1
■fÈ






1091 «19 UB AMSTERDAM









STAATS-
E N
KARAKTER-KUNDIGE
BY ZONDERHEDEN
BETREFFENDE
FREDERIK den II. KONING van PRUISSEN.
Uit het Hoogduitsch (Naar den derden Druk.)
EERSTE DEEL.
'sGRJVENHJG E, By ISAAC van CLEEF.
mdcclx x-x vii.






VOORBERICHT.
Byzonderheden, welke het perfoonlyk Karakter van den grootften Koning naauw, keuriger affchilderen , zullen , hoop ik, by alle de genen , die in ftaat zyn , om zyne grootheid te voelen , een gunftig onthaal ontmoeten. Hy was 4.6 jaaren lang de merkwaardigfte Man in Europa. Van zodaanig iemand is ook de kleinfte byzonderheid waardig , om bewaard te blyven. Het is moeilyk , hem zich naar waarheid voor te ftellen onder zo verfcheidene oogpunten; Wie kan den Held van den zevenjaarigen kryg, in het oogpunt van den goeden, zorgvuldigen Huisvader, (indien deeze uitdrukking geoorloofd zy) befchouwen? Wie verbeeld hem zich in zyn byzonder leven , zo als Hy waarlyk was ? Uit de ontelbaare menigte van alles , wat hy deed en zeide kippen wy thans alleen dat uit, het geen het edel voorkomen van zyne oorfprong* 2 lyk-



iv VOORBERICHT.
lykheid heeft. Voorts kan de (ritrCver den Lezer verzekeren, dat de Byzonderheden, in deeze Verzameling aangenomen , niet ongegrond of on'êgi zyn, nadien zy grootendeels van ondericheiden verdienftelyke Staf-Officiers en andere geloofwaardige Perfoonen en uit andere egte bronnen oorfpronglyk zyn. Ook heeft hy niet alles, wat zich aanbood, zonder keuze, aangenomen.
De begeerte, waarmede dit klein Werkje gelezen is, gebleken door drie drukken, welke binnen den tyd van twee maanden zyn uitgegeven, getuigt, hoe zeer de uitmuntende Man , dien het betreft, vereerd en bemind is, en kan ten bewyze ftrekken, dat een Vorst niet onbeloond blyft, die zulk een Weldoener, zulk een Vader zyner Onderdaanen is, als Frederuv was.
STAATS-



STAATS-
E N
KARAKTER-KUNDIGE
BYZONDERHEDEN
KONING van PRUISSEN.
D e Koning van Pruisfin was van een weinig minder clan middejbaare manslengte, maar zeer evenredig gevqrmd. In zyne jonger jaaren had hy een lieftallig voorkoomen, en die aangenaame onachtzaamheid in zyne houding, welke men Bevalligheid noemt. In zynen ouderdom was zyn ligchaam eenigzins voor over gebukt, en zyn hoofd hing over de regte zyde. Zyn ligchaams-geftel, welk van Natuur het fterkfte niet was , had hy door veele ligchaams-oeffeningen gehard. Hy had groote fehoone blaauwe pogen , en zyn opflag was zo ongemeen doordringend en fcherp, A dat
BETREFFENDE DEN



2 Byzonderheden betreffende den
dat de geen, welken hy daarmede trof, zeker niet koel en onverfchillig blyven kon; zelfs dappere luiden moesten zich op zekere wyze daar tegen wapenen. In zyne jonger jaaren was zyn mond zeer bevallig, maar het verlies der voorde tanden gaf aan zyn anders levendig wezen een oudagtig aanzien. Alhoewel alle afbeeldingen, die van hem voor handen zyn , naar eikanderen gelyken , egter kan hy volftrekt niet naar dczelvcn beoordeeld worden. Als hy fprak, werden zyne wezenstrekken, tot verbaazing toe , verlevendigd. Nooit werkte de ziel op eeiiig aangezigt fneller, dan op het zyne; en nooit was dit zigtbaarcr, dan wanneer hy Muzyk hoorde. De uitdrukking van zyn gelaad wisfeldc af met den faelften overgang der tooncn, en openbaarde zyne, by uitnemendheid gepaste en fchielyke aandoenlykheid, voor alle gevoel. Hy was zelve een der grootftc Fluitfpeclers van zyn' tyd. In 't byzondcr drukte hy tedere en roerende aandoeningen in Adagio, verrnkkensmagtig,uit op ditlnftrnment; alhoewel weinigen flegts het genoegen gehad hebben, om hom te hooren, dewyl nooit aan eenen vreemdeling de toegang vergund werd tot de Concerten, in welken hy zelf, verzcld van ecnige uitgeleezen Toonkunftenaars, fpecldc.
Zelfs in den oorlog behandelde hy de Muzyk, zodra hy maar eenige rust genoot, alle dag dén uur, en fpeelde eenige Concerten van Quantz , of van
zyne



Koning van Pruisfin. 3
zyne eigene compofitie op de dwersfluit, met zulke vaardigheid, als of het fluitfpel de eenigfte bezigheid van zyn leven ware.
Iri het fprekcn was de toon van zyne Mem de zuiverfte en bevalligfte Tenor, die men denken kan. Als hy zyn volk kommandeerde , was zyne ftem luidj en zelfs op eenen verren afftand zeer duidelyk.
Hy fprak veel, eri drukte zich gemeenlyk met eenc gemaklykheid uit, die met den fnellen loop zyncr gcdagten overëenftemdc» De begaafdheid , om fehielyke , vernuftige , of ook alleen verpligtende antwoorden te geven, bezat hy in den hoogften graad. Alhoewel hy met de fchoone fexe niet veel ophad, behandelde hy dezelve egter met de hem zo natuurlyke innemendheid, en was zeer geern en zeer opgewekt in 't gezelfchap van verdienftelyke Dames.
Zyne kleeding was doorgaands zeer eenvoudig, en wanneer hy met zyn gevolg uitreed, was hy door een heel gemeenen blaauwen rok onderfclieklen. Zyn' grootcn zwarten hoed, met witte pluimen, droeg hy gemeenlyk zo, dat de groote zyd-tuit over zyn voorhoofd en oogen, en de voorfte tuit op zyde kwam. In de eerfte jaaren zyner Rcgccring was zyn gewaad altyd zeer net en proper. In groote Gala- en feestdagen was hy gemeenlyk in een ryk goud- en zilverkleed met brillante-knoopen gekleed. Maai' na den A 2 ftfe*



4 Byzonderheden betreffendè den
zevenjaarigen oorlog heeft hy altyd alleen zyne uniform gedragen , die dan op groote gala-dagen van blaauw Fluweel was, ryk met zilver geboord.
Zyn haair droeg hy van agter in een ftaart gebonden , en op zyde iu onagtzaame lokken gekruld. Meesttyds waren deeze zeer ongelyk gepoederd, en gaven blyk, dat deeze groote Koning geen'tyd overig had voor het Toilet.
Hy kleedde zich terftond , als hy opftond. Dii gefchiedde zonder omflag en met weinig hulp. Zyn haair frifeerde hy, met allen fpoed, zelf voor een fpiegel, die voor zyn bed gebragt werd. In minder dan een kwartier was hy in de klederen.
Zyn gezelfchap beftend altyd uit geleerden en fraaie vernuften. De Koning wilde in zynen cirkel, zo veel docnlyk was, vryheid van fpreken, en volkomen gelykheid invoeren. Die by hem waren, decden fteeds hun best, om dit beide daar te ftellen. Doch geen van allen wïsl bet gefprek , op den duur, zo levendig te houden , als dc Koning zelf. Hy gaf ook anderen aanleiding, om geestig te zyn, het geen by luiden van zyne hoogc waardigheid iet ten uiterftcn zeldzaam is. Eens zeide hy tot den AbtBASTiANi: Wanneer gy de Pauslyke kroon verkrygen zult, die uw ftigtelyke vroome wandel u zeker nog verwerven moet, hoe zult gy my onthaalen,
ah



Koning van Pruis/en. 5
als ik te Rome kom, om u myne devotie te bewy-
zen? Ik zou zeggen, hernam de Abt, men laate
den zwarten Adelaar binnen; hy dekke ons met
zynen vleugel, maar • verfchoone ons met zyn
fncbbe.
Wegens zyne ongemeenc werkzaam- en bezigheid, was het natuurlyk, dat hy van allen, die met hem te doen hadden, liet zelfde vorderde. Hy was voor de genen, die hunne bezigheden fpoedig en getrouw verrigtten, een goedaartig en billyk Heer. Iemand, die vcele jaaren by zyn' perfoon geweest is , verzekert , dat niemand beter wist te beöordeelen, dan hy, wat men billyk van iemands bekwaamheden verwagten kon; en dat geen Heer minder eigenzinnig of tegenftrydig in zyne bevelen was, dan hy.
Hy had gunfteiingeu ; maar nooit kregen deeze deel aan de Regeerings-zaaken , noch hadden den minften invloed op zyne ondernemingen. Verlcheidene zyner gimftelingen waren, in den engften zin des woords, zyne vrienden. De Generaal-Luitenant Graave van Rothenburg was de geen, dien hy by uitnemendheid met zyne vriendfehap en gemeenzaamen omgang vereerde: zo lang deeze leefde, kon dt Koning zyne tegenwoordigheid volftrekt niet ontbeeren. Geduurende de ziekte van deezen Generaal zat de Koning dikwils uuren lang voor zyn bed, en toen hy de tyding l<reeg van zyn overlyden, liep hy, uit A 3 zyn



6 Byzonderheden betreffende den
zyn Slot , onaangezien hy maar half gekleed was, over ftraat naa hem toe, weende, liet hem een ader openen, en hield zelf het bekken; en toen hy zag, dat alles vrugteloos was, begaf hy zich treurig en weenend weg, blyvende eenige dagen in zyne kamer alleen.
De Koning verbond hoedaanigheden, die zeldzaam verëenigd plecgen te zyn; want ook hier in maakte deeze wondervolle genie eeue uitzondering. Zyn geest, die gewoon was, de grootfte voorwerpen te omvatten , liet zich tot de kleinfte byzonderheden neder. Met het hardnekkigst geduld bleef dit vinnig vernuft aanhouden in zyne bezigheden.
Zyne zielskragten Monden alle in de naauwkeurigfte en fchoonftc evenredigheid. Veclcn willen het als een bewys van hun vernuft hebben aangezien, dat zy geen geheugen hebben in kleinigheden, Frederik wist alles, en herinnerde zich de geringfte kleinigheden. Hy kende Soldaaten, die onder zyn Regiment, toen hy nog Kroonprins was, gediend hadden , op het eerfte gezigt, veertig jaaren naderhand, wcier. Tot verwondering zyner Officieren herciagt hy by Revuën Soldaaten na verloop van jaaren, naar hen vraagende. Niet heel lang geleden had men eenen Onder-Officier ecne goede bezorging gel'chonken; Toen de afvaardiging daarvan den Koning ter bekragtiging werd voorgelegd, teekende hy, in plaats
daar



Koning van Pruisfen. 7
daar van, een galg, met een man, daar aan hangende ; om dat hy zich heel wel te binnen bragt, dat deeze mensch zich ééns van ecne flegte zyde getoond had, en dus zyn ambt onwaardig was.
In het jaar 1775 fprak de Koning ééns van zyne uitgeftaane moeilykheden in den laatften oorlog. Tevens herinnerde hy zich, dat hem ééns een gemeen Soldaat van 't Regiment van den Prins van Pruisfen, op zekeren nagt, als hy geheel bevroozen was, door een fpoedig gemaakt vuur verkwikt had. Ik heb dien man, zeide hy, een drinkgeld beloofd, en kan my niet bezinnen, dat ik 't hem gegeven heb. Wegens de menigvuldige onrust is 't my uit den zin gegaan, en ik heb er niet weder om gedagt. Ik wilde wel weeten , of die man nog leeft ? De Generaal, die toen tegenwoordig was , zeide, dat hy onder zyn Regiment Onder-Oflicier was. De Koning verheugde zich hier ongemeen over, liet hem eene aanzienlyke lom toetellen, en gaf hem de naaste toezegging op een voordeeligen accyns-post.
De aanhoudende ftrenge opmerkzaamheid des Konings van Pruisfen heeft nergends haars gelyke, en is een der merkwaardigfte trekken in zyn ongemeen karakter. Eiken graad van infpanning, die iemand van het fterkfte geestvermogen by de gewigtigftc gelegenheid kan aanwenden , heeft de Koning zesenveertig jaaren lang onafgebroken aangewend, zonder A 4 2Üch



8 Byzonderheden betreffende den
zich in zyn plan door vergenoegen, traagheid, verdriet , of mislukking, zelfs maar voor éénen dag te laaten ftooren.
Wanneer zyn ouderdom en zwakte reeds toenamen , gebeurde het den Koning eenige reizen, dat hy wat langer fliep, dan hy zich voorgefteld had; Hy was er ongenoegd over, en beval zyne kamerdienaars , hem niet langer te laaten flaapën, dan tot vier uureri, en hem, welke uitvlugten hy ook maaken wilde, met geweld te wekken. Eens kwam een bediende , dien de Koning eerst aangenomen had, om dit bevel te volbrengen. Laat my nog wat jlaa-
pen, ik ben nog al ie moede! Uwe Majefteit
heeft my bevolen, dat ik zo vroeg komen moest. —
Nog een kwartiertje, zeg ik geen minuut, Uwe
Majefteit, het is vier uuren; ik laat my niet af. wyzen. — Nu dat is braaf! riep de Koning, gy zoudt kwalyk gevaaren zyn, als gy my hadt laaten liggen.
Een Reiziger, die zich te Potsdam ophield, ging op een' morgen vroeg , buiten de poort wandelen. Hy zag van verre een hoop Soldaaten exerceeren, en ging er op af. Een Officier te paard, dien hy voor den Majoor hield, was ongemeen yverig, en reed dikwils door de gelederen, om de gemecne Soldaaten te onderrigten, en hen te befh-aften. De vreemdeling nader by gekomen , zag , tot zyne verwondering, dat de gewaande Majoor de Koning zelf was. Hy
had



Koning van Pruisfen. 9
had den degen ontbloot, en ging nog een vol uur voort met exerceeren, en zich met den yver van een' jong Officier, dien het om de oplettendheid van zynen Veldheer te doen is, te kwyten. De vreemdeling gaf aan een'Officier, daar tegenwoordig\ zyne verwondering te kennen, dat de Koning zich met dit handje vol volks zo veel moeite gaf, en zich over
't algemeen zo weinig rust gunde. De rust ge-
niet hy, antwoordde deeze Officier, alleen tusfehen tien uur en des avonds en vier uwen des morgens. Alle zyne overige uuren zyn vol werkzaamheid van ligchaam en geest, of beide te gelyk. De tegenswoordige Hgchaams-oefening is alleenlyk een tusfchenpoozing van eenen vooriifgegaanen arbeid van drie uuren in zyn kabinet.
Dezelfde Reiziger maakt de volgende aanmerking: 's Konings Boekery op 't Slot te Potsdam is eene der fchoonften , van den fynften fmaak , en van zyne eigene fchikking. Hy liet zich ook de. Garde robe toonen. Deeze beftond uit twee blaauwe rokken met roode opdagen, van welken aan den dénen de voering reeds wat uitgefleeten was ; twee geelen, rcdelyk wel met Spaanfche fnuif beftrooide vesten, drie paar geele laarzen, en een blaauwe, ryk met zilver geboorde, garde-uniform van Fluweel. Overvloediger was de voorraad van klederen des Konings nooit. Hoe zelden ontmoet men in Paleizen-dergelyke Garderoben , en dergelyke Boekeryën!
A 5 'Dee-



io Byzonderheden betreffende den
Deeze groote Koning hield zich, geduurende het fchoone jaargetyde , altyd in Sans fond op zonder eenige lyfwagt of bedekking. Wanneer men overweegt, dat hy, die zo zonder wagt Hiep, een onbepaald Monarch was, die alleen naar de ingevingen van zyn eigen verftand en wil regeerde, zonder dat hy zich aan den haat of het misnoegen van eenige klasfe van menfeheu behoefde te kreunen; zoo moet Inen ooi; hier in de grootheid zyner ziel met verwondering erkennen.
Ily vond zeer veel fmaak in fchilderyën en andere kunstwerken; ook was hy in beiden een waar kunstkenner. Ondcrtusfchen gaf hy er niet om, of 't een ftuk van Haphaül , Guido, of Corregio was. Als hy er niets fraais aan zag, dan zeide hy het vry uit, en gaf, zonder verdere omftandigheden, aan het werk van eencn nieuwen of onvermaarden kunftenaar den voorrang , wanneer hy het flegts naar zyne eigene overtuiging fchoon vond.
Het is voor den Waarnemer de aangenaamfte bezigheid, den onbedwongen Held in zyn huislyk en byzonder leven naa te gaan; en daar geheel het weeke hart, alle die kleine vriendelyke neigingen te vinden, welke de zagtfte ziel kenmerken. Onder deeze laatften behoort zyne genegenheid voor de goedaartige en trouwe fchepzels, de honden, welken hy byzonder genegen was. In zyn kabinet lagen fteeds menig-



Koning van Pruisfen. n
nigte kleine Iedere ballen, daar hy deeze getrouwe beesten mede liet ipeelen. Als zy ziek waren, liet hy ze zorgvuldig oppasfen. Eén van deeze zyne viervoetige gunftelingen verzelde hem overal in zyne eerfte veldtogtcn. By zekere gelegenheid, als hy zich alleen te verre gewaagd had, en onvoorziens geheel buiten zyne verwagting, een hoop Panduren ontmoette , was hy genoodzaakt, zich in een floot onder cene brug te verbergen, daar hy voor allen onmerkbaar was, uitgezonderd, dat hy te vreezen had, dat zyn klein windhondje Biche hem, by het geraas der paarden, die over de brug draafden, door blaffen verraaden zou. Maar Biche, als of zy den toeltand van haaren Heer kende, kroop digt by hem, en gaf geen geluid. De Koning ontmoette kort daarop den Generaal-luitenant van Rothenkurg, dien hy, al lagchendc , Biche vertoonde, als zyne getrouwfte vriendin. Naderhand raakte dit hondje in den flag by Soor, met des Konings pakkaadje, in handen der Oostenrykers. De gemaalin van den Generaal Nadasti nam het tot zich, en moest er verfcheiden keeren om verzogt worden, eer zy befluitcn kon, om het weder te geven. De Koning zat juist te fchryven, toen Biche weder aankwam. Rotiiexeurg liet haar zoetjes , zonder dat de Koning het bemerkte, de deur in, en op ééns ftond zy op de tafel voot den Koning, leggende dc voorfte pootcn om zynen hals. De Koning was zo blyde, dat hem de traanen in de oogen fchooten. Biche heeft een kleine grafnaalde in Sans.
Jou-



12 Byzonderheden betreffende den
fouci, gekregen , en haare kleine nakomelingfchap heeft de Koning tot zyn einde toe by zich gehouden.
Hoe zeer de Man met deeze zagtc ziel ook een Held was, bewyst zyne perfoonlyke dapperheid, die egter nooit in woeste onftuimigheid ontaarde. Altyd vertoonde hy die groote ziel, welke het doel haarer werkzaamheid , ook in het gewoel van den flag, niet uit het oog verloor.
In den vejdflag by Torgau kreeg de Koning, die (leeds aan het hoofd zyncr Troepen was, by den tweetien aanval, een fchampfchoot van een fnaphaankogel. Alle zyne Adjutanten waren met* verfcheiden orders afgezonden. Alleen was de Majoor Graave Fredrik van Anhalt, tegenswoordig Generaal-luitenant in Rusfifchen dienst, by hem. Deeze verzogt den Koning, vergeefs, zich'uit het gevegt te begeven, en te laaten verbinden. Neen, zeide de Koning, men moet zyn best doen, om de wanorde te verhelpen, en de overwinning te behaalen; aan myn leven is niets gelegen. Door deezen wyslyk overleiden moed, en ftandvastigheid, werd de Soldaat op nieuws aangevuurd , de wanorde herftcld, en de llag gewonnen.
Geduurende den gemefden vcldflag by Torgau, tastte de Overfte Luitenant Graave van Anhalt met twee Granadier-kompagniën van het Regiment Gardes ca twee Granadierrkompagniën van het Regiment pan
den



Koning van Pruisfen. 13
tien Prins van Pruisfen, den vyiind moedig aan. Dy iheuveidc, en ais men den Koning den dood van deezen braaven OPiïcier meldde, wendde liy zich tot deszelfs Broeder, den tegenswoordig Rusfifchcn Gcneraal-hiitenant, Graave van Anhalt, die toen Vleugel- Adjutant was, zeggende : Tout va mal aujourd'huil Mes amis me quittent. On vient de m'annonce r la mort de voire fiere! —— (Van daag loopt alles tegen! Myne vrienden verlaaten my. Uaar kryg ik tyding, dat uw Broeder gebleven is!) Deeze weinige woorden, midden in 't gewoel van eenen Veldflag, onder het gedruis van het vreeslykst vuur, getuigen van eene verhevenheid, van eene goedheid van ziel, daar men zich niet genoeg over verwonderen kan.
D^e indruk van zyne grootheid werkte ook op afgelegen Natiën, en ruwe menfehen voelden zich door szyne ongelooflykc onverfchrokkenheid weerloos gemaakt. In den zevenjaarigen oorlog, reed de Koning ééns met een heel klein gevolg uit, om te recognosceeren. In zeker boschje lagen eenige Panduren verborgen, die door losfc doch vruchtelooze fchooten op het gevolg van den Monarch mikten. De Held agtte dit niet, wanneer onvoorziens een Veld-jager riep: Uwe Majefteit wagte zich! Daar, agter dien boom,
digt aan den weg, legt er één op u aan! Fre-
derik behield zyne bedaardheid, keek om, zag den Pandur, die aanlag, beurde zyn ftok om hoog, en riep hem met eene dreigende ftem toe: gy! gy! En
de



14 Byzonderheden betreffende den
de Pandur nam, verfchrikt, zyn geweer by de voet, ontdekte zyn hoofd, en bleef in eene eerbiedige houding ftaan, tot dat de Koning voorby gereeden was.
Men heeft opgemerkt, dat, wanneer men op de kaart van Europa en Afiën, van Rochelle tot de Kaspifche zee, van daar mzZweedsch-Lapland^zw daar af weder na Rochelle eenen Driehoek trekt, men die Volken raakt, welke den Koning van Pruisfen op den zelfden tyd beöorlogd hebben, Franfchen, Duitfchers, Üostcnrykcrs , Kroatcn , Hongaaren , Kalmukkeu, Rusfen, Zweeden. Alle onderfcheid tusfchen onbefchaafde en zogenoemde befchaafde Volken, was verdwcenen; alles ademde eenpaarige verbittering tegen dcezcn grootcn Man. Men vond onder de veroverde pakkaadje van den Generaal Contades in Westfaalen, eenen brief van den ouden Maarfchalk Belisle, waar in hy hem deezen raad gaf: Ilfaut faire un defert du pais devant Varmie. (Men moet het land voor de Arméc uit tot eene woeftyn maaken.) De Franfche Gezant te Weenen, fchreef na den llag by Kunnersdorf aan den Marquis van Montalembert, die zich by de Rusfifche Armee bevond: Ilfautachever de detruire leRoi de Prusfe; Vous devez employer tout votre credit dans l'armée Rusfe pour l'engager è pasfer VOder; II faut montrer aux Rusfes la perfpeiïivc du pillage de Berlin & de toute la Marchede Brandenbourg &c. (Men moet den Koning van Pruisfen geheel vernederen. Gy moet u geheel aanzien



Koning van Pruïsfen. 15
zien by het Rusfisch Leger befimlcn, om het zelve te beweegen, om over den Oder te trekken, en den Rusfen het plunderen van Berlin en der gantfche
Mark Brandenburg in 't verfchiet vertooncn.)
Waar is hier een onderfcheid van dénkwyzè tusfehert
Franfclien en Kalmukken? Dus dagt eene Natie,
aan welke de Koning van Ppuisfén beltendige bewyzen zyner hoogiigtinge gegeven had. Na den flag by Rosbach , bezogt hy de gekwetfte Franfche Officieren, en zeide tot hun: Myne Heeren, ik kan my er nog niet aan gewennen > om de Franjehen als myne vydnden aan te zien.
Eene levendige afbeelding der grootheid van ziel van deezen Koning, die nooit voor de menigte zyner vyanden, of het gewigt zyner dikwils wanhoopige omftandigheden bezweek, vind men in eenen Brief van eenen Pruisfifchen Officier, na den ongelukkigen veldflag by Kunnersdorf. ,, Daar waren geen 5000 Soldaaten by „ den Koning. De Regimenten gcleeken niet fterker ,, te zyn, dan Kompagniën. Ik zag deezen morgen „ den Koning onder bun in een open, door de Ko„ Jakken verwoest, boerenhuis te Oetfcher , op „ een weinig ftroo vast en gerust flaapen, als of hy ,, zich in volkomene veiligheid bevond. De hoed lag ,, hem half over de oogen; de degen bloot naast „ hem. Aan zyne voeten fnorktcn twee Adjudanten, „ maar zonder ftroo. Een Granadier ftond voor de
„ deur op fchildwagt. Deeze Vorst fchynt den
flaap



16 Byzonderheden betreffende den
„ flaap en de verpozing des ligchaams, zo wel als „ de tegenwoordigheid van zyn' geest in zyne magt „ te hebben, enz."
De Graaf van Nesselrode zegt van deezen ongcmeenen Man: In 't ongeluk fchittert Jiy 't meest. Wanneer hy hard neder gedrukt word, heeft hy eene onwe erft aanb aar e veerkragt.
Wanneer in 't jaar 1761. de Rusfen en Ooftenrykcrs zich verëcnigd hadden, en een Leger van 120,000 man uitmaakten, maar de Koning niet fterker was dan 50 Bataillons en 80 Esquadrons, kon hy, zonder zyn klein Leger geheel op te offeren, dit groot hcir, onmooglyk aantasten. Hy iloeg zich dan by Bunzelwiz in dien ftaat neder, dat de vyanden hem zonder gevaar niet konden aanvallen. Door dit middel ftremde hy 20 dagen lang de werkzaamheid van deeze verbaazendc menigte, en men moest zich zo veel te meer verwonderen, over de kunst van ftil liggen, die de Koning hier bewees , hoe minder hy daarin geoefend was. In deeze Legerplaats gaf hy het grootfte voorbeeld van waakzaamheid, nadien hy, bykans alle nagt, de liniën zelf bezogt, en dikwils tot het aanbrceken van den dag by de wagtvuuren bleef vertoeven. Neemt een bundel ftroo mede, zeide de Koning, toen hy naar zyne gewoonte, naa de Liniën reed, op dat ik niet weder, gelyk de voorige nagten, op den grond behoeve te liggen.
Re-



Koning van Pruisfen. 17
Redenvoering des Konings voor den Jlag by Leuthen.
Daags voor dat de Koning de veel grooter magt onder het bevel van Prins Karel van Lotharingen, den Moedigen en beflisfenden veldflag by Leuthen leverde, liet hy alle de Chefs der onderfcheiden Bataillons, Efquadrons, en Kompagniïn, by zich roepen, en hield hun, wat den wezenlyken inhoud betreft, de volgende reden voering voor.
,, Myne Heeren! Ik zal morgen op den vyand los„ gaan, en hem flag leveren: Alzo op deezen (lag „ alles voor deezen veldtogt aankomen, en dezelve „ beflisfen zal, wie meester zal zyn van Silefiën, zo „ heb ik u voor my laaten komen, om te zeggen, „ dat ik van elk verwagte, dat hy zynen pligt op het „ naauwkeurigst vervullen, en zyn uiterfte best „ doen zal."
„ Ik begeer, dat elk op zyn' post ftipt agt geve op het Kommando, en zyne ondcrhoorigen met ., onverfchrokken moed en dapperheid voorga; met „ één woord, dat elk den vyand, met dat voorne„ men, onder de oogen zie, om te overwinnen of te „ Jlerven. Als gy allen, niemand uitgezonderd, zo ,, gezind zyt als ik, dan ben ik van de overwinning „ zeker."
B „Ik



i» Byzonderheden betreffende den
„ Ik ben van de fterkte en zwakte van den vyand „ onderrigt, en zal alle de Benden zo aanvoeren, dat „ zy met voordeel ftryden kunnen; het zal dan al„ leen op u lieden aankomen, om met vastberaaden n moed en oude Pruisfifche dapperheid te ftryden."
„ Die van UI. bang is, leven en bloed niet wil „ opofferen, die kome te voorfchyn, eer hy anderen „ vertfaagd maakt! Hy kome te voorfchyn! Hy zal, „ zonder omftandigheden en verwytingen, op ftaande „ voet, zyn affcheid hebben!"
Den Generaal-Majoor van Rohr liepen de traanen over de wangen. De Koning, dit befpeurende, omhelsde hem, en zeide : Myn lieve Rohr'. u heb ik niet bedoeld.
Deeze redenvoering werd met algemcene ftilte en opmerkzaamheid aangehoord. Op de laatfté woorden des Konings, zeide, na een kleine tusfehenpoos, een Staf-officier , in aller naam, met een Enthujiösme van liefde voor den Koning: Dat mag een Hondsvot doen! Wy zyn allen bereid, voor uwe Majefteit ons leven op te offeren!
De Koning befloot hier op zyne reden met eene zigtbaare vergenoeging en gelaatenheid dus: „Ik zie, „ daar is hier niemand, of hy is van eenen edelen „ heldenmoed bezielt ! Maar ik zal er ook naauw-
„ keu-



Koning van Pruisfen. 19
ü keurig op letten, wie zyne beloften en zynen pligt „ volbrengt, Ik lal agter en voor zyn, my van den „ éénen vleugel naar den anderen wenden, geen Es„ quadron, geene Kompagnie zal myne oplettendheid „ ontgaan! Be zal ze op 't naauwst in 't oog houden. „ Die dan zynen pligt doen zal, dien zal ik met eere „ en gunst befchenken , en hem nooit vergeeten. „ Maar die zich van eene nadeelige zyde vertoont, „ die mag dan ook maar heen gaan , en my nooit „ weder onder de oogen komen."
Elk een weet den uitflag, die deeze onderneming bekroonde, welke den 5 van Wintermaand 1757. gebeurde , en de herovering van geheel Silefiën was het gevolg van deeze glorieryke overwinning.
Voor deezen Veldflag hadden de Ooftenfykers zeer veragtelyk van 's Konings klein Leger gefproken. Dit wist hy, en zeide, toen men te Lijfa, daar hy na de overwinning zyn nagtverblyf nam, daar van fprak: Ik vergeef hun de fottife, die zy gezegd hebben, zeer geern, uit hoofde van die, welke zy heden begaan hebben.
Voor den flag by Rosbach, daar het Franfche en Keizerlyke Leger meer dan 50,000 man fterk was, en B 2 „de



io Byzonderheden betreffende den
At Pruisfen naauwlyks 22,000 man uitmaakten, fpr'ak <ie Koning zyne Troepen op de volgende \vyze aan:
„ Het uur is gekomen, myne vrienden, waar in „ alles, wat ons dierbaar behoorde te zyn, en dier„ baar is, van onze wapenen en ons gedrag afhangt. „ De tyd vergunt my alleen weinige woorden, en het „ zou onnodig zyn, veel te zeggen. Gy weet, dat „ geene moeilykheid, geen honger, koude, waaken, „ of gevaar zo groot geweest is, dat ik niet tot hier „ toe met uliedcn gedeeld heb; en thans ziet gy my „ bereid, om met en voor u lieden myn leven te laa„ ten. Al wat ik van u lieden begeere, is het zelfde „ pand van liefde en trouwe, welk ik zelf u geve. „ Laatmy, niet als eene opfpooring, maar als een „ bewys van myne dankbaarheid, er byvoegen, dat „ van dit uur af aan, tot dat gy de Winterkwartie„ ren betrekt, uwe foldy verdubbeld zal zyn. Nu,
„ houdt u wel, en vertrouwt op God." Wat
uitwerking deeze aanfpraak deed, kan men niet befchryven. De aandoening brak uit in eene algemeene toejuiching, en het oog en gelaad der Soldaaten was, tot eene foort van helden-woede ontdoken, en met zodaanige eene gemoeds-gefteldheid nam het treffen zyn' aanvang.
Toen de Koning in 't jaar 1758. Olmutz belegerde, én de vyand by Domftcidtel, ongelukkig, een transport



Koning van Pruisfen. 21
port van Ammunitie en levens-voorraad opligtte, die uit Silefiën naa de Armee moest gaan , werden den eerften van Hooimaand alle Generaals en Kommandanten der Regimenten en Bataillons, by den Koning in 't Hoofdkwartier te Schmirzits byëengeroepen. ' Toen zy allen vergaderd waren, kwam de Koning uit zyn huis , en riep de gezamenlyke Officiers toe, met eene majeftueufe houding : „ Myne Heeren ! De „ vyand heeft gelegenheid gevonden, om het uit Si„ lefiën aangekomen Transport te ruineeren. Door „ dit fataal toeval moet ik de belegering van Olmutz „ opbreken. Maar de Heeren Officieren behoeven „ niet te denken, dat daarom alles verlooren is. „ Neen, maar zy kunnen verzekerd zyn, dat alles „ zodaanig herfteld zal worden, dat het den vyiind ,, heugen zal. De Officiers moeten derhalven de ge„ meenen aanfpreken, en niet dulden, als er mis,„ fchien mogt gemord worden. Ik hoop niet, dat „ er Officiers zelve zich ongenoegd zullen toonen, en „ als ik tegen vermoeden dit by den éénen of ande„ ren mogt befpeuren, zal ik op 't fcherpst zulks in „ 't oog houden. Thans zal ik marcheeren, en daar „ ik den vyand vind, zal ik hem flag leveren, hoe „ hy ook geposteerd zy, het zy hy één of meer bat„ teryën voor zich heeft; Doch " (terwyl hy met de knop van zyne rotting het voorhoofd wreef) „ ik zal „ het nooit zonder verftand en overleg doen. Maar „ ik ben ook verzekerd, dat elk Officier by voorval„ lende gelegenheden, en de gemeenen insgelyks, B 3 „hun-



•22 Byzonderheden van den
„ hunnen pligt zullen doen, zo als zy tot hiertoege„ daan hebben."
By het flot der reden maakte de Koning eene gunftige en vriendelyke buiging, waarmede hy alle harten voor zich innam, en liet de Officiers gaan.
Na de overrompeling by Hochkirchen 1758. liet de Koning den 17 van Wynmaand alle Generaals en Stafofficieren by zich komen, en fprak hen op de volgende wyze aan: „ Gy weet, myne Heeren, dat de Ar„ mee eene furprife geleden heeft. De donkerheid „ van den nagt heeft er de fchuld van. Doch gy moet „ flegts bedenken, waar wy thans ftaan. Wy zyn „ in Opper-Lausnitz. Wy hebben onze goederen, „ vrouwen en kinderen agter ons. Als wy nog édns „ wyken moeten, dan is dit alles verboren. Eene „ fpoedige Bataille is onvermydelyk. Ik zelf wij, „ eer ik wyk , met het overige van myn leger my „ liever laaten begraaven. Ik geloove, dat elk zo „ denken zal, en die zo niet denkt, moet zich liever „ aangeven, en kan terftond naa huis gaan. Is er
„ ook iemand onder u?" Na een korte poo-
ze, wanneer eenige Generaals den Koning verzekerden, datzy, gelyk tot hier toe, met vreugde, zich van hunnen pligt zouden kwyten, nam hy zyn ongemeen vriendelyk wezen weder aan.
Dee-



Koning van Pruisfen. 23
Deeze redenvoering, hoe kort zy ook is, bevat veel voortreflyks en kragtigs in zich, en is een bewys, welk een groot kenner van 't menschlyk hart de Koning was.
Na den flag by Liegnitz fchreef de Koning uit het Leger by Hermansdorf aan denMarquis rj'AROENsden volgenden merkwaardigen en aandoenlyken Brief, die de gedagtcn, welke de Monarch zich van de toenmaalige gefteldheid zyner omftandighcden maakte, en de gezindheden aantoont, die hy tegen de gevaaren ftelde.
„ Voorheencn, myn waarde Marquis, zou de affaire ,„ van den 15 van Oogstmaand eenen Veldtogt befiist „ hebben. Doch thans is zy niets meer, dan een „ fchampfchoot; een groote veldflag moet ons lotbe„ flisfen. Dien zullen wy, naar alle waarfchynlyk„ heid, zeer fpoedig hebben, en dan, als de uitflag „ ons gimftig is, kunnen wy ons verheugen. Daar „ werden veele krygslisten en kunften verëischt, om „ het zo ver te brengen. Zeg my niets van gevaar; „ de laatfte aktie kostte my alleen een rok en een „ paard. Dat mag genoemd worden , eene overwinning goedkoop behaalen."
„ He heb den.Brief, daar gy van meldt, niet ont„ vangen. Wy zyn eenigermaten, wat de korresB 4 „ pon-



24 Byzonderheden betreffende den
„ pondentie betreft , ingeflooten , door de Rusfen „ aan den éénen kant van den Oder, en door de „ Oostenrykers aan den anderen. Daar was eene „ kleine fchcrmutzeling nodig, om voor Cocceji (*) „ den weg te openen; ik hoop, dat hy u mynen „ Brief zal bezorgen. Nooit was ik van myn leven „ in zo groote verlegenheid, als in deezen veldtogt. „ Geloof my, niets minder, dan een wonder, is er „ nog nodig, om my uit alle zwarigheden, die ik „ vooruit zie, te redden. Ik zal zeker niet nalaaten, „ mynen pligt te doen, zo dikwüs 'er gelegenheid „ toe is; maar, myne waarde Marquis, denk altyd, „ dat ik my niet vermeete, over het geluk te kun„ nen gebieden, en dat ik my genoodzaakt zie, om „ in myne ontwerpen veel op 't geluk te laaten aan„ komen , om dat ik niet in ftaat ben, gegronder „ ontwerpen te maaken. Ik heb een' Herkuiesr „ arbeid te verrigten, op eenen tyd, dat myne krag, „ ten afnemen, myne zwakheden vermeerderen, en, „ om de waarheid te erkennen , dat de hoop, de „ eenige troost der ongelukkigen, my begint te ver„ laaten. Gy kent de gefteldheid van zaaken niet „ genoeg, om u van alle gevaaren, die den Staat „ dreigen, een duidlyk begrip te maaken; ik ken,
„ maar
(*) De Kapitein en Vleugel-Adjutant, welke deezen Brief zou overbrengen, en die met de tyding der bovengemelde Aktie in Engeland kwam, is dezelfde, die in Poolfchen dienst geweest is, als Generaal-Major.



Koning van Pruisfen. 25
„ maar ik verberg ze; Ik behoude alle vreeze voor „ my zeiven, en deel het publiek alleen myne hoope „ mede, of die weinige goede tydingen, die ik heb „ mede te deelen. Wanneer de aanflag, dien ik in „ den zin heb, my gehikt, dan, myne waarde Mar„ quis, zal het eerst tyd zyn, om onze blydfchap te „ betoonen : maar tot zo lang moeten wy ons zeiven „ niet te zeer vleijen, op dat niet naderhand eene „ onverwagte flegte tyding ons te zeer nederfla."
„ Ik leide hier het leven van een krygs-munnik. „ Ik heb veel te denken om myne belangens, en het ,, overige van mynen tyd wyde ik aan de fraaie „ wetenfchappen , die myn troost zyn , gelyk eer„ tyds van dien Burgemeester , die de Vader van „ zyn Vaderland , en der Welfprekendheid was. Ik „ weet niet, of ik deezen kryg overleven zal; maar „ als dit mogt gebeuren, dan heb ik beflooten, het „ overige myncr dagen in eenzaamheid, in de armen „ der Wysgeerte en vriendfchap, door te brengen."
„ Wanneer onze Briefwisfeling eens onverhinderd „ zal zyn, dan zult gy my verpligten, met menig„ valdiger te fchryven. Ik weet niet, waar wy onze „ winterkwartieren zullen hebben. Myne huizen te ,, Breslau zyn door het Bombardement in de asfbhe „ gelegd. Onze vyanden misgunnen ons alles, zelfs „ het daglicht en de lucht, die wy inademen. Evcn„ wel zy moeten ons hier of daar een plaatsje laaten.
B 5 „ Als



z6 Byzonderheden letreffende den
,, Als dat maar veilig is, zo zal het my een feestdag „ zyn, als ik u by my zie."
„ Nu, myn waarde Marquis, wat is 'er van uwe „ vrede met Frankryk geworden? Uwe Natie, zo „ als gy ziet, is blinder, dan gy gelooft. Die gek„ ken laaten zich, ten gevalle van de Keizerin en
Czaarin , Kanada en Pondichery ontnemen. De 9» Hemel geve, dat Hertog Ferdinand hun hunne „ gedienftigbeid ryklyk vergelde. De Officieren, die „ aan deeze verkeerdheden onfehuldig zyn, en de „ Soldaaten zullen het offer zyn, en de hooge mis„ daadigers zuilen niets te lyden hebben."
„ Dit zyn de invallen, die my thans in 't hoofd „komen. Ik had juist lust, om te fchryven; maar „ ik zie, dat ik fluiten moet, op dat ik u niet ver„ moeïe, en myne eigene zaaken verzuimc. Vaar„ wel, myn waarde Marquis. —- Ik omhelze u, „ enz.
In den flag by Torgau kommandeerde de Koningden linker vleugel van 't leger, en ondernam den eerften aanval op het Oostenrykfchc leger, wanneer de Generaal Ziethen eerst tegen den avond de Siptilzer hoogtens vermeesterde, het welk den flag ten voordeele der Pruisfifche armee befliste. Alzo het den nagt na deezen flag zeer koud was , zo hadden de
Troe-



Koning van Pruisfen. 27
Troepen wagtvuuren gemaakt. Tegen den morgen kwam de Koning langs 't front der armee van den linker vleugel naa den regten opryden ; en by het Regiment Gardes gekomen, fteeg hy van het paard, en ging insgelyks by het vuur ftaan , omringd van zyne dappere Officieren en Granadicren, om den dageraad af te wagtcn, en de Oostenrykers nog ééns aan te tasten, als zy niet te rug getrokken waren, het geen men, wegens de duisternis van den nagt, niet onderfcheiden kon. De Koning fprak veel met de Soldaaten, en prees hen wegens hun uitftcckend dapper gedrag geduurende den flag. De Grauadiers, welke de vriendelykheid en gemeenzaamheid van den Koning kenden, drongen fteeds nader om zyn' perfoon. Eén hunner, met wien de Koning meer fprak, en dien hy nog meermaalen geld gefchonken had, met naame Rebiak , was zo ftout, dat hy den Koning vraagde? Waar hy dan in de bataille geweest was? Anders waren zy gewoon, hem aan dejpitze te zien, en van hem zeiven in 't grootfte vuur aangevoerd te worden. Ditmaal hadden zy hem met geen oogen befchouwd, en het was toch niet goed, dat hy hen verliet. De Koning zeide hierop tegen deezen Granadier met de gemeenzaamfte goedheid, dat hy zich, geduurende den gantfehen flag, aan den linker vleugel bevonden had, en daarom niet by zyn Regiment had kunnen wezen. Ondertusfchen had de Koning zynen blaauwen onderrok opgeknoopt, om dat de hitte van het wagtvuur hem lastig werd. De Granadiers bemerk-



28 Byzonderheden betreffende den
merkten, dat by het npknoopen een kogel den Koning uit de klederen viel, en dat hy langs de borst een fchampfchoot bekomen had, nademaal de door den kogel gemaakte opening nog in de overrok en in de uniform te zien was. Vol enthufiasme en verwondering riepen zy toen uit: Gy zyt nog de oude Fritz! Gy deelt het gevaar met ons! Voor u fterven
■wy geern! Lang leve de Koning! Lang
leve de Koning! Een ander Granadier zeide:
Fritz, nu zult ge ons goede winterkwartieren ge-
ven? Ter duivel ook eerst moeten wy Dresden
wegnemen maar dan zal ik voor u zorgen, en
gy zult zeker te vrede zyn. Men weet , dat dit Regiment Gardes te Leipzig in de winterkwartieren
kwam. By dit zelfde vuur dampten de oude
Granadiers uit korte (lompjes den Koning de arm» hartigfte tabak onder den neus. Gaat toch te rug, riep er één onder hun. Neen , blyft maar ft aan,
kinderen, ik ruik het geern. Zo infchiklyk was
de Koning, ongcagt de Tabaks-rook hem , zyn geheele leven lang, zeer tegenlloud.
Wanneer de Koning uit den zevenjaarigen kryg terug kwam, begaf hy zich tcrftond naa Charloltenburg , deed op ftaancie voet zynen Concertmeester Bexda by zich komen, en beval hem, het Orgel in de Slotkapel, dat door den vyand gefchonden was,
bin-



Koning van Pruisfen. aj>
binnen vier dagen weder te laten herftellen. De Orgelmaaker vond het Orgel zo zeer mishandeld, dat hy het, in zo korten tyd , niet weder tot gebruik bekwaam kon maaken. Benda gaf hier den Koning berigt van , en kreeg van hem ten antwoord : Hy moest het Orgel maar zo laaten, en op zeker uur het Te Deum etc. in de Slotkapel uitvoeren. Speelers en Zangers begaven zich in de Kapel, en verwagtten den geheelen koninglyken Hofftoet. Dan, de Koning verfchynt, zonder een cenig mensch by zich te hebben, gaat zitten, geeft een' wenk, en de Muzyk neemt een' aanvang. Toen de zangftemmen met het Te Deum lautlamus etc. aanhieven, lag hy de hand onder het hoofd, en bedekte de oogen, om traanen van dankbaarheid aan den Eeuwigen den vryën loop te laaten. De meeste Muzykanten waren daarby zo aangedaan, dat ook hun de traanen over de wangen rolden.
Tegen den Generaal van * * *, die een groot liefhebber was van kaarten en gezelfchappen, zeide de Koning ééns by zekere gelegenheid, als zyn Regiment in ééne Linie aanrukte : Uw Regiment houd geen Linie ! Doch dat is geen wonder : gy brengt te veel tyd door met kaartfpeelen. De Generaal gebood oogenbliklyk halt! en zich tot den Koning keerende ; Sire! zeide hy , hier wordt niet gefproken
van myne kaarten Maar heb de goedheid, en
zie , of het Regiment geen Linie houd. De
Ko-



go Byzonderheden betreffende' den
Koning zag het, begaf zich weg, zonder een woord meer te zeggen , en het was klaar , te bemerken, dat hy niet over den Generaal, maar over zich zeiven misnoegd was. Ook heeft men nooit reden gehad , om te gelooven, dat hy de vrymoedigheid van deezen Heer«kwalyk genomen heelt.
Geen Vorst beloonde ooit edelmoediger of rykclyker, dan Frederik de Tweede. De Generaal Lestewiz had, in de Bataille by Torgau, als toenmaalige Majoor van 't Regiment van Prins Ferdinand van Brunswyk, heel laat, toen het reeds donker was, op het flagveld een hoop van 5 of 600 man, zo als zy uit alle Regimenten by een geraapt konden worden, faamgebragt, met welken hy den laatften aanval op de Siptitzer hoogten ondernam , en wel, zonder dat hy het wist, op denzelfden tyd, als het Corps van Zietiien deeze hoogten attakeerde; De beide aanvallen gelukten , en het bezetten deezer hoogten had het winnen van den flag ten gevolge. De Majoor van Lestewiz werd Overfte-Luitenant en Kommandant van dat Regiment; 1762 Kommandant van 't Regiment van Peter den derden ; kort daar naOverfte, en 1766 Chef van het Granadier Gardebataillon, dat de Generaal-Luitenant van Salderen gehad had, ook kreeg hy de Kommandants-plaats te Potsdam. In 't vervolg werd hy Generaal-majoor.
Ter-



Koning van Pruisfen. 31
Terftond na de vrede 1763 vielen den Koning voor 200,000 Ryksdaalers aan goederen toe, die de overleden Markgraave Karel gehad had. Ook deeze gelegenheid nam hy waar, om den toenmaaligen Overften te beloonen, en zond hem den giftbrief met het volgende eigenhandige briefje toe.
„ Myn waarde Overfte van Lestewiz ! Ik heb den „ gewigtigen dienst niet vergeeten, dien gy my in „ den laatften Oorlog beweezen hebt; en ik heb lang „ op eene gelegenheid gewagt, om u te beloonen. „ Tot hier toe heeft dit niet willen gelukken. Neem „ bezit van de goederen, waarvan ik den Giftbrief „ hier byvoege " enz.
„ Frederik. "
De tegenwoordige Generaal-Luitenant van Prittwiz bekwam toen ook voor 300,000 Ryksdaalers aan goederen tot een gefchenk. Hy had in den Veldflag by Kunnersdorf 1759. den Koning zyn eigen paard gegeven, en met een handje vol Volks een hoop Kofokken verjaagd, die op 't punt waren, om den Koning gevangen te nemen. De Koning heeft daarom ééns gezegd: Lestewiz heeft den Staat, en Prittwiz my gered.
Eén van de Vleugel-Adjudanten des Konings, diehem met veele eere en yver gediend had, bekwam
niet



3& Byzonderheden betreffende den
niet het geringde tecken van 's Konings genoegen. Ondertusfchen verdubbelde hy den yver in zyn' dienst, en vier jaaren na de vrede, toen hy zulks het minst venvagtte,. verkreeg hy van den Koning 60, 000 Ryksdaalers in goud, benevens eenen Brief, die hem nog meer waardig was.
liet is onmooglyk alle trekken van grootmoedigheid by te brengen, welke Frederiks karakter en regeering kenmerkten; wy kunnen uit derzelver menigte flegts eenige uitkippen.
By de Revue in Pruisfen in 't jaar 1775. verzogt een Kapitein van 't Regiment *** verlof, om zyn zeer fchoon goed te mogen verkoopen, alzo hy het niet in Hand kon houden, en het boven dien met 24,000 Ryksdaalers aan fchulden bezwaard was,-die hein zeer drukten. Toen de Koning weder te Potsdam te rug gekomen was , zond hy den Kapitein .24,000 Ryksdaalers, om zyne fchulden te betaalen, en boven dien nog 6000 Ryksdaalers, ter verbetering van zyn goed.
Terftond daarop, als de Overfte van Troschke , dien de Koning ongemeen hoog gefchat had, geftorven was, fchreef hy aan dcszelfs weduwe.
„ Lie-



Koning van Pruisfen. 33
i, Lieve, byzondere ! De treurige dood van deft
Overften van Troschke , by het Regiment Oud„ Woldek, uwen Man, heeft my zeer getroffen. Ik „ verlies aan hem een' zeer braaven en goeden Olli„ cier; Deezen naam had hy algemeen, en ik wist „ zyne uitmuntende verdienden zeer wel te fchatten* „ De door U teruggezonden öi'de pour le mérite Van ,, hem, en uwe dank voor de aan hem gefchonken „ gunstbewyzen, zullen voor u en uwe kinderen
eeuwige gedenkteckeneri van myne hem beweezeh „ welverdiende agting blyven. Doch hier by \x\\ ik „ het niet laaten berusten, maar gy kunt verzekerd „ zyn, dat ik zo min de Weduwe van eenen zo verj, dienftelyken Officier, als deszelfs nagelaatene kin-
deren, verlaaten zal. Vertrouwt my ten dien ein,, de, zonder agterhouding, de gefteldheid van uwe ,, gezamehlyke huislyke omftandigheden toe, • in Wel„ ken hy u gelaaten heeft, ook het getal en den ou„ derdom uwer kinderen , en dan zal ik zien , wat ik „ voor u en hun doen kan, als uw genadige Ko„ mug,"
Eigenhandig Nafchrift.
Wylen uwen Man heb ik in eere gehouden, als een voorbeeld van een' regtfchaapen Officier; en alzo hy, helaas! door den dood is weggerukt, zo zal ik, als Vader, voor zyne kinderen zorgen, en het geen ik den Vader toegedagt had, voor de kinderen en moeder doen. Zend my eene opgave van uwe bezittingen, C en



34 Byzonderheden betreffende den
en ik beloove alles zo te maaken, dat de familie vergenoegd zal wezen.
Potsdam, den 21 January 1786.
Frederik."
Aan dezelfde.
„ Lieve, byzondere! Het is my regt aangenaam, van uwe Familie-omftandigheden, na 't overlydenvan uwen man , den braaven Overfte van Troschke , door uwen brief van gisteren naaukeurig onderrigt te zyn. Ik zal er nu op bedagt wezen, om U en zyne nagelaaten kinderen myn dienst en voorzorge te doen genieten. Ten dien einde heb ik, vooreerst, tot uw onderhoud, en opvoeding uwer kinderen, de inkomftcn van het Ambt-hoofdmanfchap Carzig in de Nieuw-Mark van 500 Daalers, dat hy gehad heeft, heden aangewezen, en dan zal ik tusfehen nu en Trinitatis zorgen, dat uwe goederen ten minften 20,000 Daalers in waarde klimmen, en zo hoog zullen gebragt worden. Hier aan zult gy en uwe familie een fteedsduurend kenmerk hebben van de voorzorge van uwen genadigen Koning.
Potsdam, den 23 Jan. 1786.
Frederik."
Naar den gewoonen loop der bezigheden, gaf de Koning



Koning van Pruisfen. 35
ning thans de nodige bevelen tot voltrekking zyner oogmerken.
Aan den Staatsdienaar van Werder. (Van 'sKonings eigene hand.)
„ Alzo myn vriend, de Overfte van Troschke, overleden is, zo wil ik, dat de Weduwe het Ambtshoofdmanfchap, dat hy gehad heeft, behoude. Vervolgends wil ik haar een Landgoed, iu de Nieuwmark gelegen, koopen, en de daar toe verëischte 20,000 Daalers aanwyzen. Alle openvallende plaatzen by de Westfaalfche Jongvrouwen-ftiften , zullen niet verkogt, noch op eenige andere wyze vergeven worden, maar opengehouden voor de dochters van Troschke. Wanneer zy trouwen, zal ik aan twee van dezelven een uitzet geven.
Potsdam, den 22Jan. 1786.
Frederik."
Aan het Generaal-Direclorium.
„ De Weduwe van den Overften van Troschke, van 't Regiment Oud Woldek, gebooren van Oppel, te Berlin, zal de inkomften van 500 Daalers jaarlyks uit zyn Ambthoofdmanfchap Carzig in de Nieuwmark, tot haar beftaan, en opvoeding haarer kinderen blyven behouden, en daar door in ftaat gebragt worden, C 2 en



3<5 Byzonderheden betreffende den
en zyne Koning!. Majefteit van Pruisfen enz. onze allergenadigfte 1 leer , laat liet geen daar toe vcrcischt word, over aan de yverigfte fchikking van het Generaal-Direcforiinn.
Potsdam, den 23 Jan. 1786.
Frederik."
Deszelfs eigenhandig Byfhrift.
„ Ik zal tusfchen nu en Trinitatis een Landgoed van 20,000 Daalers voor haare 3 Zooncn koopen. Zy behoud hetAmbthoofdmanfchap, en zymoet zich by het Geeftelyk Departement aanmelden, om te zien, of ik niet in 't KleefJche en JVeJlfaaien goede KJoofterplaatzen kan bezorgen voor een paar Dogters. Ook wanneer twee Dogters huwen mogten, zo wil ik ze een huwlyksgoed geven.
Frederik."
*
Den 24fteh van Louwmaand , zyn geboortedag, fchreef de Koning in 't algemeen aan 't Geeftelyk Departement, of er geene Stiftsplaatzen open waren, daar hy eenige «Jongvrouwen mede voorzien konde. De Staatsdienaar, Vryhcer van Zedlitz giste, dat dit eene bezorging der Dogters van den overleden Overfte Troschke ten doel had, en berigte, dat hy ten aanzien van dit vermoeden, aan zyne Majefteit de volgende voorhagen wilde doen; de otidfte dogter,
zou



Koning van Pruisfen. 37
zou de oudfte expectante wezen op Schildefche. Zyne Majefteit had wel de Katholyke Prebende, aldaar,die voor weinig weeken, opengevallen was, uitgedeeld, om ze aan een gekwalificeerde perfoon te refigneren. Ondertusfchen hong het van zyne Majefteit af, om haar, desniettegenftaande, ook de expeetance te laaten, waar door zy dan de eerst-opcnvallcnde Euangelifche plaats bekomen zou. De tweede dogter zou derde expeclante zyn op Mari'e'hborn, en alzo zy wegens haarc jeugd nog gecne Stiftsplaats kan genieten, zo zal zy den tyd wel kunnen afwagten, tot zy totmeerderjaarigheid komt. By de derde van 10, en de vierde van 8 jaaren, zal het zelfde geval zyn, en het word aan zyne Majefteit overgelaaten, of aan de eene niet een expeefcmee op Heiligengrave, en aan de andere op Schildefche zal toegedeeld worden, opdat ook deezen een uitzigt op verzorging t' eenigen tyde hebben mogen.
Alle deeze voorflagen zyn van zyne Majefteit goedgekeurd en ingewilligd geworden.
Alzo de Koning boertery beminde, was hy dikwerf gewoon, gunstbewyzen, die hy aan zulken uitdeelde, welke hybyzonder met zyne genegenheid venvaardigde , al boertend te fchenken.
Wanneer ééns de eerfte Staatsdienaar en Opperftalmeefter Graaf van Schwerin, by hem fpysde, C 3 zei-



38 Byzonderheden betreffende den
zeide de Koning tegen hem: „ Ik weet, dat gy naar„ ftig te Kerke gaat, maar zeg my toch, wat gelooft
„ gy van God?" De Graaf gaf ten antwoord:
„ Uwe Majefteit, ik heb altyd geloofd, dat Godgoe-
„ dertieren is, maar thans niet meer! waarom
„ niet ? Hy zoude anders myne goederen niet
„ hebben laaten verbranden. " De Koning
zweeg ftil.
'sAnderen daags vraagde hy den Graave van Schwerin: „ Kunt gy droomen uitleggen"? „Niet
„ wel." Ik heb van nagt een'droom gehad" -
„ Welke?" „ ik heb met God gefproken: wat
„ beteekent dat?" Ja, uwe Majefteit, dat weet
„ ik niet uit te leggen, ten ware ik iet gisfen kon „ uit den inhoud van uwe Majefteits gefprek met
„ God." Nu, ik heb met God gefproken, en
„ hy gebood my, dat ik Schwerins afgebrandegoe„ deren weder zou laaten opbouwen. Dewyl hyhet „ my dan geboden heeft, zo heb ik van daag reeds' „ het geld daar toe gefchikt, en order gegeven, dat
„ het geleideden zal." „ Ik zeg onderdaanigst
„ dank!" „ Maar, wat gelooft gy nu van
God?" . „Nu, uwe Majefteit, geloof ik,
„ gelyk voorheenen, dat God zeer goedertieren, en „ dat uwe Majefteit het werktuig is van zyne goeder„ tierenheid overmy, waar voor myne dankbaarheid „ veel te zwak is."
De



Koning van Pruisfen.
39
De Overfte Quintus , (wiens naam te vooren was Guichard) voelde zulken yver voor 's Konings belangen, dat hy dienst nam. De Koning gaf hem, een Vrybataillon te kommandeeren. De Overfte muntte in deezen post zeer uit, en de Koning gaf hem, by zekere gelegenheid, den naam van Quintus Icilius. Sedert de vrede van 1763. was hy bykans altyd by den Koning, die hem fehecn niet te kunnen mlsfcn. Quintus was een man van verdienden; een dooikundig Soldaat, vry van vooroordeelen. Hy fchreef verfcheide Krygskundige werken, onder anderen de gefchiedenisfen van CAESARS oorlogen in Spanje. Dit voortreflyk werk werd, nadat hy er drie Uitgaven van beleefd had, door den Graave Loloos , een' ervaaren Krygskundigen , in zekere beöordeeling zwaar gehekeld, en Quintus had het verdriet, dat hy zig, na tien jaaren lang goedkeuring genoten te hebben, tegen berispingen moest verdeedigen. De Koning zeide hem, by deeze gelegenheid, eene aartigheid, die hem meer fmertte, dan al het andere. Te weten, Quintus verzogt hem ééns, nadat zy van tafel waren opgedaan , verlof, om een nieuw werk te laaten drukken. „ Ik fchenk het u geern , antwoordde de Ko„ ning, maar raade u, als een goed vriend, dat gy „ eerst de toeftemming van den Graave Loloos ver„ zoekt." Eenige dagen daar na viel over tafel, het gefprek over de aanvoerers der ligte Troepen.
C 4 De



40 Byzonderheden betreffende den
De Koning zeide boertende, dat die in den laatften oorlog alleen van Rovers aangevoerd waren. La-, ehend voegde hy er by, dat Quintus na de vrecie alle moeite van de wereld gehad had, om zig van dit voordeelig handwerk te onthouden. Dat hy , als Quintus by hem was, ook vlytig pp zyn goudbeurs en fnuifdoos paste , dat hy ze niet kwyt raakte, Quintus, dien deeze boertery wat verdroot, antwoordde: „ 't Is zo, dat ik geftoien en geroofd heb, M maar alles is gefchied op bevc} yan uwe Majefteit, „ en het grootfte deel van den bint is uwe Majefteit
„ toegevallen." De Koning deed, als o.f hy dit
antwoord niet gehoord had, en wendde het gefprek op een' anderen boeg. Inmiddels keerde Quintus ma Potsdam, cn bevond zig niet by het te bed gaan des Konings, De Monarch befpeurde het met pngenoegen, en liet den Oyerften 's middags niet ter tafel verzoeken, en van zelf verfcheen Quintus niet. Dit misverftand duurde 8 of 10 dagen. Eindelyk kon de Koning het niet langer uithouden , hoewel hy den fchyn niet wilde hebben,, als of hy den eerften ftap tot verzoening deed. Hy zond een' Veldjager aan den Overften, hem laateqde vragen, of hy in 10 da, gen nog geen tyd gevonden had, om hem van de geleerde werken, die hy hem gegeven had, om door te loopen, berigt te bezorgen? Dat hy het hem thans brengen moest.
Quintus, die niets van den Kpnjng ontvangen
had,



Koning van Pruisfen. 41
had, zeide, zyne Majefteit abuis te hebben, en dat hy niets van denzelven ontvangen had. De Koning liet het bevel herhaalen, en nu bevond zig de Overfte weder by het te bed gaan des Konings, en fprak van Litteratuur en allerhande andere onderwerpen, zo als gewoonlyk. Den volgenden dag werd hy ter tafel genodigd , en bleef in gunst tot zyn dood.
De Koning had den Overften juist niet met weldaa- * den overlaaden, maar toen hy ftierf, fchonk hy zyne Weduwe 6,000 Ryksdaalers , gaf haar een jaargeld van 400 Ryksdaalers, en kogt de Bibliotheek van den Overften voor 12,000 Ryksdaalers, hoewel zy niet half zoo veel waard was.
Wanneer de Generaal Ziethen, uiettegcnftaande zyn' ouderdom en zwakheid, van den Koning verlof verzogt, om evenwel by de Revue te zyn, fchreef de Vorst den volgenden Brief, die het verheven karakter van Frederik tot even groote eere verftrckt als den geenen, aan welken hy houd.
Myn lieve Generaal van Ziethen.
Het zal my zeer aangenaam zyn, een' Generaal, die in mynen dienst zo heeft uitgemunt, nog in zyne hooge jaaren, by de aanftaande Revue, aan het hoofd C 5 van



42 Byzonderheden betreffende den
van het hem toevertrouwde Regiment te zien; gelyk ik daarom wel te vrede ben, dat gy zonder Tygersdek en Adelaars-vleugelen, enkel in uw pels verfchynt. Maar als het te koud mogt zyn, zo bezweer ik u, om toch voor uwe gezondheid te zorgen, en liever volftrekt op de Revue-plaats niet te komen, op dat gy u zeiven door uwen al te grooten yver in den dienst, niet, zonder noodzaaklykheid, eene verkoudheid
op den hals haalt, of u zeiven nadeel mogt doen.
Wanneer men zo lang als gy met roem gediend heeft, dan kan men zig van de voorregten van eenen Veteraan by de Romeinen bedienen. Dit is de raad van uwen altyd toegenegen Koning. Potsdam, den i7dcu Mei 1786.
Frederik.
Eén van 'sKonings Bedienden, die geduurig by hem was, ftal eens 10,000 Ryksdaalers uit zyn Kabinet. Dit was gemaklyk te doen, alzo de Koning geheel niet wantrouwend was , en het geld van zyne Chatulle dikwils 14 dagen of drie weken in zyn Kabinet op tafel liet liggen. Daags na het ontdekken van den diefftal, boertte hy over tafel daar mede, zeggende, enkel van fpitsboeven omringd te zyn. Intusfchen liet hy er geen onderzoek naar doen. Eenige dagen daarna noemde één van zyne oude Bedienden den dief. De Koning ontkende, dat dit waar was,
en



Koning van Pruisfen. 43
en als het ook zo was , moest men er egter niet van fpreeken. De Bediende bleef aanhouden, dat hy de waarheid zeide. De geen, die den diefilal gepleegd had, had reeds 5000 Ryksdaalers in Berlin doorgebragt, en de andere 5000 Ryksdaalers waren nog in zyn bed verborgen; tevens bood hy zich aan, om die terftond te haaien. Laat dat maar blyven, zeide de Koning; Ik wil het geld, dat de fchurk my ontkolen heeft, niet zien, noch aanraaken; en verbiede ti, er een woord meer van te fpreeken.
Acht dagen daarna reed de Koning uit, en ontmoette den Domeftiek , dien men als den dief genoemd had, in eene koets: Wat, fchurk ? zeide de Koning, gaat gy voor het geld, dat gy my o?itftolen hebt, een toertje reiden ? Egter liet hy hem zyn' weg reiden, maar den volgenden dag zond hy hem weder naa 't Regiment Hufaren, daar hy hem uit genomen had, alwaar hy hu de vrugten van zyne dievcry in rust geniet.
De Koning had iet befteld by zekeren Kunflenaar. Toen deeze hem daar mede ophield, deed hy hem by zig komen, vraagende, hoe het kwam, dat met het beitelde geen meer fpoed gemaakt werd ? „ Ik heb ,, ontzaglyk veel werk voor het nieuwe huis, dat de „ Heer Thesen gekogt heeft." Deeze was één van
's Ko-



44 Byzonderheden betreffende den
's Konings Bedienden, die de uitgaave had. De Koning verwonderde zig over de verkwisting van deezen man, en werd nieuwsgierig, om de zaak nader te zien. ^ My deed agt geven , wanneer deeze man in zyn nieuw huis zyn zou, en ging, om dat liet niet verre van Sansfouci was, onder weg naa de Parade te voetdenvaards, verfchynende daar, als men hem het minst verwagtende was. Hy liet zig overal brengen, vond alles allerliefst, en prees den fynen fmaak van den Huisheer. 'J oen hy in een llaapkamer kwam, vond hy het zo fierlyk, dat hy zeer driftig vraagde, wie in dit pragtig vertrek flicp? Heel verlegen "antwoordde hem de Kamerhufaar met een zagte ftem:
Ik, uwe Majefteit. De Koning vraagde den
Entrepreneur van het gebouw, dien hy aan de deur ontmoette, hoe veel het huis gekost bad? 60,000 Ryksdaalers, gaf deeze ten antwoord. Nu vraagde hy den Bedienden , boe hy aan dat geld gekomen
was? „ Uit uw Majefleits Chatulle", zeide
deeze, „ maar ik zal 't wederom geven!" Hier
verloor de Koning zyn geduld , en gaf hem eenige ftreeken met zyne rotting, en voegde er by: „Schurk, „ ik zou het u vergeeven hebben, behalven diejona, quille-kamer, waar in gy onderftaan hebt te llaa-
„ pen." De man rekende zig reeds verlooren;
maar 's anderen daags liet de Koning hem by zig komen , en beval hem, de Chatulle in zyne tegenwoordigheid te openen. Nadien er nog 7 of 800 goude Frederikken in waren, zo zeide hy: „ Daar fchurk,
„ neem



Koning van Pruisfen. 4J
neem het overige ook, en kom nooit weder onder „ myne oogen ! " Dus liep die zaak af.
Eén van 'sKonings Bedienden, die zig zeer aan den drank overgegeeven had, werd door hem altyd op de proef gefteld, dat hy hem regt op ééne plank in 't vertrek liet gaan; dit kon hy byna nooit doen. Dan liet de Koning hem door eene andere deur uit het vertrek, opdat hy van de overige Bedienden niet wierd uitgelagchen, omdat hy een oud man was, en gebood hem, den roes uit te flaapen. De goedhartige Vorst kleedde zig vervolgends alleen uit.
De Overfte Luitenant van D***, Ingenieur inFranfehen dienst, kwam te Potsdam, en bragt verfcheide plans van Vestingen mede. Toen de Koning hem in zyn dienst nam, geloofde hy zig zeer bemind te zullen maaken, als hy hem de gemelde Plans ter hand ftelde. „ Ik bedank u voor uw gefehenk", zeide de Koning, „ maar gy zult nooit een voet in myne Ves-
tingen zetten, omdat gy een zo liegt gebruik van „ uwe bekwaamheden maakt. Oefen myne Mineurs „ en Sappeurs, daar wil ik u toe gebruiken." Eenigen tyd daarna werd hy Overfte; maar hy is nooit tot iet anders gebruikt geworden. De Koning bedien-



46 Byzonderheden betreffende den
diende zig wel van zulke luiden , maar vertrouwde hun nooit.
De Heer T*** deferteerde uit Franfchen dienst, kwam te Potsdam, en werd den Koning voorgeiteld onder den naam van eenen Graaf van D * * *. De Koning befpeurde eenige bekwaamheid by hem , nam ham in zyn' dienst, en gaf hem een' aanzienlyken post. De zogenaamde Graaf werd Overfte Lieutenant, en had vervoigends de onbefchaamdheid, om zyne gewaande vrouw aan het Koninglyk Huis, en byzouder aan de Kroonprinfes aan te bieden, van welke zy ter tafel toegelaaten, en met veele agting behandeld werd. De gewaande Graavin kwam te fterven, en eenigen tyd daarna kwam de waare vrouw van den Graaf aan, door welke men te weten kwam, dat de eerfte een Parysch meisje van plaifir was, dat de Heer Graaf daar by zig genomen had. 's Graaven vyanden namen deeze gelegenheid waar, om hem by den Kolling te benadeelen. Maar de groote Vorst vergenoegde zig, dat hy den Graaf fchreef:
„ Heer Overfte Luitenant Graaf D***, of Heer T***. Toen ik u in myn dienst nam, was het my volkomen het zelfde, of gy eene vrouw of eene Maitres by u hadt. Pc vergeeve u derhalven, met myne gewoone zagtmoedigheid , de onbefchaamdheid, die
gy



Koning van Pruisfen. 47
gy hadt, om haar aan de Koningl. Familie voor te Hellen. Zy is dood, en dus die zaak afgedaan. Doch ik wil u wel raaden, u zeiven een weinig te bedenken, eer gy die voorftelt, die thans op nieuw ten toneele komt. Dien my getrouw ! In uwe en myne jaaren, moet men zig weinig met de Sexe ophouden enz.
Frederik."
Hoe weinig gebruik de Koning van zyne magt maakte, toont onder anderen het volgend geval. De Vorst wilde geern het Raadhuis te Potsdam vergrooten met de daar naast ftaande Bakkery; maar de Eigenaar weigerde die af te ftaan. De Koning liet hem weten, dat hy hem niet alleen het huis betaalen, maar bovendien in eenen anderen oord der ftad een nieuw, op zyne kosten, wilde laaten bouwen. Doch de Eigenaar was er volftrekt niet toe te brengen, en
de vergrooting van het Raadhuis bleef agter.
Het eenige, daar de Koning den Bakker mede ftrafte, was , dat zyn huis ftaan bleef zo als 't was, toen de Koning alle de huizen op de oude Markt nieuw en fraai het herbouwen.
Zekere Freule van Hohendorf, eene zeer levendige en vrolyke Schoone, verzogt by een Relais den
Ko-



48 Byzondirheden betreffende den
Koning om eene plaats in een Klooster. De Vo\ !, die vermaak had in de vrypostigheid en vrolykheïd der Dame, antwoordde: Myn kind, gy Zyt niet geJchikt tot eene Nonne, gy moet een' man nemen. De Freule hernam: „ Ik ben een arm Meisje; Er komt „ niemand om my uit, om tbtt ik niets ten huwelyk
„ kan brengen." O, is 't anders niet, zeide
de Vorst, daar zal ik voor zorgen; vragende te gelyk den Land-raad, die by het rytuig ftond, of hy n\ getrouwd was? Op het antwoord,/a, herhaalde de Koning zyne belofte aan de Freule, en deeze ging zeer vergenoegd en aangedaan, van 'sKoningsV tuig heen.
Kort daarna ontving deeze Freule, by een' gimffi. gen brief iooo Ryksdaalers, met verzekering, dat, als zy een' Bruidegom zou hebben, er een nog ryklyker gefchenk volgen zou.
Als de Veld-proost Kletsciike verzogt, om de Veld-predikers zelf aan te mogen ftellen , en met veele redenen bewees, dat het beter en voegzaamer was, dan dat de Chefs der Regimenten zulks deeden , fchreef de Koning onder 't verzoekfehrift alleen de volgende woorden: Uw ryk is niet van deeze .wereld.
Ie-



Koning van Pruisfen.
4'J
Iemand van de Familie V * * *, fchreef aan den Koning , dat hy van de ongelukkige Familie V * * * was, verzoekende zyne Majefteit, hem by te ftaan. De Koning antwoordde, „ dat hy niet wist, dat die Fa„ milie ongelukkig was; allen, die daar toe behoor ,, den, waren veeleer regt gelukkig; want zy waren „ dom en ryk."
Een jong Baron, die zyn vermogen in Parys genoegzaam doorgebragt, en niets meer had geleerd, dan dat hy de Koffyhuizen, fpeelpartyën enz. kende, verzogt, by zyne wederkomst, den Koning om een ambt. Hy kreeg tot antwoord een couvert van den Koning, en daarin een Carreau-Ponte-kn3.it.
Als de Koning om de Nicolai-kerk te Potsdam bedekte gaanderyën met gewelven liet bouwen, en daar door de onderfte venfters betimnjerd werden, zo verloor de Kerk wat van haar licht. 'De Kerkmeefters namen daar uit gelegenheid, om den Koning te verzoeken, dat hy die timmering>naakte. Doch zy kregen onder hun verzoekfehrift het volgend befcheid: Zalig zy7j^, die niet zien, en egter gdooven.
D PrjQ.



5° Byzonderheden van den
Prinfes Elizabeth van Pruisfen deed eens eene ryke ftofFe voor een kleed, van Lions komen. Nadien nu zulke uitheemfche Waaren geheel verboden zyn, zo had de Tolbediende de ftoutheid, om deeze ftofFe te confisqueeren. De Prinfes, hier over vergramd, liet hem weten, dat zy gereed was, de boete voor dat kleed te betaalen, hy zou het maar zelf
brengen. Hy gehoorzaamde. Zy nam hem het
kleed af, betaalde hem met een paar oorvygen, en joeg hem uit haar vertrek. Deeze man, die zich in zyne eer beledigd hield, deed eene klagte opftellen over dit voorval , welke hy den Koning ter hand ftclde. De Koning gaf daar op het volgende appointement.
„ ïk verliezc den impost. De Prinfes behoud ,, het kleed, en de oorvygen hy, die ze gekregen „ heeft. Wat de fchande betreft , die fchenk ik „ den klager. Want eene fchoone hand kan nooit „ het wezen van een' Tolbedienden ontëeren,"
Frederik.
De Pagters hadden een' Soldaat , die gefmokkeld 8ad, in een boete van 2,000 Ryksdaalers gcflagen. De Koning fchreef op den kant van het vonnis, dat hem ter bevestiging overhandigd was :
„ Be-



Koning van Pruisfen. 51
„ Bevoorens ik het tegenwoordig vonnis bekrag„ tig, ben ik evenwel nieuwsgierig, het middel te
weten, daar men zich van bedienen zal, om een' „ Soldaat 2,000 Ryksdaalers te doen betaalen."
Frederik. "
Zeker Officier kreeg zyn dimisfie met een zeer goede bezorging , omdat hy zich aangegeven had, als Invalide en onbekwaam , om langer te dienen. De Koning reisde ééns [door die ftad, daar hy zyn ambt bekleedde. Hy vraagde hem : ,, Hoe komt het, dat ,, gy niet meer dient? Gy zyt toch nog frisch en
„ gezond!" „ Uwe Majefteit! ik heb een bok
„ gemaakt, daarom nam ik myn affcheid!"
,, Wel, dan zyt gy uit eene veragtelyke familie! Uw „ Vader maakte een' Ezel, en gy een Bok!"
Een aanzienlyk Geeftelyke verzogt den Koning om een ft uk Lands, om Kolonisten onder zyn opzigt daar op te vestigen. De Vorst fchreef onder het verzoekfchrift het volgende:
Paulus maakte Christenen En geene Kolonisten.
D 2 Ze-



S2 Byzonderheden betreffende den
| Zeker Predikant zond den Koning eene Verhandeling over de zonde tegen den Heiligen Geest, van zyn eigen opftel. De Schryver bekwam hier op van den Koning het volgend antwoord :
„ O we zonde tegen den Heiligen Geest heb „ ik wel ontvangen, en ik bidde God, dat hy „ uw verftand in zyne genadige hoede nemen „ wille."
Frederik.
Zekere Heer Sprencel , die by de Oeconomie van het groot Weeshuis te Potsdam geplaatst is, verzogt den Koning, om hem, of tot Geheimraad, of tot Krygsraad te benoemen. Met dien vroïyken luim, die den Koning eigen was , en hem naar den levendigen Hendrik den IV deed gelykcn , antwoordde hy:
Tot Geheimraad kan ik u niet maaken, omdat er in myn Weeshuis geene geheimen zyn; ook niet lot Krygsraad, omdat myn Weeshuis geen kryg roert. Doch, om u echter myne gunst te bewyzen, wil ik wel eene nieuwe waardigheid aanfl'ellen, en u tot Wees-raad benoemen
Frederik.
Een



Koning van Pruisfen.
53
Een Paardendoctor in de Keurmark, had veel moeite gedaan, om de ziekte van het Vee te genezen. Tot belooning verzogt hy om den titel van Hofraad. Het Gencraal-Directorium gaf van dit verzoek kennis aan den Koning, en vraagde hem: of hy dit verzoek wilde toeftaan ? De voorflag kwam te rug, en de Koning had het woord Hofraad doorgehaald, en daar voor op den kant Fee-raad gefchrceven.
Even zo ging bet ook den Opziener van 'tMagazin, Zorn, die den titel van Commisfions-raad verzogt, en de volgende Refolutie t'huis kreeg.
Zyne Koninglyke Majefteit van Pruisfen, onze allergenadigfte Heer enz. vind, voor den post van den Opziener van \ Magazyn Zorn , by het Tabaks-Exportations-Magazyn t'è Halle, n'èt karakter van Tabaks-raad gefehikter voor zyne bezigheden, en wil hem denzelven liever, dan den verzogten titel van Commisfions-raad fchenken. Potsdam, den 26 November 1784.
Frederik.
Twee Prefidents-vrouwcn te Keef, wier mannen,



J4 Byzonderheden betreffende den
de één door de Regeering, de ander door de Kamer aangefteld was, waren in geduurigen twist over den rang en de Prefidents-vrouw van de Regeering beweerde , dat haar de voorrang toekwam. De andere, daar door beleedigd, fchreef aan den Koning met verzoek, dat zyne Majefteit toch wilde beflisfen, wie van haar beiden moest voorgaan ? De Koning fchreef wederom: De grootfte Zottin gaat voor.
In eene foortgelyke omftandigheid, verzogten eenige Sekretarisfen by zekere Regeering den Koning, hv vvude toch uitfpraak doen, in welken rang zy met de Soldaaten ftonden, omdat zy in gezelfchappen deswegens zo veel twist hadden met de fubalterne Officiers.
De Koning antwoordde: Met een' Vry. korporaal; en-als deeze mede in 't veld geween is, dan heeft hy den voorrang boven u lieden.
Frederik.
Alle naamen, die op m uitgingen, ftieten den Koning tegen de borst. Eéns werd hem de aanftelling van den Referendarius Haccius tot Krygs-en Do-
mein-



Koning van Pruisfen. 55
mein-raad by de Kamer te Minden, ter bekragtiging voorgelegd; Hy fchreef er onder:
Echter onder beding, dat hy Hac zal -heeten, en dat cius weglaaten.
Frederik.
Toen men ontdekte, dat de bekende Ridder d'Eon een vrouwsperfoon was, zeide hy tegen den toenmaaligen Franfchen Ambasfadeur, al boertende:
Zo gaat het met u, Heeren Franfchen'. Wanneer men gelooft, dat men met een' Man te doen heeft, vind men ten laatflen, dat men een Wyf voorheeft.
In den zevenjaarigen Oorlog, had de koorts den Koning ftêrk aangetast, zo, dat hy er vervallen en bleek uit zag, toen hy in Leipzig -zyn Winterkwartier betrok. De vrouw van 't huis, aan welke de Koning meenige blyk van zyne gunst gegeven had, beklaagde hem, en zeide: Hemel! hoe ziet uwe Majefteit er zo ongedaan uit? ■ Dat is geen wonder , antwoordde de Koning, want die twee wyven, en daarenboven nog de Franfchen aan denhals heeft, hoe kan die er nog gezond uitzien?
) D 4 Toen-



5<5 Byzonderheden betreffende den
Toen de Koning in 'tjaar 1758 den 25 Augustus, tot den flag by Zorndorf, by Guftebiefe over den Oder getrokken was, bragten de Hufaaren io of lz Koiakken, die zy gevangen genomen hadden, by den Korung. Deeze luiden, zo wel als hunne kleding waren voor allen iet ongewoons. De Koning befchouwde hen met oplettendheid, en zeide vervolgends tot den Majoor van Wedell , wiens Gntnad.er-bataillonde voorhoede had: Zie ééns, met zulk een fchandelyk vee moet ik Jlaan.
De Koning kreeg ééns, op ééne zyner reizen, by verwisfelen van paarden, een' jongen Postbedienden m t oog, wiens gewaad zeer weidsch en windrig was Hy riep hem, en vraagde, wie zyn' rok gemaakt had? De jongeling noemde den Snyder, en de Konmghet hem gaan met deeze woorden: Ga heen en groet uw Papa en Mama! De Postbediende voel' de gelukkig dit bytend antwoord niet, dat hen, tot een jongen vernederde, en ging yrolyk heenen.
Er ontbraken ééns in de Domkerk teBerlin Gezangboeken voor den Höflfeet, en hout, om de Koning-
lykc



Koning van Pruisfen. 57
lyke zitplaats te verwarmen. De toenmaalige Koster, een oud norsch man, fchreef aan den Koning op de volgende wyze :
, , Allergrootmagtigfte Koning!
„ Uwe Koningl. Majefteit doe te weten 1) dat er ,, Gezangboeken ontbreeken voor de Koningl. Fami„ lie. Uwe Koningl. Majefteit doe te weten 2) dat ,, er hout ontbreekt, om de Koningl. zitplaats be„ hoorlyk te warmen. Uwe Koningl. Majefteit doe ,, te weten, 3) dat het aanfpoelen van land aan het „ water agter de Kerk, fchadelyk is."
Sciimidt, Kofter by de Domkerk.
De Koning, die over deezen zonderlingen brief hartelyk zal gclagchcn hebben , fchreef er eigenhandig het volgend antwoord onder.
,, U Wel Eerw. den Koster Sciimidt doe te \ve,, ten, 1) dat, die zingen wil, zich zeiven een Gc,, zangboek moet bezorgen. U Wel Eerw. den Kos„ ter Sciimidt doe te weten, 2) dat die zich war„ men wil, zyn eigen hout «loet bezorgen. U Wel „ Eerw. den Koster Schmidt doe te weten, 3) dat „ liet aanfpoelen aan het water, zyne zaak niet is. „ Den Koster Sciimidt doe cindelyk nog ten 4) te „ weten, dat ik my verder in geene briefwisfeling
met hem inlaate."
Frederik.
• , D 5 Op



5 8 Byzonderheden betreffende den
Op bevel van Koning Frederik Willem, moest zyn zoon, ais Kroonprins, zich, in de jaaren 1730 en 1731, te Kuftrin onthouden, en de vergaderingen der Domein-kamer aldaar bywoonen. Den Prefident was gelast, om den jongen Kroonprins, als een gewoon medelid aan te zien , en bezigheid te geven. Maar deeze befchouwde in de daad in dit medelid den toekomenden Koning, en het werd door de vingeren gezien, wanneer de Prins in de Vergaderingen kleine Franfche Boekjes las, of zyne Ambtgenooteu met hunne hoedaanigheden uitteekende , den éénen opeen wynvat, den anderen met hoornen, den derden met kaarten enz.
Ondertusfchen lag hy egter, geduurende zyn verblyf aldaar, den grond tot die kundigheden in 't Kamer-en Finantie-wezen, op welke hy naderhand een zo heerlyk gebouw ophaalde.
De Generaal-Veldmaarfchalk van Grumkow bewaarde fteeds den volgenden Brief, welke, om redenen, die men ligt kan opmaaken, niet in de AEten geregiftreerd is.
Aan zyne Koningl. Majefteit ', door den Heer GeneraalLuitenant van Grumkow overhandigd.
,, Aan uwe Koningl. Majefteit ftelle ik, hierme-
., de



Koning van Pruisfen. 59
„ de, met alle onderdaanigheid ter hand, drie ,, berigten van de Nieuwmarkfche Krygs-en Do„ mein-kamer, twee van welke zyne Koningl. „ Hoogheid de Kroonprins geheel eigenhandig ,, gefchreeven, maar de derde alleen ondertee„ kend heeft.
„ Waarby ik tevens allerönderdaanigst vraage: „ Of, wanneer dergelyke berigten, die volgends „ de inftruétie, van zyne Koningl. Hoogheid, „ den Kroonprins, eigenhandig behoorden ge„ fchreeven te zyn, in 't vervolg mogten inko„ men, dezelve aan uwe Koningl. Majefteit tel„ kens van hier zullen overgezonden worden; „ dan of der Nieuwmarkfche Krygs-en Domein„ kamer zal aangefchreeven worden , om cbit „ Exemplaar, het welk gemelde zyne Koningl. ,, Hoogheid zelf gefchreeven heeft., aan uwe „ Majefteit immediaat te zenden. E.erlin den
23 November 1730."
Frederik Willem zond dit aan den Generaal van Grumkow te rug, hebbende op den rand gefchreeven :
Frits zal niet alleen onderteekenen, maar zelf arbeiden.
In die evengemclde jaaren, was de Koning, toen Kroonprins, juist zulk een overgegeven liefhebber
van



6o Byzonderheden betreffende den
van de Jagt, als zyn Heer Vader. Geduurende zyn verblyf in Kuflrin, moest hy den dienst van een' Krygs-en Domein-raad waarnemen, en de fteden en dorpen bezoeken, die aan de Infpecae van zyn Departement ondergefchikt waren. In het open rytuig daarhy in reisde, plagt hy gemeenlyk een gelaaden Jagtgeweer te hebben, opdat, als hem ccnig Wild ontmoette, hy terftond het vermaak der Jagt genieten kon. Op éénè van deeze Reizen gebeurde hem het zeer gewoone toeval,dat hy één' van zyne handfehoehen liet vallen; Hy bukte, om hem nog in 't vallen te grypen, en leunde over het gelaaden geweer heen, het welk hy waarfchynlyk met den regte arm te flerk aanraakte, alzo het los ging, en de fchoot ging digt by zyn oor door den hoed heen. Doordrongen van de gedagten, hoe gevaarlyk dit voorval voor hem had kunnen wezen, fprong hy van 't rytuig, floeg het geweer, daar hy ongemeenen prys op ftelde, tegen eenen boom in (lukken, en zwoer heiiig, dat dit de laatfte J gtfehoot in zyn leven zyn zou. Ook heeft de groote Man zyn woord gehouden. Ook hier in was hy voor de Duitlche Vorften een voorbeeld. De Landman heeft geduurende zyne geheele Regeering, over geene foort van verdrukking te klagen gehad, welke onder eenen Vorst, die de Jagt bemint, byna onverïrydelyk zyn.
In 't jaar 1-41 fchreef de Koning aan Voltaire
den volgenden brief:



Koning van Pruisfen. 6r
„ Ik ben huiverig , om aan u te fchryven; alzo ik „ u geen ander nieuws te melden heb, dan zulk, daar „ gy u niet veel mede ophoudt, of dat gy zelfs ver„ foeit. Wanneer ik u, by voorbeeld, verhaalde, „ dat Volken uit verfcheiden Laudfchappen van „ Duitschland het binnenfte hunner wooningen ver„ laaten hebben, om andere Volken den hals te bree„ ken, daar zy de naamen niet ééns van kennen, en
,, die zy in een vergelegen land opzoeken.
„ Waarom? Dewyl hun Heer een verbond met eenen „ anderen Heer gemaakt heeft, en omdat deeze bei-
„ den eenen derden Heer willen ombrengen zo
,, zoudt gy my antwoorden: Wat zyn dat toch voor „ zotten, dwaazen, onzinnigen, die zich zo aan de „ eigenzinnigheid en woede van hunnen Heer ovcr„ geven! Wanneer ik u wilde verhaalcn, dat wy ons „ zeiven met de uiterftc zorgvuldigheid toerusten, „ om eenige, met groote onkosten opgebouwde muu„ ren, te verwoesten; dat wy maaien, daar wy niet ,, gezaaid hebben, en dat wy daar den meester fpee„ len, daar niemand fterk genoeg is, om ons te we,, derftaan, dan zoudt gy uitroepen! O gy ffcirbaa,, ren ! Moordenaars! ontmenschten! De werkers der „ ongeregtiglieid zullen 't Koningryk der Hcmc,, len niet beërven, volgends Mattheus 12. vers 34. „ Nadien ik nu voorzie, wat gy my hier op zoudt ,, antwoorden, zo zal ik er niets meer van zeggen, ,, maar u alleen melden, dat een Man, van wien gy „ onder dei) naam van Koning van Pruisfen wel zult
* gc-



62 Byzonderheden betreffende den
„ gehoord hebben, vernomen heeft, hoe de Staaten „ van zynen Broeder, den Keizer, door de Konin„ gin van Hongarien verwoest worden, waarom hy „ zich tot zyne hulp gefpoed heeft, zyne troepen „ met de Soldaten des Konings van Polen verëeni„ gende, om eenen inval te ondernemen in Neder„ Oostenryk, en dat hem dit zo wel gelukt is, dat „ hy in korten tyd het Hoofdleger der Koningin van „ Hongarien hoopt te verflaan. Dat is edelmoedig„ heid! zult gy zeggen; Dat is Heldenmoed! On„ dertusfchen, myn waarde Voetaire, is het eerfte
„ beeld met dit tweede het zelfde. Demenfchcn
„ vcröordeelen des avonds dat geen, welk zy 'smor„ gens nog goedkeurden, en de Zon, die hun by „ den dageraad behaagde, is hun, by haaren onder„ gang, lastig. Van daar komt het, dat de goede „ naam fchielyk ontftaat, fchielyk verlooren gaat, „ fchielyk op nieuws herleeft, en wy zyn dwaas ge„ noeg, om ons. gantfche leven lang voorde eere „ te yveren. Is het wel mooglyk, dat men, federt „ deeze valfche munt ontdekt is geworden, zich nog „ geduurig daar mede kan laaten bedriegen ? "
Zeker Officier fchreef uit Frankfort aan den Oder, twee dagen voor den Vcldflag by Zorndorf, het volgende :
„ Gis-



Koning van Pruisfen. 63
„ Gisteren rukte de Koning met ons hier binnen. „ Hy reed door de ftad voor aan, en de Kavallery „ volgde met bloote fabels. Niemand wist, of wy ,, ons hier ophouden, of doormarschccren zouden. „ Onvoorziens riep de Koning, voor het huis van ,, eene Predikants-weduwe gekomen, Halt! zond „ eenen Adjutant naa binnen, om te zeggen, dat ,, hy daar zyn intrek wilde nemen. De Weduwe ,, kwam aanftonds zelve voor den dag, ontfchul„ digde zich ootmoedig , dat haare woning on,, waardig was, om zulken grooten Vorst te ont,, vangen, nadien zy niet dan kleine flegte ver,, trekken had. De Koning beurde haar met eige„ ne handen op, en zeide haar heel vriendclyk, „ zy zoude hem maar het eerfte vertrek het beste „ geven. Dit deed zy, en hy ging binnen. Kort „ daar op kwam hy weder voor deur, en leunende „ tegen de post,kommandeerde hy Marfch ! Ter,, wyl de Troepen voorby den Koning defileerden, „ hoorde men zeer duidlyk het vyandlyk gefchut ,, tegen Kujlrin. Ik merkte op, dat de Koning „ by eiken fchoot een fnuifje nam, en men zag, „ zelfs door die zeldzaame ftandvastigheid, die het ,, karakter van deezen onbegrypelyken Held ken„ merkt, de aandoening van medelyden over het „ lot deezer ongelukkige ftad, en bang ongeduld, „ om haar te hulp te komen, doorblinken. Toen „ de Troepen hunne kwartieren betrokken hadden, „ at de Koning met Prins MauPvIts vanAnhalt-
' y. Des-



64 Byzonderheden betreffende den
„ Dessau , en den Generaal Seidlitz , koude „ fchaal. Vervolgends werden de ordres, om op te „ breken tegen den volgenden morgen, uitgedeeld. „ Doch een paar uuren daarna kwamen er andere „ tydingen door een' Spion, en wy braken reeds „ vroeg, om twee uuren, op. Tot deezen tyd „ toe zat de Koning met gemelde Ilecrcn in zyn „ vertrek aan een klein oud tafeltje, te fchryven. „ Om twee uuren fteeg hy weder te paard. Zo „ weinig rustte de Befcherm-Engel en Wreeker der „ zynen,en zo marscheerden wy op Kufirin aan."
Den iSJuny 1757. viel de ongelukkige veldfiag by Kollin voor. By deeze gelegenheid deeden de braave Pruisfen , alles wat de hevigfte en bestgeördende dapperheid, de onverbcterlykfte Krygstugt, door het geheugen van zo veel overwinningen bezield, vermogt. Zevcnmaalen herhaalden zy den aanval. In geen déne van hunne zegenryke Veldllagen had hunne dapperheid luifterryker uitgeblonken. Ten laadten, deed de Koning aan het hoofd zyiier Ruitery, nog een' woedenden aanval. Alles werd beproefd, maar alles ongelukkig! Het gebrek van eene genoegzaam talryke ïnfantery, op eenen grond, daar zy van de Ruitery niet pnderfteund kou worden, liet gebrek van eene even ftarke Artillery, de voordeelige plaatzing van den vyand, derzelver ongemeen fterk getal, aanhou.. \ i . ^ ™ - den-



Koning van Pruisfen. 6$
dende dapperheid, en aanvoerer Daun, noodzaakten den Koning, eindelyk liet flagvcld te ruimen. Alfchoon nu dit treffen verlooren was, en hy, volgends zyne eigene edelmoedige belydenis, zich deeze nederlaag grootendeels zelf te wyten had, egter rees zyn roem, naar het oerdeel van des kundigen, nog hooger, wegens de edele vrymoedigheid, waarmede hy zyne dwaaling bekende, wegens de ftandvastigheid, daar mede hy zyn ongeluk droeg, en wegens de verwonderenswaardige meefterftukken van vernuft en heldenmoed, waardoor hy zyn verlies weder wist te herftcllcn. Hoe vry zyne groote onbedwongen ziel fteeds bleef, getuigt onder anderen de Brief, dien hy twee dagen daar na aan Lord Marschall fchreef, en die tevens alles bevat, het geen men tot roem van den Overwinnaar, en verfchooning der Overwonnenen zeggen kan: ,, De Keizerlyke Granadiers zyn een ,, onvergelyklyk Corps, honderd Kompagniën der„ zelve verdecdigden eene hoogte, welke myne beste „ Infantcry niet kon vermeesteren. Ferdinand, „ die deeze aanvoerde, deed zeven aanvallen, maar „ vergeefsch. De eerfte maal bemagtigde hy eene „ Battery, maar kon ze niet inhouden. De vyanden ,, hadden het voordeel van eene talryke en welbe„ diende Artillery. Zy doet Lichtenstein eere „ aan. Jk had te weinig Voetvolk. Myne geheele „ Ruitery was tegenwoordig, maar ftond ledig, uit„ gezonderd éénen enkelen aanval, dien ik met myne „ Gens d'Armes en eenige ftukken deed. Ferdi-
E _ nand



66 Byzonderheden betreffende den
„ na\r> rukte aan, zonder te vuuren, de vy;ïnd itl „ tegendeel fpaarde zyn vuur niet. Zy hadden hoog„ ten, twee verlchaniïngen, en eene verbaazende „ Artillery by zich. Veifcheiden van myne Rcgi„ meuten werden over hoop gefchooten. Henrik „ deed wonderen. Ik beef in 't vervolg voor myne „ Broeders, zy zyn al te Hout. In de daad, ik moet „ meer Voetvolk hebben. Het geluk, myn waarde „ Lord, boezemt ons dikwils een fchaadlyk zelfs„ vertrouwen in. Drieëntwintig Bataillons waren niet „ genoegzaam, om 60,000 Man uit eenen voordeeli„ gen post te verdryven. Op eene andere keer zul„ len wy onze zaakcn beter.doen. Het geluk heeft „ my deezen dag de rug gewend. Ik had daar op „ bedagt moeten zyn; het is toch een vrouwsper„ ibun, en ik ben niet galant. Het verklaarde zich
„ voor de Dames, die met my oorlogen. Wat
*> zc;?t gy van dit Verbond tegen den Markgraaf van „ Brandenburg? Hoe zou de groote FrederikWit„ lem opzien, als hy zynen kleinzoon met Rusfen, „ Ooilenrykers , bykans geheel Duitschland , en „ 100,000 Franfchen handgemeen zag? Ik weet niet, „. of het my fchande zal zyn, als ik zal moeten onder „ doen, maar dat weet ik, dat het geene eere zal „ wezen, als men my overwint."
Daar behoort een meer dan gewoone geest toe, om op zulk eene wyze over zyne eigene handelingen te oordeelcn. De omwenteling van 't geluk diende, om
den



Koning van Pruisfen. 67
den Koning ook in.dit opzigt te leeren kennen. Zyn gedrag in deeze omftandigheid, ontwapende alle bedilzugt, en vermeerderde het getal zyner bewonderaars. Men hoort, niet zonder deelneming, het homo Juin &c. uit den mond van een' groot Man.
En hoe bereidvaardig was hy, om aan elk een regt te doen, die aan het een of ander voordeel deel had. Na den Veldflag by Zorndorf, zeide de Engelfche Gezant Mitchel: De Hemel heeft uwe Majefteit weder een' fchoonen dag gegeven. Zonder Seidlitz , hernam de Koning, zou het er Jlegt uitzien.
Wederom by eene andere gelegenheid , als zyn toeltand ook heel bedenklyk was, zeide hy boertende wyze in eenen brief aan den Heer Mitchell , Engelfchen Minister aan het Rusfisch Hof: ,, Is dat niet
een heel buitengemeen Ridder, die 80,000 man op „ myne kosten onderhoud? Hyis de eenigftevan alle „ myne Ridders, die zich deeze vryheid aanmatigt. „ Als elk Ridder van den Koufeband zulks deed, dan „ zou Engeland (het mag Engeland zyn, zo veel ,, het wil) fpoedig van hun opgegeeten zyn. Ik bid „ u, doe uw best, om mynen Ridder wat gefchikter „ te maaken, en hem te zeggen, dat het tegen de „ Ordens-wetten is, dat een Ridder zynen Ordens-
meester verflind."
E 2 Dee-



68 Byzonderheden betreffende den
Deeze Ridder was de Keizer Peter de IIJ, die var» den Koning de orde van den grooten zwarten Adelaar had. Zyne gevoelens, toen hy den troon befteeg, waren voor den Koning nog twyfelagtig, omdat hy niet kon denken, dat hy het ftelzel zyner Voorzate zoude verhaten; alhoewel de Keizer als Grootvorst, fomtyds bewyzen van hoogagting jegens den Koning geopenbaard had, gelyk dan ook werklyk alle zyne vyanden dceden, die niet door perfoonlyke vyimdfehap tegen hem verbitterd waren. De Prins Esterhasi gaf daar een bewys van, toen de Oostenrykers in het jaar 1760 de Koninglyke Hofftad bezet hadden, in Sans feuci, alwaar deeze Heer het bevel voerde. Hy befchermde dit beroemd verblyf van den Koninglyken Wysgeer, als een Heiligdom, tegen alle benadeeling. Toen hy het Slot bezag, vraagde hy alleen, welk Portrait des Konings hem wel het meest geleek? En als men hem dat wees, verzogt hy vryheid, om het zelve, benevens twee Fluiten, die de Koning plag te befpeelen, mede te mogen neemen, om het ter gedagtcnis van zyne Majefteit te bewaaren.
By de Belegering van Schweidnitz was de Koning niet voldaan over zyne Ingenieurs. Hy fprak in de loopgraven met eenen Stafkapitein van dit Corps zeer hard , en zeide ten laatften in drift , loop naa den
Duivel! De Officier ging ftilzwygende heen.
Toen hy uit de gaandery uitkwam, riep de Koning hem te rug, en zeide, Ik wil, dat gy de belegering
voort-



Koning van Pruisfen. 7 69
voortzet, en dan heen gaat! De Officier, zonder zich te bedenken, antwoordde hierop: Ik bedank Uwe Majefteit zeer voor de gunst, dat gy my vryheid geeft, om my eerst een arm of een been te laaten wegfchieten, eer ik uit uw' dienst ga , alzo ik ze- beiden van doen heb, om Uwe Majefteit de kosten te befpaaren, van my uit uwe ftaaten te laaten dragen. Over deeze ftoutheid was de Koning niet gemelyk, maar lagchte er om, beval hem, weder aan zyn werk te gaan, en befchonk hem ryklyk.
Als in 't jaar 1757 de Oostenrykers, na eene belegering van den 27 OcTober tot den 11 November, die zy met onbefchryflyke moeilykheden en groot verlies hadden voortgezet, Schweidnitz bemagtigd, en de Pruisfifche bezetting van 4000 man genoodzaakt hadden, zich krygsgevangen te geven, gebeurde er vervolgends een geval , welk, ten aanzien van het Enthufiasme, waarmede de Pruisfifche Troepen voor hunnen Koning bezield waren, hoogst merkwaardig is. De bezetting van Schweidnitz in Oostenrykfche gevangenis geraakt , was zeer misnoegd over eene kapitulatic, die haar de handen bond, om haar Vader, land en Koning te dienen. Toen de Oostenrykers hen na hunne gevangenis wegvoerden, hoorden zy by geval van de overwinning, die hun Koning by Rosbach bevogten had. Door deeze tyding in vuur gezet, E 3 o vie-



?o Byzondei luien betreffende den
vielen zy eenpaarig het geleide, dat hen verzelde, en juist niet heel fterk was, aan, en verftrooiden dat geheel. Zich zeiven dus bevryd hebbende, marfchecrden zy voort, onzeker werwaards, in hoope, om hier of daar een corps Pruisfifche Troepen te ontmoeten. Hun goed geluk geleidde hen zo, dat zy juist het Leger, dat de Koning zelf kommandeerde, aantroffen. De vreugde over deeze onverwagte ontmoeting , was groot van weerskanten , alzo de gevangenen niets gehoord hadden van den togt van hunnen Koning naa Silefiën , die een mcestcrftuk was van fnclheid en fchranderheid. Welkom myne braave kinderen! riep de Koning hun toe, en dit gelukkig toeval fchcen een goed voorteeken te zyn, voor de volgende overwinning , welke de Koning terftond daarna by Leuthen behaalde.
Toen in 't jaar 1761 Schweidnitz ten tweeden maal, in vergelyking der gefteldheid van de Vestingwerken, op eene onbegryplyk-fchielyke wyze weder in handen der Oostenrykers geraakte, was de Koningin de eerfte bewegingen, welke dit buitengewoon en onaangenaam geval in hem verwekte, geneigd, om den Gouverneur van verraad te befchuldigen, maar hy was te edelmoedig, om zelfs maar voor een korten tyd zodanig vermoeden tegen eenen Officier te koesteren, die hem tot hier toe met alle getrouwheid
ge-



Koning van Pruisfen. 7*
gediend had; en die ligtelyk door eenen aanval van die ongewoone aart, welken de Koning zelfs zo min, als de Generaal van Zastrow , toenraaalige Kommandant der Vesting , vermoed had , overrompeld kon wezen. Hy herftelde zich dan op het oogenblik, en zeide lagchende: „ Dat is een leelyke zet! Wy „ moeten hem weder zoeken goed te maaken". Aan den Generaal van Zastrow fchreef hy: „ Gy fchryft „ my, zo als Francois de L na den llag by Pavia „ aan zyne moeder fchreef: Wy hebben alles verloo„ ren, behalven onze eere. Alzo ik niet begrypcnkan, „ hoe de zaak is toegegaan, zo fchort ik myn 001„ deel op; maar zeker is het gevalheel buitengemeen."
Hy hield zyn woord. Met eene ongelooflijke werkzaamheid maakte hy het weder goed. Hy gaf aan alles leven; hy was de ziel van het geheel; hy alleen moest duizend misflagen weder goed maaken , dirzend gebreken vervullen, zegt de vermaarde Engelschman Burke van hem.
By de verdeediging der vesting Kuftrin waren groote misflagen voorgevallen. Als de Kommandant zich deswegens by den Koning ontfclmldigde, antwoordde hy , zonder eenige gemelykheid heel bedaard: De misflag is in de daad by my zeiven ; waarom heb ik u tot Kommandant gemaakt!
E 4 De



72 Byzonderheden betreffende den
■ De Koning deelde, gelyk bekend is, in den zevert, jaarigen oorlog, alle gevaaren, alle moeilykheden met den gemeenften Soldaat. Eéns marfcheerde hy met de Granadiers van zyne Garde tot diep in den nagt voort. Eindelyk werd er halt gehouden, en de Ko ning fteeg van 't paard, zeggende: Granadiers, het is koud ! maakt vuur aan ! Dit gefehiedde terftond De Koning wond zich in zyn'blaauwen mantel, en ging op eenige ftukken hout by het vuur zitten, ter wyl zyne Granadiers over en nevens hem lagen. Eindelyk kwam Ziethen ook, en ging insgelyks by den Koning op een bosje hout zitten. Zy waren beiden zeer vermoeid en raakten zoctjens inflaap- maar de Koning flocg zeer dikwils de oogen op , en als hy merkte, dat Ziethen van zyne plaats gefchooven was, en dat een Granadier hem een ander bosje hout onder het hoofd lag, zeide hy heel zagtiens: Bravo' De oude man is moede! Kort daarna fprong een ander Granadier nog half in den flaap op, en ftak zyn pyp aan het vuur aan, maar (liet onvoorzigtig tegen Zie thens voet. De goede Koning, die zynen Generaal zo geern een weinig rust gunde, rees fchielyk over einde, wenkte met de hand, en zeide met eene zagte ftem: St! Granadier! maak Ziethen niet wakker hy is zeer vermoeid!
Dezelfde Generaal fiiep ook ééns aan de Tafel des
Ko-



Koning van Pruisfen. 73
Konings, en als hem iemand wilde wakker maaken, zeide de Koning: Laat hem Jlaapen, hy heeft lang genoeg voor ons gewaakt.
De meeste Helden der oude en nieuwe gefchiedenisfen, vonden er vermaak in, om zich overal in dat vak te vertoonen, daar zy bewust waren, dat zy in uitblonken. Frederik was één der grootften onder hun: maar zyn week hart gaf de voorkeuze aan de zagtere kunften der vrede; zyne natuurlyke neiging helde over tot het ftille wysgeerige , hy had eenen alkeer van het bloedvergieten, en na den veldflag by Leuthen , die zo rocmrugtig voor hem was, zeide hy, toen hy het flagveld zag: Wanneer zullen myne rampen een einde nemen! Hy zeide dit op eenen weemoedigen toon , met een betraand oog , gelyk die genen getuigen, die by hem geweest zyn.
Vervolgends Breslau ingenomen hebbende, fchreef hy aan de Keizerin-Koningin , en maakte van de laatfte overwinning by Leuthen op de volgende wyze gewag.
„ Uwe Majefteit had wel eenig voordeel in Sile„ Jiè'n, maar dit was niet van langen duur ,> en de „ laatfte veldflag is my nog afgryslyk, wegens het „ menigvuldig bloed, dat daar in vergooten is. Ik E 5 ,, heb



74 Byzonderheden betreffende den
„ heb van myne overwinning gebruik gemankt, en „ Breslau ingenomen, ook hoop ik Schweidnitz we„ der in myne magt te krygen, zodat ik in ftaat zal
„ zyn, om in Boheemen en Moravïèn te rukken.
„ Overdenk dit, myne Coufine , leer ééns inzien, „ waar op gy vertrouwt. Gy zult zien, dat gy uw „ land in het verderf ftort; dat gy oorzaak zyt van „ zo veel bloedvergieten, en dat gy den genen niet „ kunt overwinnen, die, als gy hem tot vriend hadt „ willen hebben, zo als hy uw naaste bloedverwant „ is , met u Europa had kunnen doen beven. Ik „ fchryve dit uit het binnenfte van myn hart, en
„ wenfche, dat het indruk mogt maaken. Maar
„ wilt gy de zaak tot het uiterfte voortzetten, dan „ zal ik alles beproeven, wat myn kragten my ver„ gunnen. Als uwe Bondgenootcn u zoo byftaan „ als hun pligt is, dan voorzie ik, dat het met my „ gedaan zal zyn; doch dit zal my regtvaardigen, „ dat ik eenen Mede-Keurvorst van onderdrukking „ heb willen verlosfen , dat ik tot vergrooting van „ het Huis van Bourbon niets heb toegebragt, en „ dat ik twee Keizerinnen en drie Koningen heb moe„ ten het hoofd bieden."
Insgelyks bewyst 's Konings Brief aan den Koning Staxislaus, toen deeze zyne Iloofdftad Nancy tot eene handelplaats over de Vrede had aangeboden, dat
hy



Kening van Pruisfen. 75
hy met tegenzin eenen vcrderflyken oorlog voerde. Dus luid hy:
„ Heer Broeder! „ Ik verëerc uw aanbod met de grootfte dankbaar„ heid, en zou het zeer geern aannemen; alle onder„ handelingen , welke onder Uw Majcfteits opzigt „ voltrokken worden , moeten gelukkig afloopen. „ Doch elk een heeft zulke vreedzaamc gevoelens „ niet. De Hoven van Weenen en Petersburg heb„ ben, op eene byzondere wyze, de voorflagen ver„ worpen , welke de Koning van Engeland en ik „ gedaan hebben. Denklyk zullen zy ook den Ko„ ning van Frankryk tot 't voortzetten van den oor„ log bewegen, van welken zy zich den gelukkigften „ uitflag belooven. Zy zullen derhalven ook alleen „ de fchuld hebben van het bloed, welk nog ftroo„ men zal. Dat toch alle Vorften ééns, gelyk Uwe „ Majefteit, gehoor gaven aan de ftem der mensch„ lievendheid, goedheid en geregtigheid, de wereld „ zou niet langer een fchouwplaats van ondcr„ drukkingen , moord en brand wezen. Ik beu, „ met de gevoelens der grootfte hoogagting en „ opregtfte vriendfehap, Uwer Majefteit goede Broe„ der
Frederik."
Een



7°" Byzonderheden betreffende den
Een Silefisch Edelman en een Priester by Strelen ontwierpen een plan, om den Koningin zyn Hoofd, kwartier op te ligten en den Oostenrykers in handen te leveren. Deeze voorflag vond gehoor. De Konin» had zyn kwartier in een wat afgelegen huis by Strekt,, daar hy, gelyk gemeenlyk, alleen eenige van zyne Granadiers tot eene wagt had. De Baron Warkotsch, dit was de naam van den Edelman bezogt dit Hoofdkwartier dikwils, en werd van den Koning zeer gunstryk ontvangen. Des niettegenftaande ontwierp hy Zyn verfoeilyk plan, en hield door middel van den Priester ScHWQT, met ee ' Oostenrykfchen Officier Brieftvisfeling over de wyze waarop men den Koning kon opligten. Deeze Brief! Wisfehng en eenige byëenkomftcn kwamen den lager des Barons verdagt voor. Hy brak eenen Brief, niet welken hy m den nagt van den a9 November aan den Priester gezonden was, open, en daar in een beftck vindende , om het Hoofdkwartier te overvallen, fnelde hy daarmede rechtftreeks naa den Koning. Terftond werd een Officier afgezonden , om de verraders in hegtems te nemen; doch deeze ontkwamen door het venter van een agterkamer, die zyn uitzigt op het veld had, alwaar een gezadeld paard op den Baron wagtte, die nu niets verloor, dan zyne eer en goederen Le Prufcfifche Officier werd over zyne onachtzaamheid n« ver'er gekaft, dan dat de Koning, toen hy hen berigt deed van de mislukking ~ Qndem,mu»g, tegen hem zeide: Ga weder by uw
Corps,



Koning van Pruisfen. 77
Corps, gy zyt een onbekwaam mensch, men zal u niet meer tot dergelyke zaaken gebruiken.
Dewyl de Koning een afkeer had van halsregt, welk volgends de wetten op Hoogverraad ftaat, zo was het ontfnappen der verraaders hem zeker niet onaangenaam. Zy werden by Vonnis veroordeeld, om in beeldtenis gevierendeeld te worden, Dat mag gefchieden, zeide de Koning , toen hy 't vonnis onderteekende, want de portraiten zullen denklyk zs min deugen, als de origineelen.
In 't jaar 1764 toen Stanislaus Augustus den troon van Polen beklom, ontving hy gelukwcnfchingen van alle Hoven. De merkwaardigfte is die van den Koning van Pruisfen, welke deeze edele meester in de kunst van Regeering eigenhandig aan hem fchreef. Niets kan doorlugtiger zyn, dan de mededeeling van zulke gedagten en gevoelens in eene Briefwisfeling tusfchen Vorften. Ziet hier den Brief geheel en zonder eenige verandering:
„ Uwe Majefteit moet bedenken, dat, nadien de„ zelve haare Kroon door verkiezing en niet door „ geboorte verkregen heeft, de wereld opmerkzaa„ mer op uwe handelingen zyn zal , dan op de „ Handelingen van eenigen anderen Potentaat in Eum
» ropa;



1'è Byzonderheden betreffende den
„ ropa; en dit is niet meer dan billyk. Nadien het ,, laatfte enkel eene uitwerking van bloedverwant„ fchap is, zo verwagt men van zulk iemand niet „ meer, (hoe wel veel meer te wenfchen ware) dan „ het geen, daar de menl'chen gewoonlyk mede be„ gaafd zyn ; maar van iemand , wélke van zyns „ gelyken , van eenen Onderdaan tut Koning ver„ heven is, van hem, die vrywiüig verkoozen is, „ om over hen te regeeren , die hem verkoozen' „ verwagt men alles , wat by mooglykheid eeno „ Kroon verdienen en veriieren kan. Dankbaarheid „ jegens zyn volk is de eerfte deugd van zodaa„ nigen Monarch, want aan het volk alleen, heeft „ hyhet, naast de Voorzienigheid, te danken, dat „ hy Monarch is. Een Koning door geboorte, die „ zynen Hand onwaardig is, is enkel eene fatire op „ zich zeiven; maar een verkoozen Koning, die niet „ naar zyne waardigheid handelt, belpot ook zyne „ onderdaanen. Uwe Majefteit zal zeker deezen yver „ verfchoonen. Hy is eene uitwerking van de op, regtfte hoogagting. Het lievenswaardigfte deel van „ deeze fchildcry is niet zo zeer eene lesfc, wat gy „ behoordet te zyn, als wel eene voorfpelling, wat „ gy zyn ztüt, enz."
Aan-



Koning van Pruisfen. 79
Aanfpraak des Konings, aan zyne oude Generaals, toen hy den 5 April 1778 de Revue gehouden had , en op het punt ftond, om den oorlog wegens de Beyerfche Erfopvolging , te ondernemen.
,, Myne Heeren!
„ Ik heb u lieden allen alhier tot een algemeen „ oogmerk byëcngcroepen. De meesten onder u heb„ ben, zo als ik zelf, met eikanderen gediend, en , 'zyn in den dienst van ons Vaderland grys gewor„ den; Wy allen weten dan het best, aan welke ge„ vaaren, arbeid en roem wy gezamenlyk deel gehad „ hebben. Ik twyfel geheel niet, of gyl. allen hebt, „ zo wel als ik, een afkeer van bloedvergieten; maar „ het gevaar, welk thans onze Landen dreigt, maakt ,, het ons niet alleen tot een' pligt, maar fielt ons „ ook in de onvennydelykc noodzaaklykheid, om de „ fpoedigfte en kragtdaadigfte maatregels ter hand te „ nemen, om den ftorm, die over ons dreigt los te „ berften , te regten tyd af te weeren. Ik verlaat „ my geheel op u lieden, my van overlang bekenden, ,, pryswaardigen yver, en zal dien, al myn leven, ,, zekerlyk met het innigst vermaak erkennen. Voor alle dingen bevele ik u, en maak het u tot den al„ lerheiligften pligt, dat gy in alle omftandigheden „ omtrent de vyanden menschlievendheid oefent, en „ op de ftrengfte Krygstugt van uwe onderhebbende
„ Corp-



80 Byzonderheden bet-effende den
„ Corpfen geftadig agt geeft. ft begeer wel niet
„ met de ftaatzy van eenen Koning te reizen o-y
„ weet allen, dat ik geen zin heb in ryke Equipage; „ maar myn toenemende ouderdom en zwakheid maa„ ken my onbekwaam, om te paard te ryden, gelyk „ ik in myne jeugd gedaan heb; Ik zal my derhalven „ van eene Post-chais moeten bedienen. Maar op den „ dag van Bataille zult gy my te paard zien."
Onder de ontallyke weldaaden, die de Koning aan zyne Landen bewees, behoort ook die, dat hy de afgebrande ftad Greifenberg weder liet opbouwen De Inwooners van dit ftadje zonden Afgevaardigden naa Hirschberg, om den Koning by zyn doorreize aldaar, voor deeze groote gunst te bedanken.
Gy hebt niet nodig, my daar voor te bedanken, antwoordde de goedaartige Monarch, het is myn pligt, myne ongelukkige Onderdaanen weder op de been te helpen. Daar voor ben ik, daar voor ben ik!
De tegenwoordige Infpeclor Mylius in Fehrbellin, vond onder verfcheide Handfchriften, die zyn Vader nagelaaten had, een aanzienlyken Wisfel, dien de Koning, nog Kroonprins zynde, getrokken had. Hybe-
floot,



Koning van Pruisfen. 81
floot, deezen Wisfel onmiddelyk aan den Koning te senden, en voegde er den volgenden brief by:
„ Den inleggenden heb ik onder de papieren van „ myn' Vader gevonden; Ik weet niet, of het door „ zyn verzuim gefchicd is, dat deeze verbindtenis
niet afgefchreeven is, of hoe het er mede gelegen „ is; en laat dit daarom aan de gunftige befchikking „ van uwe Koningl. Majciteit over enz."
De Koning, wien deeze fyne toer waarfchynlyk behaagde , antwoordde den Gecftelyken in zeer goedertieren bewoordingen, en zeide : ,, Dat hy zich zeer „ wel te binnen bragt, de fomme in den Wisfel be-
paald, ontvangen te hebben, en zo daar by ook „ een misllag mogt plaats gehad hebben, dan was „ het billyker, dat My de fchade droeg, dan een an„ der. My had daarom reeds bevel gegeven, dat „ hem het kapitaal met den interest zou uitgeteld ,, worden."
By 'sKonings laatfte lleize naa Pruisfen, (1784) had de Prefident, aldaar de Heer van Massöw, een gunftig en aandoenlyk gehoor. De hoofd-inhoud van 'sKonings gefprek was, als volgt:
Ik heb u tot Prefident gemaakt, en moet u derhalven wel leeren kennen. Pc ben eigenlyk.de opperite F Jus-



82 Byzonderheden betreffende den
Justitie-Kommisfaris in myn Land, die regt en geregtigheid moet handhaaven; maar ik kan alles niet beheeren, en moet daarom zulke luiden hebben, als gy zyt, die anderen aan hun goed regt helpen? Ik heb eene zwaar* verantwoording 0p my; wantik moet, met alleen van 't kwaade, dat ik doe, maar ook van al het goede, dat ik nalaat, rekenfchap geven. Dus ook gy. Gy moet altyd onpartydig en zonder aanzien van perfoonen, regt doen, het zy Prins, Edelman of Boer. Hoort gy, dat zeg ik u, anders zyn wy gefeheiden Luiden? Hebt gy goederen?
„ Neen uwe Majefteit!"
Wilt gy er ook koopen ?
„ Daar heb ik geen geld toe, uw Majefteit."
Goed, dan weet gy, wat armoede is, en dus moet gyu zo veel te meer de bekommerden aantrekken! enz.
■ De Koning gaf by alle gelegenheden het voorbeeld van verfchooning, daar hy zyne onderdaanen mede behandeld wilde hebben. Hy zorgde voor alle foorten van verligting, welke de Landsheeren-dienften maar konden toclaaten. Een uittrekzel uit het Reglement op het Voorfpan, dat misfehien aan weinigen, buiten degenen, welke er byzonder belang by hebben, bekend is geworden, zal dit bewyzen.
„ De



Koning van Pruisfen. 83
„ De voorfpannende Onderdaanen zullen niet ver„ pligt zyn,verder te ryden,dan hunne ftationftrekt, „ ook niet fchielyker , dan in 2 uuren anderhalve „ duitfche myl. Ook zullen de paarden niet ajge. 3, jaagd, en niet met pakken overlaaden worden, veel „ minder zal het den Reiziger geoorloofd zyn, door „ zyne eigene bedienden te laaten reiden, of de paar-
„ den te doen jlaan. Wanneer de Reiziger 12
„ uuren laater aankomt, dan de paarden voor hem „ befteld zyn, zo behoeven deeze niet langer te wig-* „ ten, maar die een Pas heeft, moet zich dan op ei„ gen kosten voorthelpen."
Geen gevoelig hart is er, of het zal in deeze verordening den Vader van zyn Land erkennen.
De Raad in eene kleine ftad in de Mark, liet eenen Burger in hegtenis nemen, die befchuldigd Werd, dat hy God, den Koning en den agtbaaren Raad, gelasterd had. De Burgemcefter gaf bier van berigt aan den Koning, om te vernemen, wat ftraffe zulk een misdaadiger verdiend had? En het volgend bcfcheid was met 's Konings eigen hand op den kant gefchreeven.
Dat de Arreftant God gelasterd heeft, is eenbewys, dat hy Hem met kent; Dat by my gelasterd heeft, F 2 ver-



84 Byzonderheden betreffende Hen
vergeef ik hem; maar dat hy den agtbaaren Raad gelasterd heeft, daar voor zal hy exemplaar geftraft worden, en eene halve uur naa Spandau gaan.
Frederik.
In eene Roomsch-Katholyke ftad in Silcjlën, ontdekte men, dat van de zilveren kleinodiën, aan Maria geofferd , verfcheiden ontbraken. Na veel nafpoorens, werd de Koster eenen Soldaat ontwaar, die by den Godsdienst altyd de eerfte en de laatfte in de Kerk plag te zyn. Men hield hem dan vast by het uitgaan, en vond werklyk verfcheiden van de geofferde zaaken by hem. Onaangczien dit overtuigend bewys, ontkende hy.nogthans, die geftolen te hebben, en beweerde, de heilige Maagd Maria , aan welke hy zich in zynen nood wendde, bragt hem by nagt en ontyde deeze zilverftukken zelve in zyn kwartier.
Men gaf egter geen agt op deezen uitvlugt, maar verwees hem in den Krygsraad tot eene harde ftraffe. Toen het vonnis ter bekragtiging by den Koning kwam, liet deeze aan eenige Roomsch-katholyke Geeftelyken vraagen: of zulk een geval naar de Lcrlleilingcn van hunne Kerk mooglyk was? Zy gaven eenpaarig ten antwoord : Wonderwerken waren wel ongemeen zeldzaam, evenwel niet geheel onmooglyk, waarop de Koning onder het vonnis fchreef:
„De



Koning van Pruisfen. 85
„ De gewaande Boosdoener word van de ftraf vry „ gefproken, vooral nadien hy hardnekkig den dief„ Hal ontkent, en volgends de verklaaring der God„ geleerden van zyne Kerk, het gewrogte Wonder„ werk niet onmooglyk is. Doch in 't toekoniende, „ verbied ik hem, onder zwaare ftraffe, noch van de ., heilige Maagd , noch van eenigen anderen Heiligen „ iet meer aan te nemen,"
Frederik.
Toen de Koning van zyne laatfte ziekte, op ééne na, weder herfteld was, had één der voornaamfte Gezanten van zyn Flof last gekreegen, om den Monarch met zyne genezing geluk te wenfehen. De Koning antwoordde hem hierop.
„ Ik bedank voor het aandeel, welk uw Meester „ in myne gezondheid gelieft te nemen. Wat het „ Ryk en dcszclfs Patriottifche Vorften betreft, de „ goede gevoelens der laatften zyn my van den klein„ ften tot den grootften bekend, en ik weet ook heel ,, wel, hoe veel reden zy hebben, om te wenfehen, „ dat ik het hoofd boven houde. Ondertusfchen is „ het my, in mynen ouden dag een groote heul en ., troost, dat ik weet; dat, wanneer en daar ik ein„ dige, Fr.ederik Willem myn Navolger zal we„ zen."
F 3 Na



86 Byzonderheden betreffende den
Na deeze groote ziekte, fchreef de Vorst den volgenden brief aan den vermaarden d'Ale.mbert.
„ Ditmaal, myn waarde dAle.meert, kan ik van » geluk fpreeken, en als gy my bemint, moogt gy „ u zeiven een weinig verblyden, dat ik zo gelukkig „ den dood ontkomen ben. Het Podagra waagde n Ï4 zeer fterke aanvallen op my, en er was veele * ftandvastigheid en fterkte van natuur nodig, om „ zo veele pynlyke aanvaUen te ontgaan; nu leeve ik „ weder voor my, voor myn Volk, voor mvne vrien„ den, cn nog een beetje voor de Wetenfchappen; m Want ik kan wel zeggen, dat zo veel flegt goed P dat gy my uit Frankryk toezend, den fmaak in 't' „ lezen geheel verdon-en heeft. Ik ben een oud „ man, en het zou my zeer weinig voegen, my met n zulke zotten op te houden. Ik bemin het geen ge H grond is, en als ik weder jong kon worden, dan „ zou ik heel zeker een Apoftaat worden van de „ Franfchen, en overgaan tot deEngelfchen en Duitn fihers. Ik heb zeer veel beleefd , myn waarde „ d'Alembert, ik heb beleefd, dat Pauslyke Sol„ daaten myne Uniform dragen, dat de fefuiten my „ tot hunnen Generaal verkoozen hebben, en dat „ Voltaire fchryft, als een oud mf. Nieuwskan „ ik u ia de daad weinig fchm-en, een Wvsgeer als „ gy, bemoeit zich niet met het Staatkundige' en
„ my-



Koning van Pruisfen. 87
„ myne Akademie word te oud, dan dat zy u iet „ gewigtigs kan opleveren. Ik ben ten tweedenmaal „ tegen de Procesfen te veld getrokken, en ik zou „ moediger zyn dan Perseus, als ik den aanhang „ van dat veelhoofdig monfter nog op het einde van „ mynen loopbaan dooden kon. Gy hebt eenen „ zeer goeden Koning, myn waarde d'Ai.embert , „ ik wensch u daar van harten geluk mede. Een „ wys en deugdzaam Koning is ontzagchelyker dan „ een dapper. Ik hoop u, in de aanftaande Lente, „ by my te zien.
Frederik."
Twee voornaame Generaals lagen in 't jaar 1785 in het voorjaar den Vorst te Potsdam de lyst voor van de Recruteering der Troepen. De Koning zeide hierop: „ Hoe gezond , myne Heeren, ik 'er ook „ mag uitzien , egter zyn de toevallen en zieklyke „ omftandigheden by my zo menigvuldig, fchielyk „ en onderfcheiden, dat ik fteeds geloove, dat elk „ oogenblik het laatfte is."
„ Intusfchen heb ik op alles order gefield. Ook „ ftel ik u by deezen ter hand de Manoeuvres, die „ te Berlin in de maand Mei by de generaale Revue „ moeten geëxecuteerd worden ; tevens moet ik u „ zeggen, dat ik , op dien bepaalden tyd , als ik F 4 „ niet



88 Byzonderheden betreffende den
„ niet geheel bedlegerig ben, my in myn reiswagen „ zal zetten, en aan het hoofd van myn Leger de „ monitering des te meer zelf zal doen, om daar„ door vreemdelingen gelegenheid te geven, dat zy „ zich zeiven verzekeren kunnen van myne gezonde faeid en vvelvaaren."
De Koning was ongemeen vriendelyk en lieftalig, jegens zyne bedienden , het welk hy ook in zyne laafde ziekte bewees. Als hy ééns op zekere nagt wakker werd , riep hy den Bedienden , die in het voorvertrek ftond , en vraagde hem , hoe laat het was ? Het is twee geflagen, antwoordde deeze. Dat is nog vroeg! vervolgde de Koning, maar ik kan niet Jlaapen! Ziet toch ééns , of m\n volkje wakker is, maar maak ze niet wakker, want zy zyn moede. Maar als gy Neumann (de naam van zynen Kamerhufaar) wakker vindt, zo zeg alleen ; Ik geloove , dat de Koning fchielyk zal opftaan. Maar maak niemand wakker!
Geduurende deeze zyne laatfte ziekte had de Koning veele onrustige nagtcn , en dan onderhield hy zich gemeenlyk met die genen van zyne bedienden, welke by hem waakten. In éénen van die llaape. looze nagtcn vraagde hy den bedienden , die de
wagt



Koning van Pruisfen. 89
gMgt had , hoe laat het was ? Twaalf uuren, antwoordde deeze. Ach , zeide de Koning , ik kan
volftrekt niet flaapen, vertel my toch iet! De
goede bediende, een goede eerlyke Pommerschman, kon zynen Vorst geen ftoffe verfchalfen , derhalven kwam de Koning zelf hem te gemoete, en vraagde hem verders: Van waar zyt gy geboortig?
„ Uit een Dorp in Agter-Pommeren."
Hebt gy nog Ouders?
„ Nog eene oude Moeder."
Waar leeft die van?
„ Van fpinncn."
Hoe veel verdient zy daaglyksch daar mede ? „ Alle dagen zes Dreiërs." (*) Daar kan zy zich niet veel van te goede doen. „O! in Pommeren is het goedkoop leven." Hebt gy haar dan nog niets gezonden?
„ O
(*) Eene zeer geringe munt.
F 5



SO Byzonderheden betreffende den
» O ja, ik heb haar reeds eenige reizen een paar „ daalers gezonden."
Daar hebt gy braaf aan gedaan, vervolgde de Komng, gy zyt een goede jongen> Mef
ook zo veel moeite; maar hebt flegts geduld. Ik zal wat voor u fpaaren, als gy wel oppast. En dus liet ny den jongeling gaan.
Als eenige dagen daar na deeze Pommersch-man we der de beurt had, om te waken, liet de Koning hem by zich komen, en zeide: „ Ga daar na het venfter „ daar hgt wat, dat ik voor u gefpaard heb." Hier lagen verfcheiden goudftukken , en de Bediende was verleegen, of hy die allen nemen moest. Hy „am er dan wat van, zeggende, terwyi hy zyne hand opende en zien het, ,k moet immers deeze hebben ? Neen „ antwoordde de Koning, gy moet ze alle hebben' „en aan uwe Moeder heb ik ook wat gezonden! % Naar dit laatfte deed de eerlyke Bediende naderhand onderzoek by den Kabinets-raad, en hoorde tot zyne verrukkende blydfchap, dat de Koning aan zyne Moetier, haar leven lang , jaarlyksch, IC0 Ryksdaalers toegelegd had.
Toe-, zich de Koning eens eenige dagen incognito re Amjïerdam onthield, wilde hy eenen Kasfier', die
hem



Koning van Pruisfen. 91
hem eene aanzienlyke fomme betaalen moest, zelf fpreken. De Koning ging dan by hem, maar vond hem niet t'huis. De vrouw van den Kasiier zeide: Haar man zou fchielyk t'huis komen; als hy wilde, kon hy hem in een vertrek, dat zy hem wees, afwag. ten. De Koning, die zich aan de vrouw niet bekend maakte, nam den voorflag aan, maar had geene ge. dagten op het kompliment, welk zy hem vervolgends maakte. Te weten, de vrouw verzogt hem heel beleefd, om de fchoenen aan de deur uit te trekken. Of nu de Koniug, zo veel hy maar kon, de voeten aan de voetmat voor 't vertrek- afvvischte, hy moest evenwel zich aan dat verzoek onderwerpen. De vrouw was niet ééns zo wellevend, dat zy hem gezelfchap hield; zy liet hem in het geopend Heiligdom alleen; Niet lang daarna kwam de Kasfier t'huis, die niet weinig verwonderd was, dat hy den Vorst in zyn huis ontmoette, maar van fchrik meende te bezwymen, toen hy hem zonder fchoenen zag. Hy viel hem te voet, en verzogt om vergiffenis voor zyne vrouw. Waarom maakte uwe Majefteit zich niet bekend? — Ei, zou ik my bekend hebben gemaakt? — zeide de Koning, daar heb ik my -wel voor gewagtj want de Koning van Pruisfen zou van deeze kleine ceremonie niet bevryd zyn gebleven. De Koninghad gelyk. De vrouw van den Kasfier werd geroepen: Wat hebt gy begonnen? zeide de Man, haar den Koning wyzende, val zyne Majefteit te voet, en verzoek vergifenis van uwe onhoftykheid. Wat?
zêU



92 Byzonderheden betreffende den
zeide zy, op myne eer! ik kan 't niet helpen, hier moet Koning en Koningin aan gelooven. Kyk , ik trek myne fchoenen wel uit, en evenwel komt de kamer my toe. Gy hebt ook volkomen gelyk; zeide
de goede Koning, en tegen den Kasfier: Ziet
gy wel, myn Heer? ƒ* wht het wel, dat ik
door myne infchiklykheid en het bewaar en van '«Incognito, den Koning van Pruisfen voor eene belediging bewaar en zou.
Men zal zich verwonderen over de ftoutheid, die één zyner Bedienden ééns had, en nog meer over 's Konings toegevendheid. Te weten, deeze Bediende had het ééns zo (legt gemaakt, dat de Koning hem een oorvyg gaf, zodat zyne haairen daar door in wanorde raakten. De Bediende ging daarop in 's Konings tegenwoordigheid voor een fpiegcl (laan , en begon zyn kapzel weder in orde te fchikken; Schu.k, wat
beflaat ge daai! Uwe Majefteit , ik wilde de
menfehen in het voorvertrek niet geern laaten zien,
wat er tusfehen ons beiden is voorgcvall.ii. Hfe»
over moest de Koning lagchen, en verliet zyn eigen kamer.
De Koning was een groote Kindervriend, en ftond toe, dat de kleine Prinsfen van *** fteeds toegang by
hem



Koning van Pruisfen. 93
hem mogten hebben. Eéns arbeidde hy in zyn Kabinet, alwaar de oudfte deezer jonge Prinfen zich bevond, en met een volant {peelde. De volant viel'op 'sKonings tafel: De Vorst wierp hem op den grond en fchreef voort. De kleine Prins fpeelde zo lang er mede, tot de volant weder fcheef raakte, en andermaal op de lezenaar vloog. De Koning wierp hem nogmaals op de vloer, cu keek den Prins ernftig aan. De Prins beloofde, zich beter te zullen wagtcn, en fpeelde voort. Eindelyk had hy egter weder het ongeluk, dat de volant juist op het papier viel, daar de Koning op. fchreef. De Koning werd gemelyk, en ftak de volant in zyn zak. De kleine Prins verzogt zeer ncdrig om vergifnis, en om zyn volant, maar de Koning floeg 't hem af. Hy verzogt nog beweeglykcr, maar vergeefsch. Eindelyk verveelde den kleinen dit bidden , en hy ging voor den Koning ftaan, de armen in de zyde zettende, en zeggende met eene dreigende ftem: Ik vraag uwe Majefteit, of gy myn volant wilt wedergeven, of niet? De Koning haalde de volant lagchend uit zyn zak, gaf hem den Prins, en zeide:
Gy zyt een braave jongen! U zullen zy Sile-
fi'èn niet weder ontnemen!
Alhoewel de Koning op zekere wyze de ydelhcid zyner Onderdaanen op tax gefield had, en Titels voor geld verkogt, vond hy desniettegenftaande deeze
ydel-



54 Byzonderheden betreffende den
ydelheid niet min belaechelvk n.V »
«*W Adel, blykt mt fan volgend antwoord.
Een Koopman in Bretlau P. A S i„ i, r fche Waaren handelende biel l i, * '•'' om vernienwin. van z™ . , JiUlr 1740 v», een — Zn^^T^
bo~r;'g TdHeer wto*un *ezc" s«-
ik dLC ' y V0W!,a" m<Ktt» ««■, toen «wen, en wie koophandel dryven?)
Frederik."
Een



Koning van Pruisfen.
95
Een Tabaks-handelaar, die reeds eenen Titel gekogt had, wilde dien geern in dien van Krygs-raad veranderd hebben, en verzogt daar om. De Koning fchreef onder zyn verzoekfchrift:
„ Krygsraad kan hy niet worden , maar hy zal Worfl-raad wezen!"
Een vermogend Brouwer alhier, verzogt den Koning om den titel van Commercie-raad. Tot antwoord kreeg hy op zyn Request deeze aanteekening op den kant:
„ De Boer word een Brouwer,
„ Een Brouwer is nut voor den Staat,
„ Maar niet als Commercie-Raad.
Eéns liet de Koning den Snyder L** by zich komen , om hem een nieuwen rok te beftellen. De Snyder verfchynt, pragtig uitgedoscht, en dient zich aan by den Kamer-hufaar. Deeze doet hem de deur open
naa



©6 Byzonderheden betreffende den
naa 's Konings kamer. De Snyder fielt zich aan de deur, brengt zyne manfehetten en lokken nogmaal in orde, neemt de fchaar en maat in de hand, en wagt op bevel, om nader te treeden. Maar de Koning werkte aan zyne lezenaar agtcr in 't vertrek , en fchynt hem niet gewaar te worden. De Snyder fraat een poos, de Koning merkt hem nog niet. Hy begint te hoesten. De Koning fchryft maar voort. De Snyder fhuit, fcherrelt met den voet. Yergeefsch! De Koning word hem niet gewaar. Eindelyk word de Snyder verlegen; fluipt zoetjens de deur uit, en vraagt den Kamer-hufaar in deeze mocilyke om Handigheid om raad. Gaa naa huis, zegt deeze, enkleed u wat nederiger, ik fta u borge, de Koning zal u wel gewaar worden.
De Snyder loopt, trekt zyn Gala-kleed uit, en kleed zich als een Handwerksman, en gaat zo na den Koning. De Monarch zag hem, gelyk de eerfte keer, door het venfter aankomen, en ging hem vriendelyk en fpraakzaam te gemoet. De goede Man Hond nu nog meer verlegen dan de eerfte keer, maar werd ftouter, toen de Koning hem pp de volgende wyze aan fprak:
„ Uw dienaar, myn goede Snyder! Nu, hoe „ gaat het ? werkt gy neerftig ?



Koning van Pruisfen. „ O ja, uwe Majefteit!"
9?
„ Caat gy ook neerftig te Kerke"?
„ Alle zondag tweemaal." „ Maar leest gy t'huis wel vlytig in den Bybel?"
„ Alle dag myn kapittel."
„ Dat is goed. Nu lees dan eens, als gy t' huis „ komt, in het 8fte kapittel van den Profeet Daniël, het Sfte vers,"
Vrolyk liep de Snyder de deur uit, deelde den Kamer-hirfaar dit gefprek mede, en zwoer, dat hy het vers, hem van zyne Majefteit opgegeven, terftond in den Bybel zou opilaan, met gouden letters opfchryven, en zyn' kinderen en kinds kinderen als een teeken van 's Konings vriwidelykheid overleveren. De Kamerhufaar had een' Bybel by de hand. De Snyder zoekt de plaats op, en leest met fchaamte en ontftcltcnis de woorden:
Ende de Geitenhok verhovaardigde zich zeer. En als hy fterk geworden was} brak het groote hoorn.
G Één



98
Byzonderheden betreffende den
Eén van zyne Bedienden, die iet by zyn perfoonte doen had, kreeg ook ééns in 't hoofd, in zeer fchoone klederen van de fraaie lievelings-kleur des Konings, voor hem te verfchynen. De Koning deed insgelyks, als of hy den man niet zag, tot dat deeze bemerkte, dat hy den Koning in dit gewaad mishaagde, en weder in zynen gewoonen eenvoudigen rok verfcheen. Toen vroeg de Koning hem heel vriendelyk, of hy hem niet zeggen kon, wat dat voor een gek geweest was, met een vleeschklcure rok, die zich fcdert eenige dagen in Sans Jouci had laaten zien ?
Eenige van de gemcene Meisjens , die als Hofdames by de Opera-heldinnen mede op 't toneel moeten komen, vcrzogtcn den Koning, dat hy haar, even als de overigen, by de Opera aangeftelde perfoonen, een bepaald jaargeld wilde toeleggen, dewyl zy niet beftaan konden van het geen zy voor haare domme rol by elke Opera ontvingen. De Koning fchreef tot antwoord:
„ Gy hebt u heel verkeerd aan my geaddresfeerd. Dit is eene zaak, die uwe Keizers en Koningen aangaat; aan deeze moet gy u vervoegen. Het is geheel tegen myne principes, my in de zaaken van vreemde Hoven te mensen."
De



Koning van Pruisfen.
99
De Generaal van *** had eene buitengewoone overhelling tot de vermaaken van ontugt , en ftierf ook nog in den zevenjaarigen oorlog aan de natuurly. ke gevolgen zyner buitenfpoorigheden. Kort voor zyn dood had hy nog de Franfchen door eene gelukkige overrompeling uit elkander gejaagd, en toen de Koning hem daarop in zynen laatften droevigen toeHand bezogt, zeide hy al lagchend tegen hem:
7Aet gy wel, de Franfchen hebben zich gewroken.
Eéns verzogt de Keur -markfche Adel, dat zy vryheid mogten hebben van den Accys en Impost op den Arrak en Rum. De Koning zette er eigenhandig onder:
„ Neen! Het past voor den Adel niet, dat hy brandewyn drinkt."
Frederik.
Als de Koning zich, by de aanvaarding der Regeering in Silefiën liet huldigen, verhief hy volgends de oude gewoonte, verfcheiden perfoonen tot den Adelftand.
G a Eeni-



ioo Byzonderheden betreffende den
Eenige jaaren daarna kwam één van deeze nieuwgeadelden hem, by zyne Revue-reize in Silefiën, te gemoet ryden, en liet niet af, zich den Koning zo lang te vertoonen , dat deeze eindelyk oplettend op hem wierd, en met deeze woorden aanfprak:
„ Wie zyt gy?"
„ Ik ben één van de genen, welke uwe Majefteit „ by de Silefifche inhuldiging, de goedheid gehad „ hebt, tot den Adelftand te verheffen."
„ Die eerfte proef is flegt uitgevallen," hernam de Koning.
De Krygs-raad *** kreeg zynen Titel, daar hyom verzogt had, van den Koning; maar in het appointement op zyn Rcquest, moest op uitdruklyk bevel des Konings, ingevoegd worden:
„ De Titel word hem gefchonken, onder be_ „ ding, dat hy nooit befta, zyne Majefteit in den ,, Kryg raad te geven."
Op



Koning van Pruisfen. 101
Op het onmiddelyk verzoek der Predikanten uit de Nieuw-mark , dat hun Deputaat-koorn hun weder, gelyk voortyds, in natura geleverd mogt worden, en dat zy het niet in betaaling ontvingen volgends de Kamer-tax, gaf de Koning het volgend befcheid:
„ Het moet blyven by de ééns ingeftelde verör„ dcning. Als van daag honderd Predikanten hun „ geestelyk affcheid nemen, zo kan men er mor„ gen weder duizend in hunne plaats krygen."
„ De Soldaat ontvangt brood; de Predikant voed „ zich met Hemelsch Manna, dat vanboven is; „ want hun Koningryk is niet van deeze wereld. „ Petrus en Paulus hebben ook geen Deputaat„ koorn gehad, en in 't gantfche Nieuwe Testa„ ment leest men van geen Apostel-magazin. Pots„ dam, den i2den Mei 1780,"
Frederik.
Het Prediker-en School-huis te Potsdam, op Koninglyke kosten, gebouwd naar het Paleis van den Kardinaal Quirini te Rome, had maar éénen ingang. De Infpeftor en Diaken, hielden er fchriftelyk by den Koning om aan, dat hy voor eiken Predikant een' byzonderen ingang wilde laaten maaken. De Koning fchreef eigenhandig op het verzoekfchrift: Daar is maar éêne poorte naa den Hemel.
O 3 Ey



ioa Byzonderheden betreffende den
By de byëenkomst des Konings met den Keizer, was het open tafel , daar de voornaamfte Officiers toegelaaten werden. Als de Generaal Laudon zich aan 't beneden-einde wilde plaatzen, riep de Koning hem toe. Kom hier, Generaal Lacdon, ga hier zitten; Ik heb u altyd liever naast my, dan over my.
De Koning had op zyne Reizen naa Silejïën ver. fcheiden maaien in eene Pastorie overnagt, zonder dat hy zynen Hospes had leercn kennen. Als hy ééns in een goede luim was, liet hy den Predikant roepen, en vraagde hem, „ Hoe gaat het, Heer Prediker?" —
Zeer liegt, uwe Majefteit, was het antwoord.
„ Nu, nu," hernam de Koning, ,, in 't tockomen-
„ de leven zal het beter wezen ! " Ik twyfel er
zeer aan. Als 't er maar niet erger gaat!
De Koning ftotterendc; Iloe moet ik dit vcrftaan?
De Predikant. Ik zal het u vcrklaaren, als uwe Majefteit tyd en genegenheid heeft, om het te hoo-
De Koning. Wel nu, verklaar het my dan,
De



Koning van Pruisfen.
103
De Predikant. Ik heb twee Dogters, drie Zoonen, en een kleine Paftorie. By de jongens meende ik geest te bemerken, en ik bedroog my niet. Ik deed alle kosten tot hunne opvoeding, zond hen op Schooien en Akademiën, en kwam daar door in fchulden. De jongens hebben wat goeds geleerd, maar zyn nog niet verzorgd, en kunnen my gevolglyk de uitgave nog niet weder goed doen. Myne inkomften zyn meer verërgerd dan gebeterd; Ondertusfchen ben ik oud geworden , en zie geene mooglykheid, om myne fchulden te betaalen. Als ik nu fterve, zonder het fuum cuique te beoefenen, en myne fchuldëifchers te voldoen, kan ik my geen goed onthaal in 't toekomend leven belooven, en
De Koning. Ja, ja, dat is waarlyk een erge post! Daar zal ik weder iet op moeten uitdenken! Hoe veel beloopen uwe fchulden ?
De Predikant. 800 Daalers.
De Koning. Die fchulden zal ik betaalen, als gy my bewyzcn kunt, dat uwe Zoonen wat geleerd hebben , en bekwaam zyn tot myn' dienst, daarenboven zal ik hen dan ook bezorgen, en gy zult jaarlyks eene vermeerdering van inkomen hebben, om dat gy uwe Zoonen ten beste des Vaderlands wel opgevoed hebt. Maar waar zyn uwe Dogters ?
G 4 De,



104 Byzonderheden betreffende den
De Predikant. Die zend ik altyd naa de ftad, als uw Majefteit met derzelver gevolg hier komt.
De Koning (lagchendc). Daar doet gy wel aan. Zy moeten morgen by my komen.
;De Koning dagt des anderen daags niet meer om die Meisjeus, toen hem aangediend werd, dat er twee heel aartigc Mcisjens in 't voorvertrek Honden, die zich niet wilden laaten afwyzön , maar zeiden, dat zyne Majefteit haar ontboden had. Ha! zeide de Kening, dat zullen de Meisjeus van den Dominé wezen.
Haalt my een Koopman in Calanterie-waaren.
De Koning fprak zeer lang en gunftjg mel de twee Mcisjens, die met een goed gclaad veel verftand en vrypostigheid paarden, hy kogt haar verfcheiden galantcricn, en fchonk haar ook cenig geld. De zoons van den Pfarhcer, die zich met goede atteftatiën aandienden, werden verzorgd; de Dogters kregen man ncn, en de Koning roemde, dat hy eenen Predikant voor dit en het toekomend leven gelukkig had gemaakt.
In't jaar 1759 had de Koning, wegens zyne zorgelykc omftandigheden, verfcheiden nagten niet geftaapen, en de vermoeidheid van den Vorst nam y.odaanigde overhand, dat hy zich niet meer van flaa pen bedwingen kon. Een Officier, die dit béfpeurde,
maak-



Koning van Pruisfen. 105
maakte fchikkingen, dat de voorposten, die om 's Konings Tent Honden, hem in zyne rust niet ftooren mogten. De Koning bemerkte fpoedig deeze Schikkingen , en vraagde : waarom zy gemaakt waren ? Toen de Officier hem de reden zeide, liet hy hem in zyne Tent komen, en vraagde hem: ofhy al gegeeten had? (want het toenmaalig gebrek van zyn Leger aan levensmiddelen, was hem zeerwel bekend.) Als de Officier deeze vraag met ja, mondeling, en door 't opnaaien van zyne f'chouders, te gelyk met neen beantwoordde, nam de Koning een kleine wynilesch, en hield die tegen 't licht, om te zien, hoeveel er nog in was. Vcrvolgcnds fchonk hy een klein glaasje halfvol, dronk het uit, en vulde toen het glas met de rest van het geen in de bouteille was, reikende het den Officier over met deeze woorden : Ik heb niet meer!
Dikwds waagde deeze onvergelyklyke Vorst zyn leven zo , dat de gemeene Soldaaten hem met geweld te rug drongen, ais hun bidden niet meer hielp. Eens zeiden zy tegen hem by zulk eene gelegenheid: „ Als uwe Majefteit vcrlooren is, dan zyn wy ook
„ verloorcn!" Gy hebt gelyk, lieve kinderen!
antwoordde de Vorst, en reed te rug; maar naauwlyks waren er eenige minuuten verloopen g of hy bevond zich weder in 't zelfde gevaar.
G 5 F-vE-



ioS Byzonderheden betreffende den
Frederik Willem de I. had zynen Tuinlieden in Charlotlenburg belast, zorgvuldig toe te zien, dat zyne Prinfen zelve geene vrugten plukten, opdat zy geene onrype nemen mogten. De kundige Tuinier Krause , de Oude te Uerlin, één van de Koninglyke Tuinlieden, nam dit verbod wel in ast, maar bragt wylen den Koning altyd onder de hand de fchoonfte vrugten. Als naderhand de Koning na den ilag by Kunnersdorf, by Furftenwald gelegerd was, zond Krause hem een. doos met uitgelezen Ooft. Toen zyn zoon met de vrugten in 't Leger gekomen was, en de Koning ze van hem aannam, zeide hy met aandoening: Denkt de oude Krause nog aan my?
Het zal de Nakomelingfchap ongclooflyk voorkomen , dat de Koning van Pruisfen zelfs in de wanhoopigfte omftandigheden, zo veel fynheid van geest behield, dat hy het plan van zyn gedrag in ongelukken, in verzen kon ontwerpen. Ten tyde, als de llyks-holïaad den Koning van alle zyne Rykslanden en Keurvorftelyke waardigheid vervallen verklaard had, als Haddik zyne Hofplaats brandfehatte, en hy de ergfte uitkomst zyner zaaken te vreezen had, fchreef hy aan Voltaire.
Vol-



Koning van Pruisfen. 107
Volt air e, dans fon heremitage,
Dans un pais, dont Vheritage
Eft fon antique bonne foi,
Peut s'adonner en paix d la vertu du Sage,
Dont Platon nous marqué la Loi.
Pour moi, menacé du naufrage,
Je dois, en affrontant Vorage,
Penfer, vivre &ƒ mourir en Roi.
(In een Land, welks erfdeel zyne oude eerlykheid en trouwe is, kan Voltaire in zyne heremitage zich in vrede overgeven aan de deugden des Wyzen, wiens wetten Plato ons voorfehreef. Maar ik, van verwoestenden ftorm bedreigd, moet, het onweder het hoofd biedende, als Koning denken, als Koning leven, en als Koning fterven.)
En de geheele wereld weet, dat Frederik geen koelen Stoïcismus affecteerde. Maar wie zal zich over hem niet verwonderen wegens zyne ziels-rust? Wie zal dien Held niet met alle kragt van deelneming beminnen, die zich niet voordoet als een Bedwinger van Landen , maar als Verdcedigcr van zyn Ryk, zyne eere, en van zyne vryheid.
Toen de Vrede in 't jaar 1763. door den tegenwoordigen Koningl. Staats-en Kabinets-minifter den
Heer



108 Byzonderheden betreffende den
Heer Graave van Hertzberg, geflooten was, zeide de Koning tegen hem: Gy hebt den vrede even eens geflooten, als ik den oorlog gevoerd heb. Eén tegen ,-eelen. ~ Deeze vrede, zo wel als die van Tefchen, m 't jaar 1779, zullen deezen grooten Staatsdienaar alleen reeds onvergcetlyk maaken.
Brief des Konings, aan den Erfprins Leopold van Anhalt-Dessau, over de verovering der Vefling Glogau.
ft ben u duizendmaal verpligt, voor de fchoonc en uwen naam vereeuwigende daad, die gy gedaan hebt; de erkennelykheid, welke ik aan u'hcb, zal onfternykzyn, en de vriendfchnn, die ik altyd voor u gehad heb, verdubbelen. Groet Prins ICarel, en alle onze braav* Officiers, en zeg hun van myncntwegen, dat ik hen, myn leven lang, niet vergeeten enby alle gelegenheden tragten zal, hen boven au-' deren te bevorderen.
Frederik.
Brief



Koning van Pruisfen, 109
Brief des Konings aan denzelfden, over den v Veldflag by Molwitz.
Doorlugtigfte Vorft !
Vriendelyk geliefde Neef!
Uw geliefde zal reeds door den Luitenant van Bornstadt de tyding bekomen hebben, dat ik gisteren den vyiind heb aangetast. Ik zal dan uw geliefde by deezen van de omftandigheden, en de uitkomst van dit treffen, volkomen informatie geven. Toen ik op het einde van de voorgaande maand den Veldmaarfchalk Schwerin bevolen had, dat hy met het Corps, dat in Opper-Silefiën ftaat, te rug trekken, en zich naa Nets begeven zou, gaf hy my ten antwoord, dat hy te zwak was, om dergelyke bewegingen in de nabyheid van eenen zo Herken vyiind te ondernemen, en begeerde daarom, dat ik hem eerst verfterken zou. Ik nam daarop de rcfolutie, om zelf by hem te gaan, en vond, dat hy noch van de regtc omftandigheden, noch veel minder van de Infanterie des vyiinds geïnformcert was, hoe naamlyk deeze met zyne gantfche magt by' Ziegenhain wilde doorbreeken, en het Opper-Silefiseh Corps affnyden. Om dit te verhoeden, trok ik ten eerften alle de Troepen van Troppau , Jagerndorf en Wiedenau , naa Neuftad, en liet te gelyker tyd den Generaal-Lieutenant van Kalkstein met 5 Bataillons en 5 Esquadrons, digt I • by



iio Byzonderheden betreffende den
by Neis tot aan Steinau over het water gaan, om my, in gevalle van noodzaaklykheid, te verfterken. Den volgenden dag kwam ik by hem, en ging van daar over Friesland naa het Dorp Sorgen, om aldaar den Neis weder te pasfeeren, maar ik moest, door fchuld van den Overften Steciiow, die tot het Haan en bewaaren der bruggen gecommandeert was, myn desfcin in zo verre veranderen, dat ik den ftroom verder volgen, en by Michelau en Löwen met twee kolonnen over moest trekken. Geduurende dien tyd was de vyiind met zyne geheelc magt over de Neis gegaan, had my by Grotkau 800 ketels, daar één Luitenant met 48Gemeenen de wagt by had, opgeligt, en zich vcrvilgends tusfehen my en Ohlau nedergeflagen. Alzo ik nu vreczen moest, dat hy zeker Ohlau aantasten en bemagtigen zou, alwaar myne gantfche Artillery, Ammunitie en Magazyn was, zo was er geen middel voor my over, dan den vyand aan te grypen. Drt befluit werd den 8ften genomen, maar kon den ?den , wegens het flegte weder en menigvuldige 1'neeuw, niet uitgevoerd worden, omdat anders myne gchecle Infantery onbruikbaar zou gemaakt zyn. fntusfehen was myne fchikking zo gemaakt, als uw geliefde het hier nevensgaande vinden zal, benevens de ordrc de Bataillc. Dienvolgends liet ik den ioden vroeg opbreken, en in 4 kolonnen marlchecren, maar naderhand, toen ik het Dorp Pegel gepasfeerd was, liet ik furmeeren, en in front avancecren ; De vyand had inmiddels zich ook faamgetrokken, en zyn rcg-.
ter-



Koning van Pruisfen. ui
tervleugel geappuyeerd aan het Dorp Mohvitz. Zodra ik binnen 't bereik was, deed ik met Veldftukken kanonneeren, en daar mede aanhouden, tot ik hun met klein geweer bereiken kon. Gelyk nu de vyiind al zyn vertrouwen op zyne fterke Ruitery gezet had, zo zogt hy met zyn linke vleugel myn regte te omcingelen, het welk hem ook redclyk wel gelukte; alzo hy het geheele Regiment van Schulenburg en de Karabiniers, zonder tegenftand over hoop wierp, en zeker by het eerfte treffen de Infantery in den rug zou gevallen zyn, als hy niet s Bataillons voor zich had gevonden, met welke ik Prins Leöpold gelast had, de Flank der Infantery te dekken. Intusfchen werd het vuur tusfchen het wederzydsch voetvolk fteeds fterker, en de vyandlyke Kavallery poogde onophoudelyk door te breken, het welk hun dan ook in zo verre gelukte, dat zy, myn regte vleugel tot tweemaaien geculbiteerd hebbende, te gelyker tyd eene opening in de Infantery maakte. Om deezen tyd heb ik den Luitenant Bornstadt aan u afgezonden. Doch de goede contenance en orde van myne braave Infantery, bragt het zo verre, dat fpocdig alles weder gellooten, en de vyandlyke Kavallery met veel verlies gerepousfeerd wierd, terwyl de beide Granadier-bataülons, Bolflern en Wint erfeld, benevens het eerfte Bataillon van myn Regiment, wonderen dccden, zo als men nooit van Voetvolk gezien zal hebben. Toen de vyiind eindelyk zag, dat hy ons nergens meester kon worden, maar dat hy door ons
avan-



u2 Byzonderheden betreffende den
nvanceeren ftceds meer en meer grond Haakte, fcooi hy eindelyk de party, om te retirecren, waar uit fchielyk een volkomcne vlugt ontftond, welke ik, gelyk gezegd is, aan de bovengenoemde drie Bataillons cn het Regiment van Kleifl, te danken heb, hetgeen zeker ook alles deed, van den Overften af tot den gemeenfien Soldaat toe, wat onvertzaagde, ecrlievcnde menlchen ter wereld doen kunnen. In tegendeel moer ik uw geliefde belyden,dat het grootfte deel van myne Ruitery, zich als flegte kerels gedragen hebben. Ons verhes kan ik nog niet weten,tot ik de verminderingslysten gekregen heb. Ondertusfcbcn geloof ik, dat wy wel 1500 dooden cn gekwetften zullen hebben, waar onder zeer veele Officiers zyn. Myn eerfte Bataülon heeft fterk geleeden, alzo het van daag hier naauwlyks met 80 Rotten heeft kunnen binnen" trekken, evenwel beftaat het grootfte verlies in gekwetften, van welke het grootfte deel, alzo zy alle in de beenen gefchooten zyn, zal kunnen hertteken. De vyand zal wel 4000 of 5000 man aan dooden en gewonden bekomen hebben, en van de laatftcn worden er nog meer en meer in de Dorpen opgezogt. Ik heb thans myne heele Armee byëen, en kan er dus myne Operatiën naar reguleeren. Uwe zult my dienst doen, als gy my opregt uwe gedagten over dit treffen zo wel, als over het geen vooraf gegaan is, wilt laaten weten. Ik ben uwe enz.
Frederik.
Ohlau den 11 April 17^1.
Ik
ruiirery, zich als flegte kerels gedragen hebben. Ons



'Koning van Pnnsfen. 113
Ik zal U op uwen anderen brief, morgen antwoorden. Ik heb in twee dagen geflaapen noch gegeeten.
Frederik.. "
In den Veldflag, den 4juny 1745 by Hohenfriedlerg voorgevallen, deed de Generaal Gessler , aan het hoofd van het Dragonder-Regiment van Bayreuth, voor het einde van den Slag, eenen zeer heldhaftigen aanval, welke dit Regiment tot eeuwige eer verftrekt. Tot gedagtenis van deezen aanval, gaf de Koning aan dit Regiment behalven andere eereteekens, een Diploma, in welk alle Officiers, die denzelven hadden bygewoond, by naame aangehaald worden. Dit word by by eiken opvolgenden Kommandant van het Regiment, bewaard, en heeft, zo als de woorden des Konings daar in luiden, ten oogmerk: ,, Om deeze hoogst„ roemryke, en in het gezigt van het geheele vyand„ lyke Leger regt heldhaftig uitgevoerde daad van „ het dapper Dragonder-Regiment van Bayreuth, op „ het Slagveld openlyk te verzegelen, en daar door „ uit byzondere Koninglyke genade en daadlyke er„ kentenis, jegens de hooge en laage Officiers van „ het dapper Regiment van Bayreuth, dit zo heer„ lyk en ongelooflyk meesterftuk van verkreegen „ Krygs-ervaarcnheid, thans, en by de Nakomeling„ fcliap te bewaaren, en te vereeuwigen."
H On-



ii4 Byzonderheden betreffende den
Onder anderen had de Majoor van Cuasot', die toen onder dit Regiment was, byzondcr uitgemunt. De Koning vermeerderde, tot gedagtenis van zyne dapperheid, zyn Wapen met den Pruisfifchen Adelaar, met de woorden Friedberg 66, om liet getal der veroverde Vendels aan te wyzen. Hoe hoog de Koning deeze Officiers agtte, ziet men uit het gunftig eigenhandig fchryven aan deszell's Moeder, die in Normandiën woonde, aan welke de Koning eene met Brillanten bezette fnuifdoos tot een gefchenk zond, en zich daar by van de volgende bewoordingen bediende :
■ „ R^eds lang hebt gy, door de dienden, welke „ uw Heer Zöon my bewezen heeft, aanfpraak ge„ had op'inyne agting en oplettendheid. De Moc„ der van eenen zo braven en algemeen gcagtcn „ Officier kan van my niet anders dan bewyzen van „ eene opregte genegenheid vcrwagten enz.
In denzelfden Veldflag werd onder andere Oostenrykfche Generaals ook één, met naame Römer , gevangen. Als deeze in gezelfehap der anderen, daags na den Slag, aan 'sKonings tafel toegelaten was, zeide de Koning tegen hem : Nu ik uwe Armee deeze keer gejlagen heb, nu zal ik ze altyd Jlaan, waar ik ze vind. De Generaal Romer antwoordde hierop:
„ SK



Koning van Pruisfen. 115
Sire, Hannibal floeg de Romeinen viermaal, maar „ de vyfde keer werd hygeflagen ,en toen was degant„ fche Oorlog op ééns gedaan." De Koning hernam met zekere drift: Ja, Hannibal kommandeerde ook
geen Pruisfen en had louter Romeinen
(jRómer) tegen zich. Alzo dit fchielyk antwoord
voor de vyandlyke Generaals fcherp,maar tevens voor den Generaal Römer zeer ftreelend was, zo antwoordde deeze alleen met eene buiging.
Zeker Overfte in het gevolg des Konings,had veele Kinderen, zodat zyn inkomen niet toereikte tot de noodige uitgaaven, en hy zich genoodzaakt zag fchulden te maaken. Hy werd zeer mymerend, alzo deeze fchulden reeds 2000 Ryksdaalers beliepen, en hy geene kans zag, om ze,af te doen. De Koning vernam dit, liet hem by zich ontbieden, en zeide tegen hem: Gy ziet er zo mismoedig uit: wat fcheelt u? Zeg het my! goede vrienden moeten eikanderen hunne bekommeringen mededeelen. Maar eer de Overfte op deeze onverwagte vraag kon antwoorden, ver" volgde de Koning : Ik heb gehoord, dat gy 2000
Ryksdaalers fchuldig zyt. Thans keerde zich
de Koning naa eene tafel, die by de hand ftond, op welke rolletjes met Fr ederiks d'Or lagen; nam 2000 Ryksdaalers, gaf ze den Overften over, en zeide: Betaal hier uwe fchulden mede. Vervolgends nam II 2 hy



n <5 Byzonderheden betreffende den
hy nog ééns dezelfde fomme, en overhandigde die den Overlten insgelyks met deeze woorden : Houd hier zo mede huis, dat gy geene fchulden meer behoeft te maaken.
De Weduwe van eenen braaven Officier, fchreef aan den Koning, dat zy oud was, cn aan de Jigt en Podagra lag, het welk, gelyk de Koning zelf het best wist, zeer pynlyk was; Haare beide dogters, die haar van haar' handen-arbeid onderhouden moesten, waren zwakiyk, en weinig in ftaat, om haar langer byitand te bieden. Als deeze ftierven, moest zy honger lyden; Zy bad hem derhalven, haar met fpoedige hulp genadig te voorzien enz.
De Koning antwoordde haar:
„ Myne waarde Mevrouw, de llitmeestersfe!
„ Uwe armoede en bedroefde omftandigheden, als „ ook uwe zwakheid, gaat my zeer ter harte. Waar,, om hebt gy u niet reeds lang by my aangediend ? „ Tegenwoordig is er wel geen Penfïoen voorhanden, „ maar ik moet u helpen, nadien gy ecu' zo braaven „ Man gehad hebt, wiens verlies ik zeer beklaag."
„ Ik zal daaglyksch eene fchotel op myne tafel
„ min-



Koning van Pruisfen. 117
„ minder nemen, dit bedraagt jaarlykscli 365 Ryks„ daalers, en deeze kleine fomme, daar gy u voor „ 's hands mede vergenoegen moet, tot er een Pen„ fioen open komt, zal met de eerstvolgende Maand, „ waar toe ik bevel gegeven heb, haaren aanvang „ nemen, enz."
Frederik."
Verfcheiden Italiaanfche Edellieden hadden, by de opregting van een nieuw Regiment, hunnen dienst aangeboden, en wilden geern als Officiers daar by aangefteld worden. Zy verzogten den Kommandant van dit Regiment , dat hy hen den Koning wilde voorftcllen. Hy deed zulks ook, maar kreeg de volgende refolutie:
Myn waarde Overfte.
Ik ben den Italiaanen zeer genegen, en betoon dit door de aanzienlyke Gage van myne Zangers in de Opera. Alleen by myne Troepen en in het Militaire, fchroom ik, wegens hunne bekende weekheid, voor mismoedigheid en lafheid, gy kunt dan de Supplianten, volgends deeze myne gezindheid, beleefd afwyzen.
Frederik^ H 3 De



II8 Byzonderheden betreffende den
De Sèrjarit Bratfisch van 't Regiment Infantery van Braun, had verfcheiden' toezeggingen op eene goede bediening gekreegen, maar het duurde hem te lang, en hybefloot, den Koning zyn' nood te klagen. In zyn verzoekfchrift zeide hy, dat er thans eene plaats van Opziener op 't zout, open was, maar waarby eene borgtogt van 2000 Ryksdaalers geëischt werd, en die had hy niet. De Koning zond zynen Brief, benevens eene Kabinets-order aan den Staatsdienaar Vryheer van AVerder terug, hebbende <n het volgend eigenhandig Nafchrift bygevoegd:
Gy zult toch myne Invaliden niet willen ver. fiooten! Gy zyt immers zelf Soldaat geweest. Ik ben het nog, en zie geern, dat myne kameraads bezorgd worden.
Frederik.
Toen de Koning zich in 't jaar 1731. op bevel zyns Vaders in Kuftrin moest onthouden, kreeg hy veel vertrouwen op den toenmaaligen Nicuw-markfchcn Kamer-prefident van Munchow. Daags voor zyn vertrek van Kuftrin, hield hy een gemeenzaam gcfprek met deezen Prefident, welke door de menigvul. dijp blyken van het vertrouwen des Prinfen, ftoirt zynde, hem vraagde : „ Wat hy voornemens was, „ als hy eens tot de Regeering kwam, met die ge-
„ nen,



Koning van Pruisfen. 119
„ hes, welke zich in deeze omwenteling zo vyiind„ lyk tegen hem gedroegen?" De Prins, toen 19 jaaren oud, antwoordde, met die fchielyke beraadenhcid, die hem natuurlyk eigen was : lk zal vuurige kooien op hun hoofd hoopen.
Dit heeft hy ook vervuld. Want toen hy in 't jaar 1740 aan de Regeering kwam, zo verhief hy de Familiën der genen, die het hardst tegen hem geftemd hadden, zo wel, als hy die genen gunst bewees, welke hem als Kroonprins gediend hadden.
De Baron van Poi.nitz begeerde als Opper-Ceremonie-meester zyn ontflag, in hoope, dat hy eene ryke vrouw in zekere Rykitad zou trouwen. De Koning dicteerde zelf het ontflag, in eene zo byzondere vorm, dat het zeker het eenigfte in zyne foort is. Het bevat den geheelen levensloop van den Baron.
Om des te zekerer te zyn van dit Huwelyk, werd Polnitz voor de tweede of derde keer Roomsch-katholyk. Deeze Egtverbindtenis kwam evenwel niet tot ftand, en de Baron bleef zonder geld, en heel kaal zitten. Thans fchreef hy aan den Koning uit Neurenberg, en verzogt, dat hy hem weder in zyn ' post wilde herftellen, dan wilde hy ook den gereformeerden Godsdienst weder aannemen. De Koning II 4 ant-



120 Byzonderheden betreffende den
antwoordde: Of gy Gereformeerd, Katholyk of Luthersch zyt, is my even veel. Maar als gy « wüt laaten befnyden, dan wil ik u weder in myn dienst nemen.
Zeker Kandidaat uit het Thuringfche , kwam te Berlin, om daar zyn beftaan te zoeken door het onderwys der jeugd. Hy had zyn verblyf verhaten, omdat men hem wel eene plaats had gegeven, maar ook tevens eene vrouw wilde opdringen, daar hy geen zin in had. Zyn heele rykdom, die hy deels d )or erfenis, deels door het verkoopen van zyne goederen, byëen gebragt had, belfond in 400 Ryksdaalers in Batzen. Toen hy te Berlin op het Bakhof gevifiteerd wierd, ontnam men hem de Batzen, als Contrabande, omdat de Koning ze in zyne Landen reeds voor eenige jaaren verboden had. Hy verfchoonde zich daar mede, dat dit gebod hem onbekend was; maar deeze verfchooning werd niet aangenomen, en men onthield hem zyn geld.
Na verfcheiden vergeeffche pogingen, om het weder te krygen, befloot hy, om den Koning aan te fpreken. Wy geven onzen Lezer het berigt van zyn gefprek met den Koning, zo als hy het zelf opgefteld heeft, en het door eenen van onze geagtfte Schryvers bekend gemaakt is.



Koning van Pruisfen. I2ï
„ Ik ftelde een Memoriaal op, leerde het van buiten, en ging daar mede met het openen der poort, „ zonder een penning geld in myn zak te hebben, „ (o welke ftoutheid!) in Gods naam naa Potsdam. „ Daar was ik ook zo gelukkig, dat ik terftond den „ Koning voor de eerfte keer zag. Hy was op de „ plaats van 't Slot by het exerceeren van zyne Sol„ daaten, Toen dit gedaan was, ging hy in den „ Tuin, en de Soldaaten fcheidden uit één; maar „ vier Officiers bleven op de plaats, en wandelden „ op en neder."
„ Ik wist van angst niet, wat ik doen zou , en „ haalde de papieren uit myn zak: Dit waren het „ Memoriaal, twee Testimonia, en een gedrukte „ Thuringfche Pas. Dit zagen de Officiers, kwamen „ regelregt op my aan, en vraagden, wat voor brie,, ven ik daar had? Ik communiceerde ze hun gewil,, lig en geerne, en toen zy ze gelezen hadden, zei-
„ den zy: Wy ■ zuilen u goeden raad geven;
„ De Koning is van daag extra genadig. Ga hem op „ den voet agter na; Gy zult gelukkig zyn."
„ Dit wilde ik niet doen; alzo myn ontzag en eer„ bied te groot was. Toen vatten zy my aan. De -„ één nam my by den regte, de ander by den linke „ arm. Voort, voort! in den tuin! Als wy daar nu „ kwamen, zo zogten zy den Koning op. Hy was „ by zekere plant, met de Tuinlieden, bukte, en II 5 „ had



122 Byzonderheden betreffende den
„ had ons den rug toegekeerd. Hier moest ik bly„ ven Haan, en de Officiers begonden zoetjes tekom„ m andeeren s
„ De hoed onder den linke arm 1"
v
„ De regte voet voor uit! "
„ De borst uitgeftoken! "
„ De kop om hoog!"
„ De brieven uit de zak!"
„ Met de regte band om hoog gehouden! "
„ Blyf zo ftaan."
„ Dus gingen zy voort, en keeken geduurig om, „ of ik wel ftaan bleef. Ik merkte wel, dat zy lust „ hadden, om den fpot met my te dryven, maar „ bleef egter ftaan, als iemand, die vol vrees is."
„ De Officiers waren naauwlyks uit den Tuin, of „ de Koning rees op, en zag de machine in'een „ ongemeen poftuur ftaan. Hy wierp een oog op „ my; Het was, als of de Zon my befcheen; Hy „ zond eenen Tuinman, om de Brieven te haaien, » en die in handen gekregen hebbende, ging hy
„een



Koning van Pruisfen. 123 „een ander pad in. Ik zag hem niet. meer."
„ Kort daar op kwam hy weder te rug by de gc„ wasfen, hebbende de papieren in de linke hand „ open, en my daar mede wenkende, om: nader te „ komen. Ik vatte moed, en ging regt op hem aan. „ O hoe allervriendelykst fprak de groote Vorst my . „ aan."
„ Lieffte Thuringer, gy hebt te Berlin door vly„ tig onderwyzen der kinderen, uw brood gezogt, „ toen hebben zy u, by het vifiteeren van uw goed, „ op het Pakliof, uw medegebragt Thurings broed „ ontnomen (*); Het is waar, de Batzen mogen in „ myn Land niet gaan; maar gy hadt op het Pakhof „ moeten zeggen, dat gy een vreemdeling zyt, en van het verbod niet wist. Komaan, wy zullende zak „ met Batzen verzegelen; zend ze weder te rug naa „ Thuringen, en laat u anderefpecie bezorgen, maar ,, niet ontnemen! Wees maar te vrede! Gy zult uw
„ geld met interest terug krygen! Maar, He-
ve man, Berlin is reeds een heet hang-yzer; gy „ zult daar niets verrigten; gy zyt een vreemdeling, „ eer gy bekend wordt, en wat te deen krygt, is uw „ geld verteerd; wat dan? ■
„ Ik verftond de meening heelwel; maar de cW-
„ bied
(*)Denklyk eigen woorden van het opgeftelde Memoriaal.



124 Byzonderheden betreffende den
" rbTed ÏÏ* tC gr°0t' dan dat ik zou S^gd hebben: „ Lwe Majefteit hebbe de hoogfte genade en verzor-
„ ge my. Maar dewyl ik zo eenvoudig was
„ dat ,k niets verzogt, zo wilde hy my ook niets „ aanbeden. En dus ging hy van my weg, maar „ naauwlyks was hy 2CS of agt fchreden voortge„ gaan, of hy keek om, en gaf een teeken, dat ik „ met hem zou gaan. En dus begon het Examen.
Vrage. Waar hebt gy geftudeerd ?
Antwoord. Uwe Majefteit, m Jena.
Vrage. In welke j'aaren ?
Antwoord. Van 171Ó tot 1720.
Vrage. Onder welken Prorector zyt gV inrre fchreven? hy ö
Antwoord. Onder den Profesfor Theologie Frötsch.
Vrage. Welke Profesforen waren er toen meer in de Theologifche Faculteit ?
Antwoord. Buddeus , Danz , Weissenborn, Walch.
Vrage. Hebt gy ook neerftig Biblica gehouden ?
Ant.



Koning van Pruisfen. 125 Antwoord. By Buddeus.
Vrage. Dat is die, die zo veel twist had met
Wolf?
Antwoord. Ja, uwe Majefteit. Hy was
Vrage. Welke nuttige Kollegiën hebt gy nog meer
gehouden ?
Antwoord. Thetica en Exegetica by Doctor Fröïsh , Hermeneutica, Polemica by D. Walch, Hebraica by Danz, Homiletica by D. Weissenborn , Paflorale en Morale by D. Buddeus.
Vrage. Ging het by uw' tyd nog zo dol toe in Jena, als te vooren, toen de Studenten onöphoude.lyk met eikanderen bakkeleiden , daar dat bekende versje van is.
Die van Jena komt, zonder (lagen, Mag van groot geluk gewaagen.
Antwoord. Deeze onzinnigheid is geheel uit de mode geraakt, en men kan er thans zo wel, als op andere Akademiën, een Uil en gerust leven leiden, indien men flegts het die, cur lik? wil obferveeren. By myn komst, fchaften de doorlugtige Nutritores Academici (van de Erneftynfche Linie) de zogenaamde



126 Byzofiderhcden betreffende den
de Renommisten, die zo veel onrust mankten, af, cn lieten ze te Eifenach op de Watteburg in hegtenis zetten; daar hebben zy geleerd fiil te wezen.
„ Thans floeg de klok één uur. Nu moet ik voort, „ zeide de Koning, wagt hier op de foupe. Toen „ wy uit den Tuin kwamen, waren de vier Officiers „ daar nog tegenwoordig, en op de plaats van het „ Slot, zy gingen met den Koning in het Slot bin„ nen, en niemand kwam weder te rug, Ik bleef op „ de plaats van het Slot ftaan, hebbende in 27 uuren „ niets gegeeten, geen dreïèr in myn zak, om brood „ te koopen, en had in eene hevige hitte vier mylen „ door het Hof gebaad. Thans was het geen kunst, „ om het lagchen te bedwingen. In deeze benaauwd„ beid van myn hart, kwam een Kamcr-hufaar uit * hct S]ot-> en vraagde: Waar is de man, die met „ den Koningin den Tuin geweest is? Ik antwoord„ de, hier! Hy leidde my op het Slot in een groot „ vertrek, alwaar Pages, Lakeien en Hufaarén wa„ ren, De Ilulaar bragt my aan eene tafel, die ge„ dekt was, en daar op ftond, Soupe, een ger'egt „ Rundvleesch, eene portie Karper met eene Salade „• met Komkommers, brood, mes, lepel, vork, zout „ alles daar by. De Hufaar bood my een ftoel aan, „ en zeide: „ Dit ccten dat hier op tafel Haat, heeft „ „ de Koning voor 11 laaten opdisfehen, en bevolen, „ „ dat gy uw bekomst zoudt ecten, zonder u aan „ „ iemand te Hooren, en ik zal u bedienen. Kom
„ „ tast



Koning van Pruisfen. 127
„ „ tast maar wakker toe!" Ik was zeer bedrem„ meld, en wist niet, wat te doen, allerminst kon ik ,, begrypen, dat 's Konings Kamer-hufaar ook mybe„ dienen zou. Ik nodigde hem, om by my te gaan „ zitten; Toen hy weigerde, deed ik, gelyk hy ge„ zegd had, en tastte wakker toe, ging zitten, nam „ de lepel, en at braaf. De Hufaar nam het vleesch, „ en zette het op een komfoir, en fchonk wyn en ,, bier in. Ik at en dronk regt myn bekomst. Het „ defert, en een fchotel peeren pakte myn Bediende „ in een papier, en gaf het my in myn zak, om on" „ der weg eene verfrisfching te hebben. En dus „ ftond ik op van myne Koninglykc tafel , dankte ,, God en den Koning in myn hart, dat ik zo heer„ lyk onthaald was. De Hufaar dekte af."
„ Op dat oogenblik trad een Sekretaris binnen, en „ bragt een geflooten Refcript aan het Pakhof, bene„ vens myne Testimonia, en de Pas te rug, telde op „ tafel vyf Schwanz-dukaaten en eene Fredrik d'Or, „ dat zond my de Koning, dat ik weder naa Berlin „ kon keeren. Had my de Hufaar nu in 't Slot ge„ bragt, zo bragt de Sekretaris er my weder uit tot „ voor het Slot. Hier Itond een Koninglyke Pro„ viant-wagen met zes paarden, aan welke hy my „ bragt, zeggende: De Koning heeft belast, dat gy „ deezen vreemdeling mede naa Berlin, en volftrekt „ geen drinkgeld van hem aannemen zult. Ik liet „ voor my nog ééns alleröuderdaanigst bedanken,
„ voor



ï*S Byzonderheden betreffende den
„ voor alle Koninglykc gunst, ging op den wagen „ zitten, en reed voort."
„ Toen wy te Berlin kwamen, ging ik terftond op „ het Pakhot', regclregt in het Comtoir, en gaf het „ Koninglyk Refcript over. De Opperfte brak bet „ open; Onder het lezen veranderde hy van kleur, „ dan bleek, dan rood, zweeg ftil, en gaf het den „ tweeden. Deeze zette een bril op, las het, zweeg „ ftil, en gaf het verder. De laatfte ftond eindelyk „ op: Ik moest nader komen, en een quitantie fclny„ ven, dat ik voor myne 400 Ryksdaalers in Batzen, ,, zo veel in Brandenburgfche Munt, zonder de min-
Jle korting, ontvangen had enz. Deeze fomme „ werd my terftond tot een duit toe geteld. Ver„ volgends werd de Hofmeefter geroepen, met last: „ Hy moest met my in de Jooden-ftraat gaan in de „ witte Zwaan, en betaalen, het geen ik fchuldig „ was, en verteerd had. Ten dien einde gaven zy „ hem 24 Ryksdaalers, en als dit niet genoeg was, „ moest hy komen, en meer geld haaien."
„ Dit was het, dat de Koning zeide: Gy zult uw ,-, geld met interest weder krygen, dat het Pakhof „ myne fchulden betaalen moest. Het waren niet „ meer dan 10 Ryksd. 4 Gr. 6 Penn. die ik in agt „ wecken verteerd had. En dus had deeze droevige „ hiftoric een gewenscht einde."
Een



Koning van Pruisfem
129
Een Boer, met naame HaVenërook te *** had met zynen Buurman Martens over een ftuk Lands een proces, dat tot voordeel van den eerstgenoemden uitviel.
Martens was deswegens zeer geftoord, en ongeagt alle vriendelyke waarfchuwingen , bleef hy nog zyn vee dryven op 't land vau Havenbrook. Deeze zond zynen zoon, een' jongeling van 19 jaaren derwaards , om Martèns van het land te jaagen. Zy worden handgemeen, en Martens kreeg een flag op 't hoofd, dat hy des avonds fticrf.
De jonge Havenbrook werd hierop in liegtenis genomen, en voor drie jaaren in 't Tugthuis gebannen. Toen dit vonnis den Koning ter bckragtiging werd overgezonden, fchreef hy er 't volgende onder.
,, Zyt gy Rigters, geftudcerde en geleerde Raden, „ zo behoort gy u zeiven te 1'chaamen, dat gy dcr„ gelyk 0een vonnis hebt opgeftekl. Ik wil, vol„ gends de reden, en het regt der Natuur, datlLv„ venbrook onthoofd, en zyn ligchaam begraaven ,, zal worden."
Frederik."
Wan-



'30 Byzonderheden betreffende den
Wanneer een Wolkbreuk in zeker Mftricl van Wefl- Pruisfen groote verwoestingen had aangerigt, cn de Opgezetenen den Koning hunnen nood voordroegen, antwoordde hy:
„ Ik heb uwe fchade verdaan. Dezelve komt van „ God. Ik zal dezelve, tot een heller en penning „ toe, uit myn' kasfe vergoeden, en u ten eerden ,, een' eerlyk en deugdzaam man zenden, die alles „ onderzoeken, en u uw verlies zuiver herftellen zal. „ Ik ben uw genadige Koning.
FilEDERIK.
Toen den Koning de tyding van het overlyden van den Generaal van Ziethen , door den Adjutant van het Regiment, gemeld werd, ontftelde hy zeer; hy herftelde zich egter fpoedig, en zeide heel bedaard:
„ Ik heb dit geval lang verwagt; Alleen , dat ik „ mynen waarden Ziethen , dien waardigen enroem„ ryken Man, niet nog gezien en gefproken heb, „ daar over zal ik my altyd bedroeven, zo als ook „ het Regiment zyn verlies eeuwig betreuren zal."
„ Ik verlies een' Vader, een' vriend, en myncKo„ ninglyke Nakomelingen, zullen in die Landfchap„ pen en Oorden, daar hy zo moedig en vol dapper-
,, heids,



Koning van Pruisfen. 131
„ heids , voor de eer van 't Vaderland geftreden „ heeft, zyne geheugenis beftendig doen bewaaren."
De Refident te Konjlantinopelen, had, behalven verfcheiden ryke tuigen en borduurwerk, ook een 20 pond beste Indifchc Chokolade ten gefchenk gekregen, welke laatfte hy den Koning overzond.
De Vorst was over deeze oplettendheid zeer vergenoegd , en zond de helft van de Chokolade aan den Staatsdienaar S... met deeze woorden:
„ Dit Produkt, myn waarde S moet u wel
„ fmaaken. Het komt van eene Natie, die myn per* „ foon agt, en myn Huis vereert. Voor 20 jaaren „ dronk ik deeze Chokolade geern, maar thans kan
ik ze, in myn ouden dag, niet meer verdraagen."
Alzo de Koning in zyne laatfte ziekte, eenigen tyd lang, den flaap miste, was een Lyf-hufaar, die van zyn beroep een Chirurgyn was, zo ftout, dat hy, by gelegenheid van 'sKonings herhaald klagen , zeide: ?„ Sire, ik zie met groote verwondering, dat ook de „ bekwaamde Geneesheer in zyne kunst feilen kan. „ Ik heb ", vervolgde hy, ,, in myne Huis-apotheek I 2 een



132 Byzonderheden betreffende den enz.
i» een geneesmiddel, dat van dien aart en goede „ deugd is, dat het niet alleen den flaap bevordert, „ maar ook den besten eetlust verwekt." De Koning Ingchte, en zeide: Nu, gy hebt zeker lust, cm den Titel van Hof-Dottor te bekomen? „ Neen, Sire", was het antwoord, „daar toe heb ik geenebekwaam„ heid genoeg, maar dien roem wenschte ik wel te „ verdienen, dat ik, als ongeleerde, mooglyk ge,» maakt heb, het geen, waar over dikwils dagen lang „ een groot kundig Kollegie geraadpleegd heeft." Nu, goed, zeide de Koning, ik zal deezen avond uw geheim beproeven, en zien, of gy een Profeet van den ouden of nieuwen tyd zyt. De Lyf-hufaar gaf den Koning het geneesmiddel, bleef den gantfchen nagt by hem in 't vertrek, en zag, met blydfchap, den zoeten flaap van den Vorst, die eerst 's morgens om 7 uuren ontwaakte. Nu, zeide de Koning, dat is eerft flaapen! Gy zyt een braaf Medicus. Hier op vulde de Koning een fnuifdoos met Frederiks d'Or, en gaf ze den Lyf-hufaar met deeze woorden: Ziet daar, myn waardfte, dat is voor uwe trouwe voor myn perfoon! Voor uwe kunst zult gy nog in 'tbyzonder beloond worden.
MERK-



MERKWAARDIGE
KABINETS- ORDERS.






MERKWAARDIGE
KABINETS - ORDERS. «
H oe veel belang deeze wyze Koning gefield heeft in waarheid en verlichting, toont de moeite, die hy nam, om groote Mannen in zyne Staaten te hebben en te bekomen. Reeds den zesden dag, na dat hy de Regeering aanvaard had, fchreef hy het volgende aan wylen den Proost Reinbek :
Bevel van Koning Frederik den II. aan Reinbek.
Waarde, byzondere, lieve, getrouwe.
Gy hebt nogmaals aan den Regeerings-Raad Wolf te fchryven, of hy thans niet befluiten kan, in myn
dienst
(*) Men heeft deeze Kabinets-orders naar den tyd
gerangfehikt. 's Konings Kabinets-orders waren ,
zo als bekend is, altyd met zyne eigene woorden, opgefteld , en men kan ze derhalven , alfchoon zy niet alle van zyne hand gefchreven werden, als zyn werk aanmerken.
H



136 Byzonderheden betreffende den
dienst over te gaan, ik zal hem alle redelyke conditiën toeftaan. Ik ben
Uw genegen Koning.
Eigenhandig had de Koning er bygefchreven:
Ik verzoek u, dat gy by Wolf moeite doet. Iemand, die de waarheid zoekt, en bemint, moet in alle men, Jchelyke Maatjehappy én in waarde gehouden worden, en ik geloof, dat gy eene overwinning in het Land der waarheid behaald hebt, ah gy Wolf herwaar ds brengt.
Frederik.
Kabinets-Order aan den Proost 'Reinbek.
Waarde , lieve, getrouwe ! Nadien de GcneraalMajoor van Jeetz , in plaats van den overleden Proost te Anklam, den Veldprediker van zyn onderhebbend Regiment, met naame Schaukircii, voordraagt, zoo zult gy my melden, of deeze man goed is ,^ en de verëischte bekwaamheden tot dit ambt bezit, alzo ik niet van zins ben, om van flegte luiden Proosten te maaken. Ik ben
U wel genegen Koning, Frederik.
Maagdeburg den 22 Sept. 1740.



Koning van Pruisfen. 107
Zyne Koningl. Majefteit van Pruisfen enz. Onze aöergenadigfte Heer, heeft reeds verfcheiden keeren te kennen gegeven, dat de verzoeken en voorllellen van het Generaal- Opper- Finantie- Krygs- en DomeinDirectorium niet zo wydlopig gemaakt, maar kort en duidlyk opgefteld zullen worden. Dan alzo zulks nogthans niet gefchied, maar veelmeer bykans daaglyks veele onduidlyke en met onnoodige historifchc verhaalen opgevulde verzoeken aankomen, met welke te doorlezen men den tyd moet verkwisten, zo beveelt Hoogst-dezelve het Generaal-Directorimn hier mede nogmaals in genade, om de expediërende Sekretarisfen daar van aanzegging te doen , cn ook zelf op te letten, dat in 't vervolg de voorllellen en ver. zoeken naar derzelvcr Intentie in order moeten ingerigt worden, alzo in contrarie-gevalle dezelve genoodzaakt zoude zyn , een zodaanig wydloopig inkomend verzoek Hoogst-eigenhandig zo op te ftellen, als liet zyn moet, en hun op die wyze de mooglykheid te toonen , om dezelve kort en duidlyk in te rigten.
Potsdam den <i6flen Sept. 1740.
Frederik,
Aan het Generaal-Directorium.
Zyne Koniuglyke Majefteit van Pruisfen enz. Onze 1 5 al-



133 Byzonderheden betreffende den
allergenadigfte Heer, heeft federt cenigen tyd mcermaaien befpeurd, hoe veele onderdaanen de bitterde klagten uitftortcn over de oneindige onderdrukkingen der ambtenaaren , als door welke laatften zy niet alleen zeer beroofd, en geheel.tot ruïne gebragt, maar zelfs in zodaanige omftandigheden gefteld worden, dat.zy het hunne den rug wenden, en het land ruimen moeten, waarby deeze lieden des te ongelukkiger geweest zyn, dewyl zy, alhoewel daar over te behoorlykcr plaatze geklaagd hebben, echter geen gehoor noch hulp gevonden hebben , nademaal de meeste van de Krygs- cn Domein-Kamers het principium volgen, dat men in zulke gevallen, de ambtenaaren niet tegenvallen, maar wat met oogluiking behandelen moet, opdat de ambtenaar niet misfehien zyn amht nederleggen, cn als dan da Kamer in verlegenheid brengen mogt, om zo terftond een' nieuwen Pagtcr te vinden, om geene andere oorzaaken aan te roeren , die Zyne Koningl. Majefteit hier nog met ftilzwygcn voorby wil gaan.
Doch, alzo hoogstgedagtc Zyn Koningl. Majefteit geenszins voornemens is, dergelyke onbillykhodcn te gedoogen, cn wel de ambtenaaren in 't heffen der tollen, die hun verpagt zyn, niet hinderlykwezen, maar aan den anderen kant volftrekt niet dulden wil, dat dezelve door allerhande Chikaancn en onder allerhande pligt- en gewctenlooze voorwcndzels de onderdaanen uitzuigen, derzelver armoede aan zich trekken,



Koning van Pruisfen. 139
ken, en door oneindige verdrukkingen tot den Bedelftaf brengen en verjangen zullen ; zoo vermaant Hoogstdezelve het Generaal-Directorium by deezen boven alles zo genadig als ernftig, van nu af in dit ftuk meer confideratie te nemen op het behoud der onderclaanen , en wanneer deeze over ambtenaaren bezwaaren hebben, de zaaken niet zo oppervlakkig te bcfchouwen , noch de ambtenaaren met oogluiking te behandelen , in dergelyke landverderflyke - handelwyzen, nemaar de Krygs- en Domeinkamers nadruklyk daar van te inftrueeren, dat dezelve de boeren en onderdaanen in billyke dingen nooit zonder hulpe laaten, en alle egard voor de ambtenaaren , het ambt zy zo groot en gewigtig als het wil, in foortgelyke gevallen aan eene zyde zullen zetten.
Zyne Koningl. Majefteit moet ambtenaaren hebben , dezelve zal hen ook alszins daar in fouteueeren., op dat zy dat verkrygen, wat hun volgends de contracten toekomt ; maar Dezelve zal niet gedoogen, dat zy met de onderdaanen op eene dwingclandfche wyze handelen, cn met hunne perfooncn en goederen zo omfpringen, als of dezelve geheel Lyfëigenen van de ambtenaaren waren , waarom Hoogstdezelve het Generaal -Directorium nogmaals gelast s, om den Krygs- en Domeinkamers d.eswegens alle behoorlyke aanwyzing te doen , en door deeze de gezamenlyke ambtenaaren te laaten waarfchuwen, dat zy met
de



ï4° Byzonderheden betreffende den
de onderdaanen christelyk te werk gaan, en dezelve niet op eene onbehoorlyke wyze onderdrukken, alzo anderzins dezelve Haat kunnen maken, dat, indien Zyne Koningl. Majefteit op derzelver Reizen eenen ambtenaar van een godloos gedrag met de onderdaanen mogt overtuigt vinden, dezelve een rigoureus exempel aan den zodaanigen zal doen ftatueeren, welk groot of klein ambt die ook gepagt mogt hebben, nademaal Zyne Majefteit het daar voorhoud, dat, wanneer een ambtenaar eenen Onderdaan of Boer uit het Land jaagt, het zo krimineel is, als of dezelve een' Soldaat uit het gelid jaagen wilde. Nadien ook , om onder veelcn één' te ■ noemen , over den Bedienden te Altenland.berg reeds meermaalen veele klagten zyn ingekomen, dat dezelve den ambtsonderdaanen zeer lastig valt, en dezelve door aller hande ongeoorloofde middelen en wegen zeer drukt" zo wil zyne Koningl. Majefteit, dat het Generaal! Directorium dcszelfs huishouden met de onderdaanen ten ftrcngften zal onderzoeken, en als hy zo fchuldig bevonden word , als er gezegd word , hem zeiven na Berlin doen komen en nadruklykst beftraffen, maar tevens dat de Dcpartements-Raad uit de Kamer' welke hier omtrent oogluiking gebruikt , en het behoud der onderdaanen aan eene zyde gelbld heeft, daar voor fcherp zal doorgehaald worden.
Waarnaar meergemeld Generaal-Directorium zich
al-



Koning van Pruisfen. 141
allcrondcrdaanigst en lctterlyk te gedraagen heeft. Potsdam den qden Augustus 1742.
Frederik,
Aan het Generaal-Direftorium.
Doorlugtigfte Vorst!
Vriendclyk geliefde Neef!
Ik wil, dat by alle Regimenten alle die opgcfehrccVcne in hunne Kantons, welke wegens ouderdom of te kleine ftatuur, in die Kompagnien, daar zy onder behooren, niet geplaatst, of wezenlyk gebruikt worden , hun paspoort, zonder dat daarvoor iet het geringst , het zy in geld of iet anders geëischt of genomen word, onverwyld gegceven zal worden, opdat zulke lieden onverhinderd trouwen kunnen , en zich nederzetten, en ook daardoor zowel myne Landen des te meer bevolkt, als ook de goederen en Hoeven, daar het aan Landbouwers ontbreekt, behoorlyk befiagen mogen worden. Egter zullen alle Regimenten zich op zulken voet zetten, dat, als zy te veld moeten trekken , elke Kompagnie 122 man leveren kan, hoe fterk zy dan in 't gemeen behooren te zyn. U Ed. zult dicnvolgends deezen mynen vasten en ernftigen wil aan de gezamenlyke Staf-Oflicicren en Kapiteins van uw Regiment ortverwyld bekend"
maa-



142 Byzonderheden betreffende den
manken, en ook beftcndig op 't nadruklykst zorgen i dat deeze order van allen op het ftiptst gevolgd worde , nademaal ik , indien tegen myne gedagten , iemand op de ééne of andere wyze hier tegen handelen mogt , dit op het ftrengfte ftralfen zal. Ik ben,
U Ed.
vricndwillige Neef Frederik.
CJiarloitenburg den i August. 1742.
Aan den Generaal Veldmaarfchalk Vorst van Anhai.t-Dessau.
Frederik, Koning van Pruisfen enz.
Onze enz. Wy hebben tot hier toe veelvuldige maaien opgemerkt, dat allemande Subjecïev, die als lakeien eeuigen tyd gediend hebben, vervolgens in de Canrellaryen hebben weten in te JIuipen , en karakters te bekomen , waar do:.r dan gefchied is , dat niet alleen flegte lieden , die noch condniten noch fentimenten hebben , in de Collegiën en Cancelleryën gekomen zyn, maar ook vervolgends, om zich en hunne Drpenfes te fouteneeren, zulke middelen ter hand hebben genomen, die niet geoorloofd, nemaar
voor



Koning van Pruisfen. 143
voor onzen dienst en belangen hoogst fchadelyk en zeer drukkend waren.
Nadien wy nu dergelyk fchandelyk misbruik voor het toekomende afgefchaft en onze Colkgiën, als ook de Cancelleryën met zulke Subjecten bezet willen hebben, die eene goede Educatie en fentimenten van cerc en Honneteté verkregen hebben, en die, zo veel mooglyk is , tot de bedieningen , daar toe zy geëmploijeerd zullen worden , als van der jcugi/ af opgevoed en opgelegd zyn , zo bevelen wy ulieden door deezen, allergenadigst, dat in 't vervolg geen Lakei en Bediende in de Registerkamers en Cancelleryën gebragt, nemaar zorge gearaagen zal worden, dat daartoe wel gefchikte lieden , doch die tevens van goede Educatie cn Conduite zyn, en, gelyk boven, zo veel mooglyk by de bedieningen, die zy bekomen zullen , van der jeugd af zyn opgevoed, zullen voorgefteld en aangenomen worden.
Waarby wy tevens declareeren, dat, wanneer er zoons van Krygs- en Domein-Raad en en dergelyken meer gevonden worden, die van Natuure de behoorlyke begaafd- en bekwaamheden hebben, om dergelyke bedieningen, als hunne vaders hebben, eens weder te kunnen bekleeden, als hunne vaders hun tevens eene regt goede, en convenable Educatie gegeven, en hen op de zaaken, die zy. behandelen, toegelegd hebben, als dan, en als de laaifce zich vervolgends
ver-



144 Byzonderheden betreffende den
verders tot de funttien van hunne vaders gefchikt ,ook wel by onze Staatsdienaars eenige jaaren als Secretarisfen gediend hebben, by 't openvallen van dergelyke bedieningen , op de zulke boven anderen agt gegeven, cn zy daar toe voorgedragen zullen worden.
Op dezelfde wyzc willen wy ook gehandeld hebben met de zoonen van de Secretaris/en, Regijh atoren en Cancellisten , welke van hunne ouders eene goede Educatie genoten , en zich van jongs af op hunne bezigheden van tyd tot tyd toegelegd hebben , en die tevens van een goed o:iberispclyk gedrag en nodige bekwaamheid zyn.
Evenwel bedoelt onze allergenadigfte wil geenszins , dat de bedieningen geheel erflyk zullen wezen , ca telkens van den vader óp den zoon zullen vervallen , en dus daardoor andere gefchikte cn goede Subjecten volftrekt uitgefloten zullen worden , maar het is onze hoogde Intentie, dat, wanneer by voorbeeld een Krygsraad te Berlin e'énen zyner zoonen op die wyze, als gezegd is, opgevoed en opgebragt heeft, cn deeze zich ook vervolgends nog verder tot dit ambt bekwaamd zal hebben, als dan dezelve by voorkomende Vacature in de Pruisfifche of in eene andere Kamer daartoe by preferentie geëmploijccrd word, het op denzelfden voet gaan zal met de Registerkamers en Cancellcryën.
Wy



Koning van Pruisfen. 145
Wy hoopen daardoor niet alleen eene goede KweekJchool van gefchikte , en van jongs af tot hun ambt cpgebragte luiden te bekomen, maar dat ook deeze bedïefideh zo veel te meer hun best zullen doen, om hunne kinderen goede Educatie en regtfchapene Sentimenten te bezorgen , en hen ook tot hun werk, (byaldien zy anders de natuurlyke bekwaamheid daartoe hebben) wel optebrengen, naarmate dezelve het voor eene Koninglyke gunst kunnen rekenen , dat op hunne zoonen ééns voor anderen reflectie gemaakt zal worden, en zy dezelve bezorgd zullen zien, zonder dat zy behoeven te vreezen, dat die door allerhande flegte lieden verdrongen zullen worden.
Gy hebt nu in uw oord by voorkomende gevallen u hier naar allcrgehoorzaamst te gedragen , en ook toe te zien , dat by het gantfche Collegie dit ten ftiptften geobferveerd worde , ten welken einde gy ons hoogst bevel aan de llaaden en overige Bedienden onder u (taande, zo verre het denzelven nodig is, dit te weten, kunt bekend maaken. Zyt enz. Berlin den 26 Decemb. 1747.
Frederik. Aan de gezamentlyke Kamer-Prefidenten.
Deeze goede en groote Koning behandelde, zo als K be-



146 Byzonderheden betreffende den
bekend is, verdienstvolle lieden met byzondere oplettendheid. Het geen hy in zynen ouderdom aan Ziethen deed , en waardoor hy een algemeenen roem en verwondering verwekte, deed hy in 't jaar 1746 aan den Generaal Forcade , die toen nog Overfte was. In den veldflag by Soor had deeze eene wonde aan den regte voet gekreegen, zo dat hy op het fiagveld bleef liggen. De Koning zeide, dat hy hem de overwinning grootendeels verfchuldigd was: Zo gewillig was Frederik altyd, om elk het zyne te geven. Toen hy daarop op zekeren Courdag in Berlin op het flot den Koning voor de herhaalde gunstbcwyzen in perfoon wilde bedanken, en wegens zyn' gewonden voet aan een venfter leunde, zo bragt de Koning zelf hem een ftoel. Forcade .moest gaan zitten, en de Koning zeide:
„ Myn waarde Overfte van Forcade , een zo „ braaf en waardig Man, als gy zyt, verdient zeer „ wel, dat ook de Koning zelf hem een Jloel „ brengt."
In 't jaar 1757 kommandeerde hy de Belegering van Breslau, by welke hy zeer veel uitftond; Toen de Koning de ftad veroverd had, zeide hy tegen hem:
„ Myn waarde Generaal-Luitenant van Forcade , „ ik weet, dat gy by deeze Belegering veel hebt „ uitgeftaan, en het is een geluk voor u, dat wy
„ fpoe-



Koning van Pruisfen. 147
5, fpoedig meester van de ftad zyn geworden, alzo „ gy anders, zonder dat ik u had kunnen helpen, of aflosfen , nog meer hadt moeten uitftaan. Ik bedank er u derbalven voor, en, alzo gy hier het „ meest hebt uitgedaan , zo zult gy ook alleen de ., eere daar van hebben* Ik fchenk u dan hiermede „ niet alleen de orde van den zwarten Adelaar, maar „ benoem u ook tot Onder-Gouverneur van Breslau! „ Maar uw' oudften Zoon, die by my Adjutant is, „ heb ik de vacante Brcmerfehe Granadier-Kompagnie „ by 't Regiment van Golz gegeven, omdat hy 't „ wel meriteert."
Na 't ovcriyden van den Generaal ontving do Weduwe het volgend Koningl. Kabinets-fchryvcn.
Mevrouw van Forcade ! Nog aangedaan over den dood van wylen uwen Man, cn vol medelydeit over 't verlies, dat gy daar door geleeden hebt, heb ik niet willen verzuimen, nadat ik van myne ziekte begin te herftellcn, u van myne genegenheid, om u eenigen troost te bezorgen, te overtuigen, en u door mynen tegenwoordigen Brief bekend te maaken, dat ik bcflooten heb, u ecu Penftoen van 500 daalers uit erkentenis te geven , wegens de langduurige en getrouwe diénften van uwen overledenen Man ; een tweede Penfioen van 500 daalers uit hoofde der gelukkige vrugtbaarheid van uw Huwelyk, en boven iien nog een derde Penfioen van 500 daalers als een K a ou*



148 Byzonderheden betreffende den
onderftand ter opvoeding van uwe familie. Ik heb deswegens myne bevelen aan het Generaal-Directorium uitgedeeld, dat 't zelve u deeze gantfche fommc van 1500 daalers ter jaarlyklehe genieting uw leven lang zal aanwyzcn, en buiten dien is het met vermaak , dat ik u de verzekering kan geven, hoe lief my elke gelegenheid zal zyn, by welke ik u myne agting en genegenheid kan betuigen, enz.
Frederik.
Het volgend Kabinets-fchryven kwam te Berlin, kort nadat de vyanden het vcrlaaten hadden :
Zyne Koningl. Majefteit beveelt den genen , aan wien, brenger deezes, de Vcldjaager, hem zal overhandigen, en die in Berlin tegenwoordig is, het zy de Generaal-Luitenant van Rociiow , of één der dirigeerende Ministers van het Gencraal-Directorium, of ook de Kamer-Prefident van Gröben , de Geheimraad Kirchf.isen , of wie het zyn mogt, dat dezelve in naam cn van wegc zyne Koningl. Majefteit ten eerften cn terftond aan den GeneraalLuitcnant van Massow fchryven , of hem mondeling bekend maaken, of het ook wel aan den Generaal-Luitenant van Rociiow , byaldien die tegenwoordig is, zeggen zal, dat gemelde GeneraalLuitenant van Massow op ftaande voet aan Zyne
Ko-



Koning van Pruisfen. 149
Koningl. Majefteit zal berigten 1) hoe veel voorraad er voor de Armee nog voor handen is, en ook op zyn tyd den aanftaanden winter aldaar bezorgd en naa de Armee gezonden kan worden. 2) Of hy het verëischte linnen tot Tenten voor de Armee aldaar kan hebben , welke twee Hukken Zyne Koningl. Majefteit van den Generaal-L ui tenant van Massow ten eerftcn weten wil.
3) Moet den Generaal-Luitenant van Rociiow gezegd of gefchreeven worden , dat Zyne Koningl. Majefteit 40 nieuwe blikke Pontons van hem bezorgd wil hebben,
4) Alzo te vermoeden is, dat de vyand, geduurende zyn kort verblyf te Berlin, fterke Coutributic'n van de ftad gevorderd zal hebben , en deswegens overeengekomen zal zyn, en hy die deels in baaren gelde, deels in Wisfels zal opgehaald hebben, zo zal Zyne Koningl. Majefteit terftond berigt daar van gedaan worden , en declareert dezelve voorlopig by deezen , dat wat de getrokken Wisfels betreft, dezelve niet zullen betaald worden, nadien zyne Ko ningl. Majefteit dezelve vervolgends openlyk voor or_ betaalbaar, nul en van onwaarde, en inacceptabel zal deeïareeren, waar zy ook op getrokken mogen zyn, tot Renrcf alie van het geen de Oostenrykers en de RyksHofraad te vooren wegens de Bamberger en Wurtsburger Wisfels en.dergelyke meer gedeclareerd hebben.
K 3 5) Dc-



ïjo Byzonderheden betreffende den
5) Dewyl insgelyks te vermoeden is, dat de vyiind, by zyn kort vcrblyf te Berlin, nogthans allerhaidc fchade zal toegebragt hebben aan de Koninglyke gebouwen, als de Kruidmolen, Giethuis enz!, zo zal de Keur-Markfche Kamer opgegeven, en terftond genotificeerd worden, dat dezelve op ftaande voet en zonder tydverzuim, het verflag voor Reparatie en herftel van dergelyke noodzaaklyke gebouwen zal laaten opmaaken, en onmiddelyk ter approbatie overzenden, als ook alle voorloopige Ichikkingen tot vergoeding der gedaane fchaden maken zal. 6) Voor het overige zal zyne Koningl. Majefteit terftond berigt worden , waar de Generaal-Luitenant van Hulsen met zyn Corps thans ftaat, aan wien ook zo voort bekend moet worden gemaakt , dat Zyne Koning]. Majefteit met derzelver Armee in volkn aanmarsch is, om , daar het noodigst zal zyn , promte hulp te verfchaffen, en alles te redresfecren. In het Hoold kwartier Zirkadel den 16 Octobcr 1-60.
Frederik.
Toen nu den Koning berigt gedaan werd, boe het met Berlin en de omliggende oorden gefteld ware, wat verwoesting de vyiind aangerigt, en welke Contributiën hy uitgelchreven had enz. zo antwoordde de Koning:
De beklaaglyke en droevige omftandigheden, welke
de



Koning van Pruisfen. 151
de Keur-Markfche Kamer aan Zyne Koningl. Majefteit gemeld heeft in dato 14 deezer by gelegenheid der Rusfifche en Oostenrykfche Invafie, die de Refidentie en het omliggend land getroffen heeft, hebben Hoogstdenzelven niet anders dan ten hoogften kunnen fmerten en deszelfs landsvaderlyk medelyden verwekken. Hoogstdezelve zal intusfchen al wat ter wereld mooglyk is, doen, zo wel om het geruïneerde te laaten herftellen , als om derzelver ongelukkige onderdaanen te onderfleunen, en wederom op te helpen. Hy verwagt deswegens alleen de van de Kamer reeds gevorderde overflag van het allernoodzaaklykfte, en begeert verders van deszelfs getrouwe onderdaanen , dat zy Hoogstdenzelven den verëischten tyd geven, dat zyne Koningl, Majefteit zich deswegens bedenken, en de nodige arrangementen maaken kan, want in 't tegenwoordig eerfte oogenblik heeft dezelve met de onvermydelyke Krygs-Operatiën te veel te doen, dan dat hy terftond in andere dingen op ftaande voet disponeeren kan, Ondertusfchen zal Zyne Koningl. Majefteit, als een regtfehaapen en getrouw Landsvader , zyn best volftrekt doen , zo veel ter wereld mooglyk zal wezen, en zo veel tot foulaas van deszelfs getrouwe, cn door deezen Inval bedroefde en ongelukkige Onderdaanen gefchieden kan. Lubben den 18 Otlob. 1760.
Frederik.
Aan de Keur-Markfche Krygsen Domein-Kamer.
K 4 Uet



152 Byzonderheden betreffende den
Het volgend Kabinets-fchryven bewyst, hoe veel de Koning zich liet gelegen liggen aan eene betere opvoeding der jeugd:
Myn u-aarde Staatsdienaar van Derschau. By de Keur-Markfche Steden-Kas is een Fonds van 100,000 Daalers over, welk my de Landfchap thans, aanbied. Alzo dit bebaarde Kapitaal eigenlyk van het Land opgebragt is, cn ik het daarom billyk vinde en gezind ben, het vedersin ten beste des Lands te befteeden, zo is my in dit opzigt te binnen gekomen; of het ook raadzaam ware, dit Fonds ter invoering van Engelfche Oeconomie by de Akker-Steden, en <!e Dorpen , die aan niet genoegzaam bemiddelden Adel toebchooren, tot 4 per cent aan te leggen, cn de daar van komende Interest tot bezolding der Schoolmeesters ten platten lande, en gevolglyk ter betere opvoeding der jeugd te gebruiken. Ik wil daar over uw goedvinden, en in geyalle gy misfehien hier in niet van myn gevoelen mogt zyn, tevens andere voorJlagen, overëenkomftig myn oogmerk, van u venv.ig, ten, en ben verders uw genegen Koning.
Potsdam den 9 Juny 1771.
Freijerik.
Deeze Koningl. wil kwam ook wcrklyk tot fond 5
Het



Koning %an Pruisfen. 153
Het Kapitaal van 100,000 Daalers werd verdubbeld, en van de inkomften worden nog heden School-meesters bezoldigd,
Myn waarde Groot-Kancelier, VryheervANFuRSTl Het is my lief, uit uw beide berigten van gisteren te zien, dat myneJuffitie-Kollegien, aan het lleepend houden van het Proces der gemeente te Betont in de Priegnitz geheel geen deel hebben , en dat de be^ zwaaren van den Landman Bolde.man uit de Oude Mark geheel ongegrond zyn, lk heb derhalven wegens het eerfte myne Kamer aldaar de nodige aanwyzing gegeven; Boldeman integendeel zal ik wegens zyn moedwillig verzoekfehrift niet onmiddelyk laaten ftraifcn. Plet is tegen myne gezindlwid, dergelyke Boerenlieden daarom in hegtenis te laaten nemen, en alhoewel zy dikwils ongelyk hebben, zo kan ik hun toch, als Landsvader, geen gehoor weigeren. 11; ben uw wclgcnegen Koning. Potsdam den 22 Febr, 1774-
Frederik,
Zeker iemand meende by ceiie kasfe in Silefien een defect ontdekt te hebben, en gaf dit uit Patriötisme aan den Koning te kennen. Daar werd onderzoek na gedaan, maar de Kasfe was in orde. Men drong toen, K 5 aan



154 Byzonderheden betreffende den
aan op de ftraffe van den Lasteraar, maar men kreeg de volgende relblutie:
Frederik Koning enz. Uw verzoek van den 26 deezer, om den aanbrenger der onregtmatighedcn van de Stettinfche Kas, voor een geheel jaar tot de Vestingwerken te condemnercn, vind ik in alle opzigteu onbillyk, en kan 't zelve niet inwilligen; Ik ben zo arm als Job, ik ben van Görne bedrogen, en van anderen word ik met leugens misleid, tevens moet ik veele Onderdaanen onderhouden; Als ik nu hier toe veel geld behoeve, en er zich iemand opdoet, die my voor bedriegeryën, welke my zo veel geld ontnemen , waarfchuwt, en my dezelve ontdekt, dan zou ik tegen deezen mynen vriend onregtvaardig zyn , als ik zynen wclgemcenden wil zo ondankbaar wilde be. antwoorden. Ondertusfchen, opdat gy ook geen reden van bezwaar hebt, zo wil ik hem ftraffen, maar een lydelyk arreft van 14 dagen zal genoeg zyn. Waar naar gy u hebt te gedraagen. Potsdam enz.
Frederik,
Als de Profesfor de la Vaux beftaan had, om verfcheiden onberaadene en ftoute uitfpraaken in zyne fchriften te waagen, en daar over klagtcn by den Koning gebragt werden, zo ontving de Prefident Philippi het volgend Kabinet-fchryven,
Raad,



Koning van Pruisfen. 155
Raad, byzondere, lieve, getrouwe. De Profesfor de la Vaux aldaar, mag in 't opftellen van de verdeediging zyner criticque over de Franfche Taal en overige fchriften opgeven, wat hy wil; ik blyf egter by myne eerfte beflisfmg. Hy moet zich volftrekt van alle betigtingen onthouden, in zyne uitdrukkingen befcheiden zyn, en niemand beledigen. Eene bytende Criticque verbetert, nimmer, en dit geeft hy egter op als het eenige doel der zyne. Veel meer verbittert dezelve alleen de gemoederen, en kan in geen befchaafden Staat geduld worden. Gy moet hem dienvolgends dit alles van mynent wege nogmaals ernftig beduiden, en hem tevens te kennen geven, dat, byaldien hy zynen ongebonden, fpytigcn en beledigenden ftyl, geen behoorlyke perken, volgends het bovenftaande voorfchrift, wil ftellen, hy daar voor braaf op de vingers geklopt, en zonder verwyl geftraft zal worden. Gy moet hem dit regelregt tot zyne waar* fchuwing zeggen, en ik blyf daartegen uw genadige Koning.
Potsdamden 17 Mey 1775.
Frederik.
Aan den geheimen Krygsraad en Policie-direclor Philippi,
De



Jjö Byzonderheden betreffende den
De geheime Finanti e-raad Tarrach, kreeg de nevensgaande Kabinets-order.
Raad, byzondere, lieve, getrouwe! Ik heb u, op uw berigt van den 4 deezer, wegens het Etablisfement van eene Hollandfche Papier-molen door Eisenhard, te kennen willen geven, dat, als ik daar toe 30,000 Ryksdaalers geef, zulks genoeg is. Bedenk toch zelf, welk eene fom gelds dat is, als iemand die krygt, en het Etablisfement daar voor tot Hand brengt. Maar in plaats dat de Burgers zulke dingen doen, en daar hun geld toe zouden aanleggen, willen zy Landgoederen koopen, en ik moet de Manufaktuuren maaken. Dit behoorden in tegendeel de Burgers te doen, want Landgoederen voegen voor hun niet. Ik ben voor 't overige uw genadige Koning. Potsdam den 6 July 178c-
Frederik,
De Krygsraad Cranz bezwaarde zich by den Ko. ning, dat hem van het Minifterie het voortzetten van zyne Tydfchriften verboden was. Ilicröp volgde de nevensgaande Kabincts-relblutie.
Myn waarde Staatsminister van Munchhausen. De Krygsraad Cranz zal op de origineele-aanleg, zo min in zyne, hem gefchonken, vryheid van cenfure
be-s



Koning van Bruis/int 157
benadeeld:, als wegens zyn bygevoegde Tydfchrift, van iemand ontrust worden; ik wil veel meer, datgy hem in tegendeel , zo dikwils hy niet tegen den
Staat, eenen redelyken Godsdienst, en
goede zeden, fchryft, telkens befchermen zult.
Egter heb ik hem by deeze gelegenheid gewaarfchuwd, dat hy niet al te neuswys zyn [zoude, alzo hy anders toch eens aanloopen, en zyn bytende ftyl hem in ongelegenheid brengen kon. Ik laat alles aan uwe fchikking over, en ben uw genegen Koning. Potsdam den 28 Nov. 1782.
Frederik.
Als Cranz naderhand deeze vryheid van Cenfuur misbruikte, werd zy hem ontnomen.
Op het herhaalde vooriTel der Berlinfche Kooplieden , dat zy met hunnen handel niet beftaan konden, indien de bepaaling van den KolFy-handel ftand bleef grypen, en het deswegens uitgegeven Edict kragt behield, gaf de Koning het volgend befcheid.
,, Uit het herhaalde voorftel der Kooplieden alhier van gisteren, nopends de op handen zynde verandering in den Koffy-handel , blykt, dat dezelve het Landsvaderlyk oogmerk van zyne Koningl. Majefteit vari Pruisfen, onzen allergenadigften Heer, hier omtrent



Ij8 Byzonderheden betreffende den
trent in deszelfs gantfche uitgeftrektheid niet kennen, en daarom wil hoogstdezelve hen [by deeze nader daar mede bekend maaken."
Ten dien einde moeten gemelde Kooplieden weten, dat eensdeels enkel voor Koffy jaarlyks eene fomme Van 200,000 Ryksd. uit het Land gaat, en in tegendeel de Bierbrouweryën, welke enkel eigene Landsproduclen confumeeren, tot een zeer groot en oir herftelbaar verlies van den Adel, Burger en Landman verfchriklyk te niet gegaan, en omtrent tot ruïne gekomen zyn, maar anderdeels ook bovendien met dit uithcemsch, en zo veel geld uit het Land trekkend Product, een verbaazende Smokkelhandel, en wel zo fterk gedreven is, dat men met gelaaden geweer op onze grenzen ze ingevoerd, en tot begunftiging van deeze Contrabande, vuur gegeven heeft, op de Accys-bedienden, Opzieners enz. Beide deeze uit eenen onbepaalden Koffy-handel ontftaane, en daaglyks de overhand nemende nadeelen, zyn dan de eenige oorzaaken, welke hoogstgedagte zyne Koningl. Majefteit tot de bovengemelde veranderingen bewogen hebben, en hoogstdezelve zal ook daar van des te minder afgaan , als den gezegden Kooplieden, in plaats van zich met dergelyken fchelmagtigen handel verder in te laaten , nog veele andere Waaren, als Hamels, Kalvers en ander Slachtvee, zo als ook, bchalvcn de Spcccryën, nog boter en eiëren overblyven, welke zy uit de overige Koningl. Provinciën herwaards bezorgen ,
en



Koning van Pruisfen. 150
en daar door dit verlies van kolfy in hunnen handel, op eene voor het Vaderland veel vootdecliger wyze, vergoeden kunnen. Berlin den 14 Jan. 1781.
Frederik.
By de invoering van het nieuw Gezangboek, verzogten vier Gemeentens by den Koning, dat het haar geoorloofd mogt zyn , om haar gewoon Zangboek te behouden, waarop het volgend antwoord kwam:
„ Zyne Majefteit, onze allergenadigfte Heer, kent de groote waarde van eene verftandige verdraagzaam? heid in Godsdienftige gebruiken, te wel, om op de voordellen van de vier Gemeentens alhier, fub dato i4dcn, agt te geven, en nog minder daartegen te verordenen.
Hoogstdezelve heeft het zich veel meer, uit volle overtuiging, dat het de pligt is van eiken goeden Landsheer en Vader, tot eene onveriinderlyke Wet gemaakt, om aan elk van derzeiver Onderdaanen volkomen vryheid te laaten, 0111 te gelooven en zynen Godsdienst te verrigten, zo als hy wil, alleen dat zyue Leerftcllingen en Godsdienst-oefeningen noch voor de rust van den Staat, noch voor de goede Zeeden nadeelig zyn moeten. Hoogstdezelve wil daarom ook, dat in de Kerken geen dwang ten aanzien van
den



löo Byzonderheden betreffende den
den Katechismus of Gezangboek hcerfchcn zal, maar dat elk in zyn geloof hier omtrent de handen gebed vry hebben en houden zal.
Denklyk is de nieuwe Katechismus, zo als ook het nieuw Gezangboek, verftandiger, redelyker, en gepaster voor den waaren Godsdienst, dewyl zo veele andere Gemeentens, by welken men zo algemeen vermaarde Mannen vind, hetzelve den voorrang toegekend, hebben.
Gezegde 4 Gemeentens hebben zich dan geheel gerust te ftellen, alzo, gelyk reeds gezegd is, haar zo wel als elk van haare medeönderdaanen geheel vry ftaat te gelooven en te zingen, wat hy wil. Berlin den 18 Jan. 1781.
Frederik.
(Eigenhandig:)
Elk kan by my gelooven, wat hy wil, als het maar eerlyk is. Wat de Gezangboeken betreft; elk ftaat het viy te zingen: Nun ruhen alle wcilder, of foortgelyk plomp en dwaas tuig meer. Maar de Priesters moeten de verdraagzaamheid niet vergceten, want men zal hun geene vervolging veröorlooven.
Frederik.
Aan de 4 Gemeentens.
zy-



Koning van Pruisfen.
i<5r
Zyne Koningl. Majefteit van Pruisfen, onze aller* genadigfte Heer heeft vernomen, dat er een Kerel met wilde Beesten gisteren is ingekomen, om die voor geld te laaten kyken. Alzo dit nu geheel en al tegens deszelfs intentie is, en dergelyke luiden volftrekt niet verder toegelaaten, maar terttond aan de Poorten behooren afgewezen en beduid te worden, dat zy verder moeten trekken, want zulk volk haalt een hoopen geld uit het Land, het welk niet behoort te wezen , en dewyi dan ook deeze Kerel zonder verwyl dient voortgezonden te worden, zo heeft Ploogstdezelve het nodige reeds laaten afvaardigen aan den Generaal-Luitenant van Ramin , en laat het zelfde ook aan het Gencraal-Directorium alhier bekend maaken, om zich daar naar te gedraagen, en om ook volgends deszelfs post, het hier toe verëischte te beftellen en te bezorgen. Potsdam den 25 Febr. 1781.
Frederik.
Aan het Generaal-Directorium.
Eenige Burgers te Berlin waren over de timmering onvergenoegd, welke de Koning omtrent hunne huizen ondernam, en waagden het zelfs, om den Koning deswegens lastig te vallen. Flier over was de Vorst zeer te onvrede, en gaf te kennen; dat hy volftrekt L gee-



iö2 Byzonderheden betreffende den
geene Burgerhuizen meer wilde laaten bouwen, oin dat de eigenaars zich deeze gunst onwaardig maakten; daarom belloot een aantal welgezinde Burgers, den Koning te verzoeken, dat hy dit, voor hun zo nadeclig befiuit, genadigst geliefde te veranderen, opdat de onfehuldige met den fchuldigen niet mogt lyden. Zy ontvingen tot antwoord de volgende Kabinets-order:
De Burgery van Berlin is met de weldaaden van zyne Koningl. Majefteit van Pruisfen enz. onzen alfergenadigften Heer, hun, door de vertimmering van hunne oude huizen, bewezen, nooit regt te vrede gen-eest, cn liet laatfte voorftel en bezwaaren'over de Daken der aan de Gens d'Armcs markt gebouwde nieuwe Huizen, is een nieuwbewys, hoe min veelen de waarde van derzelvcr Koningl. mildheid hier in erkennen. Ondcrtusfchen zal Hoogstdezelve nooit de fchuldigen met de onfchuldigen vermengen, cn wil zulks den 45 ondergefchreeven Kooplieden en andere Burgers . op hun voorftel van den iaden, tot hunne gcrustftclling , hier mede niet onthouden. Potsdam den 15 Octob. 1782.
Frederik.
Aan de Kooplieden Bürsch , Teller c. ƒ. te Berlin.
De



Koning van Pruisfen. 163
De Flofmaarfchalk Graaf v. d. S*** leverde by den Koning een verzoek in, dat zyne Majefteit zyn' zoon in den Krygsftand geliefde te bevorderen. De Koning liet aan den gemelden Graaf de volgende Kabinets-refolutie afgeven:
Welgebooren, lieve, getrouwe!
Ik heb uit uw fchryven van 22 Mei deezes jaars, uw verzoek betreffende uwen zoon, gezien. Doch ik moet 11 zeggen, dat ik reeds voor lang een bevel gegeven heb, om geene Graaven meer in myne Armee aan te nemen; Want, als zy één of twee jaaren gediend hebben, gaan zy na huis. ■ Wil uw zoon
dienen, dan behoort zyn Graaffchap daar niet toe, en hy zal nooit verder avanceeren, als hy zyn Metier niet behoorlyk leert. Ik ben uw wel genegen Koning.
Frederik.
(Van 'sKonings eigen hand was het volgende er onder gefchreven:)
„ Jonge Graaven, die niets leeren, zyn botterikken in alle Landen, In Engeland is de zoon van den Koning niet meer dan Matroos op een fchip, om de manoeuvres van dien dienst te leeren. In gevalle nu van eenen Graaf iet worden, en hy der wereld en zyn Vaderland ooit nuttig zal wezen, dan moet hy L 2 zich



i<54 Byzonderheden betreffende den
zich op titels en geboorte niets verbeelden ; wïirft zulks zyn flegts narrenpotzen; maar het komt altyd op perlbonlyke verdienl'ten aan.
Frederik.
De Koning had bevolen, dat de Engelfchc Spin-cn Kam-machienc by de Fabrieken alhier zouden ingevoerd, worden, opdat de waaren beterkoop wierden. Toen de Koningl. Staats-dienaar Vryheer van HeInitz den Koning aantoonde, dat eenige der gegoedfte Woltabrikeurs beginnen zouden, deeze Wollpinmachincs te gebruiken, zo fchreef hy eigenhandig daar onder:
Doch dit verftaat zich alleen vanfyne doeken en Mancheft,er, anders zou de armoede ly den door het affchaffen van 't /pinnen.
Frederik.
Niet lang naderhand fchreef! de Koning:
„ Vervolgends is het geheel myne intentie niet, dat deeze Spin-machine algemeen worde , en by alle Katoen- en Chits- ook andere zodaanige Fabriken zal worden ingevoerd. Dus zoude eene zeer groote menigte menfehen, die tot hier toe van het fpim,en beftaan heUen, van hun brood verftoken woiden; dit kan o?imooglyk lukken ; maar ik bedoel
al-



Koning van Pruisfen. 165
alleenlyk onze beide Manchefter-Fabricken, om die te meer op de been te helpen."
Op de aamvyzing van den Staats-miniftervAN Werder, dat door het gebruik der Engelfche Spin-en Kam-machines, de Manchcfter-fabriek in ftaat gefteld was,om met dcEngelfchen, zo niet met geringer,ten minften gelyke pryzen te markten, fchreef de Koning eigenhandig onder dit berigt: .
,, Dat is my lief. AVant by Manufadtuuren ,, komt alles op beter koop, of gelyke pryzen „ aan."
Frederik.
Aan het Opper-Confiftoric te Breslan.
Alzo zyne Koningl. Majefteit van Pruisfen, enz. onze allcrgenadigfte lieer, niet hebben wil, dat de gemeene lieden, als zy verzoekfchriften hebben over te leveren, of ook by andere gelegenheden, voor hoogstdenzelven op de aarde nedervallen; (want dat knnnen zy wel voor God doen, en als zy iet over te geven hebben, dan kunnen zy het doen, zonder daar by neder te vallen) Zo beveelt hoogstdezelve by deezen in genade aan het Opper-Confiftorie, om terftond de fchikking te maaken, dat dit in alle Euangelii'che L 3 Kcr-



166 Byzonderheden betreffende den
Kerken hier in Opper-Silefiën, van alle Predikftoelen afgelezen worde, gelyk hetzelfde insgelyks aan den Wybisfchop van Rothkirch ten aanzien der Katholyke Kerken, gefchreven is , opdat de menfchen het weten, en het nedervallen op de aarde voor hoogstdenzelven in 't vervolg nalaaten. Het Opper-Confiftorie heeft dan hieromtrent behoorlyk te beftellen en te verzorgen. Bettlern, den 30 Auguft. 1783.
Frederik.
Raad, lieve, getrouwe! Twee Schrynwerkers uit Berlin, met naame Voigt en Dikowitz, hebben zich by my bezwaard, dat de Magiitraat aldaar hen, wegens opgerigte Kraamen, in eene geldboete verweezen had, om ontflag van welke zy verzogt hebben. Ik heb ook aan dit verzoek, wegens de daarby voorkomende omftandigheden, gedefereerd, en deswegens order laaten afgaan aan de Keur-Markfche kamer.
Maar by deeze gelegenheid heb ik U, en het gezamenlykPolitie-Directorium, hier mede willen te kennen geven, hoe ik het volftrekt niet hebben wil, dat aldaar nog meer Kraamen gebouwd zullen worden; nadien dit alleen aanleiding geeft tot een liederlyk leven en tot luiheid, want de luiden zitten in dezelve den gantfehen dag ledig , en arbeiden geheel niet.
Maar



Koning van Pruisfen. 167
Maar in tegendeel, als zy in hunne huizen zyn, dan kunnen zy hunnen arbeid bekwaamlyk verrigtea, en hunne huishouding ordenlyk waarnemen, en de zaaken, die zy te koop hebben, kunnen zy desniettegenftaande, als het de tyd is, op de daar toe bepaalde plaatzen brengen , en. daar verkoopen.
Gy hebt u derhalven daar ftrikt naar te gedraagen, en wel daar op agt te laaten geven, dat aldaar geene nieuwe Kraamen meer opgerigt worden. Ik ben uw genadige Koning.
Potsdam den 10 November 1783.
Frederik.
Zyne Koningl. Majefteit van Pruisfen enz. onze aUèrgenadigfte Heer, laat den Pater Frans Pitzner, op deszelfs hier andermaal overhandigd voorftel en verzoek, by deezen te kennen geven, dat zyne zaak volftrekt voor den Wybisfchop van Rothkirch te Breslau behoort,want alhier kunnen dergelyke Katholyke zaaken, als de zyne is, niet afgedaan worden, en hoe kunnen ook Ketters daar van oordeelen, wat twist hy heeft met het Franciskaaner-Kloofter wegens overtreeden gelofte ? Daar blyft dus niets meer voor hem over, dan by den Wybisfchop van Rothkirch te Breslau, zich aan te melden , waarheen de zaak L 4 -ook



168 Byzonderheden betreffende den enz.
ook reeds gewezen is. Potsdam den 3 Auguftus 1785.
Frederik,
Aan den Pater Fr. Pitzner uit Silefün.
Het Generaal-Dircctorium toonde den Koning aan op dato 8 Nov. 1783: „ Dat de Kippemclkery in de „ Keur-Mark en het Maagdenburgfche, beter dan „ voorheen gedreeven werd, en dat de Refidentie„ plaatzen Berlin en Potsdam, fpoedig haare behoef,, te van Eieren uit de Koningl. Provintiën bekomen „ konden, zonder verders toevoer nodig te hebben „ uit Saxen.'''' De Vorst fchreef eigenhandig op dit berigt;
„ Het is heel wel! want de hoenders Iroejen hier » zogoed, als in Saxen."
Frederik.
BRIEF-



BRIEFWISSELING
TUSSCHEN DEN
KONING van PRUISSEN
EN DEN
generaal
DE LA MOTTE FOUQUET.






briefwisseling
TUSSCHEN DEN
KONING van PRUISSEN
EN DEN
GENERAAL
DE LA MOTTE FOUQUET.
EERSTE BRIEF. Breslau den 23ften December 1753.
M yn waarde Vriend! Jk zende u by deezen het oortje der Weduwe over, neem het met een zo goed volvaardig hart aan, als ik het voor u bepaalde: Het is een klein onderftand, dat gy in deeze kommerlyke tyden wel kondt benoodigd wezen. Tevens zende ik u ook eenige aanmerkingen over, welke de eenige vrugten zyn, die ik in mynen laatften Veldtogt ingeöogst heb. Naar oogfehyn zullen de Winterkwartieren gerust wezen: De vyiind geeft geene blyken, als of hy ons ftooren wilde; Met den Hertog Ferdinand
zal



172 Byzonderheden betreffende den
zal het. wat anders zyn, naar ik geloof. Maar wy wdlen het toekomende den fluiër niet afligten, daar de Voorzienigheid het zelve mede bedekt heeft. Doch, om weder op het tegenwoordige te komen, gy kunt van de vriendfchap en hoogagting verzekerd zyn, die voor u> zo lang ik leve, behouden zal. Weest Godc bevolen.
Frederik.
Bedenkingen over eenige veranderingen, welke in de wyze, van oorlogen, ingevoerd kunnen worden (*).
Wat baat het, dat men leeft,, wanneer het flegts een Planten-lcvcn is! Waar toe beleeft men zaaken, wanneer het alleen gefchied, om die in zyn geheugen op te hoopen! Wat baat, met éen woord, ondervinding , als zy niet door den geest van waarneming beftuurd word.' Vegetius zegt; De Oorlog moet een ftudie 4 en de Vrede derzelyer beoefening zyn, en hy
heeft
(*) Deeze Bedenkingen zyn eene volledige Verhandeling , over de wyze , om met de Oostenrykers oorlog te voeren, waar in lieden van dit Metier alle deszelfs deelen, hoe kort ook, egter meesteragtig behandeld vinden. Doch alzo deeze Verhandeling geheel Krygsknndig is, behoort dezelve eigenlyk hier niet. Wy deelen alleen derzelver In leiding mede, dewyl zy de denkwyze van deezen grooten Koning vertoont.



Koning van Pruisfen. 173
heeft gelyk. Alleen het Denken, of om my beter uit te drukken, de bekwaamheid, om zyne gedagten te combineeren, is het geen den mensch van het lastdier, onderfcheidi Een Muil-ezel, die tien Veldtogten onder Prins EugEen gedaan had, zou daarom geen beter Krygskundigë zyn , en men moet tot fehandè van 't menschdom erkennen, dat ten aanzien van traage bot-en domheid, veele oude Officiers geen haair .beter zyn dan deeze Muil-ezel. Den ouden Penter van den dienst volgen, zich met het voederen der paarden en van zich zclven, bezig houden, cetcn, als alles eet, toeflaan, als andere lieden toeflaan, dit is het, wat grootendeels gemeend word, wanneer men zegt; Hy heeft Veldtogten mede gedaan, hy is onder de wapenen grys geworden. Van daar dan dat aantal van Officieren , in middelmatigheid verroest, welke niet weten, noch ook verlangen te weten, waarom zy overwonnen hebben, of geflaagcn zyn. Ondertusfchen zyn deeze oorzaaken evenwel zeer wezenlyk. Die ftrenge Criticus, die denkende en diepzinnige Feuquiere , heeft ons door de cenfuur van 't Krygs* wezen van zynen leeftyd, den weg afgebakend, dien wy houden moeten, om meer verlicht te worden. Sedert zyne Eeuw, is de Oorlog veel kunftiger geworden , nieuwe moord-gebruiken hebben deeze wetenfehap moeilyker gemaakt. Het is nodig, dezelve uit eikanderen te Hellen, opdat, als wy het Syflcma onzer vyanden, en de moeilykheden, welke zy tegen ons aanbrengen, wel onderzogt hebben, wy,
ook



i?4 Byzonderheden betreffende den
ook gevoeglyke middelen verkiezen kunnen, om hen te overwinnen.
Ik zal u niet onledig houden met de ontwerpen van onze vyanden, welke op het getal en de magt van hunne Bondgenooten gegrond zyn, welker menigte niet alleen Pruisfen, maar eiken Vorst, die hun wilde wederftaan, zou verpletteren. Ik heb ook niet nodig, u te doen letten op den grondregel, dien zy algemeen hebben aangenomen, te weten, om door diverliën onze magt aan éérierj kant te lokken, opdat zy daar, waar zy als dan geen tegenftand voor zich vinden' een grooten Coup kunnen liaan; en zich defenfief te houden, als zy een Corps voor zich hebben, dat in ftaat is, zich tegen hun te verzetten, en met nadruk te agecren tegen een, 't welk door zyne zwakte genoodzaakt is, om voor hun te vvyken.
Even min wil ik u de manier herinneren, daar ik my van bediende, om my tegen het Kolosfus-gevaarte te verzetten, dat op my dreigde neder te ftorten; Deeze manier, welke alleen door de misflagen myner vyanden, door de langzaamheid, die myne werkzaamheid te ftade kwam, door de traagheid, om nooit zich de gelegenheid te nutte te maaken , bruikbaar werd, en daaróm niet tot een voorfchrift dienen kan. De ftrenge wet van noodzaaklykheid heeft my dikwils bewogen, om veel op 't geluk te laaten aankomen; Het gedrag van den Stuurman, die zich meer aan den
wil



Koning van Pruisfen. 175
wil der winden overgeeft, dan zich fchikt naar 't aan* Wyzen van zyn Compas, kan nooit tot een' rigtfnoer (trekken. Hier komt het er op aan, dat men zich van het Syftema, welk de Oostenrykers in deezen Oorlog volgen, een regt begrip maakt. Ik bepaal my tot hen, als die van onze vyanden, welke dit metier tot hooger kunst en volmaaktheid gebragt hebben. De Franfchen ga ik met ftilzwygen voorby, (alhoewel zy vernuftig en bekwaam zyn,) om dat zy door hun_ ne ongeftadigheid en ligtvaardigheid, zich dikwils in éénen dag van de voordeden berooven , welke zy door hunne bekwaamheid verkrygen konden. Wat de Rusfen betreft, deeze zyn zo ruw als ongefchikt, en het is de moeite niet waardig, om van hun mei, ding te maaken enz.
Antwoord van den Generaal van Fouquet. Sire !
* Breng u zeiven uwe weldaaden te binnen, en denk ! er aan, dat, gy my verre boven myne wenfehen ryk
gemaakt hebt. Om uwe goedheid op het hoogde te brengen, doet gy my thans weder een gefchenk van 2000 Daalers. Ik bedank uwe Majefteit heel onderdaanigst daar voor, en zal pogen, daar van het beste gebruik tot deszelfs dienst te maaken. Uit uwe
• Majefteits grootmoedigheid, oordeele ik, dat derzelver fchatten onüitputlyk zyn. Des te beter; Ikwen-
fche



\-6 Byzonderheden betreffende den
fche er uwe Majefteit geluk mede, en ben met den diepften eerbied enz. Leobfchutz den 2 Jan. 1759.
TWEEDE BRIEF*
Breslau den 9 Jan. 1759.
Ik ben zo ryk niet, als gy wel denkt, myn lieve vriend; Maar door heel veel peinzen op hulpmiddelen, heb ik myn kapitaal voor den aanftaanden Veldtogt uitgefpaard, zo, dat van nu af gercekend, tot het einde van February, alles behoorlyk betaald zal zyn. Ik heb met u, en een paar vrienden gedeeld, het geen er tot myn gebruik ovcrfehoot; Dus kunt gymy eer met den armen Irus, dan met den ryken Croesus vergelykcn. Ik bedank u voor uw antwoord op de Krygskundige bedenkingen, die ik u gezonden heb. Ik denk, zo als gy, maar men moet zich van dit alles geen woord laaten ontvallen. De Turken beginnen zich te bewegen, en zullen niet lang ledig zitten. De Koning van Spanje ligt op fterven. Dan zal etwat te doen zyn met die laaghartige faamgezwoornen, die het er op toeleggen, om my te verderven. Als die luiden, die kleine hoeden draagen, zich tegen de Barbaaren (*) wenden, dan zal deeze gantfche Horde verdwynen, en gevolglyk zou Zweeden ook uitfehei-
den;
(*) De Rusfen.



Koning- van Pruisfen. 177
den; Maar wenden zy zich tegen onze onbefchanmde Nabuurcu , dan zouden deeze zich niet te gelyk tegen my en die Befnedenen Hellen kunnen, en als boven dien nog de Koning van Spanje llerft, zal het Oorlogsvuur ook in Italiën ontfteeken, en ortze zotte eri onbedagtzaame Landslieden zullen genoodzaakt wezen , om met hunne hoogmoedige trotiche dwingelanden in oorlog te komen. Deeze gclleldheid van zaaken verhindert tegenwoordig, om een plan van Operatiën te ontwerpen. De tyd moet het openbaaren, wat er gebeuren zal, cn de maatregelen aanwyzen, die onze vyanden nemen zullen; Dan zal men eerst kunnen bepaalen, u-at gevoeglyk dient ondernomen te worden. Adieu! myn waarde vriend. Ik wensch' u geluk cn gezondheid met het nieuwe jaar. Ik omhek u van gantlchcr harte, en verzekere u van myne tederheid cn agting, die niet dan met myn leven eindigen zal.
Frederik,
DERDE BRIEF.
Rouftok den 25 Maart 1759.
i Myn waarde Generaal tAn Fouquet. Alzo ik inwe beide brieven van den 22 deezer Maand, reeds Beantwoord heb, zo voeg ik er alleen nog by, dat, in gevolge de berigten, welke ik van de groote Oositenrykfiche Armee heb, deeze haare Operatiën tegen M Si-



J78 Byzonderheden betreffende den Silefiën rigten zal, en derhalven zal de gantfche Armee by Konigsgratz faamentrekken. Ik leg hier voor Jl een affchrift by der inltructie voor de Generaal-Majoors van de Kavallery, welke gy den Gcncraal-Majoor van Meyer heb voorteleggen, en wel in te fcherPen. ik ben uw zeer genegen Koning.
Frederik.
VIERDE BRIEF.
Polkhein den 3 .... 17V9.
ïk ben op eene gedagte gevallen, die ik u, myn waardfte, zo als zy in myn hoofd gekomen is, mededeele, opdat wy zien, of het hikken wil, om ze uit te voeren. Zy is de volgende: Gy ziet, welk een aantal vyanden my op den hals ligt, en de magt, die zy faamentrekken; Alzo het nog vroeg in 't jaar, en hetfailben hun niet dienlKg is, talmen zy nog,'om my aan te tasten; Dit maakt my begeerig, om hunne ontwerpen, als het mooglyk is, op den éênen of anderen kant over hoop te werpen. Hier kan ik niets uitvoeren; Ik kan wel, tot op zekeren afftand, fommigen uit hunne posten dryven; maar ik kan geen Magazynen vernielen; Dit heeft my op de gedagten gebragt, om in Opper-Silefiën te ageeren; en als't lukken kon, hunne Magazynen in Troppau en Hof te ruïneeren. Ik bid, zeg my toch uw gevoelen Ifier over; Gy hebt 15 Bataillons; ik kan er nog 6 of 7
Re-



Koning van Pruisfen. 179
| Regimenten Kavallery by geven: Meld my, wat gy ' er van dunkt, want ik ben niet genoegzaam onderligt van de omftandigheden der Oostenrykers aan uwen kant. Als 't lukte, dan zouden wy aan deezen kant twee of drie maanden rust winnen, en dat was niet gering; bovendien wreekten wy ook eenige befehimpiugen, die my nog op 't hart liggen. Uw antwoord zal bepaalen, welke party ik te kiezen heb, en dit zou zeer fpocdig kunnen gefchieden. Adieu myn waarde vriend, ik omhelze u.
Frederik.
VYFDE BRIEF,
Bunzlau den 3 April 1759.
Ik heb alle feliikkingen gemaakt, die gy voorge. ■ flaagen hebt, myn waarde vriend. RamJN zal tegen ! drie uuren nadenmiddag te Warta zyn, en de Gene-
1 raai Seidlitz met vyf Regimenten in den omtrek van
■• Frankenftein, van waar hy u fchryven zal, en waar door wy van alles, wat er voorgevallen is, berigt kunnen hebben. Ik geloof niet, dat de vyiind een proef op Landshut nemen zal, als ik my zeiven maar niet al te zeer verzwak. Om de waarheid te zeggen,
; het is nog al te vroeg in 't jaar, om te agceren; maar gelukt het my thans, om de oogmerken der vyanden voor te komen, dan is er zo veel voordeel op hun behaald; thans moeten wy nog zien , hoe wy ons M 3 ver-



180 Byzonderheden betreffende den
verder uit de zaak redden zullen; de Franfchen, Oostenrykers en Rykstroepen zyn uit Frankenland gedreeVén; Hertog Ferdinand zal hun hevig vervolgen, daar door zullen wy aan de regte hand rust hebben. Nu komt het er alleen op aan, hoe de linke zich houden zal; Wy zullen zeer waakzaam zyn, en alle onze bewegingen naauwkeurig moeten overleggen, opdat wy ons niet laaten voorkomen, ook om ons niet ontydig te ontdekken. Wees Gode bevolen myn waardfte vriend, ik omhelze u. Wanneer zal dit rampzalig leven toch een einde hebben!
Frederik.
ZESDE BRIEF.
Den (sden April.
Gy antwoordt my op zyn Normandisch (*), myn waarde vriend : Ik vraag, of by u niet iet te doen was, cn gy meldt van eene Expeditie op Trautenau, alwaar in de daad juist niets groots te verrigten is. Wel nu, als ik hen van daar gejaagd heb, wat zal het my helpen, en waar zal ik levensmiddelen vinden? Het Land is uitgeput, en men kan nog niet fourageeren ; Hoe zal men beftaan? hoe zal men ftroo, haver, hooi cn al den duivel door die vervloekte
(*) A la Normande, zegt zo vee!, a!s niet by zyn gegeven woord blyven.



Koning van Pruisfen. 181
te gebergtens brengen ? Daar zit de knoop; Gy zult iny dienst doen , als gy deeze zwarigheid oplost. Adieu, myn waarde, ik omhelze u.
Frederik.
ZEVENDE BRIEF.
Den Sten April.
Ik heb uw antwoord ontvangen, myn waarde, en : beken, dat de Expeditie moeilyk, en het gevolg onzeker is; maar aan den anderen kant vind ik ze zo : noodzaaklyk, dat ik ze niet mag nalaaten; Men moet ze wel ondernemen, om liet net niet over het hoofd te krygen. Ik zal u vyf Bataillons, de nodige Artib lery, als ook Pontons zenden; Schryf aan Wendes! seïv al wat gy van doen hebt; Gy moet de Regimenten van Bornfiadt, van Mof el, van Brunswyk enz. (imede nemen. Ik heb vyf Regimenten Kavallery vol' ftrekt gereed, doch van welken gy u alleen bedienen kunt, om over de Oppa te gaan, Troppau tnjagerndorf te blokkeeren, en die gy niet in den omtrek van de Mora moet brengen, daar gy er geen gebruik van jZoudt kunnen hebben; 1 reskow kan ook by de Expeditie wezen, te meer, omdat zy dient, om zyne Vesting te dekken. Zodra ik antwoord van Wendessen zal hebben, zal ik alles in beweging brenigen; en zodra uw Corps byè'en zal zyn, kunt gy maar uwe üperatiën terftond weder beginnen, waut ik M 3 zal



tBïï Byzonderheden betreffende den
zal het o maar zeggen, zo dra het afgcloopen zal zyn, trek ik de Regimenten, die ik u zend, weder tot my, als ook het gefchut, welk ik u leene, om hier iet dergelyks met Nachod te ondernemen. Gy hebt ac,ooo man voor u; hier hebben wy omtrent zo veel tegen ons overftaan ; Als wy deeze manfehap cn hunne Dragonders yerdryyen, cn ons meester maaken van hunne levensmiddelen, dan zal Daün zyn geheel plan weder moeten veranderen; dit is het, dat wy willen, en bovendien, waar hy zich dan ook wenden mag, zal ik in ftaat zyn, om hem te volgen, het welk ik thans niet doen kan, ten ware ik gantsch Silefien wilde verhaten. \\*ees Gode bevolen, waarde vriend, maak uwe fchikkingen, antwoord fchielyk, cn wat my belangt, ik zal u met de grootfte waakzaamheid en oplettendheid onderdennen. Ik omhelze U,
Frederik.
ACTS TE BRIEF.
Den \odeu April.
Myn waarde vriend, ik zende u zes Kanonnen, ï8 Pontons, 4 Bataillons, en 4 Regimenten Kavallery , dit alles zal den 13<)en in Neis, en op zyn laatst den I5den by u zyn. Ik heb aan Treskow order gegeven, om 11 zes Maubitzcrs, en als gy wilt, ook eenige Mortieren te zenden. Ik denk, zo wel als gy,
aan



Koning van Pruisfen. 183
aan alle de moeilykheden, die gy op uwen weg ontmoeten zult. De Voorzienigheid zal de uitvoering bepaalcn; alleen ik zie my, door de gefchapenheid der omftandigheden, genoodzaakt, om dezelve toe te geven in zaakcn, die my, op eenen anderen tyd,zeer tegen de borst zouden ftooten. Men moet de zaak beproeven, gelukt het maar gedeeltclyk, dan zal het egter altyd een voordeel zyn, dat onze vyanden in wanorde brengt; gelukt het geheel, dan zal het heel voortreflyk wezen. Ik vleije mv nergens mede, verwagt gerust, wat de Voorzienigheid bepaalen zal, en ben zeker, dat gy niets verzuimen zult; gelukt het niet, dan weet ik, dat het uw fchuld niet zyn zal. De Granadiers van Bulow gaan met dit Corps; draag zorge, dat gy de Regimenten Bomftadt cn Mof tl aan u trekt. Ik moet u zeggen, dat, als het u "gelukt, ik u onverwyld, na het eindigen der Expeditie, de Kavallery, de vier Bataillons van Bulow, en de zes Hukken gefchuts weder zal afvorderen, dewyl ik dan het zelfde denk te ondernemen op Nach.od en Braunau, om alle de grenzen van Silefiën van Corpfen, die by de hand zyn, om iet te ondernemen, te bevryden; zodat, als dit alles goed gaat, ik my met myne Armee zonder fchroom , of tegen de Rusfen, of tegen Leopoldus (*) wenden kan. Gy zult dus bcgrypen, dat ik gedwongen ben, om dergelyke gewaagde dingen te ondernemen , zonder welke ik, eer de Vcldtogt
half
(*) De Veldmaarl'chalk Daun.
M 4



IC4 Byzonderheden betreffende den
half voorby is, 't onderfpit delven cn overmeesterd zou zyn. Adieu, myn waarde vriend , ik vvensch u fri alles geluk toe; Ik omhelze u, en ben geheel de uwe.
Frederik.
Daun wil in de eerlte dagen van Mei beginnen te ageeren ; Wy hebben dus nog twintig dagen voor ons; als wy die wel befteeden, dan zullen de grenzen geheel gezuiverd zyn.
NEGENDE BPvIEF.
Landshut, den iaden April.
Ik heb u alles gezonden, dat ik gekonnen heb,'myn waarde vriend, gy zult twee Bataillons van Neis, twee van Bomftadt, en vier, die ik u zend, hebben. Myn detachement van Glatz, heeft my zo verzwakt, dat ik, voorzigtigheids halven, u niets meer zenden kan. Ik heb hier het groot Corps tegen over my liaan, en, om dat te misleiden , ben ik met al myn Volk voorwaards gerukt, daar ik gerust afwagtcn zal, hos het u zal gelukken. Gaat het goed, zo als ik wenseh en hoop, dan zou ik, vervolgends, van u ondcrfteund, de grenzen hier zuiveren. Maar gehikt het flegts ten deele, dan zal ik myne maatregelen diensvolgends moeten nemen. Hertog Ferdinand gaat van zyn' kant voort, gelukkige voortgangen te maaken;



Koning van Pruis/en. 185
ken; zoclat, als alles goed gaat, wy de handen vry zullen hebben, om den Veldtogt te openen, wanneer er mocilyker en ernitigcr zaakcn gebeuren zullen. Wees Gode bevolen , myn waarde; Ik omhelze u van gantfeher harten, terwyl ik u duizend zegeningen toewenfche, en fpoedig tyding van u hoop te hooren.
Frederik.
TIENDE BRIEF.
Landshut den i6den April 1759.
Onze vyanden vermoeden niets minder, myn waarde vriend, dan het geen geleideden zal. Ik maak hen hier zo yverzugtig, als ik maar kan. De Regimenten, die naa Opper-Silefiën gingen, zyn naa Konigsgratz te rug gekeerd; met dén woord, ik onderfteun 11 met alle myne kragten. Myn Broeder FIenrik moet van daag in Bohernen gerukt zyn, om een itroop te doen; lk houde het groote ligchaam nog te rug, en vieve my, dat 11 uwe bekwaamheid, benevens de gerustheid , waar in die vyanden zyn In gewiegd, de luiftcrrykfte uitkomst zal bezorgen. Adieu myn waarde, ik omhelze u,
Frederik.
M 5 ELF-



186 Byzonderheden betreffende den
ELFDE BRIEF.
Landshut den zoften April 1759.
Ik heb mv Rapport van den 17 deezer bekomen, cn liet is my zeer aangenaam te verdaan, dat uwe Expeditie zo verre wel gelukt is; alleen doet het my leed, dat gy nog geene Magazynen gevonden hebt, Ondertusfchen weet ik zeker, dat er in Jagerndorf een zeer aanzienlyk is, waarom deeze Oort de Neutraliteit heeft waargenomen. Gy kunt het altyd wegnemen , cn naa Neis laaten afvoeren, om ten nünften eenig nut te croen, als men u niet meer vergunt. Kunt gy den vyand in het gebergte dryven, zo zult gy hier en daar gelegenheid vinden, om gevangenen te maaken. Eindelyk zend ik u ook een kort uittrek, zei der voordeelige Expeditie van mynen Broeder in Bohemen. Ik ben uw genadige Koning.
Frederik,
Behaagde het den Kemel, dat uwe partyën eenige domme Happen deeden! Misichien hadt gy gelegen, heid, om 'er voordeel mede te doen.
TWAALF-



Koning van Pruisfen.
187
TWAALFDE BRIEF,
Landshut, demo April, 1739.
Uw berigt van den i8den is niet zeer voldoende. Gy meldt my, dat gy den vyiind alleen tot aan den oever der Mora hebt kunnen dryven. Misfchien is hy itout genoeg, om u te volgen, als gy op marsch gaat. In dat geval zoudt gy misfchien gelegenheid Vinden, om hem een' aartigen trek te fpeelen, die met myne wenfehen overeenkwam. Ik ben uw zeer genegen Koning.
Frederik.
Alles kan naar onze wenfehen niet gelukken, myn Vriend. Ondertusfchen moet men zyn geluk beproeven. Somtyds laat het zich vinden, daar men het het minfte verwagt; maar fomtyds verlaat ook deeze ligtvaardige koquettc ons plotslyk, nadat zy ons door bedrieglyke liei'kozeryëu aan zich getrokken heeft,
DERTIENDE BRIEF,
Landshut, den 22 April, 1759.
Ik moet u, myn waarde, op 't naamvkcurigst van onzen tegenwoordigen toeltand onderrigteu. Myn Broeder Henrik heeft alles verjaagd , wat hy voor zich vond; Hy heeft den Oostenrykers fterke maga-
zy-



188 Byzonderheden betreffende den
zynen ontnomen enz. Dit heeft de ontwerpen van den, door den Paus gewyden (*), Generaal dermaaten verbysterd , dat hy IDrsch met 16 Bataillons naa Leutmeritz gedetacheerd heeft; Nu zal myn Broeder op de Rykstroepen te Ramberg aantrekken; en wy, alhoewel myne plaatzing my verhindert, om veel uit te voeren, zo geloof ik egter, alles wel overlegd, dat wy een' uitval doen , en de Oostenrykers uit Nachod en Braunau verjaagen zuilen. Meld my toch, bid ik u, wat gy er van denkt, en als gy van myn gevoelen zyt, zo zult gy my in dee*e onderneming( moeten onderfteunen, by welke ik alleen u voornaamlyk gebruiken kan. Schielyk antwoord, myn waarde. Adieu.
Frederik,
(*) De Koning omfchreef den Veldmaarfchalk Dauw met de Bywoorden , de van dm Paus geyyde Generaal, de ir.an met den paudyken muis, het gewyde lelievel, üc redeh daar van tas deeze. In April" i?S9 2ond KleWtNS XIII den Veldmaarfchalk Daun een' hoed, en een gewyd zwaard, als beivyzen zyner ApouWehe genegenheid, en ter gedagteris der overwinning, die by op een' kettersch Vorst behaald had.
VEER-



Koning van Pruisfen. 189 VEERTIENDE BRIEF.
Landshut, den 25 April.
Ik heb UW antwoord ontvangen , myn waarde Vriend. Sedert ik u gefchreeven heb, zyn de zaaken in zo verre veranderd, dat Bok , die te Bergitz en Braunau ftond, met zyn Corps ylings naa Praag marfchecrt, zo dat er nog maar weinige troepen in zyn ; Ondertnsfehen , als wy Braunau, Politz en Nachod omtrekken, zullen wy Laudon noodzaakcn, groote bewegingen te maaken , en misfchien gelukt het ons, hem te rug te dryven, dan ftond het ons vry, af te trekken. Breng my drie Bataillons mede, twee van Mo fel, en nog één, dan hebben wy over genoeg ; Ik heb er vier in Frankenftein , vier in Warta, Arnheim en Glatz , dat is alles , wat wy van doen hebben, als Le Noble er nog by komt. Het Regiment Wurtembcrger Dragonders , en vyf Esquadrons van Nöhring kunnen ook by u komen. Thans is het onmoogiyk , om door de wegen by Gersdorf en Tanhaufen te komen , maar ik denk, dat zy in zeven of agt dagen wel weder in ftaat zullen zyn ; Ik ben dan van gedagten , dat , als gy twee Bataillons tegen Braunau zendt, terwyl wy door St. Johannes komen , dit toereikend zal zyn , om een duizend Panduren te verjaagen, en dat gy regt toe op Nachod aan marcheert, die van Braunau trekken vervolgends om den Post by Bergiz, cn kunnen
tot



190 Byzonderheden betreffende den
tot Politz doordringen ; Dit zal ons gevangens bezorgen, en de opmerkzaamheid van den vyiind naa deezen kant trekken, ondertusfchen zal myn Broeder de Rykstroepen liaan. Men heeft in Bohemen magazynen van allerhande foort weggenomen en vernield, daar een Leger van 50,000 man zeven Maanden lang van onderhouden kon worden. Geduurende uwe Expeditie kan Treskow uwe plaats vervangen , en als dit alles gedaan zal wezen, houden wy ons verders ftil, en wagten af, wat volgen zal. Adieu myn waarde, ik omhelze u.
Frederik.
Uw gefchut , myn waarde, moet uit 30 Twaalfponders , en 2 Haubitzers beftaan ; In Glatz zyn ook nog 10 Haubitzers, laat er eenige naa Neis overvoeren, opdat gy ze in geval van noodzaaklykheid by de hand hebt.
VYFTIENDE BRIEF.
■Myn waarde Generaal! Ik heb uit uw Rapport van den 25 gezien, dat het Corps van Deville verder voortgerukt is; gy hebt derhalven zeerwel gedaan, dat gy na Neuftadt te rug zyt getrokken. Naar allen fchyn zal er aan dien kant wat te doen zyn ; Ik houde het ten minden voor myn'pligt, eene proeve van de mooglykheid te nemen , en alfchoon men vooraf niet bepaalen kan, in hoe verre de zaak geluk-



Koning van Pruisfen. 191
lukken zal, moet ik het evenwel beproeven, ik zal u dan zeggen, welke myne oogmerken zyn. Behalven de 4 Bataillons, welke gy by u hebt, zal ik met 6 andere Bataillons en de twee van Neis by u komen. Dan overvallen wy onze partyën, om ons geluk te beproeven: ten minften zullen wy hen toch wel in "t gebergte te rug kunnen jaagcn. Den 29 van deeze Maand kan dit alles te Neis aangekomen zyn, en ik zal den 30 by u wezen. Ik geloof toch, dat gy de Pontons nog hebt; gy kunt derhalven alleen uwe fchikkingen maken met betrekking tot den weg, in hoe veel kolommen wy regtftrccks op Bladen marscheeren kunnen, daar de vyiind zich geposteerd heeft. ■ Dcnklyk zult gy wel eene klecne kaart van het Terrein hebben , om dat gy daar zo lang u hebt ont. houden. Het geen men my hier voorgefiagen had, zou niet byzonder gelukt zyn, cn daarom zullen wy aan uwen kant eene proeve nemen. Ik ben uw genadige Koning.
Frederik.
ZESTIENDE BRIEF.
Landshut den 26 April 1759.
Myn waarde Generaal van Fouquet. Op uwen Brief van den 26 deezer antwoorde ik u, dat gy alle uwe bewegingen zo hebt interigten, als of gy nog meer te rug wildet; daardoor winnen wy tyd, om
den



192 Byzonderheden betreffende den
den vyiind zo veel zekcrer te misleiden, en, indien' mooglyk, te liaan. Morgen middag ben ik in Neis, gy kunt my , als ik aangekomen zal wezen , alles melden. Ik ben u weigenegen Koning.
Frederik.
Ik moet my , het koste wat het wil , dit Corps vyanden van den hals helpen. Myns broeders onderneming heeft Daun weder tot het defenfive gebragt, dus maak ik van dit tydpunt gebruik, om Dcvilli; te overvallen. Als wy hem verrasten kunnen, eer hy er zekere tyding van krygt, dan zal hy verbaasd veel verliezen. Wees Gode bevolen, myn waarde. Morgen middag ben ik in Neis.
ZEVENTIENDE BRIEF.
Neis, denigften, 's middags om i uur.
Zo even ben ik hier aangekomen, myne waardfte: Ik heb den Brief van u ontvangen; Ik ben zeer in uwe gcdagten, dat byiüdien de Heer van Deville nog maar een beetjen voortrukt, hy genoodzaakt zal zyn om kromme fprongen te maaken; Myne Regimenten zyn wel nog niet allebymy, egter geloove ik , dat men morgen marscheeren moet, opdat de vyiind geen tyd hebbe , om berigten in te winnen. Van hier breng ik 12 Bataillons, gy hebt er 15, maakt 27. Ik breng behalven de kanonnen van Bulow,
ook



Koning van Praisfen> 193
ook nog 12 van den grootmagtigen Heer mede, en 8 Regimenten kavallery. Ik kan myn marsen niet anders rigten, dan op u en Neujladt, ten ware dat de vyiind lust had , om nog wat voort te rukken, daar ik nogthans aan twyfel; Het komt er derhalven op aan, dat wy weten, hoe wy Medelberg omtrekken kunnen, en ik geloof, wy zullen den weg over Felsftein moeten nemen. De voorhoede zal uit alle onze Granadiers , Hufaarcn en Dragonders beftaan. Zo ontvang ik uwen laatlten Brief: De Man is volkomen zot, cn wy zullen hem zeker overmorgen liaan; als dat zo is, dan kunnen wy zo na mooglyk op den vyand aanrukken.
NB. NB. Heeft men Pontons nodig, om over de Hotzenplotz te komen? Ik heb er eenige hier; maar als wy ze misfen kunnen, dan laat ik ze hier. Meld my ook, of gy bruggen voor de Kolommen hebt; zo niet, ik heb er cenigen hier by my. Antwoord my toch, als het u belieft, heel fpoedig. Adieu waarde Vriend, ik omhelze u.
Frederik. AGTTIENDE BRIEF.
Neis, des avonds om 7 uuren.
Ik heb uw antwoord öp mynen Brief nog niet bekomen. Morgen breek ik met al myn volk op; om N half



104 Byzonderheden betreffende den
half zes ben ik by u , myn waarde. Dat er tocii geen één Regiment uitkome, of iet doe , als of ik er was: Ik zal myn leger zo plaatzen, dat het de vyiind niet gewaar word, en wy willen alles, wat wy den i Mei te doen hebben, fchikken en affpreken. Ik ben van oordeel, dat wy met het gantfche Corps op Les/en marscheeren, en agter den vyiind omtrekken moeten, om hem in de Flank te komen. Gy moet den weg toch in 't hoofd hebben, dan kunnen wy dienvolgends onze fchikkingen maaken. Wees Gode bevolen , myn waarde Vriend , ik omhelze u van harteu.
Dit oogenblik komt uw Adjutant aan, en brengt my uwen Brief. Ik moet u zelf (preken, myn waarde, opdat wy alles naauwkeurig affpreken, eer wy ons in beweging zetten. Als het zeker is , dat Dev/lle met zyn gantfche Corps in Neujladt is, zou het roekeloos zyn, zich in zo veele kleine Corpfen te verdeelen, om hem te delogeeren, en in dat geval moet men naar de regels handelen ; Maar is het Corps te Neujladt alleen eene voorhoede, dan is uw voorftel heel voortreflyk.
Frederik.
NE-



Koning van Pruisfen. 195 NEGENTIENDE BRIEF.
Den 7 Juny 1759.
In gevolge myne berigten, waardfte Vriend, en zo Veel ik van het plan myner vyanden raaden kan, fchynt het, dat zy nu waarlyk ernst willen maaken. Het geen d'0 my van daag fchryft, en dat hy denklyk u ook medegedeeld heeft , bevestigt dit insgelyks ; zo, dat ik Seidlitz, Platen en Sidow aan my trek, en als het gebeurt, zo als heel waarfehynlyk is , dat Daun my een bezoek geeft , en Laudon en Bek door Friedland willen indringen; zo laat ik deezen voor uwe rekening; In dat geval moet gy Rajiin aan u trekken , en als gy u met Bulow verëenigd hebt, deeze luiden in de Flank, in den rug, en op alle wyzen zo aantasten, dat gy hen naa Boliemen te rug dryft. Als dit gefchied is, dan zal Deville, en Harsch cn Janus, zonder groot geweld te maaken, en zonder zwaardflag, in 't gebergte te rug (hellen, Ik begin te gelooven, dat dit zo zal uitkomen. De Rusfen hebben zich ook in beweging gezet, en het is geen tyd meer, om lang te talmen. Daun moet de machine aan den gang helpen; derhalven, om Silefièn Weg te nemen, moet wat gewaagd worden ; alles is in gereedheid; Deville moet 4 Regimenten naa Boliemen detachecren; een zeker teekeu, dat men van dien kant den hoofdeoup denkt uit te voeren; Laat het wezen, ik heb N 4 er



ifjö Byzonderheden betreffende den
er niets tegen; zodra er tydingen inloopen, zal ik ze u mededeelen , en tevens melden , wat ik geloof, dat er in zulk een geval te doen is. Het Detachement van Mark Lisfa is in Bohemen geweken; het is maar 600 man fterk. Myn Broeder Henrik is van daag in Zwikkau; Schenkendorf heeft met 3 Bataillons 6 Bataillons Oostenrykers, 400 Kroaten en 900 Iiufaaren geflagen; Kleist heeft een Corps, het welk de agterhoede van myn'Broeder najaagde, aangetast, en den vyiind twee Hukken gefchut, en 100 gevangens ontjaagd. Dit kroptuig is niet onverwinlyk, als het maar geen Kujons zyn, die hen aantasten, en als zy geene Batteryën van 100 Hukken voor zich hebben. Adieu , myn waarde , ik omhelze u.
Frederik.
TWINTIGSTE BRIEF.
Reichhennersdorf, den 4 Juny, 1759.
Myn waarde Generaal. Ik heb uw rapport van den 3 deezer ontvangen. Gy zyt zo fterk, als de Generaal Deville , na het Detachement, welk hy thans moet afgezonden hebben. Gy zyt zelfs fterker in Kavallery; Dus zyt gy fteeds in ftaat, om hem het hoofd te bieden, in gevalle hy iet oudernemen wilde. Als dat gebeurde , zal hy zyne Patrouilles
niet



Koning van Pruisfen. 197
niet meer zo verre uitzenden. Ik ben uw zeer genegen Koning.
Frederik.
Naar alles, wat ik vernemen kan, zal de Komedie hier rascli een aanvang nemen. Daun is van oogmerk, om myn Post te forceeren. Laat hem maar begaan; Hy zal vinden , wien hy voorheeft. Pi heb alle troepen, die ik byëen heb kunnen krygen, by my getrokken; en ik heb eene zo goede plaatzing, als de omftandigheden my toelaaten.
Ik zal u van tyd tot tyd berigt geven , van het geen u betreft. Tot hier toe moet men zich heel ftil houden; Want ons hoofdoogmerk moet zyn, den vyiind waar te nemen, en van tyd tot tyd te weten, waar hy toe belluiten zal.
EEN EN TWINTIGSTE BRIEF.
B.eichhennersdorf, den 5 Juny, 1759.
Uw Rapport van den 4 deezer heb ik wel ontvangen. Gy kunt het Vry-Bataillon van Le Noble in Warla laaten , maar het moet, geduurende de afwezenheid der anderen, wel oppasten. In gevalle het al te zeer gedrongen word, dat zy het naamlyk te na kwamen, kan het zich altyd in Glatz werpen; Wat uwe Bataillons betreft, ziet toe , dat gy onN 3 8*



ioil Byzonderheden betreffende den
gemerkt iet voorby Reichenbach laat trekken, al was het maar eene Brigade Infantery, opdat men terftond een Corps in gereedheid beeft, om zich met Bulow te yerëenigen. Gy kunt er ook kanon heen zenden, dat was altyd een voordeel meer. Ik geloof, dat de vyand zyne Operatiën in drie of vier dagen beginnen zal.
Gy kunt ook het Vry-Bataillon van Luderitz regel, regt na Bulow laaten trekken, hy kan het in de gebergten hier goed gebruiken. Den Gencraal-Luitenam van Treskow heb ik order gegecvcn , om u het
Granadier-Bataiilon van Roth te zenden. Ik bid
God, dat hy u in zyne heilige hoede neme.
Frederik.
Morgen moeten ten minften 4 Bataillons, de Höfaaren van Gersdorf en Luderitz by Bulow komen in deszelfs Post by Konigsberg; cn het is nodig , dat gy Troepen laat trekken naa Reichenbach, opdat alles in ftaat zy ,1 zodra mooglyk , zich met Bulow te verëenigen. Draag zorg , dat de vyand 'niets van uwe magt verneemt, en gebruik al uw yerftand, 'Plet zal omtrent dus uitkomen; zodra Daun zich in beweging zet , zal een groot Corps tegen my aanrukken, en dat neem ik voor myn rekening. Eene tweede Kolom zal door Friedland komen, om hier in dit land door te dringen , en Bek zal op Tanhaufen gaan, pm myn Corps aldaar wat te doen te



Koning van Pruisfen. 199
geven , en het op te houden. Een Corps zal in uwen omtrek vcrfchynen , om u daar in te fluiten. Deville zal over de Neis gaan, om u van dien kant op te houden, maar laat dat alles u niet verhinderen, verëenig u met Bulow , en marseheer regt toe regt aan op 's vyauds Kolom.; het zy by Tanhaufen , by Gottesberg, of by Wallenburg. De kaart van deeze ftreeken raakt deezen avond klaar, en ik zal hem u terftond overzenden. Trek den Majoor Haugwitz ook maar by u; Ramin kon zich by Silberberg posteeren, om nader aan Tresfaut te wezen. Met één woord, men moet zich niet laaten misleiden, maar zich houden aan het Hoofd-Ontwerp van den vyiind, en dat zoeken te verydelen, dan zal Deville zich met al zyn volk van zelve wegpakken. Myn arme oude vriend, de Veldmaarfchalk Kalkstein , is nu ook overleeden.
Frederik.
TWEE EN TWINTIGSTE BRIEF.
ReicJthennersdorf, den 5 Juny, 1759-
Ik zende u door den tegenwoordigen Renbode het bewuste plan , dat ik u in myn brief van heeden morgen beloofde, en gy zult wel doen, als gy my meld, het zelve ontvangen te hebben. Ik bid God, dat hy u in zyne heilige hoede neme.
Frederik. N 4 Met



209 Byzonderheden betreffende den
Met dit plan en uw goed verfiand zullen uwe verrigtingen, denk ik, voorfpocdig zyn, als het geval gebeuren mogt. Van welken kant gy ook de B ;....,, omtrekt, is het zelfde; De man met de pauslykc muts verroert hand noch voet. Met Detachement van Deville , is by geen één der Corpfen, die ons drek gen , gekomen : Ik kan dcrhalven van deszelfs beftemming niets zeggen. De Rusfen kunnen op zyn vroegst niet eer voor den 12deu in den omtrek van Glogau zyn, zodat het wei gebeuren kan, dat dit nog langer vertoefde, dan wy dagten ; maar dat doet niets uit; wy gaan onzen gang, cn liaan toe op den eerften den besten, die ons in den weg komt. Wees Godc bevolen, myn waarde, ik omhelze u.
Frederik.
DRIE- EN- TWINTIGSTE BRIEF.
Rcichhcmcrsdorf, den 6junyi-j^Q.
Tk heb uwe beide Rapporten van den 6 dcczer ontvangen , en keure over het geheel genomen, uwe gcnomene maatregelen goed; Wil er de vyiind alle zyne kragten toe gebruiken, dan moet gy alle uwe Troepen faamentrekken, en met de 13 Bataillons, die gy nog hebt, en het geen Bulow heeft, zyt gy zeker in ftaat, om éénc van de Oostenrykfehe Kolommen aan te tasten, en die te harceleeren; Maar hebt gy niet alles by&n, dan kunt gy niets uitvoeren, en alle uwe
on>5



Koning van Pruisfen. 201
ondernemingen zullen zonder nadruk wezen. De Rusfen kunnen niet voorden 12,13 óf raden in Silefié* zyn. Daun wil te gelyker tyd ageeren; Tot hier toe heeft hy nog geene de minttc beweging gemaakt, daar is zelfs nog geene Patrouille over de grenzen gekomen. Gisteren ftond zyne regte vleugel nog by Jaromirz, en zyn flinke by Schurz. Ik verwagt de tyding van zyne eerfte beweging, om daar uit te beöordeelcn, welk zyn waare oogmerk zyn mag, en om u van de bewegingen, die gy te maaken hebt, met zekerheid te berigten; Zo lang hy zich nog (til zal houden , kan ik u geene bepaalde order geven. Doch het komt nu alleen nog op een oogenblik geduld aan, en gy zult wel doen, als gy fpoedig bet gerugt verbreid, dat ik met een Corps Infantery by u zal komen, en dat wy by Kam enz. en by Patsclikow, of waar het u anders believen zal, over de Neis zullen gaan, om Deville in zyne Legerplaats by Kamniz aan te tasten; Dan weder kunt gy witltrooiün, dat gy u in den omtrek van Glatz znit posteeren, opdat onze partyëu van alle kanten ontrust worden, Ook kunt gy nog hunne opmerking na Silberberg trekken, als of wy voornemens waren, om op Neu-rode te marlcheeren: Dan kunt gy weder het gerugt laaten loopen, als of gy naa Breslau moest marlcheeren, om den Rusfen tegen te gaan, die van tyd tot tyd invallen doen, en dit alles, om hen op te houden, en hen op alle mooglyke wyzen in hunne gisnngen onzeker te maaken. Dc Hoofd-coup ftaat voor de deur; Nog vyf of zes N $ da-.



202 Byzonderheden betreffende den
dagen, dan zullen zich de oogmerken van den vyand openbaaren, doch zo dra er weder iet te doen is, zo bid ik u, om Gods wil, detacheert niets, en ageert met alle uwe verëenigde kragten, waardoor ik verfia, 21 Bataillons Infantery, het Vry-Bataillon van Luderüz, 25 Eskadrons Kuirasfiers cn Dragonders, en 16 Eskadrons Hufaarcn; Gy weet toch omtrent myne gedagten. Het is volftrekt onmooglyk, u alles, wat er gebeuren kan, vooruit te zeggen; maar zodra de vyiind maar ééne beweging zal maaken; die my nader licht over zyne oogmerken geeft, zal ik ook in ftaat zyn, om u bepaalde orders te geven. Als het gros der Armee zich tegen my posteert, dan zult gy altyd in ftaat zyn, om u tegen een Detachement te verzetten , byHdieo uw Corps flegts fteeds voor negen dagen met brood voorzien is; In geval van nood, moet de Kavallery ageeren. Maar maakt de vyiind alleen eene vertooning aan dien kant, en ik word gewaar , dat hy zich met zyne grootfte magt, in den omtrek van Friedland posteert, dan zal ik ook derwaards trekken, niet om hem de pasfage te betwisten, maar, om hem van Bohemen af te fnyden. Daar door zal hy genoodzaakt worden, om my, in eenen voor hem nadeeïigen Post, aan te tasten , of zich te fpoeden, om hoe eer hoe liever het Corps van Deville te bereiken, en brood te bekomen. In 't eerfte geval, als gy hein op zekeren afftand coupeert, zal ik altyd 311 ftaat zyn, om hem in de Flank of in den rug te vallen, nadat wy handgemeen zullen raaken; cn in 't
an-



Koning van Pruisfen. 203
ander geval moet gy harceleeren, opdat wy by den uitgang uit de engte van 't gebergte, op eene voordeclige wyze, met de agtcrhoede aan den gang kunnen raaken. Ook kunt gy den weg van Silberberg naa Neurode laaten vcrlperren, door er doornen en Kruiken te laaten werpen, zodat hyvoor hun onbruikbaar zy, als er een Kolom aan dien kant door wilde, en het hun dus volftrekt onmooglyk zy, om er het gefchut door te voeren, zonder welk zy, zo als gy weet, niet gewoon zyn te marlcheeren. Voorts bid ik God, dat hy u in zyne heilige hoede neme.
Zo kryg ik eenen brief van Bclow , waar in hy my berigt, dat het Corps van Bek op marsch is. Een Hufaar, die zo van Politz komt, zegt my, dat de Banduren, Kroaten, en eenige Duitfche Infantery, eergisteren in den omtrek van Politz gekomen zyn. Gisteren vroeg hebben Oostenrykfche Officiers in den omtrek van Politz met Boeren gefprooken, cn hun veel geld geboden, dat zy hun den weg op een' berg zouden wyzen , van waar zy by nagt ons Leger wilden zien. Een ander Deferteur zegt ons, dat de Armee van daag moest optrekken; doch tot hier toe heb ik geen berigt van derzelver afmarsch, anders zou ik het u melden. Zo dra ik iet van dien kant verneem, zult gy het weten, maar wy zyn naby de ontknoping, pn het is nog om een paar maal 24 uuren te doen; In deezen tusfehentyd zal eene aanhoudende waakzaamheid verëischt Worden, cn men moet zich gereed
hou-



204 Byzonderheden betreffende den
houden, om de veréïschte bewegingen zo fnel mooglyk, te kunnen maaken.
Frederik. .
VIER. EN TWINTIGSTE BRIEF.
Reichhennersdorf, den y Juny 1759.
Gy zult reeds weten, myn waarde, dat de 14 Bataillons ven Deville van Senftenberg naa Jaromitz opgebroken zyn; Verders zult gy ook weten, dat vyf Bataillons Panduuren, van 't Corps van Bek , naa de Hoofd-armce getrokken zyn; Dit alles, myn vriend, geeft my licht, omtrent de ontwerpen, die de Man met den Pauslyken muts voorheeft; W zie, dat hy zyne gantfche magt tegen Tramenau famentrekt, en my gevolglyk hier zal aantasten. In gevalle dit nu gebeuren mogt, redeneer ik dus: Vooreerst dat gy alle uwe fchikkingen zo maakt, dat gy u op het eerfte fein met Bulow kunt verëenigen. Ik denk dan, dat, als de vyiind zich met zyne gantfche magt herwaards mogt wenden, gy met uw gantfche Korps van Friedland na Geisjau zult marlcheeren, en myn linke vleugel dekken, cn vervolgends, als de vyand dapper geklopt zal wezen, het overige Volk, dat ons in den weg is, uit Silefien verdryven. Het eerfte fein wezen: marfcheert naa Tnnhciufen: Het tweede, detacheert terftond de 9 Bataillons, die daar zyn, naa Grif/au, cn volgt hen, zodra't mooglyk is. Maar
als



Koning van Pruisfem 205
als het nogthans gebeurde, dat de vyiind door Friedland zogt in te dringen, zo blyve ik lteeds by myne gedagten, die ik u in mynen voorgaanden Brief medegedeeld heb. Uit voorzorge zend ik u de marschroete voor twee Kolommen, opdat gy in gevalle van nood er u van bedienen kunt. Gèfteld, dat Daun met zyne gantfche magt tegen my rukte, en gy by my komt, zo neemt in dat geval uwe legerplaats op de hoogte van Anneberg agter Gris/au , voor u de Abtdy, het Front tegen Schonberg, het Dorp Neuen onder aan uw linke vleugel; Zieder onder den regten. Flier, myn vriend, moet gy post houden; Kunt gy nog eenige Troepen ongemerkt naa Reichenbach laaten trekken, het is des te beter. Ik zal u door Stafetten fchryven, en u alle bewegingen van den vyiind, zoveel ik er van vernemen kan, melden, en zo er de vyand eenige maakt, die my een nader licht geven omtrent zyne oogmerken, zal ik er u, dienvolgends, ook eenige laaten maaken. Wees Gode bevolen,myn waarde vriend, ik omhelze u op 't hartelykst.
Frederik.
VYF EN TWINTIGSTE BRIEF.
Den 10 Juny.
Met deezen zende iku, myn waarde, de verandering der Kolommen, die nu mooglyk is te doen, om dat ik den weg by Feldhammer laat verbeteren; dat
van



soö Byzonderheden betreffende den
van deezen avond klaar zal zyn. Men heeft ons eergisteren gerecognosceerd, maar men heeft niets meer, dan een weinig van den berg, met eenige Tenten kunnen zien, het welk deeze Heeren niet weinig in verlegenheid gebragt heeft. Laudon is naa Schurz ontboden; gisteren is hy daar geweest, en er is Krygsraad gehouden. Tot hier toe ftaat het Hoofdleger onbeweeglyk; De Man met de gewyde muts zal toch, het mag dan geern of ongeern zyn, iet doen moeten; Ik wagt gerust af, wat hy zal believen te doen, om myne maatregelen daar naar te kunnen nemen. Ik maak gebruik van alle mooglyke listen, en ftrategemas, om berigten in te winnen, en als ik dan alles faamen neem, raade ik hier en daar iet van. Onze onzekerheid zal niet lang meer duuren; en zodra de Legers beginnen te ageeren, moet het ernst worden, hetwelk de zaaken fpoedig zal ophelderen. Adieu, myn waarde, ik omhelze u.
Frederik.
ZES EN TWINTIGSTE BRIEF.
Den izdenjuny.
Ik kan wel niet zeggen , wat alle onze vyanden doen zullen, maar ik begin te gelooven, dat wy nog drie wecken in de pofitie zullen blyven, daar wy thans in zyn. Daun heeft van zyne Granadiers nog geen Korps geformeerd. Lasci heeft ons nog niet
ge-



Koning van Pruisfen. 207
gerecognoSceerd; Men doet kleine dagmarfchen naa St'kufi, met de Eigenaars der Landeryën, om den Oogst te fourageeren. Fermor is tot Koniz voortgerukt; Een groot deel van zyn Leger, welk men dagt op marsch te zyn naa Tempelburg, heeft zich naa Pof en gewend. Ik geloof, dat de Armee daalden 16 zaL, aankomen; Ik van myn kant ben voor de Lausnilz bekommerd, cn ik zou wel willen wedden, dat de man zich naa Friedland en Greiffenberg zal wenden. Wy zullen het gerust afwagten, en als gy tusfchen nu en dien tyd nog meer Troepen Van doen hebt, zo kunt gy die naa Frankenfttin trekken, als maar de Post van Tanhaufen blyft. Vaart wel, myn waarde vriend, ik omhelze u.
Frederik
ZEVEN EN TWINTIGSTE BRIEF.
Reichhennersdorf, deni^Juny, 1759-
Pc heb uwen Brief van den 13 deezer ontvangen. De jongfte berigten, die ik thans bekom, maar voor welker zekerheid ik niet kan inftaan, zyn, dat Daun order heeft, om coute qu'il coute , in Silefien te dringen, en dat hy ten dien einde 15000 man Infantery heeft afgezonden, die zich by Trautenau metLAUDON zouden verëenigen. Maar ik geloof er nog geen letter van , omdat het nog niet waarfchynclyk voorkomt , en als deeze luiden van deezen kant iet mog-
ten



208 Byzonderheden betreffende den
ten beproeven, zo wees verzekerd, dat zy toch in hunne hoop des niettegenitaande bedrogen zullen wezen. Een Deferteur , die federt vier dagen uit de Armee is, zegt ons, dat by het Hoofd-Leger alle de Granadiers nog by hunne Regimenten zyn; Dit gelykt naar geene onderneming, nog naar een op hand zynde opbrceken. Als Daun iet tegen deezen Post wilde ondernemen, dan zou hy zekerlyk zyne Granadiers voor aan plaatzen , en met dat al zou hy er geen genoeg voor hebben. Bovendien heeft Lasci ons nog niet gerecognofceerd, en zo lang ik den naam van deezen Man nog niet op onze grenzen hoor, kan ik my niet overreden, dat het den vyiind ernst is, om hier heen te komen. Gy kunt er u op verhaten, dat ik u van de klcinfte omftandigheden, die hier voorvallen , berigt zal zenden. Verzamel vast 13 Bataillons en uwe Kavallery by Frankenftein, om in geval van nood fpoedig naa Warta te kunnen komen ; Bulow met zyne 8 Bataillons en zyne 6 Eskadrons Hufaaren boude ik tusfehen ons beiden , om hem, als t nodig was, aan u te zenden, of tot my te trekken, als ik voorzien mogt, dat de vy.ïnd zyn hoofd-oogmerk hier heen rigtte. Ik zal u van alles berigt geven, zo als ik zie, dat zich de oogmerken des vyands van lieverlede ophelderen, d'0 doet by deeze gelegenheid goeden dienst, en ik vind, dat onder alle berigten, die ik myn best doe, om in te winnen, terwyl ik geen geld ontzie, de zynen altyd de cerftcn zyn. Plet is uitgemaakt, dat de Oosten-
ry-



Koning van Pruisfen. 209
| rykers ten doel hebben, om Glatz, door de drie engJ tens, welke derwaards leiden, te willen overftrooJ men , en ik begin te gelooven, dat het Corps J van Deville daar toe beftemd is, om den Pas by , Warta te bezitten. Gelooft gy, dat gy uwe KuirasI fiers niet gebruiken kunt, zo meld het my maar, ik J ben bykans van zins, om ze aan Doiina te zenden, | die ze thans tegen de Rusfen beter gebruiken kan; I By deeze gelegenheid moet ik u ook zeggen , dat Dohna in Landsberg is , en dat de Rusfen , naar I het fchynt, zich in twee Corpfen verdeelen willen, 1 waar van het aanzienlykfte zich by Pofen fchynt ; faam te trekken, en het zwakfte in den omtrek van j Tempelburg. Dohna heeft maar 35 Eskadrons Kaval| lery, en 22 Eskadrons Hufaaren. Als wy er hebben , die of u of my hier onnut zyn , dan is het ij billyk, die aan hem te zenden. Hierop wagt ik antI woord. Ik bid God, dat hy u in zyne heilige hoede tl neme.
Frederik.
AGT EN TWINTIGSTE BRIEF.
Den 14 Juny.
Als ik de berigten vertrouwen mag , die ik ontvang , dan moet ik gelooven, dat onze vyiiuden het i oogmerk hebben, om Glatz te belegeren. Derhalven moet gy uwe magt alleen in den omtrek van FranO ken-



2'o Byzonderheden betreffende den
kenflein byëen trekken, myn Vriend , opdat gy by de hand zyt, om den Post by Warta in te nemen. Ik fchryf van daag aan Treskow , dat hy u het Bataillon van Blankenfee wederom zend, dat gy te voren altyd by u hadt; Bulow zal zo lang in zyn Post blyven , tot de bewegingen van 't vvandlyk Hoofdleger beflist zyn; Dit zyn de gevolgen van een defenfiven oorlog; Men moet aan honderd duizend dingen te gelyk denken , en ontwerpen voor alle voorvallen maaken. Ramin kan naa Warta te rug keeren , als gy het goed vindt. Adieu , waarde Vriend, ik omhelze u.
Frederik.
NEGEN EN TWINTIGSTE BRIEF.
Ik zou zeer verlegen zyn , myn waarde Vriend, als ik u zeggen moest, hoe het thans af zal loopen. Zo lang de vyand in werkeloosheid blyft, is het onmooglyk hem te doorgronden; Zo veel zie ik wel, dat het doel, dat hy zich van zyne Operaticn belooft, het innemen van Glatz is; Ik gis de middelen, daar hy zich van bedienen kan, om dit te bereiken; maar daar zyn er zo onderfcheidene , dat ik heel ligt in myne gisiingen feilen kan ; Het is ongemeen mocilyk, uit deeze onzekerheid iet uit te vinden, en men moet afwagten, tot het zyne fl.erke Excellentie bchaagen zal, zich over zyne ontwerpen nader te verklaaren; Ik verwagt heel bedaard, welk dit doel zyn
zal



Koning van Pruisfen. 111
zal, daar dit gewyde fchepzel op neder zal komen; Wy zyn waakzaam, en ipitzen de ooren in ons leger als een windhond , die verwagt , dat het wild uit zyn leger opftoot. Ik heb eene menigte flegte tydingen, eene verzameling van herbergs-historietjes, betreffende de vyandelyke Armee, met welke ik u niet bezwaaren wil; Zodra ik waarheden weet, zult gy die vernemen. Fermor rukt voor aan , als een Schoolbeftuurer, wien zyne fchoolvosfen naftappen; misfchien wagt men maar op hem, maar het zy hoe het wil, geweld leert ons alleen op middelen denken, om ons uit de verlegenheid te redden. Ik weet, dat gy hier in denkt, zo als ik, en dat ik u niet nieuws zeg. Adieu, myn waarde, ik omhelze u.
Frederik.
O i
DER-



212 Byzonderheden betreffende den
DERTIGSTE BRIEF. Reichenhennersdorf, denz^Juny, 1759.
Ik heb uwen Brief van den 25 Juny ontvangen, en bedank u voor de my toegezonden Lysten. Ik vind naar de berekening, als ik Ollicieren, Onder-Officieren , Tamboers en Artilleristen er by neme, dat wy faamcn 64,000 man uitmaaken. De vyand is opgebroken, ten minften hy heeft van daag bewegingen gemaakt. Ik zoek er berigten van in te winnen, en denk tusfchen nu en morgen naauwkeurig te zullen weten, wat er eigenlyk op het Tapyt is. Niets noodzaakt my , en ik heb geene reden , om my te verhaasten. Ei weet niet zeker , of Daun met zyn Leger opbreekt; Ik weet het alleen van een gedeelte van het Corps van Lasci. Men moet zich alle oogenblikken gereed houden. Ik denk door u de bewcgin. gen van Deville, door d'0 die van Harscii, en door Bulow die van Bek te verftaan. Als ik dit alles faamen vergeleken zal hebben, zal ik de maatregels, die ik volgen moet, daarnaar bepaalen. De goede tydingen, die ik u te geven heb, zullen nu uit Deenmarken komen.
Ik ben nog niet zeker genoeg, wat er opgebroken is, cn welken weg het genomen mag hebben; voor dat ik over het geheel licht heb, roer ik my niet, en
dat



Koning van Pruisfen. 213
dat zo veel te min, omdat de vyiind, hy doe wat hy wil, niets vordert.
Uw rapport van den 24 deezer is mybehandigd, en ik zou nieuwsgierig zyn , om te weten , of de Generaal Deville Infantery of Kavallery gedetacheerd heeft. Voor 't overige komt het my voor , dat er nog wel een veertien dagen verloopen konden , eer de vyiind zyne Operatiën begint, en dan eerst zullen wy ons naar zyne waare oogmerken kunnen fchikken. Ik bidde God, dat hy u in zyne heilige hoede neme.
Frederik,
O 3 £EN



214 Byzondetheden betreffende den enz. EEN EN DERTIGSTE BRIEF. Reuhenhennersdorf, demsjuny, 1759.
Naar men zegt, wil Bek een kans wagen met Bulow. Laat u dat niet ontrusten , het is onze zaak; Maar ik geloof, dat Daun, ongeiigt zyn ont, werp, genoodzaakt zal zyn, den 28 of 30 zich in beweging te zetten; Dan zal ik op zyn eerfte marsch zeer oplettend zyn; Ik zal zyne oogmerken daar uit beöordeelen, en my in ftaat kunnen ftellen , om u bepaald te fchryven, wat er te doen zal ftaan. Ten minften zult gy my niet kunnen befchuldigen, dat ik al te vuurig of al te ongeduldig ben, want wy worden ontzagchelyk opgehouden.
Frederik.
(Het befluit van deeze Briefwisfeling volgt in de volgende Verzameling.)
AAN-



AANHANGZEL.






Wy leveren hier eene Briefwisfeling van Frederik met den Staats- en KabinetsMinister , den Heer Graaf van Hertsberg , die zekerlyk den Lezer belangryk zal zyn. De antwoorden des Konings hebben al te zeer betrekking op de Brieven van deezen grooten Staatsdienaar; Het was daarom niet doenlyk, die weg te laaten, ofby wyze vcm verhaal er een Uittrekzel van te maaken. Dit Uittrekzel zou alleen eene verknoeing zyn van deeze voortreflyke en meesterlyke Brieven; Men heeft derhahen deeze geheele Briefwisfeling , zo als zy in V oorfpronglyke is, naauwkeurig vertaald.






T oen zich de Koning van Pruisfen , na den Oorlog om de Beyerfche opvolging, en geduurende de onderhandelingen van de Vrede van Tefchen 1779, geduurende den Winter, in Breslau onthield, liet hy zich in een gemeenzaam gefprek met den Staatsdienaar Heer Graaf van Hertsberg , die juist wegens de gemelde onderhandelingen, zich insgelyks aldaar bevond, verluiden: Dat hy niet geloofde, dat Tacitus met zulke beknoptheid in 't Hoogduitfch vertaald kon worden, als in't Franfch. De Koning gaf tevens te kennen; Dat de oude Gothen uit Zwccden gekomen waren, en dat de Koningen der Parthen van den Stam der Arfacidcn, eene luifterryker rotte in de oude gefchiedenis gefpeeld hadden, dan de oude Germaniëïs, De Heer Graaf van Hertzberg , het tegendeel ter eere der Duitfchers beweerd hebbende, nam vervolgends daar uit aanleiding, om zyne Helling door eene proeve te bewyzen, zendende den Koning den volgenden morgen eene Hoogduitfche en Franfche vcrtaalingvan het 17 en 44fte Hoofdftuk, uit het vermaarde Werk van Tacitus over Duitschland, zodat de beide Vertaalin gen en het oorfpronglyk in drie Kolommen van gelyke lengte, naast eikanderen Honden*
De.



220 Byzonderheden betreffende den
De Staatsdienaar deed deeze Vertaalingen van den volgenden brief verzeld gaan.
„ Ik neem de vryheid , om uwe Majefteit een „ Hoofdftuk uit Tacitus over Duitschland, te over„ handigen, welk ik in 't Hoogduitsch en Fransch ver„ taald heb. My dunkt, dat de Hoogduitfche vertaaling „ voor de Franfche, in beknoptheid noch in zuiver" „ heid niets wykt. Tevens geeft dit Hoofdftuk een „ bewys, hoe zeer Tacitus de Duitfchers verheft „ boven de Parthenen Arfaciden, en het leert ons, „ dat de Gothen, de Sneven of Vandalen, de Lon„ gobarden, dcAnglen, de Rugiërs, de Heruliërs, „ en alle die andere groote Volken, welke in 't ver. „ volg het Roomfche Ryk verftoorden, tusfchen de „ Elbe cn de Weichfel, juist in die gewesten ge„ woond hebben, die tegenswoordig onder uw Ma„ jefteits heerfchappy zyn. Ik hoop, uwe Majefteit „ zal het my vergeven, dat ik zo vry ben, Hoogst„ denzelven deeze kleine proeve voor te leggen." Breslau, den 29 April 1779.
v. Hertzberg.
Een half uur daarna zond de Koning den Staatsdienaar den brief te rug, en had op denzelven eigenhandig' het volgend antwoord gefchreven.
„ Ik heb de proeve eener vertaaling uit Tacitus , „ die gy my gezonden hebt, gelezen, tegen welke
„ niets



Koning van Pruisfen. 221
„ niets is in te brengen; Maar de afmaaling der Duit„ fche Zeden is het ook juist niet, dat het moeilykst „ is, om te vertaaien, maar zyn fpreukryke kragt„ volle ffyl, waar mede hy met weinige woorden de „ karakters en ondeugden der Roomfche Keizers „ fchildert. Aan de Levensbefchryvingen van Ti" „ berius , Klaudius , behoorden de Vertaalers ééns „ te komen. Deeze Lakonifche en tevens fchilderag„ tige ftyl, die in een paar woorden zo veel zaaken „ zegt, deeze verdient van onze Schryvers nagevolgd „ te worden. Weinige woorden en veel zin; Dit „ behoorden onze Schryvers zich tot een noodzaak. „ lyk rigtfnoer van hunnen arbeid te maaken. Qjtot „ verba, tot pondera. Ik verzoek u om verfchoo„ ning, dat myne onwetendheid zich verftout, Lam tvn bY uwe wysheid te citeeren, maar het is eene „ ydelheid , die gy my , zo ik hoop , vergeeven „ zult."
Frederik.
Dit oordeel van den grootften der Koningen, welk, ongeiigt den fpoed, daar het mede genomen was, egter zo gegrond en kragtig is, verdient zeer zeker wel, dat alle Geleerden, en inzonderheid die in Duitschland, het ter harte nemen, om het tot hunne leering te gebruiken. De laatfte Eeuwen zullen met verwondering zien, dat deeze groote Vorst in den ouderdom van 68 jaaren, en in een tydpunt, dat hy met zo grooten heldenmoed en voorbeeldige belangeloosheid,
Duitsch-



222 Byzonderheden betreffende den
Duitschlands regtcn en vryheden verdeedigde , ten zelfden tyde ook in de diepten der Wetenfehappen indrong.
Ditverblyf des Konings te Breslau, had ook nog in een ander opzigt de gelukkigfte gevolgen voor de Wetenfehappen. De Koning had verfcheiden maaien gefprekken met fommige Geleerden deezer ftad, als met den Profesfor Garve en Arletius , over de gewigtigfte onderwerpen der Wysgeerte en andere Wetenfehappen , en gaf by deeze gelegenheid te kennen, dat hy het voor het zekerfte middel hield, om de Duitfche Natie te verlichten, cn den voortgang der Wetenfehappen te bevorderen, als men de Jeugd meer, dan tet hier toe gefchied was, de beste Griekfche en Latynfche Auteuren liet lezen, en ten dien einde beter Vertaalingen, dan die thans te vinden zyn, vervaardigde. De Koning fchreef in 't vervolg deezen Grondregel zynen Staatsdienaaren en Curatoren der Schooien en Univerfiteiten, nog bepaalder cn uitdruklykcr voor; En alzo dit bevel ftipt gehoorzaamd is, Zo is federt in de Berlinfche Gymnaiiën en Schooien, de ftudie der Griekfche en Latynfche Auteurs, met zo veel yver als goeden uitflag voortgezet.
Kort daarna deed de Koning de moeite, om zelf een klein voortrellyk gefchrift op te ftellen; onderden Titel: De la litterature Allemande, des défauts qu'on ■peut lui reprocher; quelles en font les caufes; £f par
quels



Koning van Pruisfen. aag
quels moyens on peut les corriger. Hy ontbood den Heer Graaf van Hertzberg in November 1780 naa Sans fouci, en hem deeze Verhandeling hebbende voorgelezen, gaf hy hem last, om ze in 't Fransch, en vervolgends in eene goede Hoogduitfche vertaaling ter Drukpersfe te bezorgen, welk laatfte ook door den Heer van Dohm uitgevoerd is. Dé Staatsdienaar, welke 's Konings critiek over de Hoogduitfche Taal, te ftreng vond, deed zyn best, om die door alleiieië aanmerkingen mondeling te verdeedigen, en zond, om dit te onderfchraagen, de vertaaling eener moeilyker plaats , dan de eerfte, uit Tacitus , benevens den nevensgaanden brief, aan den Koning:
„ Ben ik niet te ftout, als ik uwe Majefteit nog„ maals de proeve eener Vertaaling overzende, welke „ ik van eene plaats uit de Jaarboeken van Tacitus „ gemaakt heb ? Flet is de redevoering, door welke „ Seneka Nero verzoekt, om zyne goederen we„ der te geven. Bt heb myn best gedaan, om aan „ de Vertaaling de zuiverheid en beknoptheid van 't „ oorfpronglyk Latyn te geven. Vervolgends heb ik „ ze met de vertaaling van Amelot de la FIous„ saye vergelecken, die my eene volkomene Fran„ fche Paraphrafe fchynt te wezen, en in welke men „ geen fpoor vind, dat de Vertaaler over 't geheel „ den waaren zin van den Latynfchen Tekst verftaan „ heeft. Ondertusfchen is het uitgemaakt, en ik „ word dit door de zeer gegronde aanmerkingen,
„ wel-



224 Byzonderheden betreffende den
welke uwe Majefteit de genade gehad heeft, my te „ lezen te geven, nog meer gewaar, dat de Hoog„ duitfche Taal nog zeer nodig heeft, gezuiverd en „ verrykt te worden; En ik ben overtuigd, dat de » voorfchriften, welke uwe Majefteit ten dien einde „ heeft willen geven, meer dan iet anders daar toe „ dienen zullen, om deeze Taal te vormen, en de „ Natie aan te vuuren, om aan derzelver verbetering „ te arbeiden."
Sans Jouci den 8 Novemb. 1780.
Hertz berg.
Een kwartier uurs daarna, toen de Koning de hem toegezonden vertaaling geleezen had , ontving de Staatsdienaar het volgend Billet,
„ Dit is goed Iloogduitsch, en één der beste ftuk,, ken, die my tot heden toe zyn voorgekomen; „ maar houd my myne misfchien te ftrenge critick „ ten besten, in uwe Phrafis behaagt my het woord „ bei/piel niet, het moest zyn exempel. Indien man„ nen van uwe bekwaamheden en geleerdheid, zich „ inlieten, om de Hoogduitfche Taal te verbeteren, „ zo zou het hun ongetwyfeld gelukken; Ondertus„ fchen bedank ik u voor dit ftukje , dat gy de goed„ heid gehad hebt, my mede te deelen."
Frederik.
De



Koning van Pruisfen. 225
De Heer Graaf van Hertzberg, gaf, geduurenrende zyn verbiyf in Sansfouci, den Koning nog een klein Hoogduitsch werkje van den Heer Nicolai (Het fcJwone) te lezen, en toen hy het hem zond, voegde hy er den volgenden brief nevens.
„ Üwe Majefteit heeft my gisteren door eeneffren „ ge critiek befchaamd, maar die ik van het Boek, „ dat ik denzelven overhandigd heb, niet anders dan „ gegrond kan vinden. Echter dunkt my, dat het „ flot van dit verhaal zo verheven is, en zo naby „ komt aan de regels, welke uwe Majefteit my giste„ ren voorlas, dat ik het waag, denzelven dit Boek „ nog ééüs te bezorgen, en aan derzelver goedvinden „ over te laaten, of dezelve niet van de 6afte blad„ zyde af, nog eenige volgende geliefdet te lezen. „ Men vind daar, als een Voorftel van den hoogften „ graad van fchoonheid, eenen ouden gewezen Staats„ dienaar, dien één der Prinfen weder gevondenen „ aan het Hof te rug gebragt had. Hy was door de „ lasteringen van eenen Mededinger verdreeven, en „ nadat deeze ook gevallen was, ontvangt de eerfte „ hem vriendelyk, en maakt hem tot een deugdzaam „ Man. Het komt my voor, dat dit verhaal aan„ doeningen verwekt, welke met nadruk, fraaiheid „ en beknoptheid zyn voorgedragen, en men herïn„ nert zich daar door Telemachus en Idomenetjs. „ Ondertusfchen houde ik my zeiven voor geenen „ bevoegden Rigter, en bid uw Majefteit, het my P 5, ten



226 Byzonderheden betreffende den
„ ten besten te willen duiden, dat ik denzelven nog „ ééns lastig val." Sans fouci den 9 ZVuy. 1780.
IIertzberg.
Zyne Majefteit zond het Boeksken fpoedig te rug niet het volgend antwoord.
„ Dit is wat draaglyker, dan dat ik gisteren las, „ desniettegenftaande zyn er in twee bladzyden ook „ twee fouten. By iemand, die van toorn buiten „ zich zeiven , of vol wyn is , kunnen brandende „ wangen (*) wel plaats hebben, maar hier is het „ een verkeerd Bywoord, dat voor eenen Prins, die „ van vreugde aangedaan is, niet voegt; Ik ben te „ opregt, om aan dergelyke fouten myne goedkeu„ ring te geven."
Frederik.
Toen de Staatsdienaar weder naa Berlin gekeerd was, zond de Koning hem zyn werk, verzeld van den volgenden brief.
„ Hier
(*) De Koning had in het Exemplaar, dat hy gelezen had, pag. 64. het bywoord, die brennenden wangen, onderhaald, en op den kant gefchreven; hyperbcle impertinente. Pag. 63. had hy het bywoord gefpannter flirne insgelyks onderhaald, en op den kant gefchreven: gerun%elter (gerimpeld).



Koning van Pruisfen. 227
l, Hier nevens het overige van mynen arbeid,'welk afgefchreven is; Ik heb er geene verbeteringen in „ gemaakt, en geef het thans aan u onderzoek over, „ zo wel als de moeite, om het te laaten vertaaien, „ welke gy zo goed zult zyn, op u te nemen. Ik „ wensch, dat myne Tydgenooten my billyke rede„ nen zullen geven, om hen te pryzen. Niemand „ zal meer genegen zyn , om hun Lofredenaar te „ worden, dan ik. Als er veelen u gelyk waren, „ dan zou ik de Holle daar toe by de hand hebben, en ik verzeker u, dat ik hun daar door regt zou „ laaten wedervaaren , nadien ik zulke hoogagting „ voor hun zou hebben, als ik voor u perfoon ge„ voel."
Ben 10 Nov. 1780.
Frederik.
De Heer Graaf van Hertzberg waagde het, den Koning eenige kleine veranderingen in den volgenden brief voor te liaan.
„ Ik heb het flot der voortreflyke Verhandeling „ over de Duitfche Litteratuur ontvangen, welke „ uwe Majefteit my heeft gelieven toe te betrou„ wen. Het Fransch oorfpronglyke , nadat het „ naauwkeurig afgefchreven is, heb ik overgegeven „ aan den Heer Thibault , om het te laaten druk„ ken, en ik ben thans zelf bezig, om het te ver,, taaien en voor den Hoogduitfchen druk te laaten P 2 „be-



228 Byzonderheden betreffende den
„ bezorgen. Ik zal er uwe Majefteit Exemplaaren van zenden, eer het nog geheel afgedrukt is.
„ Uwe Majefteit zal het misfchien niet mispryzen, ,4 als ik op twee plaatzen Naamen verander, die my „ by het affchryven verwisfeld fchynen. By v. de „ te verre getrokken vergelyking met den Karbonkel „ is niet in een werk van Heineccius , maar in een „ ander van Profesfor Eberti te Frankfort, dien „ het lezen van Spaanfehe Romans de hersfens ont„ fteld had. Verders, wanneer men den Duitfchers Tho„ masius voorftelt als het voorbeeld van eenen goe„ den Gefchiedfchryver , dan dunkt my , dat het „ treffender zou zyn, in plaats van deezen den naam „ Mascow te zetten, die in de daad één onzer beste „ Gefchiedfchryvers is; Want Thomasius heeft niet „ in 't Iloogduitsch gefchrevcn, en heeft niet uit„ gemunt in 't historiesch vak, maar in de Regts-
geleerdheid cn Wysgecrte, nadien hy het Ryk der „ Ilekfen verftoord heeft."
„ Ik weet niet, of ik het wagen mag , dit vers „ van Gottsched voor te flaan:
Deines Geistes hohes Feuer Schmelzte Ruszlands tiefflen fchnee. Ja das Eis ward endlich theuer, An der runden Kaspenfee.
„ om



Koning van Pruisfen. 229
„ om het in plaats van de laffe Strophe: Scheufz enz. „ te zetten. Men zegt, dat dit in geen gedrukt „ Hoogduitsch gedicht te vinden is. En deeze hier 99 bY gevoegde regels van Gottsched, die by de „ Duitfchers een klasfikaal Schryver is, geven haar m W«*s toe in lafheid, en gezwollenheid.
„ Deeze veranderingen zouden alleen naamen en „ aanhaalingen , maar niets wezenlyks betreffen. „ Voor het overige voorzie ik , dat verftandige en „ van vooröordeelen vryë Duitfchers opgetogen zul„ len zyn als zy zien, dat een Koning, die de cere „ zyner Natie door zyne Regeering, door de Wapenen , en door Geleerdheid ten hoogften toppunt „ gevoerd heeft , van wien men tot hier toe ge„ loofde, dat hy de Hoogduitfche Taal niet zonder„ ling agtte, evenwel juist die geen is, welke der„ zelvcr fterkte en zwakte het best doorgrond, en de „ beste Regels opgeeft , om ze te volmaaken. Ik „ ben overtuigd, dat dit voorbeeld de navolging-san drift ^er Natie zal ontfteeken, zo als Uwe Maje„ fteit alle Regenten in Europa de begeerte hebt in„ geboezemd, om in perfoon te regeeren. Ik geloof „ zonder ydelheid te kunnen zeggen, dat het ver„ heeven voorbeeld van buitengewoonc daaden, welk „ Uwe Majefteit aan de wereld gegeven heeft, my „ fteeds heeft aangefpoord, om denzelven in de be„ paalde fpheer van eenen byzonderen perfoon nate„ volgen. De goedkeuring , welke Uwe Majefteit p 3 „ my



230 Byzonderheden betreffende den
,, my in deszelfs laatden en den voorgaanden Brief „ hebt gelieven te betuigen, gelyk ook het gunftig „ onthaal, daar dezelve my in fans Souci mede ver„ ëerd heeft, verheft my op den hoogden trap van „ vergenoegen , en verderkt de begeerte , die my „ aanvuurt , om Hoogstdeszelfs goed gevoelen te „ regtvaardigen. Ik wensch niets vuuriger , dan „ veelvuldige gelegenheden, om den diepen eerbied „ te betoonen, van welken ik doordrongen ben enz."
Berlin den iz Nov. 1780.
Hertsberg.
De Koning keurde egter deeze veranderingen niet goed, blykends het volgend antwoord.
,, Den Karbonkel verzoek ik te fpaaren, hy moet ,, daan blyven, de zaak is volkomen zo, en de heele „ wereld heeft er in 't jaar 1722 om gelagchen. Te „ Wusterhaufen heb ik deezen fraaïen Brief gezien „ en gelezen ; voor 't overige kunt gy altyd met „ myne gematigdheid te vrede zyn , ik heb uwe „ Duitfchers flegts met roozen gegeesfeld, en in ver„ fcheidene plaatzen de drengheid der critick ver„ zagt, dus dank veelmeer myne terughouding , „ en dryf my niet tot het uiterde. Jk ben met agting
Den 13 Nov. 1780.
Fredfrik.
NB.



Koning van Pruisfen. 231
NB. „ Thomasius heeft de Gefchiedenis in Hal „ gedoceerd , ik ken heden , die by hem Collegie „ hebben gehouden, men heeft my zelfs eenige van „ zyne Verhandelingen gegeven, die regt meesterlyk „ waren, dewyl zy van het Regt, van de Gefchie„ denis en de Wysgeerte handelden, in deeze vakken „ hoorde hy voornaamlyk te huis."
De Heer Graaf van Hertsberg deed nogmaals eene poging , om de eere zyner Natie door den volgenden Brief te redden , die hem met de daarby gevoegde kanttekening te rug werd gezonden.
„ Ik zal Uwe Majefteits wil punctiiëelyk vervullen. „ De Karbonkel blyft, ik wilde alleen den naam van „ den wezenlykcn Schryvcr Eberti zetten in plaats „ van Heineccius. Uwe MajeHeit heeft zich het „ jaar 1722 wel herinnerd. Lk heb het Boek gevon.„ den , het is werklyk van dat jaar. Thomasius „ zal ook zyne plaats behouden. Het is waar, hy „ heeft veel en vooral goed gefchreven over het „ Openbaar en Leen-Regt, welke met de gefchied„ kunde in een naauw verband ftaan. Mascow „ heeft hem alleen ten aanzien van 't Iloogduitsch „ overtroffen. Ik zie, dat Uwe Majefteit toeftaat, „ dat men van het Oostersch zwellend Vers van ,, Gottsched gebruik maakt. De Duitfchers zullen ,., zich aan de zeer billyke cenfuur Uwer Majefteit P 4 „ on-



232 Byzonderheden betreffende den
,, onderwerpen , en alleen om genade bidden voor 5, formnige nieuwen."
Den 14 Nov. 1780.
Hertsberg,
De Koning had op den kant gefchreeven:
lk wil aan deeze kleinigheden niets meer veranderen.
Toen nu de druk van dit Werk zyn' voortgang had, zond de Staatsdienaar den Koning de eerfte bladen daar van, benevens den volgenden Brief,
„ Alzo de druk van het Werk, welk Uwe Maje„ fteit den Profesfor Thibault en my toevertrouwd „ heeft, niet voor het einde der week kan voleindigd „ worden, zo neem ik de vryheid, Hoogstdenzelven „ intusfchcn de eerfte Franfche en Hoogduitfche Bla„ den te overhandigen. Uwe Majefteit zal zien, „ dat, eenige Drukfouten uitgezonderd, welke nog „ veranderd worden, men zich ftipt aan het Fransch „ oorfpronglyk gehouden heeft. Ik hoop ook, dat „ Uwe Majefteit met de Hoogduitfche Vertaaling, „ welke ik door den Krygsraad en Archivarius Dohm „ heb laaten maaken, te vrede zult zyn, die naauw„ keurig inftemt met het oorfpronglyke , alhoewel „ zy , overëenkomftig den aart der Taal, niet ge-
„ heel



Koning van Pruisfen. 233
„ heel en al letterlyk is. Tenvyl ik dit onvergelyk„ lyk Gefchrift vertaald en doorlezen heb , ben ik „ nog fterker van de waarheid en gegrondheid der „ voortreflyke regels , welke Uwe Majefteit zyne „ Natie daar in geeft, doordrongen en overreed ge„ worden."
Berlin den 19 Nov. 1780.
Hertsberg.
De Koning beantwoordde dit op de volgende wyze:
„ Ik bedank u voor de zorgvuldigheid, welke gy, „ volgends uw berigt van den 19 , op den druk „ van 't Werk hebt befteed, dat ik u toevertrouwd „ heb, en waarvan gy my de eerfte Bladen hebt toe„ gezonden; Ik zal het overige verwagten, als alles „ gereed zal zyn. Ik bid God, dat hy u in zyne „ heilige hoede neme."
Potsdam den 20 Nov. 1780.
Frederik.
Hoe ftreng ook dit Gefchrift tegen de Duitfche Geleerden was, egter ontving het de goedkeuring van het grootfte deel zyner Natie. Zy vonden de waare oorzaaken van de traagheid der voortgangen in de
P 5 fraaie



234 Byzonderheden betreffende den
fraaie Wetenfehappen daar in opgegeven , en voortreflyke regels en lesfen, om er verder in te komen, cn de gebreken der Taal en Litteratuur te verbeteren. Daar uit ontftond een nieuwe drift van naaryver by de Duitfche Geleerden, en veele goede ichriften over het zelfde onderwerp , onder anderen de Brief van den Abt Jerusalbm aan de Hertoginne Douariere van Bjunswyk, in welks hy op dc Duitfche Litteratuur eene billyke en befcheiden Lofreden houd, en de gegroijdheid en voortrefiykheid der voorfciiriften, welke de Koning in zyne Verhandeling geeft, erkent. De Hertogin had den Abt Jerusalem om zyn gevoelen over 's Konings Verhandeling gevraagd , daardoor kreeg deeze Geleerde aanleiding , om haar den gemelden Brief te fchryven, dien zy terftond aan den Koning zond. De Koning deelde dit ftuk den Staatsdienaar van Hertsberg mede , die toen juist gevaarlyk ziek lag. Hier op fchreef de Staatsdienaar 'den volgenden Brief aan den Koning.
„ Sire!
„ Ik erken het , als een hoogst fchatbaar bewys „ van Uwe Majefteits genadig aandenken , dat het „ denzelven behaagd heeft, my den Brief van den
Abt Jerusalem , betreffende de Duitfche Littera. „ tuur, mede te deelen. Ik las hem door , zodra
myn verzwakte ftaat van gezondheid het my ver„ öorloofde , cn heb terftond door den Kancellary„ Secretaris Le Coq er eene Franfche Vertaaling van
„ ha-



Koning van Pruisfen. 233
„ laaten maaken, welke ik Uwe Majefteit hier nevens „ ter hand ftclle, in gevalle dezelve mogt goedvin„ den , ze geheel of ten deele te doorlezen. Het „ Gefchrift van den Abt Jerusalem heeft zyne ver„ dienften, en komt my voor, met waarheid, be„ fcheidenheid en zuiverheid van bewoordingen op„ gefteld te zyn. Hy ftemt over het geheel de oor„ zaaken toe, welke Uwe Majefteit als de vertraging „ van den voortgang onzer Taal opgeeft, te weten, „ de oorlogen, door welken Duitschland twee hon„ derd jaaren lang veiwoest is, en het gebrek aan „ befcherming en opwekking van den kant der Re„ genten. Hy ftaat toe, dat de welfprekendheid in „ de Geregtshoven cn de Kerk in Duitschland nooit „ zo luisterryk kan worden als in Frankryk , uit „■hoofde der Conftitutiën, en grondregels van den „ Godsdienst, waar over hy vry aanmerklyke zaaken „ zegt. Verders erkent hy, dat de Hoogduitfche Taal „ ten aanzien van welluidendheid voor de Franfche ,, onderdoet. Integendeel beweert hy, dat zy deeze „ in kragt overtreft, en volkomen zo welluidend
is, als de Griekfche, welke even zo veel Confonan„ ten als Diphthongen heeft. Eindelyk zegt hy, dat „ federt de Regeering Uwer Majefteit, en federt het „ verheven voorbeeld, welk dezelve door de Beöefe„ ning van alle Wetenfehappen aan gantsch Europa
gegeven heeft, de Hoogduitfche Taal en Littera„ tuur eene veerkragt heeft bekomen , welk haar „ binnen kort den voorrang boven de anderen ver-
„ fchaf-



236 Byzonderheden betreffende den
„ fchaffen zal. Kortom , deeze Geestelyke onder„ fchraagt zyn gevoelen door redenen en voorbeel„ den, welke dit klein Gefchrift belangryk maaken» „ en dit zo veel te meer, daar het in 't wezenlyke „ met dat van Uwe Majefteit overeenkomt.
,, Ik heb gedagt, Uwe Majefteit myn gering ge„ voelen over dit Stukje, zo veel myn tegenwoor „ dige toeftand my vergunt, te moeten voordragen,
Ik ben met den diepften eerbied.".
Berlin den 3 Jan. 17S1.
Hertsberg.
Deezen Brief beantwoordde de Koning met den volgenden,
„ Ik heb met uwen Brief van gisteren de Vertaaling „ van 't Gefchrift van den Abt Jerusalem over de „ Duitfche Litteratuur bekomen, die ik u, met veel ,, dank voor de moeite, die gy ten deezen opzigte „ genomen heb, te rug zende. Ondertusfchen moet „ ik u verzoeken, dat gy u toch fpaart, en allen „ arbeid nalaat , welke eene te fterke en aanhou„ dende Infpanning van den geest vordert , uit „ zorge , dat uwe betcrfchap daardoor opgehou„ den en vertraagd mogt worden. Als gy deezen „ raad volgt , zo hoop ik , u fpoedig herfteld te „ zien, waar over niemand zich meer verheugen zal,
„ dan



Koning van Pruisfen. 237
dan ik. Ik bid God , dat hy u in zyn heilige „ hoede neme."
Berlin den 4 Jan. 1781.
Frederik.
Gelyk deeze Briefwisfeling den Koning en zynen Staatsdienaar evenveel eere aandoet, zo zyn ook de Byzonderheden, welke zy bevat, zo interesfant voor onze Tydgcnooten, als merkwaardig voor de Nakomelingen, die daar in uitfteekende Trekken van het waar karakter van deezen grooten Koning ontdekken zullen.
Uit'



23* Byzonderheden betreffende den
-Uittrekzel uit de aanfpraak des Konings aan de Pommerfche Gedeputeerden, in tegenwoordigheid van den Prefident van Sciiöning, in 't jaar i7 80.
Komt nader, myne Heeren ! Ik wil met u, als uw beste vriend fpreken. Gy hebt by my aangehouden om de invoering van eene Kredit-Societeit. Ik wil u geerne helpen, want ik bemin de Pommerfchen, als myne Broeders, en men kan hen niet meer beminnen, dan ik hen bemin, want zy zyn braave lieden, die my altyd in de verdeediging van 't Vaderland, zowel in 't veld, als t'huis, met goed en bloed hebben bygeftaan , en ik moest geen mensch zyn , of geen menschlyk hart hebben, als ik u daar voor by deeze gelegenheid myne dankbaarheid niet betoonen wilde.
(De Vorst fprak dit met eene geheel innemende aandoening. Zyn Landsvaderlyk hart was tevens zo vol gevoel, en benevens ons zo geroerd, dat hy hier eene Paufe moest maaken, om zich, naar 't fcheen, weder te herhaalen, en ons insgelyks tyd daartoe te geven.)
Dan gy moet my vooraf een Hypotheek-blyk uit het Landboek wegens uwe fchulden, brengen, ook vervblgends uit alle Kreitzen, waar toe ook die van
Lauen-



Koning van Pruisfen. 239
Lauenburg en Butow behoort, bezorgen, want deeze Kreitzen worden thans tot Pommeren gereekend, en hoe er meer van dezelven in deeze Asfociatie treden, des te beter is het. Ik zal dan den Staatsdienaaren van Karmer en van Görne gelasten, om de zaak met u lieden te rcguleeren. Dezelve zyn reeds in Silefiënm de Mark tot dit werk gebruikt, en gevolglyk in de routine. Doch gy lieden moet Gedeputeerden naa Berlin zenden, en daar toe zodaanige lieden verkiezen, die zo wel van de zaak, als ook van de omftandigheden des Lands en der Kreitzen, geïnformeerd zyn.
De nuttigheid deezer Inrigting, is in 't begin nie€ zo kennelyk, maar in twee of drie jaaren zal dezelve zich onfeilbaar tot uw voordeel en genoegen openbaaren. Ik zal nol, vnn myn' kant aljes aanwenden, wat de zaak gemaklyk kan maaken. Aan geld zal het niet ontbreken. Ik kan er thans wel niet veel 100,000 Daalers aan geven, om dat er allerhande Uitgaven in Oorlogstyden voorvallen, en byzonder de veelvuldige Watersnoden nog veel weggenomen hebben, Doch in Berlin liggen twaalf tonnen Gouds, die niet aangelegd kunnen worden, en die men u geern geven zal, zodra uw Kredit-wezen in ordre gebragt is. De Kapitalist, die zyn geld wil uitzetten, is er zo wel, als gylieden, mede geholpen.
In



240 Byzonderheden betreffende den
In Silefiën, alwaar de Adel door den Oorlog geheel geruïneerd was,heb ik denzelven door deeze inrigting weder op de been geholpen, en vervolgends ook in de Mark. In 't begin heb ik veel tegenltand gevonden, om dat veelen er een' hinderpaal in meenden te befpeuren, om hunne goederen naar welgevallen te kunnen verdoen , en het hunne door te brengen. Doch heeft iemand baar geld, dan kan hy dat, naar goedvinden, verkwisten, en niemand zal hem door deeze inrigting daar in hinderlyk zyn. Maar ten aan. zien der Landgoederen, vigileert thans de eene LandHand op den anderen, dat hy zyn goed niet verflimmere, of geheel verwoeste; En dit is nuttig; want daardoor word de Adel ftaande gehouden, daar my volftrekt veel aan gelegen ligt, alzo my de Adel by de Armee geheel onöntbeerlyk is. 't Is zo, zy kunnen allen , cn moeten nok alle niet in Krygsdienst gaan; Daar moeten er eenigen t'huis blyven, om de belangen van hunne Familie en Bloedverwanten waar te nemen. Insgelyks heb ik den Adel van doen, om er Prefidenten en Staatsdienaars uit te verkiezen. En ik zie er nooit op, of iemand ryk of arm is, als hy maar verdienften heeft. Alsdan kan een arme ook ryk worden, zo als B. V. vax Tauenzien, die van huis niets had , en tot eene bezitting van ten minften 150,000 Daalers geraakt is. Wykn de Veldmaarfchalk Schwebjm heeft my meer dan ééns verhaald, hoe zyn Vader hem van huis naa Breslau
zond,



Koning van Pruisfen. $41
zond, om daar zyn geluk te beproeven, en hoe die hem niet meer dan éénen Daaler en een oorvyg mede gaf, met deeze byvoeging : Duld dit van niemand meer! En in welke gelukkige omftandigheden is deeze Man door den dienst niet geraakt? Veelen zyn ook door eene goede Huishouding tot een aanzienlyk vermogen gekomen , zo als byzonder in SUefiè'n gefchied is. En in Pommeren zal veel met voordeel kunnen worden ingevoerd naar het Silefisch voorbeeld, byzonder door beter inrigtingen met de Schaapen-vokkeryën en Vee-teeld.
Ook wil ik geern, in 't vervolg, en jaarlyks, zo lang ik leef, aan het Land Verbeterings-gelden geven, en die genen, welke de voor hun reeds gefchikte gelden nog niet in betaaling ontvangen hebben, zullen ze nog ontvangen; want de dood van Brenkexhof zal daar geene verandering in maaken. Of ik één of anderhalf milliöen meer of minder in de Schatkist nalaat , zal hetzelfde zyn, en het is beter, als ik er by myn leven nog wat goeds mede fticht.
(Hier op fcheen zyne Majefteit zich te willen weg begeven, en nam de verzekering onzer allerönderdaanigfte dankbaarfte verpligting , om welke in alle haare uitgeftrektheid uit te drukken, ons de woorden ontbraken, en ons verzoek, om deszelfs verdere befcherming, hoogst genadig Q aan.



242
Byzonderheden betreffende den enz.
aan. Waarmede deeze Audiëntie, die meer dan een uur geduurd had, eindigde! De Gedeputeerden waren, de Generaal Graaf van Bork , Baron van Likstad uit Hohenholz. De Landraad van Winterfeld, en de Landraad van
PüTTKAMMER.