegom te gemoet wilden gaan. De hier voorkomende oude gewoonten by bruiloften befchryft Ramirez deBado, in zyn uitgegeeven werk, onderden Spaanfchen tytel Pentecontarcbus, cap. 14.
vert 21. Gy regtfehapen en getrouwe Knecht. 'AyuS-is . w T<re« 5«a©-. Op dezelfde wyze noemt Cicero, in Orat, pro Milone cap. 22. bonos £? fidelesfervos. Bonus
fer-



Euangelium. Hoofdje. XXV: i—24. 9.97
fervus, die de bekwaamheid heeft, om goede dienften te doen; fidelis, die getrouw is en oprecht. x*/>*» had ik door vreugdemaal moeten overzetten, naamlyk dat vreugdemaal 't welk Christus ter oorzaake van zyne gelukkige wederkomft, met zyne vrienden hieldt. Deeze overzetting heett de Griekfche Bybel eenigen Geleerden in de gedachten gebracht, als in welken, Esther ix: 19.een gaftmaal, wegens eene blydegebeurtenis ingcfteld, genoemd wordt. De Latynen onderhielden mede een fmulfeeji, 't welk zy Hilaria noemden.
vers 24. Een gierig Man. Zo heb ik het woord j,'5 overgezet. Hier ftaat genus pro fpecie. Gierige Menfchen zyn doorgaans onvrindlyk, ftreng en onbarmhartig. De woorden, die er de Knecht aanltonds op laat volgen, eifchen deze overzetting. Waarom het ook Gerhard in zyne Harm. Euangel. pag. 280. dus uitbrengt: noveram , te ejje durum , avarum & injuftum. En Grotius is mede van oordeel, dat <t*.m°,U hier niet alleen een ftrengen, maar ook een gierigen Heer aanduidt. Ook kan men het overzetten, een ombarmhartig Gierigaart.
Hier moet ik billyk, de ongegronde aanmerking van Clericus te keer gaan en verwerpen. Hy meent dat Christus in dit voorftel, op het ^^niet gelet heeft, dewyl het niet waarlchynlyk is, dat een Knecht zynen Heere dit zo grof onder de oogen zoude durven zeggen. Dan, hv hadt zig te binnen moeten brengen, dat in de H. Schrift, menigmaal, iemand de taal van 't hart in den mond gelegd, dat is, hem eene taal toegefchreeven wordt, die nogtans niet door den mond werdt uitgefprooken, maar in het harte bleef. Dit is een voorrecht der Bybeltaal en des Bybelftyls; want de taal van het hart is immers de regte taal, daar die van den mond zeer dikwils bedrieglyk is. Deze myne aanmerking dient, om veele fchriftuurplaatzen beter te leeren verftaan, zo als ik in de Disputat. de exegefi, S. Scripturae biftorica, §. 26. met eenige voorbeelden heb aangetoond. Is het nu vremd dat Christus hier de taal van 's Knechts hart voorftelt, dat is, niet 't geen T 5 de



iö8 Verklaaring over Mattheus
de Knecht gezegt, maar wat hy gedagt heeft? cn dat hy vervolgens den Heere des Knechts doet voorkomen als een Man, die het geheim verftond om de gedagten van zyn Knecht te- doorgronden, en hem die voorhielde ? *
vers 25. Waarom ik voor u vreesde. Deze woorden worden door de volgende omfchryving duidelyker gemaakt. Ik vreesde, dat u kapitaal, indien ik het uitzette , verlooren mogt gaan, en alsdan zoudt gy u aan my gehouden, en rny al het myne tot vergoeding van uwe fchade benomen hebben. Des ik het raadzaam hebbe geoordeelt, uw kapitaal by my te behouden, en het u thans zoo, als ik het van u hebbe ontvangen, weder te overhandigen. Het antwoord van Christus, 't welk wy in het 26 en 27 vers ontmoeten, omfchryve ik aldus. Indien gy myne gierigheid had nagegaan; zoud gy immers bedagt hebben moeten geweeft zyn , hoedanig gy door woeker, 't beft aan myne geldgierigheid konde voldoen ; en gy hadt immers geen gevaar te duchten, indien gy myn kapitaal in eene groote wisfelbank hadt gegeeven. Hier uit blykt ten klaarften, dat alleen de luiheid en agteloosheid u heeft wederhouden , om ten aanzien van myn kapitaal, de behoorlyke moeite te doen.
Christus Iaat het ter onzer eigene overweging, om na te fpooren, welk foort van les hy ons door deze gelykenis geeve, en men kan die gemakkelyk vinden. Zy naamlyk zondigen zo fterk, dat zy de eeuwige verdocmenifle te duchten hebben, die de gaaven, hun door God gefchonken, (1 Corinth. xiii: 4—11.) met dewelke zy veel goeds hadden kunnen doen, niet te werk ftellen, maar deels uit liefde tot ruft en gemak, deels uit vreeze voor wederwaardigheden, dewelke men zig door Gode welbehaagelyke werken op den hals kan haaien, niets verrichten, en op die wyze levendig dood zyn. Woeker derhalven, Menfch, met de u toebetrouwde gaaven, zo goed als gy kunt, (* r«, vers 15.) en zyt gy overtuigd, dat uw doen regtvaardig is; ei ftoor u dan niet aan de valfche begrippen en beoordeelingen van Menfchen, maar houd flegts
voor



Euangelium. Hoofdft. XXV: 29—34. 299
voor oogen, dat op den grooten oordeeldag uwe naarftigheid goedgekeurt en beloond zal worden.
vers 29. Elk, die iets heeft. Dit fpreekwoord by Matth. xiii: 12. Marc. iv: 25. Luc. vtïi: 18. en xix: 26. insgelyks voorkomende, moet naar de omftandigheden, waar by het wordt gebruikt, verklaard worden. Hier is de zin daar van volkomen duidelyk en behoeft geene opheldering.
vers 30. Den onnutten Knecht. A«£a©- draagt, inde Latynfche taal, den naam van fervus nequam, en fervus iners. Beide vindt men het in Cicero's vyfde Ëaradoxum. Wy (Neder)duitfchen noemen het een onbekwaamen en onbruikbaaren Knecht,
Daar deze Knecht, op zynes Heeren bevel, in de duiftemis geworpen wierdt, en dit hier niet anders, dan van een duiftere gevangenis, kan verftaan worden; moet men zich tegen Clericus verzetten, die van gedagten is dat zo dit de zin ware: er dan niet ftaan zoude rxlr®* l|«rt?sv, maar l»: beide toch kan gepaard gaan. Dc duiftemis was buiten, naamlyk buiten het huis en buiten het vertrek, waarin de Heer en Rechter van den Knecht dit vonnis velde, ook was zy binnen, te weten in de gevangenis. Gerhard heeft beide daarom, met recht, by elkander gevoegt, en het pag. 285. dus overgezet: ejicite eum in carcerem tenebrofum, extra regium meam conftruEtum. Ook heeft Clericus het boven by Hoofdft. vin: 12. den zin, dien deze woorden daar hebben, wel getroffen.
vers 31. Alle heilige Engelen met hem. Te weeten zigtbaarlyk, en wel in menfehelyke geftalte, en met eenen verheven glans omvangen ; even als op dien tyd, toen een Engel, in gezelfthap van een groot Heir zyner Broederen, den Herderen by Bethlehem (Luc. 11:9. en 13.) aankondigde, dat de Mesfias gebooren was.
vers 34. Gy gezegenden myns Vaders. Of gy, van mynen Vader gezegende, gelyk Glassius, pag. 63f. aanmerkt , en teffens toont , dat dit eene naar de Hebreeuwfche taal gefchikte fpreekwyze is. Vorstius
toont



S°° Verklaaring over Mattheus
W'at^-t.0^ duideIyker> inzyn uitmuntend werk, de Jpto JS. feft. cap. m. en wien vallen hier by niet, aanitonds, mt Genes. xxiv: 31. de woorden van Laban by: kom m,gy gezegende des Heeren? Doch een zeker rjocbemaan heeft Vorstius hier omtrent van eene dwaaling bcfchuldigd, en ontkend, dat dit wezentlyk eene Hebreeuwfche fpreekwyze is, en dat Mattheus hier eenen Hebraismus gebruikt. Hy brengt twee volkomen gelykluidende plaatzen uit Aeschilus en Sophocles by; dog had hy het naauwkeurig nagegaan, en flegts de lpreekwyzen die by deze twee Dichters gevonden worden met Mattheus vergeleken, twyfel ik niet, of hy zoude er een handtaitelyk onderfcheid in ontwaar zvn geworden. 3 By deze gelegenheid komt het my niet ondienftig * X°0I> am zaakIyk> mYne gedagten nopens de Hebraisvd N. lejt. voorteflellen, en eenen grond aan te wyzen, naar welken men kan oordeelen. Wanneer naamlyk Mattheus of een ander Apoftel, die de fchriften der Grieken niet heeft geleezen, eene in den Hebreeuwiche Bybel gebruiklyke fpreekwyze beezigt; dan is zulks een Hebraismus. Gebruikt iemand anders dezelfde om reden, dat hy ze by Herodotus of Euripides of by een anderen Griekfchen fchryver heeft gevonden; dan is het een Graecismus. Zegt een naarftig Leezer van Cicero's fchriften: habeo te carum; dan is het goed Latyn, om dat Cicero zo fpreekt. Maar fpreekt een ongeleerde Monnik, of een Tertianer zoo, die flegts het Nederduitfche, ik heb u lief, overzet; dan is 't een Belgicismus. De m de Griekfche taal zeer geoeffende Studiofus Theologiae, Pfochenius, zou het geluk, van zoo veele aanhangers te vinden, niet gehad hebben, waren niet veelen met hem tot het ongegrond vooroordeel vervallen, dat het voor 't Nieuwe Teftament eene oneer was, wanneer er in het zelve niet het zuiverfte en fraaifte Griekfch wierdt gevonden.
(ue«34 Van het begin der Waereld. 'a*Ï ««bp.xfc *c<rpx. Masson brengt in hifi. Ut. de la Republ. des lettrt-s, pag. 231. feqq. eene beuzeling voor den dag, met
de



Euangelium. Hoofdft. XXV: 34. 301
de overzetting van de grondlegging der waereld af, zo als het veele Geleerden Hellen, te verwerpen, en het niet anders te willen overgezet hebben, dan: van den aanvang der waereld. Hy legt ons eene eenige plaats uit Pindarus voor, alwaar x«tk/3«ad' 't begin eener zaake, die geen gebouw is, betekent; merkendeniet, dat dit eene van de grondlegging eenes huizes ontleende Meta-
Ïbora, en wel eene verregaande, den hoogdravenden Mchteren alleen voegende Metaphora is. Gemerkt nu de grondlegginge der waereld ook het begin derzelve is • zo blykt immers duidelyk, dat beide overzettingen go'ed zyn, vermits zy beide volkomen het zelfde betekenen, en de eerfte woordelyk gemaakt is, dog de andere het Griekfch met eene meer in gebruik zynde fpreekwyze uitdrukt.
Even zo ongegrond is het, wanneer fommige Uitleggers, tot welken ook Wolf behoort, beweeren, dat «v» xa.Tu/ïoxïs xitrftx , hier gezet is in plaats van «sö> »«t«/3»a?5 xct-fui, het welk Éphes. i: 4. wordt gevonden ; wat reden heeft men tog om den zin des eerften zo geweldig te verdraayen? Immers behelli beide de waarheid, en hier moet men ook zeggen: bet één gefield zynde , moet bet andere niet uitgeflooten worden. God heeft zekerlyk, van eeuwigheid, 't befluit genomen, om al dat geen te doen, wat Hy in de volgende tyden heeft uitgewrogt, en nog vervolgens doen zal. En dus kan men ook zeggen, dat Hy toen, wanneer Hy de waereld fchiep, mede beflooten heeft, die Menfchen voor eeuwig zalig te maaken, dewelke in Hem gelooven zouden! Dit was dus een herhaald, of liever aanhoudend, en zo ook by des Menfchen Schepping genomenbefluit.
vers 35, 36. Gy bebt my te eeten gegeeven, enz. De Heere zal aan die geenen de eeuwige zaligheid geeven, dewelke in dit leven hun geloots-licht zo helder hebben laaten fchynen, (Matth. v: 16.) dat anderen hunne goede werken zagen, en veelen daar door ter navolginge bewoogen wierden. Doch inzonderheid wordt hier van de liefdewerken jegens den Naaften gefproken. Want het geloof is door de liefde werkzaam, Galat, v: 6.
en
• ,



302
Virklaaring over Mattheus
en wordt door de goede werken zigtbaar gemaakt. Tacoe. as 18 Want zyn het geene geloofs-werken geweeft, en eeniglyk, naar de wyze der Pharizeeuwen met dit inzigc gedaan, dat men er eere en andere waereldlyke voordeden door mogt behaalen; dan zullen ze niet alleen niet beloond, maar zelfs als zondige werken geftraft worden. Hadt dit zeker Roomfchgezinde overwoogen; dan zoude hy niet, by het bcfchouwen van dit oordeel van Christus, hebben uitgeroepen : bic ejl inviëtus ^chilles pro meritis operum, & inevitabile telum, quo gratuüae jiiftiftcationis & falvationis propugnatores configunt. Dan deeze pocher is benevens verfcheidene anderen door Gerhard zeer bondig wederleg
Ook dient men op te merken, dat Christus hiér,'inzonderheid van zulke werken van liefde en barmhartigheid fpreekt, die men aan zyne wegens den Godsdienft gehaatte en vervolgde Geloovigen heeft beweezen. Hier* om fpreekt hy van gevangenen, alsmede van verdrevenen om den Godsdienft. Want |e'»®- betekent hier eenen verdreevenen om den Godsdienft, even als in Johannes derden brief, vers 5. waar te gelyk het woord, ft»®', vers-], verklaard wordt.
vers 45. Aan éénen onder deze minflen. Dus heb ik het met Luther overgezet, hier zo wel, als ven 40. Dan, dewyl ik thans het i£, uitdrukkelyk zie, vermits in beide plaatzen niet ja«^<V«, maar *£• iiè^tm ftaat;zo keure ik de volgende overzetting beter, vers 40. aan eenen onder deze myne Broederen, die de minften zyn: en vers 45. aan eenen onder dezen, die de minften zyn. Vermits ik nu, boven, by 't 35 vers reeds getoond heb, dat Christus hier inzonderheid van zyne vervolgde Broeders fpreekt; dan kan men duidelyk zien, dat de Heere zyne geloovigen de minften of geringften noemt, om dat ze van de godloozen voor de allergcringfte en veragtelykfte Menfchen gehouden, en met alleen befpot, maar ook gehaat wierden. Die Christus hier ix»x\^ noemt, draagen 1 Corinth. iv: q. den naam van l^»™; welk woord Luther met recht de aUergeringften overzet. Gon heeft ons, zegt Paulus van zig en zyne Mede-Apoftclen, als
de



Euangelium. Hoofdft. XXV: 45«en XXVI: 4- 5- 303
4e aller geringften daar gefield, en wy zyn der waereld ten ftbouwfpel gemaakt. Erasmus heeft dit begraepen, en 't 40 vers aldus omfchreeven. Ex iis, quos mundus ob inopiam bumilitatem babuit defpicatiffimos. Alleen had hy er by moeten voegen : ob religionis Cbriftianae profeftionem. Want dit was de rede van hunne zo groote veragting by de waereld.
HOOFDSTUK XXVI.
vers 4. 5. Jesus met lift gevangen te neemen. Zy begreepen gemaklyk, dat zy hun oogmerk niet zouden bereiken, wanneer ze Jesus, op het Feeft, midden uit de menigte des Volks wilden rukken, en gevangen laaten neemen. Want, gemerkt hy eenen zo fterken aanhang onder het Volk hadt, het welk hem voor een Propheet hieldt, ja voorden Mesfias, gelyk men by zynen jntogt in de ltad gezien hadt, (xxi: 9, 11.) en dit voorneemen kortte vooren vrugteloos was afgeloopen,(xxi: 46.) zo waren zy beducht, dat de menigte zyner befchermeren, op het Feeft, nog veel grooter zyn, en zyne hoogagters uit Galilea daar by zouden komen. Daar bleef dus geen ander middel over, dan dat men hem aan eene plaats, daar niemand, behalven zyne twaalf Leerlingen, by hem was, overviel en gevangen nam. Dan, ten einde die plaats te ontdekken, werdt onder de hand een gerucht verfpreid, dat hy, die zulks zoude aanwyzen, eene goede belooning te wagten had. Johannes verhaalt zulks , ia 57. wiens woorden als boven verklaard moeten worden, om dat hier in een gedeeltevan hunne lift beftond,dewyl alles heimelyk in zyn werk moeft gaan, en teffens de hoop van een ruime belooning, den eenen of anderen overhaalen, om aan hun dezen dienft te bewyzen. Judas werd dit gewaar, en terftond zodanig door zyne gierigheid vermeefterd, dat hy het rampzalig befluit nam, om zelf dit loon vanongeregtigheid door het verraaden van zynen Godlyken Meefter te verdienen. Hy ging ten dien einde tot de Priesters, en boodt hun zynen dienft aan, wordende het ook met hen wel dra eens: zo als wy benedeH vers 15. zullen



304 Verklaaring over Mattheus
lenzien. En by het 16e vers zal mede getoond worden , hoe deze haatelyke daad van Judas, met zyne bewuftheid, dat Jesus de Mesfias was, heeft kunnenbe. ftaan.
vers 6. In het huis van Simon. En dus niet in dat van Lazarus. Deze Simon wordt, wegens zynen voorigen toefiand, de Melaatfcbe genoemd, en hy was, gelyk ook Glassius oordeelt, pag. 539. door Christus, ongetwyfeld , gezond gemaakt. (Jp dezelfde wyze noemt zig Mattheus zelf den Tollenaar, Matth. x: 3. dat is, den gewezen Tollenaar. Deze Simon moet een b(oedverwandt, of zonderlinge vriend van Lazarus geweeft zyn, om dat hy, gelyk Johannes, xii: 12. bericht, dezen ook onder zyne gallen hadt, en deszelfs Zuller Martha, de keuken toenmaals mede bezorgde, en zig dus even zo gedienllig bewees, als de Moeder van Jesus, (Joh. 11: 1, 3, 5.) op de Bruiloft van eene haarer bloedverwanten te Cana gedaan hadt.
Dat het dezelfde gefchiedenis is die Mattheus en Johannes verhaalen, daar worden wy van overtuigt door de naauwe overecnkomft der omftandigheden. Dcnaarflige D. Rusz heeft in 't derde deel zyner Harmonie,pag.
Mq- groote moeite gedaan, om 't tegendeel te bewyzen, doch alle de door hem gemaakte zwaarigheden verdwynen, wanneer men, voor eerft, met BEZAlleldc, dat <ae3<rüxd-i, vers 7. moet worden overgezet venerat: welk gebruik van het Perfectum, in plaats van het Plusquamperfettum, in de Schriftuur zo dikwils voorkomt, dat het Glassius zelfs aanleiding heeft gegeeven tot eene byzondere regel, zynde lib. 3, tracl. 3. de 46de Ja in dit zelfde hoofddeel fchryft Mattheus , vers 48.
by hadt 'gegeeven. Ten anderen moet men bedenken, dat Johannes, met te zeggen dat Maria de voeten van Jesus gezalfd heeft, geenszins Mattheus, die van de zalvinge des hoofds meldt, regtflreeks tegenfpreekt. Johannes bcfchryft het begin dezer zalvinge. Deze nederige en boetvaardige Vrouwe veiftoutte zig niet, om met het hoofd een begin te maaken, en zalfde dus de voeten; dog ziende, dat Christus die
toe-



Euangelium. Hoofdft. XXVI: 6—^x3-. 30 y
toeliet, zo waagde zy het ook, iets van die zalf olie op zyn hoofd te gieten. Ten ópzigte van deeze dubbele zalving, zeide de Heere ook by Mattheus en Marcus, datzy zyn lighaam gezalfd hadt: en om dezelfde rede vermeld Johannes , dat de reuk dezer zo ryklyke zalving, door het gantfche huis is verfpreid geworden. Toen naamlyk de goedertierene Zaiigmaaker zynen voeten de zalving niet onttrok, zo verdween haare blooheid, en, het geen Petrus, Joh. xiii: 9. zeide, dagt zy: niet de voeten alleen, maar ook de handen en het hoofd.
vers 8. Zyne Jongeren werden daar misnoegd over. Johannes noemt, xii: 4. alleen den vcrraader Judas. Dit is geene ftrydigheid. Judas maakte een begin; eenige anderen (MaRc. xiv: 4.) gaven hem onbedagt hunne toeflemming. Zo verklaard het ook Gerhard , als mede Glassius, pag. 624. en Grotius over Joh. xii: 4. Waarom het niet nodig is, met andere uitleggeren onze toevlugt te neemen tot de gewoonte, om wanneer men éénen niet wil noemen, in het veelvouwige getal te fpreeken: zo als ik reeds in myne Poëcile, Tom. 3. pag. 505. heb aangemerkt.
vers 10. Zy heeft een goed werk gedaan aan my. Door de overzetting, zy heeft een goed werk aan my gedaan, verheft deze uitdrukking haaren nadruk. MattHëUs en Marcus hebben het Uf ip\ niet toevallig, maar met voordagt aan het einde gezet. Dit heeft ook de oude Latyn. fche Overzetter in agt genomen: opus bonum operata eft in me. Bedenkt tog, wilde Christus zeggen, aan wien deze Vrouw deze koftbaare zalf bellcedt! Is misfehien Gods Zoon zo groot eene uitgaave niet waardig? Bedenkt daarenboven, dat, daar ik wel haalt zal fterven, zy geend gelegenheid weder hebben zal, om my zo veel eer cü liefde te bewonen.
vers 12, 13. Zy heeft dit gedaan tér voorbereidinge myner begraaveniffe. In dezen zelfden zin ftaat het woord im>4ia?jii }ou. xtx: 40. De Heere zegt nietj dat zy dit gedaan heeft met oogmerk, om zyns lighaams toebereiding ter begraaveniffe voor te Hellen en af te beelden; maar hy zegt flegts, datzy gedaan heeft het geen IDeel. V tot



306 Verklaaring over Mattheus
toe een voorbeeld van zynen dood en begraaveniffe ver ftrekt. Op deze wyze heeft Grotius het ook begreepen; en Glassius, pag. 1442. aangemerkt, dat in den By.bel, menigmaal, van iemand wordt gezegd, dat hy iets gedaan heeft, het geen zyn oogmerk nogthans niet was, om te doen. Christus geeft hier te kennen, dat deze Vrouw, door eene ongemerkte Godlyke prikkeling, bewoogen was, om te dezer ftond aan hem te verrigten, het geen de Jooden gewoon waren aan een dood Menfch te doen. Met deze uitlegging komt ook BynaeUs byna ten eenenmaale overeen, iu zyn'gekruiften Christus , hoofd. 3. §. 39.
Dus zoude ik die vers verklaaren, en denken dat ik het regt verklaart had, indiener 't volgende vers niet by ftondt. Maar, nu Christus in het volgend vers, de daad dezer Vrouwe als eene daad roemt, die ten allen tyde pryswaardig is, en ons daar door leert, dat ze iets zeer ongemeens heeft uitgevoerd , en dat haare zalving van de geene, die hem door eene andere Vrouw, op eenen anderen tyd, beweezen was, zeer veel verfchilde'; (Luc. vu: 37, 38.) zo belluite ik daar uit met volkomene overtuiging, dat Maria vaft geloofde, dat 's Heeren dood naby was, en dat men zyne woorden, daar mede hy zynen dood voorzegd hadt, eenvouwig gelooven moeft. Dit deeden zyne twaalf Leerlingen niet, maar hielden, gelyk Lucas xvii 1: 34. getuigt, de duideïyke woorden hunnes Heeren voor eene duiftere en onverftaanbaare taaie, die eenen geheel anderen zin moeft hebben , dan de woorden luidden. Maria hadt dus een groot voorrecht boven alle de Apoftelen, dewyl zy meteen manlyker geloof wasbegaaft dan deeze; ja, zy toonde haar geloof den Heere daar door, datzy hem, vooruit, als eenen dooden zalfde: dit verdiende bygevolg eenen byzonderen lof, die ook tot het einde der waereld toe zóu duuren. Zy hadt reeds te vooren haar gegrond en vertrouwend geloof in Jesus laaten blyken, zo als rncn kan zien uit Luc x: 39, 42. Des Lightfoot den zin van ons 12e vers, beter dan anderen, begrepen heeft, wanxeer hy, in zyne Horae, de volgende
woor-



Euangelium* Hoofdft« XXVI: 13; ' 307
woorden over het zelve ter nederftelt: credidit haec muiier prima, Christum moriturum, ac fub ifta notione capiti ejus unguentum infundit, ac fi corpus jam curans ac ungens ad fepulturam. Ook is Gerhard niet zeer verre van dit begrip geweeft, toen hy in zyne Harm. Euang. cap. 43. pag. 49. fchreef: verifimilius videtur , myjlerium mortis Christi buk feminae nonfuijfe prorfus ignotum, atque adeo buic finem aliquo modo in unctione ipfi fuiffe propofitum. Hy vaart voort: verifimile eft, eam pknioii (de inllante'morte Christi) fide, quam Apojlolos, fuifje praeditam.
Wy worden in onze gedagten beveiligd , wannéér Wy Christus woorden inzien, zo als Johannes die' bybrengt, xii: 7. zy beeft de zalf tot den dag der voorbereidinge tot myne begraavenis bewaard. Hier inlmers geeft Christus ten duidelykften onderrigt, dat MAria deze zalf heeft beftemd om het Lighaam van Jesus mede te zalven, wanneer hy zoude geftorven zyn; zodat zy dus aan des Heeren woorden geloof heeft geflagen* dat hy wel haaft zoude ftervem Zy heeft, zegt Christus, deze zalf bewaard gehad, om myn Lighaam, voor dat het wierdt begraaven, daar mede te zalven, dewyl zy myne woorden gelooft heeft, naamlyk dat myn dood naby was. Maar dewyl zy (dus vaart hy by MatTheus en Marcus voort,) nu tegen haare verwagting,- my vóór mynen dood nog eens te zien krygt, maakt zy terftond gebruik van haare zalve, en bereidt myn Lighaam, daar door, vooruit tot myne begraavenis: dit Verftrekt tot een bewys en bekragtiging van haar geloof, en dat zy in myne woorden een volkomen vertrouwen ftelt. Hier uit zien wy met genoegen, dat Johannes 't begin van Jesus antwoord man Judas verhaalt, daar Mattheus en Marcus het overige, wat hy hem heeft gcaatwoord, te boek hebben gefteld.
Het A»Aï.9-!jVe7H< in 't volgend 13& vérs, het welk mén ook by Marcus xiv: 9.vindt,kan'betekenen: men zal, ên ook, men moet er van fpreeken* Ib heb het laatfte vérkoozen, om dat de in de geheele Waereld Uitgebreide Kerk het groot geloof dezer Maria, hetwelk dat der twaalf Leerlingen te bóven ging, niet boog genoeg géV 2 pteë--



308 Verklaaring over Mattheus
gepreezen, nog haar den voorrang gegeeven heeft die zy boven de andere Vrouw verdiende, welker zaivinge des Heeren, Lucas vil: 38. befchreeven heeft. Deze
feloofsdaad van Maria was groots en verheeven, en an met regt als een Helden-geloof geroemd worden; daarom verdiende zy meer dan men gewoon is, als een treffend voorbeeld van onwankelbaar geloof den Chriftenen aangepreezen te worden.
vers 15. Toen booden zy hem, Marcus xiv: rr. en Lucas xxii: 5. fchryven, dat men den Verraader hec geld beloofde. Mattheus zegt farm». Dit betekent, naar het gebruik van den Griekfchen Bybel, bet geld toevoeegen. En in dezen zin komt dit woord ook by XenopHonmeer dan eens voor, gelyk Raphelius heeft getoond Wy kunnen dan niet wel twyfelen, of Mattheus hebbe deèze betekenis bedoek, dewyl hy, zo als uit hoofdd. xxvii: 9. blykt, de voorzegging van Zacharias nopens dit verkoopen van den Mesfias in 't 00"gehad heeft; in welke plaats de Griekfche Bybel ook fa)*-»» heeft. Doch, ten einde Mattheus het verhaalde der twee andere Euangeliften niet tegenfpreeke, zo volgt, dat men Judas het geld wel heeft toegewoo. gen, en het bedongen loon voor zyne gierige oogen blootgeftelt, maar tem het zelve niet, als na degevangenneeming van Jesus gegeeven, denklvk door een der geenen, dte er op bevel des Joodfchen 'Raads by tegenwoordig was. En dit is ook de gedagten van Gerhard cap. 168. pag. 364. Want wy hebben alle reden om te denken, dat zy dezen valfchen Huis-leerling van Jesus mistrouwden en beduchtwaren, dat hy, wanneer hyhet geld te vooren had ontvangen, zyn woord niet zoude houden. Dan, aan den anderen kant laat zyne gierigheid ons ook met toe te twyfelen, of hv zal zig, voort naa de gevangenneeming . dit geld hebben laaten betaalen; vooral, daar hy vaftlyk geloofde, dat Jesus zig door eene wonderdaad wel bevryden zoude, en de Toodfchen Raad dus in zyne verwagting te leur gefield zynde, hem het bedongen loon voor zyn fnood verraad weigeren. Ijc moet hier nog by voegen; dat indien het af.
wee.



Euangelium. Hoofdft. XXVI: 15, 16. 309
voeegen van het geld in dcezen tyd niet meer in gebruik geweeft is, maar men het geld heeft ajgeteld, gelyk Conringius in zyne paradoxa de Nummis Hebraeorum , by 't einde van cap. 6. vaftfteld, als dan het Prophetifch woord, êv««-«», naar de gewoonte dezes tyds moet verklaart, en dus overgezet worden : zy telden hem dertig Zilverlingen af, die hy voor zyn verraad bedongen had. Wie begeerig is te weeten, waar, volgens hec voorgeeven der Roomfchen, nog eenige dezer 30 Zilverlingen te vinden zyn, raadpleege Colomesii Ob. fervationes facrae, cap. 37. feqq.
vers 16. En van dien tyd af zogt hy. Hoe was 't tog mogelyk, dat Judas zulk eene verregaande trouwloosheid omtrent zynen Meefter kofte pleegen? Hieldt hy hem misfchien niet meer voor den Mesfias, maar voor een valfch Propheet? Het antwoord op bei¬
de deze vraagen, vloeit voort uit de woorden waarin Judas (xxvii: 3.) uitborft, toen hy vernam, dat Jesus ter dood veroordeeld was, en op het punt ftond om ingevolge de uitfpraak van een doemwaardig vonnis tefterven. Toen berouwde het hem, door zyn verraad medepligtig te zyn geworden aan het ftorten van onfchuldig bloed. Non putaram, zeide hy by zig zelven; dit bad ik niet gedagt, dat Jesus in de handen zyner vyanden zoude blyven, en zig er niet uit verloiïen. Jesus, dagt hy, zal niet in de magt der Joodfche Overheid, maar het verdiende geld wel in mynen zak blyven. Des hy aan de hoogheid van Christus Perzoon in het geheel niet twyfelde. Veeleer hoopte hy, en geloofde zekerlyk, dat Jesus door een wonderwerk, de aanflagen zyner vyanden zoude veiydelen. Ook kan men niet wel twyfelen, of hy is in deze hoop gefterkt geworden, toen Jesus, (Joh. xvin: 6.) door de ernftige aanfpraak: ik ben het, de geenen, die hem gevangen wilden neemen, dermaate verfchrikte, dat ze ter aarde vielen Toen hy zig egter in deze hoop bedroogen vond, bekroop hem een wroegende angft, en hv befefce nu eerft recht welk eenen fchandelyken dienft hy aan deOverften des Volks hadt beweezen. Zodanige gefteltheid V 3 vaa



3ïo Verklaaring over Mattheus
van Judas hart, worde ook vooronder/telt door Andr. Masius in zynen Comment. in Josuam vi i: 14. Lightfoot PyerLue, xxi 1:47. hoewel hy ten laatften eenij-szins van gedagten fchynt te veranderen, GataKerusMvèrikr, rojtonm, cap 30. pag. 754. Ja wy vinden deze vooronderftelhng, (dewelke ook aan D, Lance, als mede aan DiETERicusin zyne Antiquüatss N. T. op het woord Judas, behaagt heeft,) reeds by Theophylactus over Matth. xxvu: 4. en geeven in 't geheel onze toeftemming niet aan Franzius, die in zyn boek de interpret, S. bcnpt.pag. 190. de gedagten van Judas zeer wonderfyk voorftelt; noch aan den beroemden Geleerden, die pnlangs m zyne Kerhhijlorie, Judas onder de Vyanden van Christus cn den Chriftelyken Godsdienft opgeteld heeft Dog Judas hadt zig door dezen fchrik, niet zo onmaatig moeten laaten inneemen of verblinden : of, om bet wel uit te drukken, hv hadt zig niet, door den Satan , tot wanhoop aan Gods genade moeten laaten vervoeren, maar bedenken, dat God den dood des Zondaars niet wil, maar hem, die zig bekeert, en om genade bint, zelfs naa de verfoejelykfte zonde, weder ffl gCI"de aanneemt. Oportebat eum lacrymnri, tj prop-tiationem quaerere, fchryft Theophyiactus in de aangehaalde plaats. Petrus was naa zynen val verftandiger,
vers 18 Gaat na een zeker Man, De naam deezes Mans wordt van geen Euangelift genoemd. Sommigen hebben zig verftout, er na te gisfen, dog geene rede voor hunne gedagten kunnen, bvbrengen. Dewyl de Euangeliften ons het niet ontdekt hebben, beftuitcn wy daar ui t met recht, dat wy er ons niet over te bekommeren nebben. Inmiddels zien wy uit de bereidwilligheid van dezen Man, die door Marcus en Lucas wordt befchreevcn, dat het één der Burgeren van ferufalem moet geweeft zyn, die heimelyk in Jesus geloofde. Dezen nu Konde het onthaal van Christus en deszelfs Leerlingen, py de veragters cn vervolgers van Christus, geenen haat verwekken, om dat hy, gelyk wy met Wotf uit mwoord, hetgeen Marcus cn Lucas gebruikt hebben,



Euangelium. Hoofdft. XXVI: 18, 19. 3"
««-.'Atv», niet ongevoegelyk befluiten, een openbaar her. bergier was. En dit fchynt Jesus bewoogen te hebben, om bv hem zynen intrek te neemen, en het Paicha te hou . den, óm dat hem zyn geloof dezer eereen vreugde ecnigzins waardig maakte, en egter het onthaal dezer Gatten hem geen nadeel konde toebrengen
vers 19.Enbereidden het Paafthlam. Het laatfte Paafchmaal door den Zaiigmaaker met zyne Discipelen gehouden , wordt door de Euangeliften op zulk eene wyze befchreeven, dat men uit eenige plaatzen zoude kunnen befluiten, als of Christus dit met de Jooden op éénen dag heeft gehouden, daar andere zulks fchynen tegentefpreeken, en aan te duiden, dat hy zulks tegen het ïoodfche gebruik , eenen dag vroeger geviert heeft. Het eerfte wordt zeer wydloopig door Bvnaeus m het ifte hoofdd. van zynen gekruiften Christus verdedigt; ais ook door den Heer D. Baumgarten, in een (1743) uitgegeeve Verhandeling. Het andere gevoelen necrt ook veele aanhangers, en onder dezelven Gerhard, Dorschaeus, Seb. Schmidt, Zeibich, enz. Doch, dewvl beide gevoelens onoverwinnelyke zwaarigheden fchynen te verzeilen ; heeft Hieronymus Vecchietti, een Italiaanfch Godgeleerde, in een werk 1621. gedrukt, van het welke Schelhorn in zyne amoe. nitatesliterariae, Tom. 111. pag 155-ftM- een Sun™S bericht geeft, trachten te bewyzen, dat Chris rus het Paafchmaal voor zyn Lyden in het geheel met gehouden heeft, maar dat het geen hier bedoelt wordt, een gemeene maaltyd geweeft is. Hoewel hy deeze vermetelheid met eene eeuwige gevangenis moeft boeten, hebben egter eenige Roomfchgezinde Godgeleerden in Frankryk, zig niet ontzien , zyn gevoelen te verdedigen : ook heeft onder onze Godgeleerden D. Zeliner in het zelve genoegen genomen ,by Matth. xxvi; 21. en by Luc. zxiit 14, als mede D.Deyling , Obfervationes Miscellan. pag. 221. feqq. Dan, dewyl deze uitvlugt met de duideïyke daar tegens ftrydende berichten der Euangeliften niet beftaan kan, zo fcheen 't byna, als of deze zwaarigheid voor onoplosbaar moeV 4*



gis Verklaaring over Mattheus
fte gehouden worden, cn men zig dus met eene prvswaar. dige twyfeling, of geleerde onkunde te vreden Hellen. Dan eindelyk heeft de Beroemde Schrift-uitlegger D Iken.dit gefchil gelukkig opgeloft, en een einde van allen twjft gemaakt, met in 4 uitmuntende Verhandelingen diem 1735, 1739en 1742. in 't licht gekomen zyn, niet alleen de gevoelens van alle anderen bondig te wederleggen, maar ook zeer duidelyk te toonen, dat, ten dien tyde, wegens het Paafchfeeft onder de Karaeen (Scriptuam) en Rabbaniten, of Pharizeeuwen ( Tradmonarn) gelend geweeft is; cn de eerften den dag,op welken Christus met zyne Jongeren het PaafchJam at, voor den regten dag hebben gehouden, «aar dc Fbarizeeuwen den volgenden; en dat Christus aan de Jooden daar door geene ergernis heeft gegeeven , dewyl beide partyen, te Jerufalem, eene zelfde vryheid genooten. Wie deze vier Verhandelingen, zonder vooroordeel leeft, die zal niet minder dan ik van de bondigheid zyner bewyzen overtuigd worden. De Koftoekfche Hoogleeraar in de Oofterfche taaien , de lieer Carpzovius, heeft ook in 't eerfte deel der Hamburgfebe gemengde Bibliotheek, bladz. 102. enz. op goede gronden getoond, dat 't menigmaal gebeurd is, dat de Kabbamten of Pharizeeuwen het Pafcha niet op éénen dag, met de Karaeen gehouden hebben.
vers ai. Eén van u zalmy verraaden. De Leerlingen waren zeer beangft, dewyl zy vreesden dat Jesus thans te Jerufalem zoude verraaden, en in de handen zyner vvanden gelevert worden. Thomas zag dit te voren al, als eene zekere zaak aan, Joh. xi: 13. Het zeggen van Christus , Matth. xxvi: 2, en 12. tot zyne Leerlingen, vermeerderde deze bekommering. Thans wordt hen wel. t is waar, deeze vrees door de Heere benoomen; doch op welke wyze? zoo, dat een veel vreesfelyker fchrik bunne benauwde boezemen vervult: en waarlyk geen wonder! Hy verkondigt hun dat noch de Waard, by wien zy het Paafchlam aten, noch iemand anders te Jeruialem, maar daarentegen één van hen zelven, zyn vergader zyn zoude. Dit was yerbaazendldit was een ftuk,
dat



Euangelium Hoofd. XXVI: 21—23. 313
dat allen vremd en ongelooflyk moeft voorkomen. En 'twas zoo veel te vremder, dewyl Jesus zulks te vooren wilt; het verftrekte tot een nieuw en bondig bewys, dat Jesus geen valfch Propheet, maar de waare Mesfias en Gods Zoon was. Dit bewys moeft den Leerlingen te binnen komen, en hen in het geloof verfterken , toen zy hem in de handen zyner Vyanden zagen. Hy is nu wel in de magt zyner Vyanden , moeften zy toen by zig zelve denken; hy hangt wel aan het Kruis; hy is wel dood; maar des niettegenftaande is hy de waare Mesfias en Gods Zoon: want anders hadt hy dit alles niet te vooren kunnen weeten. Zulk eene voorweetenheid is Godlyk. Des is en blyft Jesus onze Heiland, van God gezonden. Op deeze wyze moeIten dan de Leerlingen denken. Wy dwaalen niet, wanneer wy dit voor het eigenlyk oogmerk houden, waarom Christus deeze voorzegging aangaande zynen Verraader deed. En toch onze Zaiigmaaker leert ons dit zelf, wanneer hy Joh. xiii: 19. by deze voorzegging voegt: nu zeg ik 't u , eer het gefebiedt, op dat% ■wanneer bet vervolgens gefchiedt is, gy zoudet moogen of moeten gelooven, dat ik hel ben.
vers 22, 23. Heere,ben ik 't? Eene wonderlyke vraag in QNeder)duitfche ooren. De (Neder duitfche vraagt dus: meent gy my? of denkt gy, dat ik het ben? Alle de twaalf Leerlingen deeden deze vraag, de één naa den anderen aan Jesus, (iw %U, zegt Marcus xiv: 19.) en dus Judas ook. Deze zoude zig door zyn ftilzwy, gen verraaden hebben , daarom riep hy ook: meeni gy my mogelyk, Heere? Zyne ftoutheid fproot waarfchynlyk daar uit voort, dathymisfehien geloofde, dat de Heere wel wift, dat hy verraaden zoude worden, mair niet door wien. Nu was het niet met 's Heeren wysheid overeenkomftig, zynen Verraader thans openlyk aan te wyzen, Waarom hy het voorig antwoord (vers 21.) met andere woorden geeft: één, zegt hy, die thans met my uit ééne f hotel eet, zal myn Verraader zyn. Zo ftaat er duidelyk Marc, xiv: 20. en Luc. xxii: 21. Waarom Mattheus. woorden {vers 23.) ook op dezelfde wy» V 5 ZS



314 ■Verklaaring over Mattheus
ze verftaan moeten worden: die de hand met my inde f.hotel doopt, die zal my verraaden; dat is: één, die de hand, enz, Up dezelfde wyze luidt het mede Psalm xli: 10. die myn brood eet, (één van hen, die myn brood eeten ,") treedt my met voeten. Maar kort daar na noemde de Heere aan Johannes de naam van zynen Verraader, (Joh. xiii: >6.) en zulks heimelyk, om dat dit zyn vertrouwde Leerling was: zo als ik elders zal toonen, naamlyk by de verklaaring van Johannes titel, wanneer hy de Jonger genoemd wordt, dien Jesus lief hadt.
vers 24. Wee dien Menfche. Ten einde aan Judas niet de minfte reden tot ontfchuldiging overtelaaten, zo ftelt de Heere deze woorden voor, die zelfs een fteenen hart hadden moeten vermurven, en hem van zyn boos voorneemen hebben kunnen doen afzien. Wee dezen Verrader, zegt hy, het zoude goed zyn, en't ware te wenfchtn, dat hy niet gebooren ware. Deze fpreekwyze was by de Jooden zeer gemeen en veelvuldig in gebruik, gelyk Schoettgen in zyne Horae heeft aangetoond. Allerlei gedagten en zelfs beuzelingen, die men over deze uitfpraak van Christus gemaakt heeft, brengt D. Pfaff in eene 1734 gehoude Disputatio by, met zyne beoordeeling. Veelen zyn van gedagten, dat men met deeze woorden de zogenoemde Herftellers , of Peterfenianen , op eenmaal den mond kan floppen. Maar D. Pfaff houdt het, pag. 28. flegts vooreen bewys, van ter zyden, (argumentum fecundarium,) het welk dan eerft gebruikt kan worden, wanneer men uit andere fchriftuurplaatzen de eeuwigheid der helfche ftraffe genoegzaam heeft beweezen. En vooral moet men uit fpreekwoorden, die van geen groote Propheeten, maar van het Gemeen , afkomftig zyn , geene , ten minften geen verregaande gevolgen trekken, maar het gewoone gebruik daar van nagaan. Wanneer men de van Schoettgen uit de Joodfche Schriften bygebragte plaatzen inziet, zoo heeft dit fpreekwoord den zelfden zin, als het onze, als wy zeggen: hy is niet waardig, dat de aardbodem hem draagt. Dan, daar
de



Euangelium Hoofdft, XXVI: 24, 25. 315 f
de IIccre zynen Verraader teffens het wee toeroept, zo blykt daar uit, dat hy daar mede niet alleen op deszeïis wanhoop en zelfmoord, maar ook op de zwaa. re ftraffe in het toekomende leven doelt; welkers eeuwige duurzaamheid, Christus, by voorbeeld Matth, xxv: 41. geleerd heeft. En dit laatfte, dat naamlyk Jesus' zynen Verraader de helfche ftraf aankondigde , moet Judas zowel, als de andere Leerlingen, begree* pen hebben.
Wanneer de Heere in het begin van dit vers zegt, hy gaat nu heen, dat is, hy zal nu ftervcn; zo komt deze wyze van fpreeken ook by de Hebreeuwen voor, by voorbeeld, Josua x'xiir: 14. cn 1 Koning, ii: i. als mede by de Grieken ; zo als Elsner en Alberti: in hunne aanmerkingen over het N. T. getoond hebben. Ja de Latynen gebruiken hun abire in den zelfden zin. Men zie 'Scheffers en Rittershausens aanmerking op Phaedrus, iv: 19, Abiturus illic, quo priores abierunt. En by ons CNeder)duitfchen is het niet vremd, dat wy in dezen zin zeggen: hy gaat heen; hy is ver. trokken. Raphelius en Alberti, verwonderen zig, dat dit iTÜyei niet in de fchriften der oude Grieken, in deze betekenis, te vinden is. Maar zy dienden zig te binnen te brengen, dat Mattheus de vooraf uit het O. Teftament aangehaalde plaatzen op 't oog gehad, en niet met de Grieken, maar met de Hebreeuwen heeft willen fchryven. Op deze wyze zou Alberti zyne gisfing , als of dc gemeene verklaaring van dit vV«V" niet goed ware, terftond in de geboorte geflikt hebben.
vers 25, Toen antwoordde Judas. Wyzien, dat den Verraader het door Jesus uitgefproken wee, ter harte gegaan is. Dan, dewyl hy van gedagten was, dat dit wee hem niet treffen konde, dewyl zyn verraad, aan Jesus . die in de waereld was gekomen, om een Ryk op te regten, geen nadeel, maar hem (Judas) alleen voordeel doen zoude, (en dat hy dusdanig denkbeeld voedde, hebben wy boven vers 16. gezien,) was hy zodanig vrypoflig, dat hy durfde onderzoeken, of Jesus wifl, dat hy, cn geen ander onder zyne Leerlingen,
hem



3Iff Verklaaring over Mattheuj
hem verraaden zoude. Hy geloofde, dat indien Jesus dit wift; hem dan insgelyks niet onbekend zoude zvn, tot i'oe verre zyn voorneemen ging. Hierom vroeg hv zynen Meefter, of hy wift, dat hy hem wilde verraaden Deze vraag deedt hy ongetwyfeld heimelyk. Want ' hadt hy ze openlyk gedaan, dan hadden immers de andere Jongeren des Heeren het antwoord op de vraag van Judas gehoord. Maar nu verftonden zy dit niet, gelyk Johannes zuiks betuigt, xiii: 28, 29. Dan, op Judas htimelyke vraag antwoordde de Heere met luider ftemme: ja, en voegde er by, (Joh. xiii: 2t.) wat gy dom wzlt, doet dat maar haaftiglyk. Want het Griekfch, gy hebt het gezegd, duidt niets anders aan dan ia: zo als ik in de primitm Acad. Gottingenf. pag. 64. beweezen heb Dat de Rabbynen ook zo fpreeken , toont Schoettgen by deze plaats in zyne Horae: zo dat Gatakerus, Adverfaria Pojthuma, cap. 19. pag. öt? zon." der rede heeft getwyfeld, of de Hebreeuwen zich zo wel uitdrukken.
Naa het ontvangen van dit antwoord, ging Tudas volgens getuigenis van Johannes, terftond heen, en werdt dus geen medegenoot des H. Avondmaals. Dit laatfte geloofde ook D. Rusz, zo nogtans, dat naar zyn oordeel Judas wel tegenwoordig gebleeven is, maar de Heere hem van het genot des H. Avondmaals uitgeflooten heeft Dog wie kan denken, dat alle vier Euangeliften deze zo zeer merkwaardige omftandigheid zouden verzwecgen hebben? En ftrydt dit gevoelen ook niet met Christus woorden ? drinkt allen daar uit ? Want dat eenigen, zo als onder anderen Theophylactus, de vreemde gedagten hebben gevoed, dat Judas al uit den Keb- heett gedronken, dog't heilige brood niet gegeeten maar het zelve by zig verborgen, om het vervolgens den Priefteren te toonen; kan met meer regt voor een ^worden" V0°r ^ WCl overwooSen gevoelen gehou-
vers 26. Toen zy nog aan tafel zaten. Zo moet men met regt het Griekfch ?{ overzetten. Wy
(Nederjduitfchen fpreeken insgelyks Zo: zy eeten nog ;
dat



Euangelium. Hoofdft. XXVI: 26—30. 317
dat is, zy zyn nog van de maaltyd niet opgeflaan, maar zitten nog aan tafel.
vers 27. Drinkt allen daar uit. Om eenvouwige leezers wille, moet de reden aangetoond worden, waarom Christus tot zyne Leerlingen zeide, drinkt allen daar uit; daar hy by 't uitdeelen van 't brood niet gezegd heeft, eet allen daar van. Zie hier 't geen daar toe aanleiding gaf. Hy deelde naamlyk eiken Leerling het brood toe, doch den Kelk gaf hy eenen iegelyken hunner niet in de hand, maar dien alleen, die naait hem zat, dewelke dien wederom aan den geenen die naaft hem zat moeft geeven, en zo verder, tot dat zy allen gedronken hadden. ZieLuc.xxn: 17.
vers ig. Van dit ge-was des Wynftoks. Dat is, van dezen (of zulken) aardfchen Wyn De Heere vertroofl hen tef•iens met het vooruitzicht van dien dag , wanneer hy in het Ryk zyns Vaders, dat is, in 't eeuwig leven, nieuwen Wyn, dat is, eenen geheel anderen en veel beteren Wyn, met hen zou drinken. Men ziet wel dra, dat Christus , onder het zinnebeeld van nieuwen en geheel anderen Wyn, het zoet genot der eeuwige Zaligheid voorllelt: gemerkt hy, meermaalen, het eeuwig leven, onder het zinnebeeld van een heerlyk gaflmaal, befchreeven had, en inzonderheid Luc. xxi 1:30. zynen Leerlingen beloofd, dat ze, ten zynen tyde, aan zyne tafel eeten en drinken zouden. Des Grotius onder dezen nieuwen Wyn, met recht, hetzelfde als wy, verftaan heeft;als mede Glassius, pag. 2005. Gatakerus in zyne Adverf. Poftb. cap. 38 pag. 724. en Olearius in zyne 81 fee Obferv. ad Matth. alwaar hy, met grond het gevoelen van die geenen verwerpt, die ook door dezen nieuwen Wyn, aardfchen Wyn willen verftaan hebben.
vers 30. Gy zult u allen aan my ergeren. Wat zig aan Jesus ergeren betekene, kan men uit Matth xi: 6. leeren. Dezulken naamlyk ergeren zig aan hem , die zig door één of meerdere vooroordeelen lieten wederhóuden, hem voor den Mesfias te erkennen. Nu hadden de Jongeren het Joodfche gevoelen, dat de Mesfias een waereldfch Koning over het Joodfche Volk zyn zou-



Sï8 Verklaaring over Mattheus
de, nog niet ten vollen afgelegd. Wanneer daarom Christus hier zegt: gy zult u allen, in dezen nacht, aan my ergeren; voorzegt hy hun, dat, wanneer hy zte zoude gevangen laaten neemen, zy beginnen zouden" te twyfelen, of hyde regte Mesfias wel ware, en dat deze twyfeling zeer naby het ongeloof zoude komen. Hoe hadden anders de Leerlingen kunnen wegloopen, en Petrus hem zelfs verloochenen? Doch in hun har bleef nog eene vonk des gcloofs, dewelke, toen zvdoor eenen opfiag van Jesus oog (Luc. xxn: 61.) op nieuw ontftooken wierdt, Petrus voort tot berouw over zyne verloochening bragt, en Johannes zelfs aanmoedigde om voor het Kruis van Christus te gaan ftaan. Dat deze behoudenis hunnes geloofs eene werking van Tesus voorbede is geweeft, verzekert hy zelfs Luc xxn32.
vers 32. Maar wanneer ik opgeflaan zal zyn. D^ze woorden omfchryve ik dus: " wanneer ik zal gedood
zyn ; zult gy als dooiende Schaapen zwerven, die 5> geenen Herder hebben , en eenen zielgrievenden „ ang" en benauwrheid in uwe Ziel ontwaar worden i, Do,ch. weet' dat ik in den dood niet zal blyven, maar u wel dra verryzen, en weder tot u, als myne lieve » ^ Mp<Ln' komen- Wanneer gy daarom hooren zult i, <?at lk <?en opgeftaan ; gaat dan zamen in Galilea,
daar zult gy my zien en hooren. " Mattheus voegt er, xxvi 11: 16. by, dat hv ook den Berg in Ga', lüea genoemd heeft, waar op hy hun verfchynen zou-
versp Maar Petrus fprak.' Petrus bragt zig 011getwyfeld den naam te binnen, dien hem'de Heere hadt gegeeven. Petrus betekent eene Steenrots, 'üss hy beloofde, een Petrus, eene Steenrots tc blyven Hier by komt Petrus zyne geveinstheid in aanmerking. Hygeloofde, het ware niet mogelyk, dat j^sus van zyne Vyanden gevangen en gedood zoude worden • hy*was nog vaft in de verbeelding , dat Tn-sus l als de Mesfias, een waereldfch Ryk zoude opregt^n Waarom hy wel kon zeggen: al meft ik ook met ufter<
, ; veü



Euangelium. Hoofdjï. XXVI: 32 38. 3*9
•oen' dewyl hy geloofde, dat het nimmer daar toe zou komen. In dit vertrouwen trok hy, vervolgens, zyn zwaard moedig uit. Hy verbeeldde zig naamlyk valt, dat zyn zwaard overwinnen zoude, en dat ook zyne mede Leerlingen, hier toe het hunne zouden toebrengen , als mede dat Christus zyne vyanden door eene wonderdaad zoude doen deinzen. Maar, toen hyzag, dat Jesus gevangen wierdt genomen, en nu in de handen zyner vyanden was; zo verliet hy hem zo wel, als de andere Leerlingen; en zyn voorneemen, om met Tesus te {terven , verdween wel fpoedig: of liever, ny bewees daar door, dat het niet ernftig en van harten gemeent was.
vers 34. Gy zult my driemaal verloochenen. Dat is, gy zult zeggen, dat ik uw Heer niet ben, en dat gy my niet houdt voor den Mesfias, en dus ook myn Leerling niet zyt. Het hart van Petrus ftemde wel niet volkomen met' zynen mond overeen; 'tgeloof in Jesus was byhem wel niet geheel uitgedooft, maar egter het was zo zwak geworden, dat hy niet wift, wathy denken en doen zoude Dewyl hy zig nu verbeeldde, in doods-gevaar te zyn , zo verkoos hy, in dezen angft, de verloochening van Jesus , als 't eenige middel om den dood te ontgaan. Maar, toen hem Jesus hier op aan zag, (Luc xxn: 61.) en door den opfiag des oogs als toeriep: zyt gy die Petrus, zo bereid, met my te ftervenP zo verfchrikte hy, werdt befchaamd, had berouw, en beleende zyne misdaad bitterlyk.
vers 37, 38. Myne Ziel is ten uiterfien, en ten dood toe bedroefd. Deze twee verzen kan geen regtfchapen Chriften leezen, zonder zig ten uiterlten te bedroeven, en als 't ware met angft vervult te worden. Want hy weet, dat hy ook deze groote droefheid, dezen wreeden angft, den Zoone van God heeft veroorzaakt. Hy is om onze misdaaden gewond, en om onze zonden geflagen, de ftraf lag op hem, zegt Jesaias, li 11: 5. Hy is om onze zonden overgegeeven, op dat God, door zyn dood , verzoend wierdt, zegt Paulus, Rom. iv: 25. en v: 6, iq. Doch, daar gy nu, o Menfch, Christus deze
droef-



320 y>rkiaaring over Mattheus
God voegde. Niet alJeen hebben hier eenige oude Kei keleeraars geen bondig antwoord op weeten^e vinden ; toen ge ëerde Heidenen, by voorbeeld Cel^us hv o
oe cnu digden; maar het heeft ook eenige lairerp rïnH geleerden toegefcheenen, als of de S nït IcTlSd* .Martelaars, brengende hiervan tor nnrvmi- h„ dat de laft aller Menfchelyke zonden on hem hJ'm" leeze, war. Beza by het 37 Wi fchry^n^?^? Bar*. Euang cap.. 1,82, W 2?. WV zuhen 't mmft dooien, wmneer wy Christus tweeledig in zvn Jvden befchouwen, voor eerft, toen hy in de handen zvner Vyanden waS , en den grootllen ïmaad zo wel a7s de
a ■y^eiaaien, die ter oorzaakc van hun geduld Pn
BtlSS^^^^ ^ BY Sézfvergelyhl j a \\ Wy fpoed,g ontwaar worden, dat 't Helden hait des Heeren in zyn Lvden, alles verre óvSlt
TeSeLTreïlIez Cenheid * «&-*^s3S tezaakertfoftT^ m W!ei'Gefchiedenis een menigte zaaKen ten deele vergroot, ten deele geheel en ni onwaar en verdigt,gevonden worden. KSt sus met aandagt onder zyne Vyanden M bv zWlJv*
dan 'nW v tafad EttS dan niet voor onze oogen on? Hoe P-rrrrWf l,,zLö
ïZdaa hL' Tt46' C°i ^vne j°ngcren' ^
aan »« ^ onvervaard fprak hy zynen Verneder
aan.en de gewapende menigte, die hy by^|hSj



Euangelium. Höofdft. XXVI: 37, 380 321
Lier. Hy wel de minfte vertfaagtheid blyken? Verfchrikte en fidderde hy, toen men hem gevangen nam ? Hoe vry en grootmoedig antwoorde hy op de vraag des Hoogenpriefters en des Landvoogds! 1 oen hy ter kruiziging wierdt uitgeleidt, gaf hy immers noch mes woorden, noch met gebaarden ongeduld of angft te kennen, en badt ook geenen zyner Rechteren om genade of verzagting van ftraffe, Toen hy aan 't Kruis gehecht wierdt, borfthy niet in klagten uit, noch vloekte zyne onrechtvaardige Vyanden, maar hadt in tegendeel medelyden met den doemwaardigen toeftand hunner zielen, en wierdt hun voorbidder. Midden onder de grootfte fmarten aan het Kruis genageld, fprak hv den geloovigen Kwaaddoener, fprak hy zyne Moedér en zynen Leerling Johannes , op 't vriendelykfte aan. Wanneer wy dit alles in het oog houden, zullen wy niet kunnen nalaaten de denkbeelden van hen , die voorgpeven dat er Martelaars geweeft zyn, dewelke hun lyden geduldiger en grootmoediger droegen, ten uiterften ongerymd te oordeelen.
Is er wel immer een Martelaar geWeeft, wiens hart zo heldhaftig, en zo beftendig heldhaftig geweeft is, als 't hart van onzen dierbaaren Jesus? De dapperfte Martelaaren, welker gefchiedenis men a's echt befchreeven heeft, hebben wel het voorbeeld hunnes ^Heilands gevolgd, doch niet dan zeer onvolkomen. Zwak heid en fterkte hebben beurtelings hun hart vervuld; Zy hebben de natuurlyke zwakheid wel overwonnen , dog daar tegert vooraf lang moeten ftryden. Christus is de eenige Martelaar, die geduurende den ganfehen loop zvnes Lydens, eene bedaarde Ziele dic alle fmarten veragtte, behouden heeft, en nooit de mihfte kleinmoedigheid liet blyken.
Doch dit zoude ons tot een wangevoelen hebben kun= nen brengen, Wy hadden naamlyk kunnen denken, dat Jesus voor ons geleeden heeft zonder te lyden, en dat hy geheel geene aandoening van eenige fmarten heeft Ondervonden, Om geene gelegenheid tot deeze verkeerd^ heid te geeven, was het noodig, dat hy, kort vóór' zyn lyden, en ook by 't einde daar van* iynen Leer-
h hetu ' % »«-



322 Verklaaring over Mattheus
ïingen overtuigde, dat hy als een waar Menfch leed
£ rftSr? Welïyk olldervond> hoewel ï ze door de Godlyke kragt die in hem was, overwon. " D.t was de rede waarom hy, in den hof, drie zyne Jon? geren, Petrus, Jacobus en Johannes, als getj ken toehet omtczien, dit hy een zeer fmartelyk Lyden moeft ondergaan, en dat de overdenking daar van hem het benauwde zweet uitperfte. Dat hy alleen deze dSetuigen verkoos, en de overige Leerlingen terug liet, fan men gisfen dat gefch.ed is, om dat hem deze drie oo^oS den Berg, op welken Moses en Elias tot hem gekomen waren, m zyne Hemelfche HeerlykheidI en Maiefteit gezien hadden. Dewyl nu deze daar door de volko-
Sesfi^ hadden g^cegen dathy
de Mesfias en Gods Zoone was; zo konden zy thans, door het aanfehouwen van den bedroefden en beaneften sus, geenszins geërgerd worden; dat L, zy konden daar door met in het geloof, dat hy Gods Zoon was wankelen. Maar de overige Leerlingen, welken cteze Gebeurtenis nog met bekend gemaakt was, hadden Ineer aan deze angft des Heeren kunnen ftooten en by zig zelven zeggen: hoe kan tog Jesus Gods Zool en de Mesfias zyn, daar hy in zulk eenen toeftand is gebragt, die waarlyk.den Zoone van,Godnlt^S Jll v™ de drI'e Leerlingen toonde hy zig
a s een waar Menfch, wegens de veelerleie fmarten die hy aan het fchandelyfc Kruis zoude moeïen ondergaan , naar de .gefteldheid der MenfcKk? S tuure, ontzet, en door de befchouwing van 't geen vnM 0ve£omeD Zoude' mee den grootften angftgverZ]t nD°-h Zy Z,agen^en borden teffens, hoe geredelyk hy zig aan den ftrengen wil zyns Vaders oE werp; zy zagen, dat hy wel dra allen natuu^kea ff en vreef overwon, en zonder den Sften ichrpom en veriaagdheid zynen Vyanden tegemoet ï Sr die kort daar na kwamen,om hem gevangefte neemef'
7^ui^k7lyk m°eft het Verzoenings-fvden een we.' zenlyk lyden zyn. Had hy in zyn Ziel niet dP» grootften angft, en aan zyn Lighaam niet de graoS /marren ondervonden, dan was8hy geen waa^Offer
Jan



Euangelium*. Hoofdft. XXVt: $7} 38* 323
lam Vóór onze zonden geweeft, en had de ftraf, diê wy Zondaaren verdiend hadden, niet gedraagen: dart had hy de voorzegging van Jesaias (tiïl: 3—'8.; niec vervuld: dan had hy, by 't einde van zyn Lyden, niet met waarheid kunnen uitroepen: myn God, waarom bebigy my verlaaten? dan hadden Wy hem niet als het gröotftö Voorbeeld van geduld kunnen aanmerken : dan konde er' niet gezegd worden; lyden wy mede, zo zullen wy ook met bem heerfcben.(i Timoth 11:12.) Hoe verregaande derhalven hebben fommigeKerkvaders gedwaald, die Ontkenden , da"t Jesus zyn lyden wezenlyk gevöelt heeft! en met welk een recht noemt ChëmniTius dit in zyne reden voering de leëione Patrum,erroremin fundamentol Bisfchop Hilarius was volkomen in dit gevoelen *, men kan deszelfs verftroide plaatzen verzamelt vinden in Sixtus van Siena, Biblioibeca fancla, lib. v* annotat. 186. Andere Kerkleeraaren die het zelfde gevoelen hebben omhelft, haalt Whitby aan, in zyn werk de Commentariis Patrum, pag. I79- feqq. Deze hebbea ook onder de Schoolfcheof Pauslyke Godgeleerden hunne navolgers gevonden; die Sx. Clotziüs, in Zyn boek de Cruciatïbus animae Christi, optelt. Doch aan den anderen kant ftaat Lightfoot den bal ook geheel mis, % met by Luc. xxn: 43. en JoH xii: 28. te beWeèreri, dat de Duivel aan Christus zigtbaarlyk, en wel in de haatelykfte geftalte, verfcheenen is, en hem eenen ongemcencn fchrik aangejaagd heeft. Niet minder heeft Joh. van der Mark gedwaalt, dewelke in zyne Sylloge Differtationum ad feleStos textus N. T. exereit. 8. §. 13» beweert, en zyne LeeZcrs zoekt te overreden ,■ dat de Duivel, onmiddclyk op de verbeeldingskragt van Jesus ziel gewerkt, en daar door zynen angft vergroot heeft. Voor zulke losfe invallen, waar van in de H. Schrift geen fpoor wordt gevonden, moet zig een Godgeleerde zorgvuldig wagten, en die Op het eerft gezigt" voor ongeoorloofde byvoegzels tot de gefchiedenis vart Christus, leeren erkennen. Dan, wat de aanmerking der Leeraaren van onze Kerk betreft, dat by dezert toeftand van Jesüs, zyne Godlvke natuur van dé Me'nfchelyke als afgefcheiden is geweeft, eö zulks heöi tot één. 1 X 2 beangft



324 Vsrklaaring over Mattheus
beangft gebed om byftand (Luc. xxn: a±\ heeft ge* drongen; de zaak zelve beveiligt dit zo als ik elders reeds, te weeten in&mmt. Acad.pag. 74. feqq, hebvoorgeIteld. Ondertusichen wy kunnen niet ontkennen, dat, by dit lyden van onzen Heiland, het Menfchlyk verltand onmooglyk alles volkomen kan doorgronden en nagaan , en dat wy daarom onze twyfelingen en navorichingen paal en perk moeten Hellen.
Zie hier nog eene aanmerking, die ik hier vóór reeds had dienen te plaatzen. Zoo wel als ik getoond heb, dat Jesus zig in al zyn lyden, naa dat hv in de handen zyner Vyanden gevallen was, zo ftaridvaftig heeft gedraagen, dat ae ftandvaftigheid en het geduld der dapperfte Martelaaren er in geenen deele by te vergelyken zy; zo wel dient men ook overtuigt te zyn , dat het een groote dwaaling zyn zoude , indien Wy geloofden, dat er Martelaars geweeft zyn, die vóór het ondergaan van hun lyden niet, even als JesUs, vrees en ichrik voor de aanftaande pyn ondervonden. Dergelyke verhaalen komen van onkundige vervalfchers der Martelaars-gefthiedenisfen voort. Uit echte berichten worden wy overtuigd, dat Johannes Husz en Hieronyïius van Praag, hoe gelaacen zy ook in hun lyden geWeeft zyn, naa dat ze, door de kragt des H. Geeflls, de natuurlyke vrees en verfaagdheid hadden overwonnen! vooraf egter, by het overdenken der aanftaande pynen ea Jmarten ; ten uiterften bevreefd en beangft geweeft zvn en hartelykgewenfcht hebben, om van zïlle hevige' fmarten bevryd te blyven : om nu niet te fpreeken van de zodanigen, dewelke zelfs in verzoeking vielen, om de pyn doorverzaakinge der Godlyke waarheid te ontgaan, hSeiZy ^ ' dGZe verzoekinS overwonnen
vers 39- Myn Vader u het mogelyk. Indien wy de laatfte woorden van dit gebed, aandagtig met de eerfte ^rgelyken, dan komt er de volgende omfchryving uit " i adeF' ZO° '£ m0%eW ware, dat ik dit zwaar
" »ntLlel^e{ï or>d^n-f dan zoude ikU willen
va moeten bidden, om het telaatea voorbygaan. Want
de



Euangelium. Hoofdft. XXVI: 30—-47. 325
" de befchouwinge der fmarten, die ik moet lyden,be" angft myne Ziel bovenmaaten. Dan nu ik weet dat het " niet mogelyk is, dat ik een Zoenoffer voor de Men" fchen worden, dit gewichtig lyden uitftaan, en den " fmertelykften cn fchandelykftch dood fterven moet; *' zo onderwerpe ik het willen en wenfchen myner " Menfchelyke Natuure aan Uwen wil, gewillig en " van harte. " —- Deze omfchryving heeft zoo veel te meer gronds, door dien onze Euangelift 'vers 44. leert , dat dit gebed denzelfden zin heeft, als het tweede , vers 42. By welk Vers nog ftaat aan re merken , dat het begin daar van Ook zoo kan worden overgezet: myn Vader, daar het niet mogelyk is; omtrent welke betekenis van het woordje, «, men de voorreden voor bet tvoeede deel myner overzettinge des N, T. §. 6. kan naleezen.
vers 45. Slaapt gy nog ? Zo heeft Luther het overgezet, als ook Hendr. Stephanus, Gerhard cn eenige anderen. Ook ftaat er in een oud Handlchrifc het vraagteken uitdrukkelyk by. Dog al ftondt in geen oud affchrift dit teken, zoude de zaak zelve ons moeten leeren, dat het eene vraag van verwondering is, dewyl er op volgt: ftaat op, en gaat met my been. Die het in den indicaiivus verftaan , worden er door het byvoegzel, t»' Aojiróv, toe bewoogen. Doch men zette dit dus over. Slaapt gy nog zoo geftadig voort? Op, ftaat op , en gaat met my heen. Men voege daar by, dat er Luc. xxn: 46. ftaat: waarom Jlaapt gy tog? Staat op. Hoe vreemd daarentegen klinkt het, wanneer Grotius, Hammond en Clericus het dus vertaaien: dormire nunc 6f quiejcere vobis Heet : non amplius indigeo vigilia veftra. Surgite. Niet béter is de overzetting van Glassius, Er, Schmidt en B. Starke uitgevallen.
vers 47. Ziet , toen kwam Judas , en met hem. Wy kunnen niet gelooven, dat Judas zo overgeeven onbefchaamd geweeft is, van de Zoldaaten tot Leidsman te verftrekkert om na Christus te gaan. In dit geval zoude hyhun de Perzoon van Christus hebben aangeweezen , ten einde zy geenen verkeerden mogten grypen.
X 3 Maaï



32$ Voklaarivg over Mattheus
Maar hy konde ook, Ham de l, i: 6. hun wegwyzer genoemd worden, wanneer hy van verre vooruit ging, zo dat het, gelyk D. Lange zegt, kon fchynen, als of hy niet tot hen behoorde. En 't is niet zonder rede gefchied, dat Lucas xxn; 47. niet fchryft «bö»V? , by ging voor ben been, maar «po^it» «r»',, hy kwam vroeger, dan zy, Toen hy dan in den Hof kwam, hieldt hy zig e, yen, als of hy met den nakomenden hoop geene gemeenfchap had, liep op Jesus aan, en kulfe hem, Wy hebben grond om te denken, dat hy daar door niets yremds gedaan heeft, maar dat, volgens de Toodfche gewoonte, elk Leerling van Christus, wanneer hv te rug kwam, gewoon was hem te kuffen. Met dezen gewoonen kus bedroog Judas dan ook de andere Leerlingen, dat zy hem niet voor den Verraader aanzagen. Anderszins zouden zy hem gevloekt, en Petrus eer tegen hem dan tegen den Knecht des Hoogenftriefters, m gramfchap zyn zwaard getrokken hebben.
vers 50. Myn vriend, waarom, ,Er«7fj, De geleerde yerklaaringen dezes woords, die Wolf aanhaalt, voegen met alle by deze plaatse: gelyk ik zulks reeds in de primit. Acad. pag, j8. heb aangetoond. Onze Euangclilt leert ons op andere plaatzen, als xx: 13. en xxn: i2.dat dit eciie vriendelyke cn wellevende aanfpraak is aan iemand, met wien men anders in 't geheel niet,of wei niet zeer bekend is. Wy f Nederduitfchen) pleegen ook vremde lieden, of menfchen, met welken wy geene naauwe vriendfehap onderhouden, met den naam aan te fpreeken: myn Vriend. Niet minderwas ditby de Latynen in gebruik: waarom ook Seneca, in zynen derden brief, het woord Amice, eenverbum publicum noemt, dat is , eene gemecne benaaming. ïwijf, fchryft Scapula , eft compellntio, cum velparum notum velprorfus ignotum alloquimur, Jesus fpreekt derhalven Judas als een vremden aan, geevende hem daar door te kennen, dathy hem niet meer voor zynen Leerling houdt Vriend, zegt hy tot hem, waarom zyt gy nu fuift daar, of waarom komtgy nu fuift ? Want; zo, moeten, de griejefche woorden eigentlyk over-



Euangelium Hoofdft. XXVI: 50, 51. 327
gezet worden. De Heere voegt er, gelyk Lucas bericht, xxn: 48. nog dit woord by: waarom anders kaft gy my, zo niet om my daar door kenbaar te maaken, en mynen Vyanden te verraaden?
vers 51. Een van de geenen, die ly Jesus waren, enz. Het is merkwaardig, dat noch Mattheus, noch Marcus, noch Lucas den Man noemen, maar Johannes alleen het is die bericht, dat het Petrus geweeft is. Dewyl het ondeitusfchen aan de drie eerften zo wel bekend geweeft is, als aan Johannes; zo moeten zy» door eene byzondere rede bewoogen geweeft zyn , om deszelfs naam te verzwygeh. In 't algemeen gaat het vaft, dat wanneer een Gefchiedfchryver iemand kent, maar niet noemt, hy bondige redenen moet hebben , waarom hy deszelfs. naam verzwygt. Maar, wanneer drie Gefchiedfchryvers iemand, dien zy allen wel kennen, niet noemen; dan verftrekt zulks tot een zeer waarfchynlyk bewys, dat zy inzonderheid zeer gewigtige redenen hadden, Om deszelfs naam te verbergen, en dat zy't voor onbillyk en onverantwoordlyk hielden, dierrte ontdekken. Om nu de rede tc vinden, waarom de drie eerfte Euangeliften Petrus niet wilden openbaaren, moeten wy zyn bedryf met opmerking befchouwen. Hy hadt zig naamlyk tegen de Overheid met geweld aangekant; hy hadt éénen haarer Dienaaren gewond, en het voornoemen om hem te dooden, was hem flegts by toeval mislukt. Dit was eene misdaad, die men capitaal noemd, en die in alle landen met den dood geftraft wordt. Had men dan geweeten, dat de eerfte onder de Apoftelen, dat Petrus die inzonderheid ter bekeëringe der Jooden moeft arbeiden, (Galat. li: 7, 8.) deze misdaadlge geweeft was, tot welk eenen grooten hinderpaal zoude zulks niet in 't waarneemen van zyn Ampt verftrekt hebben! En zoude de Joodfche Raad, zulks ook niet toen hy dc eerftemaal gevangen was, (Handel, iv.) gewroken hebben? Ja,, indien men hem, in't vervolg van tyd wegens het pleegen van deze daad, aan het leven geftraft hadt, zoude hy immers niet als een Martelaar geftorven zyn; maar, om my van zyX 4 ne



32? Ferktaarim over Mattheus
rie eige woorden te bedienen, i Fetruv: 15. hyzoude als een Moordenaar en Kwaaddoener zyn geftraft geworden. Pewyl nu de Heere, om Petrus misdaad te vernietigen, en dit faclum tot een iufecïum te maaken des HoQgcnpriefters Knecht zyne fchade herfteld, en daar door Petrus, van deze zyde, klagtvry gefield hadt; zo was het ook, zo lang hy leefde niet betaamlyk oin hem by de Overheid en andere Vyanden van den Chriftelyken Godsdienft bekend te maaken- Des moeften de drie eerfte Befchryyers dcrLydens-gefchiedenis daar zy de daad niet konden verzwygen, evenwel de Perzoon die herdeed onaangeweezen laaten. Johannes m tegendeel, die zyn Euangelium eerft naa den dood van Petrus uitgaf, (waaraan memand twyfelt) konde hem zonder zwaarigheid noemen, en dus deze gefchiedenis volledig maaken. Clericus heeft 'er op dezelfde wyze over gedagt, en wel niet alleen by deze plaats van Mattheus, maar by Job. xvui: 10, by welke laatfte plaats ook Wolf in dit gevoelen genoegen neemt. Ook heeit, in de Hamburgfcbe vemengde Biblio. tbeek, en wel 2deel, bladz. 871. enz. (Hopgd.) de Heer M. Schmersahl dit gevoelen voorgedrfagen, en het dus beter getroffen dan een ander Geleerde in dit zelfde gemelde 2 deel, bladz. 499 enz.
vers 51. En bieuw hem een oor af. Niet geheel maar zo, dat het nog aan het einde bleef hangen! Want Lucas meldt xxi 1:51. dat Christus het oor aangeraakt, en weêr geheeld heeft. Dus denkt er ook D Lange, pag. 350. over, en nog vóór hem Buxtorf in zyne* Uaaletl. pag. 225. als mede Byn^us in den gekruiflen Umjtus, cap. 11. § 29. en de morte Chrifti, lib 2 cap. q. 04. welken P. Wolf en D. Rusz, zonder zwaarigheid hadden kunnen volgen.
Dit merke ik nog aan, dat daar Jesus, door een wonderdaad 't gewonde oor weer heeft geneezen, wy het ook aan hem moeten toefchryven , dat de flag van Petrus derwyze beftierd is, dat dezelve niet zwaarer trof, maar flegts een oor kwetfte. Op deze wyze kon de heldendaad, of liever de misdaad van Petrus niet veel geruchts maaken, £>ac



Euangelium. Hoofdft. XXVI: $x, 52. 325
Dat het Malchus is geweeft dien het zwaard van Petrus trof, kwam, naar alle waarfchynlykheid daar yan daan, om dat hy de eerfte was die de handen aan Jesus floeg, en dezen tot een gevangenen wilde maaken. Dit ontftak Petrus, tot liefde voor zyn Heer bewoogen, in eenen fterken yver om er wraak over te r3emen,het welk Christus ten aanzien van zynen oorfprong , ook alleen met eene zagte aanfpraak dempte; jteek het zwaard in de fchede.
vers 52. Want allen die na het zwaard taften, kannen immers ook door het zwaard omkomen. Volgens de ou: de Latynfche overzetting ftaat 'er: omnes, ■ qui acceperint gladium peribunt. Dit heeft Erasmus en Üeza gevolgd, als mede de Franfche overzetters. Feribunt kan betekenen: zy zullen, maar ook, zy moeten omkomen. Het eerfte heeft Luther in zyne overzetting duidelyk uitgedrukt, en met hem de Hoilandfche en Engelfche Overzetters. Weshalven onze Kerkeleeraars in het algemeen (oy voorbeeld Gerhard Hack;Span, Calovius, Glassius, Lange, Rusz, Raaibach,) als mede de meefte Gereformeerden, en onder dezelve BynjEUS , deze woorden van Christus houden voor pene herinnering aan de woorden die men Genes, ix.6. vindt, en te gelyk voor eene waarfchouwing, dat men zig niet tegen dé Overheid met geweld moet verzetten. DorscHjEUs heeft over deze uitlegging wydloopig gehandeld in een byzonder gefchrift, geplaatft iii zyn .1657, gedrukt,zeer geleerd, hoewel wonderlyk getiteld werk, Semeftre Tiburtio-Dionifiacum, pag 13 \-—151 Anderen hebben gezien, dat de plaats uit Genesis niet gelykluidend is, en zyn daarom tot andere gedauten gekomen , die evenwel deze woorden van Christus meer verduifteren dan ophelderen. Van dit flag z de uitleggingen van Erasmus, Beza. Grotius en ■ lericus. Naar myn oordeel ftelt Christus aan Petrus de dwaasheid zyner dapperheid voor oogen, en het oogfchynlyke gevaar, waarin hy zig en zyne medeleerlingen ftelde. Petrus, wil" hy zeugen, gy hebt immers, menfchen voor u, die ook zwaarden hebben, X 5 zq



33o Verklaaring over Mattheus
zoo ligt als gy eenen van hen kunt dooden, even zo ligt kunt gy gedood worden. En hoe weinig werks zal het voor eene zo groote menigte zyn, om u en uwen medeleerlingen het leven te beneemenl Wilde ik my vaart Christus voort, met geweld befchermen ; dan zoude ik mynen Vader bidden, my zo veele legioenen
Engelen, als ik Leerlingen heb, te hulp te zenden.
Waarom ik Jesus woorden, die na een gemeen fpreekwoord gelyken, dus heb overgezet: allen, die na het zwaard tajten, kunnen immers ook door bet zwaard omkomen. De Hebreeuwen naamlyk, pleegen het kunnen onder het verbum te verftaan, en daarom heeft Glassius, pag. 761. den volgenden regel gemaakt: verbum, quod aïïtonetn fignificat, interdum per posfum exponendum ejt. Deze aanmerking ftaaft hy met veele voorbeelden, waarby men, onze tegenwoordige plaats moet voegen, als mede Handel, ix: 8. Matth. xxvii: 40. Galat, v: ii. en 1 Corinth. vii: 32.
vers 59, 60. Maar zy vonden geen. Deze woorden zyn duifter. Immers deeden zy valfche Getuigen en valfche getuignisfen op. Doch dit waren flegts byzondere Getuigen. De één zeide dit, één ander dat, maar niemand hadt een medegetuigen. Dan, volgens het Joodfche recht, goldt geen getuignis, het welk van éénen flegts gegeeven wierdt, maar't moeft van drie, of ten minften van twee eenpaarig worden voortge. bragt. Mattheus verklaart zig zelven, wanneer hy 'er by voegt, dat 'er ten laatften twee éénftemmige Getuigen kwamen. En Marcus ftaaft ook myne uitlegging, wanneer hy xiv: jö. fchryft; dat de getuignisfen der meeften niet overeenkwamen. Wanneer Mattheus dan bericht, datzy geen getuignis hebben gevonden; wil hy zeggen: dat zy geen getuignis, het welk in Kechten beftaanbaar was, hebben kunnen vinden.
vers 04. Ik ben het. Het Griekfch gy zegt bet, betekent zo veel als: gy zegt de waarheid; en kan door ia worden overgezet. Doch hier, daar Jesus gevraagd werdt, of hy de Christus, dat is, de Meslias ware, kan, in plaats van ja, gevoegelyk worden gezet, ik
ben



Euangelium. Hoofdft. XXVI: 59—67. 331
ben het: zo als 'er ook Marc. xiv: 62. uitdrukkelyk ftaat 'tv» 'vi*). Zie, wat wy boven, vers 25. hebben, aangemerkt.
vers 64. Ter regte hand der magt. Het was eene fpreekwyze, by dé Jooden gebruiklyk, dat men den almagtigen God, de Magt noemde: zo als behalven Wolf ook de zeer beleezen Heer Zorn in zyne Bibliotbeca mtiquario-exegetica, pag. 818. beweezen heeft. De regie band der Magt, is overzulks niets anders dan de regte band van den almagtigen God, gelyk het ook door Lucas xxn: 69. duidelyker is uitgedrukt. Dan, 't is blykbaar genoeg dat onze Zaiigmaaker hier van zyne komft ten laatften oordeele fpreekt, even als xxv: 31. zo dat «V *>t,, gelyk Beza en Zeltner reeds aangemerkt hebben, in deze plaats niets anders kan betekenen, dan naa dezen tyd: in welken zin Luc. xxn: 69. ***x ts »bv voorkomt. Des wy D. Rusz onze toeftemming niet kunnen geeven, wanneer hy, uit hoofde van het W *?rt, in zyne Harmon. T. ui. pag. 202 en iv.pag, 1000. beweert, dat de Zaligmaker hier van zyn oordeel over de Stad Jerufalem (preekt. Grotius, die zig in het begin ook aan dit W «V ftiet, erkent egter ten laatften, dat deze uitdrukking van Christus, gevoeglyker van den jongften dag kan verftaan werden.
vers 67. Toen fpoag men hem, in 't aangezigt. Luther zet het over: toen fpoogen zy in zyn aangezigt: volgens deze overzetting, zoude men tot de gedagten komen, dat dit van de Rechters gedaan ware. Doch men moet de omftandigheid hier by voegen, dat, toen Jesus uie de rechtkamer geleid was, zy, die de wacht by Jesus hadden, dezen moedwil aan hem gepleegd hebben, gelyk Lucas xxn: 63. duidelyk bericht. Uit denzelfden, als mede Marcus xiv: 65.moet men er noch eene andere omftandigheid by voegen, te weeten, dat zy, dewelke van Jesus begeerden dat hy, zo hy een Propheet was, den naam zoude noemen, van den geenen die hem geflagen hadt, hem't aangezigt vooraf bedekt hebben.
vers 67. Maar eenigen floegen hem metftokken. Luther heeft het met den ouden Latynfchen Overzetter, welken



33* Verklaaring over Mattheus
ken Erasmus ook gevolgd heeft, dus overgezet: andu renjloegen hem in het aangezicht. Die oude Overzetter had ongetwyfeld het oog op Matth. v: 39. maar be^ dagt niet, dat daarby ftaat r*ï rif» op de wans.
Het woord heeft zomwylen de algemeene be¬
tekenis, dat hetjlaan te kennen geeft. Op deze wvze ftaat ook in den Griekfchen Bybel Hosea xi:4. enÏEs n■9. iemand op de wang jlaan ',**•>&,. Maar, alsdit woord zonder byvoegzel voorkomt, betekent het in 't alge■meenjtokflagen: zo als Heupel by Marc xiv 6t ge toond heeft. Waarom het Beza zeer goed overbezet heeft; ceciderunt eum bacillis, welken ook Pasor Eras mus Schmidt, en gemelde Heupel hunne toeftemming hebben gegeeven. Ook heeft de HeèrM. Krumbhoez, dezen zin aan dit woord gehegt, en dien omftandig en bondig verdedigt in een byzonder gefchrift, het welk hy allerecrft in de Biblioth. Bremenf. T. 8. pas •?? lëqa maar vervolgens in zyne animadverfwnes in h,a quaedam N. T. cap. 7. heeft uitgegeeven. De echtheid dezer uitleggmge word men terftond gewaar. Want vooreerfl, onderlcheidt immers Mattheus het Van het
gevolglyk kan het geene kmnebaksflagen te kennen geeven. Ten anderen, zoude Mattheus niet enkel maar met het byvoegzel <*} r„', r<-y;,.
gefchreeven hebben ; gelyk hy boven, V: 39. gedaan hadt. Nu weeten wy, insgelyks, wat Marc xiv: 65. Joh. xvii 1: 22. en xix; 3. >w en betekent : in alle welke plaatzen Luther het verkeerd heeft overgezet. Dat Wolf de onechte verklaaring behouden heeft, is aan zyne verhaafting toe te fchryven, en aan het voornecmen, omniet zoo zeer zyne eigene aanmerkingen als wel die van andere Geleerden terneder te ftellen, zo alshyin de Epijlolae Lacrozianae betuigt, Tom. 2. pag. 198, Wat Dan. Heinsius part. 2. van zynen Ariftarcbus Sacer, cap. 14. pag- 040 Jeqq. ter verdediginge der onechte verklaaring bybrengt, is, even als alles, wat anders deze groote Pbilolosus over het 2V. 7 eftament gefchreeven heeft zonder nauwkeurige overweeging ter neergefteld, en heeft geenen ^zamenhang. Des het waar is, wat hy in den korten
inhoud



Euangelium. Hoofdft. XXVI: 73. en XXVII: 1. 333
inhoud dezes hoöftdeels fchryft: hic cap. xviu Joannis percurrituf; met welk woord hy, in veele andere fummarien der hoofddeelen zyner exercitationes facrat betuigt, hoe weinig vlyt en nadenken hy tot dit werk befteed heeft. Ja het allereerfte Hooftft.uk heeft dit opfchrift: hic pnmum Matthaei caput obiter percurritur.
•vers 73* Gy zyt ook één van hen, want ook uwe fpraak verraadt u. De Galileefthe naamlyk, gelyk het Marcus volledig uitdrukt, xiv: 70. Maar hoe kon men uit de Galileefthe taal weeten, dat Petrus één van de twaalf Leerlingen van Jesus was? — Antwoord; Zoo verkeerd oordeelde men ook niet; maar men belloot alleen uit deze taal of uitfpraak, dat hy een Aanhanger van Jesus was, en hem tot dus verre voor den Mesfias had gehouden. Want Galilea in welk Landfchap Jesus zyne meefte predikingen en wonderwerken gedaan hadt, was vol Menfchen die in hem geloofden. Doch onder dezen, die Petrus vroegen, was'er één, die Petrus zelfs voor éénen van de twaalf Leerlingen aanzag, die geene naamlyk,dewelke Joh. xviii: 26. verzekerde,' dat hy hem in den Hof gezien had, toen Jesus gevangen wierdt genomen. Dit zeggen, klonk by hem als een donderflag, dewyl hy duchtte, dat dit Menfch terftond zoude bekend maaken, dat hy de geene was, die tegen de Bedienden der Overheid zyn zwaard getrokken, en éénen derzelven het oor afgehouwen hadt. Om die groot gevaar te ontgaan, deedt hy een valfchen eed* Hy vervloekte zig zelven, en zwoer, fchryft Mattheusvers 74. dat hy aan Jesus geene de minfte kennis hadt: Zoo gaat het met een wankelend geloof. Had Petrus. nog, als voorheen volkomen vertrouwt, dat Jesus Gods Zoon was, en had deszelfs gevangenneeming niet eenige twyfeling in zyn hart gebragt; dan Zoude hy dezen misflag niet begaan, maar zig als eenen PEtrüs, als eene fteenrotze, gedragen hebben.
HOOFDSTUK XXVII.
vers 1. Alle Overpriefters. Onder dezen naam is de lïoogepriefter, al* de opperfte Priefter, mede begreepen.



334 V'.rklaaring ever Mattheus
pen. Want deze was het hoofd der OvernrieftereH gelyk in de Roomfche Kerk de Bisfchoppen aan den Paus hunnen Opper-bisfchop hebben. ™
. f'. TT Z JüDAS W JütJAS was> toen Jesus in t Paleis des Hoogenpnefters wierdt gebragt, mede daarin gegaan, gelyk Johannes xvin: 15. getuigt alwaar (het welk nog niemand heeft waargenomen) door den anderen Leerling, de Verraader Judas bedoelt wordt. Toen hy nu zag, dat Jesus ter dood veroordeeld was, en na Pilatus ftond geleidt te worden, ten einde die het vonnis des Joodfchen hoogen Raads mogt uitvoeren; liep hy zeer ontroerd in die hoo^e Raadsvergadering, en betuigde niet alleen zvn berouw over het gepleegde verraad, maar wilde 't* geld den hoogen Raad ook weder geeven. Toen nu deze het geld niet wilde ontvangen, en hem Leval heen te gaan; liep hy na den Tempel, en dewyl men ook hier zyn gelü niet wilde aanneemen , wierp hy 't weg, en ging heen, Dit aan de OverpriehVs geboodfchapt zynde, overleiden die, wat met dit geld te sullen doen, en het befluit daar van was, om het tot den aankoop van eenen Akker te befteeden. Dan dit gefchiedde niet vóór de wegvoeringe van Jesus tot Pilatus , maar den volgenden dag , of wel nog laater Mattheus verhaalt alles, wat tot deze gefchiedenis behoort, op éénmaal.
vers 4. Ik heb kivalyk gedaan. Dit 'vers moet mes dus omfchryven. Ik heb zwaar gezondigd, dat ik mynen Meefter aan u verraaden heb, dewelke geen kwaad gedaan, en den dood niet verdiend heeft. Nu ontruft en pynigt my myn geweeten, zo dat ik u zyne onfchuld moet te kennen geeven, en 't ontvangen geld weder ter hand ftellen. Wat gaat ons dit aan? wordt hem geantwoord: gaa heen, nu kunnen Wv na u niet hooren. Tu videris: dat is, wat gy gedaan hebt, daar voor laaten wy u zorgen, wy bekommeren ons daar niet over. Dat «•» tyu, tu videris, eigenlyk eene Latynfche fpreekwyze is, heeft Prof. Kappë in zyne Difput. de Latinistriis N. T, merite £f faljo JufpeWs, pag. 27 feqq. teh
vollen



Euangelium. Hoofdft. XXVII: 4-9. 335
vollen beweezen. Men zie ook Crenii animadverf. philol. part. 3. pag. 128—134' alwaar hy niet alleen meer andere^ plaatzen der Latynen, die deze fpreekwyze gebruikt hebben, bybrengt, maar ook veeier Uitleggeren gedagten over dit tu videris van den hoogen Raad opgeeft.
vers 5. En verhing zig. Handel, i: 18. wordt 'er nog eene omftandigheid wegens des Verraaders dood bygevoegd. Wanneer ik aan deze plaats zal komen,, is myn voorneemen den twift, daar over ontftaan, volkomen af te doen: gelyk ik dit reeds gedaan heb in de difput. de exegefi Scripturae Sacrae hiftorica, §. 17.
vers 9. Door den Propheet Jeremias. Daar dezte woorden niet onder de voorzeggingen van Jeremias , maar onder die van Zacharias worden gevonden; heeft deze plaats, ten allen tyde , den Uitleggeren veel werks verfchaft. Hunne verfcheidene gevoelens heeft Gërhard, Byn^eus en Wolf te boek gefteld. Onder alle antwoorden op deze zwarigheid komt my geen waar•fchynlyker voor, dan dat, het welk ftelt dat de naam Jeremias niet door Mattheus zelven, maar door eene andere hand daarby gevoegd is. Onder onze Godgeleerden zyn van dit gevoelen Flaciüs, ChvTRifcUs, (in zyne lettiones in Zacbariam,) jEg. Hunniüs, Sal. Gesner, Franzius, Hulsemann (wiens woorden de jonge Calixtus in zyn gefcbrift tegen Calovii confenfus repetitus pag, 26. bybrengt) de beide Calixti, (waar van de jongfte dit gevoelen, in zyne Harmonia cretico-fycophantica, pag. 220 feqq. wydloopig verdedigt,) Dorschjeus in zynen Comment. in 4 Euang. pag. 434. Zo is ook D. Lange, pag. 364. van oordeel, dat men zeer wel gelooven kan, dat voort in liet begin een Uitfchryver den naam Jeremias, in plaats van Zacharias gezet heeft, en dat 't gezag van het oorfpronglyke daar doorniets verlieft: hoewel hy liever met Ligtfoot zoude Hemmen; wiens gevoelen nogtans ten eenenmaale ongegrond is, dewyl deze Schryver niet alleen niet uit den Bybel, maar zelfs «iet eens uit de Rabbynen, kan bewyzen, dat de manier
om



33<? Verklaaring over Mattheus
om de Propheeten aan te haaien, die hy opgeeft, Ooit in gebruik geweeft is. Het gevoelen der Godgeleerden onzer Kerke die ik bygebraeht heb, is insgelyks dat van Calvinus, Beza, Piscator, Richerius (bift Concu. genei al. lib. i. cap 5. §.9.) Maldonatus, CoLomesius, (obferv. facr. pag. 32.) JLod. Crocius, (in zyne aanmerkingen over Marsilius Ficinüs boek de religione Cbrijiiana, pag. 293.j Clericus (in zyne beoordeeling van Augustinus werk deconfenfu Euangeliftaium, PaS- 5330 en Beausobre, Dat dit gevoelen zo fterken ingang gevonden heeft, moet ons niet bevremden; want voor eerft kan Mattheus, Jeremias niet genoemd hebben, maar hy zoude Zacharias hebben moeten fchryven. Ten anceren, heert Mattheus, boven Hoofdft. xxi.*4. aiwaar hy iccs uit dezen zeilden Propheet Zacharias aanhaalt, ook flegts gefchreeven: door den F, ophees. Ten dercen, ftayt ook in de Syrifche overzetting de naam van den Propheet met. Ten vierden, doet Mattheus dit menigmaalen, dat hy iets uit eenen Propheet aanhaalt, zonder . eszelis naam te noemen, naamlyk in dit zehde xxvu: Hooldft. vers 35. en 1: 22. 11: 5, IJ, 23. xii;: -35. - Zo hebben ook de Uicfchryvers eene zelfde fout begaan by Marc. i; 2. en Luc. 111: 30. over welke beide plaatzen men flegts Wolfs Cuvae behoefd in te zien. Nog eene fneedige aanmerking vindeik by Lod. Crocius, loc. cit. pag. 294. forte, (fchryft hy,) fif alia caufa fuit, cur Jeremiaï no* men adferiberetur, nimirum quod bic locus Zachariae apud lxx Interpretes adeo abHebraica difcrepat veritatel ut nihil prorfus fimile habere videatur, ita, ut agnofci a Graeris leStoribus non potuerit: a quibus verojimile eft, Jeüemiae nomen additum fuisfe.> Doch ik bewys Crocius eene onverdiende eer; want dit zyn niet zyne eige, m=>ar Maldonatus woorden; dien hy, zohy wel had willen doen, had behooren te noemen.
Diegeenen nop;thans , dcwelken niet kunnen gelooven, dat de naam Jeremias een laater-byvoegzel is, 't welk niet aan den Fuangelift b. i-oort,'en evenwel van gedagten zyn, dat het mooglyk kan weezen, dat eenige fouten der oude Uitfchryveren in 't N. Teftamc-at
over-



Euangelium. Hoof ijl. XXVII. 9—11. 337
overgebleeven kunnen zyn; dien weete ik geenen beteren raad te geeven, dan dat hy het gevoelen kieze, het welk Glassius in zyne Pbilologia facra, pag. 219 feqq. heeft voorgedraagen. Ook zullen hier, de woorden van dezen zelfden grooten Uitlegger, die hy, toen hem eene Schriftuur-plaats voorkwam, die van de Uitfchryvers fcheen vervalfcht te zyn, in't aangehaalde werk, pag. 77. en pag. 114. plaatfte, niet te onpas komen: ut (zegt hy) in vivam aquarum Scaturiginem incidens lapillus ipfam propterea coinquinatum non reddit; ita multo minus unius dittionis in textu facro immutatio fontem divinum coinquinatum &p impurum conftituet.
Vermits, in de aangehaalde plaats van den Propheet, de woorden, 'tr?*ix eenige duifterheid ver-
oorzaaken; zo heeft D. Elsner in de nieuwe miftellan. Lipfienf. T. 6. pag. 399- gedagt, dat deze woorden in plaats van ó« «V. »«.» 'wtwt. gezet zyn. Jk vinde wel, dat hy hierin Beza, Grotius en Glassius (pag. 697.) tot voorgangers heeft: maar evenwel het ftaat my beter aan, het geen Pasor (in zyn Lexicon, pag. 659.) als mede Knachbull, in de gedagten gekomen is, dat naamlyk de woorden: m»''*<^È» ttriftti^x, S» IriftiirMte, eene tusfchenreden is, en dat ïA«/3e» by **» il£, 'i<re.«r,x (genomen van de Kinderen van Israël') behoort gevoegt te worden. Ik voege er alleenlyk nog by, dat in het eerfte deel van het Hesjiftb Hefoffer drie fchriften gevonden worden, naamlyk pag. 143 feqq. 526feqq. en 737 feqq. waarin men groote moeite gedaan heeft, om de waare verklaaring dezer Prophetifchc woorden te vinden.
vers 11. De Landvoogd vroeg hem, en fprak. De Uitleggers hebben hier vergeeten te vraagen, in welke taal Jesus en Pilatus zamen gefproken hebben. Dewvl nu Pilatus met Jesus, ongetwyfelt in dezelfde taal gefproken heeft, waarin hy met de Jooden gewoon was te fpreeken; zo vraagt men in het algemeen, welke taal tot zulke gefprekken gebruikt zy? De Joodfche kan het niet geweeft zyn. Want by de Romeinen was de haat en veragting voo'r de Jooden te groot, dan dat een Landvoogd hunne taal zoude hebben willen leercn.
I. Deel. Y Naar



338 Verklaaring over Mattheus
Naar alle waarfchynlykheid was het de Latynfche ook niet. Want wy vinden ganfch geene rede, om te pclooven, dat de Jooden. te Jerufalem deze taal gefproken en geleerd hebben. Het voorgeeven als of hy, altyd, door middel van een Tolk, met de Jooden gefproken hebbe, is ook niet waarfchynlyk, noch bewysbaar. Toe. Eckhard tragt wel, in de mifcellan. Lipfienf. Tom. 11. pag. 21 feqq. zulks te beweeren, en befteedt 'er veele geleerdheid toe; zoekende ons tef. fens te overreeden, dat Jesus de Joodfche taal met Pilatus gefproken heeft. Doch ik vinde geene reden om hem myne toeftemming te geevên, maar blyf nog by't gevoelen in myne primitiae academie, pag. 64. voorgedragen , dat Pilatus en Jesus te zamen Griekfch gefproken hebben. De Griekfche taal, was toen de algemene taal der waereld; zo als gemelde Eckhard zelf, in zyne Technic. facr. cap n. §. 11 heeft beweezen: alwaar hy ook Franc. Burman aanhaalt, die in zyne exercitationes academie, heelt aangetoond, dat in 'het Joodfche Land de Griekfche taal fterk in zwang heeft gegaan. Nadien wy nu Handel, xxi: 37. leezen, dat te Jerufalem een Romeinfch Krygs-overfte , wanneer de Apoftel Paulus met hem begeerde te fpreeken, dezen vroeg: of hy Griekfch konde fpreeken; zo leiden wy, met recht, hieruit af, dat ook Pilatus met de Jooden , gevolglyk ook met Jesus , in 't Griekfch gefproken heeft. En waarom zou Pilatus het opfchrift op Christus kruis ook in het Griekfch gemaakt hebben, indien hy het niet hadt gedaan, om dat deze taal onder de Jooden bekend en in gebruik was?
vers 16. Zy hadden. Luther heeft het met den o".den Latynfchen Overzetter verkeerd overgezet: by (Pilatus) hadt. Zy hadden, fchryfe onze Euangelift, te weetén de Jooden. Wy zien hieruit, dat de Jooden dezen Kwaaddoener in de gevangenis gezet hadden , en dat hy dus iets, het geen den Jooden zeer mishaagelyk was, bedreeven hadt. Lucas leert ons, xxx 11t: 19. dat hy in de Stad Jerufalem oproer verwekt hadt, by welke gelegenheid veelen vermoord waren geworden. Verder



Euangelium. Hoofdft. XXVII: itj. 339
der bericht, ten aanzien van deze gebeurtenis, hebben wy niet. Doch dat het geen oproer tegen den Keizer geweeft is, kan men daaruit opmaaken, om dat Pilatus aanbood hem ongeftraft los te laaten. Het welk hy niet gedaan zou hebben, indien deze Man tegen den Keizer was opgeftaan, en dus eene misdaad van gekwetfte Majefteit gepleegd hadt. Zoo dat het een oproer tegen eene aanzaeoïyke party des Joodfchen Volks moet geweeft zyn, en men moet fterk verlangt hebben , dat Pilatus dezen Booswicht naar verdienfle vonnisfen en ftraffen zoude. Hierom dagt Pilatus, dat de Jooden eer het ontflag van Jesus, -dan dezen Kwaaddoener zouden verzocht hebben. Ook hadden de Overpriefters en Oudften, (vers 20.) veel werks, om het Volk te overreeden, dat zy hunnen haat tegen dit Menfch lieten vaaren, en'deszelfs loslaating van den Landvoogd begeerden.
Dat Mattheus hem tSirptov (Vio-d^ov noemt, geeft te kennen, dat hy een ongemeen groot Kwaaddoener geweeft is. Het woord ta-fV^*- komt zeer nauwkeurig met het Latynfche infignis, overeen, het welk ook de Latynfche Overzetters dezer plaatze, met recht, gebruikt hebben. Infignis nu wordt niet alleen van iets buitengemeen loflyks en voortreffelyks gezegt, maar ook van eene ongemeen fchandelyke "daad en verregaand fchelmftuk. Een ongemeen mismaakte Jongen wordt by Cicero genoemd infignis ad deformitatem puer: en Curtius fpreekt van twee juvenes temeritate £ƒ audacia infignes.
Deze Gevangene droeg den naam niet van Barraeas, gelyk hem Luther genoemd heeft, maar Baraebas. De Abt Hiller vertaalt het, in zyn Onomaftic. facr. pag. 700. een Zoon van Aebas , brengende uit den "Ta!mud twee Rabbynen by, waar van de één Samuel Bar-Abba , cn de ander Nathan Bar-Abba genoemd wierdt. Lightfoot voegt 'er nog éénen by, die den naam droeg van Abba Bar-Abba. Wolf haalt pas;. 1. zyner Hebreeuwfche Bibliotheek, twee andere Rabbynen aan, die den naam Abba voerden. Wiarom het vrcind is, dat de groote Hebreeuw, D. Rusz, T. 111:
Y 2 1112.,



34© Verklaaring over Mattheus
ii 12. oordeelt, dat Barabbas betekent filius patris, cui niminum pater omnia indulget, prae nimio ac praepofiero in eum amore, fiagitia: hoewel reeds Pasor dezen misllag begaan heeft, dewyl hy in zyne etym. nomin. proprior, fchreef, Barabbas betekent filius putris t een vaders-zoontje.
Ten befluite moet ik egter Luther niet alleen ontfchuldigen, maar zelfs pryzen, dat hy hem Barrabas genoemd heeft. De meeften zouden Barabbas verkeerd uitfpreeken, naamlyk Ba rabbas, daar het toch Bar-abbas moet worden uitgebragt.
vers 19. Ik heb, heden een zvoaaren droom van hem gehad. Heden, dat is, in den tegenwoordigen morsen. Deze Vrouw hadt uit de droomboeken geleerd, dat dé droomen, die men 's morgens droomd, vervuld worden. Waarom ze niet konde nalaaten, dit haaren Man fpoedig te doen weeten. Wat zy gedroomd hebbe , weetcn wy met. Dat haar in den droom voorgekoomen zy, hoe haar Man, om dat hy Jesus ter dood veroordeeld hadt, ftreng geftraft wierdt, gelyk Gerhard gelooft, is eene gisfing die op zwakke gronden ruft, en naar eenen droom gelykt. Het is genoeg, zy hadt een droom gehad, die haar'hart grootlyks ontruftte Dat het, voor't overige, een natuurlyke droom geweeft is, gelooven wv daarom, om dat, zo het een Godlyke droom geweeft ware, Mattheus zulks wel aangetekend zoude hebben. Wy kunnen ook wel begrypen, lioe deze droom by haar natuurlyk ontftaan is. Immers wift zy, dat Jesus een Leeraar der heiligheid, en een groot Wonderdoener was Dus wift zy ook zoo wel, als (vers 18.) haar Man, dat de jooden hem valfchlyk befchuldigden. Zy wenfchtte daarom, dat haar Man aan den onfchuldigen Jesus geene onrechtvaardigheid pleegen mogt. Wat wonder dan, dat haar dit in den droom voorkwam, en dat zy m dezen droom over 't gevaar haares Mans ontruft wierdt? dit nu Mattheus dezen droom heeft opgetekend, daartoe heeft hem de H. Geeft aangedreeven, op dat wy zouden weeten, dat noch Pilatus, noch
deszelfs



Euangelium. Hoofdft. XXVII: 19 26. 34*
deszelfs Vrouw in de veröordeelinge van Jesus genoegen namen, maar dat die regtftreeks den Jooden moet worden toegefchreeven. Gy hebt Jefus aan het kruis gehecht en gedood, zeide Petrus tot hen, Handel, i i: 23. en v: 30. Dit einde wierdt zelfs bereikt, al ware het ook dat deze Vrouw dien droom zelve verdigt hadt, indien zy naamlyk heeft geweetcn, dat haar Man byge. loovig was, en de droomen die men 's morgens droomde, voor bovennatuurlyke waarfchouwingen en openbaaringen hieldt. Doch het waarlchynlykfte is, dat zy haaren Man de waarheid heeft laten zeggen. D. Rusz toont zig ook genegen, om dezen droom voor natuurlyk te houden: en de Rector Herbart heeft, in het jaar 1735- in een programma, waarvan men de beorjrdeeling kan vinden in de acta academica van 't zelfde jaar, pag. 235 feqq. bondig getoond, dat men geen rede heeft, om dezen droom voor'eenen bovennatuurlyken droom te houden.
vers 25. Zyn bloed kome over ons. Deze fpreekwyze is airede, hier boven, xxm: 35. voorgekomen, en eene die 'er weinig van verfchilt, vindt men Handel, v: 28. Er wordt onder verftaan: zo wy hem onrecht doen.> Zoo volftrekt blind waren deze Menfchen, dat zy niettegenftaande alle de wonderwerken, die zoo veelvuldig door hun aanfchouwd waren, Jesus egter voor een yalich Propheet, en een Godslafteraar hielden, die metftreng genoeg kon geftraft worden- fn onze taal luidt h^t dus, wanneer dit Menfch onfchuldig gedood wordt; dan kome over ons cn onze Nakomelingen al 't ongeluk, en God wreeke deszelfs dood aan t Joodfche Volk ten ftrengften.
vers 26. Jesus liet hy geesfelen, en hem neemen om zekruizigd te worden. Óp diezelfde wyze fchryft Marcus xv: 15. Pilatus volgde hierin de Joodfche gewoonte , naar welke de ter dood veroordeelden, vooraf, veele fiagen kreegen, het zy dan met den ftok, of met een geesfel: welke laatfte omtrent de Slaaven in het werk gefteld wierdt. Deze gewoonte wordt zeer nauwkeurig befchreeven door Petros Faber , lib. 2.
y 3 femejtrntm,



342 Verklaaring over Mattheus
femefirium, cn wel cap. 10. Uit Livius, lib. i cctfi r kan men befluiten, dat dit by de Romeinen een aloud gebruik geweeft is, en lib. 3. cap. 55. noemt hy het niet onaartig, ter go cj capüe punire. Vngis caefi ac fetWi penus/i, zegt hy lib. 7. cap. 19. lib. 9. cap. :6 éfr kb. 10. cap. i.pb. 26. cap. 13 en ij. Maar in andere piaatzcn noemt hy het verberatos neeme, naamlyk lib ï. cap 20. Kb. 9. cap. 31. m. 2,4. cap. 45. en lib «i* cap. 36. fchryft hy: verberatos cruci affixit. Zoo getuigt hy ook hb. 28. cap. 7. dat dit zelfs by die van Cirthago in gebruik geweeft is Daar fchrvft hy van een Ge neraal dezes Volks: laceratos verberikts cruci Mgi jus, fit. Ook gefchiedde zulks by de Lacedemoniëre, zoo als Xenophon in zyne Hfiorie van Griekenland bericht, en wel hb. 3. pag. 495. -
Dat nu Pilatus dit-ookaan Christus gedaan heeft, getuigen Mattheus cn Marcus zeer duidelyk. Dan Beza was mis, toen hy-JoH. xix; 1. enz. las dat Pilatus, naa deeze gecsfeling, nieuwe moeite deed, om Jesus van den dood te redden. Hieruit befloot hy dat Pilatus hem om geene andere reden heeft laaten geesfelen, dan om, door dit jamm.erlvk fchouwfpel, de Jooaen tot barmhartigheid te bewcegen , en den onfchuldigen Jesus ,n 't leven te benouden. Dan hy hadt int Mattheus en Marcus beter moeten Jeeren, welke gelegenheid aanleiding tot deze geesf lina:
S^J^^T^**™' alIe*zi^ al» cel die tci dood beftemd was, gegeesfeld is. Dat Pilatus, naa de gecsfeling, nog met de kruiziging draalï' ™ van ?y"e overtuiging van Jesus onfchuld, en van dc roering zyns geweetens voort, dewyl het hem op nieuw bezwaarde, in de kruiziging van Jesus te bewilhgen, hoewel hy hem, reeds met dit inz g haat laten geesfelen. Inmiddels heeft Beza veele Aanhangers voor zyne ongegronde uitlegging gekreegen, die egter genoodzaakt worden, het duidelyk getuigenis van Mattheus en Marcus, op eene ongeoorloofde wyze, te verduifteren: zoo als nog onlangst. Rusz, Tom. hl pag. n%S feqq. gedaan heeft. Deze beroept zig ook op het getuigenis van Lucas, xxm:
16



Euangelium. fli»/4/f.*XXVII: 28-32. 343
16. en 22. maar merkt niet dat deze Euangelift niet bericht wat Pilatus gedaan, maar alleen wat hy vooraf aangeboden heeft om te doen, ïngevalle de Jooden er mede te vreeden wilden wezen, lfc tekene by deze gelegenheid nog aan, dat reeds BYnaeus deze dwaaling van Beza , zoo wel m zynen gekruijten Cbrifius, cap. 16. §. 51- als in zyn latynfch werk, de'morte Cbrifti, lib. 3. cap. 4. §• 5- wydloopig wederlegd heeft.
vers 28. Eenen purperen Mantel De onlangs voorgeftelde gedachte, van zekeren Geleerden wegens de kleur en gefleltheid van dit kleed, wordt grondig wedenegd, in de Hamburgfcbe berichten van geleerde Zaaken van net iaar 1742. bladz. 64 enz-. (Hoogd.) Alleen had men Lucas woord a*^?°'s er niet moeten by voegen. Want Lucas fpreekt niet van dit kleed,maar van een ander , geyK Wolf, by Luc. xxm: 11. te regt aangemerkt, en deze gefchiedenis op eene gegronde wyze heeft opgehelderd.
vers 12. Genaamd Simon. Het kan ons vreemd voorkomen, dat onze Euangelift den naam van dezen Kruisdraager noemt. Wien, zal men denken , legt hieraan gelegen? en waartoe dient deze kundigheid? Dan dewvl Marcus en Lucas beide den naam dezes Mans insgelyks noemen, zo hebben wy gegronde rede, om er uit op te maaken, dat deze Man der eere waardig geweeft is, om in de Heilige Gefchiedenis geboekt te ftaan. . „ A.n Niets nu kan hem waardiger gemaakt hebben, dan wanneer hy of reeds een heimelyke Leerling van Chr stus geweeft is, of zig, door het geen hy by deszelfs Lvdln gezien, en naderhand van deszelfs Opftanding en Hemelvaart gehoord had, heeft laaten beweegen, om met syn geheel Huis in Jesus te gelooven. In deze: gedagten beveftigt ons Marcus, wanneer hy ei by voegt, dat deze Simon de Vader was van Alexander en Ru5S: h« welk zekerlyk niet alleen by Marcus maar ook by veele andere Chriftenen, twee bekende Geloovigen moeten geweeft zyn. Het kan zeer wel die Alexander geweeft zyn, waarvan Handel, xix: .33. &e™5



344 Verklaaring ever Mattheus
gemaakt, cn die Rufus, dewelke, zoo wel als zyne Moeder door Paulus, Rom. xvi: 13. genoemt wordt Dus is ook de gisfing van Grotius en Hammond niet ongegrond, dat naamiyk Simcn, op aanhitzing der Jooden, dewelke willen, dat hv een Vriend van Jesus was, gedwongen wierdt, het Kruis te draagen.
vers 34. Hy wilde niet drinken. Marcus fchryft, xy: 23. tA«ii, dat is: hy nam niet, hy dronk het niet. Wanneer Johannes daarentegen, xix: 30. fchryft dan fpreekt hy van den anderen azyn, welken men hem kort vóór zynen dood toereikte: het welk Mattheus, beneden, vers 48. op dezelfde wyze vernaait. Hierbymoet men aanmerken, dat'er van geenen zoodamgen azyn, als wy gebruiken, gefproken wordt. JJe Latynen en Grieken noemden ook den ilegtlten wVn. met watet-gemengd, azyn: hoedanige dranken ook de gemeene Soldaaten plagten te gebruiken. Hierom meldt Johannes xix: 29. dat de Soldaaten een vat, met zulken azyn gevuld, by zig hadden. Van dezen zo genoemden azyn, den drank van Soldaaten en andere arme Menfchen, geeft ook Merillius , by deze plaats van Johannes , een geleerd bericht, als mede Casaubokos over AtheNaeus, ttb. 15 cap. 18.pag. 991. en Gatakerus in zy. ne adverfariapoftbuma, cap. 6. pag. 4.6S. Ook vinde ik by Horatius, lib. 2. fatyr. 3. de befchryving van een Giengaart, dewelke daar hy den beften wyn in den
*e" 117 *ïm acetum' zvnen dorft met den flegtflen drank van het Gemeen lefchte. De Latynen noemden dezen flegten drank ook posca. Dat nu de Soldaaten onder dezen drank iets zeer bitters gemengd hebben, behoort insgelyks tot den vuilen moedwil,
Z^aZIa™1^5^ 28 enz- aan Gods Zoon gepleegd hadden. Galle Ifaathier in eenen ruimen zin, dog zulks betekent in't algemeen,(fpecies pro eenereA de bitterheid; gelyk Grotius en Casaubonus hebben aangemerkt. Ook heeft D. Lange dit gevoelen aan-
ÏTmin'rT-aD- rüsz' ais mede ^vnaeus, in den gekru-ften Chrzftus, cap. 17. §. 2Q. hebben het, op eene geleerde wyze, geflaafd. Waarom Marcus Pdezen
drank



Euangelium Hoofdft. XXVII: 34—37. 345
drank moyn, met myrrhe gemengd, noemt, zullen wy, wanneer wy tot zo verre gevordert zyn, nagaan^
vers 37. Zyne aanklagt. 'Dat dus moet overgezet worden, bewyft Süicerüs, in zynen Tbefaurus Ecclefiafticus, Tom. 1. pag. 137. Daar voor het overige de vier Euangeliften, op viererleie wyze dit opfchrift voorftellen; moet men met reden gelooven, dat Johannes, als die het zelf gezien heeft, het Griekfche opfchrift zeer naauwkeurig voorftelt. Het irit ut, door Mattheus en Lucas er by gevoegd, heeft waarfchynlyk in het Hebreeuwfch opfchrift geftaan; van welke gedagten reeds Grotius geweeft is. Dit is des te gelooflyker, door dien de meefte Uitleggers voor een zekere zaak houden , dat Mattheus inzonderheid voor de Jooden zyn Euangelium gefchreeven heeft. De uitlaating van het woord 'u<r5t door Lucas, kan tot reden gehad hebben, dewyl er het elk aandagtig Leezer zelf onder verftaat: ten zy men liever wilde gelooven, dat om dezelfde rede, of wel by geval één zyner Uitfchryveren dit woord heeft uitgelaaten. En wat belet ons te gelooven, dat Marcus ons het Latynfeh opfchrift te leezen geeft? Dit geloove ik zoo veel te ligter, dewyl niet alleen Marcus, volgens een aloud zeggen, gevonden wordende in Eusebius Kerkhiftorie, boek 2. hoofd. 15. zyn Euangelium, te Rome, op verzoek van de daar ïeevende Chriftenen, heeft op. gefield; maar ook by Suetonius, in het Leven van Kei' zer Domitianus, cap. 10. zulk een opfchrift gevonden wordt, waarin de naam van den veroordeelden ook niet ftaat; het luidt dus: impie locutus parmularius.
Op die wyze hebben wy alle drie opfchriften op Jesus Kruis; 't Hebreeuwfch, het Griekfch en het Latynfch: en kunnen nu die geenen den mond floppen, die de verfcheidene voorftellen dezes opfchrifts, die men by de Euangeliften vind, tot een bewvs neemen, dat zy, by de befchryving der gefchiedenisfe van Christus, niet naauwkeurig genoeg geweeft zyn. Want het gemeen antwoord , waarvan zig ook Bynaeus en D. Rusz bedienen, dat naamlvk de Euangeliften niet Y 5 het



j Verklaaring over Mattheus
t wczenlyk opfchrift, maar eeniglyk den inhoud daar
in, hebben willen mededeelen, kan de tegeniprekers t tot zwygen brengen. Deze zullen ons na het bericht zelf wyzen, en met de grootfte waarlchynlykheid ftaande houden, dat elk der Euangeliften zig 'dus heeft uitgedrukt, dat men niet twyfelen kan of hy heeft ons, alleszins, het echte opfchrift willen voorftellen.
vers 35'i. Twee Moordenaars. Wat het woord Wi'g hier betekene, zal ik vervolgens aanwyzen , wanneer ik tot Luc. xxii: 16. zal gevordert zyn, en den geloovigen Kwaaddoener naauwkeurig te befehouvren geeven.
vers 42. Zo willen wy hem gelooven. Dat hy waarlyk de Koning Israëls, de Mesfias is. 't Is even zoo veel als of zy gezegd hadden, dat zy in hem gelooven wilden. Waarom het Marcus xv: 32. dus heeft uitgedrukt: zo willen wy gelooven, dat is, in hem geloovig worden. Hid Grotius deze gelykluidende plaats nagegaan; dan zoude hy het geen hy bp deze plaatze aanmerkte, zelf verworpen hebben. Doch wy moeten vooral de meening dezer Spotteren nauwkeurig nagaan. Zy belooven naamlyk niet, dat ze't afklimmen van het Kruis voor een ontegenzeggelyk wonderwerk zullen houden, en als dan in hem gelooven. Want Christus had immers veel grootere wonderen gedaan. Zoo wel als zy deze aan den Duivel toefchreeven.; zouden zy 'er op' dezelfde wyze over geoordeeld hebben, wanneer hy zig van het Kruis had los gemaakt. Wat is dan hunne meening? Zy belooven in Jesus te gelooven, wanneer hy van het Kruis zoude afkomen, en zig als den Koning Israëls betooncn; dat is, wanneer hy een waereldfch Ryk zoude beginnen, en hen niet flegts van de Romeinfche heerfchappy bevryden, maar ook tot het toppunt van aardfeh géluk zou brengen. Anders willen zc niet in hem gelooven, zelfs niet al ware het ook, dat hy naa zoo veele gedaane wonderwerken, naa zynen dood weder opftaan mogt. O Curvae in terras animae £? coeleftium inanesl om met Persius te fpreeken, Satyr, li: 61.
vers 43. Hy heeft immers zyn vertrouwen op God gefield. Gaan wy de Peizoonen na, die deze woorden
voort-



Euangelium. Hoofdft. XXVII: 38 44. 347
voortbrengen; dan kan het beter zo vertaald worden: by beeft immers op God gepocht, nu mag die bent verlosfen. Zy doelen daarop, dat Jesus , in zyne openbaare gefprekken, God altyd zynen Vader noemde. Op dezelfde wyze ftaat 'er Philipp. ui: 3, 4. mraiS-cTir ft <r«gxi, die op vleefchlyke voorrechten roemen. Homerus fpreekt ook zoo, van Menfchen, die op hunne fterkte en dapperheid pochen. %*èyl' « <r3-j»rtVk ws-roiB-iT'.i viogt* ti. De Latynen gebruiken, in dezen zelfden zin, de woorden, confidere, confidenter, confidentia: en Plautus noemt een trotfen Pocher, confidentüoquus.
vers 43. Zoo hy lufl tot hem heeft. In het Griekfch ftaat: »'< *«asi dvrli. Beza , die de Griekfche taal grondig verftond, hield deze fpreekwyze voor geen goed Griekfch, van gedagten zyndc dat deze plaats door de Uitfchryvers bedorven was. Dog Grotius heeft aangetoond, dat Beza mis hadt, dewyl zulks op dezelfde wyze in den Griekfchen Bybel ftaat, en wel aan deze plaats, die Mattheus op het oog heeft, naamlyk Psalm xxii: 9. als mede xvi 11: 20. en xn: 12. Vermits ook 1. Samuel xviir: 22. en Exon. xxi: 14. en Tobiasxiii: 6. deze fpreekwyze wordt gevonden; zo blykt duidelyk, dat de zo genoemde.He'feuiften op deze wyze gewoon waren te fpreeken. Ons lt «»t«> moet daarom op de volgende wyze worden overgezet: indien hy zyn welbebaagen aan hem, heeft: of rog beter: indien by hem gunftig is. Beft fchynen het de Franfche Overzetters getroffen te hebben: indien by hem lief beeft.
vers 44. Het zelfde vervoeeten hem ook de Moordenaars. Lucas bericht, xxm: 39. dat maar één van dezelven zich tegen den* Heere bezondigd, maar de ander hem voor onfchuldig, ja, voor den Mesfias verklaart heeft. En Mattheus wil ook niets anders zeggen, hoewel hy fchryve, dat Jesus ook door de Medege. kruiften befpot zy. Dit betekent zo veel, als door één der Medegekruiften. Deze wyze van ftrreeken is, in den Bybel, in" veele plaatzen te vinden. In de Pro-
pbeeten



348
Verklaaring ever Mattheus
pbeeten ftaat gefchreeven, wordt 'er gezegd Marc. i:a. Joh. vi: 45. en Handel, xiii: 40. dat is, in éénen der Propheeten. Zoo leezen wy Genes. xix: 10. dat de Engelen Loth in het huis te rug trokken; daar het tog zeker maar één van de twee Engelen gedaan had. Zoo word 'er ook gezegd Josua vi i: i. de kinderen Ismets vergreepen zig aan bet verbannene. Want Achan bad iets van bet verbannene genomen. Wie ziet niet, dat hier Itaat de kinderen Isra'èls, in plaats van éénen eer kinderen Isra'éls ? Op deze wyze verklaart ook Glassius deze plaats van Mattheus, en haalt teffens een menigte dergelyke plaatzen aan , in zyne Pbilologia facra, hb. 3. trad. 1. canon. 27. als mede Gatakerus in zynen Cinnus, lib. 2. cap. 15. Had Wolf dit nagegaan; dan zoude hy den ouden Kerkvaderen zyne toeltemming niet gegeeven hebben, die by gebrek van uitlegkunde geloofden, dat de vroome Moordenaar, Christus ook gefcholden heeft, maar vervolgens tot inkeer gekomen zynde j hem de behoorlyke eere beweezen. D. Rusz, Tom. 23. pag. 1259 merkt hierby met grond aan, dat het niet denkelvk is, dat een Menlch, zoo plotfeling, van eenen Godloozen een Heilige kan worden. En deze zelfde aanmerking heeft Clericus, en waarfchynlyk ook Gerhard bewoogen, om de uitlegging der oude Vaderen te verwerpen, en de vooraf gcgceve verklaaring voor echt en volftrekt zeker te erkennen.
vers 45. Eene duiftemis over het geheele land. Dus heeft het Luther goed overgezet, en niet over den gebeelen aardbodem. nzV« i ya kan ook wel de gantJcbe aarde betekenen: en in deze betekenis komt het ook in eenige plaatzen des N. Teftaments voor. Doch het kan insgelyks dat geheele land te kennen geeven : in welken zin wy het vinden Luc. iv: 25. als mede in den Griekfchen Bybel, Genes. xli: 56. en Exod. x: 6. Hoe men het nu ten aanziene van deze plaats te verftaan hebbe, moet onderzogt worden. Deze navorfching leidt ons voornaamlyk daarheen, of er door de Latynen en Grieken , die in de eerfte eeuw hiftorifche
of



Euangelium. Hoofdft. XXVII: 45.
34«
of andere fchriften hebben uitgegeeven , van deze duiftemis eenig gewag gemaakt zy. Dit moeft noodwendig gefchied zyn, indien ten tyde van Iiberius, de gantfche Waereld, of ten mmften het geheele Romeinfche Ryk, met eene tegennatuurlyke Zons-verduiftering bedekt, en daardoor alle Inwooners der aarde in den grootften fchrik gebragt wa•ren. En wie zal kunnen gelooven , dat Tacitus , wanneer hy, Annal. lib. 15. cap. 44- van Christus Lyden en Dood onder de regeering van Pilatus fpreekt, deze duiftemis verzweegen zoude hebben, zo hy 'er ooit iets van gehoord of geleezen had ? Dit algemeen ftilzwygen nu der Romeinen, als mede van alle andere Schryvers, is een volllagen bewys, dat deze duiftemis zig niet buiten het Joodfche Land heeft uitoeftrekt, maar dat het met dezelve even zo gelegen geweeft zy, als eertyds met de Egyptifche. (Exod. x: 22.) die ook Egypten alleen overviel, maar de nabuurige Landen niet trof.
Men heeft, het is waar, wel drie Getuigen voor zulk eene algemeene duiftemis willen opgeeven ; naamelvk Dionysiüs den Areopagiet, den Romeinfchen Hiftorie-fchryver Phlegon, en de Cbineefche Chronyh Doch van 't getuigenis des eerften, als van een ftuk dat in laatere tyden verdigt is , bedient zig thans niemand meer, ten minften niemand onder de Proteftanten. En wat aangaat de twee andere Getuigen, die heeft Sam. Basnage in zyne Annales ad a. Chr. 19. §. 23, 30 en 31. en ad ann. Chrifti 33. §. 118. ten eenenmaale van hun gezag berooft, en den Heere Cancellier Mosheim , in zyne aanmerkingen over Origenes , tegen Celsus, bladz. 197 (Hoogd.) tot zvn gevoelen overgehaalt. Ook heeft, vóór weinig jaaren, de Engelfche Godgeleerde Arthur Ashley Sykes, 't getuigenis van Phlegon, in twee gefchriften, zyne kragt benomen, wier inhoud in de Bibliotheque Britannique, Tom. 111. pag. 96 feqq. voorgedraagen is. Niet minder heeft Bayle, in de vierde aanmerking, op het artikel Phlegon, het gemeen gevoelen fcherpzinnig beftreeden. Men kan er



35® Verklaaring over Mattheus
by voegen, het geen Clericus, hifi. ecclef. ad ann. Wnjbi 29. pag. 312. heeft waargenomen, dat naamlyk Phlegon van eene natuurlyke duiftemis fpreekt en gevolglyk niet van die bovennatuurlyke, dewelke naa de krmfiging van 's waerelds Heiland heeft plaats gevonden. r
Hierby moet ik nog twee bedenkingen voorftellen, dewelke men nier uit het oog had behooren te verliezen Vooreerft, had men nauwkeurig moeten nagaan, of het zeker is dat Phlegon zelf gefchreeven heeft, het '-een OrigeNes en anderen in deszelfs Chronvk hebben bevonden: ten anderen, zo hy het zelf al heeft gefchreeven, of hy als dan voorneemens is geweeft, de waarheid, dan een leugen te boek te Hellen ? Het eerfte trekke ik, met reden in twyfel, dewyl Photius in zyne beoordeeling van Phlegons Chronyk, van deze duifternis geen gewag maakt. Daar hem 't bericht van Julius Africanus en Eusebius nopens Phlegon zekenykniet onbekend kan geweeft zyn, zoude hv immers deze plaats by hem gezogt, en vervolgens m zyne Bibliotheek bygebragt hebben? Wordt £ door met waarlchynlyk, dat deze plaats ha het exemplaar van Photius niet geftaan heeft? En hebb-n wy nu geene redenen, om te denken, dat die woor»" den er door een Chriften zyn ingelafcht, om de Hei. denen de mtreede in de Chriften Kerk gemaklyker te maaken? Want zulke godvrugtige bedriegeryen (piot fraudes) waren met vreemd in de tweede en derde eeuw. "wuu
En indien wy nu nog al eens toegeeven, dat Phlegon zulks 111 zyne Chronyk ter nedergefteld hebbewat verftrekt dan tot waarborg dat hv in dit geval geene voorbedagte onwaarheid gefproóken heeft? Pho tius brengt my tot dezen argwaan, wanneer hv hem, in zyne Bibliotheek, pag. 1+6 cn 147. edit HÖeschei.ii, als een zeer dommen en yverigen Heiden befchryft. Kan niet zulk een, toen hv van de Chriftenen het verhaal der bovennatuurlvke dui'lemisfe boorde, hebben voorgenomen dat wonder te vernietigen, en op dien zelfden tyd eene natuurlyke
duiftemis



Euangelium. Hoofdft. XXVII: 46. 351
duifternis te ftellen, die men ook in Bithynie ontwaar wierdt, en dewelke even zo lang geduurd had, als die te Jerufalem insgelyks op dezelfde uuren zoude zyn voorgevallen? Was dit toen niet de gewoone konftgreep der geleerde Heidenen?
Wy hebben nu genoeg, om een vaft befluit op te maaken, dat Phlegon geen voldoend Getuige voor de algemeenheid dezer duifternisfe is, en dat niemand van de Griekfche en Romeinfche Schryvers van deze buitengemeene verduiftering gewag gemaakt heeft, gevolglyk dezelve buiten het Joodfche Land nergens waargenomen is. En dit heeft Luther niet alleen alreeds erkend, en zoo wel by deze plaats van Mattheus, als Marc. xv: 33. en Luc. xxm: 44. over het geheele land overgezet; maar ook hebben hem,'onder zyne Geloofs-genooten, hier in nagevolgt, Lucas Osiander, in zyne Kerk-biftorie, cent. 1. lib. 2. cap.20. en D. Rusz in zyne Harm. Euang. Tom. ril. pag. 1286. hoewel deze, dewyl het tegen overftaande gevoelen door veelen yverig beweerd word, zyne gedagten niet ronduit gezegd, maar goed gevonden heeft, de uitlegging zyner woorden aan verftandige Leezevs over te laaten. Ook zyn van dit zelfde gevoelen Erasmus, Beza, Scaliger , Vossius , Casaubonus, Maldonatus, Seldenus, Hammond, Clericus, Bynaeus en Lenfant: dewelke niet uit overhaafting, maar naa een. voorafgegaan naauwkeurig onderzoek, den gemeenen weg verlaaten, en dit oordeel geveld hebben.
vers 46. Waarom hebt Gy my verlaaten? Het hebreeuwlche, Lama, wiens overzetting Mattheus uit den Griekfchen Bvbel behouden heeft, kan in veele plaatzen, gevoeglyker, door boe lang worden overbezet. De volgende voorbeelden zullen het ophelderen: Psalm 11: 1. boe lang woeden tog de Heidenen? Psalm xr. Heere, hoelang treedt Gy zo verre? Psaum xliv: 24, 25. Heere, hoe lang fiaapt Gy? Hoe lang verbergt Gy uw aangezigt? Welke klagt ook HïoS voert xiii: 24. Exod. xxxii: i i. boe lang zal uw toosn vergrimmen over uw Volk? Deze betekenis paft, myns
dun-



35a Verklaaring over Mattheus
dunkens, ook beft op Christus woorden. Hoe lam zegt hy., hebt Gy my verlaaten? of nog beter: hoe lans vet laat Gy my tog? Deze verklaaring wordt door de gelykluidende plaatzen beveftigd. Dewyl naamlvk Jtsalm xlii: io. gezegd wordt; waarom hebt Gy mv ve, zeeten? zo ftaat er Psalm xiii: 2. hoelang hebt Gy my vergeeten? Ln daar wy Psalm xliv: 25! leezenwaarom verbergt Gy uw aangezigt? zo wordt dit Psalm xiii: 2. dus uitgedrukt: hoe lang verbergt Gy uw aangez'gt voor my? ö J
Veelen hebben niet kunnen begrypen , dat deze woorden aan den Heere Christus voegen. Zelfs onder de Godgeleerden onzer Kerke, heeft Sm. Schmidt, m het aanbangzel op zyne uitlegging der Prophetifche Pfalmen, pag. 93 en 109, noodig geagc, aan Christus woorden den volgenden zin"tl hegten: wZlm zoudt Gy my verlaaten hebben? Gy hebt my geenszins verlaaten. en ik weet zeker dat Gy my niet verlaaten zult.
%1~ C3SZ Ceft deze mtlc^ng, van hem, zonder tegenkanting aangenomen, Tom. I pag. „OI n™ dit is met alleen een-op zich zelf zonder grond, maaf de valfchhcid dezer verklaaringe blykt ook, dewvl Chr stus, ongetwyfeld, deze woorden in denzelfden zin gebru,kt heeft, waarin ze van David, zyn. voorbeeld , waren uitgefprooken. David nu klaagt zeer dudelyk, dat God hem verlaaten, cn hem zySe hulp onttrokken heeft Het zy ik, vaart hy voort, byda* of s nachts u om hulp en byftand aanroepe, zo hoort Gy niet. Anderen, dien t even zo moejelyk viel, te gelogen, da Jesus van God was verlaaten, zyn van gedagten, dat die woorden in't geheel geene hartelvke en beangfte klagt van Jesus behelzen, maar enkel ingericht zyn om den Jooden, dien hem toen befchimoren en befpotteden, aan te wyzen, dat in den xxi iftenPsalm, voorlang reeds, door Gods Geeft, de meefte omftan' digheden zyns Lydens, en ook de Joodfche fpotternyen befchreeven waren, en gevolglyk dat dit zyn zwaar en menigvuldig Lyden hen niet alleen niet te rug moeft houden, maar veeleer op't kragtigfte aanfpooren, om hem voor den waarenMesfias te erkennen. Het is noch
maar



Euangelium. Hoofdft. XXVII: 50. 353
maar zedert weinige jaaren, dat twee Geleerden , die hunne naamen verzweegen, dit gevoelen openlyk voordroegen, en elk hunner was in de verbeelding dat hv de Uitvinder van eene zo heerlyke ontdekking was. Men vind ze in de Biblioth. raifonn. Tont. 30. pag. 197 feqq. en in't Journal literair. d'Mlemagne, 1. 1. pag. 277 feqq. als mede in de nouvelle Bibliotheque_, Tom. x: tas 220 feqq. ook by Beausobre aanmerkingen over iet JV. Teftament. Dan, deze verklaaring u tamelyk oud, en was reeds lang voor deze beide Geleerden in de waereld. Niet alleen heeft Hammond die reeds voorgedraagen in zvne uitbreiding over dit vers, maar zV is ook door Gerhard in zvne Harmon. cap. 202. pag. 253. aangehaald en afgekeurd. En waarom willen wy den zin van Christus woorden tog zo ver zoeken d kan men dan, wanneer men nadenkt, ontkennen, dat Jesus van God verlaaten geweeft is? Toen hy in de handen zyner Vyanden verviel, en aan hunne woede door God wierdt overgelaaten; toen hy in den toeftand, waarin hv den grootften fmaad en de felfte pyn moeft uitftaan, en er niet uit verloft wierdt; toen zyne handen en voeten doornagelt, en hy daardoor allergevoehgft gewond wierdc; toen hy door dezen zamenvloed van fmarten en zielsangften, voor de zonden aller Menfchen voldoen moeft; was hy toen niet op deze wyze, van God verlaaten? Alle zwaarigheid, d,e een Christen-leezer hierby in de gedagten kan komen, verdwynt, wanneer wy overweegen , wat vooraf, hoofd. xxvi. 38. bv des Heeren angft in den Hof is aangemerkt. Zyne dfie Leerlingen naamlyk, daarby tegenwoordig, moeften erkennen, dat hy, als een waaragtig Menfch, de grootfte fmert in zyne ziel ondervondt, en dat men geenszins de dwaaling moefte voeden, als ware zyn Ly§en geen Waar en werklyk ondervonden Lyden geweeft. en thans wilde hy, aan het Kruis, voor de geheele waereÏÏ betuigen, dat hy de Heiland was, die werklyk en door het allergevoeligfte lyden getroffen werdt.
vers 50. Jesus riep luid. Wat Jesus geroepen hebbe, word ten deele door Johannés, xix: 30. ten deele door JDeel. Z. l-ucas,



354 Verklaaring over Mattheus
Lucas, xxiii: 46. verhaalt. Eerft naamlyk riep hy; nu is't volbragt: en voort daarop: Vader ik beveel mynen geeft in uwe banden. Hieruit ziet men, gelyk ook Gerhard, cap. 202. pag. 263 feqq. toeftemt, dat eigenlyk niet de volle verteering der lighaams-kragten dezen dood veroorzaakt, maar dat Jesus, vrywillig, zyn leven met den dood verwisfeit heeft. Een Menfch, die alle levenskragten verboren heeft, en overzulks noodwendig moet fterven, kan met geene fterke uitroeping den geeft geeven. De toenmaalige Aanfchouwers hadden derhalven uit deze luidkeelfche uitroeping van den ftervenden Jesus, zo wel als Marcus xv: 39. de Hoofdman, moeten afneemen, dat zyn dood geen'gewoone en gemeene dood, en dat hy dus ook geen gemeen, en andere Stervelingen gelyk Menfch was maar dat eene andere en hoogere natuur deze luide uitroeping gewrogt had. Thans ftierf hy, die Joh. x: 18. gezegd hadt: niemand kan my myn leven neemen, maar ik laat het van my zelven. Ik beb man bet te laaten, en heb ook magt om bet weder te neemen Een leezenswaardig gefchrift van den Heer Carsten over de kragt en helderheid, waar mede deze laatfte uitroeping des Heeren verzelt ging, kan men vinden in het derde deel der Hamburgfcbe gemengde Biblio' tbeek, bladz. 791 enz. (Hoogd.)
vers ji. En bet voorhangzel fcheurde. By het fcheuren van dit voorhangzel van het heilige der heiligen merke ik flegts dit eenige aan, het welk de Uitleggers niet hebben waargenomen; namelyk, dat het in den Tempel ftaande Volk, dewyl het dit voorhangzel niet heeft kunnen zien, het geweldig fcheuren van een zo fterk, dik en lang voorhangzel, met zyne ooren gehoord zal hebben, en daar door heftig verfchrikt. als mede tot een fterk nadenken, wat tog dit bovennatuurlyk toeval betekende, gebragt zal zyn geworden.
vers 51. En de aarde beefde. Doorgaands gelooft men, en Grotius is ook van dit gevoelen, dat deze aardbeeving, en dit fcheuren der fteenrotfen, aan veele plaatzen des Joodfchen Lands, ja ook elders
buiten



Euangelium Hoofd. XXVII: 51—53- 355
buiten het zelve, plaats heeft gevonden. Maar ik vinde in den Text niets, het welk my ter goedkeuringe van dit gevoelen noopt, houdende daarom voor zeker, dat deze aardbeeving alleen op de hoofdfchedel-plaatze befpeurd zy. Mattheus meldt ook alleen , dat zy die daar waren daarover verfchrikten, maar niet, dat het ook in de Stad en in het Land eenen fchrik hebbe veroorzaakt. Dewyl hy er ook nog byvoegt, dat de graven geopend w'ierden, het welk't gevolg dezer aardbeevinge was, en hy geene ^andere werking daarvan meldt; zo doe ik, naar myne gedagten niet kwalyk, met het geen men hier verder over zoude willen aanneemen, aan ligtgeloovigheid toe te fchryven.
vers 52. De graven openden zig. D. Lange houd, pag. 395. voor waarfchynlyk, dat door de gemelde aardbeeving alleen die graven geopend wierden, waaruit de opgewekte Heiligen gingen. Aan dit gevoelen geef ik myne volkomen toeftemming.
vers 52, 53. Veele lighaamen der ontfaapene Heiligen Ronden op. Dat Mattheus de eenigfte der Euangeliften is, die deze wonderbaare gebeurtenis verhaalt, dient ons niet te bevreemden, wanneer wy ons te binnen brengen, dat Johannes ook de eenigfte is, die de opftanding van Lazarus heeft opgetekend. Er was toen eene zo groote menigte wonderwerken, dat de H.Schryvers van Jesus gefchiedenis,'al wilden zy de gantfche waereld, om'zo te. zeggen, met boeken aanvullen, (Joh. xxi: 25.) wel veele dingen moeften voorby gaan, en zig enkel vergenoegen, met dat geene op te tekenen, dat in ftaat was om een verftandig Leezer te overtuigen, (Joh. xx: 30, 31.) dat Tesus Gods Zoon is, en dat hy, die eeuwig zalig wil worden, in hem moet gelooven. Doch dit houde ïlc voor zeker, dat, wanneer deze uit de graven Verreezenen met Christus ten Hemel gevaaren waren, gelyk zo veele Leeraars gelooft hebben, zulks niet van alle vier Euangeliften had kunnen verzweegen worden. Weshalven dit ftilzwvgen tot een voldoenend Z 2 bewys



355 Verklaaring over Mattheus
bewys ftrekt, dat de Hemelvaart van deze uit de graven opgewekte Heiligen, onder de verdigtzels, of liever onder de groove dwaalingen der Uitleggeren moet geteld worden. Want hoe had de H. Geeft deze ongemeen groote gebeurtenis, door het algemeen ftilzwygen der Euangeliften, kunnen verborgen houden?
Wy gaan nu over ter nadere befchouwing der uit de graven verrezene heilige Menfchen. Vermits ik reeds, in myne primitiae academicae, pag. 79. feqq deze gefchiedenis met alle mogelyke oplettenhéid heb afgehandeld, zal het voldoen"daarvan hier een zaaklyk uittrekzel te geeven, om tot opheldering van deze gebeurtenis te verftrekken.
Alïereerft moeten wy nagaan, wanneer eigcntlvk deze opftanding der Heiligen gefchied zy. Dc 'eerfte befchryving. der woorden van onzen Euangelift brengt ons tot de gedagten, dat zy, onmiddelyk naa des Heeren dood, zyn opgewekt. Jesus gaf den geeft, fchrvfthy, en ziet de aarde beefde, en de graven openden zig, en veele Heiligen gingen uit de graven. Maar er volgt aanftonds op, naa zyne opftanding, en het fchynt dus of dat de Euangelift zig zelven tegenfpreekt, of dat de Opgewekten zo lang in hunne graven zyn gebleven tot dat de Heere opgeftaan was. Dan, het tweede kunnen wy even zo min gelooven, als het eerfte D. Rusz is wel van gedagten, pag. i314. dat zig deze' zwaarigheid laat wegneemen, met het woord, ?y»c« niet door opftanding, maar door opwekking over te zetten, en dus aan Mattheus woorden dezen zin te hegten, dat deze Heiligen, naa dat ze door Christus waren opgewekt, uit hunne graven gegaan zyn. Dan om niet te zeggen, dat de Euangelift, indien dit zvne waare meening geweeft was, niet %yt(rn «W, maar avr», zou hebben gefchreeven, had hy immers vooraf reeds gezegt, dat ze opgewekt waren. Des hy van mets anders dan van Jesus opftanding konde fpreeken Dc regte oplosfing waardoor de zwaarigheid ten eene" maaien wordt weggenomen, geeft ons de Syrifche Overzetter, dewyl hy ons aanwyft, dat niet naa ^rj ti> tytp,,, dvry, maar voor deze woorden het Comma
ft aas



Euangelium. Hoofdft. XXVII: 52, 53- 357
ftaan moet, en dat 'er dus niet gezegd wordt: zy gingen uit de graven naa zyne opftanding, en gingen m de heilige ftad; maar, en zy gingen uit de graven, naa zyne opftanding, in de heilige ftad. Dat dit de waare zin van Mattheus woorden is, hebben Heinsius; Luo. de. Dieu; Hammond; Versteeg; Lenfant, en onder onze Godgeleerden D. Wighand Kahler ook reeds toegeftemt. Wat aangaat, het geen Wolf daar tegen inbrengt, dat Christus naamlyk, op deze wyze , niet de eerftelinq der dooden zy, zo als hy nogtans 1. Corinth. xv 20 genoemd wordt, daarop is reeds door D. Rusz, loc' cit volledig geantwoord. Vraagt men, waarom ze niet eerder, dan naa Christus opftanding, in de Stad gegaan zyn; dan geeve ik ten antwoord, dat de Stad zo lang geflooten geweeft is, en er dus niemand konde inkomen. Zy wierden naamlyk opgewekt ten tyde, toen de Sabbath zyn begin nam. Geduurende den Sabbath nu waren de Poorten van jerufalem geilooten, en wierden niet eerder opengedaan, dan ten ty. de, dat Jesus uit zyn graf was uitgegaan. Dat het de gewoonte was, geduurende den Sabbath, de Stad te fluiten, blvkt uit Nehem. xtiii 19. Het komt wel eenen Geleerden, in 't 2de deel der Hamburgjche Bibliotheek, bladz. 665. zeer onwaarfchynlyk voor, dat deze uit den dooden opgewekte Heiligen, een gantfehen dag entwee nachten, op hunne ingang in de Stad hebben moeten wagten. Maar ik vind hierby niets vreemds. Moeften de andere Menfchen, die in de Stad wilden, niet ook zo lang wagten, tot dat de Poorten weêr geoüend wierden ? En zo men misfchien begeerig is om teweeten, waar mede zv dezen tyd hebben aoorgebragt, :kan men met grond gisfen, dat, zo zy al met even als andere Menfchen, 's nachts weer hebben kunnen flaaDen , zy zig, geduurende dezen tyd, met heilige bespiegelingen over hunne verryzenis zullen vermaakt en bezig gehouden hebben.
Ik gaa nu over tot wederlegging van dwaalmgen, waarmede, van oude tyden her, deze gefchiedenis is oosefmukt, of, om my beter uit te drukken, verduifterd en vervalfcht geworden. Vooreerft heeft men



35 8 Verklaaring over Mattheus
gelooft, dat deze opftanding niet alleen uit de graven bv Jerufalem gefchied is, maar ook aan veele andere plaatzen des Joodlchen Lands. Waar fchryft dit toe Mattheus? Immers hebben wy geen andere Getui °e Mattheus bericht, dat deze Spffanding veeier do&o
S ïS f"'.?316111 ffchied5 en dac ^ Hoofdman met zvne Soldaaten daarover vcrfchrikt is. Verder g^efc hy geen bericht. Hoe gegrond heeft vervolgens Grotius gelchreeven, da? deze graven ia leis Juburbams, naby de H. Stad geweeft zyn! En met hoe veel regt gelooft dit ook D. Carpzovius in zyrTeMet
ÖÈ?. t \°ekeZ ^ °Uden l^e Tel
Loo d. i r §. r Dus wy me(; d y o •
in t verdigt Euangelium van Ni codemus l in gevon den word, nameiyk dat te dier tyd Adam, David; Jesaias en de overige Propheeten, mede opgeflaan zyn! De hgtgeloovige Tertullianus is de eerfte, die dit onkruid voor goede tarwe, deze fabel voor eene Tal5; df Sgen°'\en' en ™ boek, van de ziel] JL55:J Patriarchen en Propheeten appendices Doml nicae refurrecïiones genoemd heeft. Dat men deze dwaaling in de Roomfche Kerk voortgeplant hebbe moet ons met bevreemden. De verftandige Maldona' tus verwerpt die wel door zyn ftilzwygen, dog daar* entegen verzekert zyn Ordens-genoot" CW a LapiI de, dat onder deze Verrezenen, Adam, Noach Abraham, Isaak, Jacob, Moses David E en Jonas mede geweeft zyn. Dat Luther en Chytr^us dit met grondig onderzogt, maar het gevoelen ten dien opzigte hoe ongerymd ook, ten hunnen tvde algemeen aangenomen gevolgt hebben, ontfchuldi^en ly met reden, dewyl die groote Mannen door eene menSS zaaken van vry grooter belang wierden bezig gehouden. Het voldoet^ dat hunne navolgers, Gerhard, Kunad Serpiiius, Henhr.Muller, D. Rusz, Wolf en Car? zovius, met welken ook Clericus, Lampe en anderi overéénftemmen, ditonderzoek by der hand hebben genomen, en overtuigt geworden zyn, dat de Heiligen die by deze gelegenheid verrezen, geene dooden van den ouden, maar nieuwen tyd geweeft zyn, dat is die men
onlangs



Euangelium. Hoofdft. XXVII: 5*, 53- 359
onlangs begraven had. Deze noemt Mattheus' Heiligen, ^ afr 7p in Iesus, dien ze gezien en gehoord hadden, Sdcn geloof gdvk zuiks ook D. Carfzovius loc. cn. irktnt. D Rusz denkt niet ongegrond, dat onder dele Verrezenen de oude SiMEON en ^ ^pheetes Hanna zig mede hebben bevonden. Dan hy had er Joseph den Man van Maria, als mede Johannes den Sr, en den armen Lazarus niet by moeten voegen, al welke verre van daar, begraven lagen: zo men anders kan Hellen, dat Christus, met den Bedelaar T at-^rus, zeker Perzoon bedoelt heelt.
Op deze wyze vervalt ook, terftond, de zwaanghekL van waar deze Heiligen, van dewelke men met Se oovcn kan, dat zy naakt verfcheenen zyn, hunne kleederen hebben bekomen. Zy kwamen naamlyk m de klederen, waarmede zy in 't graf gelegd waren uit het zelve; op dezelfde wyze als te vooren Lazakus: dewyl, binnen zo korten tyd, deze klederen nog nier onbruikbaar geworden waren.
ff eroo eingen zy in de Stad na hunne Huizen toe, en wierSen van veelen, die hen onderwege ontmoetteRrgezien en gekend: waar door dit groot wontoj werk ter eere van Christus ongetwyfeld 1 verbad geworden. Het denkbeeld van zommigen, dat zy verheSvkte lighaamen hebben gehad, en zig van memand, dan van Geloovigen alleen hebben «aten zien, Szen wy met regt onder de verdigtzels. De zoGef egter?welkt hebben kunnen gelooven, dat t ee?fte paagr Menfchen, en de drie Patriarchen met hunne Vouwen op dien.tyd ook uit den dooden zyn önfrewekf kan het niet bezwaarlyk vallen, te lieiTe? daï'hunne verfchyning in verheerlykte: lighaa„ ' ernfehiedt is. Dog die zulks uit dc woorden, zy ^f^ltelen, met D. Calovius en ettdyke andere anderszins geleerde Mannen, wil befluiten, woiat veer bondig wederlegt door den beroemden. AltorfïSiSdgSeSe en&Philologus, Hackspan, ir1 zyne ZnlerkTgen over het N. Teftament pag.. 177 Ml-
niP van deze dwaal ng te rug gekomen ot overtuigt is? zal zig, vervolgen!, niet laaten overreden om



36° Verklaaring over Mattheus
te ge'ooven, dat deze Verreezenen, te gelyk'met
SHhïT?^He°,CI,ï5yn g6Vaaren; te verwondemn het>.dat dit gevoelen nog onlangs door D. Claus-
ë°edg^eurd, daar myns bedunkens deze dwaaling in eenen Geleerden nauwlyks te verfchoonen is. Jieiie zo zonderlinge gebeurtenis, die niet éénen Getuige heeft; eene gebeurtenis, die, zo zy waar was, met alleen van de Euangeliften, maar ook van de Apostelen m hunne brieven, had moeten getuigd worden: zulk eene gebeurtenis zegge ik, te gelooven, paft eenen Geleerden niet. Was't niet natuurlyker te den. ken, dat deze Opgewekten, even als de kort voorheen opgewekte Lazarus, op de waereld hebben blwen leeven, tot dat de dood, ten anderen maale, een einde van hun tycielyk leven maakte? Ik hebbe dus reden om Vo<sius te pryzen, die zulks in zyne Harmonia euang. de pasfione fif" refurrettione Cbrifli, Hb. « cat> i §. 10. erkend heeft. De Heer Scheurmann, gerefoN meerd Predikant te Cleve, heeft, in zyne uitfegeeve SS onn Tu' hAmJer Geloovigen La dit Üven ,
dar n?:/^0 d£ inS?elyks erkend> ^rnlyk dat ze niet mede ten Hemel gcvaaren zyn: dog hy had daarby met moeten verdigten, dat ze, voort naï hunne opftanding, zig wederom in hunne graven hebben nedergelegt. MetVossius was, onder de oude Leeraaren" ïatereTr^TDS 2? net,,zel^gevoelen, en onder de l Comarinus, welke D Bebelips in zyne difput,
Ea/m rT?"; §\22- aanhaalt- Dc ^andere Sam Basnage d ent ook niet vergeeten te worden, die in zyne Annalesadann. 33. naa Christus geboorte, «.124. deze gefchiedenis, zeer nauwkeurig, met de volgende ZTaÏ t " -hl'yft :^mltf fan£to™™ corpora rejurrexere, nonAbrabamt, nonDavidis, non Prophetarum , fed eorum Tmu gui Christo praefenti fidem adjunxerant, g> non z a pridem fepulu. Idcirco faniïam Jbem ingresfi funt, ut a famihanbus fuisagniti certum darent rïfurrecVonis PfVignus Quo fa&o iterum in mortis poteftatem con, cesfijje exiftimamus, perinde atque illos, quos Prophetae ad vitam revocarant. r Het gevoelen, dat naamlyk deze Opgewekten, even
als



Euangelium. Hoofdft. XXVII: 54. 3<5i
als Lazarus , nog lang in de waereld gebleeven zyn, kan ook door een geloofwaardig getuignis bekragtigt worden : naamlyk door dat van Quadratus , die een Leerling der Apoftelen geweeft was: deze verzekert in een gefehrift, aan Keizer Hadrianus by den aanvang zyner regeennge overgegeeven, dat hy zelf nogzecr veelen (pluTintos) gezien heeft, die van den dooden opgeftaan waren. Dit gefchrift hebben Eusebius en Hieronymus in hunne handen, en voor hunne oogen gehad, zoo als de eerfte bericht in Hift. Ecclef. lib. 4. cap. 3. en de ander in Cat-alogo Scriptor. Ecclefiaftic. cap. 19. Dewyl nu Quadratus van zeer veele uit den dooden opgewekten fpreekt, zo kan hy niet flegts de weinigen, die Christus , vóór zyn Lyden, het tydelyk leven op nieuw gefchonken heeft,'bedoelen, maar zyne woorden moeten ook van die geenen verftaan worden, dewelke naa Christus. dood uit hunne graven gegaan zyn, en vervolgens by de hunnen nog veele jaaren geleeft hebben.
De twee laaVfte fchriften, wegens deze gefchiedenis uitgekomen, zyn te vinden in Schoetgens hor. hebraü. torn. 2. pag. 569 feqq. en 757 feqq. Zy zyn met veele nlarftigheid, geleertheid en welmeenentheid , opgefteld, en evenwel zyn het naar myne gedagten niet anders dan lufus ingenii, of fpeelinsen des verftands. Nochtans moet ik er by voegen, dat zy fraay, geleerd en welmeenend zyn.
vers 54. Waarlyk deze was Gods Zoon. Deze overzetting moet in't byzonder die geenen behaagen, dewelke met Beza, Grotius en D. Rusz van gedagten zyn, dat de Hoofdman naar 't gevoelen der Heidenen eenen Zoon van God verftaan heeft. Dan, die van gedagten zyn, dat hy daardoor beleeden hebbe, dat Jesus Gods Zoon moet zyn in dien zin, als hy zig zelf zo heeft genoemd, zal deze vertaaling minder aanftaan. Dog welk van deze twee gevoelens 't waare zy, doet men beft aan zyne plaats te laaten. Hoewel de woorden, Luc. xxin: 47. hy gaf Gode de eer, de zulken, die het laatfte verkiezen, in hun gevoelen kan verfterken. De Engelfche Schryver, wiens aanmerkingen over dit Kille 'vers te vinden zyn in de Eibliotbeque Angloife, - Z 5 Tom,



362 Verklaaring over Mattheus
Tom. x. pag. 514 feqq. heeft flegts de fchors aangeraakt, zonder in het binnenfte te dringen, en volftrekt niets beweezen.
Dan dat niettegenftaande alle deze wonderwerken, waar door ook de twee aanzienlyke Mannen, Joseph en Nicodemus, dermaate getroffen en in het geloof verfterkt wierden, dat, daar ze tot dien tyd toe flegts beimelyke Leerlingen van Jesus geweeft waren, zy zig nu openlyk voor deszelfs Aanbidders verklaarden; nogthans de Overprietters, Oudften en Schriftgeleerden, even verftokt bleeven en door alle die wonderwerken, niet overtuigd wierden, dat Jesus geen valfche Mesfias, maar wezenlyk Gods Zoon was; welde ontwyf. felbaar uit dien bedorven bron op, dewelke in hun de gedagten voedde , dat ze alle deze wonderbaare gebeurtenisfen, even als alle, die Jesus by zyn leven gewrogt had, aan den Duivel toefchreeven. Want jn hunne laatfte aanfpraak aan Pilatus (vers 63; noemen zy Jesus nog den Bedrieger, dat is, valfchen Mesfias; en (vers 64) zyne wonderwerken enkel bedrog. By de opftanding dezer Heiligen dagten zy, hier toe zo veel te meerder recht te hebben , dewyl deze Menfcften Leerlingen van Jesus geweeft waren: En om dezelfde rede geloofden zy ook kort te voren, dat Lazarus, als een Aanhanger van Jesus, door 's Duivels hulp, weer in het leven herfteld was Zulk eene verbyftering van zinnen is het rampzalige lot van die geenen, dewelke den Duivel tot een God verheffen, en hem eene magt toefchryven, die het aanbiddelyke Opperwezen alleen in handen heeft.
vers 50". De Moeder van Jacobus en Joses. Dat door deze benaaming - de Moeder van Jesus verftaan moet worden, als de Stief-moeder van Jacobus en Joses, beide Josephs Zoonen uit het eerfte huwelyk, word door Sam. Basnage, in zyne annales ad annum 6. ante N. C. §. 28, 29. pas. 95. met zeer veel waarfchynelykheid beweert. Dit is geen nieuw gevoelen, maar ook reeds van zommige oude Kerkvaders voort gebragt. Dan Witsius, heeft in Comment. Judae,
§3



Euangelium. Hoofdft. XXVII: J6, 57. 363
§ 3 en 4. tegen dit gevoelen, waarvoor ook Cave , en nog voor hem Vossius, in zyne Harmon. euangel. de pasfione ê? refurreStione Chrifti, lib. 3. cap. 3. § 2. waren, veel ingebragt. Beide gevoelens hebben hunne zwaarigheid. Want by het eerfte moet het ons vreemd voorkomen, dat Maria door Matthpus niet de Moeder van Jesus genoemd werde; en by het ander kan men niet begrypen, hoe dat hy deze Maria zoude hebben vergeeten.
Dan deze zwarigheid is niet onöplosfelyk. De Vrouwen, welke Mattheus noemt, waren de geenen, die Jesus op zyn reizen verzeld hadden. Dit wyft hy niet alleen duidelyk aan, vers 55. maar dit getuigen insgelyks Marcus xv: 40. en Lucas xxiii: 49. De Moeder van Jesus daarentegen was niet geftadig by hem, maar bezogt hem flegts zomwylen , zo als wy uit Matth. xii: 47. weeten. Thans was zy op het Paalchfeeft gekomen, volgens haare jaarlykfche gewoonte, die ons ook uit Luc. 11: 41. bekend is. Hoe kon Mattheus dus de Moeder van Jesus noemen, daar enkel zyn voorneernen was die geenen optetellen, welke den Heere gemeenlyk verzclden ? Maar, gelyk hy, vers 61 • ééne van deze drie Vrouwen voorby gaat, om dat dezelve naamlyk niet mede tot het graf gegaan, en eenigen tyd by't zelve gebleeven was, maar zig, naa dat Jesus aan 't Kruis zynen geeft gegeeven hadt, elders heen hadt begeeven; zo noemde hy thans ook noch Maria, noch Johannes, om dat deze niet, als gemelde drie Vrouwen, van verre toezagen, maar zo naby het Kruis ftonden, dat Jesus haar konde aanfpreeken, en zy zyne woorden hooren en verftaan konden: Dan dit is niet door Mattheus opgetekend, maar van Johannes. Des wy zien, dat Basnage dezen misflag niet zoude begaan hebben , indien hy het verhaal y,an Mattheus nauwkeuriger hadt nagegaan.
vers 57. Die ook een Jonger van Jesus vaas. Het is gebruiklyker, dat f*x$meéu« betekent eenen Jonger of Leerling maaien. En in dezen zin komt het woord
voor



3<54 Verklaaring over Mattheus
voor Matth. xxviii: 19. en Handel, xiv: 21. Doch dat. het by de Grieken mede niet vreemd is, dat het een Leerling zyn betekene, heeft Suicerus in zvnen Ibefaur. Ecclej. torn. i. pag. 286. ten vollen getoond. Dit word insgelyks van Pasor en Schwartz beide in hunne geleerde IVoordenb. over het N. T. erkend, die deze plaats van Mattheus vertaaien: difcipulus jefu erat. En ik heb niet ééne oyerzetting gevonden, of zy'ftemt met hen overeen. Hierom is het vreemd , dat Erasmus Schmidt de tweede betekenis goedgekeurt heeft, en hier in door Wolf en Rusz is gevolgt. De zaak zelve had hen beter moeten onderregten. Johannes noemt immers xix: 38. dezen Raadsheer een heimelyken en bevreesden Leerling van Jesus. Hoe kan een zulke een Leerhng-maaker wezen? Ja, deze zelfde Johannes verklaart Mattheus ^«^'«w. door zyn ^„t.v fa Wat hebben wy verder getuigenis van nooden?
vers 60. Graf. Dat het graf, het welk men thans voor Christus graf uitgeeft, alleszins het waare graf onzes Heilands zy, beweert Hpetius Demonjlrat. euan. gel prop. 9. cap. 142. § 4. alsmede Rabener Amoenitat. bijlonco-pbilolog. pag. 92 feqq. Deze wederlegt teffens de tegenwerpingen der partyen. Hotthsoerus daar en tegen brengt, in zyne AnaleStae biftorico-tbeolog, Pag- 555- twee voornaame Getuigen by, naar wier zeggen het tegenwoordige graf van fteenen gebouwd is. Wie luft heeft, dit verder na te fpooren; leeze Schmidts difputatio de tumba Servatoris in 1703. qjtgegceven. Ons legt er nieis aan gelegen, of één van beide genoegzaam kan beweezen worden. Want het behoort tog eeniglyk tot dc articuli fidei curiofae. In plaats dan, dat een Chriften zig zal afflooven om het eigentlyke graf van Christus te ontdekken en te bczigtigen, behoort hy liever alle zyne pogingen te werk ftellen, om ter zyner tyd zynen Zaiigmaaker te vinden en te zien, daar hy leeft, en in alle eeuwigheden zal leeven.
vers 63. Naa drie dagen flaa ik voeder op. Zo heeft het ook de oude Latynfche Overzetter vertaald: en het
luidt



Euangelium. Hoofdft. XXVII: 60—66. 365
luidt insgelyks in de Hollandfche en Engelfche over-< zettingen. De armhartige Beftryder der Godlyke waarheid, Woolsïon, dagt, dat Jesus onwaarheid had gefproken, dewyl hy niet naa drie dagen, maar vóór dat die verloopen waren, was opgeflaan. Dan te recht had hy aan 't gewigt zyner tegenwerpinge moeten twyfelen, dewyl in't volgend óqfte vers door de Hogepriefters en Pharifeeuwen begeerd wicrd, dat dc Romeinfche wagt het graf zoude bewaaken, niet tot den vierden, maar tot den derden dag toe. Dog het kan zyn, dat hy geloofde, dat men die wagt voor drie dagen heeft begeerd, en dus tot den derden dag ingeflooten. Doch waarom merkt hy niet op, dat het Christus niet is, maar de Jooden die hier fpreeken, wier getuigenis immers valfch kan zyn? Dan, dit is maar alleen in ftaat om hem by deze plaats den mond te floppen, dog geheel niet, wanneer hy ons na Marcus vii 1: 31- wyft, alwaar Christus zegt, dat hy ,k«t*x 'rtvi zal opftaan. Hierom dient men te weeten
dat naa drie dagen of jaaren, dikwils, niets anders betekend , dan ten derden dage of in bet derde jaar. Hackspan brengt by'deze plaats, een zeer goed bewys te berde, uit Deuteron, xiv: 28. en xxvi: 12. Want, wanneer er in de ééne plaats ftaat, naa drie jaaren; zo wordt het in de andere herhaald met deze woorden: in bet derdejaar. Zo ftaat ook Lucas ir: 46. Jesus is in den Tempel weder gevonden r*&' if*c(«s reüf, dat is, ten derden dage: zo als het voorafgaande bericht duidelyk te kennen geeft. Nopens deze wyze van fpreeken leeze men, wat Olearius, met een byzondere naarftigheid, in zyne aantekeningen over Mattheus, pag. i49Je<Ia- beeft bygebragt, en wat Glassius lib. 3. tracï. 6. can. ii. heeft aangemerkt, als mede Jac. HasAUs in myne afta pbilofopborum, T. 111. pag. iiofeqg.
vers 65. Gy hebt immers eene wagt. Daar ftaat niet, rit xur-mVim, de wagt, maar ummilu», eene wagt. Wy Worden ontwaar, dat als toen te Jerufalem het Latynfche woord, euftodia, in de gemeene Griekfche taal was aangenomen, waartoe de verkeering met den Romein.
fchen



366 Verklaaring over Mattheus
fchen Landvoogd en Soldaaten ontwyffelbaar aanleiding gaf. Virgilius gebruikt dit woord in dezelfde betekems, Aenetd. ix: 16ö. No£lem euftodia ducit infomnem ludo. Pilatus nu verftaat hier door, zo als het Grotius ook reeds heeft aangemerkt, dat gedeelte van bet Romeiniche Guarnifoen, 't welk op dat Feeft der Joodfche Overheid aityd ten dienfte ftondt, wanneer er eenige onluft onder hen ontftondt, of te duchten was.
vers 66. En naa dat ze. Myne overzetting mishaagt my nog met, dan dewyl dezelve flegc Griekfch ten grondfljge heeft, 't welk by Mattheus niet zelden voorkomt, zo ben ik twyfelagtig, of hy niet in een zehden gemeenen ftyl wil JegglnT^ bewlardenhet graj naa dat ze den ! daarop gelegden//r«» verzegd baaden met de wagt, of'met Soldaaten van Tl0memfche Guarmfoen. Beide komt op één uit AU men uitgeleezen Griekfch wil fpreeken, kan men niet wel zeggen, bet graf met de wagt bewaaren,^S ««•ft.,. Doch in het Nieuwe Teftament vinden wy deze fpreekwyze, die ook in onze (NederSfche taa gebruiklyk is, dikwils: by voorbeeldf^ï
Vn^y ï S *6' «« alle dank'
baarheid, Handel, xxrv; 3.
Wat de verzegeling van den fteen des grafs betreftzo ,s Grotius van gedagten, dat PrLAT\,s zyn zegel daartoe gegeeven heeft. Dan, het bewys dat hv hier toe bybrengt, is zoo zwak, dat hy weinig Leezen daar van zal overtuigen. Wy zien ook'Slvk at
tll^J°™Mchf WVers nieVbetrouwden maar in tegendeel vreesden, dat zy, wanneer ïesus Leerlingen mogten komen, en hem uit het grafViSen neemen, zulks zouden ^ £5^™^
mistrouwen was, om dat zy gehoord hadden, dat CS frh"L ?-°?Jdman^ zyne Soldaaten Jesus voor onfchu djg hielden. _ Hierom verzegelden zy het graf.
hen ™ ^inf d3gten\dat PlLATÜS hen dic be^> of hen ten minften, op hun verzoek, zulks toegeftaan
heeft.



Euangelium Hoofdft. XXVII: 66. 367
heeft. Maar my komt zulks niet waarfchynlyk voor, om dat zy, door dit verzegelen, hun wantrouwen op den Landvoogd zelven, niet onduidelyk tc kennen gaven.
Ik heb nu (Gode zy dank!) de verklaaring der gefchiednisfe van Jesus lyden ten einde gebracht. Een fteen des aanftoots, waar over niet alleen Jooden en Heidenen weleer gevallen zyn, maar op welken in onze dagen veele zoogenaamde Wysgeeren, Menfchen van een oppervlakkig verftand en ongeregelde hartstochten, fchipbreuk aan het geloof geleeden hebben! Om deze ergernis weg te neemen, zoude men hier kunnen toonen, dat Jesus zig in al zyn lyden op eene wyze gedraagen heett, waar uit men duidelyk en overtuigend zien kan, dat hy waarlyk was, waar vqor hy zig uitgaf, te weeten Gods Zoon, en de Koning van Gods Gunftelingen. Ik heb dit opzetlyk verhandelt in zeker Latynfch gefchrift, in het Jaar 1735. onder den titel, de pasfione Majeftatica, uitgegeeven, en naderhand (1738) by myne primitiae academicae gevoegt. Myn oogmerk was daarvan hier een zaaklyk uittrekzel te geeven. Dan, een Predikant te Leipfig, Christ. GoTTFR. Huhn (die 1747- reds overleeden is,) heeft deze verhandeling 1740. eener Hoogduitfche vertaalinge waardig geoordeelt, dewelke door eenen tweeden druk 1743. in noch meer handen geraakt is. Ook heeft het naderhand Do. Goetse te Afchersleben behaagt, myn werk zynen Toehoorderen ten nutte te maaken, en zyne Leerredenen, over de Heerlykheid van Jefus in zyn Lyden, 1747. ter drukpersfe over te geeven. Men zal het my daarom niet euvel duiden , wanneer ik thans, zonder verdere uitbreiding, tot de blyde gefchiedenis van 's Heilands opftanding overgaa, en myne Leezers tot eene oplettende befchouwing van Christus, zoo als hy over den dood en alle zyne andere Vyanden op de voortreffelykfte wyze gezegepraalt heeft, opwekke. Ik zal, het geen er in deze gefchiednisfe duifter is, ophelderen, en het geen hier of daar voor zommigen aanftootlyk zyn mogt, uit den weg ruimen, door de zwarigheden, die er zich opdoen,



368 Verklaaring over Mattheus
doen, weg te neemen. Gods Zoon, die dood was, maar nu leeft, en in alle eeuwigheid leeven zal, ja zyne Kerk, tot het einde der waereld toe, door zynen wyzen Geeft regeert, en door zyne krachtdaadige hand befchermt, geeve ons ook dit laatfte Hoofdftuk dezer gefchiednisfe, het welk wel geen volledig verhaal der Opftandinge, maar nochtans een voornaam gedeelte van dezelve behelft, wel te verftaan, en er een heilzaam gebruik van te maaken, en fchenke ons tot dat einde zynen Geeft, dien hy aan allen, die hem daarom bidden, heeft toegezegt. Amen!
HOOFDSTUK XXVIII.
vers i. Ten einde der weeke. Luther heeft het met den ouden Latynfchen Bybel overgezet: op den avond 'des Sabbaths. Nu betekent wel is waar tyi, dikwils, cp den mond, by voorbeeld Marc. xi: 19. en xiipg&j Maar zy, die hier deze betekenis aangenomen, en ook het volgende, met den ouden Latynfchen Overzetter, dus verftaan hebben, die tegen den morgen aanbreekt. zyn in een doolhof van verwarring geraakt, daar zy zig niet uit kunnen redden. Die de wonderlyke uitleggingen der oude Kerkvaderen over deze plaats begeert te weeten, kan te regt raaken by Maldonatus , die er teffens zyne gedagten over zegt. By de Kerkvaders, yoegt men nog met regt zodanigen van de laatere Uitleggers , die, daar zy het woord ty> op dezelfde wyze verftonden, de woorden, tyi Si r«S» o-a/spd-m,, by het voorgaande hoofddeel hebben gevoegd, dog waar van de ongegrondheid ten duidelykften door het woordje' ïi wordt aangewezen. Men moet dan weeten, dat ty.t ook betekent ten einde, en i^ila, «-*/3/3«'ra., toen de Sabbath ten einde liep: gelyk zulks reeds door Beza, Flacius, (in zynen Clavis, part, 11. pag. 557.) en door Pasor is toegeftemt, en vervolgens ook door Grotius, Glassius, Vossius, Bos, Stark en anderen ten klaarften getoondt. •
Het meervoudig getal, m cd/Sff*™, laat twee onderfcheidene verklaaringen toe. Men kan er naamjyk
'de



Euangelium. Hoofdft. XXVIII: r, 2. 369
de zeven weekdagen door verftaan; of wel dat de Sabbath hier den naam van Sabbathen in 't meervoud draagt, om dat de WeehSabbath en de Feeft-Sabbatb, toen, op éénen dag invielen. De eerfte verklaaring voldoet my wel het beft, om reden, dat als dan het woord «-«^«tov 't geen er tweemaal ftaat, geen tweederley zin uitlevert, maar op beide de plaatzen één cn het zelfde betekent»
Pasor is van gevoelen dat by s'*i$«'*dri, het woord Jt* in zyne gedagten gevoegd moet worden. Casaubostos en anderen vervullen dit gebrek, door i/*lf«. Dan, het klinkt geheel niet wel, te zeggen: de dag breekt op den eerften dag der weeke aan; en dus zoude ik meer geneigt zyn het foemininum »'*« (aurora) in de gedagten hierby te voegen, om welke reden ik 't vertaald hebbe: als de morgen aanbrak, op den eerften dag det (nieuwe) weeke.
vers 1. Aardfchudding: Duidelyk ziet rften , dat deze beweeging der aarde enkel by het graf heeft plaats gevonden, 't Was dus geene eigenlyke aardbeeving, die diep in de aarde ohtftaat, en door haare uitberfting, boven op de aarde fchade doet. De Engel nam den grooten fteen van het graf, en wierp die met zoo veel kragt ter zyden van het zelve, dat er de grond van dreunde, en er een geweldig kraaken door wierdt veroorzaakt. Hammond wil er eene fterke beweeging der wolken met donder verzclt, door verftaan hebben; van v/elk gevoelen insgelyks Clericus is. Dan deze beide Uitleggers fteigeren'te hoog in de lugt, daar anderen te diep onder de aarde wroeten. Ik houde my in het midden, aan welk gevoelen kragt word bygezet, door dien dit kraaken door het opligten des fteens wierd veroorzaakt, 't geen door den Engel gefchiedde, zoo als het woordje y«e aanwyft. Ook noemt het Maldonatus, concufio terrae.
Dewyl dit reeds voor de aankomft der Vrouwen by het graf moet gebeurd zyn, zo hebben Homberg ep Wolf te rechte geoordeeld, dat de inhoud van dit geheele vers, in het PlusquamperjeBum moet worden
IDeeh Aa verftaan.



37o Verklaaring over Mattheus
verftaan. Op die wyze heeft ook Lenfant het in zya N. Teftament overgezet.
Dewyl nog Mattheus nog eenige der andere Euangeliften melding maaken, dat Christus uit het graf gegaan is, na dat den Engel het zelve door 't wegneemen van den fteen geopend had; en Marcus, xvi: 9. alleen fchryft, dat de Heere, op den eerften dag der •weeke, vroeg is opgeflaan; zo heeft zulks aanleiding tot de vraag gegeeven, of Christus voor, dan naa de opening des grafs daar uit gegaan is? Het eerfte hebben veele Kerkvaders gelooft, en is ook met yver door Gerhard en Calovius beweerd geworden, fchoon in laatere tyden veelen het tegenovergeftelde gevoelen omhelft hebben. Dan, daar de vier Euangeliften van deze omftandigheid zwygen, is het immers onmogelyk dat wy met grond het één of ander kunnen beweeren. Want hoewel die geenen, die voor het laatfte gevoei len zyn, zeggen kunnen, dat indien Jesus niet door de gemaakte opening des grafs ware uitgegaan, hv het aan zynen Leerlingen zoude hebben overgelaateh om het zelve te openen, en dat die hem er niet in vindende, onwederfprekelyk hadden moeten befluiten, dat hy uit het ongeopend graf was uitgegaan: zo moet men egter hierby in aanmerking neemen , dat het graf, door dien er Wagters by gefield waaren, om hetzelve te bewaaren, niet wel door de Leerlingen hadt kunnen geopend worden. Om welke reden wy beft doen, onze onkunde by deze omftandigheid te belyden, en noch het eerfte, noch het tweede gevoelen onder de geloofs-artikelen te plaatzen. Hier mede volgen wy de loflyke voetftappen na van D. Calovius, die het gevoelen der Kerk-vaderen, dat naamlyk Christus, geduurende de toenmaalige aardbeeving ter Helle gevaaren zy, nog aangenoomen nog verworpen wil hebben, maar als iets dat niet te bewyzen is, onbeflift laaten. De Oudvaders hebben zomtyds gevoelens voor den dag gebragt, die men eer voor wonderlyk dan waarfchynlyk kan aanmerken, en die met fprookjes en vertelzeltjes behooren vcrgeleeken te worden. Schoon men daar by ook moet toeftem-
men



Euangelium. Hoofdft. XXVIII: 3, 4. 371
men dat veele Oudvaders groote deugden en verdien-0 ften gehad hebben.
vers 3. En zyn gezicht was. Dit zelfde leezen wy met eenigzins andere woorden, by Matth. xvii: 2. Doch, ter die plaatze ftaat en hier het
welk van IJ*», video, moet afgeleid worden; het is zeer waarfchynlyk, dat er hier de oogen door betekend worden, welke glinfterden en als vol vuur waren, zo dat men 's Engels aangezigt niet met aandagt konde befchouwen, maar verbaaft en bedwelmt wordende, de oogen van hem moeft afwenden. Anderzins betekent ;?f* by de Grieken, ook de geheele lighaams-geftalte: zo als de Heer D. Alberti , by deze plaats bondig heeft beweezen. Dan, dewyl Mattheus de \h'» tegen het bekleede lighaam overftelt, zo vindt deze wydloopige betekenis hier geene plaats.
vers 4. Zy waren als dood. Dat is, zy waren van fchrik ten eenenmaale buiten zig zelven en als gereed om te bezwyken- Dat deze fchrik en het gezigt van 't geopend graf hen hebbe aangefpoort, om het zelve te verlaaten, ziet men uit 't volgend $de vers, waarin dezelfde Engel de Vrouwen die tot het graf kwamen, aanfpreekt. Want deze zouden waarfchynlyk er zo naby niet gekomen zyn, indien ze de Romeinfche Soldaaten van verre "gezien hadden. Ook betuigt Marcus xvi: 4. en Lucas xxiv: 2, 3. als mede Johannes xx: i. dat deze Vrouwen, ziende, dat de fteen niet meer op het graf lag, zonder vreeze na het graf toegingen; zo dat het genoegzaam zeker is, dat zy geene Soldaaten by het graf gezien hebben. Het gevoelen dat Christus naa zyne Opftanding door de Wagters gezien is, heeft een ongenoemde in de verzameling van nutte aanmerkingen, ifte deel, pag. 127 enz. (Hoogd.) getragt te bewyzen. Dan in het zelfde werk heeft een ander, zie bladz. 443 enz. dc ongegrondheid daarvan ten vollen aangetoond; ook zoude Mattheus eene omftandigheid van zoo veel belangs, aiet verzweegen hebben.
Aa 2 vers



372
Verklaaring over Mattheus
vers 5. Maar tot de Vrouwen fprak de Engel. Luthex heeft het overgezet: maar de Engel antwoordde, en fprak tot de Vrouwen. Doch hier wordt van geen antwoord door den Engel gegeeven, maaralleen yan zyne aanfpraak aan deze Vrouwen, gemeld. "Aar«x?<fó5 kan daarom hier niet by antwoordde, betekenen, maar wel by fprak ze aan. 't Is eigenlyk een Hebreeuwfche fpreekwyze. Dewyl njj? niet alleen het antwoord betekent, maar ook de eerfte aanfpraak.
vers 5. Verfchrikt gy maar niet. Het gy heb ik niet onuitgedrukt kunnen laaten, dewyl het ftrydig met het gewoone gebruik, hier in't Griekfch word gevonden. Voort beneden, vers 10. ftaat flegts pi tp^tlrit. En op dezelfde wyze vinden wy deze aanfpraak, hier voor Matth. u 20. x: 16, 28, 31. als mede xiv: 27. Xvn: 7. en elders meer in de overige Schriften des N. Teftaments. Wat betekent hier'diensvolgens het woordje Erasmus, Beza en Gerhard zyn van
gedagten geweeft, dat de Engel hier zo veel mede wilde zeggen, als: de Wagters die tot bewaaring van het graf gefteld waren, hadden rede voor my te verfchrikken, maar gy niet, dewyl ik u eene vrolykemaare en blyde boodfehap ftaan te verkondigen. Dewyl nu reeds is aangemerkt, dat, reeds te vooren, eer de Vrouwen by het graf kwamen, de Wagters het zelve verlaaten hadden, en dus van de Vrouwen niet gezien waren; zo kunnen wy deze verklaaring niet aanneemen. Naar alle gedagten zyn deze Vrouwen op het gezigt des fingels ontroerd en verfchrikt geworden zynde, te rug gegaan; en daarop door den Engel in dezer voegen nageroepen: gy, gy, blyft en gaat niet heen; gy hebt voor my niet te vreezen.
vers 9. Zy greepen zyne voeten aan, en vielen voor hem neder. Omgekeerd is het duidelyker: zy vielen voor hem neder, en greepen (hierop) zyne voeten aan. En dit is ook de meening van Mattheus. Dergelyk eene Hyflerologie, gelyk men het noemt, is aan deze Hiftoriebefchryvers niet oneigen, gelyk men zien kan uit Glassius, die er pag. 1257 ftil- en 2134/e^. veele
voor»



Euangelium. Hoofdft. XXVIII: 5—ir. 375
voorbeelden van uit de H. Schrift ontleend, van heeft verzamelt. Ik voege er nog een enkeld by uit Marcus xii: 8. alwaar wy leezen, dat de wyngaardeniers den erfgenaam gedood, en bern ten wynberge uitge* Jlooten bebben. Dit verhaalt Mattheus in orde, xxi; 39. zy ftieten hem, fchryft hy, ten wynberge uit, en doodden hem. Eene zelfde Hyfterologie vind men by Eutropius hift'.rom. lib. 7. cap. 12. daar hy fchryft: dat Vitellius omgebragt is, en levendig door de ftad gefleept.
Dm wy keeren weder tot ons onderwerp, 2 Kon. iv: 27. leezen wy,'dat eene vroome Vrouw, toen ze by den Propheet Eliza kwam, deszelfs voeten heeft omvat. Dit was 't gebruik, wanneer men een aanzienlyk Man, op eene eerbiedige en teffens nedrige wyze °t een of ander verzoek doen wilde, üver deze gewoonte fchryft Plinius, lib. n. cap. 45. het volgende: Hominis genibus quaedam religio in eft obfervationt gentium; haec fupplices attingunt. Ook handelt hier over Ërissonius^s formulis Romanis, lib. 8. pag. 740. Slegts ééne aanhaaling uit Plutarchus zal ik bybrengen, om dat die 't beft met de thans verhandelt wordende plaats van Mattheus kan worden vergeleeken: In dat gedeelte zyner werken, waarin hy wydloopig toont, dat die geene welke zig volgens Epicurus voorfchriften gedraagt , niet vergenoegd nog gelukkig kan leeven , leeft men zonder Hyfterologie bl, uoo. noch hetgeen
VOlgt, irsoTix.iin ynclnuf «ij/afssi/o;.
vers 10. Dat zy in Galilea gaan. 't Is denkelyk, dat Christus zynen Leerlingen niet alleen het Landfchap, waarheen hy vooraf wil de gaan, maar ook de plaats daarvan, waar zy hem zouden kunnen vindén, heeft bekend gemaakt. Mattheus zegt dit zelf, beneden vers 16. En dat hy zig hier der kortheid bevlytigd, kan de zulken, die tot dus verre zyn hiftorifch boek hebben geleezen, niet vreemd voorkomen. Men ziet te gelyk hieruit, dat hy met oplettenheid en ingefpannen aandagt moet geleezen worden.
vers li, Eenige van de Wagters kwamen in de find. Deze gebeurtenis welke ons van vers 1 i-*—»i 5. word
Aa 3 ver»



374 Verklaaring over Mattheus
verhaak, heb ik in een byzonder gefchrift verhandelt en opgehelderd, wordende het zelve in myne primitiae academ pag. 92 fegq. gevonden. Te dezer plaatze «aJ ik er t yoornaamfte en zaïklykfte uit bybrengen • maar de verklaaring van eenige Griekfche wóórden f die' aldaar worden gevonden , voorbygaan. Men vraagt danwaarom niet alle de Wagters karnen in de Stfd, en na de Overpnefters gegaan zyn, maar flegts eenm Het komt hier op waarfchynlyke gistingen aan. 't Kan zyn dat ze zig verdeelden, cn zommigen na hunnen Hoofdman anderen na de Overpricfteïs g gaaS z n1 en t voorgevallene bekend gemaakt hebben Ook kan 't zyn dat ettelyken in de nabyne d van I et graf te rug geb eeven zyn, en gedagt hebben, dat het hun met geoorlooft was, dat zy ffet alle té zamen verheten, maar dat eenigen moeften blyven om waar te neemen wat er verder gebeuren zoude. Ook is Jet mer onmogelyk, dat zommigen, gelyk voorheen dc Hoefman by het Kruis, zig door dezef wonirbaa re ge^ Trcems hebben laaten beweegen om fS voor Gods Zoon te erkennen, en zig deswégen van de ovengen afgezonderd. Onder deze drie moeelvk heden heeft geen ééne een zonderlingen voorrang boven de andere. Inmiddels kunnen wv op de "e! melde vraag drie antwoorden geeven, fchóonmen wel met volkomen kan bepaalen, welk van dezelve't regL Y{ ,og genoeS' dat> zeer waarfchynlvk, één der/elven 't regte moet zyn. Zonder een uitdmkkelvk getuigenis kan het niet betei opgeheldeit worden en getuigenis mangelt ons. worden, en
naamlvk ' ,fït * gt wflf- Zy verhaalden naamlylc, 1) dat ze eenen hc der blinkenden f^m gez.en hadden ; 2) dat die den fteen van heeraf had if^tS^S^ de aarde ^rk fefc ud gezet' had • ,S d ?°gCl ^ °F den /^wentelden fteen • S-,' 5\dat ze' daardoor, dermaate waren verfchnkt geworden, dat ze meer naar dooden geleeken dan naar leevende Menfchen. Alle deze omftandigheden heeft MatthEus, ongetwyfeld, uit het getuSs de? Soldaaten vernomen, en het zelve opgetekend, dewyl



Euangelium. Hoofdft. XXVIII: n, 12. 373
wyl hem als een' Apoftel, de Geeft die in hem woonde volkomen verzekering gaf, dat dit getuigenis waar en echt was. Üf ze onderwege de Vrouwen ook gez-en, en gehoord hebben, hoe die zig onderling over Jesus opftandinge verheugt, en dit insgelyks ook den Overpriefteren verhaald hebben, laaten wy aan zyne plaats, nademaal wy geen gronds genoeg hebben, om zulks te beweeren. Dan men moet verbaaft ftaan, dat de üverpriefters op het hooren van alle deze omftandi^heden, 'niet even eens als de Soldaaten over de verfchyning van den Engel verfchrikten; maar in tegendeel in hunne verftoktheid en ongeloof voprtvocren, en onzinnig genoeg waren, om alle de gebeurde wonderwerken aan demagt des Duivels toe tefchryven. Het is op deze1 en zoortgelykc Menfchen dat men de woorden van Christus, Luc. xvi: 3:- kan toepasfen, zy zullen niet gelooven, al ftond zelfs iemand van den dooden op.
vers 12. Naa dat zy hier over raad gehouden hadden. Zy dagten, dat het lighaam van Jesus door deszelfs Leer'ingen geftolen was, en dus gebeurde er het geen zy als verftandige en doorziende Menfchen, voorheen (xxvn: 64) gevreesd hadden. En, gemerkt dat de agteloosheid van zodanige Wagteren, ingevolge 't Romeinfche recht ten ftrengften geftraft wierd, zoo geloofden zy, dat de Soldaaten hunne misdaad met een verdigtzel zogten te bedekken. Doch de volharding van dezen in het geeven van dit getuigenis, hadt hun de oogen moeten openen; dan zy zogten de waarheid niet. Hierom waren zy op middelen bedagt, hoe het beft de Soldaaten te beweegen, om toe te ftaan en te bekennen, dat zy in flaap gevallen waren, en zo lan» hadden geflaapen, dat Jesus Leerlingen overvloedigen tyd gehad hadden, om 't graf te openen , en er het leevenlooze lighaam uit te neemen. Hun eige geweeten gaf hun aan de hand hoe gemakkelyK het valle, iemand tot het geeven van een valfch getuigenis over te haaien, wanneer hy er niet al een aanmerkelyk voordeel door geniet, maar er behalyert Aa 4 dats



51$ Verklaaring over Mattheus
dat, ook geen kwaad gevolg van te duchten heeft; dus beflooten zy, den Soldaaten een goeden ftuiver gelds te geeven, en hen teffens van de gevreesde ftraf ten eenenmaale te ontheffen. Dit laatfte konden zy gemakkelyk doen, dewyl zy wiften dat Pilatus, 'wanneer men met een groot gefchenk voor hem verfcheen, niet onverbiddelyk was. Zo dat zy niet twyfelden, or hun geld en gefchenken zouden aan weerzyden de gewenfehte uitwerking hebben.
Dewyl Mattheus in zyne verhaalen, de kortheid betragt, is het ons geoorlooft, om uit de gelleltheid van zodanige gebeurtenisfen gevolgen te trekken, die er natuurlyk uit fchynen voort tc vloeijen, en ter opheldering van het verhaalde verftrekken, op dat er door dit middel niets onwaarfchynlyks in de Gefchiedenis overblyve. Men kan dus als iets dat genoegzaam zeker is, befluiten, dat die van den hoogen Raad, de Soldaaten niet aanftonds in hunne vergadering heoben laten komen, maar ze, vooraf, door éénen uit het midden van hen, genoegzaam hebben toebereid, op dat ze vervolgens, binnen geroepen wordende, voort konden belyden, dat ze geflaapen, en daar door den Leerlingen van Jesus tyds genoeg gegeeven hadden, om t lighaam uit het graf te neemen. Deze Afgezondene zal hen diensvolgens hebben voorgefteld, hoe dat Pilatus hen op verzoek van den hoogen Raad, door allerleye pynigingen, tot de bekentenis zoude brengen dat ze tegen hunnen pligt aan hadden geflaapen, zo dat het veel beter ware zulks vrv willig te belyden, en wat de ftraf betrof die zy wegens hunne agteloosheid (zie Handel, xii; 19. en 1 Koning xx: 30.) tc vreezen hadden , dat den hoogen Raad daar zorg voor zoude draagen, met den Landvoogd, wiens giemheid hen bekend was, door een voldoend geiehenkover te haaien, om van't onderzoek en de ftraf, die op hunne zorgeloosheid pastte, af te zien. Dan zoude de hoogeRaad deze hunne bekentenis niet onbeloond laaten, en, om hen hier van op de voldoenenfte wvze te overtuigen, zo telde hv hen hierop zo veel gelds toe, dat ze vergenoegt waren. De Soldaaten op deze
wyze



Euangelium. Hoofdft. XXVIII: ia. 57f
wyze tot het afleggen Van 't begeerde valfch getuigenis overgehaak zynde, en de Afgezondene den hoogen Raad hiervan verflag gedaan hebbende, zo wierden zy binnen geroepen, en deeden naa voorafgaande vraag, het begeerde verflag: zyne Leerlingen, zeiden zy, zyn by nacht gekomen, en hebben hem gejlolen, toen wy fliepen. Veele Uitleggers befchouwen doorgaands zoo wel dit getuigenis, als het aanneemen van het zelve voor een groote lompheid. Want zeggen zy, hoe hebben zy kunnen zien, dat de Leerlingen van Jesus zyn lighaam hebben weggcdraagen, daar zy zelf fliepen? Huetius noemt het, in zyne Demonjtratio euan. gelica, prop. 9. cap. 14.2. §. 2. „ Commentum prorfus „ incallide excogitatum. Nam quomodo fopiti bomines de,, prehendere per fomnum potuerunt, corpus Jefu ab apoftolis fuisfe jubreptum?" Dan, hoe kan men verftan. dige Menfchen, waaruit ongetwyfelt de hoogen Raad belfond, verdenken, van in deze'zaak eene zo groffe domheid te hebben doen blyken ? Dit zeggen kwam immers den overige Jooden zeer waarfchynlyk voor, die het, gelyk wy vers 15. leezen, overal verbreidden, en veele goedkeuring vonden. Tot volkomen opheldering hier van, heeft men er flegts een klein byvoegzel by te doen, het welk naar alle waarfchynlykheid door den Euangelift onaangeroerd is gelaaten, om dat hy zag, dit het elk een, die flegts een weinig nadenkt, van zelfs in de gedagten moeft komen. Hoe ligt kan men naamlyk befluiten, dat de Soldaaten hun getuigenis, door het valfch voorgeeven, bekragtigden, dat zy, ontwaakt zynde, de Ontvoerders nog van verre gezien hadden; of wel dat zy alleen gezegd hebben, dat zy, naa hun ontwaaken, het graf open gezien hadden, zo dat de Leerlingen van Jesus hem zekerlyk moeften gcftolen hebben, dewyl men dit van niemand anders konde vermoeden. Op die eigenfte wyze ging die Moeder, waar van 1 Kon. rit: 20. word gefprooken, te werke, zeggende tegens Koning Salomon, myne Huisgenoote ftond in den nacht op, en nam mynen Zoon van myne zyde, toen ik Jliep, en lag hem in haaren arm, maar haaren dooden Zoon lag zy in mynen Aa 5 am,
1



318
Verklaaring ever Mattheus
arm. Zoo dat deze Vrouw wift, wat in haaren flaap gebeurd ware: en, indien men haar gevraagd had, hoe ze dit dan konde weeten, zo zoude zy waarfchynlyfc hebben geantwoord; de uitwerking ftrekt tot gétuignisie van de oorzaak.
Dan niet tegenftaande dit alles, blyft het zeggen der Soldaaten, en de verbreiding die daar van door den hoogen Raad gcfchiedde, een groote leugen, die gemaklyk te ontdekken was. Was Jesus niet van den dooden opgewekt, zouden ontwyffelbaar zyne Leerlingen hebben opgehouden, in hem te gelooven, dewyl hy in dit geval zyne belofte niet was nagekoomen, toen hy hun verzekerde dat hy ten derden dage uit het graf zoude opftaan. Indien dit nu niet gebeurd was, was hun daar immers uit gebleeken, dat hy een valfch Propheet was, en diensvolgens de Mesfias nog moeft verwagt worden.
vers 15. Deze rede is uitgebreid geworden. Het is opmerkelyk, dat't Sanhedrin of den hoogen Raad, deze leugen niet flegts te Jerufalem en in het Joodfche Land heeft laaten uitbreiden, maar ook zo veel mogelyk was, in de geheele Waereld. Hiervan hebben wy het onverwerpelyk getuigenis van Justinus den Martelaar, in zyn gefprek met den Jood Trypho, pag. 317. edit. Jebhe, het welk aldus luidt: „ de Jooden „ hebben voort naa Christus opftanding, aanzienlyke „ Mannen na alle Landen uitgezonden, welke ver„ haaien moeften , dat er een valfche Mesfias , met ,, naame Jesus, opgeflaan cn vervolgens gekruizigd „ was; maar dat deszelfs lighaam van zyne Leerlingen „ 's nachts, uit het graf was genomen; welke nu „ voorgaven, dat hunnen Meefter weêr opgeftaan, en „ ten Hemel gevaaren was." Dat in de volgende tyden ook deze fabel by de Jooden voortgeplant is, blykt uit een werk, getiteld: het fchild van Abraham, waar van een Rabbi, met naame Abraham Perizol, de Schryver is. Uit dit werk brengt Eisenmenger, in't eerlle deel van zyn ontdekt Joodendom, cap. 4. pag. 194. de volgende woorden by: „ de Leerlingen van
„ Jesus



Euangelium Hoofdft. XXVIII: 15, 16. 379
„ Jesus hebben hem, in den Sabbaths-nacht heime„ lyk, uit het graf geftolen, en aan eene andere plaats „ begraven; vervolgens uitgeftrooid, dat hy weer le„ vcndig geworden is, en dat zy hem niet alleen naa „ zyne opftanding gezien, maar ook met hem ge,, fprooken hebben." Nog armhartiger hebben andere Jooden verdigt, dat Judas de Verraader, de Grafdief geweeft is: gelyk zulks ook door Eisenmeijer wordt gemeldt, pag. 191.
vers 16. In Galilea. Men konde ligt tot de gedagten komen, dat dit de laatfte redenvoering van Jesus aan zyne Leerlingen is geweeft, en dat hy voort na dat die geëindigt was, ten Hemel is gevaaren. En dewyl Christus van den Olyf-berg ten Hemel is gevaaren ; laat men zig gemaklyk door den Jefuit Harduin , en door Reland (Palaeftina lib. 1. cap. 52. pag. 341.) overhaalen, om te gelooven, dat door het woord Galilea , hier de Olyf-berg verftaan wordt. Reland geeft dit wel niet op als" iets dat beweezen is. Dan dewyl hy het ook geheel en al niet verwerpt, zo hadt hy Buddjeus (Difput. de Galilea, miraculis Cbrifti clara, cap. ï, §. 3 ) byna tot toeftemminge bewoogen, en my geheel en al, zie Mifcellanea Groningana, Tom. 111. pag. 298. Dan zedert D. Eichler in een gefchrift, getytelt de Monte Galilea, dit gevoelen bondig heeft wederlegt, is er my de ongegrondheid van gebleeken, 't geen ook door den Heer Lenfant in zyn algem. Voorreden voor het N. Teftament word toegeftemt. Ook blykt het dat dit de laatfte redenvoering van Jesus aan zyne Leerlingen niet kan geweeft zyn, dewyl Mattheus er dan noodwendig bygevoegd moeft hebben, dat hy voort na deze redenvoering, ten Hemel was gevaaren. Om welke reden', zo wel hier als Matth. xxvi: 32. Marc. xiv: 28. en xvi: 7. niets anders, dan bet land Galilea, verftaan wordt, waarom ook eene andere verfchyning van den uit den dooden opgewekten Jesus gefchied is, die Johannes, xxi. omftandig befchryft. Johannes heeft de verfchyning des Heeren in Galilea, die'Mattheus verhaalt, by welke hy nogthans zo



$$o Verklaaring over Mattheus
wel, als Mattheus, tegenwoordig geweeft is, ongetwyfeld onaangeroerd gelaaten , om dat Mattheus die reeds befchreeven had, en zyn voorneemen alleen was dat op te tekenen, het geen de andere Euangeliften niet gemeld hadden.
vers 16. De elf Jongeren. Deze worden hier alleen genoemd, om dat ze thans van Jesus in 't byzonder wierden aan gefproken, en bevel ontvingen, wat ze als Apoftelen doen moeften. Doch dat ook de geloovige A/rouwen, welke met Jesus uit Galilea (Hoofd, xxvn: 55.) na Jerufalem waren gekomen, deze reize mede daar heen gedaan hebben, kunnen wy niet in twyfel trekken, om dat hen zulks door den Engel, vers 7. was bevolen. Hy zal, zeide hy, voor u been gaan, en daar zult gy hem zien. Dat nog veele andere Geloovigen, die men met grond denkt, dat Jesus onder den liefderyken naam van Broederen, vers 10. mede begreepen heeft, daarheen gereisd zyn, daar aan kan ook met regt niet getwyfelt worden. En mogelyk zyn deze met anderen, die zig in Galilea by hen voegden, de vyf honderd Leerlingen van welke Paulus , 1 Corinth. xv: 6. gewag maakt, hoewel ook deze Apoftel van die geene kan fpreeken, die by des Heeren Hemelvaart tegenwoordig geweeft zyn,
vers 16. Op den berg. 't Is zeer waarfchvnlvk, zoo als de meeften ook gelooven, dat dit dezelfde Berg is geweeft, waarop de Zaiigmaaker te vooren met Moses en Elias, door drie zyner Leerlingen, in eene Hemelfche geftalte gezien was. Want waarom zou Christus daartoe eenen anderen Berg verkoozen hebben? En, daar hy deze drie bevolen had, deze gebeurtenis niemand, zelfs niet eens hunne Medeleerlingen, vóór zyne Opftanding bekend te maaken; maar hen nu op een zekeren Berg befcheidde; zo voegde 't immers beft, dat hy dezen Berg weder verkoos: dewyl de drie Leerlingen daar door indagtig moeften worden, om hunnen Medeleerlingen en andere Geloovigen deze wonderbaare gefchiedenis te verhaalen, en te zeggen: dit is de Berg, waarop wy onzen Heere in eenen He-
melfchen



Euangelium. Hoofdft. XXVIII: 16—-it $%i
öielfchen glans, en by hem Moses en Elias gezien hebben: welke gebeurtenis wy u niet eerder, dan thans, hebben mogen bekend maaken* ,
vers 17. Maar eenigen geloofden het tog niet regU Dat naamlyk de waare Jesus daar was. Woordelyk ftaat er: maar eenige twyfelden* De elf Leerlingen, die hem reeds te Jerufalem gezien hadden, twyfeldea er niet aan, en konden er ook niet aan twyfelen. Hierom vielen zy ook, zo dra Zy hem zagen, op hunne kniën neder, bewyzende hem de allernedrigfte eerbied. Des Waren deze Twyffelaars zommigen onder hunne geloovige Verzellers, die den verreezen Heiland nog niet gezien hadden. Doch het is te denken, dat deze alleen zo lang getwyfeld hebben, tot dat Jesüs naby kwam, en zy hem konden fpreeken: wanneer zy dan zoo wel, als voorheen Thomas , met eene volkome zekerheid (accurato Cbrifti intuitu, gelyk Calovius zegt,) erkenden, dat dit hun Heer en Godt Was: en vervolgens hun getuigenis daarvan in het geheele Joodfche Land verbreid hebben.
Iets geheel nieuws, brengt den Heer Pistophilus by deze plaats by, wanneer hy pag. 667 feqq. de woorden, ii ï« e'3W«», eerft dus overzet: geenen nu, naamlyk de Jooden, twyfelden: maar vervolgens, naa een verder overleg, dus: maar zy waren verre af. Waar by hy ook volftrekt niet toeftaan wil, dat « Sè betekenen kan maar eenigen. Het laatfte gevoelen zal hy denkelyk laaten vaaren, wanneer hy de aanmerking van Alberti .over dit vers zal inzien. En als dan zal hy ook zyne beide overzettingen voor even zo verwerpelyk erkennen, als zo veelen anderen zyner uitleggingen de tytel van gegronde, die hy haar heeft gegeeven, met het grootfte recht betwift wordt.
vers 18. My is gegeeven alle magt. Dat is: ik ben nu geen gering en arm Menfch meer, die niet heeft, waar hy zyn hoofd kan nederleggen; maar ik ben de Heere des Hemels en der Aarde, i.zie Joh. iiij 35.) Hierombeveele ik u, uit hoofde van myne magt, om in de gantfche Waereld rond te gaan, en myn Ryk met 6 Onder-



38* Verklaaring over Mattheus
Onderdaanen te vermeerderen. Dit noemt hy Leerlingen maaken, hetwelk Joh. iv: i. bc7e?ent «,,„. Dewyl nu dit door keren eefchieddezo heeft het Luther wel niet geheel kwalyloTerge! zet; uert alle Volken: maar nogtans is deze overzettmg met volkomen, dewyl ^,4,<„, betekent, iemand niet alleen, keren, maar ook door zyne Leer zo verre brengen, dat hy een Leerling van Christus wordt.
vers 19. Doopt ze op den naam. Christus oncTer regt zyne Apoftelen, hoe ze voer hem Lee dingenmoT ten maaken. _ Al wie naamlyk hun onderwy Se aan neemen, en in den Vader, den Zoon, en inden Heihgen Geeft gelooven, dien moeften zy doopen. Hy neemt hiermede drie Perzoonen, die de magt hebben, om Je Menfchen zahg te maaken. Wie ziel hieruit n e t? dat
Chri^yfe £eef zy^^ m h°°^{ ^
Z^lTfLf^tf'^ Wdk hy iD het deel Vifrdedeel L ^ S' P^ l26' e" ™ het
het: toon Z^' voordraagt, dat naamlyk door net wooid pxh-nvu», ook de Doop der kleine Kinderen wordt aangeweezen, vervat een zo duffter bewys, dat daardoor 't ongeloof van een Mennoniet niet overwonnen, maar gefterkt wordt. Het recht der Ker ke, om ook kleine Kinderen te doopen, moet, en kan beter en duidelyker worden beweezen.
vers 20. Dat ik alle dagen by » ben. Joh. xiii33- zeide de Heere tot zyne Leerlingen: liev Kinde' ren, tk ben nog maar een kleinen tyd by u. Hv S van zyne zigtbaare tegenwoordigheid. Maar hans fpreekt hy van zyne Godlyke tegenwoordigheid. Debv h m onyJiet SlGen Z^nGQ ^rlingen,Velte toen aLSpÏÏ P n" B,erS warcn » en inzonderheid den Apoftelen, welke door dezen trooft, in alle ongevallen van hun Apoftelfchap gefterkt, en onv tf d gemaakt w.erden; maar ook "allen KerkeleeiS, la fnZT^ 9eloov^n, der toekomende tvden. V ?
zvn er\Tt \t^4l ZCgC h?' zal ik de ™Fnen zyn, en ze met genade aanzien. Deze belofte van
Christus



EuangeWtim. Hoofdft. XXVIII: 19, 20. 383
Christus is de grondflag van Paulus wenfchen, wanneer hy, in alle zyne brieven, den Chriftenen de genade niet alleen des Vaders, maar ook des Zoons toewenfchte: ja, dikwils ook alleen de genade van onzen Heere Jesus Christus, i Corinth. xvi: 23. Galat, vi: 18. Philipp. iv: 23. en 1 Thessal. v: 28, en 2 Thess. ui: 18. Daartoe behoort mede de verzekering onzes Heilands: waar twee of drie vergaderd zyn in mynen naam; daar wil ik midden onder ben zyn. (Matth. xvi in 20.) O heerlyke trooft voor waare Chriftenen! een trooft, die het Leven, in alle omftandigheden, vergenoegd, en den bitterften dood zoet maakt.
m 'm m
Nadien men by de verklaaringe der H. Schriften, ook daarop letten moet, dat geene zwarigheid, die by het doorleezen derzplve opkomt, en de grondwaarheid, dat derzelver Schryvers uit aandrift des H. Geeftes hebben gefchreeven, aantaft, onaangeroerd en onbeantwoord moge blyven; en ik mede myn werk gemaakt heb, by de verklaaringe van dezen Euangelift, alles, wat regtfchapen Chriftenen aanftootelyk is, maar den Bybel-fpotters genoegen veroorzaaken kan, uit den weg te ruimen; zoo wil ik nu ook de zwaarigheid wegneemen, die het befluit van dit Euangelium kan verwekken, en ongetwyfeld by veele Lcezers werklyk heeft verwekt — 't Komt naamlyk veelen vreemd voor, dat Mattheus, daar hy voorgenoomen had, de hiftorie van Christus te fchryven, niet alleen zoo veele zeer merkwaardige gebeurtenisfen naa deszelfs Opftanding, maar zelfs ook deszelfs Hemelvaart onbe. fchreeven gelaaten heeft: Dit fchynt eene hoodfout te zyn van een Man, die voorgeeft, dat hy der Nakomelingfchap een boek gegeeven heeft, waarin de Perzoon van Christus, en deszelfs verrichtingen in de waereld, befchreeven ftaan. Zoude hy wel een goed Gefchied-fchryver genoemd worden, die by voorbeeld de gefchiednis van den Propheet Elias befchryvende,
deszelfs



384 Ver klaar ing over Mattheus
23*9 2£-g Ui£ dC Waerdd met fti]z^ygen voor« Deze tegenwerping verlieft al zyne kracht, wanneer men t vo kende overweegt. Men ziet naamlyk by eene naauwkeurige befchouwing, dat het Oogmerk van Mattheus in dit laatfte Hoofddeel alken geweeft is, de waarheid der van Chr.sTus beloofde opftandinge duidelyk te bewyzen, en der onwaarheid, door den hoogen Raad uitgeftrooid, haare kragt te beneemem Dit zyn, oogmerk bereikte hy daardoor* volkomen, da hy t getuigenis der Romeinfche Soldaaten bybragt, beneffens de dwaaze pooging des Sanhedrins, om dit onverdagt getuigenis te onderdrukken; als mede het bevel, eerft van den Engel, vervolgens van Tesus zelven. dat niet alleen de twaalf tot het Apoftel(chap beTem' de, maar ook zyne andere Leerlingen, in het Land Galilea moeften reizen, alwaar hy zig aan hen vertoonen zoude; en eindelyk de vervulling dezer helnfrp by welke Christus teffens den Apo&len bevaom zyne Leer in de geheele Waereld voort te planten SfnT^F' Wf Christüs> naa zyne Opftanding ge. daan heeft, en hoe hy eindelyk ten Hemel gevaaren zy, haat hy, ter bereikinge van dit zyn oogmerk!
wtrHd h°eW?J ^ n0gt-ans JESÜS ui"gang uit de Waereld, en deszelfs ingang in den Hemelf eenigszins te kennen geeft, wanneer hy meldt, dat Jesus, in zyne plaats , andere Leeraaren heeft aangefteld, en te
tgVz^t^ * ^
rJ£Cn}?l V°°rtS' 00kgeloven, en gelooft het met rede, dat het voorneemen van Mattheus geweeft is. TJhlf,\n b°f *? fchryven> f gelyk ook Lucas ge™nntKCn da?nV00 wel de hiftorie van Christus Opftand.ng als Hemelvaart, volkomen op te te, n 1' Ca ,Te;v0,gens de ^efchiednis inzonderheid van zyn Appftelfchap te befchryven. Heeft hy dit naderÏ^h T v°Woerd ; dan moeten wy gelooven , dat de ti. treeft zyn voorneemen niet bekragtigd, en er hem niet toe aangezet hebbe, vermits de andere Euangehiten berichten genoeg, aangaande Jesus Opftanding



Euangelium.
385
ding en Hemelvaart, gegeeven hadden. Maar heeft hy*het gedaan, en is dit boek verlooren gegaan; dan kunnen we ook niet anders gelooven, dan dat deze toelaating van God, naar welke zoo veele brieven der Apoftelen, aan de Gcmeentens die door hen bekeerd waren, niet in onze handen zyn gekomen , overeenkomftig met Gods wysheid zy. En Johannes wyft de rede voor deze Godlyke wysheid aan, xx: 30, 31. en xxi: 25. Naamlyk de Kerk moeft niet meer H. Schriften hebben, dan de Chriftenen van alle ftaaten gevoeglyk konden doorleezen: en in de voorhanden zynde Schriften der heilige Mannen moeft zo veel vervat yyn, dat men met zekerheid kon weeten, dat Jesus Gods Zoon is, zoo wel als wat men gelooven , en hoe men leeven moete, zoo men zalig wil worden.
IDeel, Bb VER-



385
VERKLAARING
DER
GESCHIEDNISSE
van
CHRISTUS,
VOLGENS de BESCHRYVING
VAN
MARKUS.
Over bet Opfchrift. TJTet Opfchrift van deze gewyde gefchiednis is
•*- -I. re kxtk Mct^xn 'RvayyUto,. Op dezelfde WVZe
leeft men aan het hoofd der andere Euangelifche verhaalen Te
Uit deze éénsluidendheid der Opfchriften ziet men', dat zy alle van dezelfde hand zyn, en voor deze vier verhaalen toen eerft gcplaatft, toen de Schriften van het nieuwe Verbond in éénen bundel gebragt, en aan de Kerk gegeeven wierden, als het boek, het welk een altoosduurend richtfnoer van geloof en zeden, tot het einde der Waereld toe, zyn moeft. Dewyl Lu kas zyne gefchiednis van de Apoftelen 5T0«|5l; Taf a*,u*w genoemt heeft, kan men , dunkt my, daar uit met te onrecht belluiten, dat hy aan zyn gefchiedkun-
dig



Verklaaring over Markus Euangelium. 387
dig verhaal van Christus, den naam van *r?*f e<5 'UrS Xg<?« zal gegeeven hebben. Maar het opfchrift, het welk Mattheus voor zyn Euangelie ftelde, was: bi/Sa.j
'Et«yy«'A«» betekent, in dit opfchrift, geenszins de leere van het Euangelie, in welken zin dit woord veelmaalen in de Schriften des N. T. voorkomt, maar, de gefchiednis van Christus, om dat deze eene gefchiednis is, dewelke het allergroot!!: genoegen kan te wege brengen. In deze betekenislè komt dit woord, '£f«-/vf'A«>», ook by Justyn den ;l artelaar en by IreNjeus voor. En, naar deze betekenisfe, hebben de Schryvers der gefchiednisfe van onzen Zaiigmaaker den naam van de vier Euangeliften bekomen; daar deze be • raaming anders in het N.T. eenen anderen zin heeft, volgens welken Johannes en Mattheus geene Euange-liften, maar Apoftelen geweeft zyn.
Dit Opfchrift, T» K*r» m«r9-«r«» (U^xct, Aövkx',
is niet door ieder eenen recht verftaan of overgezet. Dat de oude Vertaaler van Irenjeus b. 3. kap. it. het vertaalt heeft door Euangelium Secundum Mattbaeum, is niette verwonderen, dewyl bekend is, dat deze gewoon was, alles, van woord tot woord, en niet volgens den eigen aart der Latynfche taaie over te zetten. Dan dat Erasmus en Beza het op die zelfde wyze hebben overgezet, kan uit niets anders, dan uit onkunde van dergeiyk eene Griekfche manier van fpreeken, zyn voortgekomen. En deze was ook aan D. Gottfriep Olearius, anders een zeergeleerd Man, onbekend, als dewelke aan het einde van zyne eerfte aanmerking over Mattheus ftoutlyk zegt, dat het zeer verkeerd is, de woorden ri k«t« MterS-aï»^ 'EvxyyeJiu», te vertaaien door, Euangelium Mattbaei. Dan naderhand heeft de Heer Elsner in zyne eerfte aanmerking over Mattheus getoont, dat deze vertaaling wel zeer goed is, dewyl men vindt, dat Polybius de daaden van Hannibal, t«s ««' 'a»»i/3« ^«'f'u roemt, en Aïlianus (lib. 11. cap. 42. en niet, gelyk er verkeerdlyk ftaat, 41) zyne Deugd, *■»'« k«Wur*> ««3*?. Wy behoeven derhalven met Drusius (Quaeft. Heb*: Bb 2 lib.



388
Verklaaring over Markus
lib. i. cap. 23.) in deze fpreekwyze geenen Hebraismus te zoeken. Misfchien zal men hec noch van meer gewichts oordeelen, indien ik uit eenen Kerk-leeraar, dewelke weinig tyds naa dat dit opfchrift voor de werken der Euangeliften geplaatft wierdt, geleeft heeft, bewyzen kan , dat die manier van fpreeken in dien tyd in gebruik geweeft is. Het is 'Iheophilus, Bisfchop van Alexandrien, dien ik op het oog heb. By dezen leeft men: b. 2. k. 6. bi. 02. in de uitgaave van Wolf: «< x»ivctj xx/ duTot hegicq, zyne. overige Vertellingen. En b. 3. k. 2. bl. 272: wat baatte Plato zyne ge-
leerdheid, y kxt' dvlm vxihia, of zo als hv Zl'ch kip.
3. bl. 280. uitdrukt, i ««r dvrh lJ<tr*x*i». Op diezelfde bl. leeft men « *»yo, 6nze leere, het welk hy korts te vooren dus had uitgedrukt: i x<*3' if*£t Ook bekrachtigt Euseeius ons gevoelen, (dat de uitdrukking tó Kar*. HarB-aïet Evayyéa<»» niets anders betekent, dan bet Euangelie van Mattheus, of de gefebiec. nis van Christus volgens bet verhaal van Mattheus) wanneer hy in zyne Kerkl. Gefchiedn. b. 3. kap. 24, van den Apoftel Johannes fpreekende, zyne Euangclifche gefchiednis, ?o *xt' dvr\v 'Evnyylxu, noemt, het welfc Valesius vertaalde Euangelium ipfius, en begreep dat het niet anders konde vertaalt worden. Onze Luther heeft het dan zeer wel getroffen, toen hy deze opfchriften der Euangeliften dus overzette: Het Euangelium van Mattheus, — Markus, — Lukas,
Johannes.
HOOFDSTUK I.
vers 1. Het begin des Euangeliums. Naa het woord ©'««» ftaat in de uitgaave van Millius en Mastricht een punSlum, (flip.) Curcell/eus heeft in plaatze daar van een colon (tweelingftip) gezet; Lutherus een comma (eene fneede.) De laatfte heeft het beft getroffen, en het is dus verkeerd , dat men uit één vers twee gemaakt heeft. Markus heeft het woord *% (erat) uitgelaaten; het welk hem zoo eigen is, dat hy onmiddelyk daarop, vs. 3. ook hec woord eVl onuitgedrukt



Eumgelium. Hoofdft. I: i 10. 389
drukt laate. De vertaaling van dit vers behoort dan, gelyk Wolf en vóór hem Chemnitius en Maldonatus reeds gezien hebben, dus te luiden: bet begin des Euangeliums van Jesus Christus , den Zoone Godts, was zoo, als by de Propbeeten gefchreeven ftaat. En wel zoo, dat men dit, van Jesus Christus , niet te verftaan hebbe, gelyk by veelen vertaalt is, dat het zoo veel als aangaande Jesus Christus (Euangelium de Chrijlo) bctekene; want dewyl het woord Euangelium nergens in het N. T. in dien zin, waar in het in het opfchrift van de Euangeliften voorkomt, gebruikt wordt, om de Euangelifche gefthiednisfen te betekenen , maar het zelve altoos de leer des Euangeliums te kennen geeft; kan het ook te dezer plaatze niets anders betekenen, dan de Euangelifche Leer van Jesus Christus.
vers 1. Mynen Engel. By Matth. xi: 10. heb ik dezelfde uitdrukking vertaalt, door, mynen Afgezand. De Hebreeuwfche zoo wel als de Griekfche benaaming heeft deze beide betekenisfen. Ik geef hier aan dc laatfte den voorrang, om dat Johannes de bediening der Godlyke Gezanten van den eerften rang, der Engelen, dewelke eerft aan Maria, naderhand aan de Herderen de geboorte van Jesus moeften boodfchappen, waarnam en verwaardigt werdt, de aanvaarding van het Mesfias-ampt door onzen Zaiigmaaker in het openbaar te verkondigen. Hy was dan, wat zyne natuur betreft, een Menfch; dan met betrekkingc tot het werk, het welk de Allerhoogfte hem had aanbevolen, was hy niet minder dan een Engel, en hy kon dus zeer wel een Engel genaamt worden. .
vers 10. En toen hy wederom uit het water klom. Grotius heeft aangemerkt, dat dit van Johannes kan verftaan worden; en Beza daarenboven uit gelykluidende plaatzen beweezen, dat foortgelyk eene manier van fpreeken niet ongewoon is. De Euangelie-fchryver Johannes verklaart kap. 1 vs. 3a, 33 op eene wyze, die geene twyfel kan overlaaten, dat de Dooper dit nederdaalen van den Geeft gezien heeft. En het gefchiedde ook om zvnen wille; op dat hy naamlyk te Bb 3 beter



39° Verklaaring over Markus
beter zoude zien, wie het ware, dien hy gedoopt had. Lange is van oordeel, dat Jesus, zoo wel als Johannes, dit gezien heeft. Dan in den text wordt maar van éénen gefproken; en daarom, indien het al waar is, dat Christus dit ook gezien heeft, Markus heeft evenwei maar alleen bedoelt van Johannes te fpreeken, als van iemand, die hec, zoo wel als Jesus, gezien had, en dien het noodiger was het te zien, dan dezen gedoopten Zoone des Allerhoogften.
vers 23. Eenen onreinen Geeft. De Duivelen worden onreine Geeften genaamt, volgens eene manier van fpreeken der Hebreeuwen, dewelke Perzoonen ofzaaken,die mem verfoeijen moet, onrein noemen. Dikwils wordt ook het woord milt (over welks betekenisFesseliushandelt, hb. iv. cap. 7.) en «Wa«?7.s by één gevoegt; zoo a s Hand. x: 14 en 28. en xi: 8. Het één zoo wel als het ander wordt gebruikt van Perzoonen of zaaken, van dewelke men eenen afkeer hebben moet, wanneer dan de Duivelen, onreine Geelfen genaamt worden, draagen zy dezen naam (die het meelt by onzen Markus voorkomt) ten deele met betrekkinge tot Godt, ten deele ten aanzie.ne der Engelen, ten deele ten opzichte der Menfchen. Zy zyn naamlyk onrein. dat is affchuwlyk, vooreerft in de oogen van Godt, dien zy, wegens derzei ver onbegrensde boosheid een gruwel zyn: en voor zoo verre betekent een onreine Geelt, eenen zondigen en godtloozen Geeft, die daarom van Godt verftooten en verworpen is. Zy zvn in de tweede plaatze affchuwlyk in de oogen der Engelen, dewelke heilige Geelfen zyn, en rein van zonden: voorzoo verre betekent een onreine Geeft, eenen onheihgen Geelt, dewelke zynen voorigen Adel verboren heeft. Maar ten laatften zv zyn ook affchuwlyk m de oogen der Menfchen, als welke hen verfoeijen, voor hen fchrikken, en hen als Schepzelen, die van Godt en de Engelen gehaat zyn, haaten: en in dezen opzichte betekent een ome Geeft,-eenen Geeft, dewelke affchuw-waardig is.
vers



Euangelium. Hoofdft. I: 23—43. 39 r
vers 4<i. fefus fprak hem ernftig aan. Het woord up^t, heb ik by Matth. xi: 30. verklaart.. Het betekent niets anders, dan iemand met een ernltig gezicht aanfpreeken, en hem iets beveelen of verbieden. Lutherus heeft het met de oude Latynfche overzet, ting die door Beza en anderen ook ge volgt is, op deze wyze vertaalt: by bedreigde hem. In de gemeene vertaaling van dit Land heeft men het gedeeltlyk getroffen, maar niet ten éénenmaale; men leeft daar: als hy hem flrenglyk verboden hadde; gelyk by Lenfant: defendant feverement. Deze (Lenfant) heeft ook het volgende, i^f«5 i^/s-An niet recht verftaan, en
het dairom vooraan gezet; zoo dat de geheele vertaaling, die hy van dit vers geeft; Jefus le renvoyat ausfi tot, lui defendant feverement den parler, vallen is. Het woord l$fi»*i betekend noch ejecit, zoo als de oude Latynfche Overzetter, en naa hem Lutherus; noch emifit, gelyk Erasmus; noch ablegavit, gelyk Beza- noch eindelyk remifit, zoo als Lenfant het vertaalt heeft; maar gelyk het in de Neêrlandfche vertaalin" luidt, hy deede hem terftont van hem gaan. Het Gemeen heeft by ons de gewoonte van te zeggen: by joeg hem voort, dat is, hy liet bem fpoedig van zich, ei na elders vertrekken. Gelyk nu by ons de fpreekwyze, iemand voortjaagen, niet altoos een bevel in toorn gegeeven, te kennen geeft, waar door iemand eenen anderen gebiedt uit zyne tegenwoordigheid te_ vertrekken om dat hy hem voor zyne oogen niet zien mag; maar men dezelve ook gebruikt van iemand, die eenen anderen op eene vriendelyke wyze belaft, zieh fpoedi^ ergens heen te begeeven: zoo heeft men dit wooid, itTfirt? ook hier ter plaatze, in geenen anderen, dan dezen zin op te vatten. Op dezelfde wyze leeft men Matth ix- 38 W*»"' le.Y*™ arbeiders belaften, dat zy na buiten, op het Veld, gaan zullen, en Joh. x: 4. rS *M ê*3«'»£,v de S-haapen uit de ftalle laaten gaan. Ik meen dus de vertaaling, die ik van dit geheele vers gemaakt heb, gewettigt te hebben.
Bb 4 HOOFD.



392
Verklaaring over Markus
HOOFDSTUK II.
vers 4. Zy dekten het dak op. Zy braken eenige pannen, of, zoo als Zeltner het noëmt, fchaalen af met dewelke het platte dak bedekt was, en tusfehen de overige tegelen (Luk. v: 18.) lieten zy het bed met touwen neder. Chemnitius verlfaat deze woorden op dezelfde wyze. Lightfoot is, niet zonder redenen, van gedachten, dat Christus, niet beneden in het huis, maar boven op de zaale gezeten en gclecraart heeft. Op deeze wyze zoude men dit nederlaacen van het bed door het dak beter kunnen begrypen. Ook fchynt het byna, als of Markus dit, met de woorden, * te kennen gaf. Het dak, zegt hy, boven de plaatze, aaar hy was, dat is, onder het welk hy zat Nu kunnen wy het tweede vers ook beter verftaan" Want als de Euangelift zegt, dat Christus voor het Volk, het welk aan de deure ftond, gepredikt heeft, fpreekt hy van die Menfchen, dewelke in de zaale geene plaatze konden bekomen, maar, dewyl de deur der zaale open ftond, buiten de deure zyne woorden mede aanhoorden; en wel in zulk eene °roote menigte, dat alle, die hem gaerne wilden hooren, niet eens op deze voorzaale konden komen. Wy zien hier uit, dat wy geene redenen hebben, om de verklaaring aan te neemen, die Do. Karstens uit de berichten van den geleerden Engelfchman Shaw heft bygebracht; in zyne Opgehelderde Schrifiuur-plaatzen uit de Reisbefcbryving van Shaw, bl. 76 enz.
vers T4. Levi, den Zoon van Alpheus. Men behoeft zich niet te verwonderen, dat alle Uitleggers van onze tyden dezen Levi voor ééne en dezelfde Perzoon met Mattheus gehouden hebben. Want Markus fpreekt byna met dezelfde woorden van de beroeping van Levi tot het Apoftelampt, waar van Mattheus zich kap. ix: 9. bedient, om zvne eige beroeping tot dit ampt te befchryven; het zelfde moet van Lukas gezegt worden, gelyk men kap. v; 27, 28. van zyn luiangelie-verhaal zien kan. Grotius alleen was van een ander gevoelen, en beweerde by Matth. ix: q.
dat



Euangelium. Hoofdft. II: 4—14. 303 :
dat Levi en Mattheus twee verfchillende Perzoonen geweeft zyn, alwaar hy ook de redenen, waarom hy van het gemeen gevoelen afwykt, bybrengt. Dan hy heeft noch Calovius noch anderen, zelfs niet eens (a) Clericus (zie deszells aanmerkingen op Lus. v: 27. onder die van Hammono; als mede zyne Harmonia Euangelica)kunnen beweegen, om zyne gedachten toetcftemmen. Alleenlyk wil Dannhauer in zyne Cbrijleis bl. 110. dat wy Grotius zullen vraagen', of Mattheus en Levi ééne en dezelfde Perzoon zy of niet; maar hy geeft zich verder geene moeite, om het gevoelen van Grotius te beveftigen. Eindelyk heeft de Heer Theod. Hase het zelve met greote geleerdheid bekrachtigt, in eene byzondcre verhandeling , door hem in de Bibliotbeca Bréménfis geplaatft, cn aldaar d. v. bl. 475 enz. te vinden. In die verhandeling wordt ook beweezen, dat Grotius van ouds al Voorgangers in deeze verklaaring gehad heeft, en dus niet voor den eerften , die dezelve in de Waereld bragt, kan gehouden worden; men kan dit §. 4, 5, 6. vinden.
' Naa alles wat Grotius en Hase gezegt hebben, ryplyk overwoo.^en, dc zaak zelve nauwkeurig doordacht, en het antwoord op eenige zwaarigheden, dewelke hier by voorkomen, gevonden te hebben, waag ik het myne gedachten den waarheidlievenden Lezer bloot te leggen, en dezelve aan zyne oordeelkundige toetfe te onderwerpen. Vooreerft kan Mattheus die Levi niet zyn, van welken hier gefproken wordt, en men dus niet zeggen, dat hy beide deze naamen gehad heeft. Want Levi was een Zoon van Alpheus, maar Mattheus niet. Het eerfte betuigt Markus uitdruklyk, op deeze plaatze, het tweede geeft Mattheus genoeg te kennen, wanneer hy, naa kap. x: 3. zynen naam op den lyft der Apoftelen geftelt te hebben, daar Jakobus, den Zoon van Alpheus onmiddelyk byvoegt.
B b 5 " Konde
f»Wel is waar,HASE fchryft in de Bibl. Brem. t. v.p. 483. aan Clericus liet tegenovergestelde gevoelen toe; ilan in de plaatze waar ou \fy zich beroept, vindt uien het tegendeel; wordende daar de gedachte van Grotiu» verworpen.



304 Verklaaring over Markus
Konde iemand op deze wyze fchryven, die insgelyks Alpheus tot Vader gehad had? zoude hy zich in dit geval niet dus hebben uicgedrukt: Mattheus de Zoon van Alpheus , en Jakobus zyn Broeder ? gelyk hy in het volgende vers fchreef: Jakobus, de Zoon van Zebedeus, en Johannes zyn Broeder. Behoeven wy wel meer bewys te zoeken, dat Mattheus en Levi twee pnderfcheidene Perzoonen geweeft zyn ? Is deze befluittrekking niet duidelyk en overtuigend genoeg?
Dit dan vaftgefteld zynde, is de vraag: dewyl wy uit Markus en Lukas duidelyk kunnen zien, dat Levi zoo wel als Mattheus tot het Apoftelampt beroepen is, wie der Apoftelen dan deze Levi geweeft zy? Ik geloof niet, dat ik in ftaat zoude geweeft zyn , om deeze vraage te beantwoorden, mdien wylen de Heer D. Hase my niet onderricht had. Deeze uitneemende Man heeft de eer, van dit het eerft ontdekt te hebben. Hy toont naamlyk uit Matth. x: 3. dat het Judas Thaddeus geweeft is. Op deeze plaatze bericht Mattheus, dat de rechte naam van Thaddeus niet flechts Judas maar ook Lebbeus geweeft is. Hoe gemaklyk kon het gefchieden, zegt Hase §. 9. dat uit Levi, of zoo als men het ook uitfpreekt Lebi, door eenen Griekfchen uitgang, Lebeus , en naderhand Lebbeus gemaakt wierdt! Ik moet bekennen, niets is gemaklyker dan dit, en ik kan daarom dezen grooten Schriftgeleerde myne toeftemming niet weigeren. Dan hy overtuigt my noch meer, wanneer hy op de volgende wyze voortvaart. Markus, zegt hy, noemt deezen Levi eenen Zoon van Alpheus: deze Alpheus had vier Zoonen, dewelke, om dat zyne Vrouw eene Zufter van de Moeder van Jesus was, Matth. xiii: 55. en Mark. vi: 3. Broederen van Jesus, dat is, volgens onze manier van fpreeken, zyne Neeven ge, noemt worden. Derzelver naamen waren (è) Jakobus, Joses, Simon, Judas. Jakobus en Simon ftaan reeds onder het getal der Apoftelen Matth. x: 3, 4. En dat de Apoftel Judas, de Broeder van Jakobus
geweeft
(f) Paulus noemt dezen Jakobus, insgelyks den Broeder des Heeren, dat is, zynen Neef. Gal. i. 19.



Euangelium. Hoofdjl. II: 14. 395
geweeft is, getuigt Lük. kap. vr: 16. Ja Judas zelf in zynen brief, vs. f. Maar deeze zelfde Judas had den toenaam Thaddeus ; en deeze Thaddeus werdt insgelyks Lebbeus of Levi genaamt (Matth. x: 3.) "Evpnxxl (ik heb het gevonden!) konde Hase nu met recht uitroepen, wiens blydfchap te grooter moeft zyn, dewyl hy §. 24. uit een zeer oud gedenkftuk bewyzen konde, dat deze Levi reeds vóór veele Eeuwen door verfcheidene Leeraaren geoordeelt is, niemand anders dan dc Apoftel Judas, met den bynaam Thaddeus,,geweeft te zyn. Wy moeten hier by eenen misflag, door Grotius begaan, aanftippen; dezelve beftaat daarin, dat deze Levi, naar zyn oordeel, door Christus niet tot het Apoftelampt, maar tot het Chriftendom beroepen is. Hy wift niet, het geen de geleerde Hase heeft uitgevonden, dat Levi de Apostel Judas geweeft is.
Wy zyn aan den laatftgenoemden geleerden Man grootlyks verplicht (a), dat hy ons uit dezen doolhof geholpen heeft. Dan wy zouden het noch meer zyn, indien hy ook op de zwaarigheden, dewelke ertegen zyne ontdekking zyn, gelet, en dezelve uit den weg geruimd had. Dezelve zyn deeze:
Vooreerjl: Hoe is het mooglyk, dat Mattheus zyne eige beroeping tot het Apoftelampt, en Markus die van Levi met dezelfde woorden zoude befchreeven hebben? Is dit niet een duidelyk bewys, dat zy beide van ééne en dezelfde Perzoon fpreeken? Ja dat Markus, dien de oude Kerkvaderen ^Epitomatorem Mattbaei (den kort begripmaaker van Mattheus) gewoon waren te noemen, zyne woorden van hem ontleent heeft? Ten tweeden: Hoe was het mooglyk voor Mattheus , Levi met ftilzwygen voorby te gaan? hoe voor Markus en Lukas, van Mattheus en zyne roeping geen het minft gewag te maaken ? En zo dit onmooglyk fchynt, worden wy dan daar door niet
genood'
00 De Heeren Bïel en Frisch hebben hem in het openbaar hunne toeftemming gegeeven, de één in de Bibliotk. Brem. t. vu p. 1038 feqq. de ander in een byzonder Twiftfchrift over dezen Levi, door hem ta Leipfig in het Jaar 1746. verdeedigt.



35>Ö
Verklaaring over Markus
genoodzaakt, om vaft te Hellen, datzy alle drie, van ééne en dezelfde Perzoon, naamlyk van Mattheus, fpreeken V Ondertusfchen hebben wy te vooren middagklaar gezien , en wy weeten dus met volkome zekerheid, dat Mattheus en Levi twee verfchillende Perzoonen zyn. Hoé zal men toch dezen Gordiaanfchen knoop lós maaken? Daar is hier niets anders te doen, dan dat wy na mooglykheden zoeken, om deze zwaarigheden op te Iosfen. Hebben wy zulke mooglykheden gevonden, en zien wy verder, dat er geene andere mooglykheid te bedenken is, om dien knoop tc ontbinden, dan hebben wy ons oogmerk bereikt,'en kunnen er volkomen in heruiten.
Het is dan mooglyk, dat Christus op denzelfden tyd Mattheus en Levi tot zyne Apoftelen heeft aangeftelt, en dat zy beide Tollenaars geweeft zyn. En dan konde Markus de roeping van Levi met dezelfde woorden befchryven, waar van Mattheus zich ter beichryvinge van zyne eige roeping, bedient had. Dan wat betreft, dat Mattheus alleenlyk van zyne eige beroeping tot het Apoftelampt gewag maakt, hy kan dit gedaan hebben, dewyl hy het gevoeglyk oordeelde, onder zyne Euangelifche gefchiednisfen , de wyze, waar op hy tot het Apoftelampt gekomen was, met geen ftilzwygen voorby te gaan. Dewyl daarenboven zyn hoofdoogmerk hier by was, de redenen dewelke Christus by deze gelegenheid tegen de Pharifeeuwen voerde, in zyn Euangclifch gefchicd-verhaal te voegen,was het zekerlykniet noodzaakelyk voor hem, daarby te verhaalen, dat Christus op dien tyd meer dan éénen der Tollenaaren tot zyne Apoftelen geroepen had. Noch ééns! Heeft het niet ook wel kunnen Zyn, dat onze Zaiigmaaker Mattheus vroeger dan Levi beroepen heeft; zoo naamlyk, dat hy eerft Mattheus tot zynen Apoftel aanftelde, en weinig oogenblikken daar naa ook Levi, dewelke daar by kwam? Op deze wyze zoude het ook niet te verwonderen zyn, dat Mattheus alleenlyk van zich zelven, als het eerft beroepen, gewag gemaakt heeft. Doch dit is niet flechts
eene



Euangelium. Hoofdft. II: 14, 397
eene enkele mooglykheid; maar wy kunnen zeker weecen, dat Mattheus vroeger dan Levi of Thaddeus beroepen is. Mattheus geeft dit. genoeg te kennen, wanneer hy kap. x: 3. onder de Apoftelen zich zelven eer dan Lebbeus, noemt: want het is bekend, dat Mattheus zoo wel als Lukas kap. vi: 14. enz. gewoon waren den lyft der Apostelen volgens den rang hunner vroegere of laatere beroepinge op te geeven.
Nu komen wy tot de vraage, waarom Markus en Lukas alleenlyk van den Tollenaar Levi, en niet ook van den Tollenaar Mattheus gewag gemaakt hebben. Dit is reeds door den fchranderen Grotius ontdekt. Het kan zyn, fchryft hy, dat Levi een Opper-Tollenaar («'^«aJw, zoo als Zacheus, Luk. xix: 2. genoemt wordt) en Mattheus één zyner Tolbedienden geweeft is. Deze beide Euangeliften hebben dan liever van den Heer, dan van den Dienaar willen fpreeken. En zy zweegen van den laatften, om dezelfde rede, waarom Mattheus goedvond van Levi geen gewag te maaken, dewyl het hun naamlyk insgelyks voornaam, lyk daarom te doen was, dat de Nakomelingfchap weeten zoude, wat Christus by deze gelegenheid tot de Pharifeeuwen gefproken had. En dat Levi de Opper-tollenaar geweeft is, en men ten zynen huize, ('» t? iixU «<!7S) den Maaltyd gehouden heeft, getuigen Markus en Lukas met ronde woorden. Daarentegen fchryft Mattheus niet, dat Christus, ten zynen huize (»'» r« hxU dvlS) ten eeten geweeft is, maar hy zegt Hechts i'» rjj «<*/« in bet buis, geevende daar door te verftaan, dat'het niet zyn huis, maar dat van eenen anderen geweeft is.
Noch ééne aanmerking heb ik er by te voegen, om mynen Leezeren de verwondering te beneemen, die mén doorgaans heeft, wanneer men ziet, dat Mattheus de aanftelling van Levi , Markus daar en tegen en Lukas de beroeping van Matthrus met ftilzwygen zyn voorby gegaan Naamlyk indien het oogmerk van deze drie Ëuangelisten geweest was, in hurne gefchiednisfen naukeurig op te geeven, op welken tyd, 0 en



398' Verklaaring over Markus
en by welke gelegenheid, elk der Apostelen van Christus tot dit ampt, het welk zy naa zyne Opftanding moeften waarneemen, beroepen zy, dan zoude Mattheus niet hebben kunnen nalaateri van de aanftelhng van Levi, Markus noch Lukas van die van Mattheus gewag te maaken. Dan, daar Mattheus kap. iv: 18. enz. en Markus kap. i: i6. enz. alleenlyk van de aanftellmg der vier eerfte Apostelen, dewelke te gelyk beroepen werden, fpreeken, en naderhand van de beroeping der overigen, zoo min als Lucas, gewaagen; wat behoeven wy ons dan te verwonderen dat Mattheus Hechts zyne eige beroeping niet verzweegen heeft, en dat Markus en Lukas die van Levi in het voorbygaan befchryven, dewyl het hun goeddacht in hunne gefchiednisfen een bericht, te voe gen van de redenen, dewelke Jesus by die gelegen-" heid tot de Pharifeeuwen gevoert heeft?
Ik vind noch iets by deze gefchiednis, hetgeen ik mynen Leezeren ter nadere overweeginge zal mede deelen. Ik ben van gedachten, dat Christus op dien tyd met flechts Mattheus en Judas Thaddeus die insgelyks Levi genaamt wordt, maar ook Jacobus en Simon, Broederen van den laatftgenoemden, tot het Apoftelampt beroepen heeft. Ik beftuit dit uit de woorden van Markus, dewelke er vers 15. byvoegt dat er veele Tollenaars waren, die hem navolgden Dit moet deezen zin hebben, datzy ook zyne Jongeren en Apoftelen geworden zyn. Want de woorden dvTu, zy hebben hem nagevolgt, kunnen hier in geene andere betekenisfe verftaan worden, dan die zy m het onmiddelyk voorgaande vers hebben, waar in van Levi gezegt wordt, „WS,™ «w, by volgde Jesus na, en werdt zyn Apoftel. Wy zien dus, dat door de 5t«»k5, (veele) van dewelken hier gefprooken wordt, de drie, die op den zelfden tyd met Levi beroepen zyn, moeten verftaan worden, Jakobus naamlyk, Simon en Mattheus; misfchien ook Thomas, als welken Lukas op die plaatze, daar hy het twaalftal Apostelen volgens hunnen rang opgeeft, (kap. vi: 14. enz.) in het midden tusfehen Mattheus en de drie Zoonen
van



Euangelium. Hoofdft. II: 26.
399
van Alpheus geftelt heeft. Wy hebben derhalven ook reden om te denken, dat Jakobus en Simon, zoo wel als hun Broeder Judas of Levi, Tollenaaren geweeft zyn. En nu zyn wy noch ééns in ftaat geftelt, om de vraage te beantwoorden, waarom Markus en Lukas van de beroeping van Mattheus niet gefproken hebben. Zy hebben naamlyk ook van Jakobus en Simon niet gefproken, maar alleenlyk van den OpperTollenaar, dewelke Levi was. Ook kunnen wy nu op eene andere vraage antwoorden, te weeten, waarom Lukas en Mattheus, daar zy anders beide gewoon zyn, de naamen der Apostelen, volgens den tyd hunner beroepinge op te geeven, (zie Luk. x: 3. enz. en Matth. vi: 14. enz.; in de rangfchikkinge dezer drie Zoonen van Alpheus het niet ééns zyn, maar Mattheus op Jacobus, Judas Thaddeus en Simon, —Lukas daarentegen omgekeert Simon en Judas Thaddeus laat volgen. Dewyl naamlyk deze beide door onzen Zaiigmaaker op éénen en denzelfden tyd beroepen waren, zoo konden Mattheus en Lukas hunne naamen, in zulk eene orde als zy maar wilden, opgeeven, dewyl daar door geen van deze Broederen in eenig voorrecht, ten opzichte van den tyd zyner beroepinge , om dat geen van beiden zulk een voorrecht bezat, konde verkort worden.
vers 26. Ten tyde des Hoogenpriefters Abjatbars. 'ettï 'APi*9-*e, «■e,xiH'ia,i'y op dezelfde wyze, als men Luc. 111: 2. leeft: i»« «p^isfja» "a»* j$ k«i*<P«, ten tyde, toen Annas en Cajaphas Hooge-priefteren waren. Ik kan het Beza, die in de oordeelkunde zeer geoefent was, niet kwaalyk neemen, dat hy de echtheid dezer woorden geloochent heeft, en van gedachten .geweeft is, dat dezelve door eene vreemde hand op den rand gefchreeven zyn. Want, omniet te zeggen, dat noch Mattheus, kap. xii: 4. noch Lukas, kap. vi: 4. alwaar zy van deeze redenvoering van Christus gewag maaken, deeze woorden bybrengen, zal het voor eenen nadenkenden Leezer moeilyk vallen, te gelooven, dat Christus hier van den geenen, die in dien



4oo
Verklaaring over Markus
tyd Hoogepnefter was, zoude gewag gemaakt hebben, dewyl men zien kan, dat dit, tot zvn oogmerk ten éénenmaale onnoodig was; en noch meer moeite zal hy hebben om te gelooven, dat Christus deezen Hoogenpriefter eenen anderen naam zoude gegeeven hebben, dan hy in den Hebreeuwichen en Griekfchen Bybel draagt, daar hy (i Sam. xxi: i.) niet Abjathar maar Achimelech genaamt wo^dt. Waarom zoude onze Zaiigmaaker door deeze benaaming aan kundige Pharifeeuwen, die,dit hoorden, gelegenheid om hem tegen te fpreeken of te beipotten gegeeven hebben? Ook wordt er noch eene zeer oude affchrift van het Nieuwe Teftament gevonden, waar in deeze woorden niet ftaan En deeze moet naar eene, die noch veel ouder w>s en in dewelke men dezelve ook niet vondt, gemaakt zvn Ondertusfchen moeten deeze woorden al vroeg en wei reeds in de tweede Eeuw, in fommige affchnften ge floopen zyn, dewyl zy in deSyrifche, zoowel als de oude Latynfche overzettingen, en vervolgens in alle de Gnekiche uitgaaven, die er noch zyn, maar ééne uitgezonden, gevonden worden. Door deze overeenkomt!: der oude affchriftcn heeft Millius zich ook laaten beweegen, om in zyne Voorrede, §. 1323. te beweeren, dat deze woorden echt zyn.
Daar ik anders niemand weet, die het met Beza eens geweeft is, zal het noodig zyn, de Eer van Markus te handhaaven, die dezen Hoogenpriefter Abjathar genoemt heeft, alhoewel hy, gelyk wy uit 1 Sam. xxi: 1. weeten, Achimelech geheeten hebbe: op dat men met meene genoodzaakt te zyn, om te zeggen dat de Euangelift hier eenen misflag van het geheugen begaan heeft. En toch dit is gemaklyk te doen, loo men het rechte antwoord maar weet, dat men op deze zwaarigheid geeven moet; naamlyk, dat Achimelech oolc den naam Abjathar gedraagen heel t, gelyk zyn Zoon Abjathar insgelyks Achimelech heette. Het één en ander blykt, uit 2 Sam. viii: 17. djar de Zoon Achimelech, en de Vader Abjathar genaamt wordt Zoo wordt ook van den Zoone gefprooken 2 S\m xv: 29. 1 Chron. xviii: ic5. en xxiv: 33 alwaar, op de
eerft-



Eüangelïum. Hoofdft. II: 28. 401
eerftgemelde plaatze Zadok en Abjathar, en op de twee andere, Zadok en Ach-melech , als Amptgenooten in de Hoogepriefterlykc bediening worden voorgeftelt. Het was dus het zelfde, ot Markus fchreef, dat dit gefchiedde onder den Hoogenpriefter Achimelech, dan of hy het ten tyde, toen Abjathar Hoogepriefter was, verklaarde gebeurt te zyn* Glassius heeft ook de gegrondheid van dit antwoord gezien, bl. 256 en 1319. als mede Seldenus lib. n de Succesfione in Pontificatum, cap. 3. Ja reeds te vooren Chemnitius in zyne Harmonia Euangelie a-, p. 386;, Ën D. Rusz verwondert zich met recht , dat noch Grotius, noch Wolf zulk eene handtaftelyke waarheid, gelyk hy zich uitdrukt, gezien hebben. In de laatfte plaatze merk ik noch alleenlyk aan, dat, daar Maldonatus by Matth. xii: 4. beloofd had, in het vervolg by Markus iii 16. zyne gedachten over dezen Abjathar te zullen voorftellen, hy dit evenwel niet gedaan heeft, maar dit gantfche urn met ftilzwygen voorby geftapt is. Of hy misfehien zelf geene genoegzaame zekerheid heeft wecten te vinden, eh nochtans zyne onkunde in dit geval niet willen bekennen, dan of hy met Beza aan de echtheid deczer woorden getwyfelt heeft , zonder dit te willen zeggen, moeten wy daar laaten.
vers 28. Des Menfchen Zoon. Dat Christus met deeze woorden zich zelven bedoelt heeft, fchynt zoo duidelyk te blyken, dat men nauwlyks zoude kunnen gelooven, dat er iemand geweeft is, die dezelve anders heeft opgevat. Nochtans beweert Grotius, dat men hier door des Menfchen Zoon ieder Menfch te verftaan heeft. Dan Calovius heeft hem by Matth. xh: 8. op. eene gegronde wyze wederlegt: het welk ook door OleARLUS Obferv. xli 11 ad Mattbaeum, §. Ut. wordt toegeftemt, dewelke evenwel §. iv. over deze woorden van Markus eene zonderlinge nieuwigheid (a) voor-
IDeel. Ce ftelt,
f.-O De nieuwigheid vart ölearius, van dewelke de Heer Hrumai* ipreekt, heiraat'daarin, dat hy de woorden Menfchen Zoon niet voor eene benaaming van Christus wil gehouden hebben, maar dezelve verdeelt, en tiir vers dus leell:: de. Zóón is ren Herr, en run den Sab'cth , ■in van den ilenfch. Vf.rj'aalbr.



402
Verklaaring over Marktjs
ftelt, 'welker ongegrondheid D. Rusz torn. t. pag. 667 aangetoont, en dezelve daarom met recht verworpen heeft. Dan wat het gevoelen van Grotius betreft, Tostatus is reeds van dezelfde gedachte geweeft: en Richard SiMOiN heeft dezelve in het 4de deel van z'yne Lettres cboifies, in den 40/ïera brief, fchoon niet zeer nadruklyk, verdeedigt. Ook hebben de twee Sociniaanen, Crellius en Wolzocen in deze ongegronde verklaaring genoegen genomen.
HOOFDSTUK III.
vers 7. Uit Galilea. Hier heb ik een punttum (flip) geftelt, om dat dit gedeelte van den volzin met dit woord ophoudt. Jesus naamlyk kwam thans uit Galilea. Uit dit Land, zegt Markus, dat hem veel Volks navolgde, en met hem voorttrok. En hier op vaart hy voort, ook (k)) kwamen er heden uit bet Joodfche land, en zelfs van Jerufalem, en uit Idumea, en van de overzyde van den Jordaan, ja zelfs die omtrent Tyrus en Sidon woonden, enz. Wy zien hier uit, dat deze twee verfen niet wel afgedeelt zyn; want met het woord 'iyfitéi kan het zevende vers geen einde neemen, maar het achtfte moet met de woorden, 1$ «Vi, rft beginnen, en in het voorgaande achter het woord avra een pundtum (Hip) geftelt worden: by gevolg moet achter het woord 'Ugtaw geen colon (tweelineftip), maar een comma [eens fueede) volgen. Beza heeft ook gemerkt, dat de afftipping (interpunttio) van deze woorden niet recht was, maar hy is niet gelukkig geweeft, in dezelve te verbeteren.
vers 9. Een klein Schip. Christus liet het zelve buiten twyfel komen, op dat hy uit het zelve tot het Volk, het welk op den oever ftond, zoude kunnen fpreeken. Alhoewel Markus nu hier niet met ronde woorden zegt, dat onze Zaiigmaaker op dien tyd gepredikt heeft, moeten wv het evenwel uit deeze omftandigheden befluiten. Markus wil dan hier het zelfde zeggen, hec geen hy, in het begin van het volgende



Euangelium Hoofdft. III: 7—-17, 403
gende Hoofdftuk, met deze woorden te kennen gaf: hier op leerde hy wederom aan de Zee, daar zich zulk eene menigte van Menfchen tot hem vergadert had, dat hy in bet Schip moefte treeden, enz.
vers 14. Toen verkoos hy twaalf. De woorden van Markus vlotten hier niet zeer duidelyk. Het geen hy wil zeggen, is buiten twyfel dit: van dezelve (van de geenen, die hy tot zich geroepen had) waren er twaalf, die hy aanftelde, om geduurig by hem te zyn, enz.
vers 16. Naamlyk Simon. Ook hier fchryft Markus wat duilter; en hy Ichynt meer op de zaak zelve, dan op de woorden gedacht te hebben. Zvn oogmerk is naamlyk de Apoftelen achter elkandereh by hunne naamen op te noemen; en dus moeften de woorden zoo luiden, als ik dezelve vertaalt heb. Dan hyzegt evenwel ook niet, gelyk Lutherus en andere 'het overgezet hebben , hy gaf aan Simon den naam Petrus , maar, zoo als Rusz, Heupelius en Lange insgelyks nebben aangemerkt, by had hem dien naam gegeeven; het welk immers uit Joh. 1: 43. bekend is.
De bovengemelde duifterheid, of, gelyk Maldonatus zich niet ontzien heeft het te noemen, deezen Solaecismus hebben fommige oude handfehriften niet, in welke men dit vers dus leeft: neüm> xïuaact, k) tniS-yxe &c. Dan men wordt met Erasmus en Millius fpoedig gewaar, dat dit eene willekeurige verbetering is, dewelke Beza, Erasmus Schmidt, Glassius en de Overzetters van het Nieuwe Teftament, het welk naaide Stad Mons (Bergen in Henegouwen) den naam draagt, niet voor den echten text hadden behooren te houden. Want zo de woorden n?«7-0„ z,>«,« van Markus waren, zoude hy daar zekerlyk op hebben laaten volgen, £ f'a-ié-tutu ovop* ntr^v, en hy had dan niet kunnen zeggen:
vees 17. Boanerges. Wy zullen deeze benaaming niet van dc zyde der taalkunde befchouwen, dewyl de Euangelift ons van deeze moeite ondaft heeft, zeggende, dat de betekenis daar van is, Kinderen des Donders. Heeft evenwel iemand eene fterke begeerte, om deeze Cc 2 vreemde



404 Verklaaring over Markus
vreemde benaaming in den grond te leeren kennen, die laate zich van Drusius en Grotius by deeze plaatzen van Chemnitius, Harm. Euang. p. 405. feqq. van Pasor in Etymis nominum propriorum N. Teft. p. 13. van Possijsrus, in zyn SpicilegiUm Euangelicum, eap. 16. van Vorstius in zyne Philologia facra, cap. 24. p. 50 feqq. van Pfeiffer in zyne Dubia vexata, p. 911. van Lightfoot in zyne Horae Hebraicae, p. 605. en van D. Rusz, Harm. Euang. t. 1. p. 745. feqq. onderrichten. Dan daar de benaaming Kinderen des Donders evenwel noch zeer vreemd luidt, moet men weeten, dat dit eene Hebreeuwfche manier van fpreeken is, die wy niet Wel naar behooren kunnen vertolken, voor dat wy de gelegenheid gevonden hebben, by welke Christus deeze beide Apoftelen dus genaamt heeft. Ondertusfchen kan men de befchryving deezer Hebreeuwfche fpreekwyze, zoo wel als eene opheldering van dezelve door veele voorbeelden, by Glassius, Philologia facra, lib, in. traEt. 1. can. 36. en by Vorstius, in het geheele si^fte Hoofdftuk van zyn voortreflyk werk, de Hebraismis N. T. ter volkomene voldoeninge zyner weetluft in dit ftuk, aantreffen.
De oude Kerkvaderen hebben deeze benaaming voor eenen eernaam gehouden; zy waren van gedachte, dat Kinderen des Donders Menichen betekende, dewelke hunne ftem,gelyk de donder, lieten hooren; en Christus hadj naar hun oordeel, met deeze uitdrukking willen te kennen geeven, dat deeze twee Broeders de leere des Euangeliums met luide ftemmen in de geheele Waereld zouden bekend maaken, of ook. dat'zy boven alle anderen yverig zouden zyn, om zich tegen de Vyanden van het Chriftendom te verzetten. SuiceRus brengt de eigene woorden deezer Leeraaren by, in zynen ThePaurus Ecclefiafticus, torn. 11. pag. 712. feqq. Dan, daar alle Apoftelen'dit met eikanderen gemeen gehad hebben, had Chemnitius in zyne Harm. Euang. aan het tweede, en Brent;us in zyne Verklaaring van Pfalm xxix. aan het eerfte gevoelen zyne toeftemming niet behooren te geeven. Hiller beleed in zyn Onomaft. facr. p. 117. de ongepaftheid deezer uiclegginge,
dewelke



Euangelium. Hoofdjl, III: 17. 405
dewelke door zoo veelen aangenomen is, maar hy verviel toe eene andere, die noch minder aanneemlyk is; hy maakte zich zelven naamlyk diets, dat de Zoonen van Zebedeus deezen naam van Christus ontfangen hebben, dewyl zy, gelyk hy meende dat Luk. x: 18. gezegt wordt, den Satan van den Hemel geworpen hebben, als een' blikfem. Dan hy heeft in den grooten haafter niet op gelet, dat daar niet van deeze Apoftelen , maar van de 70 Jongeren gefproken wordt. D. Lampe, die aan alle de overige verklaaringen met recht iets te berispen gevonden heeft, acht in zyne Prolegomena ad Euang. Johannis lib. 1. cap. 1. §. 15. dit eindelyk de waare rede te zyn van deeze benaaming, dat deeze twee Apoftelen, boven alle andere, den ongeloovigen Jooden de Godtlyke oordeelen dikwerf aangekondigt, en het er op toegelegt hebben, om hen door deezen donder van bedreiging? te verfchrikken, en tot kennis van den Mesfias te brengen. Dan, daar het niet mooglyk is, dat dc overige Apoftelen zouden nagelaaten hebben, dit te doen, kan deeze verklaaring ook geenen fteek houden. Hoewel hyzelf toone, dat hy op dezelve geen zeer groot vertrouwen ftelt, wanneer hy zegt, dat hy die alleenlyk zoo lang wilde behouden, (quam diumeliora dejunt,) als er niets, dat beter was, gevonden wierdt.
Niemand heeft derhalven tot dus verre op de vraage, waarom Christus deeze Broeders Kinderen des Donders genaamt hebbe, beter geantwoord dan Clericus. Cur ita vocarit Chriftus duos hosce slpoftolos, fchryft hy by de aanmerking van Hammond, non conftat. Door dit non conftat belydt hy niet Hechts ten deezen opzichte zyne eige onkunde, maar verwerpt ook daar door telfcns alle andere Uitleggeren, en verklaart dezelve in dit ftuk voor even onweetende. Dan men behoeft om die rede zich van alle verdere nafpeuringen niet te onthouden, daar men, ten aanziene van deeze gefchiednisfe, ook zeer laat ontdekt heeft, dat de Apoftel Judas en de Tollenaar Levi eene en dezelfde Perzoon geweeft zyn, als mede dat men Bartholomeus en Nathanacl voor eenen zelfden Man te houden heeft.
Cc 3 Qf



4oS Verklaaring over Markus
pSIu* hCt geCn,ik thans denk ^ zeggen, (a) beter gefcelt zy, en wel zoo, dat men het voor de waare meening van onzen Zaiigmaaker zoude moeren houden, moet ik aan het oordeel van nadenkende Leezers overlaten Ik ben naamlyk van gedachten, dat men tot dus verre het fpoor byfter geweeft is, door zonder verdere overweeginge te vooronderftellen, dat het oogmerk van Christus geweeft is, deezen twee Tongeren bier mede eenen eernaam te geeven. Men meende, dat dewyl Simon den eernaam Pf.trus verkreeg, Boanerges ?Zn V£°LmetS aadersJonde gehouden worden. Dan m ydeo^orondheri dezer gevolgtrekkinge daar n. alleen behooren af te neemen, dat, daar Simon zich zelven met alleen zeer dikwils met deezen naam Petrus genoemt.heeft maar hem dezelve ook door anderen gegeeven wordt, Jakobus daarentegen en Johannes zich zelve nooit Kinderen des Donders noemen, ook nergens m het geheele N. T. door anderen dus ge
^rt^£°anerRe! §'Ce- er" maar een ftheldnaam geweeft is? een naam, die in de ooren van deeze Tongeren meer de werking van den donder, dan va?eenen heflyken zonnefchvn gehad heeft? hipr ^°!f I?0ch-een, vooroordeeI wegneemen, beftaande
tiïrl'J^^ aIs eene zekere waarheid inneemt, dat Christus dien naam aan deeze twee Jongeren gegeeven heeft toer. hy de twaalf Leerlingen tot zyne toekomftige Apoftelen benoemde. Men was wel eer
petr^r^o^f^ Hr£e °Ver de benaaming van Petros te oordeelen. Dan dair wy by het voorgaande vers gezien hebben, dat dit valfch is, en dat Christus deezen naam lange te vooren aan Petrus gegeeven had, bvgevolg. dat Markus niet konde fSy.
yf-af mn SlM0N dm naam Petrus, maar, by bad hem dien naam gegeeven (ij, te weeten op eenen
anderen
SAln deZdve ^PVf*»» in Plaatze van het plusqLmpVrfJL



Euangelium. Hoofdft. III: 17. 4° 7
anderen tyd te vooren; kan hier immers ook van deeze twee Broeders gezegt zyn: by heeft bun eenigen tyd daar naa, by zekere gelegenheid, den naam Boanerges gegeeven. Zo ik nu eene gelegenheid kan opfpooren, by dewelke deeze Broeders kunnen verdient hebben, door hunnen Heer Kinderen des Donders genaamt te worden, heb ik ten minften zoo veel gewonnen, dat men niet zal kunnen twyfelen om de verklaaring, die ik aan deeze uitdrukkinge zoeke te geeven, voor veel waarfchynlyker en aanmerkelyker te houden, dan alle de
overigen. , , , r 7 ,.
Men vindt iets dergelyks opgetekend by Lukas kap. ix: 52. enz. waar op ik verzoek, dat men hier zyne aandacht gelieve te veltigen. Toen Jesus na Jerufalem wilde trekken, dus wordt er. verhaalt, zondt hy booden vooruit, om voor hem 'in zeker Vlek der Samantaanen eene verblyf-plaatze gereed te maaken. Dan men wilde hem in dit Vlek niet laaten inkomen. Hier over vertoornden zich de Broeders Jakobus en Johannes , (die waarfchynlyk deeze Booden geweeft waren) cn wel indiervoege, dat zy op de Inwooneren van die plaaize vuur van den Hemel wilden doen vallen, en hier toe de macht en vryheid van Chrïsius verzochten. Zy verzochtten dus eigenlyk om eenen geweldigen donderbuy, dewelke in dat Vlek moeft inflaan, en waar door inzonderheid die Lieden, dewelke geweigert hadden Jesus te ontfangen, moeften geLrolfen en verteert worden. Daar hebben wy immers, om de manier van fpreeken der Hebreeuwen te gebruiken, Zoonen des Donders, dat is te zeggen, Menfchen, derwyze tegen nunnc Vyanden in toorn ontftoken, dat zy dezelve door den donder wenfehten vernielt te zien. Lukas verhaalt, dat Christus hen hier op hard toegefproken(hen beftraft) heeft; ondertusfehen hy geeft ons deeze haruc woorden niet op, maar verhaalt ons alleen deeze aanfpraak: weet gy niet, welken Geeft gy behoort te hebben? Daar Lukas dus deeze harde woorden van Christus niet heeft bygebragt, kunnen wy zonder eenige zwaarigheid vastftellen, dat hy op eene foortgelyke wyze zal gefproken hebben: „ Gy Boanerges, gy Zoonen des 6 ^ Cc 4 „Donders,



4o8
Verklaaring over Mabkus
„ Donders, die zoo gereed zyt, om deeze Lieden, „ dewelke zich tegen my bezondigen, terftond met „ donder en blikfem te ftraffen; denkt gy niet om het „ gebod, het welk ik u gegeeven heb, dat gy uwe „ Vyanden moet lief hebben, en hun vergeeven, het „ geen zy tegen u misdaan hebben? Weet'gy niet, dat „ ik niet, gelyk als Moses en Elias, in de waereld „ gekomen ben, om de kwaaden te ftraffen, maar om „ hen door myne leere tot kennis van hunne zonden, „en vervolgens tot boete en bekeering te brengen?
lot zulk eenen vader'yken toorn bewoog Petrus onzen Zaiigmaaker ook eens, zoo dat hy tot hem (prak: ga aibter my, gy SÜah: Matth. xvi: 23. en Mark. vi 11:33 Zoomin als daardoor, Satai, een toenaam van Petrus geworden is, even zoo min heeft, Boanerges , op deeze wyze een toenaam der twee Zoonen van Zebedeus kunnen worden; en gelyk Satan een fcheldwoord was, alzoo was Boanerges geen eertitel, maar eene benaaming, die tot hunne fchande ftrekte.
Ik heb er niets meer by te voegen, dan alleen dat ik de eerfte met ben, die naa een naauwkeurig onderzoek op deeze verklaaring gevallen is, maar dat reeds voor dertig Jaaren zekere geleerde Monnik te Parys, wiens gefchrift in de Memoires de Trevoux, cn wel in December van 1719. bl. 110 enz. gevonden wordt, deeze ontdekking gedaan heeft. Ondertusfchen deeze ziet Boanerges voor een woord in het cnkelvouwige aan, en wel om rede, dewyl er gezegt wordt Wum (en niet ï"*u«)B»*„Py}t; zonder te bemerken, dat hy daar door Markus tegenfpreekt, die het in het meervouwige verhaalde »«« 'fifuüi-i dat er gezegt wordt <;»«V<m*, kan daar op zien, dat ieder van deeze Jongeren deezen naam Zoon des Donders, van Christus ontfangen heeft, hoewel men ook in de zeer oude handfehrift, dewelke te Cambndge bewaart wordt, 0,0^, in het enkelvouwige leeze, en Lutherus ook in zyne vertaalinge niet de naamen, maar den naam, gezegt hebbe. Ook dwaalt deeze geleerde Man, wanneer hv denkt, dat Christus deeze beide Broeders, by gelegenheid van hunne beroeping tot het Apoftelampt, Boanerges genoemt heeft,
dewyl



Euangelium. Hoofdft. III: 20, 21. 4^9
dewyl hy voorzag, dat zy dien naam eerlang, wanneer hy naamlyk met hen door het Land der Samaritaan en zoude reizen, verdienen zouden. In de laatfte plaatze moet ik noch gewag maaken, van de verklaaring die hy aan deezen naam geeft, en waarin hy mctligtiyk Navolgers bekomen zal. Te weeten , naar zyn oordeel is her. woord Boanerges te zamen geftelt uit deeze drie woorden, J3, :lö en P»i en hy vertaalt het dus, filius interficientis igne; waar mede hy anderwerf den Euangelift tegenfpreekt, en ondanks zich zelven zyne vertaaling afkeurt.
vers 70. Aan de tafel gaan. In het Griekfch: Brood eeten. Op deeze wyze drukken de Hebreeuwen zich uit, wanneer zy fpreeken van het geen by ons heet, eenen Maahyd doen. Men vindt deeze fpreekwyze ook Luk. xiv: 1. Matth. xv: 2. Mark. vu: 5.' Joh. vi: 23. en 2 Thess. 111: 8 en 12. Op dezelfde wyze heet xwpUn,», eenen Maaltyd doen, Hand. xxvii: 35» Over deeze Hebreeuwfche manier van fpreeken, handelt Vorstius in het acht en dertigfte kap. van zyn boek, de Hebraismis N. T. p. 223 feqq.
vers 21. Hy zal anders bezmyken. Dit geheele vers is ééne van die plaatzen der H. Schriftuure, die het allermeeft betwift worden. Eer ik myn gevoelen zegge, zal ik eenige verklaaringen bybrengen, die hoe zeer zy ook van beroemde Geleerden haaren oorhVong hebben, echter, myns oordecis niet aangenomen kunnen wor<den. Ik zal den aanvang maaken met die van Hendr. Valesius, om dat zy den minften fchyn varf waarheid heeft, ja zelfs wel voor befpotlyk zal worden aangezien. Hy is, Emendationum lib. 1. cap. 7. van gedachten, dat het Volk in eene groote menigte in het huis gedrongen is. waar in de Zaiigmaaker zich bevondt, en hem daar door zoo wel als zyne Jongeren van den maaltyd heeft afgehouden. Om nu het Volk wederom te doen vertrekken, vaart hy voort, hebben de Jongeren zich bedient van een Mendacium ojficiofum, en tot het Volk gezegt, dat Christus niet in huis, maar buiten de deure was, (Hy vertaalt het woord efé™ hy is uitgegaan.)
Cc | Op



4ïo Verklaaring over Markus
Op dat de menigte dit gelooven zoude, zegt hv, gingen zy ten huize uit, als of zy Christus wilden zoeken valfhouden, en hem met hen in huis brengen. Nibil ejl, laat hy hier op volgen, bac interpretatione p'lanius ac Jimphcius (mets is er duidelyker en eenvouwiger dan deeze verklaaring,) indien hy gezegt had nibil ejt fim. plicius (niets is er eenvouwiger; zouden wy hem dit gaarne toeftemmen, en er noch bvvoegen, nee tam docto viro minus dignum (en niets zulk eenen geleerden Manne minder waardig.)
De andere vreemde uitlegging heeft. Sam. Basnage voorgeftelt, in zyne Annales ad annum xxxi 5 « De Bloedverwanten van Jesus, fchryft hy, hoorende dat hy Jongeren had aangenomen, ongemeene dingen leerde, en wonderlyke zaaken verrichtte, waren, als ongeloovigen, bekommert, (Joh. vri: 5.) dat hy van oproerige voorneemens tegens de heerfchappy der Romeinen mocht befchuldigt worden, en zyne ganfche famihe in de fchande deelen, die daar van te duchten ftondt Zy zagen Jesus daarom als eenen raazenden aan, en zochten hem met geweld te bemachtigen, om hem niet wederom onder het Volk te laaten komen. Ik behoor hier niet te verzwygen, dat Basnage in dit gevoelen Beza en Lyserus tot voorgangers gehad heeft, en dat deeze verklaaring door den Heer Fecht verdeedigt is in een Twistfcbrift, in het Jaar 1709. gedrukt, waarvan men den zaaklykén inhoud in de Nov. litter. Hamburg. van het zelfde Jaar, bl. 361. vinden kan. En de groote genegenheid voor deezen zynen Leeraar en rechtaartigen Begunftiger, heeft Raphelius ook bewoogen, om hem in zyne Aanmerkingen van Polybius over bet N. 1. bl. 122. zyne toeftemming te geeven. Ook heeft voor weinig tyds de Heer D. Johan Alberti in zyne Aanmerkingen over het N. T., deeze verklaaring goedgekeurt. ö ö
Ten opzichte van deeze verklaaring merk ik, in de eerfte plaatze, aan, dat w «w«, naar den aart der Griekfche taaie met noodzaaklyk, zyne Bloedverwanten, te kennen geeft, maar dat er ook anderen door kunnen verftaan worden, die omtrent iemand zyn, by voor^
beeld,



Euangelium Hoofdft. lil: 21. 4r*
beeld, zyne Dienaaren of Leerlingen. Dit heeft Raphelius zelf beweezen, als mede de Heer Wolle, in zyn voortreflyk boek de Parentbefi facra, p. 33. en de Heer Kirchmeijer in zyn ParaMeUsmys N. T. 6f Poly bii p.15 feqq. D. Rusz, die het ook op geene andere wyze verklaart, voegt er by, dat men het hier ter plaatze niet van de Bloedverwanten onzes Zaligmaakers verftaan kan, als welke eerft naa dit voorval by Christus kwamen. En dit laatfte merkt P. Wolf insgelyks aan by urn 31. alwaar hy teffens de gedachten van hen verwerpt, die door 'Ui de Bloedverwanten van
Christus willen verftaan hebben.
Door deeze aanmerking valt reeds één fteun weg , waar op anders de gezegde verklaaring ruftte. De andere kan even zoo gemaklyk weggenomen worden; deeze beftaat daar in, dat men zich op het woord xexnïi beroept, voorgeevende, dat het zelve hier een geweldaadig vafthouden van Christus te kennen geeft; zoo als men eenen Gevangenen vaft houdt, en niet uit zyne handen laat. Dan deeze is in geenen deele de eenige betekenis van dit woord, maar »s*nh geeft ook, iemand op eene vriendlyke wyze aangrypen, of aantalten > en hem met zyne wil voort leiden, te kennen. Leeft men niet in het vervolg, kap. ix: 27. Jesus vatte hem aan (i^fWi dvre\) by de hand, en beurde hem op? Of betekent misfehien *f**r, ?,> né7p«v, zoo als wy het Hand. n i: ir. vinden. Petrus met geweld aanvallen en by den kop vatten? En het was immers ook geene gewelddaadigheid, toen de twee Vrouwen de voeten van den verreezen Heiland aanvatten en omarmden? En nochtans daar van wordt ons gezegt, Matth. xxviii: 9. j*faW*v eèvrü rSi viUt. Of wat wil het zeggen, het geen wy 2 Kon. iv: 8. in den Griekfchen Bybel leezen : i%pd-m<ru d-JW'rpayüt af-n'? Betekent dit niet: de Vrouw vatte den Propheet aan (by de hand, den arm, of zynen rok) en verzocht hem ernftig, dat by by haar wilde inkeeren, om met haar te eeten? Men ziet uit deeze voorbeelden duidelvk genoeg, wat het betekene wanneer onze Euangelift zegt: ltfa$«* K^r^<ra, *üléi: het kan naamlyk niets anders te kennen geeven, dan: zy gingenten huize



Verklaaring over Markus
uit, en namen hem by de band, of by den arm, hem noodigende, met hen in huis, en aan de tafel te gaan, om hunnen maaltyd te houden. Markus zoude in dien zin zich ook wel hebben kunnen uitdrukken, zoo als i Mos xix: io. van de Engelen gezegt wordt: <w«-4r«,n a«t ».« tXVTH, hi rh h™, zy trokken Lotb tot zich in het buis.
Deeze tweede verklaaring is derhalven ook onbegaanbaar, en men kan met waarheid zeggen, dat de Euangelifche gefchiednis door dezelve met een ver dichtiel, het welk niet wel te verduwen zvn zoude zoude ontcierd worden. Het is hierom, dat zy door de meeften verworpen is, die ondertusfchen een gevoelen, het geen niet minder kwaalyk geveftigt, hoewel beter te dulden is, in de plaatze geftelt hébben. Deeze beweeren naamlyk, dat hier in het geheel met van Christus gefproken wordt, en dat het woord «VT» met hem, den Heiland, maar het Volk, 'ix*„ te kennen geeft. Volgens deeze Uitleggeren wü'Markus zeggen; zyne Jongeren gingen ten huize uit, om het Volk af te keeren, en tegen te houden. Want zy zeiden: dat Volk is immers geheel uitgelaaten en dol. Deeze verklaaring is met nieuw, maar ten minften ouder dan Beza • want deeze heeft dezelve reeds afgekeurt, en getoont, dat het woord «'»?.. op niemand anders dan op Christus, kan doelen. Ondertusfchen heeft zy in laatere tyden wederom nieuwe voorftanders gevonden • te weeten, den Hoogleeraar Stark, in zyne Notae'Sc leciaead N. T„ Schoettgen, in zyne Horae Hebraicae; Kusz, m zyne Harmonia Euang. torn. i p 1004 • Schwarz, in zyn Lexicon N. T. p. 566.; P. VVoeff in zyne Carae, en eindelyk twee geleerde Predikanten, waar van de een ons zyne gedachten in het derde deel van het Hesfifch Hefoffer, bl. 247- enz. de ander in het tweede deel van de Hamburgfche gemengde Bibliotheek, bl. 989 enz. te leezen gegeeven heeft. Dit gevoelen heeft zich bemind gemaakt, om dat het geenszins het flimfte, maar onder de kwaade verkiaaringen de befte is, en men dezelve daarom maar zoo lang behoudt, tot er eene betere, of liever tot er eene uit.
legging



Euangelium. Hoofdft. III: 2i« 4*3
legging die geheel voldoet, en alle zwaarigheden verdryft, gegeeven wordt. Want het is zeer zeker' volftrekt valfch, dat.«»T«» óp ïx*o, betreklyk is, en men zoude gemaklyker kunnen gelooven, dat het zei' ve op zag, op welke wonderlyke gedachte evenwel noch niemand, gevallen is.
Nu is er noch ééne verklaaring van die vers over, die wy voor de rechte zullen moeten houden, om dat zy noch tegen de gewoone betekenis der woorden aanloopt , noch ook op eene andere wyze gedwongen is. D. Zeltner ftelt dezelve in zynen Ahorfftben Bybel voor met deeze woorden 1 Toen zy, dewelke (gemeen* lyk) rondom hem waren, (zyne Jongeren) dit boorden-, (te weeten, hoe lang hy zich onder het Volk met geduurig fpreeken ophield) gingen zy uit, en vatten hem (by de hand) aan, (om hem in huis te leiden) want zy [praken, by mat zich al te zeer af, en taft zich zelven (met fpreeken) te fterk aan. Dan deeze Verklaaring is zoo nieuw niet, als men misfehien wel denkt. Lyserus brengt dezelve reeds by in zyne Harmonia Euang. V- 5S>°« "Quidam intelligunt, zegt hy aldaar, de difcipulis, qui cum audirent, a turbis ita obrui ipfitm, ut nullam corporis curam habere posfet, timentes, ne vires nimia defatigatione ex bauftae collaberentur, accesferunt hoe confiHo, quodvellent Chriftum a turbis vi abducere, ut vires reficeret. Hy voegt er by: Sententia baec non eft mala. Ook heeft Mericus Casaubonus in zyn voortreflyk boek de Enthufiasmo cap. 3. p. 43 ftn- dit gevoelen, uit eigen nadenken, opgemaakt; en hy vondt zich zelven van de waarheid derwyze overtuigt, dat het hem moeilyk viel te gelooven, dat iemand hem zyne toeftemming zoude kunnen weigeren. Op dezelfde wyze weet men dat Heupelius gedacht heeft, dewelke in zynen Commentarius in Marcum dus fchryft: fenfus esfe videtur, propinquos Chrifti, cum audirent, a tur'ba ita obrui ipfwm, ut nullam corporis curam habere posfet, accesfisfe eoconfilio, quod vellent ipfum apprehendere £? a turba abftrabe. re, ut vires cïbo reficeret: nam dixisfe inter fe: fui &? falutis fuae eft oblitus, fervore zeio fungendi munere fuo Éf concionandi abreptus, ut fe ruin curet. Men heeft niet



4!4 Verklaaring over Markus
veel moeite om te zien, dat hy deeze verklei™ K» Lyoro» gevonden, er.dezelve goedgeklu c heëff by Ik moet, ten opzichte van deeze gebeurtnisfehec volgende aanmerken. Veelen hebben eenen misfS begaan, denkende dat Christus noch in het hSs S weeft is, toen cr eenige uitgingen 7v *a Jï, f Markus niet byzonder WhaSï?£. h/erTgè^an
gekeevS ÏT'fk het zeï- nfoï
geoieeven zyn. Ik kan deezen m sflag aan niets an
ders dan aan onkunde inde uitlegkunde der gewvde "e-
kortheid te bevlytigen ƒ en hoe'oSs 3en u t dfen hoofde genoodzaakt zy, om naa eene nauwkeurige be" fchouwing van den text, daar deeze of geene omftan digheid m te voegen. In de plaatze, vaf dewelke wï thans fpreeken, is het in het geheel niet moellyk te ontdekken, dat Jesus ten huize uitgegaan is en h2 Volk onderweezen heeft. Want juift d a om konde men, fchoon het eeten gereed ware, niet aan de t*M gaan, om dat Jesus daar niet tegenwoordig was en men dus op hem wachten moeft. Daarom vvas h^t dat Z migen ten huize uitgingen, om hn*%^j tJcZ
houden^ 0?fcg haddf ^ m" heu den te nouaen. <jok hadden zy daar goede reden™ Vr.n •
want, zo wy het geheele■ HcwfdKvSSi zuSIn
wy vinden, hoe veel onze Zaiigmaaker op dien dïï
heen en weder gegaan, hoe lange hy in het ópenbaaf
gefproken, en by gevolg hoe grootiyks hv ch e
teeken ^tlcï^Ten d°°r Lnhoud'en"1 ïpreeRen, veimoeit had; dat zyne Jongeren uit dien
tlï n?etnTanSnder ?1 dachten f datCfèt me"/ fpr eKen niet langer zoude kunnen uithouden .maar ?mnr lyks ruft noodig had, en zich doo? eeiftg v?cdz§ bel
S hit Voi!?SSïWI; ja ZGlfs daC ^5^dien bvtevaï m« de vereifchte verheffinge
ten" bïzwylem11"6 °P heC Jaatft zoude ^
Deeze



Euangelium. Hoofdft. l\h 21. 415
Deeze waren ook de gedachten van Lutherus , toen hv in zyne vertaaling zeide: hy zal huiten zyne zinnen raaken. Men ziet dit uit zyne kanttekening, dewelke dus luidt: zy waren bang, dat hy zich te veel vergde met zynen arbeid, gelyk men zegt: uw hooft zal op bol raaken. (®a foiïft öctt ftopf totle ma$m.) Ik moet ook in Luther pryzen, dat by het woord ffcV» in den toekomenden tyd heeft overgezet: by zal (door het langduurend en onophoudlyk fpreeken) buiten zyne zinnen raaken. Want de Joriftus wordt daarom juift dus genaamt, om dat dezelve niet ten gebruike van zekeren bepaalden tyd gefchiktis, maar nu eens het voorledene, dan eens het tegenwoordige, dan eens wederom het toekomftige uitdrukt En dat dezelve in het N. T. dikwils gebruikt wordt om den tockomftigen tyd te kennen te geeven, is uit Glassius zyne Pbilologia bl. 883. bekent. Ik zal maar twee plaatzen ten voorbcelde bybrengen. De eerfte is, Joh. xv: 6. Hy zal verdorren, en weggeworpen worden if^-'^r, Ma»'**. Bv welke plaatze Beza aangemerkt heeft, dat de Joriftus hier gebruikt wordt, om te kennen te geeven, dat het zekerlyk gefchieden zal De tweede plaatze is byna noch duidelyker; ik heb het oog op Joh. xiii: 32- alwaar het geen men vers "i vindt, e7»f«'S-« i iM ™ ««V*-™, op deeze wyze wordt uitgedrukt: l g«« «'»$,. Men zie hier uit hoe veele rede Lutherus gehad hebbe, om te denken, dat het woord *'{/«•» hier ter plaatze insgelyks in den toekomftigen tyd behoort vertaalt te worden ; toen hy za<r, dat men Jesus in huis had willen brengen, om dat men vreesde, dat hem iets kwaads zoude overkomen , indien hy langer met prediken voortvoer. Dewyl nu het Griekfche woord, het welk hier voorkomt, de betekenis heeft van bezwyken, of van zich zelven raaken, is deeze vertaaling gegrond: by zal bezwyken, of, hy zal geheel flauw worden.
Elders wordt dit woord gebruikt van eenen Menfch, die door eene hevige aandoening van verbaaftheid of fchrik buiten zich zelven raakt. By voorbeeld Hand. xi 1: 16. toen zy, dewelke meenden, dat Petrus noch in de gevangnisfe zyn moeft, hem in het holle van de
nacht



4iC Verklaaring over Markus
nacht voor hunne deure zagen ftaan, Mnnmi dat is
S^SSf* 27 d°°r {CïTik buiten zi^ ^Ive gebracht Sn h«ST wor<lt RIark. v: 42. van denderen
II Uh,,X? 1' WClk Christus in het leeven te rug^ ge gehucht had, gezegt: zy w*.
w^n'T V'21'^3^ dat Z^'eheel buiten z^ch LTve
wordr nn ^' ri: 8- Cn Hand- io- Het zelve
vantrenriSf WyZC $ebruffct van de hartstocht t! "f," " -Libanius fchryft in den twee en vyf-
u tScevenZy[!f honderd ' die R beeft
, "J" "v "tti'oen, fStfHK*a iftttvln, Dan het wodt
te d EÏT "°~h bard^ gevallen der ziek uit teü.mcKtn, _'f'«««7-„^f„,7,, fchryft Isocrates in zvf e feriMomt» «^««g Phil.ppus, bh3o2! d tis, ? raf geh5el ern a! van myne zinnen gekomen Toen derhalven dc Jongeren van Christus nie ^ wilden toe" laaten, dat hy langer zoude prediken, dewyl hy SS, den geheelcn dag met fpreeken vermoeyt, en geen voedfel genooten had, konden zy zeer we zegS
hvlan yzondS7 60 T* eich ze,ven ra^e"
ny kan, zonder gevaar van te bezwyken, niet langer Voortvaaren met fpreeken. Doch is er iemand die roïh eenige zwaarigheid vindt, om dit woord in dén oekomft.gen tyd over te zetten, die weete dat er al verhaalt men het in het voorleedene,7en goedfzin uft ï°mt' ï?mirs de J°ngeren bonden ook Sr wel vin Jaaten piediken, daar hy, door het angduurig inreeken
Naa dus deeze woorden van onzen Euangelift in een
" jES"S kwam 2f0 in het huis met Zyne Jonge« ren waar op Zlch terftond eene groote menigte " Ï hetzelve liet vinden, zoo daï men £
» wyl Jesus na buiten gegaan was, om het Volk te
„ leeren,



Euangelium. Hoofdft. IV: 26, 27. 4H
„ leeren, niet'aan de tafel konde gaan, om te eeten, „ hoewel de maaltyd bereid ware. Toen nu (vs. 22.) I, de zynen vernamen, dat Jesus ten huize uitgegaan ,, was, en voor de menigte predikte, zeiden zy onder „ eikanderen: hy is immers door het veelvuldig fpree„ ken, het welk hy deezen dag gedaan heeft, reeds „ geheel afgemat, en kan dit onmooglyk langer uit„ houden, maar hy moet wat uitrusten en zich door „ eenige fpyze verkwikken , indien hy niet geheel „ bezwvken zal. Daar op gingen er eenigen na bui„ ten voor de deure, met oogmerk, om hem aan te ,, vatten en na binnen te brengen, ten einde hy met. „ hun aan tafel gaan mocht.
Markus zegt niet, of Christus zich door deeze zyne Jongeren heeft laaten beweegen , om zyne redenvoering af te breeken, en met hun in huis en aan de tafel te gaan. Dan wy hebben geene rede, om daar aan te twyfelen. En hoe zoude de licfderykfte Heiland dit tedere verlangen zyner Jongeren, dewelke met recht over hem bekommert waren, hebben kunnen weêrftaan ?
HOOFDSTUK IV.
ws 26. Het Ryk Godtu Christus ftelt hier onder eene gelyknis voor, dat het geestlyk Koningryk van Godt op deeze waereld, dat is, de Christly! e Kerk, zoo gering en onaanzienlyk in zyn begin zyn zal, dat men zoude meenen, dat het zelve nooit tot ftand zal kunnen gebracht worden; maar ondertusfchen dat het van tyd'tot tvd zal wasfen en toeneemen, en eindelyk in de geheele waereld met een geloovig hart aangenomen worden. Ik zal het overige van deeze gelykenis, die wy by Markus alleen vinden, mynen Leezeren naderhand ophelderen; eerft moer ik ovrr de woorden, waar in dezelve wordt voorgefteld, eenig licht verfpreiden.
vers 27. En naderhand des nachts Jlaapt. Hier wordt gefproken van eenen Landman, die, als hy het zaad in Weel. Dd de»



418
Verklaaring over Markus
den grond gebracht heeft, zich daarover verder niet bekommert, dewyl hy weet, dat zyne verdere zorge niets baaten kan, maar dat hy Hechts met geduld moet wachten, tot dat het zaad, naa verloop van eenigen tyd, opkomt, cn eindelyk rype vruchten draagt Zulk een Landman dan flaapt des nachts zonderzorgen en ftaat ook, gelyk andere lieden, als het dag wordt', wederom op. Men moet daarom in dit vers het woord >vxm met xccïtih, en met £VfV&< verbinden en
niet deeze twee woorden met beiden, als waar door dezelve eenen onverftaanbaaren zin hebben zouden Heupelius heeft dit ook reeds aangemerkt, en naa hem Homberg in zyne Parerga Soera, als mede Lange en üusz; Ja Maldonatus heeft die al bemerkt- daar entegen Beza, Grotius en Clericus hebben dit niet gezien, zoo min als Erasmus.
vers 28. De aarde. Men verftaa er de aarde door waar in het zaad gelegt is.
vers 28. De volle Tarwe. Dat is, volle ayren met larwe, die volkomen ryp is.
vers 29. De Vrucht. K-e*S», de Vrucht, kan hier niets anders betekenen, dan het geen, in het voorige vers , volkomen rype tarwe genaamt wordt. In den grondtext leeft men: als nu de Vrucht o-^&r- eene fpreekwyze, die men'by geene oude Griekfche Schryvers heeft kunnen vinden, waar uit men befluiten kan, dat het eene manier van fpreeken geweeft is, die by het Gemeen in gebruike was, en waar van de Griekfche J aal-kundigen zich onthielden. Christus wil zeggen • als nu de Tarwe voor den dag gekomen is, en zih zien laat. Fesselius heeft in zyne Adverfaria Sacra, in een byzonder Hoofdftuk, het welk het vyftiende van het eerfte Boek is, getoont, dat hoewel deeze manier van ipreeken nergens anders, dan hier gevonden worde, er nochtans loortgelyke fpreekwyzen by de befte Grieken voorkomen. En dit heeft Heupelius insgelyks, en we! met andere voorbeelden, beweezen.
Nu ga ikover, om de waare meening deezer gelvknisfena te fpeuren. Dewyl er de neutel toe by ligt, kan
het



Euangelium. Hoofdft. IV: 28, 29. 419
het niet zwaar zyn,' de eigenlyke betekenis van dezelte te ontdekken. Men ziet naamlyk zonder moeite, dat het oogmerk der volgende gelyknisfe geen ander, dan dat der voorgaande geweeft. is. En daar leert Christus (vers 30, 31, 32.) dat zyne leere in den beginne weinig Aanhangers zoude hebben, maar van tyd tot tyd zoodanig in krachten toeneemen, dat zy'dooide geheele waereld zoude verbreid worden ; zoo dat de Kerk van Christus, die in den beginne maar zeer klein was, toteenen Tempel van Godt zoude groeijen, die de geheele waereld vervullen zoude. Wy zien hier uit duidelyk , dat, het geen onze Zaiigmaaker van de Maaijers en den Oogft zegt, uit Luk. x: 2. móet opgeheldert worden, alwaar Christus zich dus uitdrukt: De Oogft is groot, maar er zyn noch weinig arbeiders; bidt den Heer van den Oogft, dat by arbeiders tot zynen Oogft uitzende; en dat men die opheldering niet moet zoeken uit Matth. xiii: 39. daar wy leezen: De Oogft is bet einde der Waereld,-en de Vlaaijers zyn de Enge. len. Ook zien wy in de tweede plaatze niet minder duidelyk, dat men door den Zaad-zaaijer vs. 26. niet Menfchen, welken Christus het Leeraarampt in de Kerk heeft toevertrouwt, maar den Heer, den Stichter zyner Kerke, den Grondlegger zelven van dien nieuwen heiligen Tempel, te verftaan heeft. Want het is dezelfde Zaadzaaijer, die naderhand (vers 29) gezegt word, de Maaijers voor zynen Oogft te zenden.
Naa deezen goeden grond gelegt te hebben, is het ons nu gemaklyk, de waare betekenis van deeze gelyknisfe te ontdekken. Naamlyk in het zofte vers fpreekt Christus van zich zelven, voorftellende, hoe hy in de waereld gekomen zy, en zyne heilige zaligmaakende leer den Menfchen onder het oog gebracht hebbe. In het volgende vers toont hy, dat hy zyne leer zelve heeft laaten werken, en zich niet bedient van eenige uiterlyke macht, om de dwaalende Schaapen in zynen ftal te dry ven; maar tyd gegeeven aan zyne leere, om in het hart der Menfchen te dringen, en hen tot het geloof te brengen. Ook leert hy Vers 28, dat deeze zyne leer in haare werkinge geduurig is voortDd 2 gegaan,



420 Verklaaring over Markus
gegaan, en haare kracht van dag tot dag meer heeft laaten zien, tot dat zy eindelyk eene volkome kracht dat is, zoodanig eene, die de vereifchte uitwerking had geoeffent heeft. Dan hier kunnen wy ligtlyk dooien * indien wy deeze woorden van onzen Zaiigmaaker- bei zaad brengt volkome, dat is, volkomen rype tarwe voort niet met de vereifchte nauwkeurigheid befchouwen' Christus fpreekt naamlyk niet van de Menfchen de" welke vrucht (vruchten des geloofs) voortbrengen" maar van de rypherd des zaads, dat is, zyner leere' Dit zaad werdt om zoo te fpreeken volkomen rvp, toen alles tot eene gereede aanneeming der Godtlyke leere te vooren bereid was, dat is bvgevolg op dien tvd toen Christus door zyne Opftanding en Hemelvaart* zoo wel als door de uitgieting van zynen wonderdaadiJ gen Geeft over zyne twaalf Jongeren, de Godtheid zy ner perzoone ten overvloede beweezen, en de kracht van zyn woord,-om alle, die aan hem gelooven, zalig te maaken, beveftigt had. Toen zondt hy deeze zvne Jongeren als Apoftelen in de geheele waereld, die ook eenen ryken Oogft hadden, en op alle plaatzen daar zy zich heen begaven, eene groote menigte van Jooden en Heidenen tot Chriftenen maakten.
Hier uit kan men zien, hoe verre Lyserus van de waare meening deezer gelyknisfezv afgevveeken, toen hy dezelve in zyne Harmonie. Euangelica p. 657 feqq van de Leeraaren der Kerke, door alle tvden heen* verftondt. Hy geeft by deeze gelegenheid aan die Leeraaren goede lesfen; maar dezelve hadden eene andere plaatze behooren te hebben. Wel is waar, ten laatften (p. 660.) ftek hy eene andere verklaaring voor, die met den inhoud deezer gelyknisfe beter overéénkomt. Maar hy voert dezelve zoo ongelukkig uit, dat hv van den rechten weg wel dra wederom afkomt, en geheel aan het dooien raakt. Op de laatfte verklaaring van Lyserus was Erasmus, in zyne Parapbrafts, te vooren reeds gevallen ; dan ook zyne uitvoering konde niet beter beflaan, dewyl hy, door den Oogft, den jongften dag verftondt. In onze dagen hebben Amelius, in het eert ire deel zyner Ophelderingen ((Sxhtmnsm) der duifterfte
plaatzen



Euangelium Hoofdft. IV: 31—33. 421
tlaatzen van het N. T. bl. 482 enz. en noch een ander geleerd Man, in het derde deel van de Hamburgfcbe gemengde Bibliotheek bl. 971 enz. hunne uitleggingen van deeze gelyknisfe voorgeftelt. Dan, daar zy dezelve beide van de gefteltheid der Chriftlyke Kerke in alle tyden verftaan, en van gevoelen zyn, dat Christus hier de Leeraaren der zelve ten allen tyde, tot den jongften dag toe, onderricht heeft, kan hun werk zekeriyk niet zeer goed uitgevallen zyn.
vers 3r. Die op het zelfde land zyn. Dus moeten de woorden, «*■} ris yü vertaalt worden, en niet, op de aarde, of, op aarde. Christus noemt het moftaart-zaad geenszins het kleinfte zaad zonder eenige bcpaahnge, •maar hy noemt het het kleinfte onder alle zaaden., die in het Joodfche land op het veld gevonden worden. Ik heb dit reeds by Matth. xiii: 32. opgemerkt. _ Deeze verklaaring is duidelyker, dan die van D. Rusz in zyne Harmonia Euangelica, T. 1. p. 1058. Dan het is in de oude Latynfche vertaaling ook kwaalyk overgezet, qtcae in terra ftmt; en de meefte Uitleggers hebben dit gevolgt, zelfs Erasmus en Beza niet uïtgezondert. Lenfant heeft het beter getroffen : la plus petite de loutes les graines, leeft men by hem, que l'on y jette.
vers 33. Naar dat zy het hooren konden. Grotius en Maldonatus geeven aan deeze woorden eenen harden zin Zy willen naamlyk, dat Christus in gelyknisfen tot het Volk gefproken heeft, om dat het niet waardig was, zyne duideïyke lesfen aan te hooren, dewyl het die zoude veracht hebben: Erasmus, Lïserus, Glassius en Lange vatten het draaglykcr op, naamlyk, dat Christus zich goedertierenlyk gefchikt heeft naar de vatbaarheid zyner Toehooreren, en hun dc Godtlyke verborgenheden door gelyknisfen onder het oog gebracht. Deeze verklaaring voldoet Raphelius niet volkomen. Naar zyne gedachten, heeft Markus willen zeggen , dat Christus in zyne gelyknisfen niets voorgeftelt heeft, het geen tegen de denkbeelden zyner Hooreren aanliep, en dat het hun daarom niet verveelt heeft, hem aan te hooren. Hammond legt de Dd 3 woorden



4*2 Verkleuring over Markus
woorden van Markus op deeze wyze uit, dat Christus fn dier voege tot hen gefproken heeft, als zy zvne lesten het gemakkelyft konden verftaan en zich ten nutte maaken. Deeze verklaaring zal wel de Hechtfte zyn, hoewel ik ook geene der andere, die ik reeds bygebracht hebbe, aanneeme, maar my by de betekenis van het woord zy konden, bepaale Dit woord, kunnen, betekent dikwils zo veel als willen. J\aen leeze de aanmerking van den Heere D. Alberti over Markus vi: 5. Naar dat zy het hooren konden, betekent derhal ven niets anders, dan, zoo lange ah zy hem wilden hooren, en zyner gelyknisfen niet moede wierden Want dat zy, welken hy zyne gelyknisfen voorlede, fomtyds heen gingen, en hem alleen lieten ftaan, kan men uit het tiende vers van het zelfde Hoofdftuk, als ook uit Matth. xiii: 10. zonder veel moeite opmaaken. En wy vinden in dat zelfde dertiende kapitte van Matth. vs 57, 58. dat de Medeburgeren van Jesus te Nazareth hem uit verachting niet langer wi.dcn aanhooren üp dezelfde wyze leezen wy Toh vi: 60 wie kanCh',**,.) hem langer aanhooren? dat is, wie ««/zulk eene onverduwelyke taal noch langer hoo-
\? ?°k lCeft mCn ,°PENB- J°H' ": a- Sy kunt de boo. zen met verdraagen, dat is te zeggen, gy m ze vol.
ftrekt met by u dulden. Op dezelfde wyze fchryft
Cicero in zyn boek over de Vriendfcbap', kap 24
Out ab amreo yerum audire nequit, (id eft, non vult) buius
falus defperanda eft. In dien zelfden zin verftaa ik ook
de woorden van Paulus i Cor. 11: 14,
TnTI iZX nZmen hm mede °P het S^ote Schip. In het Griekfch ftaat: r.e«x*r»J„,r„ iUT\f A j, h fe
«■>*<*, Lutherus heeft dit, in navolginge van den
Z1Cn Li7fCheï VecrlaaICr' düS °vergegzetf zynamen bem gelyk bv in het Schip was. Maar wat ditbctekene, beken ik niet te weeten; en ondertusfchen leeft inen m de gemeene Nederlandfche vertaaling het zelfde. Meer andere Overzetteren zyn er, die deeze Plaatze met we! verftaan hebben. Beza en Grotius nebben, om er eenen goeden zin aan te kunnen geeven,



Euangelium. Hoofdft. IV: 35. 423
yen , het woord «■«e*A«ws«,'«rii op deeze wyze vertaalt: zy hebben hem op het Schip weggevoert; dan deez<ni zin heeft het woord ^{^^«'«v nooit gehad. De Heer Elsner heeft ten opzichte van deeze plaatze ook vruchtlooze moeite gedaan, gelyk D. Kusz hem, bl 1071. eetoont heeft. Dan wy vleijen ons, in ftaat te'zyn , om dien knoop gelukkiglyk te . ontwarren; Naamlyk in de eerfte plaatze merk ik aan, dat Markus hier onderfcheid maakt tusfehen en m<*e><».
Het Schip, waarop Christus zich bevondt, toen hy predikte ƒ was j..','-, «* »|^t*£ Markus het uitdruklyk noemt, kap. Ui: 9. Maar toen Christus wilde overvaaren, begaven zyne Jongeren zich in een groot Schip , en namen hem ermede in, ™P«^W<. Zy namen hem derhalven bv zich, op dat by in het groote Schip zoude zyn. Uit Sfde betekenis van, * * » r»>*f , ut esfet in navê maiori. Indien men wilde zeggen, dat het voeg-wooid «; (ut') de aantoonende wyze (indicativus modus, met toelaat, zoude ik antwoorden, dat Markus het hier niet voor de eerfte maal in dier voege gebruikt , maar vers 27. op dezelfde wyze gelproken heelt. Want aldaar vertaalt men de woorden, -« i»« us» »»r», geiyk P. WotF ook toettemt, te recht op deeze wyze. ut ipfe nesciat; en dezelve kunnen daar met wel anders vertaalt worden. Wy kunnen derhalven uit deeze beide plaatzcn ook zien, dat de gewyde Schryvers me altoos het befte Griekfch fpreeken, maar zich dikwils van zulk eene taaie, als de gemeene Man fprak, bedient hebben. Want dat men in den gemeener.wandel het voeg woord * met de aantoonende wyze geb> likt heeft, kunnen wy uit die twee plaatzen genoeg zien, dewy Markus zekerlyk op zulk eene wyze niet zoude gefproken hebben , indien derge yk eene man er Jan Veeken niet in gemeenen gebnuke geweeft w£ Fn zouden wy Hoogduitfchers ons ook niet wel mis SdmkS, zy namen hem by zich, ** «f™^ tem gw«f« km *Mi (zoo dat hy dan nu op het gioote Schip was.)
Dd4 wr/



424 Verklaaring over Markus
vers 30. Hy fprak tot den wind en de zee enz. Ik geef in deeze vertaaling te kennen, dat dè woorden ««ri^i en beide met den wind en de zee moeten verbonden worden. Op deeze wyze voegen Mattheus en Lukas deeze woorden ook te zamen, bv het befchryven van deeze zelfde gebeurtnisfe; de eerfte kan v»ii: 16, de- tweede kap. vui: 24. '£„„>,,. * j£ itaat bier in plaatze van ix,,,^, ;<srS} en geefc te kennen : by Jprak_ met ernflige taaie en gebiedender wyze. Deeze betekenis van het woord .V,,,^™ is reeds uit andere plaatzen der gewyde Schriften bekend.
HOOFDSTUK V.
vers r. Gadareenen. Dat het geene ftrvdi«dieid tegen onzen Evangelift is, wanneer Mattheus lap. vu: rtcïYL Gergareenen fpreekt, heb ik by die plaatze reeds getoont. Voor het tegenwoordige merk- ik norh maar alleen aan, dat twee Hondfche Wy ïeeren W lofopbi Cynici) MEmrPUs en Meleager, ^Sreenen
nnWh^ ,Zyn; ?*e,n zie dTe Aanmerking van Menagius op het zesde boek van Laörtius §. 99. Een nieuw
weelfis ftreCk d0°r Hdden^ bewoont ge
vttT. \ EJn hezeten Menfcb- Mattheus meldt, kap. vin. 28. dat er twee Bezetenen geweeft zvn. Hec
cSus1 Hnl ^ z"ne verhandeling de ^anombus Hm momets, en wel by de twaalfde regel, °Ple//efchy^d'"gheid geeft, zal denklyk we nigen genoegen geeven. Hy zege naamlyk, dat die Men S ^n dewelken Markus en Lukas dit bericht be-
d°rP, m,?ïn'Dhe£ hun 200 zulIen verhaaIc hebben, wnnfn f éen B^etene geweeft is. Beter is het antwooid, het welk Augustinus lib. n. de Confenfu Euangehflarum §. 56, en vervolgens alle de overige Uitleggers geeven, te weeten, dat één van deeze twee bezetenen meer bekend zal geWeeftzyn, dan de ande-
wvdPffi-T? gemaakt hebben- Dit is by de gewyde Gefchiedfchryveren geene vreemde zaak, dat zy



[Euangelium. Hoofdft. IV: 30.*"en V: i, 2. 42J
van twee of meer Perzoonen, de geringffe met ftilzwygen voorbygaan. Dus gaat Lukas te werke, als hy Hand. xvii: 10. verhaalt, dat de gemeente Paulus en Silas na de Stad Berrhoë heeft afgezonden; alhoewel hy vers 14. te kennen geeve, dat Timotheus met hen insgelyks derwaarts getrokken is. Deeze was naamlyk in vergelykinge met Paulus en Silas eene geringe Perfoon, en het kwam by dit verhaal op hem het minft aan. Om die zelfde rede maakt Markus kap. x: 46, flechts van éénen Blinden gewag, hoewel Mattheus, kap. xx: 30. te kennen geeve, dat er twee geweeft zyn. Dan om wederom terzaake te komen, het kan ook wel zyn, dat Markus en Lukas van maar éénen Bezetenen fpreeken, om dat maar één van dezelve, naa dat hy de wonderdaadige hulpe van Jesus ondervonden had, hem bad, dat het hem toch mochte geoorlooft zyn, by zynen Weldoener te blyven. En dewyl zy vervolgens berichten, dat deeze Man, dien Christus van den Duivel verloft had, niet flechts in zyne woonplaatze, maar ook alom, in de rondom liggende landftreek, op de wyze der Redenaaren (**f<.V™0 de goedertierenheid^ van Jesus, aan hem betoont, bekend gemaakt, en uitgebreid heeft, zien wy ook daaruit, dat hy te vooren al eene bekende, en (min of meer) aanzienlyke Perzoon moet geweeft zyn. Wy denken daarom niet zonder grond, dat hy alleen het woord gevoert, en hy ook alleen tot Christus gezegt heeft: Myn naam is legio. En is dit zoo, heeft deeze alleen gefproken, en de andere Lyder ftil gezweegen, dan ziet men derede, waarom die twee Evangeliften, Markus en Lukas dien anderen ook met ftilzwygen voorbygaan. Ook denke men niet, dat tegen deeze uitlegging het verhaal van Mattheus aanloopt, dewelke bericht, dat zy beidegeroepen hebben: wat hebben wy met u te doen Jefus ? want hy konde zich dus uitdrukken, al ware het ook, dat de ééne dit flechts in beider naame gefproken had. Op deeze wvze fchryft Markus ook kap. v: 31. dat de Jongeren Jesus aangefproken hebben, daar Lukas ondertusfchen kap. vm: 45. meldt, dat Petrus deeze aanfpraak uit naame van alle de overige Jongeren gedaan heeft. D d 5 vers



425
Verklaaring over Markus"
vers i. Een Menfch, die van eenen onreinen geef bezeten was. Hier vinden wy een volkomen zeker bericht van eenen Bezetenen. Het is waar, dat de Jooden al te vooren gewoon waren , ongemeen zwaare ziektens aan eenen boozen Geeft toeteichryven; gelyk dit hun gewoone denkbeeld door Eisenmenger in het tweede deel van zyn ontdekte Joodendom, kap. vin. bl. 454. als mede door Lightfoot in zyne Horae by Matth. xv11: 15. en by Luk. xiii: ii. wordt bygebracht. Wanneer derhalven zekere Vrouw tot Jesus zeide, (Matth. xv: 21.) myne Dochter wordt van den Duivel deer lyk geplaagt, kan men de uitfpraak van deeze Vrouwe niet als eene beweeze waarheid aanmerken. Dan dit tot een bewys te willen neemen, dat alle, die in het N. T. bezetene genaamt worden, flechts ongemeene zwaare toevallen gehad hebben, maar geenszins weezenlyk van den Duivel bezeten geweeft zyn, is een vervaarlyke fprong in de wyze yan gevolgtrekking, en een bewys van eene ftaaffche gehechtheid aan zyne vooronderftellingen, (een luMia, rjj «v»^™) waar tegen de duidelykfte berichten der Evangeliften lynrecht aanloopen. Wy zullen inzonderheid by deeze gefchiednis, dewelke de dooling, van welke wy fpreeken, het beft ten toone ftelt, blyven ftil ftaan. Wy vinden dezelve door drie Evangeliften, Mattheus, Markus en Lukas befchreeven. Alle zeggen zy, de Duivelen baden 'fefus. Lukas drukt er zich dus over uit: deeze Menfch was door den Duivel na woefte plaatzen gedreeven, vers 29; daar waren veele Duivelen in hem gevaaren, vers 30; en, de Duivelen waren van hem uitgevaaren, vs. 35. Markus getuigt, vs. 8 en 9. dat Christus, niet den Lyder, maar den kwaaden Geeft, die in hem woonde, gevraagt heeft: hoe is uw naam? Mattheus meldt [vers. 31, dat Christus, toen de Duivelen hem vryheid verzocht hadden, om in de Zwynen te moogen vaaren, hun deeze vryheid gaf, met te zeggen: vn-dyen, gaat dan heen, vaart dan in de zelven. Hoe is het toch mooglyk, dat men eene verklaaring wil aanneemen, waar door alle deeze betuigingen valfche getuignisfen zouden moeten worden? Of kan men
by



Euangelium. Hoofdft. V: 2. 427
by de gewyde Schryveren zulk eene zoogenaamde refer. vatio mentalis (eene geheime voorbehouding) verwachten, dat zy by alle deeze hunne getuignisfen dit byvoegfel in hunne gedachten zouden gehad hebben: zoo als de 'gemeene Man zich verkeerdlyk verbeeldt? By voorbeeld, wanneer zy, alledrie, fchryven: de Duivelen baden Jesus; kan men dan denken, dat zy daar mede hebben willen zeggen: de Duivelen baden hem, volgens den valfchen voaan der Menfchenr alhoewel, eigenlyk gezegt, deeze elendige zelf dit verzoek deed? En wat zal men van Christus zeggen, die eerft den boozen Geeft na zynen naam vraagt, en vervolgens, toen dezelve hem ten antwoorde gaf, dat hy niet alleen in dien Menfch woonde, maar met hem teffens eene groote menigte zyner medevcrworpelingen, tegen alle deeze Duivelen zegt: gaat (in het meerv.) uit deezen Menfch uit, en vaart in de Varkens! wie zal zoo vermetel zyn, en met Balth. Bekker (dewelke iri het tweede boek" van zyne betoverde Waereld, kap. 29. §. 4. belydt, dat geen der verhaalen van de Evangeliften, ten opzichte van Bezetenen, hem zoo veel werks als dit gegeeven heeft) uit §. 17. van dat zelfde Hoofdftuk ten antwoorde geeven, dat Christus met eenen 'zinloozen niet verftandig konde fpreeken, en dat hy daarom zoo fprak, als met den waan van dien elendigen, dewelke meende dat veele Duivelen hem bezielden, meeft overéén kwam? Waar heen kan niet een valfchegrondftelling eenen Man brengen,dien voor het overige zyne geleertheid niet kan betwift worden? En hoe gemaklyk kan eene dooling , die men voor zuivere waarheid aannam, eene misgeboorte, die ten uiterftcn wanfehaapen is, voortbrengen? Noch ongcrymder is , het geen zeker Engelfchman hier op antwoordde, dewelke, zonder bekendmaakinge van zynen naam, in het Jaar 1737- een boek, onder den titel, de Daemoniaeis N. T. heeft uitgegeeven, waarvan men de beoordeeling in de Bibliotbeque (a) Brittannique, torn. vi 11: p. 3^3ftqq. vinden kan. Deeze Schryver geeft
in
O) In het zelFde werk, torn. xiii. ƒ>• ao3. wordt gezegt, dat de beroemde Godtgeleerde , Leonard Twells, in een byzonder gefchriftj het bovengemelde Huk wederlegt beeft.



asS Verklaaring over Markus
in dit werk, p. 323. twee antwoorden op, die zoo verfoeylyk zyn, dat ik nauwlyks befluiten kan, om ze hier voorteftellen. "Vooreerft, zegt hy, kan het zyn, „ dat deeze Varkens juift op dien tyd van zelf dol 'ge„ worden zyn, en in het water fprongen, om dat zy „ misfchien voor den Bezetenen fchrikten, of door ee'„ nen anderen fchrik getroffen wierden; hetgeen dan „ de Evangeliften deed denken, dat dit toeval aan „ Christus moeft toegefchreeven worden." Dan dewyl hy fpoedig begreep, dat dit door geene Chriftenen zoude kunnen toegeftemt of goedgekeurt worden, voegt hy 'er m de tweede plaatze by: " dat de dolheid van „ deezen Gadareen de kudde Zwyncn op dezelfde wy „ ze heeft aangeftoken, als wel eér de melaatsheid van s, Naaman, Gehasi en zyne Nakomelingen befmet „ heeft." De Beoordeelaar verklaart beide deeze ant* woorden te recht voor zeer onvoeglvk en ongerymd, maar ftelt de verklaaring van Bekker, waar van wy reeds gefproken hebben, als iets, dat naar zvn oordeel beter ftrookt, in de plaatze, en beruft by dezelve; hy was naamlyk ook met het vooroordeel ingenomen, dat de Duivelen nooit eenen Menfch bezeten hebben. Zulke Menfchen, die de oogen by alle omftandigheden van deeze gebeurtnisfe open doen, en evenwel niet zien, zie ik geene zwaarigheid, om van eene opzetlyke en ten hoogften ftrafwaardige blindheid te befchuldigen; terwyl zy in tegendeel flechts uit onachtzaamheid en door overyling zondigen, die, by de eene of andere gebeurtnis van dien aart, dewelke van eene natuurlyke zeer zwaare ziekte fchynt te kunnen verftaan worden, terftond met hunne gevolgtrekkinge gereed zyn , en daar uit, zonder eene nauwkeurige befchouwing van alle de overige plaatzen, al te fpoedig befluiten, dat 'er over het algemeen geene plaatze, waar in van eene waare en eigenlyke bezitting des Duivels gefproken wordt, in de gewyde Schriften te vinden is. Deezen misflag heeft Beausobre begaan,in zyneRemarquesfurieN. T., en wel by Matth. iv: 24. zoo als ook noch onlangs de beroemde geneeskundige Richard Mead, in het negende Hoofdftuk van zyne MeL Sacr. Schriftmaatiger
is



Euangelium. Hoofdft. V: 2. ' 449
ïs het gevoelen van Thomas Bartholinus, in zyn boek de Morbis Biblicis, in het negentiende Hoofdftuk; die 'er twee aanmerkingen by voegt, dewelke my wel behaagen; Hy fchryft naamlyk in de eerfte plaatze, dat men redenen heeft, om God te danken, dat heden ten dage de bezittingen des Duivels zoo zeldzaam zyn, dat men 'er elke Eeuw nauwlyks één voorbeeld van vinde. En hy voegt 'er vervolgens by: hodie nonnunquam obsesfi a Daemone creduntur, qui vel Epilepfia correpti, vel melancholico fucco abundantes, ludos varios Satanae mentiuntur. Dit laatfte vindt men verder uitgevoert in eene verhandeling van den zeer kundigen Genees-heer Joh. Casp. Westphal, dewelke te Leipftg in het Jaar 1707. onder den titel Patbologia Daemoniaca afzonderlyk is uitgegeeven.
Dan men kan hier, niet zonder rede vraagen, waarom 'er, ten tyde der komfte van den Mesfias in de waereld , zoo veele weezenlyke Bezetenen geweeft zyn, en waarom 'er in de volgende tyden, dien der Apoftelen alleen uitgezondert, zoo weinig gevallen van dien aart kunnen beweezen worden , en bygevolg de Duivel deeze zyne macht moete verboren hebben? Christus zelf legt ons hierop het antwoord in den mond, by Joh. kap. ix: 3. want, toen de Jongeren onzes Zaligmaakers hem, by gelegenheid van eenen Blindgeboornen, die zich aan hem vertoonde, vroegen, waar van daan toch dit ongeluk kwam, en of deeze Elendige zelf door zyne zonde deeze ftraffe verdient had, dan of zyne Ouderen misfehien wegens hunne wanbedryven op deeze wyze met eenen blinden Zoon van Godt geftraft waren? toen, zeg ik, gaf Jesus ten antwoorde, dat zy noch het één noch het ander als de weezenlyke oorzaak van dit ongeval hadden aan te zien, maar dat Godt deezen Ongelukkigen blind had laaten gebooren worden, op dat de voerken van Godt aan hem openbaar mochten voorden, dat is, zoo als Christus zelf dit onmiddelyk daarop verklaart: " op dat de Zoon „ Godts zyn vermoogen, om zelfs Blindgeboornen zien„ de te maaken, zoude kunnen doen blyken, en de Men-
fchen daar door tot eene overtuigende kennis van zy-
„ ne



43° Verklaaring over Markus
„ ne grootheid gebracht worden." Gelyk dit wonderwerk ook hec grootfte opzien maakte, en hy, die dus wonderdaadig geholpen was, (vs. 35, 38.) daar door overtuigt werdt, dat zyn Geneesmeefter de Zoon Godts was; en de Pharifeeuwen daarom, die deeze groote daad flechts met eene domme verwondering aanzagen, en 'er dit verftandig befluit niet uit opmaakten, blinden genaamt wierden. Dit kunnen wy op het inwoonen des Duivels in Menfchen, en het uitdryven van denzelven toepasfen. Dewyl naamlyk de Duivel en zyne Engelen , indien het hem toegelaaten was, van zyne krachten zulk een gebruik te maaken, als hy volgens zyne ontembaare boosheid wel zoude willen, aan Menfchen en Vee, ja zelfs aan andere Schepfelen, die voor het mcnfchlyk Geflacht van nut zyn, zonder ophouden de grootfte wreedheden zouden oefenen, en de grootfte fchade toebrengen; heeft Godt deeze Geeften derwy. ze beteugelt, dat zy, zo men alleenlyk hunnen geeftlyken invloed in de bedorvene zielen der Menfchen uitzondert, (Eph. ii: 2., hen voor het uiterlyke in ruft moeten laaten, en in hunne gcvangnisfcn opgeflooten blyven. Maar toenhy, die het Slangen-zaad den kop vertreeden zoude, in de waereld verfchecnen was, veroorloofde Godt aan deeze Slangen uit hunne helfche holen voor den dag te komen, en hunne kwaadaartigheid eenigen tyd tegen de Menfchen te oefenen, op dat de Godt Menfch zoude kunnen toonen, dat hy ook over de kwaade Geeften macht heeft, en dat voor hem met flechts Engelen en Menfchen, maar ook die onder de aarde zyn, (Phil. ii: 10.) dat is, de helfche Geeften, hunne knieën buigen moeten. Hy beeft °e*ond gemaakt, zegt Petrus, Hand. x: 38. ook de gteneY, die van den Duivel overweldigt waren, en teen welken deeze Vorft der duifternisfe zvne macht oefende: welke plaatze teffens een duidelyk bewys opleevert, dat op dien tyd, toen de Zoon van Godtin de waereld was, veele Menfchen in der daad van den Duivel bezeten, en door denzelven bewoont geweeft zyn.
Nu is het ook gemaklyk, de rede te vinden, waarom Christus aan deeze Duivelen, dewelke voor hem zid-
derden ,



Euangelium. Hoofdft. V: 23. 431
derden, hun verzoek toeftond, en hun veroorloofde, in de kudde Zwynen te vaaren, en dezelve in zee te ftorten. Zyn oogmerk was naamlyk te toonen, hoe veel nadeels deeze Geeften aan de Dieren kunnen toebrengen, en welke fchade zy door dat middel den Menfch, zelfs aan zyne bezittingen zoude veroorzaaken, indien hy ze niet in den teugel hieldt. En hy deed 'er teffens door zien, dat deeze Geeften, die van natuure zoo machtig zyn, hem onderdaanig zyn moeten , en zonder zyne toelaating niemand eenig het minfte kwaad doen kunnen.
Ten befluite voeg ik 'er noch by, dat wy rede hebben , om met verwondering over de groote goedertierenheid van Godt aangedaan, hem dank te zeggen, dat hy, gelyk hy zyne zonne laat opgaan zoo wel over de kwaaden, als over de goeden, en regenen over rechtvaerdigen en onrechtvaardigen, (Matth. v: 45.) ook ten allen tyde (dien tyd alleen uitgezonden, waar in Christus, en de Apoftelen in zynen naame hun vermoogen om wonderen te doen, ook ten opzichte der kwaade Geeften, vercoonen moeften) alle Menfchen zonder onderfcheid voor het uiterlyk geweld dier helfche Menfchen-haaters befchermt en bewaart heeft, en ons ook noch in deeze dagen, en vervolgens in het toekomende daar voor belooft heeft te zullen bewaaren. Ook zal geen Chriften in twyfel kunnen trekken, dat de Engelen ons ten deezen opzichte op Godts bevel dienen moeten, en deeze booze Geeften, die altoos gereed zyn, om Menfchen fchade toe te voegen, om zoo te fpreeken, de handen binden.
vers 23. Zoo zal zy by het leeven blyven. K«j $<rSl<ttt het geen men Matth. ix: 18. leeft, moet op dezelfde wyze vertaalt worden. Lutherus heeft het daar zoo wel, als op deeze plaatze, verkeerd overgezet. Met betrekkinge tot onzen tegenwoordigen Text is hy door de oude "Latynfche overzetting verleidt, in dewelke men dus leert: ut falva fit 6? vivat: hoewel dit daar geen misflag van den Vertaaler zv , maar van den Schryver; want waarom zoude de Vertaaler hier zoo



43*
Verklaaring over Markus
wel niet,_ als by Mattheus, gezet hebben, &? vivet* vóór >$ Zi*tr*i ftaat een tweelingftip (colon), welk teken daar ook ftaan moet, om dat de woorden en <y<rs™<, waar van het eerfte in de famenvoegende het tweede in de aantoonende wyze (conjunStivus en indicativus) voorkomt, niet beide by het voeg-woord (conjunftio) czrut kunnen behooren. Heupelius heeft daarom vruchtlooze moeite gedaan met te bewyzen, dat ï'twj ook wel met de aantoonende wyze (indicativus modus) kan verbonden worden. Zo hy de vertaaling van Lutherus had willen verdeedigen , had hv moeten toonen, dat dit woord tweetwerkwoorden, he*t ééne in de aantoonende, het andere in de famenvoegende wyze, by zich hebben kan. Maar zulke voorbeelden by te brengen, zoude hem onmooglyk geweeft zyn.
vers 43. Hy verboodt bun fcberplyk. Dit verhaalt Lukas ook kap. vi 11: 56. Het is een groote misflag, dat veele Uitleggeren by deeze en andere dergelvke plaatzen meenen, dat Christus de bekendmaaking 'va* zyne wonderwerken volftrekt verboden heeft. Te deezer plaatze hadden zy zich aan dien misftag te minder behooren fchuldig te maaken, dewyl zy immers duidelyk zagen, dat deeze opwekking van die doode Dochter niet verborgen konde blvven. Immers alle, die 'er by tegenwoordig waren, wiften, dat dit Kind geftorven was. Weinig oogenblikken daarnaa zagen zy het wederleeven, en konden dus niet twyfelen, of Christus moeft haar het leeven weder gegeeven hebben. Hoe zoude onze Heiland dan haare Ouderen hebben kunnen verbieden, deeze waarheid door hun getuigniste bekrachtigen? Wy moeten hieruit opmaaken, dat Christus hun alleenlyk heeft willen bevoelen, dat zy het niet terftond ruchtbaar moeften maaken, maar zoo lange zwygen, tot dat hy door de menigte van Men-' fchen geraakt was, die in het huis waren, en uit die plaatze vertrokken, gelyk hy ook onmiddelvk daarop deed. K«l Ifj^Si» fóïd», dus luiden de naaftvolgcnde woorden van Markus, dat is, hy vertrok uit die plaatze, en begaf zich na eene andere. Op dezelfde wyze



Euangelium. Hoofdft. V: 43. en VI: 3. 433
ze leezen wy Markus vii: 24. dat Christus eens weggegaan is, en zich op eene andere plaatze in een huis begecven heeft, alwaar hy verborgen wilde blyven, om voor eenigen tyd van den toevloed des Volks bevryd te zyn. Zoo vertrok Christus dan ook thans, en hy wilde voor deeze reize daar ter plaatze geene wonderwerken meer doen. Maar zoude hy in zyn oogmerk, om te vertrekken, niet gehindert worden, de Ouderen van dit Meisje moeften zekerlyk dit wonderwerk, aan hun Kind gedaan, voor dien korten tyd ftil houden. Dan, naa dat Christus vertrokken was, hieldt hunne verplichting om te zwygen op, die zy toen ook niet langer houden konden. Ja toen werdt dit wonderwerk in het geheele land ruchtbaar, zoo als Matth. getuigt kap. ix: 26. Witsius heeft dit verbod van onzen Zaiigmaaker op dezelfde wyze verklaart, in zyne Meletemata Leidenfia, p. 352. en met hem P. Wolf, als mede D. Lange by Luk. vin: 56. Lyserus daarentegen, Grotius, Clericus en Rusz zyn met hunne verklaaringen het fpoor ten éénenmaale byfter.
vers 43. Hy beval dat men baar eeten zoude geeven. ilsrs betekent hier, zoowel als op verfcheidene andere plaatzen, (by voorbeeld, kap. vin: 7. en kap. x: 49.) by beval. Dat dit woord ook van ongewyde Grieken in deezen zin gebruikt is, heeft Heupelius, in zyne aanmerking over deeze plaatze, beweezen. Lukas bedient zich in de gelykluidende plaatze (Luk. VIii: 55.)van het woordhim^>3 hetwelk dit duidelyker zegt.
HOOFDSTUK VI.
vers 3. Is by niet de Timmerman. By het geen ik, by Matth. xiii: 55. reeds heb aangemerkt, zal ik noch het volgende voegen. De gewoonlykfte betekenis van het woord Tfxrav is, dat het zelve eenen Timmerman te kennen geeft. En wat is 'er, het geen ons hier zoude noodzaaken, om van die gewoone betekenisfe van dit woord aftegaan ? Wy hebben daarom rede
I Deel. E e om



434
Verklaaring over Markus
om te gelooven, dat Joseph een Timmerman geweeft is, cn dat het Jesus in zyne jongheid behaagt heeft, hem in zynen arbeid de hand te bieden. En wy hebben 'er te meer rede toe, dewyl de Chriftenen van de tweede Eeuw het één en ander gelooft hebben, zoo als wy mtde gefprekken van Justyn den Martelaar met den Jood Tryphon weeten. Hoe zouden toch de Chriftenen van dien tyd daarin hebben kunnen dwaalen, daar hunne Vaderen dit, door het getuignis der Apoftelen en zeventig Jongeren, moeten geweeten hebben1? Hier komt by, dat Christus, volgens het verhaal van Lukas, kap. u: 51. zynen Ouderen onderdaanig was, en hun eene kindlyke gehoorzaamheid betoonde; waar uit men ook veilig befluiten kan, dat Joseph hem tot zyn handwerk zal gehouden, en Christus dit werk gewil. liglyk op zich genomen hebben. Wy verwonderen ons daarom niet over het geen Lvserus zegt, in zyne Har. monia Euangelica, cap. 70. p. 7Ó3 Dubium efl nu'lum, Oriftum in juventute fua fabrilem artem exer> ;,is[c. En wie weet, of Christus niet ook op dit v orige 'handwerk gedoelt heeft, toen hy Joh. ij: iy. tot de Jooden zeide: breekt deezen Tempel af, op den deraen dag zal by door my wederom opgebouwt zyn? of toen hy, Matth. xv 1: 18. betuigde: ik zal my eene gemeente bouwen? zoude men dit dan niet wel op deeze wyze kunnen om', fchryven: "Ik heb wel eer Joseph, die voor myn 33 Vader gehouden wordt, geholpen in het opbouwen „ van natuurlyke huizen, maar nu zal ik een Oodts„ huis bouwen, het welk den Tempel van Salomo „ verre te hoven gaan zal. en het welk niet, gelyk „ deeze Tempel, door eenigen Vyand zal kunnen om„ gekeerten verwoeft worden"? Doch wil men deeze gisfing voor eene losfe gedachte houden, die op «eenen genoegfaamen grond ruft, ik zal 'er my niet tegen verzetten.
vers 3. Zy ergerden zich aan hem. Dat is, zy beflooten met uit zyne leere en wonderwerken, dat hy eei;e Godtlyke wysheid bezat, en dat hv een afgezand van Godt, dat by de Mesfias zyn moeft; maar dachten)



Euangelium. Hoofdft. VI: 3-—5. 435
ten, dat zulk een ongeletterd Man, die geene fchoole van Rabbynen bezocht had, en nu evenwel in ftaat was, om te prediken en wonderen te doen, dit door ingeeving van den Duivel en zynen byftaiid verrichtte. Zulk een onverftandige waan bracht hen ook zoo verre, dat zy, zoo als wy uit het vyfde en zesde vers kun» nen afneemen, hunne Kranken niet by hem brachtten, en dezelve liever lieten fterven of in hunne elcnde blyven, dan dat zy door kracht des Duivels wederom geZond zouden gemaakt worden. Ondertusfchen dit Hechte gevoelen, het welk zy van hem hadden, werdt, zoo als onze Zaiigmaaker in het vierde vers te kennen geeft, verlterkt door den Nyd, dien iemand, dewelke boven zyne Landgenooten uitmunt, en zich door ongemeene voorrechten boven hen verheft, doorgaans van dezelve te wachten heeft.
vers 5. Hy konde aldaar geen wonderwerk doen. Dit niet kunnen is niet te zeggen, dat het hem toen aan de macht, om wonderdaadige geneezingen te doen, ontbrak, maar dat het hem op dien tyd aan de gelegenheid daartoe mangelde. Naamlyk zy wilden hunne Zieken door hem niet laaten geneezen, zy brachtten ze daarom niet by hem, en verzochtten hem niet, dat hy zyne wonderkracht aan hun betoonen wilde. Maar zeer weinigen onder hen hielden hem voor eenen Man Godts, en baden hem, dat hy hunne Kranken gezond wilde maaken; welker bede hy ook verhoorde, en door oplegging der handen die elendigen, dewelke zy hem aanbooden, van hunne ongemakken verlostte.
Wy zien hier uit, dat de meefte Uitleggeren zich buiten noodzaaklykheid by het woord lumpxi hebben opgehouden, en gedacht dat dit hier zoo veel als volo (jk wil) betekende, dus dat Markus gezegt had, by konde niet, om te kennen te geeven, dat hy aldaar geen wonderwerk doen wilde. Men zie het geen de Heer Alberti by deeze plaatze heeft aangemerkt.
Even min hebben zy het getroffen, (by voorbeeld Krumbholz in zyne Animadverfiones in N. T. cap. 3. §. 7.) dewelke hier voor een overtollig woord
Ee 2 houden»



436 Verklaaring over Markus
houden, [het welk in de vertaalinge niet behoort uitgedrukt te worden,] en van oordeel zyn , dat Markus gezegt heeft, by konde het niet doen, in plaatze van, hy deedt bet niet. Want de plaatzen uit dewelke men deeze manier van fpreeken bewyzen wil, zyn alle onbekwaam om dit bewys te geeven.
Men zoude alle deeze overtollige moeite gefpaart hebben, indien men dit vers nauwkeuriglyk befchouwt, en uit de woorden: by maakte weinig zieken gezond, beflooten had, dat Christus aan veelen de gezondheid zoude wedergegeeven hebben, indien men 'er veelen tot dat einde by hem gebracht had; en bygevolg dat hy, om geene andere rede, op dien tyd niet meer wonderwerken heeft kunnen doen, dan om dat hem niet meer Kranken wierden aangebooden. Hammond heeft dit, zoo wel als Olearius, in zyne Obl. LI. in Mat. thaeum §. 2. opgemerkt, gelyk ook Lange , Zeltner en Rambach in zyne fnfiit. Kerm. lib. 11. cap. j. §. 9. p. 213.
Wy kunnen met deeze verklaaringe te vreden zyn; dan zo wy de woorden van Markus op het nieuw inzien, en wel befchouwen, zullen wy gemaklyk ontwaar worden, dat 'er noch iets meer onder verborgen ligt, en dus de verklaaring, die wy tot dus verre vcorftelden, noch niet genoegzaam is. Markus zegt, dat Christus aldaar in het geheel geene wonderwerken heeft kunnen doen: en ondertusfchen voegt hy'er ter* ftond by, dat hy daar ter plaatze eenige, hoewel weinig, wonderwerken gedaan heeft. Dit luidt al te wonderlyk. Dan de verwondering zal ophouden, zo men de woorden en Jwa^n van nader by gade flaat.
vA'fr«t" naamlyk geeft Menfchen te kennen, die met gemeene ziektens bezocht zyn. AvtapK betekent dikwils eene ongemeene wonderkracht, die de Menfchen op eene buitengewoone wyze verbaaft. Wy vinden een voorbeeld daar van, het welk hier zeer wel te pasfe komt, 1 Cor. xii: 10. Aldaar maakt Paulus wel zeer uitdruklyk een onderfcheid tusfehen Swdfeus (de groote wonderdaaden) en \dpam, ('wonderdaadige geneezingen.) En wanneer Christus Matth. x 1:21. zegt:
Indien



Euangelium. Hoofdjl. VI: 6. 437
Indien te Tyrus en Sidon zulke wonder daaden(^m*/*«() gefchied waren, als ik by u gedaan hebbe, geeft hy in dat zelfde Hoofdftuk, vers 5. te kennen, hoedanige wonderwerken hy daar mede bedoele: blinden, zegt hy, zien, lammen gaan, melaatfchen worden rein, dooven hooren, dooden ftaan op. Op dezelfde wyze zette Petrus, Hand. ii: 22. de 3W*e«5 onder de veelerleie wonderwerken van Christus boven aan. En kap. vi.li; 13van dat zelfde boek worden W^ns pt-yd^ tegen geringer fchynende wonderwerken overgeftelt. Nu kunnen wy den volledigen zin van dit vets gemaklyk vinden. Naamlvk Markus heeft willen zeggen , dat Christus aldaar geen groot wonderwerk doen konde, dewyl zy geene Blinden, Dooven, Stommen, Lammen of Bezetenen by hem brachtten, om dezelve van hunne elende te verlosfen: dat 'er maar eenigen, die met gemeene ziektens en zwakheden bezocht waren, by hem gebracht wierden, die hy ook teiftond gezond maakte,
vers 6. En hy verwonderde zich. Markus is hier kort van ftyl. Hy wil hier mede zeggen, dat Christus zynen Tongeren te kennen gaf, hoe hyzich verwonderde, dat men hem te Nazareth niet voor eenen Godtlyken Wonder-werker erkende, en om die rede geene blinde, lamme of andere foortgelyke ten hoogden elendige Menlchen by hem bracht, om zyne hulpe voor dezelve te verzoeken. Onze Zaiigmaaker fprak hier dan, zoo als andere Menfchen gewoon zyn. Op dezelfde wyze leezen wy Matth. vi ii: 10. dat hv zrb over het ongemeen fterk geloof van zekeren Hoofdman verwondert heeft. Dus oordeelt ook Lyserus over deeze verwondering, als mede Maldonatus en anderen Wy vinden foortgelyk eene d^^o^Bü», gelyk men dezelve noemt, of menfehlyke manier van fpreeken, Gen. xvii 1: 21. alwaar Godt op eene menichlyke wyze tot Abraham zegt: ik wil zien, of de lieden te Sodom gedaan hebben naar het gefebreeuw, dat voor my gekomen is, of, of het niet alzoo zy, dat ik het weete. De geleerde Hackspan beging derhalven een grooten & Ee 3 misdag,



43 8
Verklaaring ever Markus
misflag, toen hy uit deeze verwondering van Christus het befluit trok, dat dezelve het niet vooruit wift, dat men te Nazarerh zyne Perfoon verachten zoude, en zyne daadcn weigeren voor Godtlyke wonderwerken te erkennen. Hy meende dat de ftaat van verneedering, waarin de Heiland zich bevondt,dit medegebracht had. Bet verwondert my, dat D. Rosz, t. i. p. T147. dien zelfden misflag begaan heeft.
Men heeft hierby noch aan te merken, dat deEvangelift, zeggende, dat Christus zich over hun ongeloof verwondert heeft, de oorzaak ftelt in plaatze van bet uïtwerkfel; (caufampro effectu:) zyn oogmerk is naamlyk te zeggen, dat Christus zich verwonderde, dat zy, uit ongeloof, geene Elendigen by hem brachtten, om zyne hulpe voor dezelve te verzoeken.
vers 9. Slechte fchoenen aan hebben. Door deeze vertaaling wordt Markus met Mattheus overeengebracht, volgens wiens verhaal, kap. x: 10. Christus zynen Jongeren beval, geene fchoenen mede op hunne reize te neemen. Mattheus naamlyk noemt de fchoenen, dewelke hun verbooden wierden vx»%ft*ni • daarentegen noemt Markus die fchoenen, die zy hebben mochten ■«■*rJ*A<*. De laatften zyn reis-fchoenen, aan de fchoenen van de geringfte Lieden niet ongelyk. De eerften daarentegen zyn fraaije, nette en koftbaare fchoenen, waarvan men zich bedient, als men zich in de ftad als een' welleevend Man vertoon en wil. Toen de goedertieren Vader in de gelyknisfe Lukas xv. zynen Zoon in de kleeding van eenen Zwynenhoeder zag aankomen, geboodt hy niet flechts, dat men hem een fraay kleed zoude aandoen, maar ook, dat men hem, in plaatze van zyne flechte fchoenen, geeven zoude.
Aangaande dit onderfcheid der fchoenen kan men, buiten en behalven by die Schryvers, dewelke P. Wolf bybrengt, goed bericht vinden by Lightfoot in zyne Horae by Matth. x: 10. in Saubert zynen Prodromus Pbilologiae Sacrae, p. 49 feqq. en in Eckhard zyne Obferv. ad N. T. ex Ariftophanis Pluto, p. ior feqq. als mede in de aanmerkingen, die de Geleerden op den
derde»



Euangelium. Hoofdft. VI: 9 13* 439
derden brief van Plinius in hec zevende boek gemaakt hebben. P. Wolf wil van die onderfcheid niet weeten, Heupelius óok niet. Ja Erasmus en Beza hebben deezen misflag reeds begaan, waar over de laatftgenoemde door Lightfoot berispt worde. Deeze geleerde Mannen hadden naamlyk met opgemerkt, dat de betekenis van het woord wtó». in het Ooften geheel anders, dan by de Grieken geweeft is. By deeze werden dc fraaije fchoenen der Vrouwen dus genaamt; maar de Oofterlingen geeven deezen naam aau de geringfte fchoenen van gemeene Lieden.
Dit alleen zal ik 'er noch byvoegen, dat , gelyk Christus zynen Jongeren verboodt, tweeërleije rokken by zich te hebben, naamlyk eenen flechten voor de reize, en eenen beteren, om dien, wanneer zy in eene ftad aankwamen, aan te trekken; hy hun op dezelfde wyze hier verbiedt tweeërleije fchoenen mede te neemen, te weeten gemeene reis-fchoenen, en andere van fyner maakfel, om zich daar mede in de fteden te laaten zien. Hun werdt derhalven hier mede bevolen , geene andere fchoenen met zich te neemen, dan die zy reeds aan hunne voeten hadden, en waar mede zy tot dus verre met Christus omgereift hadden. Dergelyke gemeene fchoenen had Petrus ook aan, toen hy in de gevangnisfe ging; en deeze worden Hand. xii: 8. ook r»M*.i* genoemt.
vers 13. Zy zalfden veele kranken met olie. Ik vooronderftel hier als eene bekende zaak, dat in oude tydea de Geneesmeefters in alle ziektens veel gebruik van olie gemaakt hebben. Dat dit ook by de oude Jooden in gebruik geweeft is, bewyft Lightfoot by Matth. vi: 17. Dewyl dan nu de Apoftelen zich hier ook van olie by de Zieken bedient hebben, is de eerfte vraage : of Christus hun dit bevolen hebbe, naamlyk dat zy, wanneer zy eenen Zieken gezond wilden maaken, hem eerft met olie moeften beftryken, of daar mede door anderen laaten beftryken. Men kan 'er deswegen aan twyfelen, dewyl Mattheus kap x: 8 niets anders verhaalt, dan dat Christus tot hen gezegt heeft;
Ee 4 maakt



440 Verklaaring over Markus
mankt de kranken gezond. Ondertusfchen fchynt het aan den anderen kant genoeg te blyken, dat Christus hun dit bevolen heeft, dewyl, volgens het getuignis van Markus, alle Apoftelen (hy zondert geenen van dezelve uit) dit gedaan hebben. En het is ook niet wel te denken, dat zy dit zouden gedaan hebben, indien het hun door hunnen Meefter niet bevolen was. Zulke getrouwe Dienaaren doen niets, dan het geen men hun gebooden heeft, en oordeelen het niet betaamlyk, iets naar hun eigen goeddunken te veranderen of by te voegen. Dat Mattheus deeze omftandigheid met ftilzwygen is voorby gegaan, verzwakt dit bewys niet. Men ziet genoeg, dat hy hierin zyne verhaalen ongemeen kort is. Hy brengt op dezelfde wyze het bevel van Christus, dryft de Duivelen uit, met een enkel woord by, daar men nochtans niet twyfelen kan, of Jesus zal, het geen hy zynen Apoftelen op eenen anderen tyd zeide, (Matth. xvii: 21.) 'er ook hier by gevoegt hebben, naamlyk dat zy de Duivelen door het gebed des gelooi s moeften uitdryven.
De tweede vraage, die men hier doen kan, is deeze: waar toe diende toch het byvoegen van een natuurlyk geneesmiddel, daar de ziekte door eene bovennatuurlyke kracht zoude weggenomen worden? myn antwoord is: Christus wilde, dat de Apoftelen, by het gebruik der natuurlyke middelen, dewelke insgelyks eene geneezende kracht van Godt ontfangen hebben, het gebed des geloofs zouden voegen, en daar door den Zieken op het zelfde oogenblik gezond maaken ; ten einde de Omftanders overtuigt wierden, dat dezelve niet aan het gebruik der olie, maar aan de wonderkracht van Jesus, zyne gezondheid te danken had. Op dezelfde wyze lag Jesaias (2 Kon. xx: 7.) eene vyge op het gefwel van Koning Hisktas; iets het geen, zo wy Bartholinus kap. 10. de Morbis Biblicis, en Mead, Medicorum Sarrorum cap. 5. willen gelooven, doorgaans in zulke gevallen goede dienften doet. Maar terwyl 'er de herftelling des Konings oogenbliklyk op volgde, zag men klaar, dat dit niet aan de kracht dier vyge, maar aan de onmiddelbaare hand van Godt, moeft toege-
fchreeven



Euangelium. Hoofdft. VI: iy. 44.E
fchreeven worden. Derhalven, gelyk Jakobus in zynen brief kap. v: 14, 15- betuigde, dat, zo men eenen zieken Chriften met olie zalfde, niet de olie , maar het «ebed des geloofs, hem tot voorige gezondheid herftelfen zoude; zoo gingen de Apoftelen toen ook te werke , om aan een natuurlyk geneesmiddel in den naame van Jesus eene bovennatuurlyke kracht te geeven.
Noch ééne aanmerking moet ik er by voegen. Te weeten, dat men zich niet moet verwonderen, dat ongeleerde en éénvouwige Lieden in de Roomfche Kerke, deeze plaatze voor een gewichtig bewys houden, dat het laatfte olyfel een Sacrament is, en door Christus ingeftelt; daar zelfs een geleerde, en in de uitlegkunde der Heilige Sehriftuure zoo bedreevc Maldonatus in zvnen Commentarius op dezelfde wyze oordeelt, en niet "Hechts tegen ons, Proteftanten, zeer fterk yvert, dewyl wy dit niet gelooven willen, maar zich ook over zulke Roomfchgezinden drifcig maakt, dewelke in deeze plaatze het laatfte olyfel niet hebben kunnen vinden. Moet men hier niet zeggen, dat het hygeloof , zelfs met opene oogen, blind is? Hoewel het ook wel zyn kan, dat Maldonatus als een Jefuiet dit geloofsartikel der Roomfche Kerke om geene andere rede met zulk eenen yver verdeedigt heeft, dan om dat het zelve niet, zonder het grootfte nadeel voor de orde der lefuieten, voor bygeloovig konde verklaart worden; nademaal met de extrema unctio teffens hunne extrema emundio een einde zoude genomen hebben. .
vers 15. Of één van de Propheeten. Dat hier de uitdrukking, één van de Propheeten, genomen wordt voor, één van de oude Propbeeten, zien wy duidelyk uit de gelykluidende plaatze, (Lukas x: 8. Dan de woorden, 4 maaken hier meer zwaarigheids. Lutherus heeft het woord «« onvertaalt gelaaten; Grotius daarentegen wil het woord S weggedaan hebben; waar in Calovius en Clericus het met hem ééns zyn. Dan het komt my voor,'dat wy het één zoo wel als het ander behouden moeten, en het woord *5 in eene betekenisfe opvatten, waar in het misfehien alleen by het Gemeen Ee s gebruikt



44? Verklaaring over Markus
gebruikt werdt. De zin fchynt naamlyk deeze te zvn.
Hy u een ï ropheet, oj misjibien wei één van de oude tro. pbeeten. In het vervolg, vers 22. komt ons wederom een woord voor, het welk alleen by het Gemeen in gebrmke was; te weeten het woord, «.^™,, gelyk de Heer Alberti by deeze plaatze reeds heeft aangemerst:( waar by ik noch uit het a^fte vers, het woord virtKakwruf voege.
• vers, 2°- Herodes had Eerbied vsor Johannes. Wy zien, dat het hart van Herodes niet geheel en al, en in den grond bedorven was. Hy hielde Johannes, dien hy op de begeerte van zyne Gemaalinne in oe gevang, nisgeh gt had, noch altoos voor eenen Man Godts, en eerbiedigde hem derwyze, dat hv zelf dikwils met hem fprak, en veel deedt volgens zyn voorfchrift. Hoe zeer hy ook zyne Herodias beminde, konde zy hem evenwel zoo verre niet brengen, dat zy dc vrymoedigheid van Johannes, die hen beide van overfpel befchuHigt had, met den dood ftraftte. Toen deeze Vrouw zag, dat hy nuchteren daar toe niet over te haa len was, wachtte zy eenen tyd af, dat hy dronken zyn zoude. Dan, hoopte zy, zoude zyn geweeten haar met langer te-enftand bieden. Zy bedroog zich niet Op zynen geboortedag, toen de tafel was afgenomen! dat is, toen Herodes en zyne Gaften befchonken waren , werdt voor hem gedanft. De Dochter van Herodias overtrof de anderen in deeze oefeninge het geen Herodes zoo verblydde, dat hy in zyne dronkenschap, gelyk wel eer (13. Esther kap. v: 6.) Koning Ahasverus, die toen ook befchonken was, haar de helft van zyn Koningryk aanboodt, zo zy die begeeren zoude Van deeze gelegenheid bediende zich haare bloedgierige Moeder, dewelke haar beval, om het hoofd van Johannes te verzoeken; en dewyl zyn Geweeten door den wvn niet geheel overftroomt wassen hy dus met konde befluiten om zulk eene zonde te bedryven, kwamen de Gaften, die ook befchonken waren. aar te ' ulpe, en fielden hem met eene welfpreekenheid, door den wyn opgewakkert, voor, dat hy
zyn



Euangelium. Hoofdft. VI: ao.
443
zyn Koninglyk woord behoorde te houden, én alles liever dan zyne Eer te fchenden. Dus verftaa ik de woorden van het 26lte vers, die rnen ook Matth. xiv: 9. vindt. Herodes deedt bet om zynen Eed, en om der Gaften wille. Erasmiis, Hammond en Clericus zeggen in hunne omfchryving (parapbrafts) te weinig, wanneer zy deeze Gaften tot ftomme Perfoonen maaken , en denken, dat Herodes gevreeft heeft, dat hy, door het intrekken van zyn woord hunne hoogachting verliezen zoude. Befchonkene Gaften blyven by foortgelyke gelegenheden zelden ftom: en da'ar zy wiften, dat zy, door Herodes over te haaien, zeer in gunffc by Herodias moeften geraaken, daarenboven ook het oordeel van Johannes over het Huwelyk des Konings buiten twyfel voor ten hoogften ftraf baar hielden, ja, het geen meer is, daar zy zelve deezen Boet-prediker haatten, kunnen wy niet twyfelen, of zy zullen den Koning door veelerleie redenen hebben zoeken over te haaien. Voor het overige, het geen Herodes in zyne dronkenfchap had toegedaan, daar had hy berouw over toen hy wederom nuchteren geworden was, en zyn ge weeten, .uit dien droom ontwaakt, hem daar over begon te kwellen. Hy wenfchtte wel, dat hy Johannes wederom levendig konde maaken. Dit befluit ik daar uit, dat hy zoo fpoedig gereed was (vers 14 en 16.) om te gelooven, dat Johannes wederom leevendig was geworden. Want men gelooft ligtlyk, het geen men van harten wenfcht. Het komt my ook meer dan waarfchynlyk voor, dat hy, toen hy naderhand Land en Volk verboren had, met de Broederen van Joseph (Gen. xlii: 21.) by zich zelven gezegt zal hebben: dit heb ik aan Johannes verdient, daarom komt my nu deeze droefnis over. Ook fchryf ik het aan het berouw van Herodes over het vermoorden van Johannes toe, dat hy Jesus, dien Johannes zoo fterk gepreezen had, in Galilea, hetgeen onder zyn gebied behoorde, in vryheid liet omwandelen, en zyne lesfen verfpreiden, zonder hem of zyne Aanhangeren te vervolgen: want hy ,deedt dit, niet tegenftaande hy in zyn hart eenen afkeer van Jesus had, en (dewyl hy
misfcbiea



444 Verklaaring over Markus
misfchien dacht, dat Christus, wanneer hy door de zynen voor den Mesfias, den Koning van Israël verklaart wierdt, hem van zynen throon zoude ftooten,) juift niet kwaalyk te vreden was, toen hy door Pilatus uit den weg Itond geruimd te worden; zoo als men uit Lukas xxi i i: 7 en volg. zien kan.
vers 27 Eenen lyftrauwant. In het Griekfch leeft men het Latynfche woord Speculalor. Over deezen naam, en de bediening die daar mede bedoelt wordt, heeft de geleerde Spanjaard, Ramirez van Prado, in het zevende Hoofdftuk van zynen Pentecontanhus, veele byzonderhedcn, uit oude Schriften by één gebracht. Dan men leeze liever de verhandeling van den grooten Kenner der Oudheden, den Heer Hoogleeraar Schwarz, te Altorf in het Jaar 1726. onder deezen titel gedrukt: de Speculaloribus veterum Romanorum ad illujtrandum lorum Marei vi: 27; waar in alles, het geen tot dit onderwerp betreklyk is, fchynt uitgeput te zyn. In het byzonder toont hy , dat men zich van deeze Lyitrauwanten bediende, om Menfchen, die ter dood veroordeelt waren, het hoofd af te ftaan; het geen dient, om het gemeene Volk in Duitfchland te onderrichten, dat het ampt van eenen Scherprechter zonder de minfte rede voor oneerlyk gehouden wordt. Want men kan ook in dit geval zeggen: quod Princeps per carnifirem facit, id ipfe f ar ere putandus eft. Het is dus voor Chriftenen eene fchandelvke dooling, wanneer zy, gelyk weleer fommige Heidenfche Volken, eenen Scherprechter voor eenen eerloozen Kaerel houden , en met hem om te gaan fchandelyk achten, of waanen, dat daardoor iemands burgerlyke eer bevlekt wordt.
HOOFDSTUK VIL.
vers_ 3. De ^banden feberp afgewasfeben. In het Griekfch: x-vyrf ,i^a>m, T«'5 %t7e*t. Dit woord irvytf heeft den Uitleggeren groote moeite veroorzaakt. Is er iemand begeerig, om hunne naamen en verfchillende gevoelens over deeze plaatze te weeten, die kan
dezelve,



Euangelium. Hoofdft. VI: 27. en VII: 3. 445
dezelve, behalven in Wolf zyne Curae variomm,\n de Notae SeleStae van den Leipüger Starke, of de Nolae ad Marcum van Heupel vinden. Indien ik er myne gedachten over zal zeggen; ik maak onderfcheid tusfehen de zaak zelve en de Griekfche fpreekwyze. De zaak zelve, die de Evangelift ons te kennen wil geeven , is niet moeilyk te vinden. Hy fpreekt van de bvgeloovige gewoonte der Jooden, om vóór den eeten hunne handen te wasfehen. Iemand, die daar zekere heiligheid in ftelt, zal zyne handen zoo fenoon wasfehen, als hem maar eenigzms mooglyk is. Men kan ondertusfchen zyne handen nooit fchooner waslchen, dan wanneer men met de ééne vuift de andere
vrvft, en dit over en weder doet, tot dat men moede is en men geene de minfte onreinigheid meer ontdekken kan. Daarentegen zo iemand met eene vlakke hand over de andere ftrykt, zal dezelve nooit geheel zuiver worden, maar altoos noch hier of daar eenige vuiligheid overblyven. Nu is het buiten allen kyf het oogmerk van Markus hier geweeft, van de befte manier, om de handen te zuiveren, te fpreeken; en wy kunnen dus, ten opzichte der betekenisfe van zyne woorden, met in twyfel ftaan. Dan, wat zyne fpreekwyze zelve aangaat, zy komt nergens in één der oude Griekfche fchriften voor. Wy moeten daarom belyden, dat het het befte Griekfch niet is, maar dat deeze manier van fpreeken, onder de Jooden, die toen Griekfch fpraken, in gebruike zal geweeft zyn. Het moet dus ook te deezer plaatze genoeg zyn, om deeze taalkundige zwaarigheid geheel uit den weg te ruimen, onderfcheid tusfehen zuiver Griekfch, en die taaie te maaken, die by het Gemeen in het Joodfche land overgebleeven was, (inter ftylum plebnum d pure eleganterque Graecum.) Voor het overige behoor ik niet te verzwygen, dat, ten aanziene van deeze manier van handen wasfehen, met my overéénftemmen Arias Montanus, (dewelke het woord *»ym door pwülatim vertaalt heeft) Lyserus, Scaliger, Grotius, Calovius, Duportus, (in zyne notae ad Tbeophrafli CbaroBeres p. 455) Noldius, Joh. van der Mark, Schoettgen, Wolf. »«*



446 Verklaaring over Markus
vers 4. Als zy van de Markt komen. In het Griekfch ftaat: 'Aï» «V"?»5- Subaudi venientes (verftaa 'er onder komende) fchryft Glassius p. 1207; dewelke meer dergelyke voorbeelden bybrengt. Beza heeft derhalven niet kwaalyk gedaan, dat hy dit woord venientes in zy ne vertaaling gebracht heeft; want in de Latynfche fpraake is men zulk eene woord-uitlaating niet ge. woon. In de Griekfche taaie daarentegen komt zy " ook by ongewyde Schryvers zeer dikwils voor, 4! lyk Duport in zyne Aanmerkingen over de Cbara&eres van Theophraftus, p. 457. heeft doen zien, en teffens op de volgende bladzyde eenen misflag van Heinsius aangeweezen, die in zyne exercitationes Sacrae p. 11 r enz. de zinfneede (het comma) wegwerpt, en dus keft: \*ï «.-at dyepdi fiax-rlgmrcu, het geen hy op de vol" gende wyze vertaalt: nifi poft egresfum in publicum fe lavent. J
vers 4. Als zy zich niet (te vooren) gewasfcben hebben. Deeze overzetting is niet duidelyk genoeg. Wy zien hier, dat de Phanfeeuwen onderfcheid maakt ten, tusfehen de geenen die in huis gebleeven, en tusfehen hen die uit geweeft, en onder allerleie'lieden, reinen enonreinen, gekomen waren. De eerften wiefchen flechts hunne handen, eer zy aan de tafel gingen; dan de anderen gingen noch verder, en zetten zich niet aan de tafel, voor dat zy gedoopt waren, fi»*T,r*nq. Het onderfcheid tusfehen fiwtw cn fixxT.^B-of is derhalven zichtbaar. Nu betekent het woord fi*wTi&,, in het Nieuwe Teftament nooit voosMen, maar op de meefte plaatzen indompelen, zoo als Markus het hier ook van de drinkbekers en andere gereed chappen, als mede van de bedelen, cp dewelke zy lagen wanneer zy aten, gebruikt; fomtyds ook wel eens begieten; by voorbeeld, als er gezegt wordt: met den Heiligen Geefte doopen. Wy zien hieruit, dat deeze Menfchen, wanneer zy wederom te hms °ekomen waren, of zich zelve in water dompelden, ofzich daar mede heten begieten. Ondertusfchen fchvnt het tegen alle waarfchynlykheid te zeer te ftryden, dat zy,
zoa



Euangelium, Hoofdft. VII: 4—9. 447
zoo als Beza, Grotius, Maldonatus en Lange dachtten, hunne kleederen telkens zouden uitgetrokken, en zich met hun geheele lichaam in water gedompelt hebben- Wy worden daarom genoodzaakt om te gelooven, dat zy, of, in plaatze van het geheele lichaam, alleen het hoofd onder water geltoken en zich zelve op die wyze gedoopt hebben (a); of dat zy hun hoofd met water hebben laaten begieten, gelyk de oude Chriftenen met de Kranken en Bedlegerigen (clinici) gewoon waren. Welk van beiden zy eigenlyk gedaan hebben, kan, by gebrek aan oude berichten, met geene zekerheid gezegt worden. In deezen ziu moet men ook Lukas xi: 38. het woord, la^rl*^ opvatten. Naamlyk toen Christus in het huis van zekeren Pharifeeuw gekomen was, en zich aldaar mede aan de tafel begeeven had, verwonderden de Pharifeeuwen zich, dat hy, daar hy zoo wel als deeze Pharifeeuw onder allerleie Menfchen geweeft was, niet, eer hy aan de tafel ging, zyn hoofd in water geftoken had, of het zelve, ter reiniginge, liet begieten, zoo als hy zynen Gaftheer had zien doen. Ik moet my verwonderen, dat alle Uitleggeren deeze plaatze van het afwasfchen der handen verftaan hebben; uitgezondert alleen den ouden Latynfchen Overzetter, die het door baptizatus eft vertaalt heeft, dewyl hy wift, dat /3»«ti£«i» nooit wasfehen betekent. Dan daar is 'er noch één, die deeze plaatze van Lukas beter verftaan heeft, te weeten de geleerde Switfer, Caspar Waser lib. ui. de Menfuris Hebraeorum cap. j. dewelke daar in alleen het fpoor byfter geweeft is, dat hy aan eene indompeling van het geheele lichaam gedacht heeft.
vers 4. " De tafelen. Men moet het liever vertaaien, de tafel-bedden. Op deeze naamlyk zat men, rondom de tafel, als men zynen maaltyd hieldt.
vers 9. Is dat dan wel gedaan, dat gy. K«*£t mBtrttn. Ik zie dit aan voor eene vraage van onzen
Zalig-
(a) Hier by komt de uitdrukking te pasfe, waar van Hieronymus zich bedient in zyn werk adyerfus Lucifemnos p. 96. "in lnvacro cefut ttr mergitart.



448
Verklaaring ever Markus
Zaiigmaaker. Hy wil zeggen: an bene (reële) antiquatts Éf irritum facitis mandatum Dei? Dit ftrookt beter, dan wanneer men deeze woorden met Beza Glassius en anderen voor eene fpot rede (Ironia) houdt. Want deeze fpraakfiguur kan met de deftigheid en den ernft eener yverige beftraffinge niet beftaan. Wat deeze manier van fpreeken zelve betreft, zy komt insgelyks voor i Cor. xiv: 17. alwaar wy leezen: k«a*>5 i^fS'fMt gy doet 'er wel aan, dat gy dank zegt. Wy vinden dezelve ook 2 Cor. xi: 4. daar de Apoftel zegt: k*/*5 gy deedt 'er wel
aan, dat gy het verdroegt. En deeze laatftgemelde plaatze komt ook daar in met de woorden van Christus, van dewelke wy nu fpreeken, overéén, dat de Uitleggeren in beide deeze plaatzen niet opgemerkt hebben, dat het vraagswyze gezegt wordt. Want ik meen rede gehad te hebben, om 2 Cor. xi: 4. insgelyks dus te vertaaien: zoudt gy 'er dan wel aan doen , zo gy het verdroegt, en dit, zonder u daar tegen het minfte te verzetten, liet gefchieden? De oude Latynfche Overzetter heeft het gelukkiglyk getroffen, die het woord x.«,x£f hier door het Latynfche reSte vertaalt heeft. Dan het is meermaalen gebeurt, dat men niet gemerkt heeft, dat iets vraagswyze gezegt wierdt, waar door het fomtyds byna onmooglyk geworden is' de waare betekenis van zulk eene plaatze optefpeuren. Om van geene voorbeelden uit het Oude Teftament te" fpreeken, hoe ras zoude alle duifternisfe verdwynen, zo men de plaatzcn Jon. v: 35. en Rom. v: 15 en 16. met my vraagsgcwyze overzette!
vers 11. Dat is nu een Corban. Ik heb deeze woorden by Matth. xv: 5. reeds genoeg verklaart. Alleenlyk moet ik noch ten opzichte van het Joodfche woord, Corban, aanmerken, dat het van dezelfde betekenisic is als het Latynfche, donarium, en het Griekfche dvxBnfi», (het geen ons Luk. xxc s. voorkomt) en een gefchenk, het geen men der Godtheid toewydt, en in haaren Tempel brengt, te kennen geeft. Men leeze ondertusfchen over dit woord, Corban, de Aanmerking



Euangelium. Heofdjl. VII: n—22. 44?
merking van Andr. Masius over Jos. vi: 19. Fossini Spicilegium Euangelicum cap. 45. Hec werk van Stolberg de Solaecismis N. T. p. 399 feqq. en Basnage zyne Hiftoire des Jufs, liv. vi. cap. 20.
•vers 12. Niets bewyzen. Dus heb ik de woorden ivlb iroiïo-m niec zonder rede vertaalt, dewyl daar uit blykt, dat, zynen Ouderen niets bewyzen, kortlyk gezegt wordt, in plaatze van, hun niets te-bewyzen, van het geen men hun anders fcbuldig was , zoo als het ■Matth. xv: 5. duidelyker wordt uitgedrukt. " vers 22. Nyd. In het Griekfch i$S-**ft'< mvflf. Dat met deeze uitdrukkinge de Nyd bedoelt wordt, heb ik by Mattheus xx: 15. reeds beweezen.
■vers 22. Laftering. Lutherus heeft dit woord ver. keerdlyk door Godtslaftering vertaalt. Deeze misdaad toch wordt hier geenszins bedoelt, maar het lafteren .der Naaften, welke ondeugd hier by verfcheidene andere wanbedryven tegen den Naaften gevoegt wordt. Er wordt door verftaan, of, dat men iemand in zyn aangezicht fcheldt en hoont, of dat men van hem .achter' zynen rug kwaad fpreekt. Men zie de Aanmerking van Beza over Matth. xv: iq. op welke plaatze Luther het ook lafleringen, en niet door , Godtslafterïngen vertaalt hetft.
<aersi 22. Onverftand. In her Griekfch »<pServ»v. -Veele Uitleggeren der Heilige Schriftuure hebben zich over de betekenis van dit woord niet bekommert , -maar zvn het met ftilzwygen voorbygegaan. Dit deedt Hieronymus, de Schryver van de Glosfa ordinaria, Erasmus, Beza, Camerarius , Calovius-, Maldonatus, Tirinus. Ook hebben de vier hooggeleerde Mannen, dewelke het Nieuwe Teftament uit de Schriften der oude Grieken zoo fraay hebben op' .jgeheldert, Bos meene ik, RaphElius , Elsner en Al-berti, by dit woord geene Aanmerkingen gemaakt. Het is waar, men vindt 'er eenigen, die den zin van dit woord hebben willen te kennen geeven; dan men wordt wel ras gewaar, dat zy 'er lttgtig over heen geflapt zyn, en men vindt zich niet gedrongen, om hun l Deel. Ff zyne



45°
Verklaaring over Markus
Zyne toeflemming te geeven. Theophylactus en Lyra verftaan 'er het lafteren en hooncn van zyne Naasten door. Lutherus is in zyne kanttekening by dit vers van gedachten, dat men 'cr lompheid en onbefcheidenheid tegen zyne Naaften door verftaan moet. Lyserus is van gevoelen, dat met dit woord of Afgodery, of de vuilfle zonden tegen het zesde Gebod be. doelt worden. Zegerus is even zeer in onzekerheid, dewyl hy het met zich zelven niet ééns kan worden, of hy het van zekere kwaade hartstocht, of van Gebrek aan wysheid, dan of hy het van de onbefcheidenheid wil opvatten.- Grotius, met wien Lange en Heupel het ééns zyn, wil dat men het van de onbezonnenheid verftaan zal, waar door iemand voor het waare goed geene zorge draagt. Hammond verftaat 'er de ondeugd van pochery of fnorkery door, dewyl hy zich te binnen brengt, dat dezelve 2 Gor. xi: i, 17 en 21. dq>^<rin (dwaasheid) genaamt wordt. Dan dit bewys is niet voldoende, dewyl wel is waar het fnorken of grootfpreeken eene dwaasheid is, maar ook andere dwaaze bedryven d<p^<rv,af kunnen genaamt worden, zoo als Suicerus in zynen Thefaurus Ecrlefiafliius, by het woord *<p?«» getoont heeft. Daar blyft dus altoos noch over, te vraagen, welke foort van dwaasheden Christus gemeent hebbe. Daarom heeft Clericus ook Hammond zyne toeftemming geweigerc, en op zyne beurte, hoewel met even weinig fchyn van waarheid beweert, dat Christus hier mede het oog op de onmaatigheid gehad heeft. Lenfant geeft een wonderlyk antwoord op deeze vraage. Hy weet naamlyk niet of hy Hammond of Clericus gelyk zal geeven; maar hy denkt ondertusfchen dat één van beiden het wel getroffen heefr.
Voor eenige Jaaren nam ik de vryheid, van, in het eerfte deel der Hamburgfihe gemengde Bibliotheek, bl. -207. de Uitleggeren der Heilige Schriftuure openlyk te verzoeken, dat zy hunne gedachten daar eens over geliefden te laaten gaan, om te onderzoeken, welke de rechte betekenis van het woord «^„rA, te deezer plaatze was. Twee geleerde Mannen hebben
'er



Euangelium. Hoofdft. VII: 22.
45i
'er zich toe laaten beweegen. Men heeft het opftel van den éénen, hetwelk ik niet gezien heb, in de Altonafcbe geleerde Courant van het Jaar 1747. bl. 656. niet zeer gepreezen. De verklaaring van den tweeden kan men vinden, in de Weimarfebe nuttige Aanmerkingen, in het drie en twintiglte deel, bl. 906 enz. Dit ftuk is met veel oplettenheids vervaardigt, en daar ftraalt eene ongemeene geleertheid in door. De Schiyver is van gedachten , dat «i?/»»™'»* hier de geeftlyke dwaasheid eenes Menfchen te kennen geeft, die op eene onverftandige wyze de deugd veracht, en derwyae in den dienft der zonden lceit, dat hy reeds eene heblykheid, om kwaad te doen, ontfangen hebbe. Dewyl Christus hier het laatft van gefproken heeft, meent hy, daar uit te moogen befluiten, dat men dit voor eene algemeene uitdrukking moet houden, die in de gcwyde bladen, inzonderheid in bet Spreukboek van Salomo, zoo gebruiklyk is, om daar alle de bovengemelde ondeugden onder te begrypen.
Ik twyfel niet, of dit geleerd vertoog zal veelen Leezeren genoegen gegeeven, en derzelver goedkeuring weggedraagen hebben. Dan daar zullen 'er zekerlyk ook wel zyn, dewelke het waarfchynlyker oordeelen, dat met dit woord, zoo wel als met de voorgaande , zekere bepaalde ondeugd, van eene byzondere natuure, bedoelt wordt, en dat Christus van dezelve in de laatfte plaatze gefproken heeft, om dat zy de grootfte aller ondeugden, en, om zoo te fpreeken, de Moeder van alle de overigen is. Zy, welker verklaaringen ik boven heb bygebracht, komen daarin alle overéén, dat Christus met deeze uitdrukking eene byzondere ondeugd, die van alle de overigen verfchilt, op het oog gehad heeft, en beveiligen daar door de waarfchynlykheid van dit gevoelen. Deeze waarfchynlykheid wordt noch grooter, indien wy eene ondeugd kunnen vinden, die onder de voorigen niet getelt, en evenwel van eenen ongemeen haatlyken aart is. En wat behoeven wy lange te zoeken, daar wy het in de vertaalinge van Lutherus reeds hebben onder den naafhe van onverftandigheid ? (iwwitmmft.) By deeze vertaaEf 1 ling



4J2
Verklaaring over Markus
ling is D. Rusz ook gebleeven, in zyne Harm. Euang'. t. ii. p 61 beneffens den Heer Prooft Bengel iö zynen Gnomon N. T. p. 179. dewelke 'er beide die ondeugd door verftaan, wanneer een Menich van zyne gezonde rede geen gebiuik maakt, en deeze voortreflyke gaave van Godt verwaarlooft. In het Latyn kan men het irrationalitas noemen, in welke betekenisfe Homerus, Xenophon, Plato en Aristoteles ook het woord df^v,» gebruikt hebben.
Ik ben te meer van deeze gedachte, dewyl Christus deeze ondeugd, de Onverftandigheid, aan"de Schriftgeleerden en Pharifeeuwen dikwils beftraft heeft, en het dus niet te denken is, dat hy deeze thans onder de andere ondeugden, die hy den Jooden verwyt, zal vergeeten hebben.^ Ja daar hy onder deeze ondeugden eerft de ?<«A«y«r«j< (booze gedachten) en de
«<p?»e-v,-v (de onverftandigheid) het laatft noemt, en beide-deeze uitdrukkingen mangel aan gezond verftand te kennen geeven, blykt daar duidelyk genoeg uit, dat Christus op eene ongemeen nadruklyke wyze heeft doen zien, dat zulk eene verwaarloozi'ng van zyne gezonde rede eene ondeugd is, waar van men, boven anderen, de verdoemds te duchten heeft. Ook kan men denken , dat Mattheus kap. xv: 19. van de dqcoiim niet gefproken heeft, dewyl hy zag dat dezelve van de haMyis-uit xccxh (ratiocinationes malae) niet verfchilde, ten minften, dat zy aan eikanderen vermaagfehapt waren.
Dan ik moet nu bewyzen, dat Christus om zulk eene onverftandigheid de Jooden dikwils beftraft heeft. En waarlyk, niets is gemaklyker dan dit! Hoe dikwils verweet hy hun, dat zv nalaatig bleeven in hem voor den Zoon van Godt, den waaren Mesfias te erkennen, dewyl zy zich door hunne vooroordeelen lieten verblinden, en het licht hunner rede niet zien wilden? Geboodt hy hun niet, Joh. x: 37, 38. datzy ti't zvne wonderwerken het verftandig beflüit zouden opmaaken, dat hy van Godt moeft gezonden zyn? Wilde hv niet, dat de twee Jongeren van Johannes op dezelfde wyze zouden redekavelen, Matth. xi: .?
Toen



Euangelium. Hoofdft. VII: 22.
453
Toen de Schriftgeleerden en Pharifceuwen geen zoodanig gebruik van hunne rede maakten, noemde hy hen, Joh. ix: 41. blinden: om van andere plaatzen niet te fpreeken, die ik in het programma, het welk ik in het Jaar 1747. over dit woord Utp^riw uitgaf, heb bygebracht. Ik heb in dat programma ookgetoont, hoe noodzaaklyk het gebruik der rede zy in de Chrilf.lvke Godtgelecrtheid , en hoe ras, niet alleen de Rooml'chgezinde Chriftenen, maar zelfs de Jooden en Muhammedaanen, tot kennis van den waaren Godtsdienft zouden gebracht worden , indien zy befluiten konden, om hunne onverftandigheid en blinde aanneeming van geloois-zaaken afteleggen. Teffens heb ik het onderfcheid tusfehen eene befpiegelende (tbeoretifebe) en beoefenende (praEticale) onverftandigheid aangeweezen; welke laatfte zekerlyk in dit geval door onzen Zaiigmaaker niet wordt uitgeflootcn, dewyl zy de Moeder aller zonden is. De zoogenaamde Duputatio polemica van den beroemden Werenfels, adverfu: fecuritatem carnalem komt hier by grootlyks in aanmerkinge, in dewelke op eene voortreflyke wyze getoont wordt, dat Chriftenen, die het daadlyk Chriftendom uit het oog verliezen, en naar hunne vleefchlyke lullen leeven, niets flechts voor onverftandigen, maar voor rede- en zinloozen te houden zyn, Om dit voortreflyk ftuk, het welk zoo bekwaam'is, om enkele naamChriftenen de oogen te openen, meerbekend tc maaken, heb ik het in het Jaar 1724. in het Hoogduitfch vertaalt, en 1736". daar van eene tweede uitgaave bezorgt, (fl)
Dit zy genoeg van deeze misdaad , die de Zedenleeraaren zelden op den lyft der ondeugden ftellen. maar aan welke zy, in het vervolg, hoop ik, zoo goed zullen zyn, van eene byzondere plaatze te geeven; waar in hun de Thebaan Cebes, een Leerling van So-
Ff 3 crates
Ca) Nederduitfche Leezeren kunnen dit uitmuntend vertoog vinden , in den btindel vim Gddtgeletrde Perhaalelingtn van deezen beroemden Schryver, als mede haaren voornaamen inhoud in deszelfs Predikatiën, dewelke in het Hollandfch vertaalt, overwaardig zyn, om in de handen van allen, die waarheid en deugd beminnen, gevonden te worden, Vertaaler.



454
Verklaaring over Markus
crates voorgegaan is, dewelke in zyn Wysgeerig fobifdery (#lefcpKfckrt gctnSKta) (a) in hec derde kap. de a<Pet<rv,t, voorftelc, als de oorzaak van alle zonden en alle rampzaligheid.
Wy zien hier teffens uit, hoe voorzichtig een Bedienaar des Evangeliums van het gebruik der°Rede be. hoore te fpreeken. Veelen drukken zich, als zy het misbruik van dit gefchenk des Allerhoogften willen beftraffen, daar over zoo onvoorzichtig uit, dat de Toehoorcren daar door ligtlyk zouden kunnen verleid worden om te denken, dat zy de rede volftrekt verwerpen , en de redeloosheid aanpryzen. In de Roomfche Kerk gefchiedt dit in der daad en opzetlyk, om dat haare Aanhangers by haare leerftellingen niet zouden blyven, indien zy alles op eene verftandige wyze onderzochten. Zy noemen deeze averechtfehe deugd bet geloof der éénvouwigen, (tan Só^Öfau&crt) en verblinden daar door de geeftlyke oogen hunner Toehooreren op zulk eene jammerlyke wyze, dat zy waarheid voor doohng, dooling voor waarheid houden, en de deugd als ondeugd, de ondeugd als deugd aanzien. Het geen zy inzonderheid doen , door deeze verwaarloozing van hunne gezonde rede, onder den dekmantel van heilige éénvouwigheid als eene treffelyke deugd voor te Hellen, (b) Dan wy.zyn door Christus anders onderweezen, en houden onze rede voor een onwaardeerbaar gefchenk des Allerhoogften, het welk den geopenbaarden Codtsdienft zuiver bewaart, en zorge draagt, dat dezelve niet vervalfcht worde.
vers 32. Die teffens niet wel fprak. Hy fprak zoo dat men weinig van het geen hy zeide, verftaan kon! de. Lyserus zegt in zyne Harmonia Euangelica: edere
poterat
00 De Heer Hrüman heeft hier het oog op de Plrnx of Tabula van deezen Wegeer, zyn.Ie één van zyne dfie gefprekken, het welk zoo veel genoegen gegeeven heeft, dat het ih verfcheidene taaien is overbezet. Wippelius heeft 'er eene byzondere verhandeling over uitgegeven, onder den titel: vereftmilia de Cebetls Thebani, philofophi Sairaticl, tabula. Vertaaler.
f*) Men zie de Verhandeling de Simplicitatc in myn Syllosrt t. u



Euangelium. Hoofdft. VH: 32—36- 455
poter at fonum, illum vero adeo confufum, ut non potuerit intelligi, (hy konde geluid geeven, maar niet dan zoo verwart, dat het onmooglyk was, hem te verftaan.) Hec is waar, hy wordt naderhand, vers 37. onder de (de Spraakloozen) getelt; dan dit is niet genoeg, om te bewyzen, dat hy geheel ftom geweelt is. Want iemand, die zoo fpreekt, dat men, van het geen hy zegt, weinig of niets verftaan kan , die fpreekt eigenlyk niet, en kan daarom zeer wel «a«a05 (fpraakloos) genaamt worden. Wy zeggen immers ook van een Kind, dat noch geene verftaanbaare taal kan voeren, fchoon het al eenige gebrokene woorden voor den dag brenge, dat het noch niet fpreeken kan. Nochtans dewyl dc Griekfche Overzetters van het Oude Teftament op twee plaatzcn eenen (lommen ^y<a*a« (iemand, die zwaar ter taaie is) genoemt hebben, heeft Fesselius, adverf.facr. lib. v. cap. 4- op geenen onwaarfchynlykcn grond gegift, dat ook hier van een Menfch, die geheel ftom was, gefproken wordt. Ondertusfchen het eerfte gevoelen verdient den voorrang, om dat naderhand, vers 35- S^egt wordt, dat by nu, recht fprak; waar uit men befluiten kan, dat hy te vooren niet recht, dat is zeer gebroken, en onverftaanbaar moet gefproken hebben.
Calovius doolt groflyk in zyne Bibha zllujtrata, zeggende datzy, dewelke niet gelooven dat deeze Ly der geheel en al ftom geweeft is, het wonderwerk van Christus verkleinen. Hoe! is het één dan niet zoo wel als het ander een uitwerkzel van de Godt yke kracht onzes Zaligmaakers? Of, moeten wy misfchien op dien grond ook beweeren, dat alle de Blinden , die Tesus ziende maakte, blind gebooren geweeft zyn, en dat hy, die dit niet gelooven wil, zich tegen onzen Heiland bezondigt?
vers 16. Hy verboodt bun. Wy moeten hier het verhaal van onzen Evangelift, met dat van Mattheus kap. xv: 29, 30, 3ï. vergelyken. Want zy verhaalen beide iets het geen op den zelfden tyd is voorgevallen, en wel op zulk eene wyze, dat Markus optekene Ff 4 nec



456 Verklaaring over Markus
het geen Mattheus verzweegen heeft, en men bv deezen vmde, het geen Markus overfloeg. Wy moeten derhalven onderzoeken , wie van beiden het geen het eerft, en wie het geen hec laatft is voorgevallen, Beichreeven hebbe. Indien wy met D. Rusz van oorceel zyn,_ dat, hetgeen Mattheus verhaalt, het eerft gefchied is, verheft deeze geheele gebeurtnis haare waarichynlykheid. Daarentegen zo wy de Harmonia Euangelica van Lyserüs, cn die van Clericus volgen, ftrookt alles veel beter. Het verband naamlyk van deeze beide verhaalen is van den volgenden aart- Christus was nauwlyks op die plaatze aangekomen, of men bracht eenen Menfch, die doof en ftom was, byhem, met verzoek, om dien elendigen te hulpe te komen Deezen nam Jesus met zich in huis, (*«r' en verlostte hem van zyne elenden. Dan dewyl 'er by dit wonderwerk, het welk binnens huis verricht werdt geene andere Getuigen, dan de Apoftelen geweeft waren, gebood t Christus dien herftelden Lyder, zoo wel als die geenen, dewelke hem daar gebracht hadden dat zy dit wonderwerk niet terftond moeften ruchtbaar maaken, op dat zyne Vyanden het zelve niet mochten loochenen, of voor een verdichtfel uitkryten. Dan toen deeze Menfchen niet volgens dit bevel van onzen Heiland handelden, maar het wonderwerk, het welk hy verricht had, openlyk preezen, dewyl zv, van verbaaftheid over die daad, als buiten zich zelve waren, gaf dit gelegenheid, gelyk Mattheus verhaalt , vers 30. dat de Lieden van alle kanten te zamen kwamen, en zyne wonderdaadige hulpe voor blinden lammen en (lommen, affmeekten, die hv dan ook aL Je verhoorde, en zich hun als eenen Geneesmeefter die wonderen doen kan, betoonde.
vers 37. Hy beeft alles welgemaakt. Dat is, alles, wat wy tot dus verre van hem zoo gezien, als gehoort hebben, is goed geweeft, en wy befpeuren 'er uit, dat hy ons van Godt gezonden is. Want zelfs (k)) de dooven maakt hy hoorende, enz.
HOOFD-



Euangelium. Hoofdft. Vil: 37. en vTII: 10-12. 45?
HOOFDSTUK VIII.
vers 10. In de landftreek van Dalmanutha. Mattheus zegt, kap. xv: 39. in de landpaale van Magdala. Het één is zoo wel waar als het ander. Deeze twee plaatzen naamlyk lagen naby eikanderen, zoo als Lightfoot in zyne Cbörograpbia, door hem voor het Euangelieverhaal van Markus gevoegt, kap.v. §. 1 en 2.getoont heeft. Hy fpreekt ook over Magdala kap. iv: §. 4. gelyk mede by Joh. xii: 3. Aangaande deeze laatftgenoemde plaatze vindt men ook goed bericht by Saubertus in zyne variae lecliones Mattbaei p. 145 en 257. Op dezelfde wyze hebben wy te vooren, by Matth. viii: 28. gezien, dat Mattheus en Markus (kap. v; 1.) eikanderen niet tegenlpraaken, wanneer de een van de landftreek der Gergefeenen, de ander van die deï Gadareenen gewag maakt,
vers 12. Waarlyk, ik zeg u, 'er zal aan dit geflacbt geen wonderwerk gegeeven worden. In het Griekfch ftaat: waarlyk, ik zeg bet u, indien ul. een wonderwerk zal gegeeven worden. Deeze is eene Hebreeuwfche manier van fpreeken, dewelke Hebr. 111: n. insgelyks voorkomt. Op dezelfde wyze leeft men Ps. lxxxix: 36. in het Hebreeuwfch: Ik heb gezwooren, indien ik David loog. En Ps. xcv: w.ik zwoer, zo zy- tot myne ruft zullen komen. En eindelyk Ps. cxxxn: 2 en 3. David zwoer: indien ik in myn buis gaa, en myne Oogen• zullen fiaapen. Op alle welke plaatzen Lutherus den zin zeer wel getroffen heeft, vertaalende de eerfte: ik heb gezwooren , ik zal David niet liegen; de tweede: ik zwoer, dat zy tot myne ruft niet komen zullen; en de derde: David zwoer den Heere: ik zal in myn buis niet gaan, en myne oogen niet laaten fiaapen. Ten opzichte van deeze Hebreeuwfche manier van fpreeken kan men verder bericht vinden, by Andr. Masius in zynen Commentarius ad Jofuae xiv: 9 ; by Glassius bl. 1100, als mede in Noldius zyne Concordantie, op het woord ds §. 10. waar by men noch de Aanmerking van den Heer Tympe kan voegen. Zeker geleerd Man heeft in het derde Ff 5 deel



458
Verklaaring over Markus
deel van de Hamburgfcbe gemengde Bibliotheek bl. I2r enz. vruchtlooze poogingen gedaan, om te bewyzen, dat in deeze woorden van Markus geene Hebreeuwfche manier van fpreeken (Hebraismus) voorkomt. Hy Ichynt een Pfocheniaan te zyn. (a)
vers 15. Het zuurdeeg der Pharifeeuwen, en ook bet zuurdeeg van Herodes. By Mattheus, kap. xvi: 6. leeft men: bet zuurdeeg der- Pharifeeuwen en Sadduceeuwen. Clericus befluit hier uit in zyne prolegomena Hiftoriae ecclefiafticae fecl. 1. cap. 1. §. 12. dat de Herodiaanen der Seóte van de Sadduceeuwen toegedaan geweeft zyn. Dan, daar hier niet van Herodiaanen, maar van Herodes gefproken wordt, heeft men dit alleenlyk voor eenen losfen inval, die op geene genoegzaame gronden ftcunt, te houden. Dit volgt 'cr alleen uit, dat Herodes den Sadduceeuwen in één fluk gelyk geweeft is. Ik geef naamlyk myne toeftemming aan den Heere D. Verpoorten, dewelke in zyne difputatio de fermento Herodis van gevoelen is, dat Christus hier het oog op Koning Herodes zynen ftaatkundigen Godtsdienft, dat is, op die zorgeloosheid in zaaken, dewelke den Godtsdienft betreffen, wanneer men zich over het woord van Godt of zyne eige zaligheid minder bekommert, dan over het verkrygen van rykdom en eere in deeze waereld. Op dezelfde wyze waren de Sadduceeuwen gezint, dewelke alle gevoelen van liefde en vreeze voor Godt verdikten, door dien zy aan eene toekomftige eeuwigduurende zaligheid geen geloof Hoegen. Ja 'er is geen twyfel aan, of deeze gedachte van de Sadduceeuwen, als van geleerde lieden, zal Herodes in zyne geeftlyke zorgloosheid noch meer beveiligt hebben. Hy zal, wanneer hy de leer der Pharifeeuwen over de onfterflykheid der zielen, met de tegenovergeftelde gevoelens der Sadduceeuwen vergeleek, daar op dezelfde wyze over gedacht hebben, als men
van
00 Iemand, die van gevoelen is, dat'er in het Nieuwe Teftament geene Hebraismi voorkomen. Dit beweerde Seb. Pfochenius , in ëen werk, de Stylo Novi Teftament!, te Amfterdam in 1733. onder den titel: Diatriba de linguae graecae novi Tejlamenti puritate, in i2v0. uitgegeeven. Vertaaler.



Euangelium. Hoofdft. VIII: 15. 453
van Paus Leo den tienden verhaak, dewelke, twee geleerde Mannen hebbende hooren twiften, waarvan de één de onfterflykheid der Zielen verdeedigde, de andere beftreedt, deeze uitfpraak deedt: de eerfte heeft, wel is waar, fterkere bewyzen bygebracht, maar het gevoelen van den anderen is veel trooftryker. Trooftryk zekerlyk voor eenen Menfch, die niet naar Godts woord leeft, nademaal het hem van de vreeze ontflaat, die hy anders heeft, om in eene Eeuwigheid de ftraffen van zynen zondigen wandel te zullen moeten draagen. En gave Godt, dat alle Koningen zich de zorge voorden Godtsdienft, en den toeftand van hunne zielen naa den dood, lieten ter harte gaan, en dat zy nimmer in de voetftappen van Koning Herodes traden. Hoe gelukkig zouden dan hunne Onderdaanen, en hoe veilig hunne Nabuuren voor eenen onrechtvaerdigen Oorlog
zyn! , T
Wat Christus nu bedoele, wanneer hy zynen Jongeren beveelt, zich zoo wel voor het zuurdeeg der Pharifeeuwen, als voor dat van Herodes te wachten, kunnen wy gemaklyk nagaan. Wy zien naamlyk dat onze Zaiigmaaker van den Godtsdienft der Pharifeeuwen en dien van Herodes fprak, en hunne wederzydfche gevoelens in denzelven verwierp. Het één en ander wordt onder het zinbeeld van zuurdeeg voorgeftelt. Gelyk nu zuurdeeg al het deeg zuur maakt, en hetzelve van alle zyne zoetigheid berooft, op dezelfde wyze ontnamen de begrippen der Pharifeeuwen zoo wel als van Herodes aan den geheelen Godtsdienft zynen rechten fmaak, en maakten dien valfch en Gode mishaagelyk. Waar, zal men zeggen, beftondt dan toch het onderfcheid in, tusfehen deeze twee Godtsdienften? By de Pharifeeuwen dreef zekere Godtsdienftige yver, van hunne eige vinding, boven. Zy vaftten, by voorbeeld, op eene zoo onmaatige wyze, dat zy 'er hunne lichaamen door vermagerden, en hunne aangezichten ongedaan en wanftaltig maakten , Matth. vi: ic>. By He. rodes daarentegen, die buiten twyfel door zyn voorbeeld, zyne Hovelingen bewoog, om hem na te volgen, vertoonde zich eene ongemeene koelte in den
Godts-



460
Verklaaring over Markus
Godtsdienft. Men zag de dwaasheid van den buiten, lpoorigen yver der Pharifeeuwen, en verviel tot eene kieinachting, zelfs van allen betaamlyken yver in den waaren Godtsdienft. Dus ging aan beide kanten de rechte Godtsdienft te gronde. Slaan wy het oog op de Chriltlyke Kerke, en wy zullen 'er dezelfde twee foorten van Menfchen, of dezelfde twee verfchillende gc« voelens met betrekkinge tot den Godtsdienft ontwaar worden. Wy vinden 'er in de eerfte plaatze Monniken, die door de ftrenglte leevenswyze, en door eene foort van wreedheid, waar mede zy tegen zich zelve woeden, den Hemel trachten te verdienen, en daarom ook wel naa hunnen dood door den Paus gccanonifeerc, dat is, tot Heiligen, die de Eer der aanbiddinge waardig zyn, verklaart worden. Maar aan den anderen kant vinden wy 'er insgelyks zulke Chriftenen, die het by het geloof, dat zy de rechte begrippen in geloofszaaken hebben, laaten beruften, en de twee groote geboden van Christus, aangaande de liefde jegens Godt, en de Naaften (Matth, xxi ij 37, 38, 39, 40) geheel en al uit het oog verliezen. Een echt Jonger van Christus Wacht zich zorgvuldiglyk voor beide deeze uit 1 flens, en blyft op dien weg, dien zyn Heer en Heiland hem aangeweezen heeft.
vers 23, Daarop fpoog hy hem in de oogen. Deeze uitdrukking behoort tot de zoogenaamde phrafes praegnantes (fpreekwyzen, die meer dan ééne zaak behelzen) waar van men eene zeer groote menigte in de Philologia facra van Glassius, lib. 111. tracl. 3. can. 1 en 14. vinden kan. Markus wil naamlyk zeggen ; Christus nam een weinig fpeekzel in zyne hand, en met dit fpeekfel fineerde hy de oogen van deezen blinden.
vers 26. Zeg bet aan niemand daar binnen. Hier ontmoeten wy wederom eene plaatze, daar Christus verbiedt, zvne wonderwerken ruchtbaar te maaken, Hoe zeer de Uitleggeren doorgaans by zulke plaatzen het fpoor byfter raaken, hebben wy al meer dan ééns gezien. Hier heeft men flechts eene middelmaatige opmerkzaam'



Euangelium. Hoofdft. VIII: 23—26. 461
merkzaamheid noodig, om te ontdekken, dat Christus het bekend maaken van zyn wonderwerk met dan voor eenen korten tyd verbooden heeft, naa verloop van welken deeze beweldaadigde Blinde het niet eens zwygen of verborgen houden konde. Naamlyk, naa dat onze Zaiigmaaker te Bethfaida gekomen was, eene Stad, dewelke hv maar wilde doorreizen, om dat zy zich zyner wonderwerken onwaardig gemaakt had , (Matth. xi: 21.) bracht men eenen Blinden by hem, met verzoek, dat hy hem zyn gezicht geliefde weder te geeven. Christus verhoorde deeze bede niet terftond, maar vervolgde zyne reize; doch geboodt den Blinden met hem te gaan. Toen hy op deeze wyze met hem op het veld, en 'er behalven zyne Jongeren, niemand by hem was, betoonde hy aan dien elendigen zyne wonderdaadige kracht, waarop hy hem bevel gaf, om niet weder na de Stad te gaan, en daar het geea hem wedervaaren was, bekend te maaken, maar na zyn huis, het geen eenigszins van de Stad afgelegen was, te keeren; ten einde Christus door den toevloed van anderen, in zyne reize niet vertraagt wierdt. Want , gelyk ik reeds gezegt hebbe, zyn oogmerk was niet, op die plaatze te blyven, of daar op het nieuw vruchtlooze wonderwerken te doen. Up deeze wyze bleef dit wonderwerk-verborgen, tot dat Christus van deeze plaatze verre genoeg af was. Naderhand moeft, ja konde het niet langer bedekt blyven. Want iederéén, die deezen Menfch te vooren gekent had,"zal hem buiten twvfel gevraagt hebben, hoe hy toch wederom aan zvn gezicht gekomen was. Waarop hy niet nalaaten konde, met blydfchap te belyden, dat Jesus van Nazarcth dit wonderwerk aan hem gedaan had.
Men heeft niet zonder rede gevraagt, waarom Christus hem eerft ten halven, naderhand geheel ziende ge■ maakt hebbe? Daar is 'er, en onder deeze Erasmus in zyne Parapbrafis , die ons met een aüegorifth (leeft, fpreukig) antwoord zoeken af te fcheepen. Dan met zulk een antwoord zyn wy niet gedient. Maldonatus ftelt twee verfchillende gisfingen voor. Vooreerft,
denkt



46"! Verklaaring over Markus
denkt hy, dat op het zwak geloof van deezen Blinden ook een onvolkomen wonderwerk gevolgt is, en dat hy, toen hy daar door in zyn geloof en vertrouwen op Jesus fterker geworden was, zyn gezicht geheel weder bekomen heert. Maar het kan ook zyn, vaart hy voort, dat Christus het daarom gedaan heeft, op dat deeze lyder, zo hy niet éénsklaps, maar van langzaamerhand, ziende gemaakt wierdt, dit wonderwerk te hooger waardeeren mocht. Het eerfte, dunkt my, laat zich beter hooren, dan het tweede. Ondertusfchen het voldoet ons niet geheel, dewyl wy weeten dat Christus zeer dikwils een zwak geloof door het doen van wonderwerk verfterkt heeft. Wilt gy, dat ik myne gedachte zal zeggen? ziet hier, wat ik zoude antwoorden: " Ik weet niet, waarom het onzen Heiland be„ haagt hebbe, in dit geval op deeze buitengewoone „ wyze te werke te gaan; dit weet ik, dat hy 'er eene ,, rede, die voor zyne wysheid voegde,, toe gehad zal 3, hebben."
vers 30. Hy beval dit aan niemand te zeggen. Welke redenen onzen Heiland bewoogen hebben, om zynen Jongeren te gebieden, dat zy aan niemand zouden zeggen, dat hy de Meslias was, heb ik by Mattii. xvi: 20. reeds aangetoonc.'
HOOFDSTUK IX.
vers 3. Verwer. In het Latynfch fullo. Deeze plaatze van Markus heeft aan den Spaanfchen Penis, contarchus gelegenheid gegeeven, om in zyn tweede Hoofdftuk over deeze lbort van Klecderen-Verwers uit de Oudheden breedvoerig te fpreeken. Het waren naamlyk Konftenaaren , die zulk een wit, van welke verwe in oude tyden de kleedercn der voornaamftc lieden waren, aan dezelve wiften te geeven, dat zy niet flechts volmaakt wit, maar zelfs blinkend wierden. Over deeze konft, die in onze dagen niet meer bekend is, handelt Cujacius ook in zyne Obfervationes lib. xi. cap. 8. Ja de Heer Schoettgen heeft in eene byzondere



Euangelium. Hoofdft. VIII: 30- en IX: 3—10. 463
dere Verhandeling, dewelke in het Jaar 1727. gedrukt is de Oudheden dier Verwers, (antiquitates Fulloniae) met zeer veel vlyt beichreeven.
vers 10. Zy behielden dit woord by zich. By dit vers heeft men in de eerde plaatze aan te merken, dat 'er toiAoV» ftaat, in plaatze van T£r«A«V«. In dien zelfden zin leezen wy in het volgende Hoofdftuk, vers 22. ixfy*, deeze taaie, of, gelyk Beza het wèl vertaalt heeft, hic fermo; zoo ook Matth. xix: 22. en Hand. vi: 5.' alwaar Beza het ook heeft overgezet, door baec oratio'; alsmede, 1 Tim. 1: i j. iv: 9- en Tit. Ui: 8. op welke drie plaatzen Beza ook gezien heeft, dat deeze uitdrukking zoo veel als hic fermo te kennen geeft. In onzen tegenwoordigen text wordt het woord bedoelt, hetwelk Christus onmiddelyk te vooren gefprooken had, dat hy van den dooden wederom opftaan zoude. In den Franfchen Bybel, ook in dien van Lenfant, heeft men daarom te recht gezet: cette parole.
Dan daar komen in dit vers noch tweewoorden voor, die de Uitleggeren niet nauwkeurig genoeg gade gcflaa. gen hebben. Vooreerft heeft men het woord niet wel befchouwt. De oude Latynfche Overzetter had dit dus vertaalt: continuerunt apud fe. Deezen heeft Lutherus niet flechts gevolgt, (zy behielden bet by zich) maar ook Erasmus en Beza. Ja Beza is door deeze dooling noch in eene andere gevallen, waanende dat men nu hier t«»aoV» vertaaien moeft, door banc rem, waar in de andere Overzetters het evenwel niet met hem ééns geweeft zyn. Dan in zyne vertaalinge van het woord U?dT>,r*» is hy zonder eenig verder nadenken gevolgt, door de Hollandfche, Engelfche en Franfche overzettingen. Deeze is ondertusfchen de betekenis niet van het woord «f*™» maar van c-v»nes7>; gelyk men Luk. 11: 19. zien kan, alwaar van de Moeder van Jesus gezegt wordt, zy behieldt het in haar hart. K^rUt geeft te kennen, iets, het zy een perzoon of zaak, aanvatten en vafthouden. 'Exfdw*, geeft derhalven hier te kennen, zy greepen, om zoo te fpreeken, de woorden van Je. fus aan, en hielden dezelve vaft, dat is, zy ftonden by
dcrzelver



4^4 Verklaaring over Markus
derzelver overweeging ftille, voor zoo verre zy zich daar aan ftieten, en hun, hec geen hun Christus iezege had, ongelooflyk voorkwam. Weshalven de één
nlr? ^ ZCJde: Wat wU mh dat opftaan van del Heere uit den dooden zeggen ?
Ten tweeden heeft men hec ook niet in het oog gehouden, dat hier eene fin-fneede verkeerd genlaarft is waar door hec woord **,*7* van 4 S wo dc afgezonderc, en hec laatfte met iKfZA, verbonden! Sv&rrf,, *ttt ttur„ mpec by elkanderon gevoegt worden; zy vroegen eikanderen bier over. Duf fnrak Markus ook, kap. i: a7. en Lukas, kap. xm: 2^ En boven dien is hetgeen Griekfch, te zeggen, ±^r, 1% ww, om te kennen te geeven , ie% by zich houden Beza geraakte op den rechten weg, toe,Av bydeezê plaatze fchreef , dat men ook de woorden ÏÏ2 met kante zamen voegen. Indien hy tc voo¬
ren , in het vertaaien van de woorden, u;^,J£J°° geenen dubbelen misflag begaan had, zoude hy duidelyfc gezien hebben, de woorden KeU ims* en niet Hechts kunnen, maar moeten te famen gevoegt worden
Nu zien wy dat dit vers, op deele wyze, behoo'rt vertaalt te worden: "En zy ftieten zich aan deeze woor„ den, en vroegen, eikanderen, wat toch-dit opftaan van „ den dooden wilde zeggen." Want zy waren, zoo wel als de overige Jooden, van gedachten, dat de Mesfias mee fterven zoude, gelyk uit Joh. xii: 34. bekend is. Maai zoude hy met fterven, en onder de dooden komen, hoe konde hy van dezelven wederom opftaan?
„Jn'L12' I.3' ,vllas miet zekerlf< eerft komen. Indien men dc veelvuldige verfchillende denkbeelden der Uitleggeren over deeze plaatze in aanmerkinge neemt , kan men zich gemaklyk verzinnen, en met P. Woef denken, dat dezelve ééne der allerduifterfte plaatzen van onzen Evangelift is. Dan wy zullen fpoedig zien >
Sn ^n26 v 66 VerXen 200 ™<*YW "'"et om te verklaa ren zyn. Voorecrft moet men weeten, dat het werkwoord (verbum) hier niet betekent : ik breng het weaerom te recht; maar, ik tracht het wederom
té



Euangelium. Hoofdft. IX: 10—13. _ 405
te reebt te brengen. Dit heb ik te vooren , by Matth. xvii: 11. reeds beweezen. rlyfaxraf ix' Uur)» wil zeggen : in de Schrift ftaat, wat hem wedervaaren zal.
do™ wyft ons, om zoo te fpreeken, met den vinger op eenen volgenden tyd. Deeze Schrift, kan men zeggen, ziet, of doelt, op hem: het is dus niet even. eens als of'er ftondt, yb/»*™ *•««' «»«■*?. Want dit Zoude ook kunnen betekenen, in de Schrift ftaat, wat bem wedervaar en is. k«) kan hier gevoeg! yk maar te kennen geeven, in welke betekenisfe het op veele plaatzen voorkomt. n*~s komt hier niet als eene vraage voor, maar geeft zoo veel als, gelyk, of, zoo als te kennen; in welken zin het ook de meefte Uitleggeren opgevat hebben. Het komt op dezelfde wyze voor by onzen Markus, kap. v: 16; xi: 18, enxvi: 1 en n. Nü kome ik tot het woord «»* van het 13de vers. Men zoude dit woord gemaklyk verftaan hebben, indien men zich niet had laaten voorinneemen door het denkbeeld, dat met het zelve een nieuw vers zyn begin neemt. Zoo ras men uit deeze twee verfen één maakt, ziet men, dat het niets meer dan eene particula conneStendi (een famenbindend voegwoord) is. En dat het woord «'»■* op deeze wyze dikwils gebruikt wordt, kan men uit het bekende werk van Devarius weeten, of te weeten bekomen (a). Deeze betekenis verfchilt niet veel van die, waar in het woord igitur veelmaalen voorkomt, het geen ook door «'»« kan vertaalt worden, zoo als de Heer Elsner, ten deele uit plaatzen der heilige Schriftuure, ten deele uit die van andere Schryvers , by Hand. x: 20. beweezen heeft. Nu is de rechte vertaaling van deeze twee verfen duidelyk genoeg j dewelke dus moet luiden. Het is waar, dat Elias eerft zal komen, en alles wederom trachten in goede orde te brengen. Dan, gelyk van des Menfchen Zoon in de Schrift te kennen is gegeeven, dat hy veel zal lyden, en voor niets geacht worden, zoo zeg ik u-lieden, dat Elias ook reeds "gekomen is, en dat men (ook) tegen hem allerleien moedwil bedreeven beeft, gelyk (pok) van bem in de Schrift ftaat. IDeel Gg Doch
(d) De titel van dit werk is: Tractatus de particuüs green liugua. Vertaaler.



466 Verklaaring over Markui
Doch by deeze laatfte woorden, hebben veelen zich verzonnen, en dezelve niet op den nieuwen Elias maar op Christus betreklylcgemaakt, om dat, zoo zv meenden, dit nergens in het Oude Teftament van To hannes voorzegt is. Dan deeze dooling is gemaklvk te ontdekken. Wordt Johannes de Dooper, dien men ¥AL' lviJ' doorEl-IAS verftaan moet, dan uitgezon. dert, alsMalachias, kap. i: 6. n: 2 cn 11. rik: 5 en 7 en iv: 1. over de verachting der Jooden van Godts woord, en zyne Gezandten klaagt, die hun het zelve voordroegen ? Ja wanneer 'er Hoofdft: iv: 5. met ronde woorden gezegt wordt, dat naa de komft van den tweeden Elias de groote en verfchriklyke dag des Heeren komen zal, wordt daar niet duidelyk genoeg door voorfpelt, dat de Jooden het woord Godts, het welk Elias predikte, zouden verachten, en hem tot het doel ftellen van hunnen haat en vervolgingen. Het ftaat dan bygevolg in de Schriften des Ouden Tejlaments gefchree ven, dat de Jooden tegen Johannes allerleien moedwil souden pleegen, gelyk de woorden van onzen Zaiigmaaker luiden; hoewel het daar juift niet met deeze zelfde woorden gezegt worde.
. ws x5- Zy ontzetten zicb. ' Dit is anders de betekenis van ^«ns,»,. Dan te deezer plaatze levert deeze betekenis geenen zeer goeden zin op. Want met den geleerden Heupel te denken, dat het aangezicht van onzen Heiland noch eenigen glans gehad heeft, gelvk dat van Moses toen hy van den berg Sinai afkwam , (Exod. xxxiv: 29, 30.) houde ik voor te ftout eene gisfing, om dat er van de drie Evangeliften niet één is, die dit verhaalt. Maar hoe zouden zy alle zulk eene merkwaardige byzonderheid met ftilzwygen hebben kunnen voorbygaan? En hoe ftrookt dit met eikanderen, dat Christus aan de drie Jongeren bevel zoude geeven om van zyne verheerlyking op den berg niet te fpreeken , en ondertusfchen zelf door zyn glansryk aangezicht der menigte doen zien, dat hy dien fchitterenden Juifter op den berg verkreegen hadt? Wy zyn daarom genoodzaakt,, om het Griekfche woord in dien zin
tc



Euangelium. Hoöfdft. IX: ij*-—38. 467
te neemen, (de Taalkundigen noemen het fpecies pro genere) dat het Volk door de onverwachte komft van Christus van blydfchap uitgelaaten geweeft is,- en gelyk 'er by gevoegt wordt, vrolyk na hem toe liep, om hem op het eerbiedigft te verwelkomen. De Omfchryving (paraphrafis) van Erasmus: populus, ut praeter fpem vidit Jefum, obftupuit, (het Volk, door het gezicht van Jesus verraft, was verbaaft) komt met myne verklaaringe vry wel overéén.
vers 16. Waar fpreekt gy met eikanderen over. Dus moet het vertaalt worden, en niet, voaar over fpreekt gy met hem. Want daar ftaat *fo« «Ws, (in fommige oude handfehriften, txvrèi) zoo als een weinig vroe-
fer, in het tiende vers. En dus heeft ook de oude .atynfche Vertaaler geleezen, gelyk men uit zyne overzetting, waar in hy inter vos zegt, zien kan. Grotius hadt derhalven mis, en met hem Heupelius, dewelke dachtten, dat «W« by verzinning der Affchryveren in «üt»s verandert was. Dien misftag zal een 'Affchryver niet (ligtlyk) begaan. Maar dat hy «W« in ««ras verandert, kan zeer gemaklyk gebeuren.
vers 38. Iemand, die in uvoen naame Duivelen uitdreef* Om deeze gefchiednis wel te verftaan, bediene men zich van het oude fpreekwoord: effeStus teftatur de causfa3 dat is, men kan uit de natuur en gefteltheid vaö eene daad, den aart van haare werkende oorzaak leeren kennen. Het was zekerlyk niet mooglyk, zonder het geloof aan Christus, Duivelen uit te dry ven. Daar hy dan, van wien hier gefproken wordt, in den naame dés Heeren Duivelen had uitgedreeven, kunnen wy niet twyfelen, of hy moet in Jesus gelooft, en hem voor den waaren Mesfias gehouden hebben. Met dit geloof gewapent gaat hy den Duivel kloekmoedig te gemoete, en dryft hem gelukkiglyk op de vlucht. Hoewel Christus hem daar toe geenen laft gegeeven hadt, nochtans zyn geloof maakt hem zoo moedig.» dat hy zich vaftlyk verbeelde, dat de Duivel, zoo ras hy' hem zulks in den naame van Jesus beveelt, zal moeten wyken. De alweetende Heiland wift, wat Gg 2 deez»



468
Verklaaring over Markus
deeze Geloovige doen wilde, hy zag zyn geloof ea deszelfs yver in genade aan, en iprak toe hem in zyn harte: — U gejehiedde naar uw geloof!
D. Lange gift, dat hy, van wien hier gefproken wordt, één van de Jongeren van Johannes geweeft is. Dit kan zeer wél zyn. Men zoude noch nader kunnen gisfen, dat hy één van die twee Jongeren van Johannes geweeft is, welken Christus, Matth. xi: 2 enz. alle onzekerheid, of hy de waare Mesfias al dan niet was, benomen hadt. Dan het kan ook wel een ander Geloovige geweeft zyn, die niet, gelyk de twaalve en verfcheidene andere, tot de geduurige Reisgenooten van Jesus behoorde. Lightfoot is het fpoor ten éénenmaale byftcr, denkende, zonder den minften grond, dat het zulk een Leerling van Johannes den Dooper geweeft is, die noch niet geloofde, dat Jesus de Meslias is. Eene dooling die geene wederlegginge noodig heeft.
■
vers 39. Die op mynen naam een wonderwerk doet. Dat is, iemand, die zulk een fterk geloof in my heeft, dat hy in mynen. naame Duivelen uitdryve, die wordt door dit uitvverkfel zynes geloofs in het zelve beveiligt, en men verongelykt hem derhalven, als men denkt, dat hy één van myne Vyanden en Lafteraars is. Eygevolg men kan daar alleen uit zien, dat hy een Geloovige zyn 'moet, fchoon hy niet onder het getal van hen behoore, die geduung by my zyn, en my op myne reizen vergezellen.
vers 40. Die niet tegen ons is, die is vóór ons. Men Ziet gemaklyk, dat Christus zich hier van een bekend fpreekwoord bedient, en de toepasfing daar van aan zynen beminden Johannes overlaat. En deeze toepasfing valt niet moeylyk te maaken. Naamlyk al wie Jesus niet veracht, en hem niet voor eenen bedrieger houdt, die moet hem vcor den waaren Mesfias aanzien, en dus een Jonger van hem zyn; want hier vindt geene onzydigheid plaatze: Tusfehen aan Jesus te gelooven, en niet hem aan te gelooven, is geen derde mooglyk.
vers



Euangelium. Hoofdft. IX: 39 50. 4<?9
vers 42. Al wie éénen ergert. Iemand er.
geren, is een zeer gepaft woord, om de zaak, die het betekent, uit te drukken. Het geeft naamlyk eigenlyk te kennen, iemand die van natuure reeds kwaad en tot zonde genegen is, door een kwaad onderricht, of Hechte zeden noch erger maaken, en hem zoo verre brengen, dat hy verderflyke begrippen aanneeme, of zyn geweeten verftikke, cn zich aan allerleie zonden overgeeve.
vers 44, 46,48. Daar het vuur niet uitgeblufcbt wordt. Christus herhaalt deeze woorden hier uit Jes. lxvi: 24. Buddeus heeft in een twiitfchrift, in het Jaar 1728,uit deeze woorden de eeuwigheid der helfche fmarten beweezen. Het is waar, de Voorftanders der zoogenaamde herftellinge aller dingen trachten dit bewys te verzwakken, door de aanmerking, dat deeze woorden indiervoege kunnen verftaan worden: " Het vuur zal niet „ uitgeblufcht worden, voor dat het de ftoffe ten éé„ nenmaale verteert heeft, en 'er niets meer om te „ verbranden over is." En het is zeker, dat die zelfde woorden Jer. xvii: 27. in dien zin voorkomen, gelyk ook bv dien zelfden Propheet, kap. iv: 4. en vu: 20, Ja in deeze betekenisfe komt de uitdrukking «3-*W« ook by Aïlianus voor, lib. xiii. varior. Hiftor. cap, 16. Doch zouden die woorden hier niet wat meer willen zeggen, daar Christus dezelve tot driemaalen toe herhaalt, en door dat middel zyn voorftel diep in het Meniehlyk hart zoekt te prenten? zoude men deeze uitfpraak van onzen Zaiigmaaker niet voor een goed bewys voor de eeuwige duuring der Helle kunnen aanzien, inzonderheid zo men dezelve met duideïyke plaatzen vergelykt, (die elders in de Schriften des N. Verbonds voorkomen.)
vers 49,-50. Een iegelyk moet met vuur gezouten worden. Locus bic admodum obfcums ac difficilis eft, (deeze plaatze is ongemeen duifter en zwaar om te verftaan,) fchryft Flacius in het tweede deel van zynen Clavis, bl. 601. Wolf noemt dezelve insgelyks in zyne voortreflyke verzameling van verfchillende gevoelens over het NieuGg 3 we



47©
Verklaaring over Markus
we Teftament, locum vexatisfimum. Hy had met het Zelfde recht, locum vexantisfimum, kunnen zeggen, dewyl alle de uitleggingen, die hy bybrengt, zoo ge'ftek zyn, dat men 'er niet door overtuigt zal worden. En ieder Leezer zal zich gedrongen vinden, om over de verklaaring van den Heere Zeltner, die door Wolf niet bygebracht is, hetzelfde vonnis te vellen.
Ondertusfchen deeze uitfpraak van onzen Zaligmaa. ker is niet alleen zwaar, maar ten éénenmaale onmooglyk om te verftaan, zoo lange men, gelyk de Uitleg, geren tot dus verre gedaan hebben, van gedachten is, dat dezelve met het geen Christus onmiddelyk te vooren, aangaande de ergernisfen, en het helfche vuur zeide, in het nauwft verband ftaat. Dan zoo ras men gewaar wordt, dat in deeze woorden eene nieuwe onderrichting, dat is, die van het voorgaande is afgezondert, vervat is, zal het vuur, waarvan in deeze woorden gefproken wordt, hoe dof en duifter het ook fchyne, in een helder licht verandert worden, en het Zout, het geen wy daar vinden bygevoegt, eenen goeden en aangenaamen fmaak bekomen.
Het redegeevend voegwoord yd?, (want) heeft tot de gemeene dooling, dat deeze woorden met de onmiddelyk voorgaande op het nauwfte zouden verbonden zyn, aanleiding gegeeven. Dan dat dit woord niet altoos dient, om den eenen volzin met den anderen, die 'er voorafgaat, te verbinden, had men uit dit zelfde Hoofdftuk kunnen leeren. Immers vers 41. komt het zelfde woord y<*° voor, en ondertusfchen kan men duidelijk zien, dat dit vers met het voorgaande niet verbonden is, maar een geheel nieuw voorftel behelft, het geen van het voorige wel deegelykonderfcheidenis: het welk Luther ook wel heeft opgemerkt, die dit woord daarom door maar, en niet door. want heeft overgezet. En ik maak geene zwaarigheid om te verklaaren, dat hy ook by deeze plaatze (vers 49) dezelfde aanmerking moet gemaakt hebben, dewyl hy hier insgelyks het woord want heeft uitgelaaten. Dan het is ook by de oude Grieken geene vreemde zaak, het woord y»?tc gebruiken, zonder juist daarmede eene rede op te geeven,



Euangelium. Hoofdft. IX: 50. 471
ven, waardoor het volgende met het voorgaande aanééngefchakelt wordt; moetende het zelve dus alleenlyk als een overtollig ftopwoord, zonder eenige bepaalde betekenisfe worden aangemerkt. Hoe dikwerf dit woord by Xenophon en Herodotus op deeze wyze voorkome, heeft Raphelius in zyne Jantekening op Matth. ï: 18. (alwaar y»? insgelyks niet in de betekenisfe van enim gebruikt wordt) aangeweezen. En dit moet ik noch éénmaal tot lof van onzen Luther zeggen, dat hy zeer veele plaatzen in de Schriften van het Nieuwe Teftament gezien heeft, in welke het woord y«p iets an ders, dan want, te kennen geeft. Men zie Mark xi: 18. en xii: 36. Luk. xii: 58. en xiv: 24, 28. Matth. xxiv: 28. Hand. vin: 39. Phil. ui: 20. en z Tm. 11: 7. üp alle welke plaatzen hy dit woord, te recht, door maar heeft overgezet.
Wy ontmoeten dan in dit 49110 vers, zoo wel als in het 4ifte, eene byzondere verklaaring van onzen Zaiigmaaker, die met het voorgaande in geen het minft verband ftaat. Eene verklaaring, dewelke Mattheus kap. v: 13. en Lukas kap. xiv: 34. hebben opgetekent, en die Christus, gelyk wy uit de overéénftemming van deeze drie Evangeliften zien kunnen, meer dan ééns gedaan heeft.
Nu is de betekenis van deeze woorden onzes Zaligmaakers gemaklyk na te gaan, kunnende nu op de volgende wyze omfchreeven worden.
„ vers 49. Gelvk als in het Oude Teftament (Le„ vit. ii: 13.) allé Offeranden gezouten, en door dat „ middel gezuivert moeften worden, op dezelfde wy„ ze moeten in het Nieuwe Teftament alle Gelooyi„ gen, die Gode als een offer geheiligt zyn, maar in„ zonderheid de Leeraaren, door het vuur van den „ Heiligen Geeft, (Matth. ui: ii.) het welk de „ kracht van zout heeft, gereinigt worden, vers 50. „ Het zout is derhalven goed en heilzaam. Maar indien „ het zout zelf zynen fmaak verheft:, en (om zoo te „ fpreeken) zoutloos («»*a«,») wordt, waar mede zult_gy „ het zelve wederom zont en fmaaklyk maaken? Zyt ,, daarom vooral bedacht, om altoos zout, het zout Gg 4 )> naam-



472 Verklaaring over Markus
}, naamlyk van wysheid en voorzichtigheid, by u te „ hebben: en draagt inzonderheid zorge, om onder „ eikanderen in vrede te leeven, ten einde zelve door „ oneenighcden (Luk. xi: 17.) de Kerk van Godt niet te verwoesten."
Men verwondere zich niet, dat ik myne omfchryving (parapbrafis) met, gelyk als, begonnen hebbe. Ik doe dit in navolginge van Glassius , die zulk eene voortrcflyke handleiding tot de uitlegkunde der Heilige Schrift gegeeven heeft; deeze heeft in zyne Philologia Sacra, p. ï6ï>6 enz. (volgens den druk van 1705) de woorden van het dofte vers op deeze wyze vertaalt: omnis erim igne falietnr, SICUT omnis vicbima fale falietur. En hier op vaart hy dus voort: k*< pro ficut ufurpari non infuetum eft. Vide Grammaticam Sacram. Eft igitur inverfa jïmilitudo, boe fenfu: quèmadmodum omnis vic-
tima in v. t. ex dei constitutione sale saliri consuevit, ita omnis homo igne quodam salutari
salietur. Wylen de Heer Hoogleeraar Stark heeft in zyne Notae Seled;ae, zoo wel als Clericus, by deeze plaatze, de waare betekenis van het woord *j op dezelfde wyze befchouwt.
Ik befluit dit Hoofdftuk met de Liefhebberen der Uitlegkunde te vermaanen, om hunne pryswaardige oe. feningniet met zulke duiftere plaatzen te beginnen, maar aan de oude regel der letterkundige wysheid (prudentiae litterariae) te gedenken: incipiendum afacilioribus. Tegen deeze regel heeft zeker Jongeling, dien voor het overige de lof van geleerdheid niet konde betwift worden, gezondigt, dewelke in het tweede deel van de gemengde Hambnrgftbe Bibliotheek bl. 684 enz. zyne gedachten over deeze plaatze van Markus, met vry wat verrrouwens op zyne eigene bekwaamheden , heeft voorgeftelt; gelyk hem zvne misflagen, in het derde deel van dat zelfde Werk, met recht en befcheiden zyn onder het oog gebracht.
HOOFD-



Euangelium. Hoofdft. X: 12, 13. 473 HOOFDSTUK X.
vers 12. Wanneer eene Vrouw zich-van haaren Man fcbeidt. Het is te verwonderen, dat Hammond en Clericus, en met hun Wolf, aan Josephus zoo veel geloofs gellaagen hebben. Zo men deezen gelooft, was het by de Jooden niet gebruiklyk, dat eene Vrouw zich van haaren Man fcheidde. Maar ondertusfchen
onze Zaiigmaaker getuigt hier het tegendeel.
Danz heeft in zeker twiftfchrift, de uxore maritum re'pudiante, het welk de Heer Meuschen in zyn Novum Teftamentum ex antiquitatibus Hebraeorum illuftratum (P- 677 heeft overgenomen, beweezen, dat men de woorden van Josephus, waar uit men dit trekt, gemeenlyk verkeerd verftaat, en dat het onder de Jooden wel deeglyk in gebruike was, dat eene Vrouw, in fommige gevallen, zich van haaren Man zocht te fchei< den, en ook haar oogmerk bereikte.
vers 13. Kleine Kinderen. Indien 'er iemand was, die uit het woord 5r«<3ï«, het welk alhier, en t\*yx«A<«-«l*i»cf, het welk vers 16. voorkomt, wilde befluiten, dat hier niet dan van zulke kleine Kinderen gefproken wordt, dewelke noch niet konden gaan, en die onze Zaiigmaaker, uit de handen der Vrouwen die dezelve droegen, op zynen arm genomen heeft; dien zoude_men uit kap. ix: 36. van zyne dwaaling kunnen overtuigen, •* alwaar deeze zelfde woorden voorkomen, en evenwel geenszins van zulk een klein Kind, maar van eenen jongen Knaap gefproken wordt, die midden onder de Jongeren tradt. Ja kap. v: 39 en 40. wordt een Kind van twaalf jaaren »«<2w, en Joh. vi: 9. een groote Knaap veuU^n genaamt. Waar by men noch voegen kan, dat Joh. xxi: 5. en 1 Joh. ii: 8. geheel volwasfene Menfchen, uit eene foort van Vaderlyke liefde «rat?/* genaamt worden; welke figuurlyke benaaming ons overtuigen kan, dat allerleie Kinderen, zonder onderfcheid van ouderdom, den naam n-xiïï* kunnen draagen. Ook betekent ê.«y**A<#.9-«, niet flechts op de armen neemen, maar ook iemand, die by ons ftaat omGg 5 armen,



474
Verklaaring over Markus
armen, (gelyk Lange het hier ook vertaalt heeft) om hem te kusfen, of, zoo als Luther het op beide plaatzen heeft overgezet, om hem (ju^Jen) te liefkoozen. Ondertusfchen kan men wel toeftaan, dat 'er onder deeze Kinderen insgelyks zulke, die noch gedraagen moesten worden, kunnen geweeft zyn.
vers 13. Op dat hy ze aanroerde. Dat is: op dat hy op hen de handen leidde, en hen door dat middel zegende. Op deze wyze wordt dit aanraaken of aanroeren •in het 16de vers verklaart, gelyk ook by Mattheus kap. xix: 13.
Dan zeer ongegrond is het befluit, het welk fommigen uit deeze plaatze trekken; naamlyk, dat Christus naa dat hy deeze Kinderen gezegent hadt, dezelve door zyne Jongeren heeft laaten doopen, aan welk gevoelen D. Rusz T. II. />. 913. insgelyks zyne toeftemming gegeeven heeft. Het is 'er zoo verre af, dat wV uit het ftilzwygen van Markus, zoo wel als van Mati-heus en Lukas met veel meer rede kunnen befluiten, dat Christus geen bevel, om deeze Kinderen te doopen, gegeeven heeft.
vers 21. ^ Toen zag Jefus hem liefderyk aan. In het Griekfch: w**»™ het welk Lutherus vertaalt
heeft:_ hy hadt bem lief. Dan, bid ik u, waar aan zag men dit, dat Jesus hem lief hadt? Buiten twyfel aan het een of ander uitwendig teken zyner liefde. Met anderewoorden, men konde het Christus aan de oogen zien, dat hy hem lief hadt, voor zoo verre hy hem minlyk, en op eene vriendlyke wyze aanzag. Markus heeft deeze manier van fpreeken uit den Griekfchen Bybel ontleent, alwaar *yar*~t n>» betekent, iemand vriendlyk toefpreeken. (zie 2 Chron. xviii: 2. en Ps. lxxviii: 36.) gelyk Flacius, Ludovicus de Dieu en Hackspan reeds hebben aangemerkt. Brentius hadt een wonderlyk denkbeeld over deeze woorden ; hy was van oordeel, dat Christus hem fpottender wyze hadt toegelachen, en daar door te kennen gegeeven, dat zyn antwoord kinderachtig, dwaas, en belachlyk was. Het is te verwonderen, dat Glassius bl. 144?. hem in deeze gedachte is nagevolgt. vèrt



Euangelium. Hoofdft. X: 13—30. 47$
v«rs *2. Hy ontftelde zich. De oude Latynfche en gemeene Nederlandfche overzettingen hebben het, zoo wel als Beza, dus vertaalt: hy werdt bedroeft, en ging ledroeft heen. Dit klinkt niet al te wel, en het is ook de meening van Markus niet. Het Griekfche woord, het welk hier voorkomt, wordt Matth. xvi: 3. gebruikt van het duifter uitzicht des Hemels; dus heeft men het hier ook van het donker gezicht van deezen Menfch te verftaan. Grotius noemt het, met eene cierlyke uitdrukking frontem nubilam. Dit onverwachte antwoord van Christus veranderde zyn aangezicht, het welk te vooren door zyn goed vertrouwen helder en vrolyk was, éénsklaps, en gaf hem duiftere trekken, die van de treurigheid, dewelke zyn hart beknelde , getuignis gaven.
vers sa. Want by hadt veele goederen. Welk een voortreflyk Chriften zoude deeze Man geworden zyn, zo hy niet ryk geweeft was! Hy was reeds met den éénen voet op den rechten weg, maar zyn rykdom trok hem wederom te rugge. Beklaaglyk bezit van tydlyke goederen! gevaarlyke glans van goud en zilver, die het oog der Menfchen verblindt, zoo dat zy den weg ten Hemel niet kunnen vinden, en, al wordt hun dezelve aangeweezen, hen buiten ftaat ftelt, om hem ontwaar te worden! Wie, die dit overweegt, zoude de woorden van Agur, armoede en rykdom geef my niet, niet tot de zynen maaken? Ryken der aarde leert hieruit, dat niets voor u noodzaaklyker is, dan te erkennen, dat tydlyke rykdommen de minften van alle goederen zyn.
vers 30. Weder ontfangt huizen en broeders. De Uitleggeren blyven doorgaans by deeze woorden niet lang genoeg ftil ftaan, en laaten de Leezers dus by hunne gedachten, dat Christus hier op dezelfde Ouderenen Broeders, Huizen en Akkers doelt, van dewelke in het voorgaande vers gefproken wordt; van welk gevoelen D. Rusz zelfs geweeft is. Maar toen hy zag, dat men dit in eenen eigenlyken zin niet konde opvatten (baec, zegt hy, ad literam accepia, non eveniunt, nee evenire
■posfunt)



47^ Verklaaring over Markus
posfunt) verviel hy tot eene verklaaring, die geheel-on. verdraaglyk is; hy begreep naamlvk (Harm. T. II. p. icoo) dat hier door Ouders en broederen, Huizen en Akkers veel voortreflykere goederen, dan Ouderen enz., verftaan worden. Dan wy kunnen ten opzichte van de eigenlyke betekenis deezer woorden niet in twyfcl ftaan, zoo ras wy maar vastftellen, dat Christus in dit vers geheel andere huizen, geheel andere Broeders en Zufters op het oog had, dan in het onmiddelyk voorgaande. Naamlyk onze Zaiigmaaker bedoelt te zeggen: de Vyanden des Evangeliums zullen u van uwe huizen en akkers berooven, zy zullen u van uwe Ouderen, van Broeders en Zulters, van Vrouw en Kinderen aficbeuren. Maar, zoo ïange gy noch in deeze waereld leeft, zult gy geene rede hebben , om over het gemis van Ouders, Broederen enz. te klaagen; Godt zal u andere Broeders, enz. geeven,'dat is te zeggen, hy zal u Vrienden geeven, die ten uwen opzichte als Broeders en Zulters, als Vaders en Moeders zullen gezind zyn, Vrienden, die u in hunne huizen zullen opneemen, en u met de Vruchten van hunne akkeren voeden.
Deeze belofte van onzen Zaiigmaaker is 'ook door de uitkomft ten vollen bewaarheid. Het was Paulus niet alleen, die aan de Moeder van Rufus, gelyk hy Rom. xvi: 3. roemt, eene tweede Moeder vondt; noch Johannes, die aan Cyria eene andere Zufter had; maar zoo veelen als de Apoftelen tot het Chriftendom brachtten, zoo veele Broeders, Zufters en Kinderen, ja, wat huniichaamlyk onderhoud betrof, zoo veele Vaders en Moeders, Huizen en Akkeren hadden zy. En het waren de Apoftelen alleen niet, welken het verhes, door hen te vooren geleeden, on deeze wyze vergoedt werdt; maar ook de overige Chriftenen vonden altoos wanneer zy door de vervolgingen van de hunnen waren afgezonden, zulke Vaders en Broederen, gelyk Gajus was, (3 Joh. 5.) die niet naliet, van zynen rykdom, tot onderhoud der verdreevene Chriftenen, gebruik te maaken. En hebben niet in de voorige Eeuw eene menigte Chriftenen, die uit Frankryk verdree-
ven



Euangelium. Hoofdft. X: 30. 477
ven waren, Ja hebben niet in onze dagen duizenden van vervolgde Sakzburgers, door de genadige voorzorg des Allerhoogften, andere Ouderen, andere Broeders en Zufters, andere Huizen en Akkeren gevonden?
Deeze betekenis der woorden van onzen Heiland heeft D. Lyser eenigszins begreepen, in zyne Harm. Euang. cap. 132. p. 1373.? maar noch beter, en vollediger Erasmus in zyne Parapbrafis, wiens woorden waardig zyn, om hier bygebracht te worden. Pro uno fratre, zegthy, aut forore juxta carnem reliSta, tot habiturm eftfratres acforores, quot babebit profesfionis Euan. gelicaefodales. Pro uno patre ac matre tot babebit patres, quot babebit docïores. Pro una domo relicta nusquam non babebit domum, ubicunque vigebit Euangelica caritas , quae communia facit omnia. Pro paucis agris reliEtis veniet in confortium omnium agrorum, quos posfident germani. profesfores Euangelii. Nu kunnen wy ook-de woorden, .fccT» h»yi*m, verftaan, dewelke daar by gevoegt zyn; woorden , die aan fommige Uitleggeren zoo duifter fcheenen, dat zy dien knoop, dien zy niet wiften te ontwarren, hebben zoeken los te fnyden. Zo zy ge. weeten hadden, van hoedanige Broederen, Ouders enz. onze Zaiigmaaker hier fm-ak, zouden zy terftond gezien hebben, dat het oogmerk van Christus geweeft is, te zeggen, dat zyne Jongeren, en de Geloovigen jn het algemeen, by het kwaade ook het goede, by hunne groote rampen insgelyks een groot geluk, by de vervolgingen die zy ondergingen, gewenfehte Ouderen en Broeders, Akkers en Huizen bekomen zouden. Beza, Heupel en Starcke zyn van deeze betekenis der woorden f*™ niet verre af geweeft, ver-
taalende dezelve in diervoege: in mediis perfecutionibus; welke overzetting ik, om te duidelyker te zyn, insgelyks gevolgt heb. .
Dan 'er is in dit vers noch ééne zwaarigheid over, die de Uitleggers doorgaans met ftilzwygen voorbygaan, gelyk Wolf niemand bybrengt, die 'er van fpreekt, en zelf 'er geen het minft gewag van maakt. _ Het verdient naamlyk onze opmerking, dat wy, daar m dit vers alles, het geen de vervolgde en verjaagde Chriftenen
in



47* Verklaaring over Markus
in deeze waereld zouden wedervinden, indezelfde orde, waar in het in het voorgaande vers voorkwam, herhaalt wordt, in plaatze van Vader, Moeder, en Vrouw, in den grondtext Moeders leezen. Lutherus, die in den ouden Latynfchen Bybel matres vondt, heeft het, in zyne Overzettingc, in het enkelvouwige Moeder verandert: en ik verwonder my, dat noch Zeltner, noch Klemm dit, in hunne uitgaaven van den Bybel aangemerkt hebben. Waarfchynlyk is Lutherus van oordeel geweeft, dat, dewyl Christus in het enkelvouwige fpreekt, (by zal weder ontfangen) en iemand maar ééne Moeder heeft, hier Moeders in het meervou wige niet te pasfe kan komen. Hoewel men uit fommige oude handfehriften, in welke het woord ^r/?«« »n *r«Tèe«. $ ftVréex verandert is, zien kan, dat men zich al van ouds aan dit woord geftooten heeft. Dan, dat deeze verandering willekeurig is, kan men gemaklyk begrypen, dewyl geen Affchryver uit ^r£'Ls zoude gemaakt hebben. Bygevolg is de echte
leezing. Het is hierom, dat anderen dit woord behouden, maar daar by gevoegt hebben, gelyk men
noch in fommige oude affchriften vindt, ««, «■«t£>«< $ (ivsT^ca: welke veranderingevenwel noch ongelukkiger was dan de voorgaande, dewyl een Menfch zekerlyk maar éénen Vader en ééne Moeder heeft. Beza heeft dit niet bedacht, toen hy, op zyn eigen gezag, wilde, dat men dus leezen zoude. En om die zelfde rede hadt de Heer Bengel in zynen Gnomon N. T. deeze gewaande verbetering niet behooren aan te neemen.
Daar dan buiten kyf het woord is, waar van
de Evangelift zich bedient heeft, gelyk het ook daarom in de Franfche Overzettingen van Bergen en van Lenfant , als mede in de Engelfche vertaaling behouden is; behooren wy te onderzoeken, op hoedanig 'eene wyze Vader en Vrouw, mede onder dit woord kunnen bedoelt zyn. Ten aanziene van het laatfte is de minde zwaarigheid: ^re'e«( kan Moeder en Vrouw influiten, om dat beide Moeders zyn kunnen. Dan het koft meer moeite, zo hetfchynt, eenen Vader in dit woord te vinden. Evenwel, dewyl de meefte Vaders hard
ea



Euangelium. Hoofdft. X: 32—37. 479
i en onvriendlyk zyn, kan een Vader, dewelke een liefde, ryk en recht Moederlyk hart bezie,(hoedanige Vaderen Christus buiten twyfel in het voorgaande vers op het oog hadt) niet ongevoeglyk onder het woord Moeden begreepen worden. Godt zelf vergelykt zich met eene Moeder, in de bekende woorden: kan ook eene Vrouw \Toaar Kind vergeeten? enz. Verklaart Godt zich zelven hier niet voor zulk eenen Moederlyken Vader, dat is, voor eenen Vader, die ten opzichte van zyne Kinderen een Moederlyk hart heeft? gelyk het nu in de Griek: fche en Latynfche, ja zelfs in de Hebreeuwfche taaie 1 niet ongemeen is, eenen Vrouwachtigen Man Vrouw te i noemen; zoo als ik in myn twiftfehrift over de Pausinne Johanna met veele voorbeelden beweezen heb; kan het niet ongepaft zyn, eenen Moederlyk-gezinden Vader 1 den naam van Moeder te geeven. Ik meen dus redenen
fenoeg te hebben, orn in myne overzettinge my van et woord Ouderen te bedienen, als het welk Vader, ; Moeder, en Vrouw iniluit.
vers 32. Wantby hadt. Het woord >§ heb ik door want vertaalt, en het geen daar op volgt in den meer dan volmaakten tyd (in plusquamperfeclo) uitgedrukt. Markus geeft naamlyk de oorzaak op, uit Welke de vreeze en angft der jongeren ontftondt, toen zy met Christus hunne reize na Jerufalem vervolgden. Dat de volmaakte tyd (faet perfeEtum) dikwils de betekenis heeft van den meer dan volmaakten, (het plusquamperfeïtum) is eene bekende aanmerking. En niet minder bekend is het, dat het woord *> ook want betekent, gelyk men dit, ten voorbedde, Joh. ui: 13. Coll. 111: 25. zien kan. Wy vinden eene foortgelyke gebeurtenis, Joh. xi: 7, 8, en 16. opgetekent, toen Thomas tot zyne Mede-leerlingen op eene grootmoedige wyze zeide: Laat ons met bem optrekken, en (zo hec zoo zyn moet) met bem fterven.
vers 37. In uwe Heerlykheid. Dat is: In het heerlyk Koningryk, het welk gy, als de Mesfias, eerlang $ult oprechten. In uw Ryk, leezen wy Matth. xx: zl. Wy zien hier uit, dat, daar fommige Jongeren
bekom-



480 Verklaaring over Markos
bekommert waren, dat Christus te Jerufalem in de handen zyner Vyanden zoude vallen, de twee Zoonen van Zebedeus, zyne Neeven naar den vleefche, zich vastlyk verbeeldden, dat hy thans na Jerufalem ging, met oogmerk, om aldaar zyn Ryk, als de Mesfias, op te rechten. Dan zy hadden zich door dit denkbeeld van waereldfch genoegen niet behooren te laaten inneemen. Immers hadden zy nooit uit den mond van Jesus gehoort, dat hy een waereldfch Koningryk zoude oprechten ; en by gevolg hunne hoop was in dit geval op het losfe zand gebouwt van eene Rabbynfche overleevering.
vers 40. Het zitten aan myne rechte. Dee^e woorden heb ik by Matth. xx: 23. reeds opgeheldert. Hier zal ik 'er alleenlyk noch eene nieuwe verklaaring van zekeren geleerden Dorp-leeraar byvoegen , dewelke niet behoeft wederlegt te worden, om dat zy waarfchynlyk geene Voorftanders onder de Uitleggeren der H. Schriftuure vinden zal. Men kan dezelve in de Weimarfcbe nuttige Aanmerkingen, in het twintigfte ftuk, bl. é^y enz. vinden. Eerftlyk verwerpt de Autheur aile andere gevoelens met eene yverige verachting, en dan ftelt hy zyne gedachten voor, in de vrolyke hoop van eene algemeene en dankbaare toejuiching. Hy is naamlyk van oordeel, dat Christus fpreekt van het zitten aan de rechte en linke zyde van het kruis, waar aan hy eerlang zoude genagelt worden, cn aan het welk hy op een dwars-balkje, daar toe gefchikt, zitten zoude. Naar zyn begrip dan bedoelde Christus deezen twee Jongeren te zeggen, dat zy niet met hem, niet aan zyne rechte en linke zyde, zouden gekruift worden, maar dat Godt deeze ftrafte den twee Moordenaaren, in welker midden hy naderhand gekruift werdt, hadt toegedacht. En hy beftuit zyne Verhandeling met deeze omfchryving: (paraphrafis) " Gyzult, wel is waar, genoeg te „ lyden hebben, den kelk drinken, dien ik drinke, en
met den bloedigen dood des lydens gedoopt worden, s, met welken ik gedoopt worde: maar u met my aan „ myn kruis te neemen, om aldaar aan myne rechte en „ linke hand te zitten, hangt van my niet af, en ik
„ kan



Euangelium. Hoofdft. X: 40—42. 481
kan u dit volgens myn ampt, myne liefde en trouw „ niet geeven, maar hec zal hun ten deele vallen, wel„ ken die bereid is." Deeze verklaaring, zegt hy bl. 650. is overéénkomftig met den eifch van Paulus c heeft iemand prophetie, zoo zy die den geloove gelykformig.
vers 42. Over hen heerfthen. In het Griekfch, U hxërnt Glassius en anderen, dewelke men by
Wolf vindt opgetelt, hebben volkomen beweezen, dat het woord hxu> dikwils overtollig is, en dat Markus niets anders heeft willen zeggen, dan het geen Mattheus , in de gelykluidende plaatze, met het woord, =f «e£«v7T5 gezegt heeft. Inzonderheid kan men hier mede vergelyken eene foortgelyke uitdrukking, in de Gefchiednisfe van Sufanna, vers'5. alwaar de woorden, °'< iSixHt xvjiift£y rlv a««» niets anders kunnen betekenen, dan, zy regeerden bet Folk. Ook kan men hier beide de duideïyke voorbeelden byvocgen, dewelke Raphelius , in zyne aanmerkingen uit Herodoot, bl. 674. uit de Schriften van Eusebius heeft bygebracht. En fpreekt Paulus niet op dezelfde wyze , wanneer hy 1 Cor. xi: 16. zegt: Ét rit 2ws< <pi*ó*it*os «!»«.. Lutherus heefc die zeer goed overgezet: die luft beeft om te twiften, en niec, wie daar toe luft fthynt te hebben. Mattheus fpreekt ook dus kap. 111: 9. by welke plaatze men de Aantekening van Wolf heeft na te zien. Weliswaar Grotius was van gevoelen, dat het woord i»Ks<V niet geheel en al zonder betekenisfe is, maar dat men de uitdrukking ó< 3W»7«S op deeze wyze zoude kunnen vertaaien: die de Eer hebben van te regeeren. Dan dewyl hy niet één voorbeeld tot ftaaving van deeze zyne gislinge bybrengt, verwerpen wy dezelve met het grootfte Recht, en houden ons by het geen beweezen is. Wat het volgende woord, x*-mxvpitót<r betreft, Lukas doee ons niet alleen zien, kap. xxn: 2 5. dat het in betekenisfe met «wj/iJu» overéénkomt, maar het komt ook in de Griekfche vertaaling van het Oude T< ftament meer dan ééns in dien zin voor, gelyk Hackspan in zyne Jantekening op Matth. xx: 25. reeds getoont heeft. En daar Markus van deeze Overzetting eenuaarftig geI Deel Hh bruik



482 Verklaaring over Markus
bruik gemaakt heeft, kunnen wy ons dan wel verwonderen, dat hy zich van fpreekwyzen bedient, die daar in gevonden worden?
Nu zullen wy aan de verklaaring van zeker geleerd Man, dewelke in de Nova Mücellanea Lipfienjia T. iv. P- 45/eqq.' aan dit vers op eene zeer gedwonge wyze eenen anderen zin opdringt, onze toeftemming niet kunnen geeven. Ja ik hoop dat hy zelf van gedachten veranderen zal, en bekennen dat dit zyn gevoelen meer geeftig dan gegrond is.
vers 46. De blinde Bartimeus, de Zoon van Timbus. Bartimeus is een Hebreeuwfch woord, en betekent,' Zoon van Timeus. Markus fchreef zyn Evangelium voor zulke Chriftenen, die voor het grootfte gedeelte in het Hebreeuwfch onkundig waren. Deezen ten behoeve leide hy den naam Bartimeus uit. Clericus heeft het dus in zyne Parapbrafis harmonica p. 344. zeer welgetroffen: Timaei filius, dus drukt hy zich aldaar Uit, qui Bartimaeus ah Hebraicae loquentibus vocitabatur. Onze Evangehft maakt zich derhalven even weinig aan eene noodlooze woord-herhaalinge fchuldig, als d» H. S. in het algemeen, waar in men dikwils leeft: de Koning Pharao. Pharao betekende in de taaie der .ffigyptenaaren eenen Koning, zoo als Josephus Anti. quit. Jud. lib. vu 1: cap. 6. §. 2. ons bericht, en Pfeiffer m zyne Duhia vexata, p. 19. en Clericus by Gen. xi i: 15. beweeren. De Koning Pharao wil dan mets anders zeggen, dan: de Koning, dien de Mgyptenaaren in hunne taaie Pharao noemen.
Ons ftaat by dit vers noch te onderzoeken, waarom Markus , en met hem Lukas kap. xvi u: 35; van maar éénen blinden gewag maake, daar Mattheus ondertusfchen meldt, kap. xx: 30. dat 'er twee geweeft zyn. Het zal ons niet moeylyk vallen, op deeze vraage te antwoorden, wanneer wy maarte rug zien op een foortgelyk voorbeeld, het welk kap. v: 2. is voorgekomen. JNaamlyk wanneer van twee Perfoonen de één meer opziens maakt dan de ander, of de één eene zaak van geWicht doet, en de ander hem daarby flechts vergezelt,
en



Euangelium. Hoofdft. X: 46. 483
cn bygevolg zyne tegenwoordigheid niets meer dan eene byzaak in het geval is, zal een Gcfchiedfchryver, die zich der kortheid bevlytigt, en flechts de voornaamfte omftandigheden aanrtipt, doorgaans dien éénen alleen noemen, dewelke de Hoofd-rolle geipeelt heeft. Op deeze wyze heeft men het tebegrypen, dat, volgens Lukas, kap. xxiv: 4- den Vrouwen by het grit van Christus twee Engelen verfcheenen zyn; terwyl Markus, kap. xvi: 5- en Mattheus, kap xxvm: 5. van niet meer dan éénen gewag maaken. Te weeten, één van deeze twee Engelen fprak de Vrouwen aai, (de ander ftondt 'er ftilzwygend by) en werdt daarom niet ongevoeglvk van hem alleen melding gedaan. ( p dezelfde wyze is het te verftaan , dat Mattheus , kap. xxi: 2 en 7. verhaalt, dat men eene Ezelin cn een Veulen by Jesus gebracht heeft, en dat Markus ondertusfchen kap. xi: 2, 4, 5, 7. zoo wel als Lukas, kap. xix: 30, 33, 35. en Johannes, kap. xn: 14. niet van de Ezelinne, maar alleenlyk van het Veulen lpreeken. Het was onzen Heiland naamlyk eigenh k om het Veulen te doen, als op het welk hy zich zette, en waarop hy zyne intrede in Jerufalem deedt. De Lzelin vergezelde haar Veulen flechts, maar 'er werdt voor het overige van haar geen gebruik gemaakt.
Pasfen wy dit nu op ons tegenwoordig geval toe, dan zullen wy fpoedig begrypen, waarom Markus cn Lukas maar van éénen blinden gewag maaken, en Mattheus van twee fpreeke. Wy zien 'er naamlyk in de eerfte plaatze uit, dat Bartimeus een zeer bekende Bedelaar, en de Zoon van eenen Man, die ook wel bekend was, geweeft is; en ten tweeden, dat hy voornaamlyk het woord ge voert, en het fterkft geroepen heeft, terwyl de ander, in vergelykinge met hem, «■enoegfaam eene ftomme Perfoon geweeft is, en geen opzien gemaakt heeft. Bartimeus was in dien tyd onder de jooden een even bekende bedelaar, als de bedelaar Irus in zynen tyd onder de Grieken was. Hec welk de rede 'is, dat de naamen van deeze twee bedelaaren in de gefchiednisfen bekend geworden , en der vergetelheid ontrukt zyn; daar anders in den geh-elen ö Hh 2 Bybel



484 Verklaaring over-Markus
Bybel geen bedelaar met naame voorkomt, uitgezonden deezen Bartimeus. Want Lazarus kan hier niet als een tweede worden opgegeeven, dewyl dit een verdichte naam is, en dezelve alleenlyk in eene gelykmsfe voorkomt. Dewyl Bartimeus zich dan zoo bekend gemaakt hadt, en op eene meefterachtige wyze de konft van bedelen oefende, daarenboven eenen anderen blinden, waarfchynlyk uit barmhartigheid, voor eenen tyd lang by zich genomen hadt, en van zyne inkornften onderhieldt, konde Markus deezen laatften immers met recht voorbygaan, en het was genoeg indien hy alleen den voornaamften bedelaar, die aan niemand onbekend was, noemde. En zo het waar is, bet geen Beza waarfchynlyk oordeelde, dat dezelve naderhand een beroemd Jonger van Christus is geworden, kan men zich noch minder verwonderen, dat Markus. hem de eere heeft aangedaan, van zynen naam te noemen. Beza is, naar alle gedachten, tot dit denkbeeld gekomen, dewyl drie Evangeliften verhaalen, dat hy, naa dat hy ziende geworden was, één van de geenen, die Jesus vergezelden, geweeft is. Men gelieve ook na te zien, het geen ik by Matth. xxvn: 32. heb aangetekent. J
vers 50. Zyn Opperkleed. Of zynen boven-rok. Want deeze is de betekenis van het woord i>«'&«. Men zie de aanmerking van Heupel by deeze plaatze, als mede het geen Hammond by Matth. v: 40. heeft aangetekent. Beza noemt het met recht pallium, van welk woord ook de Latynfche Overzetter zich op de laatftgenoemde plaatze bedient heeft. En de Hollandiche en Franlche Bybel-vertaalers hebben Beza daar in nagevolgt Bartimeus was naamlyk op deeze reize geheel gekleed. [Maar toen hy hoorde, dat Jesus hem riep] wierp hy, om te fneller te kunnen loopen, zyn bovenkleed af. Wolf berispt dus den Bafelfchcn Hoogleeraar Rattierius met recht, dewelke zich niet ontzien beert, het woord «v0i3«a«\ in «»a^«', te veranderen. Gemelde Hoogleeraar heeft deeze zyne gedachte noch in eene andere Schrift voorgeftelt, die men in
het



Euangelium. Hoofdft. X: 50. en XI: 13. +«5
het Mufeum Helveticum, vierde deel, bl. 24. vinden kan. Tegen het woord U*.fi*>J> ftelt onze Evangelist, kap. xiv: 72. over. Ten opzichte van het
woord W», moet ik niet vergeeten noch te zeggea, dat Markus het zelve, in het onmiddelyk volgenas Hoofdftuk, in dien zelfden zin gebruikt lieert.
HOOFDSTUK XI.
vers n Toen hy nu eenen Vygeboom van verre zag. Deeze gefchiednis hebben iommigen, en onder anderen Augustinus, voor eenen onoplosbaaren knoop gehouden- gelyk de Heer Deyling Obf. Sacr. F. 111. S 29'I 2 heeft aangemerkt. Wrrsius bekent insgelyks dat hier veele en groote zwaarigheden voorkomen. Veelen hebben zich moeite gegeeven, om deeze zwaaSheden weg te neemen, onder welken voornaam yk Sunten, de even genoemde Witsius m zyne MeleTnZïiïi'denfiap. 40W L™™ZZSAn°e£ Hebraicae ad Matth. xxi: Seb. Schmidt m een Twrft-fchrift, Sam. Basnage m zyne Annales ad a t. 33, i 21 22 en de Heer Iken in een Twfi-ftbnft, het iv ;„ w Taar i7Ao gedrukt is. Ik zelf heb in my"eV rbandeJl ng Te'S Sacrae Scripturae Hiftorica, f 14 en 15. myn beft gedaan, om deeze gebeurtnis op fé nelderer^ en lan alle Wigheden teontdoen. V£mt, bv gelegenheid, dat ik toonde, hoe men de geichieü nfsln, die in de grootfte kortheid befchreeven zyn, door eene verftandige byvoeging van omftandigheden , d?welkendoor den Schryver waren overgeflaagen, in een duidelvker licht behoore te ftellen, overwoog ik insgelyks het gefchied-verhaal, van het welk wy thans preeken Zo men het zelve maar met een oppervlakkig oog befchouwt, kan men niet loochenen, dat het zoo beknopt als mooglyk, is opgeftelt: en zo wy met behoSvke oplTttenheid' nadenken, hoedamge om Jan Jgheden wy 'er in onze gedachten moogen hebben bytevoegenT komen wy eindelyk tot de volgende omfchry-
V5Onze Zaiigmaaker hadt in deezen morgenftond honHh3 fe"»



485 Verklaaring over Markus
ger; waar uit men misfchïen op geene ongegronde wvze kan befluiten, dat hy des avonds te vooren nier ge geeten hadt. Hy gaf zynen Jongeren te kennen, dat% ho ger hadt; want anders hadden zy dit niet kunneï weeten. En zo hy hen misfehien ook gevraagt hce^t of zy brood by zié hadden, kan men 'er uit jK 6 by voegen: by zeide dit, om ben te verzoeken, want'bi wijt reeds, welk wonderwerk by doen wilde Of zo Christus deeze vraage niet gedaan heeft, is dit ten mnften zeker, dat het den Jongeren, die geen hrond by zich hadden leed deedt/da? hy honger^oK den, en dit noch zoo veel te meer, dewyl Zy wiften dat hy zich thans na den Tempel begaf, en aldaar pp nen geruimen tyd fpreeken zoude, ferwy? zy d n\7n verre eenen Vygenboom zagen, en uit de menigte vaï
2Znlf?hf00tC^dat h? mdie foortbehooi-r dewelke al in het voorjaar vygen draagt, toonden zy dien aan hunnen Meefter, en verzochten hem derwaarts te gaan, om zynen honger te ftillen Orze 7» hgmaaker wift wel (aj, dat hyop deSn boomde vruchten zoude vinden, maar hy ging'er evenwel met zyne Jongeren heen, als of hy zien wilde, of "r vyjen aan waren. Zyn eigenlyk oogmerk daar by was, bv rd^Pngele^enhe!d ee,n Prophetifch wonderwerk te verrichten. Toen hy dan den boom naderde, deedt hv zyne Jongeren zien, dat zy zich in hunne hoop be droogen hadden, en dat dit geen Voorjaars'vvgenboom was, maar een van die foorte, dewelke eer? S den
ïtZ JZf'nZ'T ?n defe ^ »e noch verre af (/ ). Daar dan deeze boom de Tongeren met
zyne veel beloovende bladen bedroogen hadP en dus
een fpreekend afbeeldfel van het JoSdfche Volk was!
het
(» Met recht frhryft dè Heer Icken bl in A , n wceten heeft, dat 'er „n deezen boom 4ne'v? daar mede is onbegaanbaar, het «en Tv W i r,UChten waf": Da" ex ficus e hnglnauo &{ %le^j^ had: «"»
hSn P5ezecbete'^»''s der Griekfche woorden O»" ydp f, x«,p\( ,BW4 plaawe. Albertj in hunne aantekeningen op deeze



Euangelium. Hoofdft. XI: 13. 48?
het welk door zyne huichelaary niet alleen Menfchen maar Godt zelven, poogde te misleiden, vervloekte Christus denzelven, en deedt hem, door zyn almacn. tig bevel verdorren. Hy gaf daar mede te kennen1 , dat het, door een rechtvaerdig oordeel, met het Joodfche Volk, het welk onvruchtbaar was aan goede werken, op dezelfde wyze zoude gaan; dat is, dat hetzelve Tempel, Stad en Land zoude verliezen, en geen byzonder Volk meer zyn. Tot dus verre myne om-
fC?kyzTlS,er thans nog maar eenige aanmerkingen by. voegen. De eerfte is, dat i*i rit .ïs, het geen dv Mattheus voorkomt, niet alleen door op den ^g,ot aan den weg, maar ook onderweegs kan vertaalt worden, het geen Markus vin: 27. heet» en moe
Latynfche taaie in via. De laatite betekenis komt my hie/voor de rechte te zyn, dewyl Mattheus er anders ftantem zoude bygevoegt hebben, ge vk d h-et Tr-k-fn kan i 2. bl. 6. gedaan heeft. Ik merk ten
Hiller in zyn Hieropbyticum hb. 1. cap. 17JJ. volkomen beweezen hebben, dat er eene loon van Vygenboomen geweeft is, dewelke omtrent den tyd van Paafchen (lis wanneer deeze gebeurtms voorviel) ?eeds vruchten hadt. Ten derden: het is eene kinderachtige vraage, hoe het vervloeken van deeze1 boom met de rechtvaardigheid en billykheid van^ christus beftaan konde? Stondt het hem misfchien, als den Op perheer van alle dingen, nietvry, deezen boom ae vermoogens om verder vrucht te draagen te beneemen daar hy door dat middel gelegenheid hadt, en zyn oogmerk was, dit zynen Tongeren als een gewicntig zinbeeld voorteftellen? Óf werdt deeze boom daar door misfchien verongclykt, daar dezelve voor geene verongelykingen, daar hy voor geene aandoeningen ,. hoe genaamt, Vatbaar was* In de laatfte plaatze voeg ik er noch by dat indien de Jooden gelooven, dat alle onïmchtbaareboomen ten jonguen dage rekenfehap zullen moeten geeven, gelyk Eisenmenger m bet tweefc deel van zyn ontdekt Joodendomkap. 17- bl. 979- opteHh 4 Kem,



4^8 Verklaaring over Markus
kent, dit aan hun, als geeftlyke onvruchtbaare boomea tot hunne uiterfte verfehrikking vervult zal worden.
Eer ik van deeze ontknooping eener gefchiedkundige zwaarigheid geheel afftappe, moet ik noch een gewichtig voorftel doen, het geen daar uit voortvloevt , en voor veelen myner Leezeren noodig is. Ik heb met het zelve het oog, ten deele op vroome, maar in de uitlegkunde der H. Schrift ongeoefende Bvbelleezers, ten deele ook op anderen, die een ondeugend hart omdraagen, en geneegen zyn, o,n de gewyde gefchiedmsien te misbruiken. De eerften behooren, wanneer zy de een en andere ongemeen duiltere, en, zo het hun toefcheen, ergerlvke eefchiednisfen in het helderft licht geftelt, e? Snaue erS nisfen gezuivert zien, zoo ras hun andere foortgdvke plaatzen voorkomen, zy behooren, zeg ik, in dit geval valllyk te vertrouwen, dat ook deeze zwaarig. heden of reeds opgeioft zyn, of in het vervolg noch wel opgeioft zullen worden; en zich op deeze wvze tegeri de ergernis, die zy anders uit zulke plaatzen zouden kunnen neemen, te wapenen. Dit vertrouwen is eene eer, die zy aan de Godtlyke Schriften fchuldig zyn En wat de laatften betreft, die kwaalyk gezind?
SSTmeen 1,k'J[die overaI de zwaarigheden opzoeken:] ik verzoek deeze op eene vriendlvke wvze, dat zy uit diergelyke voorbeelden gelieven op tevarfk|0°' h^0nbe^mlyken onredelyk hunne manier van doen zy, wanneer zy, ondanks hunne onbedreevenhe.d in de gewvde uitlegkunde , van oordeel zvn althans voorgeeven, dat zyin den Bybel Terfcheidenl gebeurmisfen gevonden hebben, die niet goed kunnen gemaakt worden en dat zy door derzelver allerzichtbaarftc ongeryrndheid overtuigt geworden zvn da-de
SafS'codf kb°eken VM dCn BybeTn^ets'mihde dan door Godlyke ingeevmg gefchreeven zyn, en by-
fooS gÏÏrrderhCtgetal van dic driften tl wln l- dC dke Fcne onwaarheid en geene dooTne" Sev°nden worden. Onnozele Menfchen' hebt gy dan n et reeds dikwils ondervonden, dat deezé of geene zwaarigheid, die gy gewoon waart voor onop!
loslyk



Euangelium. Hoofdft. XI: 23. 489
loslyk te houden, door de Uitleggeren van het gewyde woord op de bevadykfte wyze weggenomen is? Zoude het dan niet veel verftandiger en redelyker zyn, te ze^en: by deeze of geene plaatze hadt ik niet gedacht, dat liet mooglyk was, daar aan eenen goeden zin te geeven. Ondertusfchen ik heb naderhand gezien, dat alle zwaarigheden door eene gepafte verklaaring uit den weg geruimt zyn: dit verplicht my, om over andere foortgelyke plaatzen zoo voorbaarig niet te oordeelen , en de oplosfing der zwaarigheden in dezelve niét zoo' ligt voor onmooglyk te houden, hoe onmooglyk zy ook met den eerften opfiag fchynen mooge.
vers 23. Tot deezen Berg. Dat is, tot den Olyfberg, wei waards Christus op dien tyd zyne oogen geflaagen hadt, Hoe bet verzetten van eenen berg hier te verftaan zy, heb ik by Mattheus xvn: 20. reeds getoont, en daar toen bygevoegt, dat Christus hier niet van alle Chriftenen, zonder onderfcheid, maar alleen van de Apoftelen zegt, dat zy in hunne ampts-verrichtingen het vermoogen zouden hebben, om wonderen te doen. Dit laatfte is door zekeren ongenoemden Schry ver in de Bibliotbeque raifonnée, t. xxxvi. p. 193 te recht aangemerkt, engetoont, hoe noodzaaklyk deeze bcpaaling zv. De oude Chriftenen hadden dus den Heidenen en'Muhammedaanen, die van hen eifchtten, dat zy, ten bewyze der Godtlykheid van den Chriftlyken Godtsdienlt, bergen zouden verzetten, behooren te antwoorden, dat Christus deeze macht niet aan alle zyne Jongeren ten allen tyde, maar alleen aan zyne Apoftelen gegeeven heeft, dewelke noch veel grootere wonderwerken gedaan hebben. Dan, dewyl zy deeze woorden van Christus zelve verkeerd verftonden, gaven zy, om de eer van hunnen Godtsdienft te redden, valfchlvk voor, dat dit wonderwerk op fommige plaatzen door de Chriftenen verricht is. Gerhard brengt in zyne Harm. Euang. cap. 149. P> 227dergelvke vertelfels by, die het my nipt luft hier na te fchryven. Ik zal liever aanmerken, dat het niet wel vertaaien van deeze belofte onzes Zaligmaakers, aan de Hh 5 oude



490
Verklaaring over Markus
oude Kerkleeraaren gelegenheid gegeeven heeft, om nu eens deezen, dan eens wederom geenen aanzienlyken Bisfchop wonderwerken op wonderwerken toe te fchryven. Gregorius van Nyssa en Severus Sulpicius behooren op den lyft van deeze Leugenaaren boven aan te ftaan; waar van de eerftgemelde Gregorius eenen Bisfchop in Cappadocien, de tweede Martinus Bisfchop m Tours, op de onbefchaamdfte wyze, tot wonderdoeners gemaakt hebben. Ik twyfel ook in geenen deele, of het is deeze zelfde valfche verklaa ring deezer woorden van Christus, dewelke Augustinus bewoogen heeft, om in het 22fte boek van zvn werk, de civitate Dei, een geheel Hoofdftuk, het achtfte naamlyk, met verdichte wonderwerken, die hv voorgeeft, dat in zynen tyd gefchied zyn, te vullen De valfchheid van deeze wonderwerken, is zoo duide.' lyk zichtbaar, dat Muskus in zyn Twiftfchrift de Mira'culis §. 19. niet heeft willen gelooven, dat dit Hoofd ftuk van Augustinus is.
vers 32. Dan vreesden zy voor het Volk. Matth. xxi: 26. leest men: dan vreezen wy voor het Volk En dus moeft onze Evangelift zich ook uitgedrukt heb' ben, indien hy by de gewoone manier van fpreeken en fchryven had willen blvven. Dan het kan ligtlyk gebeuren, dat een Gefchiedfchryver meer aan de zaak, dan aan de fchikking van woorden denkt, en dus in zvne Perfoon verhaalt, het geen een ander gedacht of gefproken heeft; of, dat hy eenen derden in den mond legt, het geen hy zelf bedoelde te verhaalen. Dit is gelyk eene licentiapoëtica, (dichtkundige vryheid) geene fout in het fchryven, (vitium grammaticum maar eene vryheid der Gefchied-fchryveren, tegen welke niets te zeggen valt. Is iemand begeerig, om meer foortgelyke uitdrukkingen te leezen, hy kan 'er by Lukas alleen vier vinden, naamlyk kap. v: 14. van zyn Evaneelie, en Hand. 1:4. xvii: 3. en xxm: 22. Men behoeft zich derhalven met Zeltner over deeze manier van fpreeken niet te ontruften , of met Erasmus Schmidt, Glassius .(bl. 1211) en Lambertus Bos
(de



Euangelium. Hoofdft. XI: 32- en XII: 4. 40*
(de Ellipfibus Graecis ƒ>. 393- hier eene EHipfis (woorduitlaating) te zoeken. Dat by Xenephon en Livios foortgelyke uitdrukkingen voorkomen, heeft Raphelius doen zien by Hand. k 4. En Elsner brengt in zvne Aantekening op Lukas v: 14. een dergelyk verhaal uit Arrianus by. Op dezelfde wyze heelt Munkerus in eene Aanmerking op het 8tffte Hoofdftuk van Hyginus beweezen, dat dit by de Latynfche Gefchiedichryverën niet ongewoon is. En eindelyk Grotius fchryft, bv Hand i: 4- Tranfnus hic a ftrmone indirecto ad directum efl in biftoriis frequens. Welk alles genoeg is om ons te overtuigen, dat hy, die Markus om deeze rede van wartaal wilde befchuldigcn, zyne eige onkunde verraaden zoude.
HOOFDSTUK XII.
vers 4. Dien wierpen zy fteenen na het hoofd. Indien de Griekfche woorden echt en onvervalfcht zyn, kunnen zy geenen anderen zin hebben, dan deezen: zy hebben fteenen op hem geworpen, en daar door zyn hoofd gekwetft. Dit heeft de Syrifche zoo wel als oude Latynfche Vertaaler in acht genomen. Het zelfde moet van Lutherus, Erasmus, Beza, Castalio, Casaubonus, Heupelius, en anderen gezegt worden. De Heer Alberti heeft in zyne Obf. ad xV. T. p. 176.. deeze vertaaling zonder behoorlyk nadenken afgekcurt, dewyl hy anders zelf wel weet, dat het deelwoord {por. ticipium) niet noodzaaklyk in de betekenisfe van naa dat behoeft genomen te worden, maar ook doordien kan te kennen geeven. Men kan het dus gevoeglyk op deeze wyze vertaaien: terwyl zy hem fteenigden, hebben zy zyn hoofd gekwetft, of, gelyk Erasmus in zyne parapbrafv zich uitdrukt: conjeeïis in eum faxis, comminuerunt Mi caput. En dit komt ook met het T?«^«T/r*»»t{ van Lukas (kap. xx: 12) zeer wel overéén. Deeze Knecht was dus in ftaat, om zynen Heere te toonen, hoe men met hem gehandelt hadt. Van de wonderlyke en al te gedwonge verklaaring van Lodewyk de üieu, wil ik niet fpreeken, fchoon dezelve van Duport in r zynen



4,0 2 Verklaaring over Markus
zynen 'Cómmentm in Tbeopbrafti Charatteres p. 2^5 feqq., zoo wel als van Lightfoot wordt goedgekeurt, welke laatfte daar eene omfchry ving by voegt, om wel* ke men byna lachen moet. De Heer Alberti heeft dezelve met recht verworpen, en ik herinnere my hier by, dat Clericus in zyne aanmerking op Hiob xxxv: 15. deezen de Dieu, hoe zeer ook voor het overige een geleerd Man, over het algemeen eenen ongelukkigen Uitlegger noemt, (minus felüem Scripturae Sacrae mterpretem) en dat Varelius in zyne Verklaaring- van den Propheet Jefaias, dit oordeel op verfcheidene plaatzen beveiligt. Dan de Heer Alberti heeft zelf geene verklaaring, die meer fchyn van waarheid heeft, by°ebracht. Naar zyn oordeel naamlyk, heeft men deeze woorden dus te vertaaien: naa dat zy hem met fteenen se. worpen hadden, hebben zy hem ook met ftokflagen mishandelt. Maar hy bewyft met al zyne geleerdheid, die hy 'er by ten toone fpreidt, deeze betekenis van het woord *£<p«Wa, zoo flccht, dat hy niet ligtlyk iemand tot zyn gevoelen zal overhaalen. Zo ik my niet bedriege, zoude hy nooit tot deeze verklaaring gekomen zvn, zo min als Lodewyk de Dieu tot de zyne, indien zy beiden niet als eene onbetwiftbaare waarheid vooronderHelt hadden, dat Markus het befte en fraaifte Griekfch gefchreeven heeft, daar hy het ondertusfchen in het geheel niet op heeft toegelegt, maar zeer dikwils de taal van het gemeen gefproken. Bediende hy zich niet, noch maar kort te vooren, te weeten vers 1. van het woord 4t**frms het welk Heupelius by niet éénen Schrwer dien immer het geleerde Griekenland uitleverde, heeft kunnen vinden? Gerhard fchryft daarom in zvne Harm Euang. cap. 152 p. 277, aangaande het woord *.<*«W«,* met het grootfte recht: tfove ufurpatur boe verbum a Marco.
Tot dus verre heb ik de woorden genomen, zoo als dezelve by ons 111 het Griekfch ftaan; maar nu moet ik er by voegen, dat men goede redenen heeft, om aan derzelver echtheid te twyfelen. De oude Latynfche Overzetter heeft deeze plaatze dus vertaalt; & illum in eapite vulnerarunt, en daardoor te kennen gegeeven ,
dat



Euangelium. Hoofdjl. XII: 5-
493
dat in het Griekfche Exemplaar, waar van hy zich bediende, het woord a^/Soa,'.™^, niet geftaan hcert. Beza getuigt insgelyks, dat hy het zelve in twee, zeer oude, Handfehriften niet gevonden heeft. Millius telt meer andere voornaame. Handfehriften, die even zoo geftelt zyn, op, en hy verklaart derzelver leczing in zyne prolegomena §. 408. voor de rechte. Het is derhalven niet onwaarfchynlyk, dat Markus gefchreeven heeft: «««7mv i»,<p***l»<r*>, en dat de één of ander op den rand van zyn Exemplaar, tot ophclderinge van die woorden, ^o^i<r*mt heeft gezet, waar door dit woord vervolgens, door de onachtfaamheid der Affchryvereu, in den text geraakt is. Is dit dus geftelt, dan betekent xt<p**«ió» iemand met fteenen na bet hoofd werpen.
Dan ik wil 'er niet over twiften, of het woord faxje-nfos van Markus zy of niet; dewyl de befchryving der zaake dezelfde blyft, welke leezing men ook aanneeme. Voor het overige het zy xsp*a«f«'» betekene, iemands hoofd kwetzen, of fteenen na het hoofd werpen, het één en ander komt by ongewyde Griekfche Schryveren niet voor, en men kan 'er dus met recht uit befluiten, dat dit woord ten tyde van Markus niet dan by het gemeen in gebruik was. Want dit moet iedereen ten minften toeftemmen, dat Markus zich niet van een woord, het welk ten éénenmaale onbekend was, zal bedient hebben.
vers 5. Noch veele andere geesfelden zy. De Spraakkonftenaars vinden hier in den Griekfchen text iets aanftootlyks. Men ziet naamlyk niet terftond door welk werkwoord (verbum) de beide deelwoorden (participia) MfSla en «W7s<««»7«s geregeert worden. Heupelius heeft zich moeite gegeeven om deeze zwaarigheid wegteneemen, maar hy is niet gelukkig geweeft. Vóór hem hadden Camerarius en Erasmus Schmidt, ieder op eene byzondere wyze, hoewel beiden met weinig fchyn van waarheid, deeze duifternis reeds poogen op te helderen. Mvns oordeels heeft Markus het woord *V*p (erant) in zyne gedachten gehad, welk zoogc-



494 Verklaaring ever Markus
naamd zelfftandig werkwoord (verbum fubftanth-umS ammers zeer d.kwik verzweegen'worde. "Op dezelfde wyze leeft men Gen. n: io. & ftuvius ex EdenfnT, egrediens, hoceft egrediens er at, het geen Lutherus zeer wel vertaalt heeft, en'er ging een ftroom JtZl Eden In den ouden uatynfehen Bybel ftaat, egredSturfTn
" detDcGriekfchen OP dezelfde Wyzé heet
het i Sam. xvi .: ij Et (fmt) David abiens Wrevertens a Saulo ad pascendum pecora patris fui. En t T*SS ii: ii. ontmoeten wy eene foortgelyke uitd ukklng vr^ux^.h, Vft«s, daarwy er ook eevoe^k i- ^ > ó ' mus) onder verftaan kunnen. Sevo<W •/»" (era.
vers S. Zy ftietten hem ten Wmberee vit ** hem. In het Griekfch ftaat oiJE l™**
afneemen, alwaar het dus w^^dt uitSffcf. ^ kan
verplaatzmg van woorden komt in de Schrift!*der Ge fetnedichryveren niet zelden voor. GlassTus h2&
bvgÏScSc 2Wi,aeZ;kVe?ke W1^??3^
één zv genoeg. Cicero verhaalt in zyne vierde Rf> denvoering tegen Catilina het volgende?Sl an fiho atque virtute Hannibal in Africamredtf ntl
lichaam t! 7 > Zo°? gedo°d, en nadeihand zvn iuer eene woord-verplaatzing (Hyfterologie) plaatze
vondt.



Euangelium. Hoofdft. XII: 8—-26. 49J
vondt, maar, zoo wel als Heinsius, eene zeer ge'dwonge manier van uitleggen, die geene toetfe kan :houden, te hulpe nam. Dat ik in myne overzetting 1 deeze Hyfterologie niet gevolgt hebbe, zal men my ■ niet euvel kunnen duiden, dewyl ik daar mede heb ■zoeken te verhoeden, dat myne Leezeren geen verikeerd denkbeeld van deeze zaak zouden vormen: en ik • iben daarom van gedachten, dat Markus zelf deeze (overzetting niet zoude verworpen hebben. Eindelyk 1 op dat men zich over deeze omzetting der woorden te minder verwondere, zal ik noch een paar voorbeel1 den van dien zelfden aart uit onzen Evangelift opgee• ven. Men leeze van ons tegenwoordig Hoofdftuk het twaalfde vers, en oordeele dan zelf, of men, het geen daar voorkomt, niet in deeze orde behooren te fchikken: Toen trachtten zy daarna , dat zy hem gevangen mochten neemen. Want zy merkten wel dat by deeze gely. kenis op ben gefproken hadt. Maar zy vreesden voor bet Folk. De tweede plaatze is, Hoofdft. xvi: 3, 4- alwaar de woorden op deeze wyze moeten geleezen worden : Zy fpraken onder eikanderen: wie zal ons toch den fteen van den ingang des grafs afwentelen? want de fteen ' was zeer groot. Maar toen zy daar heen zagen, werden zy gewaar , dat de fteen reeds afgewenteld was. By welke voorbeelden ik alleenlyk noch één zal voegen, het geen boven andere merkwaardig is, en, zoo veel ik weet, tot dus verre door geene Uitleggeren opgemerkt. Men vindt hetzelve Jes. lui: to. in deeze woorden: wanneer hy (Christus) zyn leeven tot een fchuldoffer gegeeven beeft, zal hy zaad hebben, en in de lengte leeven. Eerft moet men leeven, eer men Kinderen hebben kan, cn de natuurlyke orde van deeze woorden is bygevolg deeze: Wanneer Chriftus zyn leeven tot een fchuldoffer zal overgegeven hebben, zal by naderhand wederom leevendig worden, in de lengte leeven, en (een talryk) zaad hebben.
vers 161 In het bofcb. Wolf en Rusz pryzen de verklaaring van den ouden Jablonsky. Ik zal dezelve uit zyne voorrede vóór den Hebreeuwfchen Bybel by-
brengen.



49<5 Verklaaring over Markus
brengen. Hy zegt aldaar §. 37. Haec verban*) r«/s«V«l jignijicant, quo ntuoiim citati conjueverint libri Bibiici nempe pro divijione eorum in materias, de quibus agüur Haec igitur verba Jura materialiter accipienda pro for mula citandi locum Scripturae Sacrae: ut fenfus fit: non. ne legiftu m libro Mojis eo loco, quo hiftoria rubi ardentis dejcnbitur, quomodo Deusdixerit, &c. Hoe geleerd dit ook luide, hebben wy echter weinig rede, om hec gemeen gevoelen te verlaaten, volgens het welk i*) Ht in loet bofch betekent, gelyx Matth. vi- 10 rj, Yi, m terra. Alleenlyk moet men in het oog houden, gelyk Beza reeds heeft aangemerkt, dat men de woorden op deeze wyze heeft bvéén te voegen : *5 u*\ "VT* 'Y' T**-« • Ik heb dezelve daarom ook te recht indiervoege vertaald.
34- Dat by verftandig antwoordde. Deeze is de betekenis van gelyk Raphelius uit verfcheide-
ne plaatzen van Polybius beweezen heeft. Deeze Schr.itgeleerde was geen verachter van onzen Zaligmaaker, noch kwam om hem te verzoeken, maar hv was een Man over wiens driften zyne rede haar gezag noch met verlooren hadt. Hy hadt dc weldoorkneedi antwoorden gehoort, waardoor Christus de bedoelingen van de geleerdfte Pharifeeuwen en Schriftgeleerden verydelthadt Hy wift, dat Jesus in geene Rabbynfche Schoole geoefent was; en hy befloot 'er uit, dat hy een Godtlyk Leeraar, door den Allerhoogften zelven ver-
RnbhvnJn ?°eR' -DeWyI men nU in dien tvd onder de Rabbynen zeer twistte over de vraag: welk onder zoo
Zt ,gnb°de- VanaG0dtS Wet' het°voornaamfte heT hg te en gewichtigfte was; nam hv de proeve, of hv ook door het antwoord, het welk Jesus op deeze vraafJZ Zgea-en' in,zvnej:oede gedachten van hem zoude beyeftigt worden. En wat gebeurt er? Ifsus antwoordde hem op eene wyze, die hem volkomen genoegen gaf en waarvan hv zelf moeft bekennen, dat zy de aüerbefte en volmaakt gegrond was. Hy kon SSrrSï niPt bedwingen- ™ar juichtte ciit antwoord van Christus openlyk toe, en toonde daar medoJ dat
zyn



Euangelium. Hoofdft. XII: 34. en XIII- 32. 4»7
zyn gemoed even zoo geftelt tvas, als dat van dien geleerden Jood, van wien wy te vooren, kap. x: 17. enz, bericht ontfingen. Zoo verre hadt zyne rede hem gebracht, hec geen Christüs in hem prees. Hy oordeelde naamlyk, dat het een verftandig Man was, die, zö hy zyne vooroordeelen afleidde, en van zyne redelyke vermoogens verder gebruik maakte, een Burger in hec Ryk van Godt, dat is, een oprecht geloovige, en zyn Jonger zoude kunnen worden. Men zie, het geen ik te vooren by kap. vu: 22. gezegt hebbe. Men kan dus de Menfchlyke rede een middel noemen, ons van Gqdt gegeeven, om ons den weg aan te wyzen, waar op wy tot dc hoogfte wysheid, door Godt geopenbaart, komen kunnen: gelyk ik voor eenigen tyd reeds in myne A£la philofophorum t. I. p. 53 enz. getoont hebbe.
HOOFDSTUK XIII.
urn32. Van dien dag, en van de uure. Dat is, vart de uwe van dien dag. Wy zyn gewoon, ons op dezelfde wyze uit te drukken. Hy wift, zeggen wy, dag en uure, waarop bet gefchied was, dat is, hy wift het zoo nauwkeurig, dat hy niet flechts den dag, maar zelfs de bepaalde uure konde noemen, waar op het was voorgevallen. Dag en uure weeten, is eene uitdruk, king, die genoegzaam een fpreekwoord geworden is; gelyk Beza by deeze plaatze ook heeft aangemerkt. Ik teken dit voornaamlyk aan, op dat men zich door Gatacker niet laate verleiden, dewelke m zyne Ad* •uerfaria poftbuma cap. 26. p. 708. beweert, dat «a* hier de uure niet kan betekenen, maar noodzaaklyk in eenen ruimeren zin, om den tyd, en wel den bepaalden tyd te kennen te geeven, behoort opgevat te worden. Grotius is op deeze gedachte 1 gevallen by Matth. xxiv: 36.
vers 32. De Zoon zelfs weet bet niet. Deeze woorden hebben niet alleen aan de oude Uitleggeren, maar ook aan die van eenen laateren tyd, zoo veele moeite ver/ oorzaakt, dat zy het oyer dezelve niet ééns hebben
1 Deel. Ii kunnen



49§ Verklaaring over Markus
kunnen worden, maar verfcheidene zeer verfchilleftde verklaanngen hebben aangenomen. Die luft heeft om dezelve te leeren kennen en te overweegen, kan ze bv Maldonatus in'zyne uitlegging van Mattheus, bv
TPr-^IVT:T?6- in CTHAM'ER zVne Pwftratia Catbolica, t.lL libr.IV. cap. XI. in Qjjenstedt zyn Syftema P III p. 178. in Suicer zyne Thefaurus Ecclef. t. II 0 i7T' feqq. en by Whitby in zyn boek de Commentarii's Pa. trum,_p. 187 feqq. vinden. Het geen voornaamlvk zwaarigheid veroorzaakte, was, dat Petrus Ion xxr 17. tot zynen Meefter gezegt heeft: Heer,gy weet alles'; cn dat dè Jongeren gezamenlyk Joh. xvi: 00. onzen ZaligmaaKer met deeze woorden hebben aangefproken ■ Na weeten wy, dat gy alles weet. Dc meeften der oude' Leeraaren hebben daarom aan deeze woorden van Christus zulk eene verklaaring zoeken te geeven, dat daar in niet geioochent wierdt, dat hem de Jongfte da" bekend was. By voorbeeld, Augustinus fchepte be* haagen in deeze uitlegging: Hoe non itafciebatut tune dijcipuhs indicaret. Hoe mter difcipulos nesciebat, quod per ülum fcire non poterant. (Hy wift het niet, zoo dat hy het zynen Jongeren zoude te kennen geeven. Hv wift het voor zyne Jongeren niet, om dat zy het door hem met konden te weeten bekomen.) Inzonderheid beweert Epiphanius met veel yvers, dat Christus van den Jongften dag met onkundig geweeft is, in Ancorato h 6J? 71,79, 83, 85 & 87, in de uitgaave van den Jvardinaal Ihomasius. Ja in de zesde Eeuw maakte men het gevoelen, dat Jesus niet zoude geweeten hebben, wanneer de Jongfte dag zal komen, tot eene Kettery , en noemde deszelfs Voorftanders, Amoïten. Dus leeft men m onze Formula concordiae, p. 782. Asnoetae appellabantur, quod fingerent: Filium quiden, utpote Ver. Mm Fatns, omnia fcire, at asfumtam ipfius bumanam naturam multarum rerum ignarum effe. (Zy werden Arrnoëten genaamt, om dat zy voorgaven, dat de Zoon wel, als het woerd des Vaders, alles weet, maar dat de Menichlyke natuur, dewelke hy heeft aangenomen , van verlcheidene zaaken onkundig is.) Men kan aangaande deeze zoogenaamdeKetterye uitvoeriger bericht
vinden



Euangelium. Hoofdft. XIII: 32. 499
vinden by Soicerus in zynen Thefaurus Ecclef. torn. I. p. 65. en in Basnage zyne Annales ad a. 540. §, 8. Ook in laatere tyden hebben veele Godtgeleerden, zoo van onze, als van andere Kerken, het voor eene ongeloof lyke zaak gehouden, dat Christus van den tyd des Jongften dags niet zoude geweeten hebben. Melanchton ftelt het gevoelen van Lutherus, het welk teffens zyn gevoelen was, in altero Lïbello Epiftolarum, (welk boek in het Jaar 1570. te Wittenberg gedrukt is) met deeze woorden voor: Filius, in quantum misfus ad minifterium Euangelii, profitetur, ea fe fcire, quae mandavit pater exponi. 'Alfa arcana nescit, id eft nobis ea nescit, quia non vult Pater eum aliaprofiteri extra mandatam revelationem Euangelii. (De Zoon belydt, voor zoo verre hy gezonden was to: dc bediening des Evangeliums, dat geen te weeten, het welk de Vader wilde dat bekend gemaakt zoude worden. De overige verborgenheden weet hy niet, dat is, hy weet dezelve ten onzen opzichte niet, om dat de Vader niet wil, dat hy iets anders zal bekend maaken , uitgezondert de hem opgelegde openbaaring van het Evangelie.) Tot deeze gedachten helde Chemnitius insgelyks over, dewelke in het eerlte deel van zyne lod Theologici f. 75. b. zich dus uitdrukt: quatenus legatus misfus eft, dicit, fe ignorare diem Judicii, quia non habebat in mandatis, ut de ea in fuo minifterio aliquid revelaret. (Voor zoo verre hy als een afgezand gezonden is, zegt hy, van den dag des oordeels niet te wceten, om dat zyn laft niet medebracht, daar van in zyne bedieninge iets te openbaaren.) Op dezelfde wyze'heeft Calixtus in zyn boek de extreme Judicia p. 59. geantwoord, en noch onlangs de Heer Bengel in zynen Gnomon N. T. p. 103. Deeze is ook de manier, waar op Hammond zien verklaart, gelyk ook Wïlh. Wotton, dewelke deeze verklaaring in een werk, te Londen 1720. gedrukt, (welks inhoud in deMemoires literaires de la Grande Bretagne t. lil. p. 253. wordt opgegeeven) verdeedigt heeft. Possinus geeft in Zyn Spicilegium Enangelicum aan dit gevoelen een waarfchynlyk voorkomen , alwaar hy deeze woorden op de volgende wyze omfchryft: Nemo revelare poli 2 teft,



5CO
Verklaaring over Markus
tefl, neque angeli, qui omnia in Deo vident, neque Filius, omnium Patris arcanorum confcius: quoniam Pater hujus rei revelationem fibi foli refervavit. (Niemand kan het openbaaren; noch de Engelen, die in Gode alle dingen zien, noch de Zoon, dien alle de verborgenheden des Vaders bekend zyn: om dat de Vader de openbaaring van deeze zaake voor zich alleen behouden heeft.)
Dan, zo wy alles van nader by en met de vereifchte nauwkeurigheid befchouwen, moeten wy bekennen , dat dit eene gedwonge uitlegging is , dewelke geene toetfe kan houden, om dat in deeze woorden van den Zoone op dezelfde wyze als van de Menfchen en Engelen gezegt wordt, dat hy van den Jongden dag onkundig is: het welk Gerhard ook heeft aangemerkt in zyne Confesfio Catholica P. II. p. 481. Laatere Godtgeleerden hebben daarom meer genoegen gefchept in zekere andere manier om deezen knoop los te maaken, dewelke door Calovius cn Lange in hunne Aanmerkingen over Markus is voorgeftelt. Zy zeggen, dat Jesus , volgens zyne Menfchlyke natuur, wel altoos dc Alweetenheid bezat, maar 'er zich niet ten allen tyde van bediende. Quenstedt denkt 'er insgelyks op deeze wyze over, P. I. p. 352. alwaar hy zegt: fcivit divinitate, ignoravit humanitate, quia divinarimi proprietalum zei?* je abdicavit. (Hy wift het volgens zyne Godtlyke, hy was 'er onkundig van volgens zyne Menfchlyke natuur, om dat hy zich van het gebruik der Godtlyke Eigenfehappen ontdaan had.) Dan het is duifter om te begrypen, hoe de Menfchlyke natuur van onzen Zaiigmaaker zulk eene kennis van den Jongften dag kunne gehad, en ook niet gehad hebben. De Heer Kancelier Pfaff verwerpt daarom deeze verklaaring in zyne Inftitutiones Theologicae, p. 349. Qimad omniJcientiam,- dus drukt hy zich uit, non poteft diftingui ii:ter KTvc-tv e? xi^", cum omnifcientia parus aElus fit, cujus operatio retrabi nunquam poteft. (Ten opzichte der Alweetenheid kan men geen onderfcheid maaken tusfehen de bezitting en het gebruik, daar de Alweetenheid eene zuivere daad is, welker werking nooit kan ingetrokken worden.)
Wy



'Euangelium. Hoof&jï. XIÏÏ: 32. 5=1
Wy zien, dat wy hier in een doolhof van verwarringe geraakt zyn, waar uit men niet, dan met de uiterfte moeite, geraaken kan. Dit zoude noch hetgemaklvkft kunnen gefchieden , indien beweezen konde worden, dat de woorden, pi '» *>«', niet tot den text behooren, maar daar vervolgens in gefloopen zyn. Ook is het op zich zelf zeer wel mooglyk, dat iemand, die uit de woorden van Mattheus, maar alleen myn Vader, befloot, dat de Zoon het niet ééns wift; het is zeerwel mooglyk, zeg ik, dat zoo iemand op den rand fchreef: Ergo m ° en dat dc één of andere affchryver deeze woorden naderhand van den rand in den text bracht. Dc Geleerden weeten , dat dit in de plaatze van Mattheus met de daad gefchied is; welke plaatze ons in alle oude Handfehriften, maar ééne uitgezonden, zonder dit byvoegfel voorkomt: het geen dc rede is, dat alle Uitleggeren het daar in ééns zyn, dat die woorden niet van Mattheus zyn kunnen. Dan de vraage is nu , of dit ook met betrekkinge tot deeze plaatze van Markus bet geval zy? Ambrosius en Augustinus waren van dit gevoelen, en gaven teffens voor, dat dit byvoegfel van de Arianen afkomftig was. Maar Glassius fièeft dit laatfte (bl. 227.) wel nadruklyk wederlege, daar hy toont, dat Ireneus en Tertullxanus die zelfde woorden, reeds lange te vooren, in hunne af. fchriften gevonden hebben. By aldien dezelve dus onecht waren, zouden zy al zeer vroeg in fommige Exemplaaren, en door den tyd in alle de overigen moeten geraakt zyn. En hoe moeüyk het ook valle, dit te gelooven , nochtans hebben twee beroemde Godtgeleerden van onze Kerk, dewelke meenden, dat de zwaarigheid op geene andere wyze was weg te neemen, dien weg ingeftaagen, en geïoochent, dat de woorden, ih i &j van Markus zvn zouden. De één is Hutterus in zyne loei Theologici, en wel in de locus de Cbrijio., cap. *>. p. 173; de andere Thummius in zyne t«t«v««7?«<jw«' p. 596, en noch ééns in zyne, asferiio fanae doe trinae de Statu exinanitionis, p. 38. Men kan ondertusfchen aan het vermoeden van deeze beide beroemde Schriftgeleerden, eenige kracht byzetten, door eene li 3 aaaraer-



502 Verktaaring over Markus
aanmerking, dewelke hun zelven niet voor den Geeft gekomen is. Naamlyk hoe is het mooglyk, dat Mattheus zulke merkwaardige woorden uit zyn verhaal zoude gelaaten hebben, indien Christus dezelve insgelyks gefproken hadt? Mattheus, die dit geheele geiprek van onzen Zaiigmaaker hadt aangehoord Het is noch niet genoeg. Indien Mattheus deeze woorden uit den mond van zynen Meefter gehoort hadt, hoe konde hy dan weinig dagen daarnaa met zyne Medeleerlingen den Heilande toeroepen, (Joh. xvi: 30.) wy weeten, dat gy alle dingen weet ? Doch ik heb my misfchien reeds te lang by deeze plaatze opgehouden. Ik laat het verder onderzoek voor anderen over, in hoope, dat men my de vryheid niet misgunnen zal, van myne onzekerheid en onkunde in dit geval te bekennen.
vers 37. Dat zeg ik aan allen: Waakt. Aan allen, dat is, aan allen die myne Jongeren en Chriftenen hecten, dus aan allen , die naar mynen naam genoemt zyn ook in de volgende tyden, tot het einde der waereld toé. Dit, waakt, moer. derhalven onophoudlyk in onze ooren klinken, en den llaap der ziele, de geeftlyke zorgloosheid derwyzc verdryven, dat wy beftendig op onze eeuwige welvaart bedacht zvn, en onder alle zorgen aan die voor den welftand onzer zielen de voornaamfte plaatze geevert. Waakt, behoorde de zinfpreuk te zvn van alle Chriftenen. ^
HOOFDSTUK XIV.
vers 3. Met onvervalfcbte. Hier hebben wy andermaal een voorbeeld het welk ons kan leeren, hoe veele geleerdheid en moeite zy nutteloos belteeden, dewelke niet opmerken, dat de gewydc Schry veren geene zwaarigheid maaken, om dikwils de taaie van den gemeenen Man te gebruiken, en zich van zulke woorden of fpreekwyzen te bedienen, waar van de geleerden onder de Grieken zich zorgvuldiglyk onthouden hebben. Zoo keurig waren de Schryvers der heilige boeken met. Zy fchreeven ook ten. dienfte van het gemeen ,



Euangelium. Hoofdft. XIII: 37. en XIV: 3. 5°3
meen, en waarom zouden zy dan, daar dit duidelyk genoeg was, ook de taaie van het gemeen niet gefproken hebben? n<s-<x«, van welk woord Johannes zich ook bedient, in zvn verhaal van deeze zelfde gebeurtnisfe, Hoofdft. xi 1:3. ftamt af van srir«, trouw en redelykheid. Het geen derhalven een oprecht en eerlyk Kruidinenger verkoopt, die zyne waaren bona fi.de (ter goeder trouwe) en onvervalfcbt overgeeft, wordt swrto» genaamt. Dus heeft Lutherus het ook vertaalt, dien de Nederlanders in hunne overzettinge gevolgt hebben ; daar in tegendeel de Franfche vertaalingen flecht zyn uitgevallen. Lutherus heeft Laur. Valla tot eenen Voorganger gehad: en Merilliusis in zyne notae pbiloloPicae adpasjionem Cbrifti. p. 57. beneffens verfcheidene anderen, door Starcke in zyne notae feleclae opgenoemt, tot dit zelfde gevoelen overgegaan. Andere beuzelachtige verklaaringen van dit woord *»r«Wdaarom door Gerhard, Harm. Euang. cap. 143. p. 3<5- een kruis voor Spraakkonftcnaaren, crucem grammaticorum, genaamt) wil ik niet eens bybrengen. Die begeeng is, om dezelve te zien, heeft Pasor en SchwARz hunne Lexica N. T., Byn.eus zynen ^gekruiften Cbrijtus, kap. 1. k. 14 enz. en Wolf zyne Curae maar op te ftaan. Maar wil men dezelve teffens op eene manlyke wyze wederlegt ziefl, men kan in Sam.-Basnage zyne Annales ad-a. C.33. §• 13- voldaan worden. Deez.eBAsNAGEis ook van myne gedachten , ten opzichte der betekenisfe van het woord het zelfde moet. ik van Clericus zeggen, die het daarin zelfs met my eens is, dat men het zelve voor een Vocabulum plebejum, een woord van het gemeen, te houden heeft. Hy zegt: quamvis «nri. pro eo, quod dicimus cum fide fattum, non fit helmis Hellenismi, poteft esfe ex idiolico unguentapo* rum fermone, quo ufum esfe Marcum, praefertim nbi ae eorum merce loqueretur, mirum videri non poteft. (Alhoewel het woord *»r««, om te kennen te geeven, het !?een wy zouden zeggen, ter goeder trouwe gemaakt, fuift het befte Griekfch niet is, kan het zelve uit de «emeene taaie der Zalfverkooperen ontleent zyn, waar v«i het niet te verwonderen fchvnt, dat Markus zich li 4 bedient



5^4 Verklaaring over Markus
bedient heeft, inzonderheid daar hy van eene waare fprak, die by hen te koop was.)
vers 3. Zy draayde het vat open. Of liever, de fles. 'f^^V' betekent eene fles van eene foort van fyne' Leen: welke loort van flesfen aan niemand onbekend zyn. Heupelius heeft dit by deeze plaatze ten volien beweezen, en teffens ons een geleerd bericht, aangaande den nardus, medegedeelt. Dan wat rn«r4s«» hier betekene, hebben de Uitleggeren niet kunnen ontdekken, Doorgaans vertaalt men het door, aan (lukken hreeken; hetgeen hier evenwel niet tepasfekomt. Want zo deeze Vrouw haare balfem-fles gebroken hadt, zoude de baliem verlooren gegaan, of met de fcherven op het hoofd van Jesus gevallen zyn. Dus oordeelt 'er D. Rusz t. III. p. 549. niet ongepait over. Dan dewvl hy met Grotius, Gerhard en Clericus van gedachten was dat deeze Vrouw alleenlyk van den hals dier flesfê iets heeft afgebroken, om door dat middel de opening grooter te maaken, heeft hy in dit opzicht eene verklaaring, die niet minder onwaarfchynlyk is, voorden dag gebracht. Want vooreerft ftrydt dit immers' tegen den text; nademaal Markus niet zegt, dat zy alleenlyk een klem gedeelte van den hals afgebroken heeft, maar van de geheele fles fpreekt. Ten tweeden moet de opening van deeze fles immers reeds groot genoeg geweeft zyn , (want de zalfolie was 'er ingegooten :) en daar dezelve ingegooten was, daar konde zy zekerlyk ook wederom uitkomen. Hammond heeft daarom de gedachte, dat <rV,rP;^, hier ter pjaatzc aan ftukken breeken zoude betekenen , met recht verworpen. Dan hy geeft ons mets beters in de plaatze. Want, dat hy met Tommigen van oordeel is, dat men het door omfchvdden zoude moeten vertaaien, cn dat zy dit deedt, op dae de olie te vloeybaarer en krachtiger zoude worden bomt noch met de zaak noch met de betekenisfe van het woord overéén, cn heeft dus geenen den minften p>nd. De Synfche Overzetter geeft ons geen licht Jn zyne vertaalmg leeft men: zy opende het-flesje Uv' geeit daardoor wej te yer%an^ wat de Vrouw deeck',
maal



Euangelium. Hoofdft. XIV: 3—8. s°J
maar niet op hoedanig eene wyze zy haare balfemfles geopent heeft. . •
Nu zal ik zeggen, hoe ik over dit woord denke. Soortp-clyke flesfen hebben eene fchroef, waar mede het dekfel op en afgefchroeft kan worden. Dit noemt men omdraai jen, en eindelyk opendraai jen. Dit opendraaijen kan niet gefchieden , dan door middel van eene wryying. En rgl/hu betekent, wryven, mrgip*» een geduurig of aanhoudend tegen elkander wryven: waaruit het openfchrocvcn beftaat. Nu hebben wy, het geert wy zochtten. Deeze Vriendin naamlyk van onzen Heiland draavde haar zalf-flesje open, ten einde de zalfolie 'er zoude kunnen uitvloeijen. Wy vinden dit woord rt»Tfip«, noch op eene andere plaatze, daar hetzelve ook zeer gevoeglyk in de betekenisfe van omdraaijen kan genomen worden. Wv leezen naamlyk Luk. ix: 39. dat een booze Geeft zekeren Jongen, naa veele kwellingen ten laatften omdraayde, en hem dan wederom voor eenen tyd lang verliet.
vers 2. Zy beeft gedaan, wat zy konde. Dus heeft Lutherus het met den ouden Latynfchen Overzetter, zeerwel vertaalt, 'zvrlmn» ftaat 'er, ï si^Ej verftaa "er onder *••««>• Want t%ji betekent ook, ik kan: zoo als Heupelius by deeze plaatze met eene menigte van voorbeelden beweezen heeft. Dus leeft men ook by Lukas kap. xii: 4. ^ ï;b«»ï»« "•»»?«•«/, die bet niet doen konden. KÈuchenius heeft het niet getroffen, die deeze woorden dus vertaalde: quod habebat, mibi impendit. (Zy heeft al wat zy hadt, aan my te kofte gelegt.) Immers was deeze Vrouw, door de onkoften, die zy thans maakte, niet arm geworden. Beter begreep het Ham* mond, die het op deeze wyze uitdruktte: quicquid poluit, fecit. (Alwatzy konde, heeft zy gedaan.) Want i ftaat hier in plaatze van £»•<•*. 'o« 'U%t, leezen wy ia het voorgaande twaalfde Hoofdftuk, vers 44» Christus wil zeggen : "zy heeft al gedaan, wat zy maar doen kon„ de, om my eer aan te doen. Zy heeft de befte zalf-olie, „ die zy ma'areenigszins bekomen konde, gekocht, en „ den hoogen prys daar voor gewillig betaalt. Iets, het li 5 » geen



yaó Verklaaring over Markus
„ geen gy-lieden, myne Jongeren, in haar niet behoort „ te laaken, maar het geen uwe goedkeuring, en uwen „ lof waardig is." Ik vertaale deeze woorden dan nu op deeze wyze: zy heeft gedaan, al wat zy maar konde.
vers 10. Met oogmerk. Hy boodt zich ook aan, om Jesus hun in handen te leeveren. De Ëvangelift drukt deeze aanbieding niet uit. Dan het fpreekt van zelf, uit het geen volgt: toen zy dit van hem hoorden, verheug* den zy zich.
vers iy. Gepleiflerde Zaal. Dit is niet wel overgezet. 'Zr(vfn'm dnéyts,, welk woord wy ook by Lukas , kap. xxii: 12. vinden, betekent eene bovenkamer, dewelke van eene tafel, een tafel-bedje, eu het overige tafelgereedfchap voorzien is. Op deeze wyze vinden wy dit woord verklaart, by Buxtorf Disf. Theol. philol. p. 308.; by ByNjEüs lib. I. de morte Cbrifli cap. 6. §. 20. en in zynen gekruijien Chriftus, kap. vr.' §. 15; by Rmz, Harm. t. III. p. 692; by Zorn in zyne Bibliotbeca Exegetica, p. 539; by Clericus, als mede by zekeren geleerden Predikant van onze Kerk, in het Hesfifch Hef-ofer C. iv: bl. 425 enz.
Markus bedient zich hier van eene Latynfche fpreekwyze, coenaculum ftratum: gelyk de Latynfche Overzetters van deezen Ëvangelift het ook vertaalt hebben. Want fiernere trichinium betekent by de oude Romeinen, de eetkamer in gereedheid brengen, en van alles, het geen daar in vereifcht wordt, te voorzien ; gelyk fiernere menjam betekent, de tafel dekken, of dezelve in gereedheid brengen, om den maaltyd te houden. Wy behooren derhalven in onze vertaalinge dus tè leezen: eene bovenzaal, die wel voorzien, en volkomen in gereedheid gebracht was.
vers^ 30. Eer de Haan twee maaien kraait. Deeze uitdrukking, ict\i «komt insgelyks voor Luk. ii: 26. en Hand. xxv: 16; en dus heeft 'het woord i geene byzondere betekenis, zoo als Gerhard dacht, Harm. Euang. cap. 181. p. 11. De oude Grieken fpraken ook op dee? ze wyze, gelyk Heupelius bv deeze plaatze getoont heeft. Dan wanneer Markus "zegt: eer de Haan twee.
maaien



Euanzdium. Hoofdft. XIV: 10—30. 507
maaien, of, zoo als Zeltner (in den Altorffchen BybeD en Lenfant (in zyne algemeene voorrede over hec Nieuwe Teftament bl. m) het vertaaien, ten tweedenmaale zal gekraait hebben , fchynt het , als or hv niet flechts Mattheus tegeniprak, dewelke kap. xxvi- 34. zegt: eer de baan kraait, en dus maar van éénmaal kraai jen fpreekt; maar noch duidelyker tegen Lukas kap. xxn: 34. en Johannes, kap. xm: 38. itreedt, bv dewelkcn men dus leest: de Haan zal niet eer kraai)en, tot dat enz. Maar deeze zwaarigheid is gemak yk om wee te neemen. Deeze drie Evangeliften fpreeken alleenlvk van dat kraaijen van den Haan, hetgeen Petrus hoorde, zoo ras hy zynen Meefter ten derdenmaale verloochent hadt. Het is hierom, dat zy er alle oiv middelyk op laaten volgen, (Mattheus vers 47- Lukas vers 60. en Johannes kap. xvi ttt 27.) en terftond kraaide de Haan. Op deeze wyze loochenen zy het voorgaande kraaijen van den Haan niet, maar zy tekenen dat alleen op, het geen Petrus zyn geweeten deedt ontwaaken, en zyn hart verfchrikte.. Markus daarentegen geeft noch duidelyker te kennen, welk van deeze drie gewoone Haanengékraaijen dit uitgewerkt hebbe ' Een Haan kraait naamlyk des nachts draemaalen, eerlt tonneren, de tweedemaal ten twaalf, en eindelyk in den morgenftond ten drie uuren. Markus zegt derhalven, dat Petrus, tegen den tyd van het tweede Haanen-gekraay, zynen Meefter driemaalen zoude verloochent hebben, en hy geeft dus eene kleine omichryving van de eigenlyke woorden van Christus, om zynen Leezeren de zaak zoo veel te duidelyker tc maaken. Want uit het bericht van de overige drie Lvangelilten kan men de bepaalde uure, waar op Petrus door het gekraay van den Haan verfchrikt werdt, met opmaaken. Het derde en laatfte Haanengekraay werdt, wegens zyne nuttigheid, voor zoo verre de Menfcnen daar door opgewekt, en tot den arbeid geroepen worden, by uitftékenheid «aixV*»./- genaamt, gelyk men Mark. xiii: 35. zien kan. Dan te deezer plaatze bedoelt Markus dit niet, gelvk de Engelfchman, Kidder, en met hem Wolf by Matth. xxvi: 34. ais mede Kusz, 1 Harnu



508 Verklaaring over Markus
¥Tn' *' p' 8?8' gedacht heeft. Want Petros hadt te middernacht, maar niet eerft des morgens Jen dne uuren, zich aan de driewerf hcrhaalde^erlScbïï mng van zynen Meefter fchuldig gemaakt. uoocac-
vers 41. Nu is het goed. 'A*!XH leezen w« in grondtext. Deeze uitLkking heeftd?Uiüclg ers Jan-
H f&f\d^Yl dfZdv,e n,ergens anders> °o!h n de tl. bchuft, noch m dc geheele menigte van Schriften die wy noch van de oude Grieken hebben voorW Eindelyk vondt Hendrik Stephanus, de eerS ufe
Stt fwt&DH ANnCRE0N' d,t W00rd j° dSzSft Wt ^V Ï 4^1. °d?' ,°ngemeen was hier over zyne blydfchap Ihans, nep hy uit, thans weeten wy,Tac
7'J?"M M-ARKUS tc kennen eeeve. Het betekent . fufficitjhet is genoeg), en wy zien nu, dat de oude Latynfche Overzetter het wel getroffen heeft Beza vondt er terftond genoegen in,*en vervolgens alle de Vertaalers, zoo wel de Hollandfche, als Franfche en Engelfche. Want Lutherus hadt «vooren aidoude «pnyA»Ch,«VerZettinf gevolgt> eer Stephanus me?zy! ïaaniïnTr V°°r dCn d3g ^Vam- Dan« om voort Te gaan, aan S1 ephanus gaven insgelyks gehoor, Gatacker in eene Aanmerking op het vierde Boek van Keizer M Antoninus, §.4o. bl. 135, en naderhaSuS £r ivr x Tde Raphelius zyne Aanmerkingen over Se cSTV^ Herodotus, en Blackwall g zyne cm-ta iV. r. p. 134. Wolf en Rusz hebben deeze betekenis ook aangenomen, cn het woord S fiat, dus omfchreeven: het is genoeg, het geen ik in den hof geleeden hebbe, nu zal ik myn overige liden ook noch ondergaan. , u'enöe ïy Ik zal niet zeggen, wat ik tegen deeze overzetting van Stephanus hebbe in te brengen, voor dat 5 dl gedachten van andere Geleerden over dit woord L%1
lit lf a5hC e" beoordeelc hebben" Het woord fufficit behaagde aan Grotius niet, dewelke van gedachten
Zft\n e'"2 AanVnerkinS over Matth. xxvi: 45. en met hem Byn*us Lib. II. de Morte Cbrifti p. i42, dat het Gneklche woord met het Latynfche UJ*
alle



Euangelium. Hoofdft. XIV: 41. $°*
alle opzichten overéénkwam. Habet, zeide een Vechter by de Romeinen, wanneer hy zynen Vyand overwonnen, of hem eenen flag toegebracht hadt: zoo al» Lipsiüs getoont heeft, Saturnahum nb. 11. cap. 21. Dan hoe kwam dit in den mond van Christus te pasle € Deeze fpreekt hier immers niet van iemand anders, maar van zich zelven. Deeze bedenking deedt den zeer geleerden Heer Schwarz, in zyn boek, de boiaecismis N. T. antiquatis p. 45. wederom om het woont fufficit denken, het welk hy op deeze wyze verklaarde: gy hebt lange genoeg geflaapen. Gerhard hadt het in diervoege reeds uitgelegtin zyne Harm. cap. 182. p.55' Dan mén kan gemaklyk zien, dat deeze de meernng van onzen Zaiigmaaker niet kan geweeft zyn. Hammond verklaart het woord fufficit wederom op eene andere wyze, naamlyk op deezen trant: my is nu voortaan ■met u lieder waaken niet meer gedient. Maar hy geloott dat men de woorden: » «f» ook °P deeze
wyze zoude kunnen verraaien: Imminet, imo vemtjam hora. Dan het één zoo wel als het ander is van dien aart, dat men 'er geenszins in kunne beruffen.
Ik kome nu weder tot de verklaaring, die door den geleerden Stephanus gevonden is, om de redenen op te geeven, waarom ik meen Anacreon met als den Uitlegger van onzen Ëvangelift te kunnen aanneemen. Heeit Markus deeze fpreekwyze misfchien in het gedicht van Anacreon geleezen, en nagevolgd Uit zal zckerlvk niemand zeggen. Ondertusfchen by zoo veele» Grieken als 'er in eenige Eeuwen naa den tyd van anacreon geleefc hebben,kan men deeze fpreekwyze nimmer aantreffen. Is dit niet genoeg, om ons te overtuigen, dat Markus dezelve geheel van geenen Urieklcnen Schryver ontleent heeft? En wie weet toch met zoo veele zekerheid, dat Anacreon waariyK en niet *nX» gefchreeven heeft? Daarenboven denk ik, dat het een ftoute trek is, dit«W*« van Anacreon (vooronderitelt al, dat men dus leezen moete) door fufficit tc veriaalen. Eene betekenis, die in deeze plaatze van den Dichter geheel niet wel te pasfe komt. Het woora komt daar voor, als eene vrolyke uitroeping, dcw.e^ke



JlC Verklaaring over Markus
met het Nederlandfche, nu is bet wel, nu is bet eaed overéénkomt. Het is hierom, dat ik beft oordeelde dit woord in deeze plaatze van Markus op die zelfde wyze te vertaaien. Nochtans tegenwoordig behaagt mydie vcrtaaling niet meer, naa dat ik gezien hebbe dat men Anacreon niet gebruiken kan, om de woorden
van Markus op te helderen. — Noch ééne zaak
moet ik hun in overweeging geeven, dewelke het «VV« va;; Anacreon door fufficit vertaaien. Naamlyk, hoe is het toch mooglyk, dat de Schryvers, dewelke op Anacreon gevolgt zyn in zoo veele Eeuwen, het woord Jujfiat niet ééne enkele reize door-v** uitgedrukt hebben? Is dit geen bewys, dat «*i%H iets anders, dan Jujfiat moet betekenen?
Wat is'er dan nu te doen, daar alles, wat ik tot dus verre heb bygebracht, niet kan gelden? Zouden wv niet beft en verftandigft handelen, indien wy bekenden dat de betekenis van dit woord ons onbekend is? Zulk eene bekentenis konde niet tot fchande der Uitleg' geren ftrekken; daar zy geenen kans zien, om deeze" onzekerheid weg te neemen: en is niet zelfs de wee. tenfehap der allergeleerdfte Mannen, maar ftukwerk? Daarenboven kunnen wy de kennis van dit woord zeer welmisfen, daar, het geen Markus in dit vers zegt ook by Mattheus, kap. xxvi: 45. gevonden wordt! dit woord*-'?. w°orden, uitgezonden alleenlyk Ondertusfchen wil ik met geen ftilzwygen voorbygaan wat my , toen ik de laatftemaale myne gedachSïvS dit woord liet gaan, daar van is voorgekomen. Misfchien wordt myne bedenking ook verworpen. En mis fchien zullen er zyn, die denken, dat myne verklaaring wel met van zoodanige kracht is, dat zy ons vol«rekt overruigen moete, maar dat zV evenwel meer ichyn van waarheid heeft, dan alle de overige Hoe mf geev,e my flechts gehoor, enfta my toe te zeggen , dat .,,x», 0p fommige plaatzen van het JM. leftament betekent, niet bier zyn, van iemand ver. wydert zyn. In deeze betekenisfe komt het voor iviatth. xv: 8. Hun hart is verre van my, *in'x« «v l^S,
cn



Euangelium. Hoof dj}. XIV: 44.' 5rI
cn Luk. xv: 20. toen hy noeb verre van bem was, *»tQ pzx^f Jiré%»to(, en Luk. xxiv: 13. eene plaatze, dievan Jerufalem zeftig veld weegs aflag, «xt^™ axt'UfuTaUi*. Waarom zullen wy die betekenis ook te deezer plaatze niet aanneemen? In dien zin heeft Christus dan met dit woord «Vfcw willen zeggen: Het is nu weg, het is 'er nu niet meer, bet is nu voorby en verdweenen: tmnfiit, te weeten de groote zielenangft, dien ik tot dus verre geleeden heb, ik ben nu wederom welgemoed. Op, gaat met my, thans zal ik myn lyden kloekmoedig, en on* ver)aapd te gemoete gaan. De zaak zelve, dunkt my, wettigt deeze vertaaling. Te vooren naamlyk was Christus ten hoogften bedroefd; maar van dit oogenblik af liet hy den minften angft of kleinmoedigheid niet merken, maar betoonde zich heldhaftig en onverfchrokken. Hier by komt, dat, zelfs in onze taaie, iemand dien de aanval der koortze begint te verlaaten, als ook iemand, dien zekere droefgeeftige gedachten ophouden te kwellen, in plaatze van te zeggen, de angft en kwelling is nu voorby, dikwils met een vrolyk aangezicht uitroept: nu is bet wel, of nu is bet wederom goed: om alle welke redenen ik in myne eerfte overzetting maar weinig te veranderen hebbe. Naamlyk, ik vertaale nu dit woord «V&w, waar van Christus zich bediende, op deeze wyze: nu is bet wederom goed.
vers 44. Voert hem wel bewaart. Wolf heeft de verklaaring, die de Heer Elsnerus van deeze woorden gegeeven hadt, verworpen en op eene gegronde wyze wederlegt. Dan hoedanige gedachten de Verraader by deeze woorden gehad hebbe, heeft niemand beter begreepen dan Gerhard in zyne Harm. Euang. cap. 190. p. 107. Deeze ziet dezelve als eene heimlyke fpottery aan, en meent, dat Judas byzich zelven gedacht heelt: Voert hem maar weg, wanneer gy denkt, dat gy bem het allerbell bewaart hebt, zal hy uwe handen ontkomen zyn. Judas, dus fchryft Gerhard, longe aliumfperabat bujus negotii exittim. <Judas hoopte, dat deeze zaak eene geheel andere uitkomft zoude hebben.) En het is zeker, dat hy tot zyn einde toe niet heeftopgehouden,
zynen



5*2! Verklaaring over Markus
zynen Meefter als den Zoon van Godt aan te merken' Men gelieve hier over nateleezen , het geen ik bv Mattheus xxvi: 16. gefchreeven heb. y
vers 51. En een zeker Jongeling volgde bem. Markus alleen verhaalt dit, de overige Evangeliften maaken 'er geen gewag van. Misfchien denkt men, dat Markus ook deeze kleinigheid wel met ftilzwygen hadt moogen voorbygaan. Dan even daar uit, dat Markus deeze byzonderheid der optekeninge waardig geacht heeft moeten wy befluiten, dat dezelve geene kleinigheid is* maar dat hy een byzondere rede gehad moet hebben ! om ook dit geval te boek te ftellen. Doch eerwv dee ze rede nafpeuren, zullen wy zyn verhaal zelf wat van nader by befchouwen.
Markus begint zyn bericht op deeze wyze- e7< x. Tm a. Eis ris betekent, een zeker iemand, dien Markus by zynen naam zoude hebben kunnen noemen, zo hy geene rede gehad hadt, om dien te verzwyen Oo deeze wyze komt ons dezelfde uitdrukking ,U r}{ voor vers 47- daar Markus ook den naam wel wift, maar denzelven opzetlyk verzweeg. Naamlyk op de laatftgemelde plaatze bedoelde hy Petrus. De rede waarom Jiy deszelfs naam niet noemde, heb ik by Matth xxvi.-ji. opgegeeven. Niet weinigen onder de oude' Uitleggeren zyn van gevoelen geweeft, dat in onze plaatze Apoftel Johannes bedoelt is. Dan hoe zeer Oit gemiit zy, heeft Lampe in zyne prolegomena ad Euangelium Joannis lib. L cap. i. \ 2?. aangetoont. Markus geeft ons genoeg te kennen, wie het geweeft zy. Te weetcn een jong Menfch, die onzen Heiland uit het huis, waar in hy zynen laatften maaltyd gehouden hadt, was nagevolgt, «wj en het nu zag, dat Jesus gevangen genomen werdt. Op deeze wyze hebben Theophylactus, Casaubonus, Vossius (Harm. Euang. Lib. II. cap. i. §. i7.) en Zeltnfr het ook begreepen. Of hy de Zoon, of de Knecht van den Huiswaard geweeft zy, en ook, of hy dit uit zich zelven, dan op bevel van zynen Vader of "Heer gedaan hebbe, wordt ons niet geleert. Dan wy kunnen
genukiyk



Euangelium.' Hoofdjl. XIV: yr, 513
«gcmaklyk gisfen, dat hy, zoo wel als dc Heer van dar. ihuis, een beminnaar enhoogachter van Jesus geweeft iis, dewelke weeten wilde, waar dezelve zich zoo laat iin den nacht met zyne Jongeren heen begaf', en wat'er imet hem zoude voorvallen. Dewyl het n .chtwas, oordeelde hy het niet noodig, zich aan tc kleedm, ma.:r •volgde Christus en zyne Jongeren in het bloote hemd <cn ongekleed naa: hylloeg alleenlyk een kleedje of man • Itel van 'ynwaat om. Nu waren 'er by de gewapenie JManfchap, dewelke Jesus gevangen nam, jonge knaaijpen, die 'er meeftal by liepen, en waar van'er eenigen 1 waarfchynlyk Vader of Broeder onder den gewaapenden lihoop hadden Deeze Jongens, ziende by Jesus en de -.zynen eenen ongeklecden Jongeling, gingen op hem ;at, hetzy met oogmerk om hem uit moedwilligheid te iplaa .en, of, het geen misfchien noch wa.rfchynlyker ris , bm hem mede na de Stad te neemen, en in handen ■van den R.chter te ftellen. Door deeze Jongelingen i(vi*,tr«»<) nee t men dan met de Krygsknechten zelve te verftaan, gelyk Casaubonüs (Kxercit l. adverfus Baro■nium £«8.34 en Exer zt.xvi. fe£t. 65.) Grotius, Maldonatus , Hammond , Bynveus , Raphklius , Lange , Wolf en Rusz gedacht hebben. Dat jonge Soldaaten l van oude Gefchiedfchryveren ook »•*•<»■*•« en Juvenes genaamt warden, is niët genoeg, om te bewyzen, dat deeze Jong dingen Soldaaten geweeft zyn. Zy hadden behooren te bedenken, dat Soldaaten niets doen, dan het geen hun bevolen is Het geen de rede is, waarom zy niet eens na de Jongeren van Jesus greepen, dewyl zy alleen gezon len waren, om Jesus zelven gevangen te neemen. Wy houden het daarom met Gerhard en anderen voor "zeker, dat het byloöperS gew eft zyn, die deezen Jongeling zochten te grvp n. Zotbien te grypen, zeg ik, want *e«rrs«*< betekent (net niet, zy grypen of greepen bem, maar zy poogden bem te grypen: het geen Maldonatus o> * toeftemt. En toch, het geen Glassius zegt, lib. III. tracl 3. can. 7 6? 8. verba akiva faepe fi?wfvant voluntatem rel ronat m a^en1 di, kan niet onbekend zvn. Wil men n-ch meer voorbeelden van deeze fpreekwvz", men kan ze m mvne IDeel Kk



514
Verklaaring over Markus
Pöecile T. Ói p. 199 feqq. vinden. Maar wat deede deeze Jongeling, toen hy zich in gevaar zag, om gevangen te worden ? Hy liet zyn kleedje, zynen mantel (o-.tiéfx) d en hy omgeflaagen hadt, (^sf^e/ï/o^Éye?), en dus iets anders dan zyn hemd was, vaaren, en nam in het bloote hemd de vlucht. Deeze is de betekenis van het woord yvftm, in het 5ifte en 52fte vers: gelyk Basnage in zyne Annales ad a. 33. § 79. te recht heeft aangemerkt. Want iemand die niet gekleed, maar in zyn bloote hemd is, al is het, dat hy zyne onderkleederen aan heeft, wordtreeds gezegt y^.os (naakt) te zyn,zoo als men uit Joh. xxi; 7. zien kan. Op dezelfde wyze fchryft Peiniüs lib. 111. epift. 1. Spurinna in fole ambulabat nudus-, dat is, in bet bloote hemd. En 'Cicero in zyne Redevoering voor Koning Dejotarus, cap. 9. Rex Jaltavit nudus, zonder opperkleed in het bloote hemd : by welke plaatze ik in myne uitgaave van deeze Redevoering meer foortgelyke voorbeelden heb aangetekent. Zoo zegt Virgilius ook tot den Landman, Georg. 1.299. nudus ara, fere nudus: welken raad de Boeren reeds lange te vooren van Hesiodus ontfangen hadden, dewelke Eyf'. ik9. Zegt: yvutov trwii^, yvfetov /8««raV.
Wy zouden zeggen: in het hemd en de onderkleederen arbeiden.
Nu komen wy tot de vraage, wat toch den Ëvangelift mooge bewoogen hebben, om dit gering voorval, het geen niets ter zaake fchynt te doen, ce boek te Hellen. Toen hy kap. xv: 21. van Simon fprak, die het kruis van Christus droeg, voegde hy 'er insgelyks by, dat dezelve twee Zoonen, met naame Alexander en Rufus gehad heeft; dit deedt hy, gelvk ik my herinner by Matth. xxvii: 32. getoont te hebben, om dat die twee Mannen in zynen tyd beroemde Chriftenen waren. Is het nu niet té denken, dat hy ook van dcezen Jongeling hier gewag maakte, om dat dezelve door den tyd misfchien uit eenen nieuwsgierigen Navolger, ern geloovig Aanhanger van Christus geworden is, die onder de Chriftenen zeer bekend was, cn Christus nooit wederom verlaaten heeft, maar hem tot in den dood getrouw gebleeven is? Zyne eerfte navolging
van



Euangelium. Hoofdft. XIV: 54 56"- 5*3
van Christüs konde dus hier gevoeglyk door zynen Vriend Markus befchreeven worden. En dat de Ëvangelift zynen naam niet genoemt heeft, is buiten twyfel daarom gefchiedt, dewyl hy deszelfs nederigheid en befcheidenheid niet beleedigen wilde.
vers 54. By bet vuur. Dus heet het ook in de Nederduitfche vertaaling. Lutherus heeft het, by het licht overgezet, dewyl in het Griekfch het woord <pss voorkomt. Dan Glassius heeft, bl. 1481, uit eene plaatze van Euripides beweezen, dat een aangeftoken vuur ook <P"s genaamt wordt. Raphelius brengt insgelyks uit Xenophon zulk eene plaatze by in zyne aanmerkingen uit Polyeius. Nochtans by de Hebreeuwen, en in den Griekfchen Bybel komt dit meermaa. len voor, dan by de oude Grieken. Zoo dat Gatacker cap. 37. de Stylo N. T. het wel getroffen heeft, daar hy tegen Pfochenius beweert, dat Markus zich hier van eene Hebreeuwfche manier van fpreeken bedient heeft: van welk gevoelen Hammond ook geweeft is.
vers 56. Valfche Getuigen. Christus hadt te vooren al, Joh. vi 11: 46. zyne Vyanden uitgedaagt, zeggende : voie is 'er onder u, die my van ééne zonde, van ééne misdaad, overtuigen kan? In dien tyd bekenden zy , door hun ftilzwygen, dat zy niet in ftaat waren, om dit te doen. Thans, daar zy onzen Zaiigmaaker voor den Rechtbank wilden verhooren, was'er bewys noodig, gelyk hun Mederechter Nikodemus hun te vooren, Joh. vii: 51. onder het oog gebracht hadt. Zy hadden eene wet Deut. xvii: 6. en xix: 15. Op de uitfpraak van twee of drie Getuigen, zal hy, die den dood verdient beeft, fterven; maar op de uitfpraak van maar éénen Getuigen zal niemand tot den dood veroordeelt worden. Maar waar zoude men nu onverwerplyke Getuigen tegen den AUerheiligften onder de zonne vinden? De Rechters zochten wel na Getuigen, gelyk Mattheus, kap. xxvi: 59. uitdruklyk meldt, en wel, zoo als hy 'er byvoegt, valfche Getuigen, om, tegen hun beter weeten aan, het één of ander ten zynen nadeele te verklaaren. Dan ook dit mislukte hun. Onder alle befchuldigmgen Kk 2 was



516 Verklaaring over Markus
was die de Cerkfte, en hadt den meeften fchyn, dewelke door twee Getuigen werdt ingebracht, die, het geen Jesus Joh. ii: 19. van het al breeken van den lempel gezegt hadt, ten deele verkeerd uitleiden, ten deele vall'chlyk verdraayden. Dat de befchuldigingen van deoveri/e Getuigen den Rechteren niet van zulk een gewicht toelcheenen, geeft Mattheus zoo wel, als Markus, duidelyk genoeg te kennen. Daar dan nu deeze gewichtigfte befchuldiging zoo jammerlyk geftelt wj,s, hoe beuzelachtig moeten dan niet de verklaaringen van de overige Getu.gen geweeft zyn? Dan alle deeze mtipraaktn kwamen daar in met eikanderen overéén, dat geene van dezelven, overéénkomft'g met de Godtlyke wet, door twee of drie Getuigen bekrachtigt verot Dit geeft onze Ëvangelift te verftaan, wmneer hy zegt: dat hunne p^rv^ niet «-«/ waren. Hu is zeker, dat dit wil zeggen, hunne uitfpraaken iwmen met met elkander en overéén, zy waren niet gelykluidende} het geen wy daar uit kunnen zien, dat gelykluidende of éénpaa.igc Hemmen der Rechteren by de G leken ; iK<p«, en <raf genaamt worden. Lutherus heeft het derhalven, zoo wel als de oude 1 atynfche Overzetter, wel getroffen, wanneer hy het dus vertaalt: dt getidgnisfen fiemden niet met eikanderen overéén : hec geen in de Hollandfche en Engelfche Overzettingen gevolgt is In de gemeene Franfche vertaahr.g luidt het op dezelfde wyze; ook hebben Beza en Gerhard de gegrondheid deezer vertaalinge erkent en verdeedigt. Erasmus daarentegen, Grotius, Maldonatus, Hammond, Calovius, Byn^eus, en Rusz hebben eenen zichtbaaren misflag begaan, toen zy '/«•«« p.x?Tos!*f door ongenoegfaame en niet voldoende getuignisfen vertaalden; fchoon zy niets bygebracht hebben, om deeze betekenis van het woord \*m te bewyzen. Lfnfant heeft Grotius gevolgt, en hec dooi' fuffifant vertaalt: waar over ik my niet verwondere, dewv'l ik gemerkt heb, dathy deezen Uitlegger byna overal (a)
tot
fa) By voorbeeld, zyne Aanqjerkinge'fi over Joh, xiii. zyn geheel alleen uit Grotius geuumen.



Euangelium. Hoofdft. XIV: 56. Si?
tot zynen Leermeefter en Wegwyzer aingenomen
^Dewvl dan Markus meldt, dat ook de uitfpraak der twee Gcuigen, dewelke onzen Zaiigmaaker van een voorneemen'om den Tempel aftcbreeken, befchuldigden, niet éénsluidende geweeft is, moet men i- zonderheid weeten, dat deeze Getuigen hunne verklaarms"n ieder afzonderlyk gedaan hebben. Anders halden hunne befchuldigingen gemaklyk kunnen overéénkomen, dewyl de tweede de verklaaring van den eerften maar hadt behoeven te beveiligen. D.n men hadt de lorly}<e gewoonte, van eiken Getuige in het byzoüder te hooren. Siiyelcentuviade fentteft.es. quemhbtt ftorfim examinabant, (al waren 'er honderd Getur-en, ondervroegen zy ieder afzonderlvk zegt SeloenusLio. II. de Syneariis, cap. 13 § 5- Hier aan dacht Gerhard niet, toen hy zich in zyne Hi m tuang. cap. 187. ■p 181 diets mankte, dat deeze twee Getuigen byicters van den hoogen Raad geweeft zyn, en deeze uitfpraak teffens gedaan henben. Nu is dc yaage noch over, waa*in dan het verfchil tusfehen deeze twee verklaaringen gelegen hebbe. Wanr. tommige Uitleggeren achten hunne uitfpraak overéentekomen. I <an Êeza en Gerhard hebben reeds getoont, in hoe verre dezelve uit eikanderen liepen. Mattheus naamlyk: heeft de uitfpraak van den éénen, Markus d e var. den anderen ongetekent. Een van deeze Getvrgen befchuldigde Jesus, van gezegt te hebben, dat hy den lempeï afbreeken, en wederom opbouwen konde; de andere verklaarde, dat hy gezegt hadt, het te^willen doen. Komen deeze uitfpraaken overéén? De Rechtsgeleerden ontkennen dit; gelyk onder anderen blykt ie het zeggen van den Franfchen Rechtsgeleerden Kmundus Merillius , dewelke in zyne notae in pasfionem Cbrifti t>- 75. verklaart, dat deeze twee getuignisfenmet éenftemmig geweeft zyn.
Dan wv moeten met" vergectcn e-ne uitvlucht weg te neemen,"dewelke door hen, die van het andere gevoelen zyn, ten dien opzichte gemaakt wordt. 1>~™C Evangeliften, zeggen zy, fchryven de uitfpraak, de.
Kk 3 weiKe



5i8 Verklaaring over Maritos
welke ieder van hen heeft opgetekent, aan beide de Getuigen toe. Maar vergeeten zy dan, dat zy, indien zy daar te fterk op dringen, Mattheus en Markus zeive befchuldigen, van in hunne verhaalen met eikanderen niet te ftrooken, en dus ftilzwygend te kennen geeven, dat één van hen een valfch verhaal gedaan heeft? Dit verfoeijen zy immers zelve, en achten het eene Godtloosheid te zyn, deeze heilige Gefchiedfchryveren van onwaarheid of tegenftrydigheden verdacht te houden. En willen zy dit niet, dan zyn zy immers gedrongen om toeteftemmen, dat Mattheus de verklaaring van den eerften, Markus die van den tweeden Getuigen heeft opgetekent: en dat deeze Evangeliften niet bedoelt hebben, ieder van beide deeze getuignisfen te fpreeken, maar alleenlyk in het algemeen hunnen Leezeren de bekende woorden van Jesus te binnen te brengen , dewelke door deeze valfche Getuigen gemisbruikc weiden.
vers 72. Hy peg zyn kleed over zich. 0 Of, hy bedekte zyn hoofd. Alle de Overzetters zyn hier het fpoor byfter geweeft, de oude Latynfche, dien LuTHERUsnaderhand volgde, vervolgens Erasmus en Beza , de Opftellers van de Hollandlche en Engelfche overzettingen, de gemeene Franfche vertaaling, zoo wel als die" van Bergen en Lenfant: hoewel Leinfant in de kanttekening, die hy 'er bygevoegt heeft, beleedt, dat menher. ook zoude kunnen vertaaien: by bedekte zyn hoofd. Deeze nieuwe vertaaling, dewelke aan TheoPhjxactus met onbekend geweeft is, heeft in laatere tyden Salmasius het eerft voor den dag gebracht, in zyn boek de caefarie rjf coma p. 657, daar hy dezelve wettigt door eene plaatze uit Euripides. Naderhand Kwam Joh. Vorstius, dewelke aan deeze verklaaring van het woord i*^«a«J, het geheele zesde Hoofdftuk van het derde boek zyner Disfertationes Sacrae befteedde, dewelke in het Jaar 1662. te Kleef gedrukt zyn. Eerftlyk wederlegt hy daar in op goede gronden de verkeerde uitleggingen, die men aan dit woord gegeeven hadc. Vervolgens toont hy, dat het by de oude hebreeuwen,
Grieken



Eumgtlium. Hoofdft. XIV: J*.
Grieken en Perfen gebruiklyk was, dat iemand, die weende, zyn hoofd bedekte. En ten laatften bewyft hv met andere voorbeelden, dat het woord i\9-«« hier uitgelaaten is. Men zoude met den arbeid van deezen Man te vreeden hebben kunnen zyn. Dan veele Geleerden der volgende tyden hebben deeze verklaaring van Vorstius door nieuwe gronden, en het bybrengen van foortgelyke voorbeelden bekrachtigt, of ten miniton daar over hunne goedkeuring betuigt. Onder de iaatften, dewelke niets bybrengen, het geen men niet reeds by Vorstius vindt, behoort dc Engeliche Schry▼er Duport in zyne aanmerkingen over de Cbaratteres van Theophrastus cap. II p. »3.2. Su.cerus injbeol. eed Tip 1162. en Byn^us in zynen gekruijten Cbr'iftus' kap.'xiii: p. 22. als mede lib. II de morte Chrifti cap! 6 p. 38.?- Onder de eerften is de voornaamfte, Lambert. Bos in zyne Exercitationesad N_ 1. en dan de Heer Elsner; dewelke ook Lange, Kusz en Wolf op hunne zyde gebracht hebben. De laatltgenoemde brengt mede de dwaalingen der Geleerden ten opzichte van het woord «V^-a*. by, waarby ïK noch liet geheel nieuw gevoelen van den Heere Martin. Friesen zal voegen, dewelke in een Twfttlcnritt, in het Jaar 1733 te Kiel verdeedigt, deeze woorden dus vertaalt: Petrus gaf zyne toeftemming, en erkende bet, en weende: en de verklaaring van den Heere Stosch, in het tweede deel der Hamburgfrbe gemengds Bibliotheek, bl. 403 enz.
Noch deeze kleine aanmerking moet ik er by voegen, gelyk te deezer plaatze iVi/ï«*s<» by onzen Lvangeinc betekent, zyn kleed over zyn hoofd werpen (in wellten zin ook i«r^a«» ««'a^m Num. v: 14. voorkomt) zoo fpreekt hy ook kap. x: 50. van «W»'»*. t» t/trnrw, zyn kleed afwerpen, uittrekken, en kap. xiv: 51. ro ,*«t.o ,.,<l.'».i., aantrekken, het geen wy ook by .Elianus ontmoeten, Fan Hiftor. lib. I. cap, 16. In dien zelfden zin gebruiken de Latynen, dc uitdrukkingen. aop eere, circumjicere, fuperinjicere veftem.
Kk4 HOOFD-



^•20 Verklaaring ever Markus
HOOFDSTUK XV.
vers 8. Toen riep het Folk. In het Griekfch «^„V*;. De oude Latynfche Overzetter, by wien men cum ad', fcendüfet leeft, moet, gelyk Erasmus al gedacht heeft, een Exemplaar gehad hebben, in het welk, door eene fchryf ïout, *\*M<r*t ftondt: of hy moet, gelyk Lutherus, by mistafting dus geleezen hebben. Dan du «' &*ir*s, het geen in alle Handfehriften, die wy noch hehbm, (maar ééne uirgezondert; gevonden wordt, en ook Lukas ix: 38 en Mattheus xxvi 1: 46. voorkomt, de rechte leezing is, leert ons Markus zelf, wanneer hy kort daarn <a, vers 13. zegt., zv riepen noch éénmaal irdMo è*o«f*v. Wel is waar Ueza zegt, zich niet te kunnen herinneren, dat hy het deelwoord (participium) by eenen der oude Grieken heeft aangetroffen* m iar nochtans hy ontkent niet, en kan ook niet ontkennen , dat het zelve het participium van het woord
»*> Van 4*éfara is.
vers 2% Ook ditmaal hun te doen. Dit ftaat wel in hefi Oriekich met; dan ik heb het met het zelfde recht hier bygevoe; t, waar mede Lutherus de woorden, dat by tUedt, dat is, doen moebte, in zvne vertaaling gebracht Heeft. Markus heeft deeze woorden in zyne gedachten gehouden, gelyk Erasmus en Beza ook geoordeelt hebben; waar van de laatfte daarom even wei; ig zwaarigheid vondt als Lutherus om de woorden ut faceret in
ÏL*?rrZrrzktmA te bre?FnV Hun hebben de Hol3anifche, Frmfche cn Engelfche Overzetters nagevoigt. üeza oordeelt niet zonder waarfchvr,lvkh»id cat Markus zich van deeze verkorte manier van fpree! ken b d-ent heeft, om du zy by het Gemeen in gebruike was. Zulk eene verkorte manier van fpreek -n ontmoeten wy een weinig laager, in het elfde vers ten enderen maale: zy zetten bet Volkaan, . . . . dat kvbu» liever Barrabas vry wilde laaten; alwaar ik met recht» w Tl%en heb ^btoto* dwyl wy te vooren, in het achtfte vers, leezen: bet Volk riep. Erasmus, öêhmiüt en Heupelius vullen het met de woorden, om
tv



Euangelium, Hoofdft, XV: 8—.55. 5»^
te verzoeken (ju Gitten) in, gelyk de Franfchen in hunne vertaalingen ook gedaan hebben. Onze Markus bediende zich kap. xiv: 10. van eene andere, even zoo verkorte fpreekwyze, gelyk ik in myne aantekeningen ©p die plaatze reeds gezegt hebbe.
vers 13, 14. Kruis bem. Dit hadt ik dus behooren te vertaaien: laat hem kruisfen: gelyk ik Matth. xiv: 10. heb overgezet: Herodes liet Jobannes onthoofden, fchuoa 'er insgelyks in het Griekfch ftondt: by ontooofde hem» Men zie, het geen ik by Matth. xiv: ii. heb aangetckent. In het tegenwoordige Hoordituk van onzen Ëvangelift leeft men, onmiddelyk daarop, vers 15. *ppai,tK.»trx,. by liet hem geesfelen. Het verwondert my, dat zulk een geleerd Man, als Caspar. Barthius is, in zyne Adverfaria lib. xlviii. cap. 2. uit deeze woorden heeft kunnen befluiten, dat Pilatus onzen Zaiigmaaker met eigene handen gegeesfelt heeft.
vers-23. Myrrhe-wyn. Beter, Wyn met Myrrhe gemengd. Wy komen hier aan eene plaatze, welker betekenis niet moeylyk valt om tc zien, indien wy dezelve zonder bril maar nauwkeurig befchouwen. Maar iemand, die terftond zynen bril gebruiken wil, ik bedoel te zeggen, die niet dan door de oogen van zoo veele verfchillcnde Uitleggeren tracht te zien, vindt of geene uirkomft uit deeze duifternisfe, of volgt een licht, b' t welk hem van het rechte fpoor doet afdwaden. iaat ons dan uit onze eigene oogen zoeken te zien, en het v-rhaal der beide Evangeliften, Mattheus en Markus, hooren en in overweeging neemen. Mattheus zegt, kap. xxvii: 34. zy gaven hem edik, met galle gemengd, te drinken. Markus verhaalt de zaak op deeze ïvyze: zy gaven bem Wyn te drinken, met Myrrhe gemengd. Edik en Wyn is hier het zelfde; want wy hebben by die woorden van Mattheus reeds aangemerkt, dat de drank van gemeene Soldaaten flechte bedorve Wyn was, en dat men deezen wyn doorgaans edik noemde. Van derzen azyn, van deezen bedorven wyn wilden de Krygsknechten den verzwakten Jesus te drinken geeven, Dan deeze moedwillige en ondeugende Guiten, Kk y dewelke



5 2.2 Verklaaring eter Markus
dewelke Jesüs al in hec Rechthuis ten uiterften befpot h idJen, hadden iets in deezen drank gedaan, hec geen denzelven zoo bitter als galle en myrrhe maakte. Hec kan zyn, dac hec weezenlyk galle geweeft is, het kan ook zyn, dat zy 'er myrrhe in gedaan hebben; welk laatfte het gevoelen van den Syrifchen Overzetter was, Dan het is ook mooglyk dat, het geen zy daar in mengden, om geene andere rede Galle en Myrrhe genaamt wordt, dan om dat het daar mede in fmaak overéénkwam Want dat de Ouden met het woord Galle. alles wat bitter was, bedoelt hebben, is door Grotius en Hammond op eene voldoende wyze betoogt. En in dien zin kan ook by onzen Ëvangelift hec woord irp.v{,irfti>@*. bitier gemaaktt betekenen.
Nu is deeze plaatze, die anders zoo duifter fcheen, reeds opgeheldert. Theophylactus heeft ook gezien, dat men dezelve dus te verftaan heeft. Vinwn, zege hy, dia poteft acetum, quia acetofum, & myrrha fel, quia amara (De wyn kan azyn genaamt worden, om dat zy zuur was, en de myrrhe gal, wegens haare bitterheid. D Rusz ftemt ook volkomen met my overéén, T. IJL p. 1214; en al vóór 'hem, Camerarius in zyne Noiatio figurarum in quatuor Euangeliis, ja reeds Augustinus lib. III. de confenfu Euangelijtarum cap. n.
Nu zal ik ook de gevoelens, of laat my liever zeggen, de dwaalfigen der overige Uitleggeren, opgeeven. Men kan dezelve vinden in de verhandeling van Pipping , de potu Cbrifto ante crucijixionem exhibita, dewelke onder zyne Exercitationes Academicae p. 74 enz. gevonden wordt. Sommigen naamlyk, zyn van gedach* ten, dat dit een drank geweeft is, dien de Jooden gewoon waren aan alle de Misdaadigers, vóór hunne terethtftellmg, te geeven. Dan dit kunnen wy niet aanneemen , om dat hier geene Jooden, maar Romeinfche Krvgsknechtten dit werk verrichtten, en de woedende Jooden zelve aan niets minder dachten, dan om Jesus, die door hun toedoen tot den dood veroordeelt was, met eenigen drank te verkwikken. Dit hebben anderen gezien, maar een gevoelen voorgeftelt, het welk niet minder verdient verworpen te worden. Het was
een



Euangelium. Hoof dj}. XV: 23. 523
een drank, zeggen zy, dien de geloovige Vrouwen, dewelke Jesus toe op Golgotha vergezelden, by zich hadden, en dien zy aan de Soldaaten gaven, om 'er Jesus mede te Iaaven: maar deeze moedwillige Giften maakten dien bitter. Gerhard verwerpt dit gevoelen met recht, om dat noch de Jooden dit deeze Vrouwen zouden toegelaaten , noch de Romeinfche Soldaaten deezen drank van haar aangenomen, en aan Jesus gegeeven hebben. Ik zal 'er noch eene llerkere wederlegging van dit gevoelen byvoegen. Te weeten , zoo dit gefchied was, zouden noch Mattheus noch Markus deeze loflyke daad van die vroome Vrouwen met ftilzwygen hebben kunnen voorbygaan, en dezelve dus van haaren welverdienden lof berooven.
Ik zal noch maar één gevoelen bybrengen, het welk men in de brieven van den Oxfordfchen Godtgeleerden, Richard James, dewelke in de Bodlejaanfcüe Bibliotheek bewaart zyn, gevonden en in de Miscellanea Groningana T. I. p. 140. gedrukt heeft. Wel is waar, hy noemt het zelve flechts eene gisfing, (conjeclura) en ik geloof dus vaftlyk, dat hy het niet in openbaaren druk zoude uitgegeeven en verdeedigt, maar by eene nadere overweeging wel ras verworpen, en zich over deezen vreemden inval gefchaamt hebben. Men heeft dus deezer losfe en noch niet behoorlyk getoctlle gisfinge eene geheel onverdiende eere aangedaan, toen zeker geleerd Man dezelve in de Parerga Gottingenjia lib. IV. p. 113 feqq. tot eene geloofwaardige waarheid heeft poogen te verheffen. Dan hoe het zy, D. James was van gedachte, dat men Christus deezen myrrhedrank gegeeven hadt, om daar mede den kwaaden reuk uit zynen mond te verdryven. Hy brengt uit Martialis de anhelitus reorum olentes by, en bewyft uit eene plaatze van Clemens van Alexandrie, dat de Geneesmeelfers gewoon waren, met myrrhe-zalf den kwaaden reuk uit den mond te verdryven. Maar waar van daan weet men toch, dat het by de Jooden of andere Volken het gebruik was, op deeze wyze den Hinkenden adem der Misdaadigers, wanneer zy Honden geftraft te worden, wegteneemen? En hoe weinig gronds heert
het



yz4 Verklaaring over Markus
het vermoeden, dat Jesus, opdien tyd zulk een middel noodig gehad heen? Dat Misdaadigen, dewelke eenen geruimen tyd in eene Hinkende gevangnisfe gezeten hebben, en van Hechte fbyzen hebben moeten leeven, geenen goeden reuk by zich kunnen hebben, kan niemand verwonderen. Maar hoe komt dit by Jesus te pasfe? Weg dan met zulke zotternyen!
vers 25. De derde uure. Johannes fpreekt dit bericht van de derde uwe tegen, dewelke kap. xix: 14. de ze<de uure noemt. Dan hy fpreekt het alleenlyk in fchyn tegen, gelyk wy naderhand duidelyk zullen zien," wanneer wy aan dë opheldering van dit Hoaidduk, en dus ook van dit vers zullen gekomen zyn.
vers 29. Ei, Ei. Het Griekfche o*« is in de oude Latynfche overzetting met recht in Vab verandert. Want >»* is zekerlyK niets anders, dan het Vah der Latynen, het welk ten tyde van Markus het gemeen jn het Griekfch hadt overgebracht, en naderhand o .k eenige geleerde Grieken, hebben aangenomen ; gelyk Raphelius uit twee plaatzen van Arrianus beweezen heeft.
'o xamAja» kan in het noemend en roepend geval fin nominativo £f vo'-ativo) opgevat worden; want het één *oo wel als het ander kin hier te pasfe komen. Dat men het noodzaaklyk by wyze van een • aanfpraak ( in vocativo*) zoude hebben op te vatten, heeft Beza uit de volgende woorden, kom af van bet kruis, zonder genoegfaamen grond beflooten. Want als men iemand op eene hoonende wyze wil toefpreeken, luidt het riet kwaad, in dc derde perfoon te beginnen, en in de tweede voorttevaar'en.
vers 43. Een aanzienlyk Raadsheer. In het G-iekfch, . lotrwfim. Dat dir woord by deGreken, inzond^rh-id onder het Gemeen, gebruikt is, om een gegoed en teffenjs aanzienlyk Man te kennen te geeven, heeft Salmasius, als mede Joh Olearius, in zyn boek de Stil» N. T. p. 283, door getuignisfe'i uit Phrynichus genoeg beweezen: en Schwarz hadt zyne niets betekenende
tegen*



Euangelium. Hoofdft. XV: 25—46". W
tegenwerping, die hy in zyne aanmerkingen daar by gevoegt heeft, wel by zich moogen behouden Dewyl daarenboven het woord Phil. ii: 8. en 1 Cor.
va: 31. gelyk ook ,«»™<w<»W£<.-, de uiterlyke gedaante, het uiterlyk aanzien, te kennen geeft, zoo kan ito-wf.». zoo wel hier, als Hand. xi ii: jo. en xvi 1:12. zeer wel eenen Man betekenen, die, gelyk men het noemt, een goede figuur maakt; waar toe rykdom vereifcht wordt. Daarom noemt Mattheus onzen Joseph een' ryk' Man. Dan daar rykdom iemands waardigheid, en zyne waardigheid zynen rykdom verciert, fluit het woord iitzifuii het één zoo wel als het ander in, en betekent het geen wy eenen Man van aanzien, of een' aanzienlyk.' Man noemen.
Het geen jk, met Lutherus door Raadsheer vertaalt heb, is 1 den grondtcst *«/««-»■»!. Lightfoot wil ons uit den Thalmud leeren, hoedanig eene 'vaardigheid dit geweeft zy. Dan deeze Getuige is veel te jong: zoo veel wceien wy reëds, dat hy u:t zyne geboorte plaatze na Jerufalem getrokken was, endaar woor.de. Immers hy hadt, by Jerufalem , een koftbaar graf voor zich en de zynen laaten maaken. Grotius heeft by Matth. xxvi 1: 57. het beft getoont, dat hy geen Byzitter van den hoogen Raad, maar een St .ds Raadsheer te Jerufalem geweeft is. Teffens heeft hy de krachtloosheid van het bewys aangetoont, waar van Gerhard, Lange en Wolf zich beuient hebben , om deezen Joseph tot een mede-lid van den hoogen Raad te maaken. Doch, alles wel befchouwt zynde, welk belang hebben wy , om dit nauwkeurig te weet, n? Iemand, die zich op den predikftoel bv dergelyke byzonderheden wilde ophouden , en de zaak op eene geleerde wyze onderzoeken , z^ude toonen dat het hem aan genoegfaam oordeel voor zynen poft mangelde.
vers 46. Een graf, het welk in eene fteenrotze gehouwen was. Dit wordt niet flechts hier ter plaatze door Markus , maar ook elders door Mattheus cn Lukas ten duidelykften gezegt. Ook beweert D. Rusz dit, T. Hl. f. 13900, beneftens anderen, die men by hem genoemt
vindt.



5*6 Verklaaring over Markus
vindt. Ik verwondere my daarom met recht, dat Wolf zyne toeftemming aan Salmasius gegeeven heeft, dewelke ftaande hieldt, dat dit graf niet in eene rotfe gehouwen, maar van gehouwe fteenen, door eene konftige famenvoeging, gebouwt geweeft is. Hy hadt niet geleezen, ten minften hy herinnerde zich niet, wat Huetius in zyne demonjlratio Euangelica, Piop. ix. capt 1^2. §. 4. op verfcheidene bladz'yden , ter ganfchlyke wederlegginge van dit gevoelen van Sal. masius, gézegt heeft. Hoewel dat alleen genoeg zoude kunnen zyn, het geen Calovius by Matth. xxvi i: 60 ter beftrydinge van die gedachten, heeft bygebracht.
HOOFDSTUK XVI.
vers 1. Dewyl de Sabbalb tusfehen beiden kwam. Lutherus heeft het met den ouden Latynfchen Overzetter met wel begreepen, wanneer hy zegt: toen de Sabbath voorby was. Het woord haylvoftuf. het welk hier voorkomt, wordt Hand. xvri: 13. van tusfehen beiden komende dagen gebruikt. Heupelius heeft die manier van fpreeken ook by Dionysius van Halicarnassus, en by Herodianus ontmoet, en de Heer ElsNer by andere Grieken.
■vers 2. Op den eerflen dag der weeke. Hackspan heeft reeds getoont, dat Lutherus mis heeft, dewelke dit door, op éénen der Sabbatben vertaalt. Dan deeze is de eenige plaatze niet, daar men dien misflag kan ontdekken; hy heeft deeze zelfde fpreekwyze noch tweemaalen verkeerd overgezet, naamlyk Lukas xx iv: 1. en Joh. xx: i. Op alle welke drie' plaatzen Lange en Zeltner de overzetting verbetert hebben. De groote Man heeft zich in alle die drie gevallen door den ouden Latynfchen Overzetter laaten verleiden ; daar hy anders (gelyk men uit zyne vertaalinge zien kan) uit Gen. i: 5. en viii: 5. wel wift, dat niet alleenlyk de Hebreeuwen, maar ook de Jooden, wanneer zy Griekfch fpreeken, gewoon zyn unus dies (een
dag)



Euangelium. Hoofdft. XVI: I4 2, 527
dag) in plaatze van pi imus, ( de eerfte dag) te zeggen. Mi* betekent hier dan het zelfde, als in het negende vers.
vers 2. Toen de zonne ftondt op te gaan. De oude Latynfche Overzetter heeft de woorden «»«r«A«jro? r» ixi^, door, orto jam fole vertaalt, en Beza door exorto fole. Lutherus en de Nederlanders wat beter: toen de zonne opging. Dan ook dit ftrookt noch niet wel met >i*» TTfui, zeer vroeg. Dit wordt door de drie
overige Evaneeliften verklaart. Mattheus zegt: toen de morgen aanbrak, of liever, toen de morgen ftondt riante breeken: Lukas, des morgens zeer vroeg: en Johannes , zoo vroeg, dat bet noch duifter ware. Wy zien dus, dat alle vier Evangeliften ons aan eenen zeêr vroegen tyd van den dag doen denken, en 'er blykt derhalven klaar uit, dat BMiBtor^Tj^w hier niet kan betekenen, toen de zonne opging, noch minder, toen de zonne reeds opgegaan was; maar dat het op eene andere wyze behoort vertaalt te worden, en wel zoo, dat het met de woorden ai*» wf#i, niet ftryde, dewelke 'er bygevoegt zyn. Blackwal, die in de kennisfe der Griekfche taaie zeer bedreevenis, Hemt dit toe; dan het is belachelyk dat hy in zyne Critica N. T. p. 602. den fpot dryft met hen, die de waare betekenis van deeze woorden niet inzien, daar hy zelf ondertusfchen dezelve niet opgeeft, maar met ftilzwygen voorbygaat.
Ik zal terftond zeggen, hoe ik over deeze woorden denke, en myne gedachten ftaaven. Myns oordeels naamlyk heeft men dezelve op deeze wyze te vertaaien: zoen de zonne ftondt op te gaan; en bygevolg: niet lange voor het opgaan der zonne. Het eerfte bewys, waar van ik meen my te kunnen bedienen, beftaat hier in. De onbepaalde tyd(Aoriftus)betekent niet altoos het voorledene, maar ook dikwils het tegenwoordige. Eene aanmerking, dewelke Heupelius, Rusz en Wolf by deeze plaatze reeds gemaakt hebben. Ja in de verhandeling van Glassius over het werkwoord, vindt men ten dien opzichte eene byzondere regel, (canon) dewelke de 47fte is, Deeze woorden kunnen dus gé-
voeglyk



528
Verklaaring over Markus
voeglyk op deeze wyze vertaalt worden: de zonne gaat cp. Ziet hier myn tweede bewys: 'A»aTÉ»« betekent niet Hechts, de zonne gaat op, maar ook, 231 zal opgaan, of, zy zal haaft opgaan. Deeze manier van fpreeken zal veelen myner Leezeren misfchien reeds bekend zyn uit Glassius , lib. HL traft. 3. can. 7 éi? 9. en ik heb dezelfde aanmerking te vooren gemaakt, om kap. xiv: 51. op te helderen. En dat in de plaatze, van dewelke wy thans fpreeken, «Waa«5 noodzaakiyk op di eze wyze vertaalt moet worden, kan men uit de woorden ai*v *gbt; zeer vroeg, zien, dewelke Markus, met zonder rede, daar by gevoegt heeft. Want als de zonne opgaat, of reeds opgegaan is, kan men niet zeggen, dat het zeer vroeg is. Wy worden door dit alles genoeg overtuigt, dat dc Evangeliften het ten aanziene van deeze omftandigheid met eikanderen volkomen ééns zyn.
vers 4. Want het was een zeer groote /leen. Men ziet gemaklyk, dat deeze woorden eigenlvk tot het derde vers behooren, en deszelfs inhoud vblleedig maaken. Dan het is niets nieuws, dat G.-fchiedfchryveren, voornaamlyk zulke, gelyk Markus, die éénvouwig en zonder opfchik fchryven, iets achter aanvoegen, da^ te vooren hadt moeten gezegt worden. De Spraakkonftenaarcn noemen dit eene Hyjterologie, en men kan by Glassius, bl. 1257. veele voorbeelden van dien aart, uit de Schriften van Gefchiedkundigen, vinden. Inzonderheid is onzen Markus zulk eene verplaatzing niet oneigen, gelyk ik te vooren reeds by kap. -xi 1: 8. getoont hebbe, daar ik deeze plaatze insgelyks heb opgeheldert. Calovius heeft derhalven het gevoelen van Grotius met recht verworpen, dewelke vooronderftel. de, dat hier iets was uitgelaaten. Dan het geen hy, in plaatze van dit gevoelen, beweert, is zekerlyk niet minder gedwongen. Hy wil naamlyk, dat men dc on middelyk voorgaande woorden, zy zagen derwaarts, en zagen dat de fteen reeds afgewenteld was, als eene tusfchen-fte'ling, (Pannthefis) zal aanmerken, en als zoodanig tusfehen twee haakjes [Q] fluiten. De Heer
D.Wor*



Euangelium. Hoofdft. XVI: 4 7. 525
' D. Wolle is ook van dit gevoelen, in zyn boek de Parenthefi Sacra p. 38. Ja in den Nederlandfchen en Engelfchen Bybel, heeft men die woorden werklyk tusfehen dergelyke tekens afgeflooten : Dan toen de Franfche Overzetters van het Nieuwe Teftament, het welk allereerft te Bergen is uitgekomen, zagen, dat zy dit niet behoorden goed te keuren, vervielen zy tot eene noch grootere ftoutheid: zy plaatften naamlyk de woorden , want by was zeer groot, op deeze wyze: Mais en regardant, elles virent, que cette pierre, qui etoit fort grande, en avoit été otée. (Maar toen zy'er heen zagen, ontdekten zy, dat deeze fteen, die zeer groot was, 'er afgenomen was.) Op alle deeze gedachten zoude men niet gevallen zyn, indien men de Hyfterologie der Gefchiedfchryveren, niet uit het oog verlooren hadt.
vers 7. Zegt tot zyne Jongeren en ook tot Petrus-, Glassius legt dit in zyne Pbilologia Sacra p. 1094. op de volgende wyze uit: Verkondigt dit inzonderheid aan Petrus, en verblydt hem vóór alle andere Jongeren met deeze tydingi Op dien zelfden trant hebben .Erasmus, Grotius, Calovius, Clericus, Heupelius, Wolf en Rusz, dit ook verklaart. Dan deeze fchandelyke verloochenaar van zynen Meefter, hadt immers zulk eene blyde boodfehap veel minder verdient* dan iemand van de overige Jongeren. Ik blyf daarom te recht by die verklaaring, die ik in het derde deel van myne Poëcile p. 512. heb voorgeftelt, en vertaale deeze woorden dus: zegt bet aan zyne Jongeren, en ook aan Petrus, dat is, ook aan Petrus, die zulk eener heuglyke verkondiginge geheel onwaardig fchynt. Zegt het aan zyne Jongeren , zelfs den verloochenaar van zynen Meefter, Petrus , niet uitgezondert. Eene foortgelyke plaatze vinden wy Lukas vit: 29. daar wy dus leezen: en al bet Volk, bet welk Johannes hoorde, ook de Tollenaaren, dat is, zelfs de Tollenaaren niet uitgezondert, erkenden dat het Godts werk was, dat zy zich met den doop van Johannes lieten doopen.
I Deel. LI ,. vert



53© Verklaaring over Markus
vers 8. Zy fpraken met niemand. Dat is, zy fpoedden zich derwyze na de plaatze, daar de Jongeren waren, dat zy zich onderweegs met niemand, die haar ontmoette, in eenig gefprek i,.lieten, noch verhaalden, wat zy gezien hadden. Haar oogmerk w;s, dit, ingevolge van het bevt 1 des Engels, den Jongeren eerft te verhaalen. Dan wy behoeven hier niet uit te befluiten, dat zy onder eikanderen van deeze ten hoogften wonderbaare gebeurtnis niet zouden gefproken hebben. Haar mond was alleenlyk voor anderen geflooten, maar onder eikanderen fpraken zy hier over zekerlyk met de uiterfte verwondering. En hoe zouden deeze Vrouwen zoo lange hebben kunnen ftilzwygen ?
vers is. In eene andere gedaante. Dit heeft men niet te verftaan van eene andere gedaante van zyn aangezicht, zoo als Theophylactus oordeelde. Want Lukas verhaalt ons, kap. xxi v: 31. dat zy, zoo ras zy hem maar recht aanzagen, merkten dat Jesus het was. Zoo kende Maria, volgens Joh xx: 14, 15. Jesus niet terftond, om dat zy hem, met haare weenende oogen met recht aanzag. Maar toen zy naderhand, naa dat hy haar by haaren naam genoemt hadt, vers 16. hem nauwkeuriger befchouwde, wift zy wel, dat het haar Jesus was. Grotius oordeelt daarom met recht, dat Jesus door zyn kleed, het welk hy nooit te vooren hadt aangehad, voor deeze twee Jongeren onkenbaar geweelt is. Maar, zal men vraagen ? waar kwam dit nieuwe kleed van daan. Vossius denkt, in zyne Harm. Euang. hb. UI. cap. 4. §. 3 dat het een Reis-kleed geweeft: is, het welk Christus of gefchaapen, of van iemand zal genomen hebben. ' Het laatfte heeft hv, zonder behoorlyk nadenken gefchreeven ; want "hoewel Ghristus een Heer en Eigenaar van alle dingen is, kan men evenwel met denken, dat hy zich opduik eene wyze zal hebben willen kleeden, en hem, dien dit kleed toebehoorde, zorge en kommer veroorzaaken mis/chien ook verkeerde verdenkingen tegen onfchuldige Lieden inboezemen. De gefchiednisfen van het Oude X citament geeven ons hier eenig licht. Wat verbiedt
ons



Euangelium. .Hoofdft. XVI: 8—13. 531
ons toch te gelooven, dat het een dergelyk kleed geweeft is, als de Engelen aan hadden , die aan Abraham, Loth, de Ouderen van Simson, en anderen verfchcenen zyn ? En het kleed van deeze Engelen was tot dat byzonder einde , door de Godtlyke almacht voortgebracht. Daar nu onze Zaiigmaaker zich, naa zyne Opftandinge, dikwils gekleed heeft laaten zien, hebben wy niet te twyfelen, of het zy een kleed geweeft, het geen hy, de Gödt-Menfch, door zyne almacht hadt voortgebracht. Wanneer hy gebiedt, is het daar!
vers 13. Maar zy geloof den ook deezen niet. Te weeten, den beiden Jongeren, dewelke van Emmaus waren terug gekomen. De Uitleggeren geeven voor, dat Lukas het tegendeel verhaalt, naamlyk, dat de Jongeren hun verhaal gelooft hebben. Sommigen, by voorbeeld, Andr. Osiander en Andr. Masius, en, onder de oude Schrift-uitleggeren, Eüthymius, fcheen deeze tegenftrydigheid zoo zichtbaar, dat zy begonnen te denken, dat Markus hier een ander geval verhaalt, dan Lukas. Dan daar dit tegen den geheelen inhoud, gelyk men met den eerften opflag zien kan, aanloopt,zoo heeft Lightfoot iets opgegeeven, om deeze twee verhaalen met eikanderen te doen overéénftemmen, het geen ondertusfchen eene enkele fpeelingvan zynen geeft is, niet tot overtuiging van den Leezer dienen kan, en byna befpotlyk moet genocmt worden : om niet te zeg-
fen, dathydaarby, zonder grond, vooronderftelt, dat etrus één van de twee Emmaus-gangers geweeft is. Anderen, welker antwoord op deeze zwaarigheid IIeüt'ELius en Woif bygebracht en goedgekeurt hebben , Keggen ook niets zaaklyks, om de gewaande ftrydigheid weg te neemen.
Zy hadden alle van deeze moeite kunnen ontflaagen ?,yn, indien zy het verhaal van Lukas wel befchouwt hadden; en men heeft rede, om zich, over zoo verregaande eene onachtfaamheid te verwonderen. Het is waar, dat Marrus verhaalt heeft, dat de Jongeren aan het zeggen der Emmaus-gangeren, dat Jesus hun verfchcenen LI 2 was,



532 Verklaaring over Markus
■was, geen geloof geflaagen hebben. Maar waar, bid ik u, heeft Lukas het tegendeel gezegt? waar verhaalt by, dat men hunne woorden gelooft heeft? Hy meldt ons, dat, zo niet allen , veele nochtans Simon gelooft hebben, dat hy den Heer gezien hadt; maar van deeze twee zegt hy noch dat men hun gelooft, noch dat men hun niet gelooft heeft. Ja daar hy vers 37. bericht, dat de Jongeren Jesus, dewelke kort daarnaa verfcheen, in den beginne voor een Spook hielden, geeft hy ons gelegenheid, om daar uit te befluiten, dac zy op dezelfde wyze over het geen de Emaus-gangers gezien hadden, gedacht hebben. Op deeze wyze is 'er tusichen Markus en Lukas geeue de minfte ftrydigheid.
vers 14. Hun ongeloof, dat zy bet niet gelooft
hadden. Dit hun ongeloof kan dienen om ons geloof te verfterken. Indien de Jongeren ligtgeloovig geweeft waren, zoude men kunnen denken, dat zy zich zelve misfchien door valfche vertelfels van de opftanding van Christus hebben laaten misleiden. Dan daar zy zoo moeylyk tot het geloof te brengen waren, dat zy deeze waarheid niet wilden aanneemen, voor dat zy die, om zoo te fpreeken , zelve gezien en gevoelt hadden, niet, voor dat zy Jesus hadden zien eeten en drinken, is dit genoeg om deeze allerfterkfte, ja gcnoegfaam eenige tegenwerping, die men tegen de geloofwaardigheid van hun verhaal in dit geval maaken kan, weg te neemen. Grotius drukt' dit by vers 13. met volgende woorden Uit: haec eo pertinent, ut nos jirmius credamus bis, qui ipfi tam tarde crediderunt. (Dit diene, om ons te vafter geloof te doen ftaan aan hun, die zelve' zoo traag om tc gelooven geweeft zyn.)
vers 15. Predikt het Evangelium aan alle Creatuuren. Dat is, alle Menfchen. Dit fpreekt van zelf, en niemand kan het anders verftaan; uitgezondert eenen dommenFRANciscus, die nochtans één der voornaamfteHei-. ligen van de Roomfche Kerk geworden is. Deeze wasnaamlyk gewoon, om dat hy dit bevel van onzen Za-. hgmaaker niet wel verftondt, ook voor Vogelen, Visfchen, en Ezelen te prediken. Lutherus hadt buiten
twyfel
i



Euangelium. Hoofdft. XVI: I4> 15- 533
twyfel op deeze predikaatien hec oog, wanneer hy, in zyne Verklaaring van hel eerfte boek van Mo fes, bl. 168. fchreef: Franciscum non Judico malum fuisfe, fed res ip. fa ar guit, eum fimplicem, feu, ut potius verum dicam, Jlultum fuisfe. (Ik denk niet, dat Franciscüs kwaad geweeft is, maar de zaak zelve leert ons, dat hy éénvouwig, of, om de rechte waarheid te zeggen, dwaas moet 'geweeft zyn.) De Menfchen, de Creatuuren, te noemen, gelyk wy dit ook Col. i: 23. vinden, is eene Hebreeuwfche manier van fpreeken , zoo als veelen, by Wolf aangetekent, getoont hebben. Ik zal 'er deüorae Hebraieae van den Heer Schöttgen, ad Rom. vi tr. 19. p. 534. noch byvoegen. Casaubonus getuigt in zynen 382ften brief, bl. 440, (van den eerften druk) dac de Arabieren in hunne taaie gewoon zyn, op dezelfde wyze ce fpreeken.
Daar nu Christus zynen Apoftelen bevolen heeft, het Evangelium allen Menfchen te prediken , hebben fommigen al van ouds daar uit beflooten, dat 'er geen Volk onder de zonne is, by het welk de Apoftelen zeive niet geweeft zyn, om de leer van Christus te verkondigen. Zeker Bisfchop in Afrika, Hesychius genaamt, was ook van dit gevoelen, dien Augustinus evenwel anders onderrichtte, dewelke in zynen 8often brief, (volgens de uitgaave van Erasmus) aan hem fchreef: Quod putas, jam boe per ipfos Apoftolos faclum esfe, non ita eft. Hy maakte teffens van fommige Volken in Afrika gewag, welken de Chriftlyke Godtsdienft: nooit bekend geworden is. Doch in laatere tyden hebben wederom veele van onze Godtgeleerden deeze verklaaring van dit bevel van Christus aangenomen, en zelfs beweert, dat de Apoftelen ook in Amerika, hec geen toen noch aan alle bekende Volken onbekend was, geweeft zyn. Zy poogden daardoor zekere tegenwerping van de Gereformeerde Kerk, in het ftuk van de algemeene roeping der Menfchen, voor tc komen. Men kan hunne naamen en bewyzen in het fyfte. ma van Quenstedt, en wel in het derde deel, bl. 46 ; en 476. aantreffen. Dan deeze verklaaring heeft zich niet ftaande kunnen houden, en is eindelyk door andcL 1 3 re



534
Verklaaring over Markus
re Godcgeleerden van onze Kerk verworpen. Het geen' Hornejus en Quistorp daar tegen ingebracht hebben, brengt Quenstkdt zelf by- D. Fabricius geeft de woorden en het bewys van 'Qlustorp insgelyks op, in zyn Lux Euangelii cap. 47. p. 766", en verleent 'er zyne toeftemming aan. Ook de Altorffche Godtgeleerde Durrius gelooft in zyne Triga difputationum ai Rom. 1: 20. cap. 1. §. 57. niet, dat de Apoftelen in Amerika geweeft zyn, en hy twyfelt zelfs, of in deeze nieuwe waereld vóór de komft der Spanjaarden de naam van Christus wel ooit bekend geweeft zy. Ja de groote Schrift uitlegger, D. Seb. Schmidt, heeft eene byzondere verhandeling over dit bevel van Christus aan zyne Apoftelen opgeftelt, (dewelke in zyn Collegium Biblicum pofterius, p. 189 feqq. te vinden is,) en daar in van de bekeering der Amerikaanen door de Apostelen geen woord gezegt, om dat hy die zelfs niet gelooven konde. Hy beweert in tegendeel, dat dit bevel de Apoftelen alleen niet raakt, maar ook de Leeraaren der volgende tyden. Op dezelfde wyze handelt Buddeus m zyn fyftema p. 681. van de algemeene Godtlyke roeping, als mede D. Bajer in zyn Comp. Theol. p. 94c. D. Weiszman verklaart deezen twift, in zyn fyftema p. 697- voor een zoogenaamd problema, waar van men niets met zekerheid kan zeggen, en waar over men ieder eenen naar zyn goedvinden moet laaten denken. Dan het komt my voor, dat Witsius de zaak gcnoegfaam afgedaan heeft, in het tweede deel van zyne Mifcellanea Sacra. Want daar ontmoeten wy twee s verhandelingen, in ééne van welke hy alles opgeeft, wat men, om te bewyzen, dat de Apoftelen ook in Amerika gepredikt hebben, heeft bygebracht en kan bybrengen; terwyl hy in de tweede het tegendeel daar van met de grootfte waarfchynlykheid ftaande houdt. Ik zal noch maar alleenlyk de woorden van Maldonatus bybrengen. Sunt, fchryft hy, by deeze plaatze, qui exiftimant, jusfos esfe Apoftolos a Chrifto univerfum terrarum orbem peragrare: quod minivie mibi videtur esfe probabile. Sciebat enim Cbriftus, id eos facere non posfe; £P non eft credendum, eum, quod facere non poter ant, illis
praecs-



Euangelium. Hoofdft. XVI: ÏJ.' 535
praecepisfe. (Daar is 'er, dewelke denken, dat de Apostelen van Christus bevel ontfangen hebben, om door de geheele waereld te trekken; dan dit fchynt my toe geene de mLfte waarfchynlykheid te hebben. Immers Christus wilt, dat zy niet in ftaat waren, om dit te doen; en het is niet denklyk, dat hy hun iets, hetgeen, zy niet doen konden, zal belaft hebben.)
De waare meening van dit bevel van onzen Zaiigmaaker is niet moeylyk te vinden. Men overweege Hechts, wat hybedoele, wanneer hy zynen Apoftelen belaft, in de gebeete waereld te gaan. Hy hadt naamlyk te vooren, Matth. x: 5, f5. tot hen gezegt: gaat been en predikt bet Evangelium, niet den Heidenen, ook niet den Samaritaanen, maar alleen in bet Joodfche land. Maar thans zegt hy . gelyk Lukas insgelyks heeft opgetekent, Hand. i : 8. gy zult van my prediken ee,ft te Jerufalem. en in bet geheele Joodfche land, vervolgens in Samaria, en naderhand in de ganfche waereld. Zien wy hier niet duidelyk genoeg uit, dat den Apoftelen bevolen werdt ook den Heidenen, die het geheele overige gedeelte der waereld bewoonden , de zaligmaakende leere voorteftellen, en geen onderfcheid tusfehen Jooden en Heidenen te maaken? Hy beveelt hun teffens met dit werk hun geheele leeven. door te brengen, bygevolg met de bekeeringe der Heidenen, zoo verre zy maar eenigszins konden, voort te vaaren. Meer ligt 'er in dit bevel niet opgeflooten. Het zelve werdt naderhand, Hand. x: 11 enz. bvzonderlyk aan Petrus gedaan, door zekere gelyknis in een gezicht; en deeze Apoftel zag'er niet alleen zelf uit, vers 35. dat Godt zyn woord onder alle Volken wilde ge. predikt hebben, maar hy vertoonde ook, Hand. xv: 9. aan de bekeerde Jooden, dat Godt thans geen onderfcheid meer maakte tusfehen Jooden en Heidenen, en dat zydus hunnen waan, als of de zaligheid alleen voor de geloovige Jooden ware, moeften vaarwel zeggen. Meer behoeven wy in de woorden, gaat heen in de geheele waereld, en predikt het Evangelium aan alle Creatuurtn, niet te zoeken. Twyfelt iemand, of men, door de geheele waereld, en alle Creatuur en, wel alleenlyk Menfchen uit allerleis Volken, gelyk Lutherus het LI 4 Hand.



53^ Verklaaring over Markus
Hand. x: 35. vertaalt heeft, en niet een ieder Menfch ' dewelke toen op aarde leefde, verftaan moet, die lette maar nauwkeurig op de woorden van Paulus, Rom 1: 8. en xvi: 19. daar hy zegt, dat het geloof der Ghriftenen te Kome in de geheele -waereld bekend geworden is. Wat wil dit toch anders zeggen, dan dat hun geloof nergens, daar het Evangelium gepredikt wierdt, onbekend gebleeven was. Men veilige ook zyne aandacht op het geen onze Ëvangelift zegt in het volgende softe vers, dat de Apoftelen op alle plaatzen. (*-'*W gepredikt hebben. Wat anders geeft dit te kennen, dan dat zy, niet alleen in het Joodfche land maar overal in alle landen, daar zy kwamen, het zaad des Godtlyken woords mtgeftrooit hebben ? Hv wil 'er zekerlyk met mede zeggen, dat zy in den korten tvd hunnes leevens in alle landen gekomen zyn; en hv kon de dit toen noch minder zeggen, daar hy dit noch eenen germmen tyd voorden dood der Apoftelen fchreef en zy dus toen noch in zoo veele landen niet eens gewêeft waren. Men neeme dan de verklaaring aan, dewelke Lukas aan dit woord **,mXl7 gegeeven heeft • deeze zegt kap. ix: 6. van de twaalf Jongeren, die maar alleen in het Joodfche land wierden rond gezonden, dat zv het Lvangelium **rmXS. op alle plaatzen, georedikc Je^fn. Dit overtuigt ons genoeg, dat wy dit woord ook by Markus niet anders verftaan moeten, dan de omftandigheden het toelaaten. Het blyft dan onbe twiftbaar, dat de Apoftelen in de geheele waereld «regaan zyn, en het Evangelium allen Creatuuren genredTkt hebben, datis, aan alle Menfchen, by dewelke zvcm deeze hunne reize kwamen. Zy vroegen nergens & de Inwooners Jooden of Heidenen waren, maafzv ' e-
^L-fZer,hmftame Ieer alIen Menfchen zonder onderfcheid. Doch ik moet ook niet vergeeren wat Lu kas zegt Hand. u: 5. Naamlyk wy leezen daar dat Qp dier1 tyd, nit afte Volken onder ïe zonnedoden te Jerufalem geweeft zyn Zoude hV ook gedacht hebben, dat er Jooden uit Amerika waren, daar hv niet wift, dat er een Amerika in de waereld was? Doch genoeg hier van! u cn
vers



Euangelium. Hoofdft. XVI: it5, 17. 537
. vers 16. Al wie gelooft, en zicb zal laaten doopen. Al wie aan my gelooft, die heeft bet eeuwig leeven, betuigde onze Zaiigmaaker Joh. ffl; 3(5. Dit geloof beftaat niet alleen in de aanneeminge der leere van Christus , maar teffens in eene zoodanige gefteltheid des harten , waar door een Menfch zich door den Geeft van Christus laat regeeren, en beftendig Vruchten des Geloofs voortbrengt. Onder deeze Vruchten des G&loofs behoort ook, dat men Christus openlyk bekent: want, die my voor de Menfchen verloochent, zegt onze Heiland, Matth. x: 33. dat is, die zich fchaamt, of vreeft voor eenen Chriften gehouden te worden, dien zal ik voor mynen Hemelfcben Vader niet voor mynen Jonger erkennen. Een echt Jonger van Christus treedt dan openlyk in de gemeenfchap der Chriftenen, en daar zyn Zaiigmaaker wil, dat dit door den doop gefchieden zal, laat hy zich gewillig en blymoedig doopen op den naam des Vaders, des Zoons, en des Heiligen Geefts.
vers \6. Maar al wie in het ongeloof zal blyven. DaC is, die my niet voor den Zoon van Godt en den Heiland der waereld erkent, maar my en myne leer veracht en verwerpt, en zich bygevolg niet op mynen naam laat dooperi, die zal verdoemt worden. De woorden, die zich niet laat doopen, zyn derhalven, gelyk Maldonatus reeds heeft opgemerkt, niet zoo zeer uitgelaaten, als wel onder de woorden, dieniet gelooft, begreepen. Credo, zegt hy, non fuisfe praetermisfitm, ut putatur, fecundum Mud membrum & baptizatus non fuerit. Nam licet verbis expresfum non fit, fenfu tarnen eft; quia, cum ante baptismus cum fide conjunctus fuerit, etiam cum negatione fidei negatio baptismi «Va xn>S eft inlelligenda.
vers 17. Maar deeze wondertekenen zullen by de geenen , die gelooven, gefchieden. Door, de geenen die gelooven, (■xi^i<rxi%i) worden zy verftaan, die in het voorgaande vers, geloovende f;r<rsuVa»7e?) genaamt worden, dat is, die geenen, dewelke de leer des Evangeliums aanneemen, en zich door de Apoftelen tot Christus LI j laatea



53®
Verklaaring over Markus
laaten bekeeren. Van deeze zegt Christus niet, ^e lyk de meefte Uitleggeren, onder anderen Grotius gedacht hebben, dat zy zelve wonderwerken zullen doen, maar alleenlyk, dat wonderwerken, die naamlyk der Apoftelen, hen zullen vergezellen, (^«^«s-rf,) of liever hun geloof vergezellen en beveftigen. Deeze verklaaring wordt door het 20de vers geftaaft, waar in wy leezen, dat Christus naderhand de leer der Apostelen , door wonderwerken, dewelke die leer vergezel, den, (jitax.^ad-Qfm rrtp£«.) dat is, door de wonderwerken, dewelke deeze Apoftelen insgelyks verrichtten bekrachtigt heeft. Daar is noch eene andere rede ' waarom wy deeze woorden van Christus zoo niet kunnen verdaan, als of hy van wonderwerken fprak dewelke alle Chriftenen zouden kunnen doen; te weeten om dat hy hier alleen met de Apoftelen te doen hadt en hun de plichten van hun Apodelampt voorfchreef Zy moeften naamlyk Jooden en Heidenen de zaligmaakende leere verkondigen, door de kracht die hun gegeeven was, hunne leer met wonderwerken beveftigen en daar door bewyzen, dat dezelve van Godt afkomftig is.
Wat betreft, dat Christus niet in de tweede perfoon voortvaart te fpreeken: gy zult in mynen naame enz. maar in de derde perfoon zegt: zy zullen in mynen naame, enz. men zal ophouden zich daar over te verwonderen, wanneer men ziet dat deeze fpreekwyze, by de Spraakkonftenaaren Knalloge perfonarum genaamt, bv Veele andere Schryvers voorkomt. In de f^ewyde bladen ontmoet men dezelve menigwerf, gëlyk men bv Glassius kan zien, dewelke bl. 320 enz 9c0enz.cn 1236 enz. daar verfcheidene voorbeelden van bv een gezamelt heeft. Ik zal 'er flechts het één en ander van bybrengen. By Jeremias, kap xliv: 9, 14. leezen wy: hebt gy uw ongeluk vergeeten, dat u ontmoet is? en evenwel zyn zy met gedemoedigt, en wandelen niet in myne wetten en rechten. By Lukas , kap. 1:43, 44. zegt Elisabeth tot de Moeder van Jesus: toen ik uwe groete boorde, fprong het Kind van blydfchap op in myn lichaam. En zalig is zy, die gelooft beeft. Ik voege 'er ncch by, dat
ook



Euangelium. Hoofdft. XVI: !?• *3. 533
ook Gerhard Harm. Euang. cap> 2i6. p. 454- als mede Clericus by dit vers, gezien hebben, dat hier niet yaa alle Geloovigen gezegt wordt, dat zy wonderwerken zullen doen, maar alleen van de Apoftelen. Ook geheve men na te zien, het geen ik by Matth. xvi i: ao. heb aangemerkt. Ik vertaale dan nu dit vers op de volgende wyze: maai by ben, dewelke gelooven, zullen ds lolsende wonderwerken gefchieden: in mynen naame zullen zy (de Apoftelen) Duivelen uitdryven enz.; te vooren hadt ik het niet wel vertaalt, door ben, dewelke gelooven, zullen de volgende wonderwerken gedaan worden.
vers 17, 18. In mynen naame zullen zy. Toen Christus eens zyne twaalf Jongeren voor eenen korten tyd uitzonde, om hun eenen voorfmaak van hun toekomftig Apoftelampt te geeven, belaftte hy hun niet alleenlyk in het Joodfche land te verkondigen, dat de dag des Heils verfcheenen was, maar hy ruftte hen teffens met het vermoogen uit, om Duivelen uit te dry ven, en Zieken gezond te maaken. Met deeze woorden wordt dit verhaalt door Mattheus, kap x: i $. door Markus, kap in: 15. en door Lukas, kap. ix: 1. Dezelfde macht geeft hy hun thans naa zyne opftanding, naamlyk om Duivelen uit te dryven, en Zieken gezond te maaken. Dan dewyl hy hen thans in de geheele waereld uitzondt, en dus ook na zulke Volken, welker taaie zy niet geleert hadden, gaf hy hun nu insgelyks de bekwaamheid, om vreemde taaien te fpreeken, ten einde aan elk Volk in zyne taaie de leer des Evangeliums te kunnen voordraagen. Nieuwe taaien, heeten zoodanige, die hun te vooren onbekend waren, die zy nimmer geleert, ja zelfs van dewelke zy misfchien nooit gehoort hadden. Het geen zy tot dus verre gefproken hadden, was hunne oude taaie: maar het geen zy in het vervolg op veele plaatzen zouden moeten fpreeken, was eene taaie, die ten hunnen opzichte geheel nieuw was, en die zy nooit te vooren gefproken hadden- _ _
Dan wy ontmoeten in deeze woorden noch tweeërlei» vermoogens , dewelke Christus zynen Apoftelen op dien tvd gegeeven heeft, naamlyk: om Slangen te 1 verdryven,



s40 Verklaaring over Markus
verdryven, en zonder nadeel vergift te drink™ n 'er by geenen anderen Ëvangelift en • J Paar ven der Apoftelen niet, van deeze'wnn^f * 10 de brie" gemaakt wordt, r^^^g^^™^ veroorzaaken. Zouden deeze woorden Sh^^" eene vreemde hand in den text -ebrarh"lslch,e"door waar, de beide oudfte overZettiSenaChtiyT- ^rV5 naamlyk en Syrifche, kamc^^S^J^Xf^ ven; dewyl deeze woorden in die K?n teg.eIo°gevonden worden. Dan wy vinderin d^T2""?^" woorden, die een Zoon ^S^fS^S,? welke woorden evenwel de geleerdftp ivrY lll-36' zwaarigheid gemaakt hebben, omI >or^T™ geene fleren, terwfl zy van gevoelen zyn, A??™™' hum van Lükas dit byfoegfel al zeer tlt V , angeheeft. Indien wy nu e^nefewichtige iS Ll^T* brengen, waarom wvgisfen S rden byden niet'gefchreeven gheeft', mLf^? d?fze woor" vreemde hand in den texgebral zvfin?00* eene van geen misbruik van ooSSdï'EmnS^ r T ,T gen, maar het zoude ten n.terff biuT™befchuldlhoor te gee.en. Wel aan dan me^iL?*'™S gC* aandacht, en veroo.deele ons vermoeden P?e,^ Seene nen ontyd>gen yver; maar men wikke en ^eee t?i Ce"
[praTdonenaI' " ^ ^^^K^ ^to^te'^^^*** van Markus
verfen, diï op hl^achtfe "01^" aan °fde kus gefchreeven. Tet hetïefn gSiS^°°r MaR" op goede gronden beweezen heeft o^S*,- 227 T' ren niet te fpreeken welt™ , • van ande-
vindt aangetekend tZ l naamen men b>' wo^ fluk verSSwoorden ffltfchTd * S00*" cius in zyn' CM,* ApZVbT iV t * ^ fabri' geeft, en aan het licht Ef u ü 7' h Wf'M- °Pact jjc« ltelt. Is het nu met mooglyk,
dat



Euangelium. Hoofdft. XVI: 17, 18. J4«
das ook dit Slangen verdryven en vergift drinken, één van deeze byvoegfelen geweeft is. Is het vervo geus ook niet mooglyk, dat men, toen men dit verminkte Hoofdftuk wederom herftelde, en teffens zyn beftr deedt, om 'er alle vreemde byvoegfelen van aftezonderen, by ongeluk één van dezelve, dat, waar van wy thans fpreeken. over het hoofd gezien heeft/
Dit vermoeden kan noch meer beveftigt worden. Vooreerft, wordt .nergens anders m het Nieuwe Teftament van deeze twee wondergaaven gefproken, gelyk ik reeds heb aangemerkt. Ten tweeden, leeft men in een affchiift, dewelke Beza gezien heeft, op deeze
y/U is, dat hy, die deeze woorden in den text gebracht heeft, op de gefchiednis, dewelke Hand. xxvii: 3, 4* verhaalt wordt, het oog gehad moet hebben. Jen derden zyn de woorden: -f*™ zoo onverftaanbaar, dacde Uitleggers niet weeten, hoe zy dezelve vertaaien, of welken zin zy daar aan geeven zullen. Men zie de Aanmerkingen van Wolf en Grotius. Voor het overige fchynt het Slangen verdryven, en zonder gevaar vergift drinken, op twee oude vertelfels of overleveringen te doelen: men verhaalt naamlyk, dat de Apostel Paulus, dien op het Eiland Melita de Adder, dewelke aan zyne hand hing, geen nadeel deedt, voor altoos alle Slangen van dit Eiland verbannen heeft; en dat Johannes eens eenen vergiftigen beker, zonder eenig kwaad gevolg, heeft uitgedronken: over welk laatfie wonder men Lamfe in zyne Prolegomena m Euangelium Johannis, lib. I. cap. 5. §. 22. en Jacob Ihomasius in een byzonder Twiflfchrift kan naleezen; hoewel ik het met den laatftgcnoemden niet ééns ben, wanneer hv verklaart, deeze overleevering voor niet zeer oud aan te zien. Want Abdias verhaalt dit geval reeds in zyne ASta Apoftolorum lib. v. cap. 20. en brengt het by als iets, dat toen al een oud fprookje was. T-Homasiüs, anders een Man van zulk eene uitgeftrekte beleezenheid, hadt deeze plaatze niet gezienhy zoude dezelve anders'bygebracht, en §. 45- met geoordeelt hebben, dat deeze fabel een wanfchapen voortbreng-



3f4^ Verklaaring ever Markus
fel van de tiende, zo niet van de dertiende Eeuw
AI het geen ik tot dus verre gezegt hebbe ftrf ;v hun, die bekwaam zyn, om Oveldinfri van dierTaart te oordeelen, ter ovcrweeginge voor. Men ziet wel dat myne twyfeling over'deïchtheid vfn deeze pTaat' ze, met onverftandig is, en dat, zo ik al dwaale, myne dpoling met eene Chriftlyke zachtmoedigheid en broeaerlyke liefde kan gedraagen w )rden. Ik ben oS op myne eigene gedachten zoo niet gezet, dat ik mv met van harten verblyden zoude, .ndien men myne zwaarigheden door kracht van redenen wift weg te neemen. Dan indien Mannen, die ,k voor bekwalme Rechters m deeze zaak moet erkennen, mochten oordeelen, dat myn gevoelen waarfchynlyk is, zal ik het met hen voor onbetwiftbaar houden, dat het zelve zoo Thet^F001' hetrE-^üum vmMARKU0, m , H r ^ LüKAS beiiadeelt, dat men «pn >fPVJ -P woorden, Zoon van Cainan gebannen heeft. Ja men is dan zelfs in ftaat om den fpotter met Godts woord, wanneer deeze plaatze hem tot eenen fteen des aanftootens wordt, op éénmaa?den
Hoo^ftnfoppem dCWyI' ge,y^"enweet, het laaffte Hoofdftuk van Markus, meer dan andere plaatzen der «. S. van vervalfchingen te lyden gehad heeft.
Indien Sn E% M mv% Heer met hen oproken hadt. it; ° men ,de Evangeliften met eikanderen vergelykt, ver oo^n' dat Cr' n?f ditgefprek, ^ch veel! dagen verloopen zyn, eer Christus ten Hemel voer Men zagz.ch dan in eene aanmerklvke zwaarigheid v'erwfn toen men deeze woorden van Markus opvatte, aTs 0f ftonTten' ff ïf uk^ken van deezePwoorden e?ltond ten Hemel was opgevaaren. D. Rusz vergeet met, Tom. III. p. i6oo. van deezen knoop eewal te
T^lVJï1] hy hee7ft d^nze!ven '^t he?PzwgaaTdgvan gee?ï ^gemaakt door te zeggen,dat men, het
Evan^ii^ L lOVC1'geflaagen heeft' uk de andcre Kano J? « 5eh00rt in,tG VU,,en- LüKAS heeft ons, .hand. i. 3. de waare betekenis van deeze woorden
bloot.



Euangelium. Hoofdft. XVI: 19. 54$
; blootgelegt. Hy zegt naamlyk, dat Jesus, naa datby zicb zynen Jongeren menig-werf naa zyne opftanding ver[ toont hadt, en wel geduurende den tyd van veertig dagen , 1 en met hen over het Ryk van Godt gefproken, ten Hemel I is opgevaaren. Markus wil derhalven alleenlyk zeggen: naa dat by op verftbeiaene tyden met zyne Jongeren gefproken hadt. Hy zegt daarom ook niet: ftirx ™ *x*Sraf lAïTAaWs, maar geeft door het uidaatenvan dit woord duidelyk te kennen, dat hy niet fpreekt van dc onmiddelyk voorgaande woorden, maar van alles, wat Jesus naa zyne Opftanding tot zyne Jongeren gefproken heeft. Euthymius heeft dit reeds gezien, dewelke deeze woorden van Markus op de volgende wyze verklaart. Poftquam locutus eft, non haec folum, fed £? omnia verba, quotquot eis locutus eft a die refurrectionis fuae, done'c completifunt quadraginta dies, in quibus apparebat difcipulis, 6? converfabatur cum eis. Ik belyde hier dan , dat-ik mis gehad hebbe, toen ik deeze woorden van Markus, dus vertaalde: naa dat nu de Heer dit tot hen gefproken hadt. Deeze dwaaling ontmoet ik ook in de overzettinge van Bergen, daar men leeft: le Seigneur aprés leur avoir ainfi parlé. Daarentegen heeft Luther het wel getroffen, dewelke het dus vertaalt: naa dat by met ben gefproken hadt. Dan dewyl dit ook dubbelzinnig is, | kan men eenen Leezer te gemoete komen, indien men aan deeze overzetting een klein byvoegfel geeft, en dus leeft: naa dat by nu met ben (herhaalde maaien) gefproken hadt.
vers 19. En beeft zich gezet aan de rechterhand van Godt. Op deeze wyze heeft Lutherus Hebr. i: 3. het woord «ese'S*™ ook vertaalt. Petrus leert ons Hand. ii: 34. dat deeze fpreekwyze uit Ps. cx: 1 ontleent is. Het is derhalven eene Hebreeuwfche manier van fpreeken, dewelke Vitringa in zyne Obfervationes facrae lib. 11. cap. 4 &? 5. dus verklaart. " De Vader ,, heeft den verreezen Jesus in de gemeenfchap aan zy„ ne Heerfchappye over alle dingen opgenomen." Dan wy hebben aan Apoftel Paulus, Phil. 11:0, 10, 11. «enen Uitlegger, die-in alle opzichten onverwerplyk



544 Verklaaring ever Markus
is. Daarofn, zegt hy, dat is, dewyl hy zynen Vader tot den dood aan het kruis toe gehoorzaam geweeft is, beeft Godt bem ten uiterften verhoogt, en hem eenen naam gegeeven, die boven alle naamen is, te iveeten, dat in den naame van Jefus, alle knieën, zoo voel van de «eenen die in den Hemel, als die op aarde en onder de aarde zyn, zich zullen buigen, en alle tongen bekennen, dat Jefus Cbriftus de Heer is, ter Eere Godts des Vaders. Voor het overige heeft Dorscheus , over dit zitten van Christus aan de rechterhand van Godt, zeer uitvoerig en zeer gegrond gehandelt, in vier Twiftlbhriften van zyne Pentadeca bl. 38 s—554. als mede deMarburgfche Godtgeleerde J. C. Kirchmeijer in eene byzondere verhandeling, dewelke in het Jaar 1741. gedrukt is, en waar van men in de Miscellanea Groningana, t. m.p 685 feqq. een uittrekfel vinden kan; en eindelyk de Heer ^r°uL r in het êeheele tweede Hoofdftuk van zyn lwiftichrift, de Pontifice Cbrijïianorum maximo fedenie door hem in het Jaar 1746. uitgegeeven. '
Voor het overige zoude iemand noch kunnen vraagen , waarom Markus met zoo weinig woorden over deeze Hemelvaart van Christus fpreekt, en dezelve niet breedvoeriger befchreeven hebbe. Dan men kan het antwoord op deeze vraage in myne laatfte aanmerkingen over het Evangelium van Mattheus vinden.
vers 20. Op alle plaatzen. Het woord **,raXS, het welk hier voorkomt, heb ik by vers 15. reeds verklaart. Markus wil 'er naamlyk in geenen deele mede zeggen, dat de Apoftelen in alle hoeken en plaatzen der waereld gekomen zyn. Want dit was, uit hoofde van den korten leeftyd der Apoftelen, en wegens den geruimen tyd, dien zy zich op verfcheidene plaatzen moeften ophouden , eene zaak van volftrekte onmooglykheid. Hy bedoelt dan niets anders, dan dit, dat de Apoftelen overal daar zy gekomen zyn, de leer des Evangeliums verkondigt hebben, en zich alle mooglyke moeite gegeeven, om de Menfchen die hun voorkwamen, tot het geloot aan Christus te brengen.
vers



Euangelium. Hoofdft. XVI: 20. 545
vers 10. Het woord door daar by gevoegde won lerwer. len bekrachtigde. Veele zaaken, die de Apoftelen moeften voorftellen, konden door bloote rede met beweezen worden, en zy moeften op eene andere, over, tuigende wyze bewyzen, dat dezelve van Godt afkomfti» waren, en dat Godt zelf wilde, dat de Menfchen dezelve gelooven zullen. Dit konde op geene andere wyze gefchieden, dan door wonderwerken, dat is, door zulke daaden, die geen Menfch door eigene krachten in ftaat is- om te verrichten, en die Godt alleen doen kan. Wanneer dan een Menfch zulke daaden verricht, is het zeker, dat hy niet, maar Godt door hem, die gedaan heeft. Iets waardoor een verftandig Man, mxirfc zoo als Sergius Paulus, Hand. xiii: 7.) be* woogen wordt, om vaftlyk te .gelooven , dat de leer van zulk eenen Menfch van Godt afkomftig, en daarom der aannceminge waardig is.
Op deeze wyze ruftte de Heer zyne Gezanten, of, zoo als zy gemeenlyk genaamt worden, zyne Apoftelen, uit, en deedt daar door insgelyks zien, hoe men een Volk, het welk tot dus verre niets van den Chnftlyken Godtsdienft wift , tot aanneeming van denzelven te brengen hadt Men kan hier uit afneemen, wat men van de Zendelingen, die in laatere tyden tot bekeermg der Heidenen gebruikt zyn, te denken hebbe. Grotius is, by vers 17. van gedachten, dat de Zendelingen van laatere dagen , zonder het doen van wonderwerken hun oogmerk niet bereiken kunnen; en hy neemt het hun kwaalyk, dat zy geene zulke daaden verrichten , het geen hy aan hun ongeloof toefchryft. dewyl het hem voorkomt, zeker te zyn, dat Godt hun anders het vermoogen , om wonderen te doen, niet weigeren zoude. Dan dit gevoelen van Grotius zal niet ligtlyk Navolgers vinden , dewyl het tegen de bevinding gekant is. Waar toch heeft ooiteen Proteftantfch Zendeling, al was hy ook noch zoo vroom , onder de Heidenen wonderwerken gedaan ? En denken wv niet zelve, dat de voorgewende wonderwerken der 'Roomfche Zendelingen verdicht zyn? Wat voor het overige het gevoelen betreft, dat de gaave van wonderwerken voor Zendelingen nood7 Deel. Mm zaaklyk



54# Verklaaring over Markus
zaaklyk zy, J. Lange was ook van dat begrip, gelyk men zien kan in eene verhandeling die by bet verbaal van zyn eigen leeven gevoegt is, bl. 3.'.6 enz. alwaar hv Zendelingen, die, zonder deeze gaave, zich onder de Heidenen begeeven, onapoftoiifi.be Apoftelen noemt Op dezelfde wyze oordeelt Fabricius in zyn lux Euangelii faP' 35- §• i- P> 5%6- Sine dotibus extraordinariis, zegt hy, hnguarum 6f miraculorum, quales fuere in Apoftolis, vix ac he vix quidem idoneos operarios Heet reperire. qui tlluicum digno fuccesfu fufcipiant. En immers heeft onze Heiland Joh. x: 57. zelf gezegt: doe ik geene won. derwerken, zoo gelooft my niet. Volgt hier niet uit, dat, wanneer een hedendaagfeh Zendeling den Heidenen voorftelt, dat Godt eenen Zoon heeft, dat hy denzelven een Menfch heeft laaten worden, en ter voldoeninge voor de zonden der Menfchen aan veelerlei lyden en den dood overgegeeven; maar dat hy hem naderhand wederom leevendig heeft gemaakt, aan zyne rechterhand geplaatft, en hem daar door de hecrichappy over de geheele waereld gefchonken; volgt hier niet uit, zeg ik, dat de Heidenen in zulken gevalle met onredelyk handelen, wanneer zy deeze waarheden, die voor hun niet beweezen zijn, niet willen aanneemen? Ik wil ondertusfchen daar mede niet zeggen, dat men zich over de bekeering der Heidenen in het geheel niet behoort te bekommeren. Ik ben alleenlyk van oordeel, dat de rechte wyze, om hen daar toe te brengen, den Zendelingen onbekend is. Voor eenige Jaaren heb ik hun een verftandig plan om naar te arbeiden voorgefchrecven, en het zelve in het eerfte deel der Nuttige Aanmerkingen, bl. o-'o enz. geplaatft, die toen door den Heer Hof-prediker Bartholomei werden uitgegeeven. Dan hoe verftandig dit plan ook zy, het is te langdraadig. Een Zendeling gaat eenen korteren weg, zo hy met Heidenen te doen heeft, dewelke de leere des Evangeliums door ligtgeloovigheid, en zonder eene gegronde overtuiging (als welke hy zonder wonderwerken bun niet kan geeven) aanneemen; maar teffens door het licht van hunne gezonde rede ontdekt hebben, dat de Afgodery, waar in zy zich tot dus verre



Euangelium. Hoofdft. XVI: ïo. 547
re bevonden hebben, dwaasheid is, en dat 'er niet meer dan één Godt gevonden wordt, de ichepper en onderhouder der geheele waereld Want, indien hy hen naderhand, in navolging van den Hcidenfchen Hoofdman, van den welken Hand. x: i. gefproken wordt, beveelt, Godt zonder ophouden om zyne genade en verder licht te bidden, en hy zelf hun daar ra voormat is 'er seen twyfcl aan, of de Vriend der Menfchen de wSachtige Godt, zal de Chriltlyke waarheden, die zy eerft zonder genoegfaamen grond en zonder waare overtuiging hebben aangenomen, door zynen Geeft in hunne harten verzegelen en beveiligen. Ik zal hier by van de woorden gebruik maaken, van dewelke Spener zich by eene andere gelegenheid bedient heeft, in zyne Confilia Tbeologica P. 11. cap. 10 p. 18. Simpliciorcs] zegt hy, qui DEI timentes fint, fideique fune rationem reddere non valent, adeoque cognüionem babent nimis tenuem, & asfenfum non bene fundatum, babent fof liever precibus accipiunt) obfignationem Spiritus Jantti interiorem; of; zoo als Calov zegt, in zyne bibhai luftrata ad Rom. vin: 16. guftum interiorem a Spmtu fantto in corde fideli effeclum.
NOODZAAKLYK BYVOEGSEL.
Dewyl de eerfte en laatfte onder de Evangelifche Gefchied-fchryvers, Mattheus en Johannes , Evangeliften geweeft zyn, van dewelke Christus Matth. x: 20. getuigde: gy zyt het niet, die fpreekt of fchryft , maar de geeft uwes Vaders is bet, die door ufpreekt of fchryft; wordt het geèn deeze twee Apoftelen, aangaande Christus, en zvne woorden en daaden hebben opgetekent, door alle Chriftenen als onbetwiftbaare waarheid aangenomen. Dan dor de twee andere Evangelifche Gefchied-fchiy vers Markus en Lukas, flechts Evangeliften geweeft zyn, en zulk eenen hoogen graad van verhchtinge, ais 3 Mm a QS



54§ Noedza-aklyk Byvoegfel.
de Apoftelen, niet gehad hebben, zoude men hun flechts eene Menfchlyke, hoewel zeer groote waarichynlvkheid moeten toefchryven, cn met Tertuleianus (lib. ïv. adverfus Marcionem cap. 2) oordeelen, dat hunne geichiednisfen minder gezags hebben, dan die van Mattheus en Johannes, indien de Apoftel Johannfs on hunne Evangeliën zyn zegel niet gedrukt hadt, en door dezelve in den Bybel des Nieuwen Teftaments, dat is onder de Godtlyke Schriften der Apoftolifche tvden od te neemen, aan de Chriftlyke Kerk de volmaakfte , verzekering gegeeven, dat in hunne Evangeliën zoo min als in de overigen, eenige de minfte gefehiedkundige of andere dwaaüng ingefloopen is, maar dat alle de vier Evangelifche verhaalen, als verhaalen van den Geeft Godts zelven moeten aangenomen worden
Wy vinden daarvan een onverwerplvk getuignis re weeten de oude en geduurige ovcrleevcring'f in'de Kerklyke Gefcbiednisfen van Eusebius, b. 1 n kap n± Men verhaalt, dus luiden zyne woorden, dat %batfn% de' Chriftenen verzekert heejt, dat de Evangeliën van Mattheus, Markus en Lukas, de zuivere waarheid be belzen, en dat hy zyn Evangelium by die drie gevoen beeft en in het zelve zulke merkwaardigheden voor ge fielt die zv niet opgetekent hadden. K«/ jx^,'5 yt 0 xlY„, V0Cgt hy by, dat is, dit verhaal is waarachtig; waar mede hy te kennen geeft, dat hy het zelve in oude geloofwaardig Schriften gevonden heeft. Ook beveftigt hv dit bericht naderhand, door deeze vier Evangeliën nauwkeu ng met eikanderen te vergelyken. nauwkeuBy dit getuignis, hoe onverwcrplyk ook op zich zelf zal ik noch een ander bewys voegen, het welk ons volkomen zal moeten overtuigen, dat Apoftel Johannes de Chriftlyke kerk bevolen heeft, niet flechts, welke Evangeliën zv onder die menigte van Evangelifche verhaaien, van dewelke Lukas, kap. 1: 1. gewa^ maakc voor Godtlyke Schriften te hóuden hadden, maat ook! mt welke andere Schriften, het richtfnoer van hun geloof, de Bybel des Nieuwen Teftaments, beftaan moeften dus dat hy de Opftellcr van den zoogenaamdeCa mn Novi Teftamenh js.
Men



tfoodzaaklyk Byvoegfel 54*
Men overweege tot dat einde in de eerfte plaatze, dat het onmooglyk zoude geweeft zyn, dat men in de geheele Chriftlyke Kerk, deeze Schriften, en wel met meer of niet minder zoude aangenomen hebben, indien men het ten dien opzichte niet op de eene ot andere Kerk-vergadenng was ééns geworden, ot de een ot ander Leeraar der Kerke, wiens uitfpraak men voor Oodtlyk hieldt en houden moeft, deeze Schriften voor Godtlyk verklaart, en bevolen hadt, de verzameling daarvan ten allen tyde heilig te houden. Maar het is zeker, dat geene zoodanige Kerk-vergadering dit gedaan heeft, ja zelfs, dat 'er op dien tyd niet eens eene algemeene Kerk-vergadering mooglyk was. Hier uit Kunnen wy befluiten, dat een Leeraar, dien de geheele Chriftlyke Kerk voor eenen Man hieldt, door wien de heilige Geeft fprak, deeze uitfpraak moet gedaan hebben, dat Godt de boeken, dewelke m deezen bundel gevonden worden, tot het einde der waereld toe, als heilige Schriften wilde aangemerkt hebben: en dat alle Chriftlyke Kerken, deeze zyne uitfpraake gevolgt hebben. Maar in dien tvd was 'er niemand , dewelke in zulk een aanzien ftondt, als de Apoftel Johannes.
Nu overweege men verder, of Johannes met verplicht was, daar hy alle zyne Mede-apoftelen overleeft hadt, den Chriftenen te doen zien, welke Schriften tot het einde der waereld toe de grond van hun ge.ool en het richtfnoer van hun leeven zyn moeften. Men overweege insgelyks, of de Chriftenen hem niet zullen verzocht hebben, om hun vóór zynen dood deeze Schiiftente doen kennen, en dezelve van anderen, die men in dien tvd vondt, en van geenen Godtlyk oorfprong waren, aftezonderen. En daar dit laatfte onbetwiftbaar moet gefchied zyn, en niemand twyfelen kan, ot Johannes zal aan zulk eene heilige verplichting voldaan hebben, weeten wy immers met genoegzame zekerheid, wie het zy, die den bundel van het Nieuwe Testament der Kerke gegeeven heeft. _Jm.
Van deeze myne redekaveling was Clericus met verre af, toen hy in zyne verhandeling de quatuor Euangeliü, die hy achter zyne Hamoma Eucmfhca Mm 3 gevoei,t



550 Noodzaaklek Byvoegfel.
gevoegt heeft, bl. 74. fchreef: Quis docuit Dodwellum, (dat is, quis credat) nullum Apojtolorum, ne Joannem quidem, qui omnibus fuperftes fuit, nullum Apojlolicum virum, Cbriftianos docuisfe, e quibus libris inter eos, qui tune volitabant per mams, tuto posfint baurire biftoriam dietorum 6? faflorum Chrifii ? Credibilene eft, Cbriftianos nulla curiofitate hoe in negotio tam gravi & tanti momenti in. cenfos fuisfe, Apoftolosque ac eorum Difcipulos parum curasfe, an vera Euangelia a fi£tis fecernerentur. Op dezelfde wyze byna fchreef hy in zyne Kerklyke Gefchied. nisfen van de eerfte Eeuw, bl. 467. Joannes Apojtolus, qui tam dtu aliis omnibus fuperftes fuit, facile genuina Euangelia a fpuriis fecernere potuit, atque auctoritate fua litem omnen dirimere. Quod etiam, ut puto, fecit. Neque enim mibi perfuadere queam, tam fupinae negligentiae pri. maevos Cbriftianos juisfe, nulla ut cura tenerentur cognofcendi, quidipfe dixisfet Dominus Jefus, ab iis, qui Ser. mones ejus fcriptis mandarant, quorum ipfi auditor es fuerant, utque in eo ftupore torperent per triginta aut quadra. ginta annos, vel etiam plures, ex quo conferipta Euangelia fuerant. Men zal gemaklylc kunnen zien, dat, indien Clericus zich by zyne gedachten maar een weinig langer hadt opgehouden, en zich van zyne fchranderheid recht bedient, hy tot myn bewys, dat de Apoftel Johannes der Chriftlyke Kerke den Canon Novi Teftamenti, of den Bybel des Nieuwen Teftaments moet gegeeven hebben, zoude gekomen zyn.
Dan daar is eene tegenwerping, die ik met geen ftilzwygen mag voorbygaan: men zegt naamlvk: zo men in de Chriftlyke Kerk geweeten hadt, dat de bundel van Schrirten des Nieuwen Teftaments door Apoftel Johannes was opgegceven, zouden in volgende tyden zoo veele gemeentens eenen zoo geruimen tyd niet geweigert hebben, fommige brieven als Apoftolifch en Godtlyk aanteneemen. Om deeze tegenwerping uit den weg te ruimen, moet ik aanmerken, dat de Canon des .Nieuwen ! eftaments van Johannes uit minder Schriften i'\ v Vecft' dan de teSenwoo>"dige, dien de Chriftlyke Kerk naa de vierde Eeuw bekomen heeft. Men vondt naamlyk naa den dood van Johannes, over
wiens



■
Noodzaaklyk Byvoegfel. 551
wiens Canon nooit onder de Chriftenen de minfte twift geweeft is, noch eenige Apoftolifche Brieven, naamlyk dien van Petrus, Johannes, Jacobus, en Judas, zoo wel als dien aan de Hebreeuwen, en die dezelve gevonden hadt, oordeelde het te recht niet onredefvk, dezelve by de reeds bekende brieven der Apoftelen te voegen, en daar mede den Bybel des Nieuwen Teftaments te vermeerderen. Dan dewyl hier by de grootfte voorzichtigheid vereifcht wordt, en veelen van de Echtheid deezer Brieven niet overtuigt waren, moeft daarover zekérlyk zoo lang getwift worden, tot dat eindelyk alle geleerde Chriftenen volkomen gezien hadden, dat alle deeze Brieven uit de pennen van die zelfde Apoftelen, welker naamen zy aan het hoord droegen, gevloeyt waren, en dat men ze dcswcgen mede in den bundel der gewyde Schriften hadt op te neemen. De Godtgekerden (.by voorbeeld Bajer in zvn Compend. Tbeologiae pofitivae proleg. cap. ii. §.38.) hebben deeze Schriften, die toen by den eerften Canon gevoegt zyn, even daarom, en niet als of zy minder iezags dan de andere hadden, libros deuterocanonvos genaamt, en daarentegen die in den bundel van Johannes gevonden werden, protocanonicos: welke benaaming, zooveel ik weete, het eerft voorkomt by Sixtus van Siena in zyne Bibliotheca Sanfta, en wel onmiddelyk in den beginne, op bl. 2.
Om wederom op de beide Evangeliften, Markus en Lukas te komen, men kan by het algemeene bewys voor het Godtlyk gezag van hunne Schriften, het welk ik tot dus verre gegeeven heb, noch het volgende voegen. De Ouden, dewelke voor een gedeelte den Apostel Johannes noch gekent, vooreen gedeelte met lange naa zynen dood geleeft hebben, komen alle daarin overéén, dat Markus den inhoud van zyn Evangelie uit den mond van Petrus ontfangen heeft. De Bislchop Papias, die men wil dat den Apoftel Johannes noch tot zynen Leermeefter gehad heeft, getuigt dit m die woorden , die Eusebius in het derde boek van zyne Kerklyke Gefchiednisfen, kap. uit zyne Schntten heeft bygebracht; en noemt Markus om die rede in-



555 Noodzaaklyk ByvoégfeL
terpretem Petri (den uitlegger van Petrus.) Irenajus zegt het zelfde b. in. kap. i. Breedvoeriger verhaalt dit Clemens van Alexandrien, wiens woorden Eusebius b. ii. kap. 15. en ten anderen maale b. vi. kap. 14. heeft opgetekent. " De Toehoorers van Petrus,
" Zj?£aïl uen daF aan "iet genoeg, dat deeze „ Apoftel hun by monde van Christus gepredikt hadt „ Daarom verzochten zy Markus, zynen Reisgenoot! 3> dat hy hun het Evangelium, het welk wy noch hebj, ben, in gefchnft geeven wilde. Zy rustten ook „ niet, tot dat hy dit Evangelium gefchreeven hadt. „ De Apoftel Petrus was daar wel mede te vreden en „ verzekerde naderhand, dat Markus de waarheid'ge„ ichreeven hadt, beveelende verder, dat de Kerken „ zyne Evangelifche Gefchicdnisfen aanneemen et „ vlytig leezen zouden." Zoo meldt ook TertulliaS Sw fverfu\.MarcilJ^ cap. 5. dat men in zynen tyd het Evangelie van Markus den Apoftel Petrus toelchreef, mms interpret Marcus fuerit, dat is, wien* mondhnge vernaaien Markus in gefchrift gefield had? Origenes fpreekt 'er op geene andere wyze over Markus, dus fchryft hy in de Kerklyke GeSedSn van Eusesius b vi. kap. 25. heeft zyn EvaLliZ Ie. fcbreeven, zoo als Petrus het bem verhaalt hadt Deeze overlevering heeft Hieronymus in zynen CaYaloeus Scriptorum Ecclefiafticorum cap. 8. voortgeplant en ik heb tegen dezelve zoo weinig in ~bSn /dat k geene zwaarigheid vinde, om met ClericusDist de quatuor Euangelns, §. 2. p. J9. te zeggen: £ „if
CHÏZr^r ETSelkam Worial a^Ufe.
Chemnitius heeft 'er ook reeds op deeze wyze over geoordeelt, in zyn Examen ConciliiTridentini P i L x SeB. 4 artic. 1 §. 6. p. 32. als mede Sam. Basnage in zyne Annales ad a. 66. 12 & 13 -dasjsage m
Dat deeze Ëvangelift dezelfde Markus is, van welken Petrus op het einde van zynen eerften brief gewag maak heeft Wolf in zyne Culae PhilologicaeT^7ee. ze plaatze, buiten kyf geoordeelt. Per Manui hunc Euangeliftam rnte iigi, zcgt hy, non dubiuT 2™*
ln ^ Altorffchen Bybel van het zelfae gevoelen!
als



Noodzaaklyk Byvoegfel. 55-3.
als mede Clericus in zyn uitmuntend werk over de Kerklyke Gefchiednis [en van de eerfte Leuvo, by het jaar 61 € vu. bl. 413. Grotius geeft 'er insgelyks zyne toeftemming aan, in zyne aanmerkingc op deeze plaatze van Petrus; gelyk ook Chemnitius m zyne Prolegomena in Harmoniam Kuangelicam cap. vi 11. p. 31. Ja tiiEronymus, Theophylactos en Üecumenius hebben er al niet aan getwyfeld; dewelke Calovius in zyn Praeioquium ad Marcum bybrengt, en 'er zyne toeftemming aan verleent. En ik vinde insgelyks geene rede, om hun de myne te weigeren.
Voor zoo verre dit dan eene zekere waarheid is, kan ik 'er noch eene nieuwe by voegen, maar die reeds zeer oud zoude zyn, indien de Uitleggers de gemelde plaatze van Petrus niet met een los oog hadden aangezien. Zoo veel ik weete, heb ik, door myne oplettenheid deeze waarheid het eerft ontdekt in het eerfte Hoofdftuk van myne Hebdomas Petrina: hetgeen ons in een nieuw voorbeeld leeren kan, dat dikwils een Man van middelmaatigc geleerdheid door eene nauwkeurige befchouwing iets kan vinden, het geen groote Geleerden, om dat zy niet lange genoeg by eene plaatze ftit ftonden, over het hoofd gezien hebben Het geen ik bedoel, is, dat de Apoftel Petrus de Vader van den Ëvangelift Markus geweeft is. Hy zegt immers, Markus myn Zoon, i W. Is dit getuignis met duidelyk of zeker genoeg? Doch door groote onachtzaamheid heeft men gedacht, dat dit zynen Zoon inbet geloof betekende, gelyk Timotheus door paulus gcnoemt werdt. Dan zulke Zoonen, door de Apoftelen in Christus gewonnen, worden in het Nieuwe Teftament nergens maar™»*, of «««'«, of rUm h ™™'***T*f'r" genaamt Daarentegen wordt het woord ««»« overal van eenen vïeefchlyken lichaamlykcn Zoon gebruikt, en waarom , bid ik u, heeft men deeze betekenis hier ter plaatz™ niet willen aanneemen? Is het misfchien eene onbekende zaak, dat Petrus gehuwt geweeft is? Indien Petrus al tegen het gebruik der fpraake, eenen geeftlvken Zoon £>h hadt willen noemen, zoude hy er fl iS of tri *lr« bv gevoegt* hebben, ten einde men 5 ' Mm 5 er



554 Noodzaaklyk Byvoegfel.
'er geenen natuurlyken Zoon onder ver/laan mochte Jkkan nietnalaaten te melden, wien deeze Uitleggers tot hunnen eerften Voorganger gehad hebben. Het is Origenes, die , ren aanz.ene van zyne verklaaringen dei Heilige Schrift, juift niet in den beften reuk ftaat, en wiens woorden men in de Kerklyke Gefchiednisfen van Eusebius, b. vr. kap. 25. vinden kan. Doch de meefte Uitleggeren hebben aan dit geheele ftot van den brief van Petros groot geweld gedaan, voor zoo verre zy uit het woord rmuxuri, waar mede zekere Vrouwe, die tot: Christus bekeerd was, bedoelt werdt, eene Kerk of Chriftlyke Gemeente, en uit babyion de Stad Rome gemaakt hebben. Jk kan niet begrypen, hoe zoo veele Uitleggeren op de gedachte kunnen gekomen zyn, dat Petrus zynen brief met niets dan raadfelen (ftylo aemgmatico) heeft willen fluiten : iets het geen toch de minfte waarlchvnlykheid niet kan hebben. Dan ook deeze twee doolingen heb ik in myne bovengemelde Hebdomas zoo duidelyk wederlegt dat ik ge-ne gegronde tegenwerpingen te duchten hebbe. Eene enkele aanmerking zoude 'er noch tegen mvne verklaaring van het woord kunnen gemaakt worden, naamlyk, dat de bovengenoemde oude Getuigen van Markus , den Reisgenoot van Petrus, niet ook gemeld hebben, dat hy een Zoon van dien Apoftel geweeft is Dan zo men zich te binnen brengt, dat delze Lieden Jet Huwelyk voor eenen Apoftel ongevoeglyk oordeelden, en dat daarom de Bisfchoppen gewoon waren ongehuwd te leeven, zal. men ipoedig ophouden, zich over hun ftilzwygen van deeze byzonderheid té verwonderen En iedereen zal dus gemaklyk kunnen begrypen, datdeoverleevering, dat Petrus de natuurlyke Vader van Markus geweeft is, aan de bovengeven zyn chryvers onbekend heeft kunnen geblee-
Ten opzichte van den Ëvangelift Lukas hebben wy ook noch eene oude overleevenng, dat hy zvn Evanel l.e.verhaal op bevel van Apoftel Paulus, wiens g^y eOE? W r' heeft; en da8t del-
ze Apoftel dit Evangelium den Geloovigen belaft heeft
als



Noodzaaklyk Byvoegfel 555
als eene echte gefchiednis aan te neemen en te leezen, S het Evangelium van Lukas, zyn Evangelium gefoOTd. Dit laatfte verhaalt Eusebius in zyne: Kerklyïe Gefchiednisfen b. m. kap. 4. als mede Hieronymüs in zynen Naamlyft der Kerklyke Gefchiedfchryveren, ?ap 7 hoewel hun bewys, het geen zy uit de Brieven van Paulus trekken, veel te zwak zy. Dan wat het eerfte betreft, Irenaojs fchryft l nn cap. 1. Lucas. Sor f misfchien moet het zyn asfeEtator, de reisge{oot of g™ eU Pauli, quod ab Ulo praedicabatur EuangetumTin libro condiditth fi.fi*iT leeft men m
het Griekfch by Eusebius, b. v. kap. 8. Dat hier door Euangelium, niet de leere van het Evangelie, maar de ESeHfche Gefchiednisfe verftaan wordt, blykt uit denSnhang met het naaft voorgaande en onmiddelvk voïende leer duidelyk. Hy getuigt dan, dat Lukas zvn Evangelie uit het verhaal, het welk Paulus fn^zyne Predikatiën deedt, opgcftelt heeft. Dit komt t?n minften voor een gedeelte met de waarheid over. één dewyl wy zien, dat de inftelhng van den heihfen'Kelk door onzen Zaiigmaaker by Lukas, kap. xxii: famet dezelfde woorden verhaalt wordt, waar mede Paulus dezelve 1 Cor. xi: 25- en buiten twyfel ook dttwTinOTdeï?ng, heeft voorgeftelt.. En dat hy ook de ffilmg van het heilige Brood met de woorden van PAtiLUs befchreeven heeft, zien wy daar uit, dat hy er de woorden van Christus, dit doet tot myne gedacbtnis, bvvoegt, dewelke men by Paulus vindt maar door Ktheus en Lukas verzweegen zyn. En het geen Ireneus verhaalt, moet eene algemeene overleevering geweeft lyn dewyl Tertullianus insgelyks getuigt (lib iv ' alver fus Marcionem cap. 5-) dat men gemeenlyk het Evangelium van Lukas aan den Apoftel Paulus gewoon wasgtoctefchryven, dat is, het zelve het EuangeZnvan Paulus te noemen. Eene ^S^Bd^: ke naar allen fchyn daar op gegrond is, dat Paulus , de welke Lukas oo ^ne Apoftolifche.reizen by zich had , hem bevel gaf, om de gefchiednisfen van Christus, de^eloovigl Gemeentens ten dienfte, te boek te ftc feng Dit is ook, op zich zelf genomen, zoowaar-



55*5 Noodzaaklyk Byvoegfel
fchynlyk, dat men, wanneer men het verder nadenkr K overhoude. HSgfe
SSS ve^f^ hCC ^ ™ den Ëvangelift Noch ééne zaak heb ik hv dit- .
Zy waren naamlvk beide EvanfeMeTwJ^f^-
Ctostds uitbreiden I Zult een M»ï V^Cr van by het aanvaarden de» ^ÏS'
Evangeliën van MM,K fi^HtSlft;*
gode alleen zy de eer !
EINDE VAN HET EERSTE DEEL.