(1755
L A












AAN DE CHRISTELYKE GEMEENTE
DER.
DOOPSGEZINDEN ?
T E - • "
HUIZEN
IN HET
GOOILAND.
GEACHTE MEDE-BURGERS , GELIEFDE MEDECHRISTENEN, ZEER WAERDE VEEL GEëERDE VRIENDIN !
H-ET kan U, die, van myne oprechts deelneeming in uw geluk overtuigd, niets onbeproefd liet, om my van uwe ongeveinsde vriendelykheid wederkeerig te overtuigen, en * 3 my



C 4 )
,...„„, en,„eer aen V te verbinden, «iet
reeds te roeren openlyk in eene talryke VerÏÊtng g«r.d* nebbe te kvyten; »** f'^erkenne^nfteedste *iH*»*£.
U-esen geduurende een nrUyfun demo,,
om of deze «..»«».«.» %Hn. zlneder^erUéUK^V^
Uuden; en W^^T^^Xn. belette muv »'»Ichm "Uei'£er " ■>"ymenVlier hebbe ik Aeeze uek afgeven, zonder t,ter'bihet »r,aetiigen dezer Leerreaenen Tgedagtin tehoestere,,, cm dezelnn door iet, Arak gemeen te maeken. "' Zulks is eerst in aenmrking gekomen m
Jik h* \im;t
hngen i*eden er my toe o»rmn; en Mg -
%L ,m Ungs dezen «eg «» «ffjT ,i\e beerde,,, en U, » ■fiham afveze„d,te kunnen leeren en piekten, T. hxlde eindelyk my m- i.



( 5 )
Indien ik zo gelukkig worde van iet te hebben toegebragt tot vermeerdering van uw huis* felyk geluk , van uw gezellig leven, door U niet alleen beter Christenen maer tevens waerdiger Burgers te maeken, dan zal een mynervoornaemfle hoofd-doclen bereikt zynr dan zal ik mynen arbeid dubbel beloond achten , en de Algoedheid voor dezen zegen danken, zonder dat het my enigzins zal kwellen, ontrusten , en even weinig de pen doen opvatten, indien, 't welk ik niet hoopt, deze of geene duijlerling door haetplyke inboezemingen mym pogingen, ongelukkig , mogt willen veriedslen, als ik (leeds gereed zal wezen myn aendagt opdat geene te vestigen, het welk my, befcheiden-, wordt onder V oge gebragt , zo dra het ter uwer leering of verbetering kan flrekken.
Gebruikt deze Redevoeringen ten uwen nut' te, toetst alles aen het gezond verfiand en het Woord des Eeuwigen Levens, en omhelst of verwerpt het, naer maete het met deze Jïrooke ofjlryde,
Bhft my, Myne Waerde Vrttndenl met uwe liefde, met uwe achting beftendig begmh Jligen; toont zulks in uwe daeden, als Burgen, ajs Christenen. Bidt den Algoeden V*< 3 dar



C 6 )
4er der Menfchen, dat Hy myne zwakke pagingen onderJleiine,meteenengewenfchten uitüag bekroone; - en ik zal ook bidden, dat Hy uw God, uw Vader , de Vader uwer huisgezinnen en gejlagten zy en blyve.
Jk ben met wam achting en oprechte liefde,
waerde mede-burgers, geliefde mede-christenen , zeer waerde, geëerde vrienden,
fan 2$ April Uw dlmtw< Dkmer en Vriend,
Fr. Adr. van der Kem^
L Y S T



L Y S T
DER
REDEVOERINGEN,
i Redevoering over *t Huuwlyh . Bladz: r
2 '-- 1 de plichten der
Vrouwen. &x
3 * de plichten der
Mannen. 4.7
4 de plichten der
Ouders. 6$
5 ■ ■ de plichten der
Kinders. 93
6 de voordeden
$en*r vroege Gods-vrucht. 115
7' de plichten der
Heeren en Dienstknechten* 133
| cltr Overheeden en
Onder daenen^ 155
9 Rs-



LYST der REDEVOERINGEN.
9 Redevoering over het veranderen der Republi* kainfclie Regeefingsvorm in eene koningfyke hy de Jooden' *7<
1Q' ever de plicht cm dt
y/aerhtid te fprieken. 2oé
lt . gehouden op den
Bededag van den 27.
Febr. 1782. 223



HET
H U U W L Y K.
EN DE
PLICHTEN
DER
GEHUUWDEN.
Hebr. XIII: 40. Het Humvlyk is eerlyk onder allen. —
(Q) nder alle de plichten, welke ons in de leere van Jefus Christus worden ingefcherpt, wordt in 't bizonder op die der echtgenooten ernftig en op herhaelde reizen aengedrongen; uit 't welk en 'taenbelang, en de noodzaekelykheid dezer plichtsbetrachting duidelyk kan opgemaekt worden.
Eene oppervlakkige kennis van 't menfchelyk leven , een gezond natuurlyk verftand, een weinig overdenkens, een weinig oplettenheids , zal eenen ieder van 't gewigc derzelver kunnen overtuigen ; en de aert der zaeke toont ons genoegzaem den grond, op welken zy is gevestigd. Wanneer wy A der-



% I. Redev. het hüüwlyk, en de
derzelver krachtdaedigen invloed in aenmerking nemen, zullen wy al ras ontwaer worden, dat geene plichtsbetrachting, uit hoof' de haerer heilzaeme gevolgen, gefchikter is dan deze, om den welftand van 't menschdom te bevorderen, te bevestigen.
De vreede, de bloei en 't geluk der huisgezinnen; der echtgenooten, der kinderen, der vrienden, der bekenden geneugten en gelukzaligheid, en de welvaert der maetfchappye zvn haeren oorfprong, aenwas en volkomenheid aen dezelve vêrfchuldigd; terwyl het verwaerloozen dezer plichten, de vreede der huisgezinnen beroert , derzelver bloei en waschdom doet verflenzen, den belanghebbenden met bitterheid drenkt, met 't brood der fmarten fpyzigt , en derzelver zielen, door het fnerpend gevoel der fynfte folteringen, doet bezwyken, aen anderen ten ergernis ftrekt en beroering, en de elende en de verwarring onder de menfchen vermenigvuldigt; terwyl een rampzalig kroost, door der Ouderen zielbefmettend voorbeeld bedorven, van kindsbeen af derzelver heilloos voetfpoor drukt, en weder 't zyne toebrengt, om de jammeren van 't volgend geflagt te vergrooten. —
Schoon deze gevolgen zo kennelyk zich tot de laete nakomelingfchap uitftrekken, leert
ons



PLICHTEN ©ER GEHUUWDEN. $
ons echter de treurige ervarenis, dat deze heilige plichten veelal worden in den wind geflagen, en zelden als dezulke aengezien, welker inachtneming behoort tot een godvruchtig character; daer veelen, en derzelver getal zoude by de optelling niet gering worden bevonden, zich braeve menfchen, jae, goede en oprechte Christenen waenen, en echter niet fchroomen zich in dezen grootelyk te vergrypen, en met meerder ernst, met meer geftrengheids de geringfte misflagen, zomtyds in onverschillige dingen, beftraffen, dan 't verbreken der huuwlyksplichten.
' Het heeft my, na eene bedaerde overweging, toegefcheenen , dat 't behandelen dezer ftoffe noch met deze plaetfe , noch met 't oogmerk myner bediening ftrydig zoude wezen, terwyl ik geenzins kan vermoeden, dat iemand Uwer, die voor zich of de zynen in dit ftuk eenig belang ftelt, 't zelve zyner aendagtige overdenking zal onwaerdig keuren.
Eer ik echter die plichten, ter welker betrachting beide de Gehuuwdcn zyn gehouden, openlegge, zal ik de natuur van 't huuwlyk zelve en deszelfs oogmerken trachten aentewyzen , en dan zal my van zelfs de gelegenheid worden geboren, om U 'taenbelang dezer verbindtenis onder 'toge te brengen, en de middelen te leeren kennen, o-m uit het zelve A a voo?



4 L RedcV, HET HUUWLYK. EN DB
voor ons, voor anderen 't meefte voordeel te trekken.
't Is bekend, dat het Huuwlyk eene plechtige verbintenis is tusfchen twee perfoonen van verfchillende fexe , ter voortplanting van 't geflagt, ter opvoeding van hun kroost en ter onderlinge hulp, aengegaen. Onder de meest befchaefde volken, -heeft men eenige plechtigheden, om dezelve te bekrachtigen, uitgedagt, door Hoog Gezag vastgefteld, en eenige be= paelingen gemaekt, welke 't niet geoorlooft was te overtreden, 't Is wel waer, dat deze alle heure waerde alleen van den wil des Wetgevers , als niet gegrond zynde in 's menfchen natuure, ontvingen, maer 't is tevens niet min zeker, dat zy dikwerf veel vordeels der zamenlevinge toebrachten.
In de heilige Boeken wordt het Huuwelyk voorgefteld , als van Goddelyken herkomst te wezen, als welke boven alle andere verbindtenisfen ftaet, zelvs boven de betrekkingen tot vader en moeder: en, geen verftandige, wiens hart wel geplaetst is, zal zulks durven betwisten, zodra hy 't oogmerk des Hunwlyks aendagtig overwoogen, en den aert dezer ftaetverwisfelling in alle derzelver bizondere eigenfchappen enverfchynfelen , met eene genoegzaemenaeukeurigheid, heeft gadegeflagen. De wyze, op welke 't Opperwezen goedvond



ÏLICHTEN DER GE HU UW DEN 5
vond 'r. menfchelyk geflagt in ftand te houden, kenmerkt deszelvs goedheid en wysheid niet minder als zyne macht; terwyl ons de laetfte alleen in 't oge zoude vallen, indien de regelmaetige opvolging der menfchen 't werk eener onmiddelykefcheppingware. 't Vermogen en de zugt, om zyn beftaen als uitterekken, door 't voortbrengen van fchepzelen van gelyken aert, zyn den menfche-gemeen met de dieren: en't inwilligen dier onbedwingelyke neigingen, welker rypheidden geheelenmenschhervormt, is het gehoorzaemen aen de uitlokkende Itemme
der natuure.
Eene meer verfynde gevoeligheid wordt in die jaeren het deel der beide geflagten , fterkc den natuurlyken blos van 't aengezicht, maekt de wezenstrekken levendiger, meer fpreekende; doet de ogen tintelen en verraedt door deze en geene onwillige bewegingen de aengenaeme gewaerwordingen der ziele: de veerkracht van alle de leden is vermeerderd, het bloed rolt, met verfoeiden gang, door de aderen, alle de vogten zyn tot den ftaet der volkomenheid gekomen, de beenderen zelvs zyn door'tmerg bevogtigd. Het kunftig bewerktuigd ligchaem is voor 't eerst volmaekt gefteld geworden, alle de raden zyn in beweging, alle de zenuuwen behoorlyk gefpannen, elk vezeltje irj werking gebragt.
A 3 De



6* I. Redev. het huuwlyk, en de
De gloeiende verlangens der ziele kunnen niet langer befloten blyven binnen den boezem, de blaakend uitgeboezemd, en door zommïge met fmart bedwongene, zugten ontdekkende behoefte, en derzelve te lang uitgeftelde verzadiging toont door eene zichtbaere kwyning, de dringende noodzaekelykheid aen van derzelver vervulling. Met begint 't aenwezen van een nog onbekend goed te bezefFen, vormt zichfchielyk meer juifte,denkbeelden van't zelve, roept ftraks de verbeelding te hulp, om deszelvs waerdy te doen ryzen, vestigt de nog onbepaelde genegenheid, reikhalst vuurig na de bezitting van dit voorwerp, rust niet, eer men 't zelve is deelachtig geworden, en fchat zig niet gelukkig, eer men beantwoord heeft aen 't doel, aen 'tbevel desalwyzenMakers.
Die trapsgewyze opvolging van begeerten, die onwederftandelyke zugt na derzelver bevreediging, die zinnen bedwelmende geneugten , met de vervulling, zelvs der minfte, vereenigd, Zyn door de Algoedheid aen de menfchen, aen de dieren, aen al wat adem heeft, gefchonken, om derzelver foorten te doen in wezen blyven.
Den menfche alleen heeft zy de reden gegeven, om door derzelve recht gebruik die neigingen te regelen, en hier door een meer beftendig goed te verkrygen, van 'x welk zy,
door



FLICHTEN DER GEHUUWDEN. ?
door hunne ziedende driften overweldigd, verftoken zouden blyven.
Aanmerkelyker nog wordt dit onderfcheid , zodrae wy tot het eerst ondergefchikt oogmerk desHuuwlyks, de opvoeding der kinderen, onze aendagt bepaelen. Hoe zorgvuldig deze in de dieren voor korten tyd moge wezen, kan echter dezelve in geenen deele met die onder de menfchen worden vergeleken , als welke zich verder uitftrekt, en 't vormen van zedelyke wezens ten doel heeft. .In 't natuurlyke zelfs zoude 't menfchen kind zeer bezwaerlyk anderer hulp kunnen derven, om nu niet te zeggen, dat de dood meest al 't onvermydelyk gevolg zoude wezen van deszelfs verlating. De behoefte van 't pas geboren wigtje en 's menfchen verplichting, om nuttige leeden voor de Maetfchappy te vormen, leer en ten vollen, dat de Godheid 't afdoen dezer taeke voorde hoofdbezigheid der Gehuuwdenfchikte.
De onderlinge hulp in 't bevorderen van der belanghebbenden geluk is een ander niet min gewigtig einde der echtverbintenisfe. De zugt tot gezelligheid is den menfche natuurlyk eigen , en de echtvereeniging is de gefchiktfte om dezelve te vervullen. De Alwysheid keurde 'tniet goed, dat de mensch alleen bleeve, en maakte hem eene vrouwe ter zyner hulpe. De oppervlakkigfte befchouwing van beider A 4 aert,



8 /. Redev. het huuwlyk, en de
aert, hoedanigheden en vermogens moet zelfs den onoplettenden overtuigen, dat zy door t Opperwezenmet het vermogen bekleedzyn geworden , om hun eigen geluk te voorfchyn te brengen.
Die wederkeerige vuurige liefde, die overeenftemming in beginfelen, die eensgezindheid van raedflagen, beraemingen en verrichtingen, die naeuwe vereeniging van harten en zinnen, kunnen niet misfen, den echtgenoten een genoegen te fchenken, welks aenwezen zy in den ftaet der ongezelligheid zelfs niet vermoed zouden hebben.
De belangens, door welke zy zyn vereenigd, de beweegredenen, door welke zy gedreven worden, en de hulpmiddelen, van welke zy, ter bereiking van hun doel, gebruik kunnen maeken, gaen alle andere belangens, beweegredenen en hulpmiddelen verre te boven, en hoe volkomen men derzelver gefchiktheid, om eikanderen gelukkig te maeken, fchetze, zullen welgehuuwden echter beweren van nog naeuwer te zijn vereenigd.
Waer werd opregter trouw Dan tusfchen man en vrouw Ter wereld ooit gevonden ? Twee zielen gloende aen een ge/meed, Of vastgefchakelt en verbonden
In liefde en leed. D(



PLICHTEN DER GEHUUWDEN.
9
De band, die 't harte bindt Der moeder aen het kind, Gebaerd met wee en fmarte; Aen haere borst met melk gevoedt, Zo lang gedragen onder 't harte, Verbindt het bloed.
Nog Jlerker bindt de band Van 'tpaer, door hand aen hand Verknogt, om niet te fcheiden, Nae dat ze jaeren lang gepaerd,
Een kuisch en yreedzaem leven leiden, Gelyk van aert. ■
Daer zo de liefde viel ■ Smolt liefde ziel met ziel En hart met hart te gader. Die liefde is Jlerker dan de dood.
Geen liefde koomt Gods liefde nader.
Noch is zo groot.
Uit dit oogmerk des Huuwlyks, in 't welk het niet moeilyk valt te Hagen, is het blykbaer , dat deze verbindtenis op aerde, door den dood alleen kan verbroken worden; ten ware derzelver zedelyke of natuurlyke einden met geene mogelykheid bereikt konden worden, of door eenen der belanghebbenden moetwillig waren veriedeld. —■
A 5 Zal



to 1. Redev. het huüwlyk, en de
Zal de echt aan deeze einden beantwoorden, dan behooren zich de Gehuuwden toeteleggen, om alle die plichten, welke aen beide of aen elk in 't bizonder gemeen zyn, uitteoefenen; ditmael zal ik my vergenoegen, met zommige der voornaemfte, tot beide betrekkelyk, voorteftellen.
Eene onderlinge getrouwheid aan de gegevene belofte, om alleen voor eikanderen te leven , en eene omzigtige oplettenheid om den fchyn zelvs des vermoedens van derzelver verbreking te vermyden , moeten zulke diepe wortelen in der echtgenooten harten hebben gefchoten, dat zy in deezen opzichte zelvs niet met hunne ogen zondigen. Welk een ruim veld zoude ik hier voor my open vinden , wilde ik de heillooze uitwerkzelen van deszelvs fchending aenwyzen. Maer waerom, myne Vrienden! zoude ik Schrikwekkende tafereelen bezigen, om U overtehaelen, tot het betrachten uwer plichten? neen, ik wil uwe harten, buiten noodzaeke, niet beroeren , zelvs met door 't misdryf in deszelvs haetelyke gedaente te vertoonen, daer de zugt voor uw waerachtig welzyn , 't bezef van plicht, de liefde tot de deugd, de liefde voor 't welzyn uwer kinderen, eenen genoegzaemen invloed op uwe harten zullen behouden hebben, om op uwe hoede te zyn tegens
de



PLICHTEN DER GEHUUWDEN7. II
de listige aenvallen dier verraderlyke zonde.
Uit de onderlinge liefde der Echtgenooten vloeien eene reeks van plichten voort, door welker inachtneming de Gehuuwden elkanders rampen verligten , elkanderens rouwe leenigen, en elkanderens geluk voltooien kunnen. Zv moeten in elkanderens droevenis, zy moeten in elkanderens geneugten deelen, deeze vergrooten, geene verzagten, bizondere genoegelykheden aen het onderling geluk opofferen, en liever vader en moeder verlaten, dan de liefdebanden te verbreken. Eene beleefde infchikkelykheid, een minzaem voorkomen en 't vervullen van verlangens en begeerten, eene hartelyke deelneeming in elkanderens belangens, en eene liefdevolle bekommernis, om alles, wat mishagen kan, te vermyden, zullen den Gehuuwden zo veele bronnen van waere wellust ontfluiten, en het gemeenfchappelyk dragen der lasten, der zorgen en kosten van 't huisgezin, zal deeze voor de helft verligten, en de overige in geneugten Veranderen , of ten minften dragelyker maeken.
Maer om aen deeze voorwaerden te voldoen, moet men eenige vereischten bezitten, zonder welke 'tonmogelyk is dezelve naertekomen. Die de prysverhandelinge (*) van den
Eerw.
(*) Verhandelingen van het Genootfcbap: florsanï
JLIBeKALES ARTES I. 13.



ia 7. Redev. het huuwlyk, en de
Eerw. de vos en anderer fchriften hebben gelezen, zullen myn onderwys kunnen misfen, voor anderen echter zal 't zyne nuttigheid hebben, 't hoofdzaekelyke aenteftippen.
Een gezond ligchaemsgeftel, een goed en welgeplaetst hart, met de liefde tot de deugd en de godsvrucht doortrokken, een gezond natuurlyk verftand moeten het deel zyn der Gehuuwden : eene naeuwkeurige kennis van elkanderens deugden, zwakheden en gebreken , eene eerbiedige hoogachting en tederhartige liefde, op die kennis gevestigd, kunnen van deezen niet worden afgefcheiden. Derzelver vereeniging moet den bezitters veel heils aenbrengen, terwyl hunne genoegens volkomener worden, na maete deeze in meer gunftige omftandigheden plaets vinden. De bevalligheid en befchaefdheid hebben eeneweezenlyke waerdye, 't uitwendig aenzien en de geboorte heeft flegts een zeer betrekkelyk nut, en de rykdommen kunnen nimmer verder in aenmerking komen, dan in zo verre zy tot het onderhoud des levens noodzaekelyk zyn, of't zelve, behoudens alle andere verplichtingen, gemakkelyker en vermaekelyker kunnen maeken.
'Er blyft nog een voornaem punt over aen welker voorftel veelen te veel belangs hegten, om 't zelve met opzet overteflaen, namelyk,de Godsdienstige, begrippen i dog zo zeer als
men



PLICHTEN DER GEHUUWDEN. 13
men de noodzaekelykheid der overeenftemming in beginfelen, met die der geaertheid verwart, heeft men insgelyks in het godsdienftige het fpoor uit het oge verloren.
Eene volmaekt overeenftemmende geaertheid, en volkomen in alles overeenftemmende begrippen, brengen eene verveelende eenzelvigheid voort, kenmerken de zotten enftooten zichzelvs om verre: maer dezelfde beginfelen zyn met eene verfcheidenheidvangeaertheidmet eene verfcheidenheid der begrippen zeerwelbeftaenbaer, en moeten , volgens de befchouwing zo wel als de ervarenis, meer toebrengen , om de Echtgenoten kennis en volkomenheid te
doen vermeerderen, dan verminderen.
Deonverfchilligheidisfteeds telaeken, en een lynrecht-ftrydige denkwyze kan dikwerf de huisgezinnen in verwarring brengen, en de fchaedelykfte gevolgen voor de opvoeding der kinderen hebben: maer, zo dra de belanghebbenden zuivere begrippen van God en den Godsdienst vormen, en overtuigd zyn geworden, dat de aenbidding in geest en waerheid niet bepaeldis tot het een of ander Godgeleerdfamenftel, zo dra zy anderen die vryheid willen vergunnen, welke zy voor zich verlangen, en geen aenfpraek maeken op de onfeilbaerheid; ' zo dra zy der liefde van Jefus Christus deelachtig zyn geworden, dan zullen de bizondere ge-
voe-



f4 I- Rxiev'. HET HÜÜW1YK, EN DE
voelens, in plaets van 't geluk en de rust der Echtgenooten te verftooren, te beroeren , eer dienen, om dezelve te bevestigen, door'tfcherpen, 't beoefenen en ontwikkelen der verftan<lelyke vermogens.
Zo weinig ik my met het openleggen der geneugten met het huuwlyk vereenigd hebbe opgehouden, zo weinig zal ik ftilfbaen by de onaengenaemheden, van 't zelve onaffcheidelyk , terwyl elk uwer geredelyk zal toeftemmen, dat elk, dien de voordeelen van zulken echt te beurt vallen, reden heeft, om op zyn geluk te roemen.
De waerdigheid en 't aenbelang van 't huuwIvk moet elk in 't oge vallen, die zyne aendacht op 't voorgedragene vestigde. Echtgenooten , welken zich van hunnen plicht kwyten, fcheppen 't geluk voor hunne huisgezinnen , en vinden, binnen derzelver omtrek, telkens vernieuwde flof van verheuging. De lastige verveeling fluipt nimmer in hunne wooning: Het krakeel en de kyvagien kunnen byhun geene fchuilplaats vinden, terwyl zy zeldzaem naer anderer gezeldfchap verlangen, dan om dezen deelgenoten hunner vreugde te maken. —-
Zy bevorderen 't geluk hunner kinderen, die de lust zyn hunner ogen , boezemen dezen vroegtydig diezelfde beginfelen in, en beantwoorden derzelver liefde met wederliefde. Zy
ver-



PLICHTEN DER GEHUUWDEN. ÏJ
verfpreiden deze zegeningen in den kring hunner vrienden, in den kring der bekenden, in welken zy leven , wekken dezen door hun voor* beeld op om 't zelfde pad te bewandelen, breiden het Koningryk uit der waerheid en deugd, bevorderen het welzyn des Menfchelyken ge* flagte, en brengen 't hunne toe ter voltoojing van't groot Konstftuk der natuure, ter bereiking van het eindoogmerk des Almachtigen Makers.
Zy deelen in elkanderens liefde en achting, zy deelen in de liefde hunner kinderen, in de achting hunner bekenden, en in de goedkeuring des Aller - Hoogften , en hun naem blyvt in zegen tot het laetfte nageflagt.
Uit den aert dezer verbintenisfe, uit derzelve oogmerken blykt ten vollen dat het den menfche niet geoorloofd is, na willekeur met dezelve te handelen. 'Er kunnen omftandigheden plaets hebben, welke hem van deze plichtsbetrachting ontheffen, om langs eenen anderen weg dit gemis der Maetfchappy te boeten , <log zonder zedelyke of natuurlyke beletzelen mag niemand zich aen dezelve onttrekken. Die door 't vooruitzicht der huizelyke zorgen wordt teruggehouden, moet eene groote maete kleinmoedigheids bezitten; die hetzelve nalaet om met meer vryheids zyner dierelyke driften te kunnen bot vieren, is ten hoogften misdae-



iö L Redev. het huuwlyk, en de
dig, terwyl allen tegens de maetfchappy zondigen en zich verzetten tegens de oogmerken van hunnen wyzen Maker. De hooge gevoelen, welke veelen voorwenden van den ongehuuwden ftaet te koesteren, zyn de wrange vruchten des bygeloovs, door welks begunftiging een aental jeugdige lieden ellendig wordt gemarteld, de menfchelyke natuur verkracht, en een fchat van gruwelen verfpreid door de
gantfche zamenlevinge.
Veel zoude ik hier kunnen byvoegen, ware 't niet, dat ik fchroomde uwe aendacht te veel te vermoeijen; ook zullen de algemeene door my gelegde gronden voor den oplettenden genoegzaem wezen, om dezelve op elke bizonder geval toetepasfen. Liever zal ik my vergenoegen met nog eenige vermaeningen hier bytevoegen.
Om nu niets van de misbruiken, in 'taengaen der echtverbintenisfe , omtrent welkers oogmerken zich de minften , voor dat gewigtig tydftip hunnes levens, bekommeren, te melden, zal ik my, tot het geen den Gehuuwden meer onmiddelyk betreft, bepaelen. .
Hebt gy M. V. voor uwe echtvereeniging niets onbeproevd gelaten om 't voorwerp uwer liefde , ook van deszelvs minstbehagelyke zyde te kennen , dan zult gy ongetwyffeld de vruchten genieten van uwen arbeid; maer ook deze belooning



PLICHTEN DER GEHUUWDEN. 1?
ning moet u te vreede ftellen, zonder dat gy eene nieuwe poging waegt, om dezelve anderwerf deelachtig te worden, daer de weedom in de plaets van vergenoeging uw deel zoude worden : Zo dra de knoop eens gelegt is, houdt dit onderzoek op , en de toegevendheid moec deszelvs plaatfe vervangen: eene Scherpere nafpeuring zoude de overige geneugten vergiftigen.
Nimmer zal uw genoegen zo volkomen wezen, dat geen wolkje uwe gelukzon benevele; nu en dan wordt de rust der gelukkigst Gehuuwden beroert , door misverStand , door zwakheden, van 's menSchen natuure onaffcheidelyk; maer deeze zullen geenen kwaeden ploei brengen in welgeftelde harten, noch eenige zieden van verbittering in de ziele achterlaten i maer hun hunne waekzaemheid doen verdubbelen, om niet weder in dien zelvden {trik gevangen te worden. Laet de verwyderingen binnen'shuis befloten blyven, en fpoedig bygelegd worden, laet de zon nimmer over dezelve opgaen , opdat de misnoegdheid zig niet verfchuile in uwe ziele, of uwe levenslamp ontydig worde uitgebluscht.
Laet 't mistrouwen nimmer plaets grypen, opdat uwe liefde niet aen 't kwynen raeke, in koemeid verandere, en deeze in onverfehilB hg-



i8 L Redev. het huuwlyk, en de
ligheid overgae 5 gelukkig indien de afkeer haer niet opvolge. Het eens verloren vertrouwen wordt nimmer geheel herwonnen, en ronder deszelvs volkomene bezitting is uw geluk een waterbel, door het minfte windje te verbreeken.
Mydt, fchuuwt, zo veel 't met de welvoegelykheid, met de bevordering van uw onderling geluk beftaenbaer is, de afzonderlyke vermaeken en gezelfchappen, die ryke bron van zo veele verwarring in de huisgezinnen, m de Samenleving ; zoekt elkanderens ommegang, en gy zult deze plichtsbetrachting rykelyk beloond vinden. Verliest nimmer de achting, zonder welke 'er geene waere liefde plaets kan vinden, aen eikanderen verfchuldigd, in uwe afzondering uit 't oge , opdat gy niet in gezelfchappen, tegens dezelve zondigende , 't voorwerp uwer minne blootftelt aen befpotting , U zeiven aen verachting; wagt U dierhalven voor eene te vrye gemeenzaemheid, wagt U om tegens de befcheidenheid en welvoegelykheid te zondigen , verraedt nimmer de geheimen uwer binnenkameren, noch tracht U, ten koste uwer anderer ziele , te vervrolyken , al ware 't alleen, om dezelve in anderer ogen niet te doen dalen.
In-



T'LICK TEN DER GEHUUWDEN. 1$
Indien 't bezef van uw eigen geluk geenen genoegzaemen indruk op uwe zielen ma fca; laet de bedenkinge van 't welzyn uwer kinderen U te rugge houden , om U aen zulke vergrypingen fchuldig te maeken : derzelver vroegftondig bederv is voomamelyk der Ouderen fchuld en menige wakkere knaap , en meenige fchoone maegd die nü der zonde wierooken en hun geflagt ten fchande (trekken, zouden, ZDnder 't befmettend voorbeeld hunner Ouderen, dezen te vreugde, der Maetfchap* py ten zegen geleeft hebben.
Hoe beroerend moet de gedagte zyn voor zulke Ouderen , indien zy al hun gevoel niet verdoofd hebben, dat zy voor de onnozelheid hunner kinderen den eerften ftrik hebben gefpannen, en dezen > onbezonnen, op den weg des verderfs plaetften. Hoe vreezelyk zal derzulken oordeel Wezen in den dag des gerichtes, en veelen echter zullen zich in dit geval bevinden: defchuldhunner kinderen zal voornamelyk ter hunner ver- , antwoordinge komen, zonder dat zy zich zeiVen zullen kunnen verfchoonen. Roept dit denkbeeld fteeds voor uwen geest j wanneer U de verzoekinge befpringe, en eerlang zal U een ander, uit 't bezef van 't bevorderd geluk uwer kinderenj geboren, tegens dezelve beveiligen. De dankbetuigingen van uw kroost, ' Ba ier



20 I. Redev. hit huüwiyk, enz,
der braeven lof en bewondering , de goedkeuring van uw gewisfe, en de toegenegene gunfte van uwen Hemelfchen Vader , in dit en een volgend leven, zullen uwe vergelding wezen-
D t



B E
PLICHTEN
DER
VROUWEN-
Colosf. III: 18.
Gy vrouwen! zyt uwe eigene mannen onderdaenig, geljk 't betaemt in den Heere.
„We. dien, die een vernuftig wyf heeft; „ wel dien die een deugdzaem wyf heeft; dies „ leeft hy nog eens zo lange. Een huislyk „ wyf is haeren man ten vreugde, en vervult „ de jaeren zyns levens met vreede. Een „ deugdelyk wyf is eene edele gave, en wordt „ dien gegeven, die God vreest, 't Zy dat „ hy ryk of arm is, zo is 't hem een troost j en maekt hem altyd vrolyk. Een vriende„ lyk wyf verblydt haeren man, en wanneer „ zy vernuftiglyk met hem omgaet , ver„ verscht zy hem zyn harte ; een vrouwe „ die zwygen kan is eene gave Gods; eene „ welgemanierde vrouwe is een onwaerdeer„ baer goed, het liefst op aerde ; en een „ kuischwyf is 't kostelykst van allen ".
B 3 Ziet



22 II. Redev. r>e plichten
Ziet jdaer eenige der fchoone trekken, met welke de uitmuntendheid eener deugdzaeme en verftandige Echtgenoote , door syrach's / Wvzen zoone wordt afgefchilderd. Zulk eene ft|. den man, welken zy is ten deel gevallen, tot' eere, fchenkt hem in elk ogenblik hu i m verbiiidtenis nieuwe en meer treffende geneugten, leenigt de bekommernisfen zyner ziele, verzagc,.'verdryft de wederwaerdigheden van dit leven, prikkelt hem aen ter deugdbetrachting , en herfchept meermaelen deze aerdfche yerblyfplaets in eene hemelfehe wooning.
Zij is haer huisgezin ten zegen, haere be,. ... .1 ten vreugde, der maetfchappy, in v . .e zy leeft, ten luifter, ten pronkfieraed d-?r menfchelyke natuure, terwyl zy den Ouderen , cioor haeren veelvermogenden invloed opwi kt, öfa de nog tedere harten hunner dogters met die deugden te verfieren, welke deze dezelfde SSffi&g zffll a waerdig maken. Ah Betegeld réi nt zy 'aller 'hoogachting en lof* ais niensch, aller eerbied en verwondering. " Kind-ren, vrienden en behoeftige vreemSén, deelen ih-Iiaé*e gelukkige dagen, en gevoelen zien door eene grievende fmart doordrongen , zodra zy' 't gelaet dezer geliefde moeder, door droevenis zien betrokken Dezen ftorten nunile daiïkbaere harten voor- de
ont-



DER VROUWEN. 23
-ontvangen gunstbewyzen jegens hunne weldoenfter, uit; geenen luifteren eerbiedig na de wyze redenen haerer lippen, tsrwyl de eerften in heure tegenwoordigheid een diep ftilzwygen bewaren , en uit haere ogen haere verlangens pogen te lezen; allen zenden hunne vuurigfte verzugtingen op ten hemel, by derzelver minfte onpasfelykheid, en danken der Algoedheid even ernftig, zodra het gevaer is verdweenen.
Haer tedergeliefd Kroost noemt haer welgelukzalig, en fchat het voor 't edelst voorrecht van zulk eene moeder geboren en opgevoed te wezen. De edelmoedige Echtgenoot verheft zich op zulk eene wederhelft, kan de blydfchap zyner ziele naeuwlyks bedwingen , nog zich met de bewustheid vergenoegen, dat hy de bezitter is van dezen ryken fchat. Hij vertelt zyn geluk aen anderen, en blyft haer de voorkeuze boven andere Vrouwen geven, hoe deugdelyk zy ook mogen hebben gehandeld.
Geene bekoorende fchoonheid, geene innemende bevalligheid kunnen immer, op zichzelve, eene Vrouwe eenen ftandvastigen roem verwerven , en nog minder ten waerborge ftrekken voor de aenhoudende liefde van heuren Echtgenoot en kinderen. —-
't Is haer braef en uitmuntend character, 't zyn haere zedelyke deugden, welke de B 4 fchoon-



84 II- Redev. de plichten
fchoonheid en bevalligheid van waerde mae« ken. De fchoonheid en bevalligheid zyn met eene zeer fpaerzaeme hand uitgedeeld, en zy, welke dit gunstbewys des Hemels te beurt valt, heeft luttel gronds, om zich op 'tz.lve, boven andere van haere kunne te verheffen. De Algoedheid heeft 't zalig lot, om hier geneugelyk te leven, niet bepaelt tot een klein getal Vrouwen, maer alle in de mogelykheid gefield, om 't zelve deelachtig te worden; de misvormde onbevallige kan 't zelve zo wel verwerven als de aenminnige fchoone,. Het algemeen middel om dit doel te treffen, is eene naeuwkeurige plichtsbetrachting, door hetwelk veelen 't gemis van andere beminnelyke hoedanigheden geboet hebben.
In 'tvoordragen der plichten, uit welker uitoefening der Echtgenoten geluk wordt geboren, zal niemand ten kwaede kunnen duiden, dat ik aen die van 't beminnelykst deel des menschdoms de voorkeuze geve: terwyl ik my met de hoope vleie dat elk myner Toehoorderesfen deze gebrekkige fchetze zal trachten te voltooien; daer ik, door de rykheid der ftoffe , genoodzaekt worde my met .den ruuwen omtrek der voornaemfte plichten te; vergenoegen.
Hoe zeer ik de rechten des menschdoms eerbiedige, en de Jydelyke gehoorzaamheid, als
een



b e r vrouwen. 1$
een Schandvlek onzer natuure , verfoeie, fchroome ik in geenen deele met paulus te zeggen. ,, Gy Vrouwen, zyt uw' eigen Mannen „ onder daenig, gelyk 'f betaemt in den Heere "■$ Schoon ook die Apostel, door zyne oofterSche denkw>ze, eenen meer uitgebreiden zin aen die woorden zal hebben gegeven, dan men in de westerfchen landen zoude kunnen goedvinden te beamen. Welvoegelyk zullen wy het woord van onderdaenigheid, met 't zagter van gehoorzaamheid verwisSelen , om geen Neêrlandscn ore door dit wanklinkend geluid te kwetzen: de laetfte is met 't denkbeeld eens vrygeboren beStaenbaer, 't eerSte is het kenmerk van verachtelyke flaeven, en de Man, die zulke eene onderwerping van eene Vrouw durft vergen, is dit gunstbewys der Algoedheid onwaerdig.
Onder de plicht van gehoorzaemheid worden alle andere begrepen, niet zo zeer, omdat deze die Hoofdplicht is,, uit welke alle de overige moeten afgeleid worden , als wel omdat zy de eerfte en meeffce tegenStribbelingen, welke de eensgezindheid beroeren, is onderworpen , gelyk de plichten der Mannen onder die der liefde vervat worden , dewyl eene hartgrondige liefde den Echtgenoot voor zwaere misftappen zal beveiligen.
Elke Vrouwe is haeren Man gehoorzaemheid B 5 ver"



26 II. Reder, de plichten
verfchuldigd in alles wat billyk is en betaemelyk. Hoewel alle hier in zullen toeftemmen, zouden echter derzelver bevattingen, omtrent den grond en den aert dezer plichtsbetrachting, zeer verre uit eikanderen loopen. —
Indien dezelve uit geen vast beginfel kan worden afgeleid, indien 'er geene zekere regelen zyn, aen welke dezelve getoetst kan worden, dan zoude men menigwerf onkundig wezen, waer men beginnen moest of eindigen, dan zouden de grilzieke begrippen van eenen norfchen en ftuggen Echtgenoot dikwerf voor 't richtfnoer moeten worden gehouden , aen het welk zyne Egae haere daeden moest afmeten, dan zoude eene verftandige Vrouw menigwerf geheel afhangen van eenen ftyfzinnigen flegthoofd; dan zoude van den anderen kant elke Vrouw dezen plicht, na heur goedvinden, kunnen betrachten, en de verfchuldigde onderwerpingmet eene wispeltuurige beheerfching verwisfelen.
Wy behoeven in dezen, even weinig als in andere plichten, in de onzekerheid te blyven, indien wy flegts met de gezonde reden willen raedplegen; dan immers valt de grond dezer verplichting gemakkelyk te ontdekken; dan valt 't niet moeilyk derzelver aert open te leggen, en tevens de- paelen aentewyzen, door welke zy moet beperkt worden.
't Is



DER VROUWEN, S?
: \ Is eene onweerlegbare waerheid , en hier zullert wv Straks den voomaemen grond kunnen ontdekken, op welken der Vrouwen verplichting tot gehoorzaemheid is gevestigd : 'tis eene onweerlegbaar e waerheid, dat de Gehuuwden, in den ftaet der natuure onderdek!, in eene zoort van maetfchappy leven, van welks men zonder uitdrukkelyKe of ftilzwygende verdragen geen gezond denkbeeld kan vormen. Om nu over derzelver aert te oordeelen en uit deze juifte gevolgen te trekken, moet men eerst der zulken aert en vermogens kennen , welken deze verbindtenis hebben aengegaen, en deze kennis zal ons op den rechten weg geleiden voor alle miswyzingenop denzelven beveiligen,
én ter bedoelde plaetze doen aenlanden.
■ De aenminnige fchoonheid en een teder ligchaemsgeftel zyn in 't algemeen der Vrouwe eigen; terwyl eene grootere fterkte , gepaerd met eene meerdere gefchiktheid, om de gevaeren te tarten en de rampen te verduuren, te verwinnen, den Man meest al zyn te beurt gevallen. Dit kennelyk onderfclieid,'t welk, weinige gevallen uitgezonderd , voor een doorgaend kenmerk der verfchillende kunne kan worden gehouden, is op zichzelven genoegzaem ter aentooning, aen weiken der belanghebbenden 't toekoomt, in eene zaeke ia verfchil, te beflisfen, aen welke toetegevcn; zo
\ " dat



28 IL Redev. DE PLICHTEN"
dat wy, om dit pleit te voldingen, niet van nooden hebben ons in die netelige twistvraege intelaten, wie van beiden den anderen met betrekking tot de vermogens der ziele overtreffe.
Men zoude eerst in ftaet geraeken, om in dezen een goed vonnis te ftryken, indien dezelfde moeite over 't algemeen werde aengewend, om der Vrouwen geest te befchaeven, en met nuttige kundigheden te verryken, als dien der mannen: de laetften echter zouden kunnen fchynen in dat geene na den voorrang te dingen, 't welk een meer bondig oordeel en diepdenkendheid vordert, terwyl de eerfte dezen verre voorbyftreven in een fyn vernuft en levendige verbeelding: en deze verfchillenheid, ten deele misfchien, in 's menfchen ligchaemlyk geftel te vinden, ontftaet voor 't grootst gedeelte toevallig, door de opvoer ding , gewoonten , zeden en heerfchende denkwyze. Die deze erkendtenis te ruimfchootig keure, vestige één ogenblik zyne aendagt op die Vrouwen, welke, in weerwil der ber letzelen, met welke zy moeften worftelen, den mannen, welken zich met heur in 't ftrydperk begaven, de verwinning moeilyk maekr ten, zomtyds den prys ontwrongen.
Vestigen wy op nieuw onze aendagt op de ftraksgemelde algemeene trekken, welke elk der beide fexen fchetzen:— een fchoon en
te-



DER VROUWEN. fip
ledergevormd ligchaemsgeftel aen de eene , aen den anderen kant fterkgefpierde leden, en eene gefchiktheid, om de ongemakken te verdragen: voegen wy hier by der beide behoeften en de meer of mindere moeilykheid zo van derzelver vervulling, als, om, na derzelver verzadiging, op zichzelve te beftaen, dan zullen wy ras ontwaer worden, wien van beiden 't voege te bukken, wanneer de bereiking van 't doel hunner verbindtenis deze infchikkelykheid vordert.
De neiging tot eikanderen was beide gemeen, de driften in beide werkzaem op eene verfchillende wyze, heftiger in de eene, ongeduldiger in de andere, zonder dat derzelver boeting andere nooden vervulde. De zwakke zogt by den fterken heul en befcherming, en werdt gevolgelyk haeren verdediger eene wederkeerige vergelding en eenige ondergefchiktheid fchuldig. De groote voordeelen, door deze verbindtenis der bevallige kunne toegebragt, konden rykelyk den afftand van een klein deel haerer vryheid opwegen. Deze verbindtenis was vrywillig, gegrond in heure natuure, en de gehoorzaemheid, aen welke zy zich onderwierpen, fteunde op die zelfde beginfelen, als die der menfchen in Maetfchappy levende, in welke de opoffering van een gedeelte der aengeboorne vryheid van elk in
't bi-



30 IL Redev. de ï l i c h t:e {f
*t bizonder noodzaekelyk is, om aen 't alge» meen een grooter goed te fchenken.
De bevordering van 't grootst geluk der beide belanghebbenden was 't doel der vereeniging: de eene koos zich eenen Befchermer tegens allen geweld en overlast; de ander een Medgezellin, om geneugeJyker en gemakke-lyker te leven, om door derzelve hulp van een gedeelte zyner zorgen ontflagen te worden. Een wederkeerig belang veroorzaekte deze verbindtenis, en eene wederkeerige heft de was alleen toereikende, om dezelve heilig te doen onderhouden: uit dit beginfel zullen wy den aert en de paelen der yrouwel) ke gehoorzaemheid • kunnen afleiden , zonder dat wy die armhartige redeneering, uit de zeden en gewoonten der volken afgeleid, behoeven te hulpe te roepen.
Behalven dat zoortgelyke redeneeringen te veel bewyzen, kan men billyk tegenwerpen, dat de Mannen, dit onderfteld, maer niet bewezen, recht veelal misbruikt, en daeden van bloot geweld hebben geoefend; dat zy de oorfprongelyke gel)kheid ten eenetnael verbroken, en zich alleen hadden toegelegd, om zichzelven , ten koste der andere kunne te verheffen.
Daer nu de bevordering van beider gelukj 't bedoeld oogmerk in 't aengegaen verdrag,
zon-



DEK. VROUWEN. 3t
zonder deugdzaeme beginfelen niet bereikt: kan worden, moet zich de gehoorzaemheid tot alles uitfhrekken, wat onzondig is en geoorloofd, tot alles, 't welk door Goddelyke of menfchelyke wetten niet is verboden. Hieruit volgt, om den aert dezer plichtbetrachting nog meer te ontvouwen, dat elke Vrouw haeren plicht vergeet, welke iet ten uitvoer brengt, 't welk zy overtuigd is, dat haeren Echtgenoot zal mishagen: dit immers kan niet gefchieden, zonder haeren Man te wederftreven, zonder zich der gehoorzaemheid te onttrekken , aen welke zy zich by 't aengaen dier verbindtenis vrywillig hadt onderworpen.
Zy moet nimmer trachten over haeren Man te heerfchen; nimmer tegens denzelven morren, of door een weêrbarftig gedrag zyne ziele verbitteren, 't Blyft haer geoorloofd te overreden, maer ook hierin moet zy berusten, en nimmer derzelver paelen overfchreden. 't Geduld moet haer laetfte toevlugt wezen, ten ware hy, geheel onbeftaenbaer met 'tdoel hunner verbindtenis, handelde: in onverfchillige dingen niet te willen wyken, is in elke Vrouw lakenswaerdig, deze, in weêrwil des Echtgenoots doortedryven onbetaemëlyk, en geweld te bezigen fchandelyk. De tegenwoordigheid van kinderen, van bedienden, van vreemden, verkenen zo veele beweegredenen, om haer
hier-



32 II. Redev. de plichten
hiervan terug te houden, welker gewigt elke verftandige Vrouwe, ook zonder onze hüp zal in 't oge vallen.
In 't godsdienftige moet zy alleen voor zichzelve oordeelen, en kan zich, zonder 't ver* waerlozen eener aengeboorne verplichting, in dit geval niet aen haeren Echtgenoot onderwerpen. In dezen is 't haer niet alleen geoorloofd haere eigene begrippen te volgen, en van haeren Man te verfchillen, maer zy heeft tevens een volkomen recht, om zich tegens hem te verzetten, en alles aentewenden, om zich by dit recht te handhaven, wanneer hy, ongelukkig, dwaes genoeg mogt wezen * om haer van 't zelve te willen beroven; wanneer hy beproefde om haer Zyne gevoelens ^ van welke zy een afkeer hadde, te willen opdringen.
Zy moet de vrye en onbepaeJde beftuurfter Zyn van alle haere daeden, Welke alléén tot haerzelve betrekking hebben, zonder dat haer Echtgenoot door derzelver uitvoering of nalating éénig nadeel kan ontvangen.
Zy mag en moet alles verwerpen, 't welk met de reden en den godsdienst ftrydig, haer zoude kunnen worden voorgehouden> dewyl in zoortgelyke omftandigheden alle toegevenheid berispelyk, alle gehoorzaemheid misdaedig zoude wezen.
Zy



DER VROUWEN. 53
Zy kan nimmer tot iet, dat onredelyk of onbetamelyk; tot iet, dat met haere jaeren, met haere achting, met haeren ftaet onbeftaenbaer; tot iet , dat ftrydig is met de hoedaenigheid en kieschheid eener rechtfchaepene Vrouwe verplicht worden. De paelen derhalven, binnen welke haere gehoorzaemheid moet beperkt blyven, zyn de rechtmaetigheid, de welvoegelykheid, de waere eere. Zy was fchuldig haere aengeboorne plichten te betrachten , voor 't aengaen dezer verbindenis en eene nieuwe betrekking kon haer nimmer van dezelve ontflaen, veel min vergunnen deze opzettelyk te verbreken.
De gezonde rede moet alleen der Vrouwe ten richtfnoer ftrekken. aen 't welk zij haere gehoorzaemheid moet afmeten ; en geene , welke de deugd en den Godsdienst eerbiedigen, zullen zich dezer plichtsbetrachting onttrekken, ter welker waerneming zy zich vrywillig verbonden, fchoon zy ook veele achtingswaerdige hoedaenigheden boven hunne Echtgenooten bezitten.
Een gezuiverd eigenbelang, de bewustheid van hunne onderlinge geneugten en geluk langs dezen weg te kunnen bevorderen, volmaeken, zal elke verftandige vrouwe eene krachtige drangreden verleenen, om zich van dezen plicht te kwyten; daer 't voor eene door C de



$4 Jï.Redev. de kichtEK
de ondervinding bevestigde waerheid mag worden gehouden, welke allen, die eenige vorderingen in de kennis van 't menfchelyk hart maekten, zullen beamen, dat eene verftandige Vrouw door eene zagtaertige innemende toegeevelykheid meest al meer van eenen zelfs wreveligen echtgenoot zal verwerven , dan zy door wederftreving konde hoopen.
Hoe menigwerf heeft eene Vrouwe de gewenschte gevolgen gezien van te weten in tyds te zwigten, en in tyds weder aentehouden! hoe menigwerf heeft eene Vrouwe de fmaekelyke vruchten geplukt eener tydige infchikkelykheid! en hoe meenig Echtgenoot zag zich, zyns ondanks, gedrongen iet intewillig. n, "t welk hy vast hadde voorgenomen afteflaen: jae, hoe menig Echtgenoot fchikte zich na de oogmerken zyner egae, fchoon hy te voren hadde befloten zyne eigene zinnelykheid te volgen, zo dat men dikwerf zoude mogen twyffelen of der eene niet het wezen der zaeke, den anderen de naem en de fchyn des meefterfchaps was ten deele gevallen; en welke Vrouw zoude dan haeren Man misgunnen, om zich te verlustigen in dezen iedelen waesfem. Zulke krachtige en voor gevoelige Mannen onweêrftaenbaere wapenen, heeft de milde natuur der Vrouwe gefchonken; welke wel gebezigd op allen, die.niet geheel on--
han-



DER VROUWEN. SS
handelbaer zyn, eene gewenschte uitwerking ibebben.
Elke Vrouwe moet zich fteeds benaerftigen , om aengenaem en welbehagelyk te zyn in de ogen van haeren Echtgenoot, en zich van deszelfs toegenegene achting trachten te verzekeren: dit is eene haerer hoofdplichten , welker vervulling noodzaekelyk is, om haer geluk en 't genoegen van haeren Man te bevorderen. Zy moet hem achten, beminnen, met de vuurigfte, met de ftandvastigfte liefde, hem goed doen en geen kwaed, alle de dagen van haer leven.
Zy moet zich bevlytigen, om zyne verlangens te leeren kennen, de begeerten zyner ziele te doorgronden, eer hy deze geuit heeft, en alle haere krachten infpannen, om dezelve te vervullen. Door een vriendelyk en minzaem onthael moet zy deszelfs hart pogen te winnen; door een bevallig voorkomen zyner wenfchen, door eene tederhartige behandeling, door eene vuurige hartgrondige liefde deszelfs ziele aen haere ziele verbinden.
Zy moet haeren mond met wysheid openen en de leere der goeddaedigheid moet van haere lippen vloeijen. Zij moet alles met een zweem van bevalligheid bekleeden, en door woorden en door daeden haeren echtgenoot overreden van een welgevallen te hebben in deszelfs geC a neug-



30" II. RtdtV. 01 PLICHTEN
neugten, en alles te willen fchuuwen, 't geen hem zoude kunnen mishagen.
In de blyde en voorfpoedige dagen moet zy zyne vrolykheid vergrooten , zyn neergeflagen harte opbeuren , en de fombere trekken uit zyn gelaet trachten te wisfchen , zo dra hy door den tegenfpoed gedrukt wordt omcingeld. Dan behoort zy de bekommeringen, .welke hem prangen , te verdryven, de rouwe zyner ziele te verzagten, de dingen van den fchoonften kant tevertoonen, door haare minnelyke vertrooftingen, door haere troetelende omhelzingen met een ftrael van vreugde zynen boezem te doortintelen, en hem op eene Spoedige en meer gelukkige omkeering van zaeken doen hoopen.
Voor alles moet zy trachten deszelfs vertrouwen volkomen te winnen, hem te overtuigen, datzyzyns eerbieds, zyner hoogachting, zyner liefde waardig is , en door 't in acht nemen van 't welvoegelyke en 't kiefche zich in deze pogen te bevestigen.
Diezelvde beweegredenen, welke elke Vrouwe tot deze plichtsbetrachting aenfpooren, zullen haer insgelyks de tegenovergeftelde doen vermyden. Nimmer zal zy den Beminden haer er ziele met opzet verbitteren, noch hem gegronde redenen tot klagen verleenen; maer in tegendeel deszelvs ontrust gemoed . . Po-



DER V R O V W.E N. - S7
spogen te bedaren, in plaets van 't zelve door fchampere en bitze verwytingen, door onvriendelyke tegenftribbelingen verder te beroeren. Nimmer ftelt zy eenige listen in 't werk, om.haere nieuwsgierigheid te verzadigen, nimmer tracht zy haeren Man teverfchalken, en hem iet te doen zeggen, 't welk eed en plicht hem bevolen te zwygen.
Deszelvs gebreken zal zy met den mantel der liefde bedekken , indien zy hem niet kan overhaelen, om deze te verbeteren; deszelvs misflagen verfchoonen, en deszelvs zwakheden geduldig draegen.
De liefde zal alle haere gangen regelen, de liefde zal alle heure voetftappen beftuuren, en de grootfte moeienisfen doen te boven komen. In alles wat zy doet, in alles wat zyfpreekt, in alles wat zy denkt, beoogt zy het genoegen van haeren Halsvriend, en dus, haer genoegen te bewerken, te bevorderen, te voltooien. Terwyl zy hem nieuwe blyken geeft haerer vuurige liefde, overpeinst zy reeds by zichzelve, hoe zy deze door andere zal vervangen. Zy leeft om haeren Man te behagen, bekommert zich weinig met het overige, en telt zich met deszelfs wederliefde onder de gelukkigfte Vrouwen.
Der waerdy, der zagtzinnigheid kundig, overtuigd dat eene zagtmoedige en ftille geest C 3 in



3$ tl. Reder, de plichten
in eene Vrouwe kostelyk is voor God, voor haer het fchoonst verfierfel, en een onwaerdeerbaer goed voor haeren Echtgenoot, fchuuwt zy 't gekyf als eene flange, en tracht haer hart tegens de trotschheid te wapenen, tegens eene heftige oplopenheid te beveiligen, of, ten minften, te zorgen, dat deze geene nadeelige gevolgen met zich fleepe, dat kleinigheden hun van eikanderen verwyderen, of beuzelingen de rust hunner ziele beroeren, en hun drenken uit den bitteren kelk der oneenigheid, wiens droesfem zelfs hunne edeifte
levensgeeften vergiftigd. ■
Door haere zigtzinnigheid leenigt zy den ftroeven aert van eenen ftuggen echtgenoot , leert deszelfs eigenzinnigheid buigen, zvn verhard gemoed vermurwen , deszelfs geweldige heftigheid bevreedigen , en zyne opftuivende driften naer naeren zin leiden. Heeft zy in 't een of ander misgetast, nimmer blyfc zy hardnekkig haer ftuk vasthouden, maer toont zich vatbaer voor de rede en de overtuiging, en poogt vlings haeren misflag te verbeteren: ontvangt ay eene belediging, worden haer redenen tot eene rechtmaetige gramfchap gegeven, zy laet ylings haere gevoeligheid varen, zodra zy befpeurt, dat men geen opzet had, om haer te mishagen, of dat het leedwezen de plaets der terging reeds heeft ingenomen. Infchikke-
lyk,



DER VROUWEN. 39
lyk, uit bezef van plicht, is zy verre verwyderd van eene dwaeze toegevenheid, zo dat zy iets onbetaemelyks zoude uitvoeren, alleen om haeren Man te behagen, of zich blindeling aen deszelfs grilzieken aert onderwerpen, wanneer hy, dwaezelyk, mogt goedvinden haer ten voorwerp te ftellen eener onzinnige behandeling. Zy legt zig toe op de toegevenheid, maer op eene redelyke, zy tracht de goedkeuring van haeren man wegtedragen, maer door geoorloofde middelen ; zy zoekt hem in alles te behaegen, maer nimmer ten kosten van de bevelen des Heeren.
Elke Vrouwe moet haer huisgezin en huishouding verftandig beftuuren; haere kinderen , indien zy met dezelve is gezegend, vorderen eene bizondere oplettenheid: haere dienstboden, indien haer ftaet of omftandigheden derzelver hulp vereifchen, zyn andere voorwerpen haerer zorge , en 't naeuvvkeurig of achteloos beftuur haerer huizelyke zaeken, moet haer of lof of blaem verwerven. Daer het eerfte meer bepaeld tot der Ouderen plichten betrekkelyk is , en het twede tot eenen anderen rang behoort, zal ik my thans met de ontwikkeling der laetfte, de bron van zoveel heils of nadeels voor elk huisgezin vergenoegen.
Het Huishouden moet het hoofdwerk, desC 4 zelfs



4.0 II. Redev. de plichten
zelfs grondige kennis de hoofdwetenfchap va* elke zyn ; Vrouwe, en 't uitdenken der middelen, om 'twel te beftuuren, voorige misflagen te verbeteren, andere voortekomen, alles in eene geregelde orde te bewaren , en de gelegenheid uittekiezen , om uit alles 't meefte voordeel te trekken, moeten haere voornaemfte • beöefeningen wezen.
Zy moet'de geringfte zaeken onbelemmerd bezorgen, zonder dat de geringfte kleinigheden haerer oplettende aendagt ontglippen. \ Geenveelen, als heurer opmerkzaemheid onwaerdig, luttel tellen , 't geen andere, als beuzelingen, over't hoofd zien, wordt door haer naeuwkeurig gadegellagen, inde overtuiging, dat veeier rampen uit het verwaerloozen van zoortgelyke kleinigheden heuren oorfprong hebben getrokken, en dat veelennimmer in de armoede zouden zyn gedompeld , hadden zy zich volgens dit beginfel gedragen.
Zy mydt alles, wat haer in deze plichtsbetrachting zoude kunnen hinderen , en tracht zich dezelve aengenaem en gemakkelyk te maeken. Door eene pryswaerdige zuinigheid overlegt zy alles mèt wysheid, fchuuwt het overtollige, laet niets verloren gaen , regelt haere levenswyze na heure middelen of winften, en vindt hier door gelegenheid, om zelfs van den arbeid haerer handen aen elendigen mildaedig-
heid



DER VROUWEN. 41
heid te kunnen oefenen. Zy fket zelfs de handen aen 't werk , en gedoogt niet dat onder haer oge 't brood der luiheid worde geè'ten. De ny ver heid , de goede orde en de oplettenheid ftraelen van alle kanten door, terwyl zy door haer voorbeeld bevestigd, dat een goed toevoorzicht en eene geregelde fchikking eene Vrouwe minder werks, dan 't tegengeftelde gedrag, aenbrengen.
Vreest niet, dat de zedigheid en ingetogenheid door my zullen over 't hoofd-gezien worden. Schoon ik, te voren, deze deugden reeds opzettelyk behandelde, vondt ik echter by deze gelegenheid my verplicht eenige algemeene aenmerkingen hier by te voegen, voor deugdgezinden genoegzaem, om heure nog onbezoedelde harten voor de befmettende verleiding dezer Eeuwe te beveiligen, of den voortgang des bederfs te fluiten, indien heure zielen door dezelve reeds befmet zyn.
De zedigheid , de ingetogenheid , deugden boven allen roem verheven, zyn der Vrouwen fchoonfte üeraedien, zetten aen derzelver pryfelyke hoedaenigheden eenen nieuwen luider by, verwerven heur altyd de achting heurer eigene kunne , en der Mannen eerbiediging en bewondering. Zy mogen voor weinige ogenblikken , uit laege en verfoeijelyke beginfelen, het verwaerloofen dezer deugden in eene C 5 Vrou-



42 II. Redev. de plichten
Vrouwe als eene ongedwongene en bevallige losheid verheffen ; zy mogen het tegengeffceld gedrag met de naemen van gemaektheid, boersheid en ongemanierdheid bekladden; en de onnozele dogters of kortziende Vrouwen den lof der wellevenheid toezwaeien; terwyl deze , door dit tokkelend lokaes begogeld , gretig dit doodelyk gif inzwelgen, en alles aenwenden, om den listigen belaeger haerer eere van haere dankerkendtenis te overreden. Zy mogen op deze wyze te werk gaen, om hunne fnoode inzichten te bereiken, maer fpotten in hunne zielen met derzulker ligtgeloovighcid, lagchen in derzelver ondergang, en plaetfen door hun gedrag de waerde der zedigheid in het helderst licht.
Eene Vrouw zonder zedigheid, zonder ingetogenheid ftrekt der fchoone kunne tot fchande, den Man ten voorwerp van fchimp en verachting, en zy, die zich eenmael heeft fchuldig gemaekt aen derzelver verbreking, ftaet op 't punt van haeren ondergang, zo dra één deugeniet moeds en beleids genoeg heeft, om op haer eenen aenflag te durven wagen , en haer van haer zwakfte zyde aentetasten. Jae, de zedigheid, de ingetogenheid zyn zo uitftekend voortreffelyk, dat dezulke zelfs, die deze reeds lang hebben uitgefchud, alles aenwenden, om ten minften derzelver uiterlyken fchyn te vertoonen. Eene



DER VROUWEN. 43
Eene zedige en ingetogene Vrouw doet niet alleen niets tegen de eerbaerheid, maer wagt zich zorgvuldig, om den fchyn van reden te geven ter verdenking haerer eere. Zy doet niets tegens de betaemelykheid, is befcheiden in haere redenen en gebaerden, betracht in alles de regelen der welvoegelykheid, en is even oplettend om de waere kieschheid te bewaren, als zy de valfche zoekt te vermyden. Zy haet alle gemaektheid, vertoont zich in haere waere gedaente, verfoeit de wulpsheid, en ontwykt elk ongeregeld en losbandig gezelfchap, opdat heure zeden door derzuiken vergiftigen invloed niet mogen worden bezoedeld.
Eerbaer in haer gewaet, verfiert zy zichzelvenmet fchaemteen maetigheid: in haere kleeding houdt zy derzelve doel in 't oge, maekt deze nogweidsch nogiedel, en verwerpt dezulke , welke de eerbaerheid doet bloozen, of haer aen ongemakken blootfteld , voor welke haer de kleeding moest beveiligen, 't Is in dezen ten uiterften bezwaerlyk eenen vasten regel aentewyzen, en dezulken, die het hebben ondernomen, zyn in hunne pogingen te leur gefteld, en hebben, of hunne onkunde, ofbedilzugt verraeden.
De ftaet, in welken men leeft, de rang in welken men geplaetst is, de goederen, welke
men



44 II Redev. de plichten
men bezit, de jaeren welke men bereikt heeft, de plaetfe daer men woonachtig is, en duizende andere omftandigheden moeten dezelve doen verfchillen; alle 'deze bizonder heden zullen by elke verftandige Vrouwe in aenmerking komen, terwyl de waerneming van weinige algemeene regelen veele misvattingen zal voorkomen.
Alle kostbaerheid in kleeding , enkel dienende om de trotsheid en iedelheid te voeden , is ten eenemael verwerpelyk, terwyl eene betaemende verfiering door den geftrengften zezedekundigen^niet kan gewraekt worden. Men moet nimmer van dezelve zo veelwerks maken, dat men andere plichten verwaerloost, zo dat men alles in prael en pracht verflind, zonder ooit om den nooddruftigen te denken, zo dat men zyn geheele tyd aen dezelve ten koste legt, zonder eenige ogenblikken aftezonderen tot meer edele verrichtingen. — Men moet dezulke fchuuwen, door welke de eerbaerheid gekwetst, en zondige neigingen in andere kunnen opgewekt worden, dezulke, welke boven den ftand en het vermogen zyn, 't welk men bezit; hier door immers ftelt men zich bloot aen der meerderen verfmaeding , aen de afgunst van zyns gelyken, aen de befpotting van minderen, en hier door wordt veelal de weg gebaend voor de armoede en elende.
Kan



DER Y ROUWEN.
45
Kan eene Vrouw na dit alles zig tegens de boosheid en nyd niet dekken, noch der kwaedfprekenheid en achterklap den mond ftoppen, zo dat haere onfchuldigfte bedryven uit een haetelyk oogpunt vertoont worden, dan moet zy zich om dezulken niet verder bekommeren, maer fteeds op denzelfden voet voortwandelen, en zich met de bewustheid trooften, dat zy van haer geweten wordt vrygefproken, en een getuige heeft in den Hemel , die de oprechtheid kent haeres harten.
De toepasfing der bizondere regelen op elks gedrag wil ik lievst aenUoverlaten, opdat een iegelyk voor zichzelven beflisfe in hoe verre haer gehouden gedrag met dezelve al of niet overeenftemme, en't zelve volmaeke of verbetere.
Zietdaer, myne Vriendinnen! uwe plichten ontvouwd, 't moet U ten prikkel {trekken ter betrachting, dat het Opperwezen U voor zulk eene groote taeke bekwaem maekte, en zulke aenzienelyke voordeden met dezelve vereenigde. Niets minder dan de bevordering uwer eigene gelukzaligheid, niets minder dan de bloei, dan de vreede dan de voorfpoed uwer huisgezinnen, en derzelver dankbaere erkendtenis; niets minder dan 't welzyn uwer kinderen en derzelver toegenegene achting ; niets minder dan uwer Echtgenoten eerbiedige liefde,



46 II. Redev. de plichten
de, dan de achting der braeven, de goedkeuring van uwen Schepper, de zegeningen der nakomelingfchap zyn de zalige gevolgen dezer plichtsbetrachting , rampzalig de uitwerkzelen van derzelver verwaerloozing: of, vordert Gy nog andere dryfveeren! de beste de verftandigfte, de edelfte Vrouwen hebben zich op deze toegelegt , en heuren roem gefteld in derzelve vervulling. ——;
Moeders ! die by ervarenis myne gezegden hebt bewaerheid gevonden , vormt uwe dogters, van haere prilftejaeren af, naer uw voorbeeld , dan zult Gy den roem wegdragen van eenen Man met eene achtingswaerdige Echtgenoote befchonken, eene deugdzaeme Moeder haere kinderen te hebben gegeven, en 't uwe te hebben toegebragt ter bevordering van 't heil des menschdoms.
Ik eindige met salomo's lofrede eener deugdzaeme Echtgenoote ( a ) Wie zal eene deugdelyke Huisvrouwe vinden? want haere waerdye is verre boven de robynen. Zy doet Hem goed en geen kwaed, alle de dagen har es levens. — enz.
(«) Spr. XXX: 10. en volg.
P E



D E
PLICHTEN
DER
MANNEN-
Colosf. III: 19.
Gy mannen! hebt uwe vrouwen lief, en wordt niet verbittert tegens haer.
Xndien de gelukzaligheid met wenfchen te verkrygen ware, dan zoude elk ongetwyffeld zich in derzelve bezit ftellen, maer naeulyks is derzelve genieting met eenige voorwaerden vereenigd, of men deinst, op den eisch van derzelver vervulling, ftraks te rugge en verkiest liever dezelve geheel te derven, dan een ogenblikkelyk genoegen aen dezelve opteofferen. Gebrek aen eene genoegzaeme oplettenheid, en onkunde omtrent den aert en de innige waerdy van 't verwaerloosd goed zyn de oorzaeken dier handelwyze, door den menfche in 't meerdere, in 't mindere gehouden.
Veelen ftellen eenen hoogen prys op rykdommen, eere, achting; veelen weiden uit in den
roem



48 III Redev. de plichten
roem der kennis en geleerdheid, maer weigeren zich van die middelen te bedienen, welke, indien eenige, hun derzelver zouden kunnen deelachtig maken. Dit zal nog duidelyker blyken, indien wy ons meer bizonder tot één enkel punt bepaelen. Niemand is 'er, wiens ziels - en ligchaemsgefteldheid beide wel gevormd zyn, of hy koeftert een grootsch denkbeeld van een gelukkig huuwlyk, of hy verlangt vuuriglyk, dat die zegen zyn deel mag worden, en niemand is'er, die salomo zal durven of willen betwisten, dat het verkrygen eener goede Vrouwe voor eene onwaer» deerbaere zaeke, voor een bizonder gunstbewys van den God des Hemels moet worden gehouden: maer dit erkennen zy even hartelyk van den fchat der gezondheid, jae, wat meer is, zy geloven deszelvs verwaerlozing te zullen moeten verantwoorden, en echter willen zy dit goed, dien fchat niet bewaren.
Ik fpreek thans niet, myne Vrienden! van 't geen 'er door U, voor 't voltrekken des Echts, moet in acht genomen worden, hoewel dit de hoofdbron zy des heils of der elende voor alle Gehuuwden , na maete zy 't zelve gadegeflagen of verwaerloosd hebben; maer ik.bedoele de vervulling dier plichten , zonder welker uitoefening geen Huuwlyk beftendige genoegens kan verleenen, al viel ook de beste,



DER MANNEN. 4§
te, de edelfte Echtgenoote ter waereld den zul ken te beur t.
Hoe veeier leven is een zamenweeffel tan jammeren, alleen omdat zy de hun aangebodene zegeningen fmaedelyk van de hand wezen ! en hoe veelen dalen, met den vloek der hunnen beladen, in't graf! welken met de helft der moeite , anderer vuurigfte dankerkentenis zouden hebben verworven. De gemelyke en twistzoekende Man heeft de plaets des ligtzinnigen, weltevreeden minnaers ingenomen; waent nu te kunnen eisfchen, dat zyne ongevergde toegeefelykheid met woeker betaeid worde, en wil alles van zyne Egaé, zonder iets van zynen kant toetebrengen. Na maete haere deugd meer gevestigd, haer verftand meer gefchaefd, en haere lydzaemheid grooter is, zal zy deszelfs tergende handelwyze langmoediger kunnen dulden; maer haere achting moet allengs afnemen, haere liefde verflaeuwen, en vroeg of laet het langgefard geduld worden verbroken; zodra zy haere infchikkelykheid ziet befpotten, en haere liefde verfmaeden, zodra zy alle haere zorgen beloond ziet, met ondankbaerheid , met wrevel, met verachting.
Zal 't huuwlyk gelukkig zyn, zal de Man de geneugten niet het zejve vereenigd fmaeken, zal hy de waerdy eener deugdzaeme Vrouwe volkomen leeren kennen, dan moet hy zich als P eeö



5o III. Redcv. DE PLICHTEN
een Man gedragen, en haer als een rechtfcha» pen Man behandelen.
Echtgenooten! Ik vermoede niet, dat iemand uwer deze plichten zo volkomen zal hebben uitgeoefend, dat 'er niets meer voor hem is overgebleven, en dan nog zoude derzelver behandeling dezen of geenen tot leering kunnen ftrekken, terwyl ik myne gezegden door de reden en den Godsdienst zal trachten te ftaeven.
' De Man, die in den Echt zyn geluk wenscht te vinden, die zich tot de liefde, de achting en 't vertrouwen zyner Vrouwe, boven alle anderen van zyn geflagt, gerechtigd waent, trachte deze, door zich achtbaer en. eerwaerdig te maeken, te verdienen. De wysheid en voorzigtigheid regelen zyne daeden en woorden. De kloekmoedigheid, de onvertzaegdheid zy zyn eigendom, op dat het mistrouwen op zyne befcherming nimmer influipe in 't hart zyner medgezellinne, op dat het haer nimmer haerer onderwerpinge berouwe. Zynê verfiering hebbe niets gemeens met.de verwyfdheid, wier fchyn zelfs hem in dér Vrouwen ogen zal verlagen. Zyne houding zy deftig , zonder eene ftaetige gemaaktheid; zyn voorkomen minzaem, nimmer door de veelbeduidende trekken der achterhoudenheid ontfierd; alle de bewegingen zyns Jigchaems even
vry



i> S K MANNEN. 51
vry en ongedwongen als de gedagten zyner ziele, en al zyn doen en laten ingericht, om zyne halsvriendinne de eerbiedigfte liefde inteboezemen, om haer van de zyne te verzekeren.
De Vrouwe koos zich niet alleen by 't ingaen der Echtverbindtenisfe eenen Befchermer tegens alle geweld, maer vertrouwde tevens, dat de zorg en kommervolle bezigheden, welke haer ten deel vielen, door eene liefderyke behandeling beloond zouden worden: en de Man, die aen deze haere verwagting gebrekkig beantwoorde, maekt zich aen daedelyke onrechtvaerdigheid, aen trouwloosheid fchuldig.
Meestal immers fteunt des Mans verplichtinge niet alleen -op een uitdrukkeiyk of ftilzwygend verdrag, maer dezelve heeft eenen anderen grond, voorafgegaene vrywillig gedaene aenbiedingen en beloften. Indien deze plechtige verzekeringen nog fterker worden bekrachtigd, alleen om de eenvouwige onnozelheid te verlbrikken, om de niets kwaeds vermoedende liefde listig te misleiden, zonder dat het in hun opkwaeme om eenige dier betuigingen geftand te doen, dan weete ik geene woorden te vinden om dit fchandelyk misdryf uittedrukken."
D 2. Mannenl



jl III. Reiiev. de uichtis
Mannen! Gy gaeft de Beminden uwer ziele de duideiykfte verzekeringen uwer ongeveinsde hartgrondige liefde -y " Gy trachtet hun te vreede te ftellen omtrent derzelver beftendigheid; hebt dan, in gevolge, deze betuiginge.. mve Vrouwen lief, en wordt niet verbitterd tegen haer.
Gelyk alle de plichten des Naaften, volgens paulus in die hoofdzomme: gy zult uwen Naa-flen liefhebben als u zeiven, worden begreepeny "dus ook kunnen alle de plichten des Mans jegens zyne Vrouwe tot die der liefde gebragt worden. — Hunne liefde moet de zuiverfte, de oprechtfte, de volkomenfte wezen, aen die gelyk,. met welke Christus de gemeente beminde; aen die gelyk, met welke zy hunne eigene ligchaemen, hunne eigene zielen beminnen.
Het Huuwlyk is de naeustmogelyke band van vereeniging, de ftaet der volkomenfte vriendfehap, by welke alle andere te kort moet fchieten , indien beide de belanghebbenden aen 't doel hunner vereeniging beantwoorden. Hoe vuurig de genegenheid eens vriends voor zynen vriend mogen wezen, moet deze echter voor die der gehuuwden zwigten, welken, in de daed, hunne perzoonen en goederen , kinderen, huisgezin, alles gemeen
heb-



B E R MANNEN.
hebben, welke alles elk 't zyne kan noemen, 't geen tusfchen de beste vrienden llegts op eene gebrekkige wyze kan plaets grypen.
Zulk eene vuurige liefde verplicht niet alleen elk Man, om alles aentewenden, ten einde 't volkomen vertrouwen zyner Vrouwe te winnen; maer tevens, om zyn geheel vertrouwen in haer te ftellen, zo dat de argdenkenheid nimmer by hem post vatte, zo dat de gedagte der mogelykheid zelfs van haere gelofte te breeken van hem blyve verwyderd. 't Is gedaan met de vreede zyner ziele; 't Is gedaen met de rust zyns huisgezins; 't Is gedaen met de liefde, zo dra hy zulke vermoedens koeftert. De yverzugt trekt hem dan een zwart floers over 't aengezicht ; hervormt zyne harfenfchimmen in wezenlyke beelden ; fpreidt een langzaem gif door zyne aderen, en martelt zyne ziele: dan worden de misdagen in opzettelyke overtredingen; de zwakheden in gebreken veranderd, en de beste bedryven tot zulken laegen peil gebragt, dat ze onvermogende worden de andere optewegen. Zulken , indien eenigc-n, zugten onder des Hemels vloek, en meenige Vrouwe zoude nimmer van 't pad der deugd zyn geweken , ware zy niet van 't zelve gedreven geworden, —
D 3



54 IH> RedfV. DE niCHTEH.
Elk Man moet met zyne Echtgenoote , over alles, wat binnen haeren kring is gelegen, raedplegen, niets van aenbelang, buiten haer weten, ondernemen, ten uitvoer brengen, de inwendige gevoelens zyner ziele voor haer Openleggen en niets bedekt houden, dan 't welk hem zyn beroep verbied te zeggen. De verftandige zal dit met een grein zouts opvatten , en deze verplichting nimmer zo verre uitftrekken, om eene Vrouw ook dat geen te vertellen, 't welk haer geluk zoude verminderen, zonder dat zy in ftaet ware, om eenig voordeel te doen met deze kennis; zulk eene openhartigheid moet de liefde wraeken.
In onverfchillige, in alle min gewigtige dingen moet hy haer genoegen trachten te geven, zonder dat zy zulks vordere; alle beleefdheid en omzichtigheid jegens haer in zy31e bedryven en befluiten gebruiken, en niets -onbeproefd laten, om zyne verkiezingen te billyken door .verftandige redenen , wanneer hy gedrongen wordt van haer te verfchillen. Hy moet aen haere bedenkingen 't ore willen leenen; haere tegenwerpingen trachten optelosfen; haere zwaerigheden uit den weg te ruimen, en den waeren prys op de lieftaelige befcheidenheid te ftellen, met welke zy worden voorgedragen, maer nimmer zich door
dezelve



DER MANNEN.
SS
dezelve van iet te rug laten houden, of tot iet overhaelen, tot welks uitvoering of nalating hy uit andere verplichtingen was verbonden.
Haere gebreken, en deze zyn der Vrouwe ook ten deele gevallen! moet hy met zagtzinnigheid pogen te verbeteren; haere zwakheden met liefde draegen, en haere verkiezingen, zo veel 't mogelyk is, inwilligen. Hy moet haer leed verzagten; haere moeijenisfen verligten; haeren last dragelyk maeken, en haere genoegens vermeerderen.
Het tegendeel van dit alles moet elk rechtfchaepen Man zorgvuldig vermyden; nimmer, dan in de uiterfte noodzaekelykheid, volgens 't ftriktfte recht, fteeds naer billykheid handelen; nimmer van zyne meerderheid misbruik maeken. Hy moet by haer met verftand woonen; nooit haer, 't geen redelyk is, onthouden, noch weiniger haer verachtelyk en flaefsch behandelen: dit zoude den Man fchandvlekken, en hem haerer liefde doen onwaerdig maeken , al ware 't, dat het derzelve waerdy niet verminderde. Haere uitfpanningen, haere vermaekdykheden moet hy nooit beknibbelen, bedillen, wel verbeteren, en 'zich wagten om haer in iet willekeurig de wet te ftellen, welks last of geneugte haer alleen ten deel valt.
D 4 Wee



$4 III. RtdtV. DE PLICHTEN
Wee hem! wiens donkerbewolkt gezicht alleen in de afwezigheid zyner Echtgenoote wordt opgeheldert; wee hem! wiens ftugge gemelykheid alles ten kwaeden duid; wee hem! die het buitens huis opgeraept misnoegen in eene fcherpe en dreigende taele doet kenbaer worden. Hoe onedelmoedig, hoe verachtehk, en hoe gemeen is dit echter onder die flaeven hunner driften! even als of eene Vrouwe 't leed moeite boeten , 't welk zy zich by hunne medgezellen, door hunne trotsheid, onbuigzaemheid of ander onredelyk gedrag berokten; even als of 't der Vrouwe genoeg moefte wezen, indien zy met deszelfs byz\n wordt begunftigd, al ware 't ook dat hy haer minzaeme aenfpraek op eene fchampere w\ze beantwoorde; al ware 't ook dat hy haere liefkozingen met eene beledigende on» Verfchiliigheid ontvinger wangedrogcen alleen kunnen dezelve door mishandelingen vervangen ; en dan nog waenen zornmigen dit alles door eene korrftondige goedwilligheid, door een halybetoond leedwezen , eener laege trotsheid afgedwongen, meer uitwcrkzels van jhun ligchaemsgeftel , dan wel hunner edelmoedige beginfelen, te boeten.
't Is laeg. deq zwakken te drukken, maer eene , die zich veilig waende tegens allen pyerlast onder onze befenerming te doen ly-
den,



DER MANNEN. 5?
den, is allerfchandelykst, niet voegende aen hem, die zien 't meederfchap aenmatigt; niet voegende aen hem, die nog aenfpraek maekt op den naem van een man van gevoel, van een man van eere. Mannen! elke dus afgeperfte zugt klimt, op ten hemel, om in den jongdengerichtsdag tegens U te getuigen, en dan zal elke uitgewronge traen in eene kool vuurs veranderen.
Elk rechtfehaepen Man zal zyne Vrouwe achung toedragen, en haer die eere geven, welke zyn rang of waerdigheid, haere verdienden of aendeel in de huizei} ke beduuring vorderen, zo dat zy in haer perzoon nog in haere aengeboren waerdigheid eenige krenking ontvange.
Hy zal hierin in geenen opzichte in gebreke blyven, indien hy wenscht haer met de achting van vreemden, 'van bekenden, van huisgenoten te zien begundigd. Hy moet zig wagten, om haer by anderen belagchelyk te maeken, welwetende, dat eene befpotting, welke niet afgekeert of te rug gekaetst kan worden , dikwils dieper grieft dan een opzettelyke belediging. Hy moet zich wagten, om haere gebreken te ontdekken, en haer fteeds in 't gundigst licht trachten te vertoonen. Hy mag zich met geene bezigheden tegens haeren zin moeijen, met welker waerneming
d 5 zy



58 HL RedtV. DE PLICHTEN
zy zich in den aenvang belaste , en moet zyne berispingen, al waren zy nog zo gegrond, fpaeren, zo lang anderen uit deze haere bekwaemheid tot zulke verrichtingen zouden kunnen verdenken. Een trots en fmaedelyk ftilzwygen op haere vraegen, of zelfs dringende verzoeken, onoplettcnheid op haere redenwisfeling, onverfchilligheid omtrent haere begeerten en verlangen, en de overtreding der wetten der vrouwelyke kieschheid zjn met deze onbeftaenbaer.
Der Vrouwen meer aendoenelyk geftel maekt heur en op 't in acht nemen der welvoeglykheid, op 't betoonen der heur verfchuldigde achting, naeugezetter, en gevoeliger voor de koelzinnigheid, den hoon, de verachcing. Hoe voldoende deze bedenking voor weldenkenden moge wezen, kan zy echter door nog andere niet min krachtige gefterkt worden. De moeilykheid, zomtyds de onaengenaemheid der huizelyke zorgen, de fmartelyke weedom, dat erfdeel van Eva's dogters, de last der opvoeding in de eerfte jaeren, zonder dat eene dankbaere gehoorzaemheid en goedgevormde geaertheid de moederlyke zorgen nog kunnen beloonen, zweeven my voor den geest, en met hoe weinig moeite zoude ik deze lyst met andere vergrooten, vreesde ik niet grond aen 't vermoeden te zullen verlee-
nen,



DEK MANKEN. 59
Ben, als of ik der Mannen kennis van hunne plichten met derzelver geneigdheid tót derzelver betrachting op eenen gelyken voet ftelde.
Twe drangredenen echter moet ik hier byvoegen, en de eigenliefde zal elk uwer dezelve doen billyken; dat namelyk, de zugt, om uw eigen geluk te bevorderen, en de bewustheid , dat zy eenmael nevens U deelen zullen in de erve der heiligen, Umoeten aenfpooren, om haer van uwe liefde en achting te overreden. Want, die zyne eigene Vrouwe lief heeft, heeft zich zeiven lief. En wie heeft ooit zyn eigen vleesch gehaet ? daerom zal elk mensch, zegt paulus, zynen Vader en Moeder verlaten en zyn Wyf aenhangen; als die ook eene medeërfgenaeme is der genade des levens.
Elk rechtfchaepen Man moet zyne Echtgenoote 't noodig onderhoud voor de huishouding, naer zynen rang en omftandigheden, bezorgen, zonder haer door deszelfs weigering, fchoorvoetende en bekrompene inwilliging onnodig verdriet te veroorzaeken. Wil hy haer niet dwingen om uitfpanningen te zoeken, dan moet hy haer eenzaem huiszittend leven, zo veel het mogelyk is, door zyn minzaem onderhoud veraengenaemen, haer, zo dikwerf het voegt, doen deelen in zyne ver-
maeken,



6a III. Redev. de plichten
maeken, en haer niets laten ontbeeren, -t geen zy tot noodwendigheid en gemak, tot fieraed, tot verlustiging redelyk kan wenfchen. 't Spreekt van zelfs, dat alles, wat zy verlangt, eene wezenlyke, geen ingebeelde ■behoefte zyn , eene wezenlyke nuttigheid hebben, een wézenlyk gemak erlangen , en tot eene wezenlyke verfiering moet ftrekken. Uitwerkzels van grilligheid kunnen hier niet in aenmerking komen, en alle verkwistende uitgaven of prachtige fieraeden, welke den welvaert des huisgezins doen kwynen, kunnen nimmer door een braef Man worden ingewilligd; nooit kan de liefde voor deze pleiten, en de Man, die hier uit zwakheid infchikkelyk wilde wezen, zoude de uitfpattingen zyner Vrouwe de zyne maeken , en altyd 'c meest zelfs van haer befchuldigd worden, zo dra zy bekrompener moeiten leven of in de armoede worden gedompeld.
Elk Man immers is verplicht te zorgen , dat zyn vermogen in 't geheel blyve, zo dat 't zelve nog door zorgeloosheid , fiordigheid of flegt huishouden afneme, nog doorgebragt worde in verkwisting, 't Is zyn plicht zynen ftaet te verbeteren, te vermeerderen, en nadien hy hierin nalatig is, dan verlochent hy zyn geloove en is erger dan een ongeloovige. Hy moet fteeds in nuttige bezigheden onledig
zyn,



der mankèN. o*i
zyn, nimmer der vadzige luiheid wierooken, en z'elfs in de uur en zyner uitfpanning het welzyn van zyn huisgezin regelrecht of van ter zyden bevorderen.
i Onverantwoordelyk is zyn gedrag, indien zyn ftaet, door zyn fchuld alleen , vermindert, 't' kon nimmer de bedoeling der Vrouwe wezen , hem zo veel vryheids afteftaen; 't kon nimmer haere verkiezing wezen, om met haere kinderen 't brood der armoede te eten, en in elende heure dagen te flyten , zo dra zulks haer Echtgenoot zoude goedvinden , terwyl het van geene trouwloosheid kan vrygepleic worden, indien haere bezittingen voor haere Echtverbintenisfe toereikende waren, om onafhangelyk te kunnen leven.
Eik rechtfchaepen Man moet zyne Echtgenoote tegens allen geweld verdedigen, tegens alle beledigingen befchermen, zonder iemand te ontzien, die zich aen dezelve fchuldig maekte. Dit wagt, dit vertrouwt elke Vrouwe ; dit haelt heur over om den moedigen te begunftigen, en den kloeken de voorkeuze boven hem te geven, met welker verdediging zy zich zoude moeten bezwaren, 't Is ook billyk, 't is rechtvaerdig, dat hy, welken zy den rang vergunt, en een gedeelte haerer vryheid heeft afgeftaen, zulks door andere dienSten boete, en zich in haer plaetSe Stelle,
zo



<fa III. Redtv. DE PLICHTEN
zo dikwerf de kracht der overreding, door gevoeliger middelen van overtuiging moet worden vervangen. ^—
'tls hem niet geoorloofd te wagten, tot zy te kort fchiete, hy moet zulks, door haer voortekomen, verhoeden. Zy verdedige zich zelve zo lange zulks met de befcheidenheid, met de welvoegelykheid, met 't geen zy aen haer geflagt is verfchuldigd, beftaenbaer kan geoordeeld worden; maer dan is de beurt aen den Man gekomen, en hy, die dan den moed liet zinken, en zig aen blooheid fchuldig maekte, ontfiert zyne waerdigheid , en overlaet
zich met aller verachting.
Elke Man is gehouden, om den goeden naem zyner Echtgenoote tegens den kwaedaertigen laster en dubbeltongige achterklap, op eene betaemelyke wyze te verdedigen, en haere eere by anderen op te houden; haere eere immers is zyne eere, zyne achting moet by de haere winnen of verliezen, en zyne gemoedsrust wordt beroerd, zo ras de haere is verbroken. Zo dra zy in haere eere wordt aengetast, zo dra zy opzettelyk wordt mishandeld, dan mag hy zich met geene vruchteiooze vertoogen vergenoegen , dan mag hy zich door geene verachtelyke vreeze tegen laten houden, om dezelve te handhaven, maer moet haer eene genoegzaeme voldoening bezorgen,
maer



DER MANNEN. (?3
maer moet haer verdedigen , ai ware 't tot zyn fciiaede , al ware 't met gevaer zyns levens. Men denke niet , dat ik te veel .van de liefde des Mans vordere, dit alles is flegts een fchuldige plicht: hy moet alles voor zyne Vrouwe over hebben, gelyk Christus voor de gemeente, die zich zeiven voor haer heeft overgegeven in den fmartelykften dood; en de overtuiging van deze zyne bereidwilligheid, zal haere kommervolle liefde zorgvuldig alles doen vermyden, wat tot een twistgeding, met zo veel gevaers voor haeren zielsvriend vereenigd, konde aenleiding geven.
De verwaerloozing van dezen plicht gaet voor hem zeiven meestal met veele onaengehaemheden vergezelt, en ftelt hem zelfs aen veele laegheden bloot, welken men hem nimmer zoude hebben durven vergen , had hy zich over den hoon, zyner yrouwe aengedaen, gevoelig durven toonen. Met alle deze drangredenen vereenigd zich eene andere, uit 't belang der kinderen afgeleid, 't welk dezen hebben in den goeden naem en de onbefprookene achting haerer Moeder, en ook deze zal elk rechtfchapen Man van gewigt oordeelen, die der voordeelen kundig is , welke met de goede gevoelens der kinderen omtrent hunne Moeder zyn vereenigd. ——
Nu



€4 IH- Redtv> "ï Plichten
Nu zyn wy eindelyk tot dien gewigtigen plicht gekomen, welker uitoefening zeer voel oplettenheids en omzigtigheids vordert , ik meene dien door paulus ingefcherpten plicht, om zvne Vrouwe in nuttige kennis tn wetenfchap te onderwyzen; eene voorafgaende aenmerkinge zal eene reeks van bedenkingen uit den weg ruimen.
't is niet zo zeer een voorrecht, den Man gefchonken, als wel een hem opgelegde pücht door de gewoonte der beoefening, door ftilzwygende verdragen gewettigd , bekrachtigd; zonder dat de Vrouw, die .boven haeren Man in verftandelyke vermogens uitmunt, zich geheel aen die plichtsbetrachting kan onttrekken; maer dan ook moet zy tevens zo veel voorzichtigheids in derzelver vervulling gebruiken, dat haer Man nimmer zyne achting in anderer ogen vériieze, dat men haer ten zynen koste verheffe. Over 't algemeen echter zullen haere huizelyke bezigheden, in haer foort niet min gewigtig , haer wel zo veel werks verfchaffen, dat zy 't ftuk van onderwvs haeren man niet zal betwisten, terwyl hy insgelyks meer gelegenheid gehad heeft, om zich hier toe bekwaem te maken.
Hy moet zig wagten, om den toon der meefterfchap te voeren, en zich boven zyne Egae
dwae-



D I X MANNIN. GS
dwaezelyk te verheffen. Hy moet alle bitterheid uit zyne onderrichtingen zorgvuldig fchiften; nooit met zyne kundigheden, met zyne geleerdheid praelen , maer haer overtuigen dac de bevordering van haer geluk de eenige dryfveer was zyner aengewende moeite. Hy behoort, zo veel hetmogelyk is, de bekwaeme gelegenheden uittekiezen, en op zyne hoede te zyn, om geene taek op zich te nemen, welke hy boven zyne vermogens zoude bevinden; hier door zoude hy zyn doel misfen, zich aen verwaendheid fchuldig maeken, en een gedeelte zyner achting by zyne Echtgenoote in de waegfchael ftellen.
Elk rechtfehaepen Man zal zich voornamelyk toeleggen, om 't hart zyner Egae te verbeteren, haere goede gefteldheid te verfterken , en haere huifelyke en gezellige deugden trachten te volmaeken, zo dat zy eene hebbelykheid derzelver verkryge. Om dit hoofddoel te treffen zoekt hy haer verftand te befchaeven, het zelve met nieuwe, met nuttige kundigheden te verryken, en haer zuivere begrippen van Godsdienst en deugd intefcherpen.
In 't Godsdienftige bezigt hy duidelyke voordellen , bepaelt zich tot de aenbidding in geest en waerheid, tot de kennis van God en deszelfs aenbiddelyke deugden, tot het ontwikkelen der hoofdzomme van allen Godsdienst, de.
E " liefde



66 III. Redev. de plichten
liefde Gods en des naeften, ftelt het leerftelllge aen eene zyde, ontwykt alle gefchillen, fpoort heur aen, om de voetftappen van den Goddelyken Jezus te drukken, leert haer het onderfcheid tusfchen den Godsdienst en de Godgeleerdheid bemerken, benaerftigt zich om haer den eerften te doen beminnen, de laetfte als min wezenlyk, als hout, hooy en ftoppelen , die vergaen zullen, te befchouwen, en haer tegens alle partyzugt, zo weinig met haere zagte geaertheid ftrookende, te
wapenen. •
Hy waegt de voorftelling van alles, wat hem toefchynt de orde, de nuttigheid van 't huisgezin te kunnen bevorderen, ook dan, wanneer hy in iet de zorge aen haer alleen hadt overgelaten. Hy moet haer de paelen van het betaemelyke, van het welvoegelyke, van het kiefche daedelyk aenwyzen, indien zy derzelver mogt onkundig wezen, en de menigvuldige kunftenaryen van 't menfchelyk hart onder 't oge brengen, om op haere beurt van dezelve , in 't vormen van 't jeugdig gemoed haerer dogter, gebruik te maken.
Geen beter middel kan hy aenwenden , om haer tot de beoefening dezer deugden aentezetten, dan door haer ten voorbeeld van deugd en godsvrucht te ftrekken, door haer voortegaen in de plichtsbetrachting, tot welke



DER MANNEN. 6f
ke hy haer wenschte te bewegen, en de heilzaeme uitwerkzelen te leeren kennen, welke deze voortbrengt.
Niets minder dan hun onderling geluk, niet* minder dan de bevordering hunner eeuwige gelukzaligheid zil dit zyn gedrag ten gevolge hebben. Welk een aengenaem vooruitzicht! welk een ftreelende gedagte! hoe vleyende voor de eigenliefde des Mans! meer dan genoeg om zyne eerzugt te verzadigen; zynef grootmoedigheid dubbel waerdig. Eene Vrouwe , welke men als zyne ziele beminde, hier op aerde gelukkig gemaekt, alle haere wenfchen voor zyn geluk uitgeboezemd, alle haere verlangens in de zyne vereenigd, wat meer is, haer des eeuwigen geluks deelachtig gemaekt te hebben , en de gegronde hoop te voeden, van deze met haer te zullen deelen, is alles, 't geen de uitgebreide begeerten zyner ziele kunnen bevatten.
Ik zal 't niet Wagen den Overtreder zynef plichten te fchetzen, om deze aengenaeme denkbeelden met geene treurige te verwisfelen: dit tog is zeker, en voorwaer iet niet geringe; de begogelingen zullen eens verdwynen, en dan zal zich eene duidelyke kennis der moedwillig vertredene plichten met een gevoelig geworden hart vereenigen; wanneer, ©f derzelver kragt op de ziele te zwak ware, Ê 2 de



6]} HL RedtV. DE PLICHTEN DER MANNEN.
de verfmaedde gunstbewyzen en verroekeloosde zegeningen zich op nieuw voor zynen geest zullen vertegenwoordigen. Terwyl de deugdzaeme Echtgenoot de liefde zyner Egae en kinderen zal wegdragen, en met de hoogachting bekroond worden van die hem kennen. De ftamelende taele zyner zieltogende Echtgenoote zal nog zynen lof vermelden, de bewustheid zyner eigene braefheid zal hem in het tydftip zyner naderende ontbinding fterken, vervrolyken, en de liefdetraenen, de weeklage van zyne in rouw gedompelde kinderen en vrienden zullen der waereld getuigenis geven van zyn edel en voortreffelyk character*
AMEN.*
D E



D E t .
PLICHTEN
\
DER
OUDERS-
Colosf. III: ai. Eph. VI: 4-
Gj vaders tergt uwe kinderen niet, op dat ze niet moedeloos worden. Gy vaders verwekt uwe kinderen niet tot toorn, maer voedt ze op in de leeringe en yermatninge des Heeren. —
zoude 't niet bevreemden, dat de .Voorftanders der éénhoofdige regeering, derzelve overeenftemming met de menfchelyke natuure en inwendige voortreffelykheid, uit het denkbeeld der vaderlyke magt getracht hadden afteleiden, indien hy niet wiste, dat dezen wel groover tegens 't gezond verftand gezondigd en meerder fchynfchoone redenen hadden gebezigd, om 't volk in den flaep te wiegen, en onverfchillig te maeken omtrent deszelfs waere belangens. Niets echter is meer verkeerdelyk, niets is meermaelen met meerder kwaede trouwe voorgedragen.
E 3 Ik



70 IV. Redev. de plichten
Ik fpreeke niet van die onnatuurlyke magt , door die van Rome, den Vaderen, zelfs over 't leven hunner kinderen, toegewezen, hoe zeer deze den Vorften moge toelagchen; maer van die, in 'smenfchen natuure gegrond , door de 'Godheid gewettigd. Ik bedoele niet inteboezemen, dat de Vorften, welker aenw-Zen zelfs eene fchrikwekkende vertooning is voor de menfchelyke natuure , zich nooit als recht fchaepene Vaders gedragen, maer beweere, dat de Besten hun gezag op dezen titul niet dan zeer gebrekkig kunnen gronden; daer zy 't eenige, uit dit begir.zel afteleiden, fteeds uit het oge verliezen, dat zy namelyk voor 't volk zyn gefchaepen, dat deszelfs ge-luk en Welvaert , niet hunne bizondere belangens, het eenig voorwerp moeten wezen van alle hunne overdenkingen, van alle hunne verrichtingen.
De vaderhke magt is altyd voorwaerdelyk, en wordt binnen zeer enge paelen , binnen zeer korten tyd beperkt. Zo dra de kinderen, der Ouderhke hulp niet meer behoevende, pp zichzelven kunnen beftaen, treden zy in 't vol bezit hunner aengeboornerechten, en worden der oorfprongelyke gelykheid deelachtig. Dan worden zy deelgenoten der onafhangekkheid, de vrye beftuurders van alle hunne feedryven, terwyl eene meerdere kunde en er-
va-



DER OUDERS.
7f
varenis den Ouderen alleen eenigen voorrang kunnnen geven, de verfchuldige dankbaerheid voor de ontvangene gunstbewyzen is de grond hunner volgende infchikkelykheid, en de verdraegen , welke uitdrukkelyk of ftilzwygende tusfchen beide in 't vervolg plaets hebben, worden aengegaen tusfchen gelyken.
Ware der kinderen af hangelykheid in de eerftejaeren niet volftrekt noodzaekelyk, ter vervulling van derzelver meest noodige behoeften , dan zoude men dit woord van de menfchen nimmer behoeven te gebruiken, en 't denkbeeld van dezelve zal nog veel verflaeuwen, wanneer men dit beduur als een plicht der Ouderen befchouwd, welker vervulling zy niet mogen nalaten, zonder onrechtvaerdig jegens de kinderen te wezen, in welker keuze het niet ftond, om al of niet in deze waereld te treden.
In 't openleggen van de plichten der Ouderen zal ik gelegenheid hebben eenige misbruiken aentewyzen , terwyl de gevolgen van derzelve vervulling krachtdaedige drangredenen ter betrachting zullen opleveren. Wilt echter niet denken, myne Vrienden! dat ik zal beproeven, om U eene volledige verhandeling over de opvoeding te geven; kundiger Mannen hebben deze taeke afgedaen: 't is alleen my voorgekomen, dat het voordellen van eeniÉ 4 êe



72 IV, Reder, m uichtïn
ge algemeene aenmerkingen voor veelen nuttig zoude wezen, zonder dat ik door dezelve, deze of geene in de opvoeding gehoudene, en door de ondervinding beproefde handelwyze beoge te wraeken. De omflandigheden der Kinderen en Ouderen kunnen op duizenderlei wyze verfchillen; volgens welke de maetregelen moeten worden verwisfeld; een aentaJ bizonderheden zyn der opmerkinge waerdig, en de verftandigen zullen uit eene reeks van waer«emingen , de gefchiktfte middelen ontdekken, om in de opvoeding van bun kroost gelukkig te flagen.
Zekerlyk is 'er geene naeuwere betrekking in het natuurlyke, dan tusfchen de Ouders en hun Kroost, en dit alleen zoude een vry voldoende grond voor derzelver verplichting om hun kind optevoeden, geven; al ware het, dat 'er geene andere konden aengevoerd worden : maer krachtiger en nadrukkelyker taele fpreekt de liefde tot het kind, aen der Ouderen, aen der Moeders harte; zo dat het in de gewyde Bladeren als iet byna onmogelyks ' gefield wordt, dat zy haeren zuigeling, den zoon haeres buiks zoude kunnen vergeten; der Ouderen gefchiktfte bekwaemheid ter vervulling van dezen plicht, fielt derzelver redeJykheid buiten allen twyffel.
Code zy lof, myne Vrienden! dat ik, daerhet



der ouders.
73-
my niet geoorloofd is de tederhartige zorge, met welke de jonge lieveling moet opgekweekt worden, te verzwygen, in eene gemeente fpreeke, in welke de verbastering zo verre nog niet is doorgedrongen, dat de Moeders zich fchaemen haere kinderen te zoogen, eer.e plichtsverwaerloozing, zegt de Aertsbisfchop tillotzon, in zyne voortreffelyke Leerjede over de opvoeding der Kinderen , eene plichtsverwaerloozing, beledigend voor de natir.irc, alleen verfchoonelyk door onbekwaemheid, ziekte, of 't ogenfchynelyk gevaer der Motder, of de tusfenkomst van eenige buitengewoone noodzaekelykheid: zo weinig ik, met dien voortreffelyken Man, zoude durven beweren, dat dezelve door het tusfchenkomend gezag des Vaders kan worden geb^lykt, zo gaerne wil ik Hem beamen, dat het de kinderen blootftelt aen eene reeks van gevaeren , en de liefdebanden los rukt, van een fcheurt, door welke de Moeder en 't kind vereenigd waren, 't Is ondankbaerheid tegens heuren weldaedigen Maker, vyandfchap tegens zich zeiven, en wreedheid jegens haere fpruiten, in dit opzicht ongelukkiger dan 't jong gedierte, 't geen gevoed word met de melk zyner eigene moeder tot verzadiging toe.
In de vroegfte leeftyd koomt de meefte zorg voor de Moeder, welker kommervolle E 5 liefde



74 IV. Redev. de plichten
liefde haer 't best in ftaet fielt om de nooden van het tedere wigtje te ontdekken, te vervullen, en deze fchikking werdt, gelyk wy zo even zagen, door de natuur bekrachtigd. Al fpoedig echter komt des Vaders toeverzicht teffcaede, om des Moeders last te verlichten, en een aenvang te maeken om het hem opgelegde werk te verrichten.
't Moet eene hunner voornaeme bedoelingen wezen, om de ligchaemsfterkte hunner kinderen , zo veel 't mogelyk is, te bevorderen; dit doet hun alles vermyden, wat dezelve verzwakken; aengrypen, wat dezelve zoude kunnen vermeerderen, in de bewustheid, dat het hier van voornamelyk zal afhangen, of hunne pogingen ter volmaeking hunner verftandelyke vermogens zullen gelukken. Deze plichtsbetrachting Urekt zich uit tot beide de geflagten, daer geen verftandige zal in twyfel trekken, of eene frisfche gezondheid by elke Vrouwe den voorrang verdiene boven eene kwynende ziekelyke gefteldenis. 't Zal ter bereiking van dit doel behulpzaem wezen, dat zy derzelver ligchaemsoefeningen verftandig regelen , en deze doen verfchillen , dat zy zulke uitfpanningen voor hun kiezen, welke het gefchiktfte zyn, om dit einde te begunftigen, en hun, zo veel mogelyk, het vry genot van alle die voordeden der natuur laten,
welker



5 E R OUDERS'. 75
welker gemis zy op geene andere wyze kunnen boeten. Een ruim en vrokk verbivf, eene geduurige verwisfeling van aengenaeme voorwerpen , en 't geen ryk en arm zig kan bezorgen, eene reinheid in alles, en 't menigvuldig gebruik der open lugt, zullen op de meelle ligchaemen eene gelukkige uitwerkinge hebben.
Hier in mogen zy niet berusten, zy moeten menfchen vormen, nuttige leden der zamenlevinge, nuttige burgers der maetfchappye; zy moeten derzelver harten met goede hoedanigheden verlieren, d,rzelver verftand met nuttige kundigheden verryken.
Om geenen arbeid vruchteloos te Spillen, behooren zy hun eerst en voornaemst werk te maeken om" derzelve geaertheid, heerfchende neigingen, en vatbaerheid te kennen: naeuwkeurig acht te flaen op de hun omringende omftandigheden, en overeenkomftig dit alles hunne onderwyzingen te regelen. Zy moeten trachten de voorwerpen van derzelver geneigdheid en afkeerigheid uittevorfchen, hier door derzelver min heilzaeme neigingen in den aenvang bedwingen, het vormen van verkeerde hebbelykheden beletten, en hun voor de beginfelen van veele gebreken en kwaeden bewaren. Nooit kunnen zy zich te vroeg toeleggen , om de kracht van derzelver driften
nate-



76 IV. Reder, di pii c iit e n
natefpeuren, derzelver geweld te beteugelen, en de hoogte te ontdekken, tot welke hunne hartstogten waerfchynelyk kunnen opgevoerd worden.
Ziet daer, myne Vrienden, een ryk veld voor U geopend, ryk genoeg, om den naerftigften, den oplettendften, die zich geheel en al aen hunne kinderen kunnen toewyden, by aenhoudenheid, werk te verfchaffen, en dan nog durven zommige Ouders klagen, dat zy niet weten, hoe zy den tyd zullen doorkomen ! Het komt hun hard voor fteeds met zyne kinderen te moeten flaeven, en zv waenen zich, nogal wel, van hunnen plicht te kwyten, indien deze hun nu en dan eens bezig houden ; hoe trouwens zouden zy het hart hunner kinderen vormen, die hun eigen niet kennen, en 't aenwyzen der middelen, om het te leeren, ten kwaeden duiden.
Ouders, welken 't belang hunner kinderen ter harte gaet, zullen de befchaeving van 't verfband met de verbetering des harten trachten te paeren. Zo geredelyk elk de noodzaekelykheid van 't onderwys, om hier in te flagen, zal erkennen, zo weinig zal men derzelver moeilykheid betwisten.
Uw onderwys moet duidelyk, verftaenbaer wezen , gefchikt na de vatbaerheid der nog ongeoefende vermogens uwer kinderen. Doet
uw



DER. OUDERS. 77
mv voordeel met hunne natuurlyke nieusgierigheid, leert deze op zynen tyd uittelokken en te bedwingen. Bezigt nimmer woorden, zonder derzelver zin te bepaelen, nog denkbeelden, welker ontwikkeling eene aeneenfchaekeling van hun nog onbekende waerheden vordert , en welker ontvouwing U ten hoogden zal moeilyk vallen, of tot zommige voordellen dwingen, welkeGyzoudt gewenseht hebben te ontwyken. Richt uw onderwys vraegsgewyze in, en fnydt hun, zo veel Gy 't voorzien kunt, den weg af, om U ontydige vraegen te doen, welke gy niet wel zoudt kunnen, of niet gaern zoudt willen beantwoorden. Kiest de gundigde gelegenheden uit, ontleent uwe gefprekken van de voorwerpen, welke U omringen ; tracht te vermaeken, indien gy zoekt te dichten, en breekt tydelyk af, eer de verveeling uwen tegenwoordigen en volgenden arbeid veriedele.
Bepaelt U in 't onderwys, in zo verre gy aen den delligen leertrant de voorkeuze moogt geven, tot algemeene regelen en voorfchnften. Laet nimmer 't eene glippen, om 't ander optevatten, voor en aleer uw voedderhng een duidelyk denkbeeld van 't zelve heeft gevormd, en gaet langzaem en trapsgewyze voort in uwe onderrichtingen; 't is onmoge-
lyk,



78 IV Redev. d e r- lichten
lyk, dat zy veele bizonderheden in eens bevatten.
Moeten de Ouders al vroeg met dit onderwys beginnen, en van gebod tot gebed, van regel op regel, hier een weinig daer een weinig voortgaen, zulks heeft voornamelyk in 't Godsaienftige plaetfe.
Tracht hun uit de af hangelykheid der zienelyke dingen op te leiden tot derzelver onzienelyken Maker , geeft van Hem eene befchryving als 't magtigfte en wyste, 't beste, 't aller beminnelykst Wtz.n , 't welk deze volkomenheden aenwendt, om 't geluk zyner fchepzelen te bevorderen. Houdt hun voor ogen, hoe hy alles fchikte, om dit grootsch doel te bereiken; onderricht hun, dat deszelfs liefderyke beftuuring zich uitftrekt tot het geringfte wormpje; dat hy het hart des menfchen fteeds met fp^ze en vrolykheid wil vervullen, en hunne gelukzaligheid beoogt , ook dan, wanneer hy hun tugcigt.
Leert hun de wonderen van Gods wysheid kennen , en dezen al bewonderende aenbidden, aenbidden in geest en waerheid , als de eenige oorzaek van alles, als 't eenigst volmaekt en onaf hangelyk Wezen, als één éénigGod en hunne liefdevolle HemelfcheVader. Schildert hun Gods deugden en volmaektheden met de levendigfte
verwen,



PER OUDERS.
79
verwen, begint en eindigt met de liefde, en doet uw voordeel met hunne eigenliefde, om zich deze eigenfchap des onbegonnen Wezens ter navolging voorteftellen. Dit alles moet gy uwe kinderen infcherpen, en daer van fpre eken, als gy in uw huis fittet, en als gy op den weg gaet, en als gy nederligt, en als gy opfiaet.
Ouders! 't is uw plicht, om uw kroost vroegtydig de voordeden van een beftendig deugdzaem; de nadeden van een ondeugend gedrag meestal onafgefcheiden, te leeren kennen , hun de edelfte beweegredenen aen de hand te geven, en de krachtigfte hulpmiddelen aentewyzen, om deze te ontwyken, geene te verwerven.
Leert uwe kinderen, welke plichten zy jegens God, welke zy jegens hunnen Nadien moeten betrachten; welke zy als Menfchen, welke zy als Burgers moeten vervuilen. Liefde , dankbaerheid, en aenbidding zyn zy verfchuldigd aen hunnen weldaedigen Vader; maer in dezen moet het gezond verftand fteeds hunne leidsvrouwe blyven. Nimmer mogen zy uit fleur, nimmer uit gewoonte deze plichten vervullen, en de heiligde eerbied moet zyn merk zetten op die hunne Godsdienftige verrichtingen. Hun bidden, hun danken, hun bvwoonen der Godsdienftige byeenkomJ Sten,



to IV. Rèdev. t) E PLICHTEN
Hen, zal even Gode waerdig, waerdig hunner redelyke natuure wezen. —
Gehoorzaemheid moet hunne dankbaerheid wezen, en de waerneming dër geboden van den God des Hemels hun lust en welbehagen. Zy moeten zich met de oprechtheid bekleden; de waerheid moet de gordel hunner lendenen wezen; zy moeten hunnen Naeften als zich zeiven beminnen, zonder aenzien des perzoons, zonder onderfcheid van tael, volk of godsdienftige begrippen. Zy moeten, tegens de achterdochtigheid en 't mistrouwen gewapend, van jongs af geleerd worden de dubbelhartigheid te verfoeijen. De toegangen tot hun hart moeten voor den laster en kwaedfprekenheid worden gefloten , en het beginfel, om hun woord geftand te doen, en het in hun gefteld vertrouwen heilig te eerbiedigen, al ware het tot hunne fchaede, hun van kinds been af ingefcherpt worden.
Rechtfchaepen Ouders moeten hunne kaderen de waerdy der zedigheid leeren kennen, hun toonen , welke luifter deze byzet aen hunne overige deugden, de maetigheid en ingetogenheid op derzelver waeren prys leeren fchatten, derzelver voordeden openleggen, en hun al vroeg met dien gulden ftelregel, dat de hand der vlytigen fchatten kan fcheppen, bekend maken. Langs



BEK OUDERS. &I
■ Langs dezen weg zullen zy opgeleid worden, om der menfchelyke natuure tot eere te {trekken, en overeenkomstig het oogmerk van hunnen Schepper te leven; hier mede echter sullen zich rechtfchaepen Ouders niet vergenoegen, maer-tevens dit hun.kroost, indagtig dat zy in eene maetfchappy geplaetst zyn, tot waerdige Leden van dien Burgerftaet, in welken zy leven, trachten te vormen. Die nu zal nimmer gebeuren zonder hun hunne aengeboorne réchten te leeren kennen; de burgerlyke en godsdienftige Vryheid, als waerdiger dan 's menfchen leven, in heure waere fchoonheid te vertoonen , en de lydelyke .ge > hoorzaemheid, en de üaeffche onderwerpingte doen verfoeijen. —
Nog verder, myne Vrienden ! ftrekt zich de verplichtinge uit van Christen Ouders. Dezen moeten hunne kinderen , in den Natuur lyken Godsdienst genoegzaem onderwezen, bekend maken met dien door Jezus Christus verkondigd. Hier moeten zy zich bepaelen, om hun door onbetwistbaere preuven van deszelfs gefchiedkundige waerheid te overtuigen, deszelfs inwendige voortreffelykheid, zo met betrekking tot den Verkondiger, als de leeringen, beloften, hulpmiddelen en drangrede* nen voor hun openleggen, en in 't bizonder ftilflaen op dit kennelykblyk van Gods onbedenke* F lyke



J52 W. Reder, de ïlichte»
Jyke liefde, in een ondankbaer fchepfel met deze gantsch zeer uitnemende weldaed te begunftigen.
Der fchatten , in de Euangeliebladen opgefloten , kundig , zullen zy vermyden , om hunne kinderen eenen weerzin tegens dezelve inteboezemen , of dezen te leeren, om ze uit fleur., om de tyd te korten , te gebruiken ,. door hun te noodzaeken die Boeken opj gezette tyden te lezen , of te dringen , om derzelver inhoud, al ware 't het onverftaenbaerfte gedeelte, in 't geheugen te prenten. Zo dra zy hunne kinderen voor deeze oefening bekwaem keuren, moeten zy ook hun oordeel doen blyken in dat geene dier fchriften voor hun uittekiezen, 't welk hun ongeoefende verftanden 't best kunnen bevatten: en hier vinden zy zulken ruimen voorraed van zedelyke lesfen, dat hunne kinderen reeds doorzult kunnen wezen in de kennis hunner plichten, eer zy dezen alle die voorfchrifterjt ten halven hadden voorgedragen.
Stelt U, myne Vrienden! een kind voor ogen, 'twelk op goede gronden overtuigd is, dat het &lles, wat het van de menfchen ivenscht te ontvangen, dezen wederkerig moet bewyzen ; dat het zyne Ouderen gehoorzaetn; dat het allen by elke gelegenheid weliaedig; bekleed vut ootmoedigheid; vriendelyk jegens allen moet wezen, en den leugen afleggen; dat het niemand van 't zyne mag beroven, dat het de zedigheid.



oer ouders,
tligheid moet eerbiedigen , en alle bitterheid, toorn, gramfchap , geroep, lastering of andere boosheid fchmnven. Stelt U zulk een kind voor ogen, en twyfelt dan, of het den zuiveren en onbevlekten Godsdienst voor God den .Vader heeft keren kennen, al heeft het ook nimmer van geheimenisfenhooren fpreeken, al was het geheel onbekend met. die Godgeleerde gefchillen, welke het Christendom zo jammerlyk verdeelen.
Ik weet wel, dat dit zoort van onderwys in 't zedelyke en 't godsdienftige niet ftrookc met veeier gedagten, maer ik weet ook, dat de leere van Jezus Christus den Joden een ergernis , den Grieken eene dwaesheid, en echter der waerheid overeenkomftig ware ; ik. weet ook, dat veelen liever 't dubbel zullen, geven, om hunne kinderen eene zogenaemde wellevenheid te keren , van 't geen zy, haer met weerzin, voor derzelver zedelyke en godsdienftige opvoeding moeften hefteden, maer tevens, dat dezen, dus verwaerloosd, in den jongften gerichtsdag hun 't zwaerst zullen befchuldigen. 't Zy verre, dat ik der Ouderen zorge, om hunne kinderen eene goede houding en aengenaeme manieren eigen te maeken, zoude wraeken, daer deze hun verfieren en veel heils aenbrengen; ook dit is een plicht, doch welke nimmer ten koste des Godsdienst, Ej of



84 IV- Rldev. DE P'UCTEN
of eenig ander meer wezenlyk deel der opvoeding, vervuld moet worden.
Ouders, welken hunne kinderen hartelyk beminnen, zullen hunne aandagt bezig houden, om dezen vroegtydig iet te laten leeren, door 't welk zy een ordentelyk beftaen, erlangen, overeenkomftig hunne omftandigheden in de waereld, zullen kunnen leven. Zy moeten trachten voortekomen ofte beletten, dat derzelver keuze zich op iet fchandelyks, of tot 't geen hier toe aenleiding zoude kunnen geven, vestige; voornamelyk, als zy in dezen eenige verborgene zaeden meenen te ontdekken , welke , ontzwagtelt, fchaedelyke fpruiten zouden te voorfchyn brengen. Zy zullen, indien zy verftandig handelen, in hun tot eenig beroep te bepaelen, derzelver neigingen in aenmerking nemen; hoewel 't veel van hun afhangt, om deze te leiden, en tot hun oogmerk te doen medewerken.
. Moeilyk en gewigtig tevens is 't volbrengen dezer taeke voor de Ouderen; maer derzelver last zal niet weinig worden verminderd, indien zy de noodige vereischten bezitten , en zich van de gefchiktfte middelen bedienen om hunne pogingen te doen gelukken.
De eensgezindheid van maetregelen, van befluiten, en van de wyze om dezelve uittevoeren, is een hoofdvereischte der Ouderen
in
V



D I R OUDERS. 8j
in de opvoeding hunner kinderen. Zonder deze zullen hunne vuurigfte wenfchen fteeds veriedeld, en hunne veel belovende verwagting te ieur gefteld worden; zonder deze, zal de eene afbreken, 't geene de ander opbouwde; zonder deze, zullen zy akyd gebrekkig flagen: hier, indien ergens, moeten de Echtgenoten van één hart, van éénen zin zyn, 't zelfde willen, beraemen en werken, en fteeds eikanderen in dat geene onderfteunen, 't welk elk in 't bizon der had op zich genomen. —
Zy moeten zich toeleggen, om 't vertrouwen hunner kinderen te winnen, te bewaren, en met dezen altyd in eene goede verftandhouding leven. In dezen plicht wordt meestal te weinig belang geftelt, en echter wordt uit derzerver in acht neming of verwaerloozing veel heils of nadeels geboren.
Ouderen! acht dit voorrecht nimmer luttel, uw kroost fnelt ten verderve, zo dra 't zyne innige overleggingen wenscht te bewimpelen, te verbergen, en alle uwe voorzorgen zullen eenen averechtfen uitflag hebben, zo dra Gy ophoudt in haere harten te lezen : hoe veelen betreuren den val hunner zoonen en dogteren, alleen, om dat zy derzelver vertrouwen hadden verboren; en hoe veelen daelden ten grave met rouwe, welker leven eene aeneengefchakelde wellust zoude hebben kunnen geweest F 3 z>'n>



55 IV. Redev. d e plichten
zyn, indien hunne kinderen in de benaeuwt» heid hunner zielen zich aen hun hadden durvea openbaeren.
Ouders! die uwer kinderen, -die uw eigen geluk wenscht te bevorderen, overtuigt hun van hunne beste vrienden te wezen, en niets dan hnn waerachtig welzyn te bedoelen, ook dan, wanneer gy van hun in gedagten ver* fchilt, ook dan, wanneer gy genoodzaekt wordt hun te berispen: eerbiedigt hunne eigenliefde, hunne zugt tot eere, eerbiedigt •hunne gevoeligheid, vernedert hun niet te diep , en wagt U om hun verachtelyk in hunne eigene ogen te maeken ; wapent hun tegens de valfche fchaemte, tracht hun voorzigtig aiittelokken, en dwing hun niet om te bloozen, of zich zeiven te veroordeelen, zo lang gy kans ziet, om hun anders te winnen, maer tracht voor alles dit vertrouwen te verdienen, en wee hun, die zich 't zelve onwaerdig maeken : een deugdzaem en godvruchtig gedrag is voor elk uwer een onontbeerlyk vereischte, en de fterkfte waerborg voor de liefde , voor 't vertrouwen uwer kinderen, die in U onderWyzers, leidslieden en voorgangers in 't goede verwagten, en natuurlyk geneigd zyn om 't beste van U te denken, zo lang Gy de welvoeglykheid niet met voeten treed. —
Een willekeurig gezag kan niet anders dan
vreeze



DER OUDERS. #7
■vreeze voor geweld verwekken en de fchaedelykfte gevolgen na zich fieepen, 't moge het kroost doen fidderen , maer zal nhnmer de liefde der kinderen tot zich trekken, nimmer in de Ouderen 't gemis der deugden kunnen vergoeden; derzelver verkeerdheid in tegendeel zal 't drukkende hunner dwingelandy fterker doen prangen, en zomtyds het twyffelmoedig kind den vreezelyken wensch na hunnen dood ontwringen. Welk eene beroerende gedagte! hoe verfchrikkelyk voor elk, wiens hart nog voor eenige aendoeningen is vatbaer gebleven. Ouders! wilt dan uwe kinderen niet tergen, op dat ze niet moedeloos worden.
Gy moet uwe achtbaerheid bewaren, maer zulks moet op eene andere wyze gefchieden. Hebt eerbied voor uwe kinderen, en laet U nimmer in hunne tegenwoordigheid tot eenig bedryf vervoeren, 't welk U in hunne ogen zoude kunnen veriaegen. Meet alle uwe daeden aen 't richtfnoer der reden af, wikt en weegt alle uwe woorden, Iet zelfs op uwe gebaerden, en leent nimmer 't ore aen dien verdervelyken ftokregel: dat men zich voor zyns. kinderen niet behoeft te bedwingen,
Hoe toch zult Gy uwe zoonen, uwe dogteren tegens 't kwaed kunnen waerfchuuwen, hoe dezen hunne ftruikelingen onder 't oge krengen, hoe dezen met de fchuld, hunner F 4 mis-



§8 IV. Redev.- DE PLICHTEN
misdryven beladen , indien gy door uwe eigene ongebondenheid tot dezelve hebt aengemoedigd. Neemt dit ter harte Vaders, die de eerfte fchuldige gedagte deed opwellen in de boezems uwer zoonen! Moeders! die 't eerst de zedigheid uwer dogters verkragtet, en haer van heure fterkfte verdediging, van haer fchoonfte fieraed beroofde, neemt dit ter harte; verbergt zorgvuldig uwe gebreken, uwe zwakheden zelfs voor 't oge uwer kinderen, en laet hun nimmer getuigen zyn uwer twisten, in welk de toorn den breidel uwer tonge der rede heeft ontwrongen. -—•
Doet u gehoorzaemen in alles wat billyk is en betaemelyk, en laet U nimmer door vleijen, door traenen, door gekryt, van 't geen gy plichtmaetig oordeelt, afbrengen, of de uitvoering, van 't geen gy belaste, doen opfchorten. De moeilykheid der uitvoering beftaet flegts in fchyn ; uwe eens gekende onverzettelykheid zal U voor verdere aenzoeken bevryden: gebiedt nimmer uit grilligheid, belooft zelden iet, maer brengt het beloofde akyd heilig ten uitvoer, en weest liever in 't toekomende beter op uwe hoede, indien derzelve vervulling U eenige hindernis mogt baeren.
Laekt nooit dan 't geen in zich lakenswaerdig is, pryst nimmer in uwe kinderen dan 't
geen



DER OUDERS.
geen waeren lof verdient, dan zult Gy geen gevaer loopen om hun tot fcheltneryen aentezetten, wanneer zy zyn volwasfen, door de guiteryen hunner jeugdige jaeren met uwe goedkeuring te bekroonen.
Duldt niet, dat uwe kinderen by bedienden, by magen, nog minder by een van beiden, heul zoeken en vinden , wanneer zy door de andere berispt worden; ook dit is een euvel, aen 't welk veelen hinken. Eene kwaelyk begrepen mededogen bedriegt hier zelfs zoms de te tederhartige Moeders, 't Zagtffce beftuur is verre 't wenfchelykst, mits 't nieü ftrekke ten nadeele der kinderen, dan immers wordt het eene waerachtige wreedheid. • ■
Ouders! fpeent U, zo veel 't mogelyk is, van ligchaemelyke ftraffen , welke meestal kwaede indrukzelen nalaten, zeldzaem eene goede uitwerkinge hebben; zy verflikken de liefde, boezemen de vreeze en blooheid in, ontzenuwen den moed, veriaegen de ziel, en maeken hun ongeduldig, wrevelmoedig. Tugtigt uw kind, wanneer onoplettenheid op deszelfs geaertheid en neigingen en 't volgen van verkeerde maetregelen, U tot dit harde middel dwingen; maer nimmer met geftrengheid, nimmer met drift, op dat gy haer niet moedeloos maekt, op dat gy niet fchynt een welgeF 5 vallen



J>3 IV. Redev. DE PLICHTEN
vallen te fcheppen in de kaftydingen, of t« ftraffen om uwen moed te koelen.
Mydt zorgvuldig om hunne verbeelding met fchrikwekkende harfenfchimmen te vervullen, en maekt nimmer eenig gebruik van belooningen of ftraffen , uit vrelke zy valfche begrippen omtrent hun geluk of ongeluk kunnen afleiden. Wagt U, Ouders! voor eenzijdigheid in 't uitdeelen uwer gunstbewyzen onder uwe kinderen , en fpiegelt U in de rampen van Jacob, om geene uwer telgen voor 's Vaders of Moeders lieffte kind te-houden, en, dan, indien gy na uwe vermogens uwen plicht getracht hebt te vervullen , fmeekt dan den iUgoeden Vader vuuriglyk, dat hy uwe pogingen zegene, en met eenen gewenschten uitflag bekroone.
Hoe veele beweegredenen, myne Vrienden, zullen zich reeds aen uwen geest hebben vertegenwoordigt , en hoe veele zullen zich nog by deze voegen, indien Gy uwe aendagt op de gevolgen dezer plichtsbetrachting vestigd. Met deugdzaeme godvruchtige kinderen , uit gewoonte, uit hebbelykheid, te zyn gezegend, en den voornaemften lof van derzelver vorming zich te kunnen toeëigenen, moet rechtgeaerte Ouderen een onbedenkelyk genoegen fchenken. Een wys kind verblydt zynen



DER OUDERS. <JI
nen Vader-, en maekt het harte zyner Moeder vrolyk, zy blyven in 't zelve, ook na hunnen dood, leven, als die huns gelyken hier hebben nagelaten.
Eene goede opvoeding is de beste ervenïs uwer kinderen, door welke Gy uwe gedagtenis 't langst zult vereeuwigen. Het geluk uwer kinderen, uw eigen geluk, en 't algemeen welzyn der maetfchappy hangt grootendeels af van 't waernemen dezer plichten, en de verbastering der zeden, en 't volks bederf moet aen derzelver verwaerlozing voor 't grootst gedeelte worden toegefchreven.
Uw Vaderland, het Nageflagt zullen in dit opzicht van uw rekenfchap vorderen; terwyl een gedeelte der zegeningen en onheilen, welke 't zelve door toedoen uwer kinderen te beurt vielen, aen Uzullen worden toegefchreven. Leert dan den jongen, om met deze vermaeninge te fluiten: Leert hem de eerjle beginfelen na den eisch zyns wegs, als hy ook oud zal geworden zyn, zal hy van dezelve niet afwyken. amen.
DE



-DE
PLICHTEN
DER
KINDEREN.
Col. III: 20. Ephef.VI: 1-3.
Gy kinderen, zyt uwe ouderen gchoorzaem in alles, want dat is den Heere welbehagelyk. Gy kindeben, zyt uwe ouderen gthoorzaem in den Heere •want dat is recht, eert uwen vader en uwe moeder op dat gy lange leeft op de aerde.
olgens 't verhael van Vader Le Comte (a) , was 't in China de gewoonte, indien een „ zoon boos genoeg ware om zynen Vader te „ dooden, of zelvs , dat zyne baldaedigheid „ zich tot flaen of fchelden bepaelde, niet alleen den fchuldigen om te brengen, inftuk„ ken te hakken en te verbranden, deszeivs „ magen geftrengelyk te ftraffen, de nabuuri„ ge Mandaryns en boven al die van die ftad, sj aftezetten, maer ook deszelvs huis en de „ huizen zijner buuren omver te haaien en den
„ grond
(«) 2. D. 1 £. bl. 205.



D« PLICHTEN DER KIN DEREN. 03
h grond met zout te bezaaijen; om dat, huns bedenkens , elk volk of maetfchappye, 't , welk zulk eenen affchuuwelyken booswigt „ konde opkweeken, den hoogften top desbe-
derfs bereikt moest hebben." .
Hoe veel 'er tegens de billykheid dezer ftrafoefening kan ingebragt worden, zal men echter het beginfel, uit het welk dit volk te werk ging, moeten eerbiedigen, terwyl het ïs te vreezeh, dat er meer dan te veel gronds voor hunne redekaveling is te vinden, 't Mishandelen der Ouderen overtreft zeker alle andere misdrijven zo verre in fnoodheid, als de glansryke gloed der zonne, op-'t midden van' eenen fchoonen dag, 't zwevend dwaellicht; en eene verwaerloosde opvoeding en eene algemeene verbastering der zeeden zyn deszelvs bronnen. Hoe weinigen nu zulke krytende misdryven ten uitvoer brengen , zyn echter verre de meefte kinderen meer of min gebrekkig in hunne plichtsbetrachting, en dezen te onderrichten, te recht te brengen, was myn tegenwoordig hoofdoel der Ouderen verbetering 't ondergefchikte.
Hoewel ik alleen van der kinderen plichten jegens hunne Ouderen fpreeke, zullen verftandigen bemerken, dat ik onder deze benaemingen allen, welken derzelver plaetfebekleeden, Voogden, Meefters, Bloedverwanten, bevat-



f4 . V. Reder. DE PLICHTEN
te, en dit zal deze Leerrede van een meer uit., gebreid nut kunnen maeken, dewyl niemand uwer weet, in welke van deze betrekkingen hy heden of morgen zal geraken ; behalven dat elk zig dagelyks in omftandigheden kan bevinden, uit welke hy zich met glans zoude gered hebben, ware hy der plichten kundig geweest, welke hy moest infcherpen, of, welker vervulling hy wilde vorderen.
Hier gelyk elders-worden tBe de bizondere plichten ineen hoofdplicht ingefloten, zyt gehoorzaem zegt paülus, eert urten Vader en Moeder Mo zes, en dan laten zy de verdere ontwikkeling dezer grondlesfen aen elks wel onderwezen harte over. De gehoorzaemheid de eerbied moeten met de liefde en dankbaerheid zyn vereenigd, welke weer de hoofdbronnen zyn van zo veele andere plichten.
Om thans over de meest natuurlyke orde niet te twisten, zal ik, op 't voetfpoor van paulus, met het ontvouwen van den plicht der Gehoorzaemheid een aenvang maken, 't Is beklagelyk dat de Ongelovigen omtrent deze en andere algemeene voorfchriften, met zo weinig goede trouwe, tewerkgaen, en zich aen iet fchuldig maken, over 't welkzy bitter zouden klaegen, indien anderen zulks aen ongewyde , aen hunne eigene Schriften beproef, den. Al werdt deze ingefcherpte gehoorzaemheid



k I n D E R £ tS. $j
'heid niet bepaeld uit den aert der zaeke zelve, dan ook zoude de vergelyking dezer woorden, met die uit den brief aen die van ephesüs voor den minkundigen alle duiflerheid uit den weg ruimen. Gy kinderen zyt uwe ouderen gehoor' xaem in den Heere, wanneer 'er tevens word by* gevoegd, dat zulks recht is.
Der kinderen gehoorzaemheid aen hunne Ouderen ftrekt zich uit tot alles wat billyk ea rechtmatig, tot alles wat geoorloofd eerlyfc en betaemelyk is: geene eigene verkiezing geen beter begrip eener zaeke kunnen derzelve nalatigheid, wettigen, nog de moeilykheid nog 't onaengenaeme, met derzelve betrachting vereenigd, derzelve verzuimenis vrypleiten, verfchoonen; de eerbiedigde tegenkantingen en woordenwisfelingen, om zich aen dezelve te ontrekken gebruikt, zyn zomtyds en worden meestal berispelyk, lakenswaerdig, zo dra zy te dikwerf worden gebezigd; behalven dar. de volgende plichtsbetrachting door 't uitdellen, een gedeelte haerer waerde heeft verloren. ;
Hunne gehoorzaamheid moet blyken uit haere daeden, zo dat zy volvaerdig en blyhartig, de begeerten hunner Ouderen ten uitvoer brengen , als de kinderen Rechabs by Jeremias in XXXV. Hoofddeel, zo dat zy zich beieveren, om in dezen eikanderen voorby te dreven,
hun



p<5 V. Redev. DE HicuTEif
hun toeven moet nimmer het hoofd des Vaders doen rimpelen nog eene onbevallige halfgedwongene onderwerping het gelaet der Moeder bewolken. Strookt iet niet te wel met hunne zinnelykheid of neigingen terwyl zy bemerken, dat der Ouderen verlangen tot deszelfs volbrenging ftrekte, dan moet de gedagte, dat zulks den prys hunner gehoorzaemheid doet ryzen, hun beletten te morren; en 't ge^ fmaekt genoegen, voor die oge-nblikkelyke onaengenaeme gewaerwording; welke hun te beurt viel voor de volvoering, zal hun'na de vervulling by eene volgende gelegenheid met de helft der moeite dien plicht doen betrachten.
De lydelyke gehoorzaemheid moet zelfs voor braeve kinderen geen fchrikwekkend voorkomen hebben, in zo verre deze, binnen de juifte paelen beperkt, zich alléén tot de Ouderen bepaele. Derzelver berispingen en kaftydingen moeten geduldig worden gedragen , niet alleen wanneer men tot deze aenleiding gave, maer ook wanneer men zich aen dezelve onverdiend zag blootgefteld. Zy blyven onze Ouders, ook dan, wanneer zy dwaelen, en in 't geen zy ons zyn verfchuldigd, te kort fchieten, en salomo's gezegde blyft waerachtig: dat een dwaes de tugt zyns Vaders



DER KINDEREN.
97
Ml verfmaeden, maer dat hy, die de beftraffinge 'waerneemt, kloekzinniglyk zal handelen, (a)
Daer echter der Ouderen gezag niets gemeens heeft met de grillige beheerfching eens willekeurigen Dwingelands, en 't welzyn deikinderen het eenig doel van derzelver beftuuring moet wezen, zal 't den oplettenden reeds in 't oge vallen, binnen welke paelen de gehoorzaemheid der kinderen moet omfchreven worden. Zy kan zich tot niets met de deugd of godsvrugt firydig, tot niets met de goede, zeden, met den geopenbaerden godsdienst onbeftaenbaer , uitftrekken. In alles, wat het geweten betreft, ftaet het kind met zyne Ouders gelyk; in dezen opzichte mag het zich niet laten dwingen; in dezen heeft het geene vryheid om te zwigten. Hier wordt de tegenkanting eene deugd, de onbuigzaemheid pryfelyk, en de volharding lofwaerdig. Maer dit neemt niet weg, dat zy verplicht blyven, om geduldig en aendagtig 't ore te leenen aen de redenen der Ouderen, zo lang dezen goedvinden aentehouden. 't Staet hun vry de uitvoering te weigeren van alles, wat in zich zelve voor hun of anderen fchaedelyk of verdervelyk zoude kunnen wezen, zonder dat zy ooit tot iet verplicht kunnen worden, 't welk de wetten des Lands wraekten.
Behoeve
(a).Prow XV. 5.
G



pj- V. Redev. m f 11 chtïs
Behoeve ik hier wel te waerfchuuwen, daC die wetten billyk, overeenftemmende met onze aengeboorne rechten en verplichtingen moeten wezen, anderzins kunnen hun de Ouders even weinig als de Overheden noodzaeken, om zich na dezelve te voegen t anderzins moeten zy de ftemme der natuure opvolgen, en Gode meer gehoorzaem zyn dan de menfchen. —■
Braeve kinderen moeten hunne Ouderen eeren, in woorden, in daeden, 't zy dat deze afwezig, 't zy dat deze tegenwoordig zyn ; hier biedt zich op nieuw eene geheele reeks van plichten aen , uit welke wy den eenen en anderen zullen uitkiezen.
Het ontzag den Ouderen verfchuldigd moet niets, zelfs niet het uitwendig voorkomen, gemeen hebben met eene flaeffehe vreeze; neen, myne Vrienden , zulks zou het kroost veriaegen, den moed verdooven, en alle edele beginfels in deszelfs boezem verflikken. De kinderlyke eerbiediging kan met eene edele vrymoedigheid, zelfs met eene door anderen onbedwingelyke fierheid gepaerd gaen, en by de meestgeliefde zoonen der Vryheid plaets hebben; de kinderlyke eerbiediging kan hun' nimmer tot kruipen, nimmer tot laegheden verplichten, nimmer der Ouderen fmaedelyken trots , nimmer derzelver verachtelyke bejegening



DER. KINDEREN.
95
jegening billyken, wettigen, en wordt uit de hoogachting, hun, als naest God de naefte oorzaeken van ons aenwezen, als onze weldaedige befchermers en beste vrienden, toekomende, geboren.
Die eerbied, die hoogachting moet overtuigelyk blyken, en in alles, wat zy doen of laten, doorftraelen. In hun fpreeken moeten zy hun fteeds met deze bejegenen, in hunne bedryven moeten zy deze in 't oge houden, en zelfs in hunne gebaerden niet uit het zelve verliezen, zo dat het hun in alles eene hebbelykheid worde.
Zy moeten zich na de neigingen hunner Ouderen fchikken , en de hunne, zo lang 't doenlyk is, aen deze opofferen. Gebeurd het, en zulks moet uit hoofde hunner geringe ervarenis meer dan eens gebeuren, dat zy de redenen van deze of geene handelwyze hunner Ouderen niet kunnen doorgronden, dan moeten zy zich voor voorbaerige befluiten wagten, hun gebrek aen doorzicht nimmer hunne Ouderen wyten , altyd vertrouwen, dat dezen 't beste beogen, en nimmer door eene fchuldige nieuwsgierigheid die geheimen trachten uittevorsfchen , welke de Ouderen noodig, raedzaem of welvoegelyk keuren, om voor hun te verbergen.
G a It



roo V. Redev. de plichten
Is het dat zy met hunne Ouders in gevoelens verfchillen, dan moeten zy hunne gedagten eerbiedig, hunne bezwaeren met befcheidenheid voordragen, zich voor eenen te Heiligen beflisfenden toon wagten, nooit hunne re~ denen te lang rekken, en de woorden, welke zy gebruiken, wegen, wikken. Zy moeten den fchyn zelfs der- trotsheid vermyden, geen zweemfel van hoofdigheid laten blyken, zich fteeds gereed toonen tot de infchikkelykheid, zo veel het hun de vervulling van andere plichten vergunnen, altyd de minfte wezen, liever wyken en in onverfchillige dingen toegeven, dan door hunne onverzettelykheid, door twisten de Ouders te verbitteren, by tyds zwigten, om by eene meer gunftige gelegenheid de billyke grieven aen 's Vaders of Moeders niet onaendoenelyk harte voortehouden, en op hunne hoede wezen, dat in zulke gevallen het misnoegen hun niet overweldige, en zich in hun gelaet vertoone, of door hunne houding en gebaerden verraede.
't Is onwellevend, 't is onbetaemelyk voor elk kind, om zyne Ouders in de rede te vallen, voor al in anderer tegenwoordigheid, of derzelver gezegden te berispen, te hekelen, al ware 't dar het beter wiste, zo lang het niet gevraegd wordt j maer dezen te belagchen is
aller-



©EK KINDEREN. 101
aller fchandelykst , en derzelver befpotting wettigt den uitgefproken vloek (a).
Indien zy eenig belang ftellen in den wil der Godheid te volgen , indien zy overeenkomftig de fchikkingen der natuure zich van den eerbied jegens hunne Ouderen willen kwyten, dan zuilen zy derzelver ondeugden en gebreken, derzelver zwakheden voor anderer oge trachten te bedekken, te verfchoonen; en dit is zeker het geringfte, 't welk een kind zyne Ouders in zulk een geval kan bewyzen, 't welk een vriend zelfs by anderen aen zynen vriend is verfchuldigd. In dezen te kort te fchieten is een onverfchoonelyk plichtsverzuim, zich ten koste zyner Ouderen, met be-v trekking tot het hoofd of harte te verheffen, is de uiterfte dwaesheid, maer dezen hunne leemten en onvolkomenheden fchamper te durven verwyten, of dezelve te verbreiden, is 't werk alleen van eenen volwasfen in de boosheid.
Waent niet, dat der kinderen verplichtinge vordert, dat zy de kwaede bedryven hunner Ouderen goedkeuren. Dat zy verre ! zy mogen zelfs tot jaeren van onderfcheid gekomen , hun op eene befcheidene wyze hunne gebreken onder 't oge brengen, maer moeten fteeds gedagtig blyven van derzelver kinderen
(a) Deut. XXViL 16.
G 3



102 V. Redev. de plichten
deren te wezen, daer dit het kieschtegedeelte is hunner kinderiyke verplichtinge. Deugdzaeme Ouderen zullen zorg dragen , om niets onbetaemelyks in 't byzyn hunner kinderen te bedryven, en dezen behooren, indien zy zulk een hagchelyk tydftip, in 't welk hun eerbied gevaer zoude Joopen van Schipbreuk te leiden, ongelukkig zien opdagen, zich van dezelven te verwyderen, eer zy gedrongen worden hunne Ouders door hun bloozen te veroordee« len. Dit zouden dezen, tot nadenking gekomen, te diep vernederen, derzeiver rustige vrymoedigheid, in hunne kinderen te onderrichten, te berispen, verminderen, en hun van eene krachtige beweegreden, om zich te verbeteren, beroven.
Maer "hoe lange, vraegtmen, moet die gehoorzaemheid , die eerbiediging duuren! moeten de kinderen in 't kiezen van hunnen ommegang, en vrienden, in 't aengaen en na 't voltrekken hunner Echtverbindenisfe, derzelve hulde bewyzen? Hoe veelen waenen van hunne verplichting ontflagen te zyn, zo dra zy tot de jaeren van onderfcheid zyn gekomen, of het huis hunner Ouders verlaten hebben, fchroome ik niet, onder eenige bepaeüngen, van hun te verfchilfen.
Jt Kan zeker de Ouders niet onverfchillig Wezen, met wien hunne kinderen verkeeren,
eu



J» E R KINDEREN. IOJ
enzomtyds kan 't gebeuren, dat zy goede redenen hebben, zomtyds dat zy verplicht zyn te beletten, dat hunne kinderen met zommigc niet te gemeenzaem worden ; hier moet dikwerf der Ouderen wil een wet wezen, uit hoofde dat zy de rédenen hunner verkiezing menigmaelen niet kunnen openleggen, zonder nieuwe moeijenisfen te fcheppen, fehoon zy met meer vruchts zullen flaegen, indien zy hunne kinderen van hunne heilzaeme oogmerken kunnen overreden. Der Ouderen verplichting om hun kroost in de deugd en godzaligheid te onderwyzen, en voor de befmettinge des kwaeds te beveiligen, kan geen twyffel overlaten, of zy tot zulk een gedrag zyn gerechtigd.
Moeilyker is 't, met betrekking tot het Huuwlyk, te beflisfen, zonder zich aen eenzydigheid voor Ouders of kinders fchuldig te maeken. Men kan niet ontkennen, dat het veiligst zoude wezen, voor 't algemeen welzyn, na de zyde der Ouders over te hellen, indien men genoodzaekt werdt een van beide te kiezen; maer dit is 't geval niet, myne Vrienden 1 willekeurige fchikkingen van menfchen mogen hier of elders dezen of geenen begunftigen, de Algoedheid heeft niemand in de onzekerheid gelaten, maer elk zynen plicht duideh-k voorgefchreven, zo dat het niet moei* G4 W



io4 V. Redev. de pmchten
lyk valle aen te vvyzen, wat men hebbe te ontwyken, wat te volgen.
Daer het hoofdoel der echtverbindenis het geluk der kinderen moet wezen, en dezen voor dat tydftip reeds tot de jaeren van onderfcheid zyn, gekomen is'tonbetwistbaerezeker, datzy voor zich zeiven moeten kiezen. De ouders kunnen niet alleen, maer zyn verplicht, en verftandige zullen 'tvroegtydig beginnen, om hunne kinderen de vereischten eener goede keuze te leeren; op 't gewigt der echtvereeniging ftil te ftaen, en de voor en nadeelen van zulk eene gelukkig of kwaelyk geflaegde verbindenis in 't waere licht plaetfen , terwyl zy duizende middelen hebben om hunne wezenlyke en billyke verlangens door hunne kinderen te doen beantwoorden. Zy mogen , zy moeten Taed geven, en der kinderen gehoorzaemheid en eerbied, der kinderen overtuiging, dat zugt 'voor hun waerachtig welzyn de eenige dryfveer is van de aenpryzing of afkeuring der Ouderen , zal derzelver raed eene overreedende kracht byzetten, voor veelen in eene wet veranderen.
't Gebruik van geweld kan nooit worden verdedigd , 't dwingen van diepgewortelde neigingen is ten hoogften gevaerlyk, maer onverfchoonelyk een voorwerp aen iemand optedringea. 't welk men noch kende noch bemin'



DER KINDEREN. lOf
minde. De kinderen moeten met hunne Ouderen raedplegen, eer bunne neiging gevestigd en in eene hartstogt is veranderd, wanneer zij buiten ftaet geraekt zyn, om metdie aendagt de redenen hunner Ouderen te wikken, welke dezelve verdienen. Dit nu zal hun hoogst bezwaerlyk , indien niet ondoenelyk, vallen, indien zy geen volkomen vertrouwen op hunne Ouders ftellen, en voor dezen hun geheel hart durven openleggen: welk een krachtige drangreden voor rechtfchapen Ouders, om 't vertrouwen hunner kinderen te winnen ! elke gedagte , elke gewaerwordmg élke'verandering der ziele wordt hun medegedeeld, en elk beraemd ontwerp aen hun verlicht oordeel ter toets aengeboden: zy leeren hunne wenfchen eerbiedigen , ook dan wanneer zy van de hunne verfchillen en befchouwen hun als hunne beste , als hunne belanggeloofte vrienden. —
Kinderen! opluikende jeugd: die uwe Ouderen gewoon zyt te gehoorzaemen te eerbiedigen, die overtuigd zyt, dat zy in alles wat zy doen, uw welzyn beogen, zoudt Gy deze bepaelmgen kunnen wraeken ? Ouders! die u kroost teder bemint, zoudt Gy na't vermogen wenfchen, om deszelfs verkiezing aen fterkere banden te binden: ik vreeze, om de gevolgen G 5 te



lotf V. Redev. de plichten
te ontvouwen, indien Gy geneigd waert, omdeze vraegen te beamen.
Nu zal het niemand uwer vreemd dunken, dat ik het bewyzen van eerbied tot de kinderen , in den echt getreden, uitftrekke. Indien zy in dezelfde wooning hun verblyf houden, ftaen zy in de meefte gevallen met de ongehuuwden gelyk, zonder dat eene afzonderlyke huishouding hun kan veroorlooven, om zich aen dezelve geheel te onttrekken. Hoe algemeen *t denbeeld wordt aengekweekt, dat de echtverbindenis alle die plichten van onder gefchiktheid tusfchen Ouders en kinderen doet ophouden ! Welk een uitgebreid denkbeeld men zich van 't pas deelachtig geworden meefterfchap vorme ; en hoe onafhangelyk men zich waene! wordt men echter nimmer zo volkomen aen zyne Ouders gelyk, dat men met dezen, in alles, op gelyken voet mag handelen, of zich ontflagen achten, om hunne zwakheden geduldig te draegen, en hunne gevoelens te eerbiedigen.
Zy blyven verplicht derzelver raed in te nemen in alle gewigtige gevallen, op derzelver begrip, als dat hunner welwenfchers, die hun in kunde in ervarenis in jaeren overtreffen, eenen hoogen prys te ftellen, denzelven, zonder dat gewigtige redenen tot het tegendeel
drin-



DER KINDEREN. lOj
dringen, te volgen, en zich welgemoed toonen, indien de uitflag niet beantwoord aen de beloofde verwagting. De kundigften zyn voor de dwaeling niet beveiligd, en 't vooruitgezien genoegen, 't welk Ouderen uit een wel gelukt door hun aengeraeden ontwerp fmaeken , zal by braeve kinderen de verdere tegenwerpingen van haere kracht beroven.
Nimmer zullen de kinderen hunne Ouderen gehoorzaemen, eerbiedigen, indien zy dezelven niet van kindsbeen af met de vuurigfte met de oprechtfte liefde beminnen. De liefde moet haer zegel gedrukt hebben op alle hunne bedryven, de liefde moet hun geheel hart en ziele vervullen, en alle hunne overdenkingen bezig houden.
Zy moeten door alle mogelyke middelen het geluk hunner Ouderen trachten te bevestigen te vergrooten, en zich beieveren, om hun te behagen. Zy moeten derzelver begeerten trachten voortekomen, derzelver verlangens uit hunne ogen te lezen, en Dezen op derzelver wenken te dienen. Zy moeten alles verrichten, door 't welk der Ouderen geneugten worden bevorderd , nalaten , 't geen dezen zouden kunnen mishagen, al waren 't ook geheel onfchuldige voor hun vermaekelyke verrichtingen, en medewerken, om de fchikkingen en goede orde des huisgezins te doen onderhouden.
Een



"JoS F. Redev. de plichten
Een glimlach, met welk eene hunner daeden wordt goedgekeurd, fchenkt hun zo wel eene treffende blydfchap, als een donker opflag van "t vadërlyk oge hun hart vervult met rouwe. Zy reikhalzen na deze belooning, en dingen, indien zy die zelfde Ouders, met meer -anderen gemeen hebben, als om ftryd om deze gunstbetooning. Deze edele naeriever heeft niets gemeens met den nyd of afgunst, maer doet aller boezems door het zelfde vuur blaken, en "op 't zelfde wit doelen. Het gloeijend verlangen, om het genoegen hunner Ouderen te vermeerderen, en iet tot derzelver geluk toe te brengen, fpoort hun tevens aen, om 't welzyn en heil van broeders of zusters te behartigen, en dezen op 't voetfpoor der deugd te volgen, of hun zelfs een voorbeeld
te geven. ■
Braeve kinderen moeten in de blydfchap hunner Ouderen deelen, zich in 't geluk, 't welk hen te beurt valt, verheugen, en eene weeklage aenbeffen, wanneer zy door rampen gedrukt worden. Dan eerst wordt het kinderlyk hart bewogen; dan eerst klimt de liefde tot den hoogften top; dan wordt de fmart over der Ouderen ongeluk, met het genoegen van 't zelve te kunnen verligten, gemengeld; dan zegent het kind de Algoedheid, welke 't in ftaet ftelde, zich van dien plicht in
die



DER KINDEREN. ÏOJ?
die uitgebreidheid te kwyten, of tracht, indien 't insgelyks anderer hulpe behoeve, zyne goedhartigheid door dienstvaerdigheid, door verzugtingen tot den God des Hemels te doen
kenbaer worden.
In dezer voegen zullen zy zich dankbaer toonen, zonder dat zy uitvluchten zoeken om hunne nalatigheid te verfchoonen, veel weiniger, dat zy op ft voorbeeld der Pharifeën den Godsdienst tot dit oogmerk zouden misbruiken, dit echter zoude nog zomtyds aen verkeerde godsdienftige begrippen kunnen worden toegefchreven; maer 't moeten wanfchepzels wezen, welken zich in de weelde kunnen baden, terwyl hunne Ouderen zich van fmarte de handen wringen.
Zy moeten ylings toefchieten tot derzelver hulpe, nimmer wagten, tot deze wordt ingeroepen ; het denkbeeld van verplichting op hunne Ouderen te leggen, nimmer toegang tot hunne ziele vergunnen, en in hunne minzaeme aenfpraeken in hun eerbiedig gedrag, met meer ievers dan te voren, volharden. In ziekte moeten zy hun bezoeken, met zorgvuldigheid oppasfen, en wanneer deszelver geest is neèrgeflagen, door gepaste troostredenen weder trachten optebeuren. Zy moeten oogluikinge gebruiken omtrent derzelver toenemende zwakheden, de gebreken
van



m
Ito V. Reder. » ë 1- l i chtïs
van den klimmenden ouderdom onaffeheidelyk 4 geduldig dragen, in derzelver plaets een wakend oge op hunne belangens houden, en nimmer dulden dat vreemden, dat kinderen hun befpotten, of met kleinachting behandelen.
De erinnering der menigvuldige gunstbewyzen, welke zy te voren hebben genoten, moet hunne dankbaerheid jegens hunne weldoeners doen werkzaem blyven, en de overweging der moeilykheid, met hunne opvoeding vereenigd, der zorgvuldigheid met welke in hunne nooden werdt voorzien, en der tederhartige zorge, met welke zy werden gadegeflagen , zal voor elk een genoegzaeme grond opleveren van deze verplichting. Zy kunnen hunnen aendagt, op de maetregelen, om hun geluk beftendig te maken, genomen, niet vestigen; zy kunnen de kosten, om dit doel te bereiken, beffceed, niet overwegen; zy kunnen op 't geduld, 't welk men met hun moefte oefenen, niet Ietten, zonder dat zy levendig bezeften, wat zy wederkeerig hunne Ouderen zyn verfchuldigd; en de overtuiging, dat wy buiten hunne raedgevingen dikwerf ongelukkig geweest, in de duifternis in 't ronde omgetast, en na het geluk gezogt hebben zonder het te vinden, moet alle andere bedenkingen uit den weg ruimen.
De
I



DER KINDEREN.
1IS
De zegen der Algoedheid is van deze plichtsbetrachting onaffeheidelyk; langheid van dagen in dit, in 't volgende leven zyn aendeel aen de gelukzaligheid zyn derzelver gewenschte vruchten: maer vervloekt zy hy, die zynen Vader of Moeder veracht, en al 't volk zal zeggen Amen (a); met 't welk zich paulus vereenigd, die hun, welken den Ouderen ongehoorzaem zyn, met de godlooste menfchen gelyk ftelt, welken in de laetfte dagen zouden te voorfchyn
komen (&).
Wilt niet denken, myne Vrienden! dat 'er, na dit alles volbragt te hebben, en tot uwer Ouderen jongffcen levensfnik aen hun getrouw te zyn gebleven, niets meer zoude overig blyven. De liefde , welke gy hun toedraegd , de dankerkentenis aen hun verfchuldigd, zal van U de vervulling van nog andere plichten eisfchen, en wie uwer zal dezelve niet reeds ten deele gisfen?
Der kinderen liefde moet fterker dan de dood wezen, en uit hunne bedryven kenbaer worden, ook na dat de Ouderen zyn ontflapen. Eene eerlyke begraevenis, deftig na hunne omftandigheden, overeenkomftig met de gewoonten des Lands, en het heilig nakomen van des Afgeftorven uiterften wil, al is
dezs
(«) Deut. XXVII: 16.
\b) Rom. i: 30. 2 Tim. II?- 2.



iiz V Reder, d b piichtsn-
deze niet naer 't genoegen der kinderen, komen hier voornamelyk in aenmerking. Hec laetfte zal den overgebleven dikwerf moeilyker vallen dan 't eerlte, en echter is niets natuurlyker, niets meer plichtmaetigs. Dit zal elk moeten toeffcemmen, die overweegt, dat de Ouders, volgens 't recht der natuure, over hunne Nalatenfchap, als hun eigen goed, naer hun welgevallen kunnen befchikken, zonder dat hunne kinderen, of iemand anders, op dezelve eenigen aenfpraek kan vormen; zeer luttel is dit recht door de Bargerwetten beperkt. Der Ouderen ervenis blyft dus altyd, of zy groot of klein, gelyk of ongelyk zy, een wezenlyk, een vrywillig gunstbewys, 't welk de Ouderen na de verdienften hunner kinderen konden doen verfchillen : maer ook hierin zullen verftandige Ouders hunne onverdeelde liefde toonen, vooral, indien alle hunne kinderen zich" na hunne vermogens van hunne plichten hebben gekweten, en dan zal derzelver gehoorzaemheid en eerbiedige liefde hun 't klagen beletten, al moest 'er iet ten uitvoer gebragt worden, 't geen dezen of gee-
nen minder fmaakte. ■
Braeve kinderen moeten de fchulden hunner Ouders betaelen, indien zy kunnen, voornamelyk als deze gemaekt zyn om.hun welzyn te bevorderen; hunne eigenliefde moet hun'hier
toe



DER KINDEREN.' 113
toe aenzetten, de billykheid zal deze drangreden Herken, en hunne verplichting, om den goeden naem en eere hunner Ouderen, na derzelver dood, te verdedigen , zo veel het met de waerheid beftaenbaer is , zal hun onverfchoonelyk maken, indien zy deze plichtsbetrachting verzuimen.
Der Ouderen gedagtenis moet fteeds door de kinderen worden geëerbiedigd, derzelver gunstbewyzen telkens voor den geest geroepen, en derzelver naem nimmer op de lippen worden genomen, dan om derzelver lof te kunnen vermelden.
Braeve kinderen zullen de begunftigers, de vrienden hunner Ouders in eere houden, en aen Dezen hunne dankerkentenis toonen in woorden en daeden, om hier door een overtuigend blyk hunner Ouderliefde te geven. Zy zullen dit nog duidelyker doen blyken in zich naer derzelver lesfen te vormen, en in diervoegen hunne daeden te regelen, dat hun gedrag aen anderen de geheugenis hunner Ouderen deugden telkens verlevendige.
Behalven die aengenaeme zelfsbevvustheid van wel gedaen te hebben; behalven dat ftreelend genoegen 't welk zy uit der Ouderen geluk moeten fmaeken, kunnen zy boogen, van de genoegelykheden des huislyken geluks te hebben bevorderd. Deze beweegreden ontH leenc



h4 V.Redev. de plichten der kinderen;
leent uit eene andere, eene nieuwe Sterkte, dat zy langs dezen weg het hunne toebragten tot den welvaert der maetfchappye.
Hoe fterk dit alles op een rechtgeaerd gemoed moet werken, wordt dit alles nog krachtiger aengedrongen , door het vooruitzicht van dezelfde vergelding wederkeerig te zullen ontvangen, indien zy op hunne beurt met den naem van Ouders worden begunftigd. Der liefde hunner Ouderen waerdig, zullen zy derzelve deelachtig worden, in 't bezit van deeze, de goedkeuring wegdragen van alle deugdzaeme lieden, en zich welbehagelyk maken in de ogen van hunnen Hemelfchen Vader. Gy kinderen, en met deze vermaeningen van paulus zal ik befluiten, Gy kinderen zyt uwen Ouderen gehoorzaem in den Heere, want dat is recht; eert 'uwen Vader en uwe Moeder, op dat gy lange leeft op de aerde. Gy kinderen zyt uwen Ouderen gehoorzaem in alles, want dat is den Heere welbehctgelyk
amen»
D E



D E
VERPLICHTING
TOT
inde VOORDEELEN
VAN EENE VROEGE
GODSVRUC HT.
Prediker XII: ï.
Gedenkt aen uwen Schepper in de dagen uwer jongelingfchap, eer dat de kwade dagen komen, en de jaren naderen, van welke gy zeggen zulty ik hebbe geenen lust in dezelve.
\ 2ial niet moeilyk vallen des Menfchen hart te verbeteren , indien men flaegen kan, om deszelfs verftand te verlichten, en de meeften, welken in 't eerfte te kort fchooten, beproefden nimmer 't laetfte, ftelden 't zelve op eenen te laegen prys, of vormden zich valfche denkbeelden zo wel van 's Menfchen natuure, als van den grond der werkingen onzer ziele t pf werden te leur gefteld in hunne verwagting, door dien zy zelfs onkundig waren, van welII % ke



iï6 FI.Redtv. de verplichting
ke middelen zich bedienen moeften, om hun doel te treffen.
De grond van 's menfchen dwaeling, de grond van 's menfchen verkeerdheid ligt in deszelfs yerftand, niet in zyn harte , hoe breed men van deszelfs verdorvenheid opgeve; en, wanneer hy 't kwade kiest, dan wordt hy tot het zelve overgehaeld, door een valsch begrip der zaeke, door 't denbeeld van eenig ingebeeld goed, na welks bezitting hy reikhalst, 't welk hy zoude ontwyken, zo dra die beletzelen, door zyne driften of andere uitwendige oorzaeken voortgebragt, uit den weg geruimd waren, welke den waeren aert der dinge voor zyn verftand verborgen hielden. Hy bezeft wel, dat hy niet wel handelt; maer dit gevoel is niet duidelyk, in dat ogenblik, en wordt te veel verzwakt, door andere indrukfelen verduifterd, dan dat het zoude vermogen hem voor de lagen der zonde te beveiligen.
Nimmer wil, nimmer doet de menschkwaed, om dat het kwaed is, of dat hy het kwaedkeurt, dan zoude hy boos en verkeerd moeten zyn gefchaepen, en dit ware met de Goddelvice volkomenheden onbeftaenbaer. De zugt der gelukzaligheid dreef hem dan ook tot werk- ' zaemheid aen, wanneer hy zich eenigen ramp berokte, terwyl hy telkens naer de volvoering,
zo



XENER VROEGE GOBSVRUCHT. II?
20 dra die begogeling was verdweenen, zyne dwaeling bemerkte.
't Eenig gefchikt middel om hem, 't geen hy natuurlyk wenscht , te doen volgen, om hem in overeenftemming met het wys oogmerk des Scheppers te doen handelen, en des geluks deelachtig te maeken, is het verryken van zyn verftand met die kundigheden, door welke hy een waer en duidelyk begrip der dingen ontvangen , en derzelver onderÜnge betrekkingen moet leeren kennen.
De befchaeving des verftands moet dierhalven de hoofdbezigheid wezen van allen, welken tot de opvoeding van kinderen verplicht zyn, van Ouders, Voogden, Meefters, en de vorming des harten , over welke wy in der Ouderen plichten te ontvouwen, de voorkeuze fcheenen te geven, zeer onderfcheiden van deszelfs verbetering, kan zonder zich van dien eerften plicht te kwyten, nimmer volkomen tot ftand gebragt worden. Oorfprongelyk zyn alle hunne neigingen en hartstogten goed; 't verftand alleen moet deze leiden, regelen, geene beftuuren en in eene zekere ondergefchiktheid aan eikanderen bewaren. Hier koomt de Godsdienst met deszelfs heilzaemen jnvloed te ftade, fpreekt door 't verftand tot elks harte, fterkt de hulpmiddelen, welke men gebruikte , en doet de beweegredenen met H 3 eene



Il8 VI.RedtV. DE VERPLICHTING'
eene verdubbelde kracht op 's menfchen ziele
werken.
't Was dus niets vreemd, myne Vrienden! dat ik onder der Ouderen plichten, dien om hun kroost in den Godsdienst te onderwyzen plaetfte, en elk verftandige zal nu wel bevroeden, om welke reden ik toen deze en geene bepaelingen noodig keurde. Ik moge met zommigen omtrent de tyd, in welke men met der kinderen godsdienftige opvoeding een aenvang moet maeken, omtrent de wyze, op welke zulks behoort te gefchieden, verfchillen, niemand echter kan in zyne ziele een levendiger bezef van derzelver noodzaekelykheid en nuttigheid gevoelen, en deze myne Leerrede, ten aenliangfel op de voorgaende, van de plichten der kinderen, gefchikt, zal, zo ikvertrouwe, ten bewyze van deze myne overtuiging kunnen itrekken.
't Is dan myn oogmerk, over de verpligting der Jeugd tot eene vroege godzaligheid en dezelve voordeden te fpreeken, zonder dat ik my langer, dan myne tegenwoordige bedoelinge regelrecht vordert, met derzelver aert en beloften, haer in 't bizonder eigen, welke ik te vooren openleide, zal ophouden, elk uwer de Leerrede van den voortreffelyken tillotzon over deze lesfe des Koninglyken onderwyzers aenpryfende.
Eene



eener vroege godsvrucht. ii£
Eene oppervlakkige overweging van des Predikers vermaening moet ons de noodzaekelykheid en het gewigt dezer plichtsbetrachting, zo wel als de dwaesheid en 't gevaer van derzelver verzuimenis onder 't oge brengen, terwyl derzelver ontwikkeling genoegzaame drangredenen tot der zeiver aenpryfing zal aea de hand geven.
'tls der opmerking waerdig, en zal my in 't vervolg nog gelegenheid geven tot eenige andere aenmerkingen, dat salomo aenraed, om dezen plicht in de dagen der Jongelingfchap te verrichten: hoezeer een vroeg ryp vernuft deze gefchiktheid moge verhaasten, mag men echter veilig belluiten, dat Hy in deze onderrichtinge de eerfte kindsheid niet bedoelde.
Twyffelt iemand uwer myne Vrienden of salomo zich ook vergiste, die vestige zyn aendagt op 't geen hy van de Jeugd vordert, en indien hy dan zelfs juifte denkbeelden van den aert en de uitgebreidheid des eerdienst, aen God onzen Vader welbehagelyk, koestert, zal hy geen ogenblik toeven, om die twyffehng te verbannen.
't Geen immers hier wordt uitgedrukt door aen zynen Schepper te gedenken, moet voor den geheelen Godsdienst en alle deszelfs plichten worden genomen, voor dezelfs daedelyke betrachting zo wel als deszelfs uitwendige verH 4 t0°*



ito VI.Redev. de verplichting
tooning: 't zegt dus iet meer als 't nafpreekên van eenige woorden , 't nabootzen van eenige gebaerden, in welke 't hart geen deel heeft nog kan hebben, 't zegt iets meer, dan het van buiten leeren van eenige voorfchriften, zonder dat het verftand dezelve bevatte, iet meer dan 't tegenwoordig zyn in eene godsdienftige vergadering, zonder dat men nog eenig begrip heeft, of kan hebben van derzelver oogmerk, verrichtingen en heilryke einden.
Verftandige Ouders zullen dit alles overwogen, de geaertheid , neigingen en vatbaerheid hunner kinderen gade geflagen en geraedpleegd en van de voorkomende gunftige gelegenheden naerftig gebruik gemaekt hebben om hunne kinderen die beginfelen intefcherpen en zulke denkbeelden eigen te maken, welke hun in ftaet fielden, om zich in hunne jongelingfchap van hunnen plicht te kwyten , en dan wordt het derzelver beurte, om van hunnen kant, der Ouderen hoop en verwagting niet te veriedelen. Salomo richt wel zyn reden niet in tot beide Geflagten, daer hy te vooren den jongeling hadt aengefproken, maer echter vleije ik my, dat het niemand zal wagen, om hier ten zynen opzichte eene uitzondering temaken.
Door aen uwen Schepper te gedenken, zult gy leeren, Hem geduurig voor den geest te roe-
pen»



EENËR VROEGE GODSVRUCHT. 121
pen, en Hem in deszelfs wezen en volmaektheden te befchouwen. In Hem zult gy de eeuwige oorzaek van alle dingen, den oorfprong van alles goeds, de oplosfing der verfchynfelen in alle zienelyke en onzienelyke dingen , ontdekken. Gy zult U in deszelfs zelfsgenoegzaemheid, volftrekte onafhangelykheid en oneindige volkomenheid verliezen; deszelfs alwetenheid, wysheid en magt eerbiedigen, bewonderen, deszelfs goedheid aenbidden, zonder U immer te veroorlooven, om het fchepfel in éénigen opzicht te vergelyken met deszelfs Maker.
De zichtbaere waereld, deszelfs onderhouding en beftuuring zullen U eene geheele reeks van nieuwe denkbeelden aenbieden; derzelve ontdekte wonderen zullen deze verlevendigen, de overdenking van Gods handelwyze met redelyke fchepfelen zal dezelve vermeerderen > en in een nieuw licht plaetfen, terwyl derzelver ontzwagteling met de kennis uwer natuure, geaertheid, neigingen en vermogens gepaerd, uwe boezems door de vuurigfte liefde en dankbaerheid moet doen blaken, en met Elihu uitroepen: waer is God myn maker, die meenigen nacht van vreugdeliederen deed weergalmen , die my onderrichting gaf boven de dieren des yelds, en verftand boven de vogelen der lugt. Dan zult gy onvermoeid zyn in 't nafpeuren H 5 zyneï



142 FLRcdey. de verplichting
zyöer wetten en bevelen, U 'toeleggen op de kennis der Christelyke Openbaeringe , derzelver aenbiedingen gretig omhelzen, U gemeenzaem bekent maken met derzelver grondbeginfelen, en uw voordeel doen met de lesfen en vermaeningen in de Gewyde Bladen opgetekend; dit doende zult gy, opluikende Jeugd! aen uwen plicht getrouw worden bevonden, cn de kennis van 't doel uwer beftemming zal U van deszelfs noodzaekelykheid overtuigen.
Uwe Schepping ligt voor U den eerften grond uwer verplichting, om Hem, die U met het aenwezen begunftigde, te gehoorzaemen, terdienen, te eerbiedigen, te beminnen. Uw aenwezen is niet alleen een gunstbewys op zich zelve, maer tevens den grond van alJe volgende zegeningen, welke gy kunt bezitr ten, verwagteh ; deszelfs onderhouding fterkt dezelve, en 't bezef van 't waekzaem toeverzicht der Voorzienigheid over U, moet die banden nog naeuwer toetrekken.
Uwe plaetfing in den ry der voor reden vatbaere wezens, roept U op nieuw tot deze erkentelykheid, en de kennis der middelen, door welker aenwending Gy u volmaeken kunt, moet derzelver vuur meer en meer doen gloeijen. De menigvuldige weldaeden, welke U te beurt zyn gevallen, van toen gy, jae eer gy ;t levenslicht aenfchouwdet, derzelver hcrhael-
de



EENER VROEGE GODSVRUCHT. I2g
de vernieuwing, derzelver daedelyk genot, en het vooruitzicht op andere in het toekomende, moeten U dit gevoelen inboezemen, en 't zelve doen kenbaer worden in uwe bedryven.
Veele derzelver, ik bekenne het, myne Vrienden! fchynen in den eerften opflag aen meer naby zynde oorzaeken te moeten worden toegefchreven ; maer , hoe zeer men zulks in eenen zekeren zin kan toeftemmen, blyft het echter by fchynen. 't Zyn uwe Ouders, 't zyn uwe Bloedverwanten, 't zyn uwe Weldoeners, welken U ftof tot blydfchap en genoegen geven; maer gaet eens een weinig verder met uwe gedagte : wie ftelt hun hier toe in ftaet, daer andere niet min braeve Ouders zich in die gelegenheid niet bevonden? wie zegende dezulke hunner ondernemingen, wie bekroonde dezulke hunner pogingen met een goeden uitflag, in welker beproeving anderen te kort fchooten? wie beveiligde hun voor gevaeren , aen welke anderen bleven blootgefteld? ,en wie weerde de rampen van hunne hoofden, welke die van anderen niet min detigdzaemen troffen, verpletten? wie kinderen? wie anders dan God!
Ik zoude dit fterker kunnen aendringen, hield ik my niet overreed van uwe bereidvaerdige toeftemming, daer gy van jongs af door
uwe



*24 VI. Redev. de verplichting
uwe braeve Ouderen zyt onderwezen: dat alle goede giften en volmaekte gaven van den Vader der lichten komen; maer ook dit is een gunstbewys, 't welk zo veele duizenden, zo veele millioenen kinderen als gy, kinderen van dien zelfden weldaedigen God, moeten misfen, welke van deszelfs kennis verbroken, in de duifternisfen omwaeren; ook dit zoude ik kunnen bezigen, om U van 't redelyke, van 't betaemelyke uwer verplichting te overtuigen, indien niet het grootsch doel van uw aenwezen myne aandagt bezig hield.
Kinderen! opluikende Jeugd! gy zyt voor de Eeuwigheid, gy zyt voor de eeuwige gelukzaligheid gefchaepen, en de Algoedheid baende voor U eenen gemakkelyken weg om derzelver deelachtig te worden. Welk een heerlyk vooruitzicht! eeuwig gelukkig te kunnen wezen, in eene onafgebrokene, fteeds toenemende vrolykheid te kunnen deelen; dien God, als zynen weldoener, vriend en Vader te kunnen leeren kennen, en in deze betrekkingen met Hem, by wien de magtigfle der aerde nog minder is dan Jt geringfte wormpje by dezen vergeleken; by wien verzadiging van vreugde en eeuwige liefelykheden zullen zyn te vinden, vereenigd te kunnen worden, moet by U alle andere bedenkingen doen ophouden.
Voegdt



fcÉNÉR VROEGE GODSVRUCHT, üf
Voegt by dit alles, dat de jeugdige jaeren het gefchiktfte zyn voor de godsvrucht, en dan zult gy verlangen, om den naem van Gods kinderen te verdienen. God wil 't einde, maer niet zonder de middelen , en derzelver vroegtydige kennis en ftandvaftig gebruik, kan U met deze gemeenzaem, en derzelver aenwending gemakkelyk, vermaekelyk maeken. Alles gelyk gefteld zynde, moet gy altyd by uwe keuze winnen , eh uwe geneugten zullen met uwe vorderingen telkens verdubbelen.
De Godsdienst vordert wel, dat gy in uwe bloeijendfte jeugd zyne voorfchriften volgt, om in uwe volwasfene jaeren, met eenen vasten'tred zyn voetfpoor te drukken, maer alk zyne wegen zyn ook wegen der liefelykheid, en alk zyne paden, paden van vreede; Hy is een boom des levens den geenen , die ze aengrypt, en elk die ze vasthoudt wordt welgelukzalig.
Het gewigt dezer plichtsbetrachting blykt •nog duidelyker uit derzelver uitwerkzelen. Zeldzaem, indien ooit, zal de godsvrucht ia dien boezem verflikt worden , in welken zy van der jeugd af aen was opgekweekt en gekoefterd. Zy moge voor een wyl werkeloos blyven; zy moge, heftig beftreden, een wyl zwigten; zy zal zich weder opbeuren en die ftruikelingen trachten te boeten, zo dra het
naden-



Xz6 VI. Redey. de verplichting
nadenken de wederwaerigheden, of de frrrartelyke gevolgen zyner bedryven den misleiden fterveling tot inkeer brengen.
De godsvrucht zal U eene verhevene denkwyze inboezemen, uwen geest aen 't vormen van grootfche ontwerpen gewennen, en in derzelver onbezweken voortgezette uitvoering gelukkig doen flagen. De godvrucht zal ü een meer uitgebreid hart fchenken , en uwe ziele door eene vuurige liefde jegens uwen Naeften doen ontvonken. In den voorfpoed zal zy U tegens de verzoekingen wapenen, het drukkende des tegenfpoeds verzagten , en IJ leeren, om in den aenvang uwes levens, bedaerdelvk, wen het wordt gevorderd, den dood te gemoed te treeden, welken de -oudgeworden flaef der zonde, al fidderende, tracht te ontwyken. Zy zal uwe deugden met eenen nieuwen luifter doen fchitteren, allengs derzelver misvorming onmogelyk maken, en U, door de bewustheid uwer eigene braefheid, doen verkleefd blyven aen haere belangen, al ware 'er geen verder loon voor U te wagten.
• Ik hebbe verkozen, myne Vrienden! dit alles wat in een te trekken, om U hier nog eenige lesfen te kunnen mededeelen, voor uw geluk van het uiterst aenbelang, onontbeerlyke «ereischten van een Godvruchtig Charactcr.
Wagt



£ ENER VROEGE G O D S VR U C H f. 12?
WagtU, myne Vrienden! voor de verlokzelen der zonde, die verraderlyke vyandin uwer gelukzaligheid ; fchuuwt haere omhelzingen, op dat zy U in haere yzeren armen niet verftikke, of U, in de vaeg uwer jeugd, doe verwelken door haeren vergiftigenden adem, gelyk de bloeme des velds in eene brandende droogte. Haere tanden zyn Leeuwentanden, weike de fterkte vermaelen; en de dampkring zelfs , in welke zy zich beweegt, is befmettelyk geworden ; ftopt uwe oren, zo dra zy door haere vleijende taele U zoekt te betoveren, zo dra zy U uitlokt om haere ten toon gefpreide gefchenken aentenemen, terwyl zy .gereed ftaet om uw hart met een verborgen fchigt te doorgrieven. Laet U door .geene fchynvertooning begogelen, want veelen heeft zy gewond en nedergeveld, en alle haere dooden zyn veelen in getal, ('in) haer huis (vereenigen zich de menigvuldige) wegen des grafst dalende na de binnenkameren des doods.
Wagt U, myne Vrienden! voor de begeerlykheden der jeugd: in zich zelve zyn zy niet te wraeken, indien zy overeenkomfiig 't doel uwes Makers beftuurd worden, en, wel beftuurd, zullen zy uwe geneugtens vergrooten; maer zyt op uwe hoede, dat zy nimmer ftoffe tot wroeging fcheppen; dat een knagend naberouw de plaetfe eener ogenblik-
kelyke



tsS VI. Redev. de verplichting
kelyke wellust vervange, en dat zy TJ een har* teleed verwekken, welks naween u nog zullen bedroeven, wanneer gy tot uwe fchaede wys geworden, niets onbeproefd laet, om uw vergryp , zo veel mogelyk, te boeten.
Uwe neiging tot vermaek is allernuttigst, indien de bedagtzaemheid over dezelve de waeke houdt, anders zoudt gy uw doel misfen, en de fmarten aentreffen ter plaetfe, daer gy 't genoegen meendet te vinden. Gelooft my , myne Vrienden! de Godsvrucht is niet alleen met dezelve beftaenbaer, maer verlevendigt dezelve, en behoed U in derzelver keuze mistetasten; zy verbiedt alleen de ongebondenheid, en gedoogt niet alleen, maer wenscht, dat haere lievelingen zich in 'tryk der vreugde vertreden. Zy onderricht dezen, welke zy moeten vermyden, welke zy mogen najagen: Het bygeloof en de dweepzugt mogen hunne volgelingen tot ftrengheid verplichten, 't is eene der voorfchriften van denChris•telyken Godsdienst, verblydt u alle tyd (a).
Voor alles, myne Vrienden! zyt niet te hoog gevoelig van U zeiven, fteunt niet te veel op uwe eigene krachten, op dat gy niet -tot zorgeloosheid vervallen, als een weerlooze door een gewapend man, door 't verderf wordt overweldigd; wanneer gy in uwe ziele
zoud
£0 i Thesf. V: 16.



JENER VROEGE GODSVRUCHT. I2£
Zoud zeggen , daer is vreede en geen gevaer. Opluikende Jeugd! neemt deze lesfe ter harte, overdenkt dezelve, als gy op weg zyt, als gy na huis gact, als gy nederligt of opfiaet. Duizenden zyn gevallen, alleen, om dat zy niets meenden te vreezen te hebben, om dat zy zich onbekwaem keurden, om iet van dien aert ten uitvoer te brengen; zy fpotteden met het gevaer, traden het onbezonnen tegen, en waenden zich wel gewapend tegens alle aenvallen, wanneer zy, helaes! die enkele zwakke zyde hadden verwaerloosd, van welke zy befprongen zouden worden, en dan bezweken zy niet zelden voor ligte beproevingen, over welke andere, die wezenlyk verre beneden hun waeren, maer tevens beter op hunne hoede waeren, zegepraelden.
Duizenden zyn over dezen fteen gevallen, en de meefte misflagen, welke door de Jeugd begaen worden, moeten hier aen worden toegefchreven. De geringe vorderingen in 't Zedelyke, in 't Godsdienftige, in Kunften en Wetenfchappen, in't Beroep, 't welk Gy had uitgekozen, deze geringe vorderingen in 't winnen van anderer harte, zyn alleen aen dit gebrek te wyten. ——
Tracht dan U zeiven te kennen, myne Vrienden! Tracht uwen Schepper te dienen, lief te hebben, te eerbiedigen, eer dat de I kwaede



t$ö Vl.Reiev. de verplichting
hwa'ede dagen komen, en de jaeren naderen, van welke gy zeggen zult, ik hebbe geen lust in dezelve. Stek dit niet uit tot eenen meer gelegen tyd, die dog zal nimmer komen; nu nog is 't de aengenaeme tyd, nu is 't nog de dag der zaligheid. Verhardt dan uwe harten niet, myne Vrienden! terwyl gy nog Gods roepende ftemme fnoogt hooren: 'c uitftellen uwer verbetering is dwaes, is gevaerlyk.
't Is dwaes, 't is onbetaemlyk God te willen dienen, wanneer uwe ziels- en ligchaemskrachten in den dienst der zonde zyn oud geworden, gekrenkt, g kraekt, verfleten! Kunt gy hóepen dat dit offer zal aengenaem zyn in de ogen des Heeren? kunt gy hoopen die jeugdige Aenbidders den prys te zullen ontwringen? Wat zeg ik, van aengenaem zyn, Wat fpreek ik van prys ontwringen! Kunt gy hoopen van in uwe afgeleefde jaeren in ftaet te zullen wezen, om zulk een gebrekkig offer aentebieden? Hoe veelen, goede Hemel! zyn met deze doodelyke hoope nedergedaeld in 't ryk der verfchrikking! De oude ingewortelde Zondige hebbelykheden zyn allermoeilykst, byna zo bezwaerlyk te verwinnen, dan dat een Moorman zyn huid, een Luipaerd zyne vlekken veranderde!
'tls niet alleen dwaes, dien plicht te verzuitnen en tot den-ouden dag uitteftellen, maer4
gevaer-



"ÏENER VROEGE GODSVRUCHT. I3Ï
gevaerlyk tevens. De meeften worden voor hettydftip afgefneden, in 'twelk zy hunne verbetering zouden beginnen; en hoe veelen uwer kunnen zulks door de treffendfte gevallen van vrienden, van bekenden bevestigen. Vreest niet, dat deze plichtsbetrachting U de verkeering met uwe medemenfchen, de deelneming in derzelver vermaeken, alleen om dat het vermaeken zyn, zal ontzeggen, en U noodzaeken om een hard en onaengenaem leven te leiden; 't zyn haeters , 't zyn vyanden van , of onkundigen in den Godsdienst van Christus Jezus, die 't in diervoegen voorftellen; de Godsvrucht mint de gezelligheid, en heeft geene der trekken, welke des dweepers gelaet ontfieren.
Het grootfche, het heerlyke bekoort U, Jonge Lieden! wel aen dan, wend uwe gedagten op uwen Maker , neem het befluit, om deszelfs heilryke bevelen, na uwe beste vermogens, ten uitvoer te brengen, en Gy zult. nimmer behoeven onledig te wezen ; uwe geneugten zullen met uwe vorderingen, uwe vorderingen met uwen arbeid toenemen, en by elk dezer zult Gy die Ouders zegenen, op wier raed, op wier voorbeeld Gy dezen Weg zyt ingeflagen. De zelfbewustheid van wel te hebben gehandeld, de kennis uwer eigene ■waerdye, zullen U zelfs van meer bejaerden I 2 doen



132 VLRedev. de verpeichting, enz.
doen hoogachten, eeren, de jongere van jaeren zullen wenfchen een pad te bewandelen, op 't welk Gy met zo veel gemaks, met zo veel blydfchaps voortgaet, en uwe Hemelfche Vader zal zorg dragen, dat uw voet op het zelve niet uitglippe; dan zult Gy paulus woorden de uwe kunnen maken, wanneer ook Gy 't uur uwer ontbinding ziet opdagen: ik hebbe den goeden Jlryd gef reden, ik hebbe den loop geëindigd, ik hebbe 't geloof behouden, my is weggelegd de kroone der Rechtvaerdigheid, welke my de Heere, de Rechtvaerdige Richter, in dien dag zal geyen. In dien dag zal eene allesovertreffende gloriryke eere uwe hoofden dekken; indien dag zal U de prys der verwinning, na welke Gy zo driftig ftreefdet, worden toegewezen, 't Hemelfche heir zal die uitfpraeke des Vaders toejuichen, en door 't geheelal doen weergalmen, en uw oudfte Broeder Christus Jezus zal U té gemoed treden, en inleiden in 't Ryk der Eeuwige vreugde!
amen.
DÉ



D E
PLICHTEN
DER
HEEREN en KNECHTEN.
Eph. VI: 5-9-
Gy dienstknechten zyt gehoorzaem luwen] Heeren na den vleefche, met vreeze ende beeven, in eenvoudigheid uwes herten, gelyk als Christus. Niet na oogendienst, als menfchen behagers , maer als dienstknechten Christi, doende den wille Gods van herten. Dienende met goedwilligheid den Heere, ende niet den menfchen. Wetende dat zo wat goed een iegelyk gedaen 'zal hebben, hy dat zelve van den Heere zal ontfangen, het zy dienstknecht, het zy vrye. Ende gy heeren doet het zelve by haer, nalatende de dreiginge, als die wetet dat ook uw' zelfs Heere in de hemelen is, ende [dat] geen aenneeminge des perfoons by Hem en is. Ziet ook Tit. II: p , io,
jj\jle menfchen zyn Vrygebooren. De natuur kent geen Vorften nog Onderdaenen; de vrywillige dienstbaerheid kan, onder zekere I 3 bepae-



134 VII. Redev. i> e plichten
bepaelingen, verdedigd worden ; 't geweld alleen maekt flaeven. Een fpitsvindig drogredenaer moge dien verachtelyken ftaet trachten te billyken, de voedfterling der dwingelandye moge deszelfs verdediging op zich neemen, gantfche volken een gedeelte hunner wetten aen de voltooijing der rampen dier ongelukkigen wyè'n; de Slaverny fchandvlekt de menfchelyke natuure.
't Is 't minfte, hoewel iet niet gering, dat men hem van 't beftuur zyner daeden beroove. 't Is 't minfte, hoewel iet niet zeer gering, dat men hem in zyne rechten verkorte, dit zoude nog te veel gelykenis overlaten tusfchen hem en zynen Dryver, hy moet met beesten gelyk gefteld, hy moet beneden dezelve vernederd worden.
't Is geen harfenfchim, myne Vrienden! welke ik U fchetze, welke ik beftryde; de Slaverny, welke op geen geweld gegrond is, beftaet alleen in de verbeelding Wy hebben die onder 't oge, zo als zy plaets vindt onder de befchaefdfte volken van Europe; onder deze maekt men zich aen dit euvel fchuldig, zonder dat ons Vaderland, in 't welk zo veel bloeds voor de Vryheid is vergoten, van deze fmette is beveiligd, 't Is een tak des handels geworden , en deszelfs fnoode winden worden door den Koopman even greetig inge-
zameld



T>ER HEEREN EN K NE CH TEN. Ï3S
zameld en met even weinig wroeging genoten, als de Landman 't brood nuttigt, in 't zweet zyns aengezichts gewonnen. In dezer voegen maekt zich de mensch met de boosheid gemeenzaem, hy begint met een wormpje , met een vogeltje te martelen, en eindigt met den vadermoord. —■
Men zaeit de zaeden van tweedragt tusfen Ouders, kinders, magen, vrienden; bezigt fnuifteryen, fterke dranken, list,en bedrog, om hun eikanderen te doen verraeden; doet het oorlog tusfchen verfchillende volken woeden , en koopt de gevangenen van beide zyden, fmakcze in 't hol der fchepen, zoras met den naem der gulde vryheid pronkende , en voerdze na eene geheele vreemde lugtftreek, om ten fpeeltuig te blyven der dartele wreed* heid, der beestagtige wellust des booshartigen Europeè'rs.
En, dan nog beroept men zich op de noodzaekel>kheid, uit hoofde, dat de blanken te verwyfd zyn , om dien arbeid, of die martelingen , door welke die ongelukkige Africanen, welker wreeker de Godheid, ten beftemden dage, met verfchrikkinge en gerechtigheid bekleed , zal doen te voorfchyn komen , tot denzelven worden gedwongen, te verduuren; even als of de Algoedheid wilde, dat een gedeelte des menschdoms de menfchelykI 4 heid



136" VIL Redev. de plichten
heid zoude uitfchudden, en de rechten va» het ander verkrachten, om eenige voorwerpen der weelde deelachtig te worden.
En, dan nog durft men beweren, van die lieden eer eenen dienst te doen , als leed toetebrengen, even als of dezen geen gevoel, even als of dezen geene aendoeningen hadden, even als of de vervloekingen, door de wanhoop die elendelingen afgeperst, niet opftegen ten Hemel, of in zegeningen veranderden , om dat zy in eene voor die ongevoelige wreedaerts onverftaenbaere taele werden uitgeboezemd; of zal de behoefte, 't geweld, of meerdere kundigheden dit kunnen veroorlooven? dan zoude de beurte ook tot hun eens kunnen komen, en dan zouden zy met moeite beamen, om te wenfchen dat alles aengedaen te worden, 't geen zy anderen aengedaen hadden.
Gode zy lof, myne Vrienden! dat ik niet gedrongen worde door plicht, eene geheele Leerrede te fchikken, om 't onrechtvaerdige, 't haetelyke, het onchristelyke des Slavenhandels voor U open te leggen; dat ik myne woorden niet behoeve te wikken, om dezen cf geenen, aen deze boosheid fchuldig, niet te verbitteren. Gy kent de rechten der menfchelyke natuure, en eerbiedigt dezelve. Gy zyt Christenen, en zyt overtuigd geworden, dat één God de Vader is van allen, —



DER HEEREN EN KNECHTEN. 137"
De ondergefchiktheid onder ons is van eenen anderen aert, met de Vryheid beftaenbaer, indien de belanghebbenden hunne rechtenenverplichtingen wederkeerigkennen, en overeenkomftig met dezelve handelen. Hoewel nu weinigen, geenen misfchien, van den dienstbaeren ftaet, zich hier ter plaetfe bevinden, zal't echter zyne nuttigheid hebben derzelver plichten te ontvouwen. Veelen immers zouden van veele onaengenaemheden zyn bevryd gebleven , hadden zy geweten , wat een goed dienstknecht zynen Heere is verfchuldigd. 't Spreekt van zelfs, dat onder de benaeming van Heeren en Knechten, die der Vrouwen en Dienstmaegden moeten worden begrepen.
Het onderfcheid der rangen, myne Vrienden! is, wat zich ook de trotfe Rykaert verbeelde , niet gegrond in 's menfchen natuure. Oorfprongelyk zyn zy-allen gelyk, hebben dezelfde rechten en verplichtingen, en de vatbaerheid, om eenen trap van volmaektheid in hunne zielsvermogens , in hunne ligchaemskrachten te erlangen, aen die betrekkingen en omftandigheden geè'venredigd, in welke zy geplaetst waren. Het onderfcheid der rangen is toevallig uit de maetfchappy ontftaen, en geen noodzaekelyk vereischte , zonder 't welk zy niet beftaen zoude kunnen. De bedoeling I 5 van



*3& VIL Redev. DE PEICHTEW
van een grooter heil voor 't algemeen was de xede, dat men afftand deed van een gedeelte lyner rechten ; en zulk eene onderlinge affeangelykheid en ondergefchiktheid van belangens , oogmerken en verrichtingen , insgelyks door den Schepper bedoeld, moest de bereiking van dit doel bevorderen. —
Hoewel geenen boven den anderen tot den voorrang gerechtigd waren, kon 't echter Biet misfen , of zommiger meer geoefende wysheid en fterkte, zommiger toevallige verkregene ervarenis en aengewende vlyt moeften eenige uitwerkinge hebben; zy ontdekten de middelen, om gemakkelyker in hunne nooden te voorzien , konden zich in veele gevallen met minder moeite van dezelve bedienen, fiaegden gelukkiger in hunne ondernemingen' en werden hier door boven anderen voordeelen deelachtig.
Maer dit gaf hun nimmer recht, om den minkundigen, den minderen fterken, die minder ondervinding hadde , of minder naerftig geweest ware, te onderdrukken: dezen leeden reeds genoeg door de behoeften, de natuurljke gevolgen hunner verzuimenis, achteloosheid, of der min gelukkige omftandigheden, in welke zy geplaetst waeren. 't Stond hun vry om dezm te raeden, te onderfteuJten, te helpen, en voor deze dienften waren
hun



der heeren en knechten.
hun de anderen dankbaerheid verfchuldigd, maer niets meer zonder een uitdrukkelyk beding. Dreef hun 't bezef hunner meerderheid aen, om eene wedervergelding voor die gunften te vorderen, dan naderden zy op nieuw de gelykheid, gingen een verdrag in van te geven om te doen , en verboren hier door hunne aenfpraek op der min vermogenden erkentenis, daer derzelver arbeid hunnen onderftand in waerde kan opwegen, en de laetften een volkomen recht, hadden om alles te eisfchen, 't geen zy hadden bedongen, zo dra zy zich van hunnen plicht hadden .gekweten: en in deze betrekkinge ftaen tot elkanderea de tegenwoordige Meefters en knechten.
Vooraf moet ik U waerfchuuwen , myne Vrienden! en dit zal my van de moeite ontflaen , om U door eene noodelooze verklaeringe optehouden, dat de lesfen der Apostelen, in eenen gezonden zin, na de tyden en phetfen, in welke wy leven, moeten opgevat worden. Ten tyde van i'aulus waren 'er Heeren en lyfeigene flaeven; 't was zyne zaek niet om den Burgerftaet om te keeren, maer om de kere der zaligheid te verkondigen, en die algemeerie beginfelen van recht en billykheid in te fcherpen, welke de menfchen in het oorfprongelyke bezit hunner rechten zouden kunnen her'ftellen, en de plichten, welke hy
voor-



140 VII. Reder, b e plichten
voorfchreef, moeften, vervuld, 't harde der dienstbaerheid niet weinig verligten.
De gehoorzaemheid en onderwerping zyn de hoofdplichten der dienstbaeren, zonder welke zy de overige nimmer zullen kunnen vervullen, 't Goedvinden, 't welgevall.n hunher Heeren , moet de regel en het richtfnoer wezen hunner bedryven, zo lang 'er niets van hun wordt gevorderd, met andere hunner verplichtingen ftrydig.
• Hunne gehoorzaemheid heeft zo wel haere paelen als die der Vrouwen en kinderen; jae, die der laetffcen zelfs zoude zich misfchien noch iet verder kunnen uitftrekken. De wil der Godheid, en de wetten des Lands, in welke zy leven, moeten by hun altyd den voortang behouden, met dit onderfcheid echter, dat zy verplicht blyven de bevelen hunnes Meefters ten uitvoer te brengen, zo dra zy van derzelver overeenftemming met de Goddelyke wetten overtuigd zyn, al is 't dat zy met die des Burgerftaets niet ftrooken. Zy moeten zich wagten, om zich ooit aen derzelver uitvoering te onttrekken, zo lang zy derzelver ftrydigheid met Goddelyke of menfcheIyke wetten niet duidelyk bezeffen. Zy moeten fchroomen hun te mishagen. Zy moeten hun met alle oprechtheid dienen, en in 't vaerdig en naeukeurig uitvoeren der ontvangen©



DER HEEREN EN KNECÏÏTËK'. I4Ï
gene bevelen, hunne bereidwilligheid, om dezen genoegen te geven, hun verlangen, om derzelver goedkeuringe weg te dragen, doen blyken.
In alles wat zy doen, in alles wat zy laten, moeten zy zich trachten welbehagelyk te maken, eveneens of hunne Meefters tegenwoordig of afwezend zyn , eveneens of dezen 't toevoorzicht over alles aen zich voorbehouden of aen anderen geheellyk of ten deele hebben toevertrouwd. Het tegenfpreeken, met het oogmerk om hunne Meefters te dwarsboomen, is alleraenftootelykst, onverfchoonelyk, zo dra 't wordt doorgezet in weerwil van derzelver bemerkte ontevredenheid, zo dra 't wordt doorgezet, na dat hy verzogt heeft te zwygen.
Zy behooren fteeds in 't oge te houden, dat zy, om eenige gewenschte voordeden te genieten, een gedeelte hunner vryheid afftonden, dat het hun voegt te zwigten, dat het hun voegt het belaste ten uitvoer te brengen, zo lang 't niet ftrydig is met hunne natuurlyke verplichtingen, al ware 't eens, dat hun 'c gegeven bevel willekeurig fcheene , al ware 't eens , dat zy de redenen, die het billykten, niet konden doorgronden; 't kon immers aen hun gebrek aen doorzicht, aen gebrek aen genoegzaeme oplettenneid haeperen. Zy moeR . ten



VII. Red CV. DE ? L I C'ffT E'If
ten op hunne hoede wezen, om hun misnoe» gen, indien iet niet met hunne zinnehkheid ftrookte, te verbergen, deszelfs ontdekking immers moet de waerdy hunner onderwerping in 't oge hunner Meefters verminderen, en hun een deel van derzelver goedgunftigheid doen verliezen.
- Hoe uitgebreid hunne gehoorzaemheid moge wezen, moet echter dezelve van den ogendienst der Slaeven verwyderd blyven: de zugt om hunnen plicht uicteoefenen, 'c verlangen, om den wille Gods blyhartig ten uitvoer te brengen, moeten de voornaeme dryfveeren zyn hunner bedryven, zonder dat zy immer ter uitvoering van iet ongeoorloofds zich laten bekoren, al ware ook de gunstbetooning hunnes Heeren de belooning der over. tredinge.
Hunne gehoorzaemheid moet met den eer* bied gepaerd gaen, en dezen moeten zy insgelyks in hunne daeden, in hunne woorden, in hunne gebaerden altyd, maer vooral in anderer tegenwoordigheid doen kenbaer worden, 't Is ondoenelyk, de verfchiilende wyzen opte noemen, door welken men anderen kan overtuigen van deze deugdelyke hoedaenigheid te kennen, te bezitten: elk, wiens hart welgeplaetst is, zal ras bemerken, wat deze plicht vergunt, wat- deze van hem vordert.
De



DER HEEREN EN KNECHTEN. Ï43
De verdediging van den goeden naem hunner Heeren.het bedekken van derzelver gebreken, het geduldig dragen van derzelver zwakheden, eene rechtmaetige hoogfchatting van derzelver gevoelens, en eene ongedwongene onderwerping zyner verkiezingen aen de hunne, in zo verre deze onverfchillig zyn, zyn eenige
van derz Ive hoofdkenmerken.
Hoe uitgebreid deze plichtsbetrachting moge wezen, hoe zeer dezelve door welwillender! kan opgeluifterd worden, zullen zich braeve dienstknechten met dezelve niet verg moegen; zy weten dat hunne verplichting zich verder uitftrekt, en dat de eerljkheid en - getrouwheid tevens hunne voornaeme verderfden moeten wezen, 't Is niet genoeg, dat hun geweten hun geen opzettelyk bedrog heeft te wyten; 't is niet genoeg, dat zy zich nimmer aen trouwloosheid fchuldig maekten; neen voorzeker ! 't geen de plicht is van elk mensca jegens zynen naeften, is te luttel voor eea dienstknecht jegens zynen Meefter: de getrouwheid, de matigheid, de zuinigheid, de naerftigheid, zyn alle zyner oplettenheid over-
waerdig.
Hy moet fteeds zyn's Heeren voordeel en belangens, met ter zyde (telling der zyne, indien zy met deze mogten ftryden, behartigen, en langs alle geoorloofde wegen trachten te
bevor-



*44 VII. Redev. de plichten
bevorderen. Verneemt hy iets, dat dezen tot fchaede zoude kunnen gedyè'n, dan is hy verplicht hem zulks ylings te verwittigen, ten ware hy 't uit den weg konde ruimen zonder hem te moeijen; maer ook hier moet de voorzigtigheid der Dienstbaeren leidsvrouwe wezen, op dat zy zich niet te veel vermeten, zich in de plaets hunner Meefters ftellen, en zich aen voorbaerigheid fchuldig maeken. Dit laetfte is zo wel een gebrek als de onbedagtzaemheid of achteloosheid.
Het toevertrouwde moet hy met grooter zorgvuldigheid bewaren, 't belaste met eene meerdere naeukeurigheid en omzigtigheid, volgens den wil zyns Heeren, ftiptelyk ten uitvoer brengen, dan wanneer het tot hem zelfs betrekkclyk ware, uit hoofde, dat hy wel voor zich zeiven, maer nimmer voor anderen de waerdy kan bepaelen, welke zy aen iet hegten. Hy moet zich niet veroorlooven zynen Meefter iet te onttrekken, onder 't voorwendfel, dat het flegts eene beuzeling is, welks gemis zynen Meefter niet kan deeren, al wist hy ook, dat het in de eeuwigheid niet ontdekt zoude worden.
Braeve dienstknechteu zullen nimmer de geheimen hunnes Heeren, welke hun toevertrouwt , of by toeval bekend waren geworden, verraeden, nimmer onder de menfchen verkon-



bER HEEREN EN KNECHTEN. 14S
kondigen, 't geen in de huisgezinnen is voorgevallen ; dit ftrydt met de goede trouwe, die is onbeftaenbaer met die verkleefdheid, welke zy aen hunne Meefters zyn verfehuldig 1, en maekt hun, als de fcheppers van veel onheils, der liefde en achting hunner Heeren onwaerdig. Wordt hun de zorg over kinderen zomtyds bevolen, zy trachten dan dit vertrouwen te verdienen , door de oogmerken der Ouderen te bevorderen , derzelver voorfchriften met eene befchroomde naeugezetheid te volgen, en nimmer de kinderen in hunne onge* hoorzaemheid te ftyven, iklaetftaen, om dezen door hun voorbeeld te bederven.
Zy moeten maetig zyn in 't gebruik der goederen hunnes Heeren, vooral wanneer dezen Zulks aen hunne befcheidenheid overlaten; nimmer iet verkwisten, om dat het hunne Heeren bekostigen; nimmer iet laten verloren gaen; nimmer uit het oge verliezen, dat zy ook van dat geene rekenfehap aen de Godheid zyn verfchuldigd, van vt welk het hunne Meefters onmogelyk konden vorderen. Dezelfde overtuiging zal hun opwekken, om hunnen tyd wel waertenemen, fteeds volieverig te zyn in 't werk hunnes Heeren, en zich geene ruste veroorloven, voor en aleer zy beantwoord heb*
ben aen derzelver billyke verwagtingen.
K BehaL*



iaó VIL Redèv. dé plichten
Behalven 't aengegaen verdrag, de voor^ naemfte grond hunner verplichtinge, fnoet de overweging der voor- en nadeelen, Welke met de betrachting of vérwaerloozing hunner plichten zyn vereenigd , eenen diepen indruk op hun harte maeken.- In plaets van verachting, armoede en gebrek, meestal der zulken loon, welke hunne plichten met voeteu traden, zullen getrouwe dienstknechten eere en achting by hunne Meefters, by anderen verWerven, zich hoe langs hoe dieper indringen in des ëerften gunfte, hunnen ftaet verbeteren, en hunne eigene zaeken wyzelyk en voorzigtig leeren beftuuren, zo dra zy eens van de dienstBaerheid ontflagen, op hunne beurt aen 't hoofd eens huisgezins geplaetst worden.
Dit laetfte, niet den zegen der Algoedheid vereenigd, zal hun tot eene rykelyke vergeldinge ftrekken, al ware 't ook, dat hun Mee-, fter hun met ondankbaerheid beloonde; ook deze moet onvermogende zyn, om hun in hunDe plichtsbetrachting te doen ftruikelen: de bewustheid hunner eigene braefheid en 't bezef hunner verplichtinge zullen hun tegens de • ze verzoekinge wapenen en beveiligen voor anderer verdervelyke befmettinge.'
De meeften uwer, myne Vrienden! zullen dit geredelyk toeftemmen, zommigen nog meer
vorde-



DER HEEREN EN KNECHTEN. ÏA?
Vorderen, en oordeelen, dat ik nu wel met eenige opwekkende vermaeningen zoude kunnen befluiten. Zy weeten wel hoe zy met hunne dienstboden moeten leven; zy weten wel hoe zy dezen regeeren, wat zy dtzen zyn verfchuldigd, en verkiezen niet hun huishou-
dèlyk beftuur te veranderen.
Gy bemerkt, myne Vrienden! dat ik my van bewoordingen, in de gewoone zamenleving gebruikelyk, bediene, anderzints zoude ik de laetfte hebben verzwegen, fchoon ik irt dit opzient U eenige lesfen zoude kunnen mededeelen; niemand uwer echter kan 't my ten kwaeden duiden, hy moge dan zyne verplichtingen zo volkomen kennen, als hy voorgeve; betrachten is noch iet anders, dat ik hem deze. by zuik eene bekwaeme gelegenheid eens erinnere.
Indien ik my tot de lesfe bepaelde, doet uwe dienstknechten recht en gelyk (a), als faulus, dan zouden de meeften waenen deze al vry naeukeurig waertenemen, of was ik overreed, dat wy ak}d na den koelen raed der rede'luifterden, ik zoude my vergenoegen met U in» tefcherpen : handelt fteeds met die in uwen dienst zyn, gelyk gy, in dezelfde omftandigheden geplaetst , zoudt wenfchen behandeld te
worden,
(«) Col. IV: i,
li 3



ï48 VIL Redev. di piicstew
worden. Maer de overtuiging van het tegendeel verplicht my tot eene wat uitvoeriger ontwik» keling.
Belast nimmer iet, dan 't geen billyk en rechtvaerdig is; belast niets met de godsdienftige begrippen uwer dienstbooden ftrvdig; niets met de eerbaerheid en welvoegelykheid onbeftaenbaer; niets 't welk hunne verftandelyke vermogens niet zouden kunnen bevatten, 't welk hunne ligchaemskrachten zoude te boven gaen; hier door zoudt Gy hun tegens u zeiven wapenen, den voornaemen grond uwer .gerustheid op hunne eerlykheid en trouwe 't onderst boven keeren, hun van hunne beste hoedaenigheid berooven, en hun zomtyds een .•ongeluk toebrengen, het welk Gy buiten ftaet waert te vergoeden. Vergeef het .my, dat ik my in geene bizonderheden dieper inlate; door eene verdere ontvouwing zoude ik te veele misflagen moeten aenwyzen: deze en geene zullen den fchuldigen wel te binnen fchieten; ik moet nog andere plichten aenftippen.
Gy moet hunnen dienst, zo ligt mogelyk, maeken, niets dan 't geen voordeelig of noodig is vorderen, en U voor de wispelturigheid wagten. Weest tegens de wrevelmoedigheid op uwe hoede, leent nimmer het ore aen grillige verkiezingen, welke uw hart mogten bekruipen, en draegt zorge, indien 't uwe
eerzugt



DER HEEREN EN KNECHTEN.
eerzugt kan ftreelen van het geluk uwer huis-, genooten bewerkt, voltooid te hebben, dat. men U geene gedrongene gehoorzaemheid be-
wyze, S Geeft uwe bevelen ftellig, maer na een wek beraden overleg; duidelyk, op dat zy weeten waer aen zy zich hebben te houden; vriende-, lyk, zo dat zy vermaek fcheppen in ze ten uitvoer te brengen. Houdt altyd in 't oge, dat zy geen beeften, geene flaeven, maer redelyke wezens als Gy , vrye Burgers als Gy zyt, wanneer 't gebeure, dat zy U eerbiedig hunne bezwaeren mededeelen, wanneer zy uit bezef van plicht, zwaerigheid maeken, om uwen last te volbrengen.
Hebben zy zich in iet vergrepen, en dit moet niet alleen uit hoofde hunner feilbaerheid, maer tevens uit gebrek van genoegzaem onderwys meermaelen gebeuren, dan of zy alle die voordeden eener befchaefde opvoeding, welke Gy onderfteld wordt te bezitten, hadden genoten, .berispt hun dan met zagtmoedigheid, op dat hun blyke, dat zulks met weêrzin, alleen uit noodzakelykheid gefchiede, en U zelfs fmarte verwekke ; anderzints leeren zy, aen 't gekyf gewoon, den fpot dryven met uwe vermaeningen, verharden zich tegens de beftraffingen, of waenen zich gerechtigd U K 3 met



l5o VIL Redev. de plichte»
met die maete weder toetemeten, van welke Gy tegens hun gebruik maekte.
Gaet met beleid te raede in 't fchenken uwer belooningen; brengt hun hunne misilagen opeené rrnnzaeme Wyze onder 't oge , indien zv waerlyk dezen naem verdienen; leert hun , hoe zy dezelve moeten verbeteren ; valt op geene beuzeImgen, en oefent met hunne zwakheden gedult Behandelt hun nimmer hard, nimmer trotsen of verachteljk , nog duuwt hun fmaedelyke of fchampere bewoordingen toe, op dat Gy hunne gevoeligheid niet tegens U doet werken, en hun verlaegt in hunne «gen , indien zy de rechten hunner natuure ftrarTeloos heten fchenden; eerbiedigt dezelve, en duld niet dat uwe kinderen, uit'een valsch begrip hunner meerderheid, zich omtrent hun vryheden vergunnen, welke Gy zoudt wraeken, en nog willen nog durven gebruiken; beftraft dezelven met meerdere geftrengheid, indien zy dezen, die zich zeiven geen recht kunnen of mogen verfchaffen en hunne befcherming aen uw toevoorzicht 'vertrouwden, beledigden, haer maete de verongeJyking meer grievende geweest is, en leert hun vroegtydig, dat het geweld en dwingelandy met min haeteiyk zyfl in * kleine dan in 4 J^roote.
Mishan-



DER HEEREN EN KNECHTEN. '15*
Mishandelt hun niet wanneer zy weldoen; overtuigd hun dat Gy hunne waerde kent, en fluit uwe ooren nimmer voor haere verdedïginge; verfmaed nimmer de redenen, welke ter hunner verfchooninge kunnen ftrekken, •wanneer zy uws bedunkens verkeerdelyk hebben, of huns oordeels door U zyn gehandeld; want (a) wat .zoudt Gy dooi, als God tegens U cpfiond, wanneer Hy't onderzogt, wat zoudt Gy Hem antwoorden ?
Gy moet hun trachten te onderwyzen, zo veel 't uwe omftandigheden vergunnen; hun hunne rechten en plichten leeren kennen,' en hun edele beginfelen inboezemen; maer wagt U', om hun in hunnen Godsdienst te moeijen , die behoort voor hun heilig te blyven, hier in zyn zy even onafhangelyk als Gy. De overreeding is U geoorlooft, maer dan ook moogt Gy hun 't recht, om uwe redenen te weerleggen, niet betwisten. Gy moet hun den behoorlyken tyd vergunnen, om denzelven te oefenen, al ware het dat hy van de uwe verfchilde, al ware het dat zulks met eenig ongemak voor U vergezeld ging, daer hun dienst U niet is opgedrongen, en Gy te vooren hunne denkwyze hadt kunnen leeren kennen. Nimmer moogt Gy u veroorloven om te fpotten met
•het
(«) Job XXXI: 13.
K 4 >



15* VIL Redev. dk plichtih
het geen zy eerbiedigen, al hield Gy h voorbeuzelachtig, al fcheen 't U eene ongerymd-
Geeft hun goed voedzel, vergunt hun eene genoegzaeme ruste, op dat zy 't onderfcheid tusfchen dag en nacht niet mogen vergeten; vergunt hun eene genoegzaeme uitfpanning, op dat zy met eenen vernieuwden lust tot den arbeid mogen terug keerem Beknibbelt, onthoud hun nimmer hunnen loon, op dat hun ge~ fchrei met opklimme tot in de oren des Heeren.
Trekt U hunner aen in ziekte en krankheid , ftrekt hun dan tot Ouders, drukt de voetftappen des braeven Hoofdmans by mattheus (a), en verftoot hun niet wanneer zy, in uwen dienst oud geworden , buiten ftaet geraekt zyn, om zich van 't noodwendige te voorzien.
Wilt Gy hunnen eerbied , wenscht Gy hunne hefde, gaet hun dan in alles voor met een goed voorbeeld; bewaert uwe achting; £00nt m hunne goedkeuring belang te ftellen en tracht de nadeden te ontwyken, welke 'eene te groote gemeenzaemheid, of eenen te verren afftand tusfchen U en uwe dienstboden vergezellen.
Eindelyk, wenscht Gy hunne liefde, weest
(*) Match, VIII; 5. en w]g. *



IER HEEREN EN KNECHTEN.
155
dan, door een ongegrond mistrouwen te toonen, geen oorzaek dat zy U misleiden; uw eigen belang, en het belang uwer kinderen moeten U tot deze plichtsbetrachting dringen, en niets onbeproefd doen laten, om hunne liefde te winnen, en een getrouw dienstknecht is derzelver dubbel waerdig.
Hoe zeer Gy in aenzien en middelen boven hun zyt verheven ! welke eene tusfchen ruimte 'er tusfchen uwen rang en de hunne in de zimenlevinge plaets vinde !zy blyven echter menfchen ; menfchen, van gelyke bewegingen als Gy, die dezelfde zielsvermogens , die dezelfde ligphaems krachten hebben ontvangen en blootge^ fteldzynaen dezelfde behoeften als Gy. Hoezeer zy van U in uitwendige omftandigheden verfchillen, hebben zy echter in ons Vaderland dezelfde rechten, dezelfde verplichtingen, als Gy ; en zullen niet min aengenaem wezen aen, wat zegge ik, en zullen U voorgetrokken worden door onzen Hemelfchen Vader, indien zy na hunne geringere vermogens zich beter van hunne piichten hebben gekweten. By onzen God is geene aenneminge des Perzoons, allen menfchen is de zaligmakende leere verkondigd.
Bedenkt dat Gy insgelyks eenen Heere hebt in den hemel, dat Gy ook dienstknechten zyt van Chriftus Jezus uwen Meefter, en die zal 't y vergelden. De wisfelvalligheid van 't onderK 5 maen-



154 VILRedev. de v 11 c h t e n, enz.
inaenfche moet deze drangreden, eene nieuwe iracht byzetten daer memand uwer kan ver! zekerd wezen, dat zyne nakomelingen altyd zullen kunnen gedrend worden. Stelt U in kunne plaetfe , telkens als Gy iet ongunftig over hun m uwe zzele beraedflaegt, en danzuh Gy yhngs te rugge treden, en dan zult GyGod uwen Hemelfehen Vader, die uwen voet voor t ftrmkeien bewaerde, de eere geven. Die God nu des yreedes en des heih heilige rj heai m al; en uw geheele geest, ziel en lichaem worde mhenspelyk bewaert in de toehmfc vmm Hw% Jezus Cnnstus
AMEN.
D E



d e t
PLICHTEN
der
OVERHEDEN
nbohrt>8*a ,"jLvuo3-iv£ ;n -. ,bïor - ■. ■ ,•;.irdg.
ONDER DAENEN.
Rom. XIII: i en 4.
Alle ziele zy den machten over haer gefield onder^ worpen ; want zy is Gods dienaresfe — Uten goede.
J~Jet is eene waerachtigeSpreuke, welke Salomo by ondervinding hadt leeren kennen, dat, namelyk , de Grooten eenen iegelyk verdriet aen: doen, dat zy den zotten huuren en den overtreder bezoldigen (a): om dat de dwaes en boosheid alleen vermogende zyn, om hunne overdrevene magt te fchraegen. Verftandigen immers noch braeven zetten hunne voetftappen nimmer in den raed der Godloozen, als welker ongerechtigheid zy verfoeijen: en de bewustheid dezer waerheid haelt zoms den Geweldigen over, om die lastige tegenftrevers te vervolgen; ten einde met verkrachting der Goddelyke en men-
fche-
(a) Spr. XXVI. 10.



I5<5 VIII. Rediv. de plichten
fchelyke wetten hunnen naeften den voet op den nek te kunnen zetten.
Elk willekeurig gebied is d wingelandye, alleen 't gewrocht der overweldiging, ongerymd in zynen oorfprong, affchuwelyk in zyne werkingen, in zyne vorderingen vreeslyk, en gevloekt om de middelen tot derzelver vervulling gebezigd. Elk Dwingeland, is voor elk menfch, in wien nog eenig flaeuw gevoel van zyne oorfprongelyke waerdigheid is overgebleven, een voorwerp van afgryzen , haetelyker dan de behoefte, het fnerpend gevoel der martelingen verre overtreffende, fchrikkelyker dan de dood. ,,'Vyan» den Gods , om de woorden van den God., vruchtigen f os ter te volgen, die 't voorr beeld van deszelvs Algoede regeering trot„ felyk verlochenen, en 't maekzel zyner handen verbryzelen; geesfels der volken, pesten, verderfengels des menfchelyken ge„ fiagte kan men niet nalaten zich tegens hun „ te verzetten , zonder tegens de liefde des „ naeften, de liefde jegens ons zeiven, de „ liefde jegens God te zondigen. " Derzelver beteugeling is een heldenftuk , derzelver uitroeijing eene bron van zaligheid voor 't menfchelyk geflagt ;maer het werk der Godheid alleen dezen hunne misdryven te doen boeten.
De overweldiging treedt in tweederley gedaente, in eene geeftelyke, in eene waereld-



DE* OVERHEDEN EN ONDERDAINEN; tST
lyke', te voorfehyn ; tracht haere walgelyke trekken , door een telkens venvisfeld mom , kunftig te verbergen ; en dringt den verblinden 't Goddelyk gezag op voor den grond haerer eifchen. Het bedrog en het geweld worden door haere zoonen getroeteld, wel wetende, dat hunne Natuurgenooten dezelve nimmer konden, nimmer mogten inwilligen; wel wetende , dat dezen nimmer konden afftand doen van hunne aengeboorne rechten, nimmer zich van hunne oorfprongelyke verplichtingen ontheffen: Schoon zy even weinig onkundig waren, dat eenvolmaekt goeden wys Weezen het welk alle zyne Schepzelen met dezelfde liefde beminde; derzelver grootst en best gedeelte niet kon verplichten, om voor het flegts het ondeugendst te kruipen.
Het willekeurig gebied, als van God op den mensch nedergedaeld of van dat volmaekt Wezen , onmiddelyk, aen eenige weinigen toevertrouwd, te verdedigen,is met gezonde begrippen van 't Wezen aller wezens onbeftaenbaer. •of zoude de Godheid den moedermoordenden Nero, als haere plaetsbekleedfter, kunnen doen eerbiedigen, en vorderen? dat deszelfs onderdaenen hunne ontbloote boezems aen deszelfs opgeheven doek booden: of zoude eene vrouwe haer eere , een man zyn leven niet moeten verdedigen , wanneer een geweldige, met den . . j naem



'tyfr Vilt Rtdev. de ? r, i e h t e »
aaèm eens gezalfden bekleed, dezelven belaeg*' de of wilde ohtrooven; Krankzinnigheid is het , om de- verplichting van 't gróotfte deel des menschdoms- tot eene onvoorwaerdelyke onderwerping uit eene vr\willige overgifte zyner techten afteleiden. Of mag ik, in den eigenlyken zin, omtrent myne vrjheid, omtrent myne gevoelens, beflisfen, na willekeur, of zoude ons de Schepper niet veroorlooven , dat geen te rug te vorderen, 't welk ons anderen, in eene vlaege van rafernye, door bedrog of geweld hadden doen overgeven, zo dra wy ons verftand weer hadden gekregen?
Alle gezag is uit den boezem des "Volks voortgefprooten, en zy, welken 't Volk behaegde, met 't zelve te bek'leeden, kunnen in zo verre gezegd worden in Gods plaetfe te zitten, als zy deszelfs goedheid, gerechtigheid en wysheid trachten natevolgen, en in hunne daeden doen blyken. — - Zy, welken met het beduur der dingen boven anderen zyn begunftigt, bezitten 't flegts voorwaerdelyk, tot wederopzeggens toe, zyn verplicht, 't zelve tot het meefte welzyn van't geheel ligchaem waertenemen, en worden ftraffchuldig, zo dikwerf zy 't hun toevertrouwde verwaerloozen , of zelfs niet genoeg behartigen, fchoon de voorzichtigheid het ten uitvoer brengen niet altyd raedzaem moge keuren.
In-



D"ER ©VERHEDEN EN ONDERDAÏNÊN. I5£
' Indien men eenige vorm van Regeerïng als van God herkomftig, als ftellig bekrachtigd kan befchouvven is het ongetwyffeld die, welke den Joden eigen was in den aenvang van hun ftaetkundig beftaen , door welke elk Burger der gróotfte vryheid deelachtig en in 't volkomenst genot zyner rechten werdt gehandhaefd.
'T is echter niet noodig, dat men zich hier mede vergenoege; men kan en moet nog hooger opklimmen tot den eerften aenleg der maetfchappye, om als een bevoegd rechter, ever 't geen de mensch, 't geen de Burger al of niet vermag, te kunnen* beflisfen.
Van natuure zyn alle menfchen gelyk, en de zoon eener flavinne heeft eenen even gegronden eisch op de vryheid en onaf hangelykheid als de willekeurigfte Dwingeland: De Algoedheid heeft geen Vorften, Edelen nog aenzienlyken, maer behoeftige menfchen voortgebragt: —Het levendig gevoel dezer behoeften, eene fter ke trek ter gezelligheid , de hóope van zich gemakkelyker tegens 't geweld te zullen kunnen beveiligen, en een heimelyk, fchoon niet genoeg ontwikkeld, verlangen, om hunne geaertheid te verbeteren, om hun geluk te bevorderen waren eenige der, voornaemfte dryfveeren,welke de menfchen in maetfchappy brachten» - Konden zy zich nimmer vleijen, van dit doel te zullen 'treffen, zonder afftand te doenvan een
klein



t6o VIII. RedtV. de flichtbjt
klein gedeelte hunner vryheid , om allen aën een grooter goed deel te verwerven;het is van den anderen kant niet min zeker, dat zy vruchteloos op 't zelve zouden mikken, indien zy aen eenen of veelen hunner de magt gaven, of konden geeven, om over hun goederen enleven* naer welgevallen , te befchikkem
'T is waer, dit alles ffceunt flegts op de wetten der natuure, in den aert van 's menfchen wezen gegrond: maer M. V! die Godsdienst en alle die menfchelyke infettingen en wetten, welke met deze ftryden, moeten wy, als zo veele indragten op 't gebied des alleen magtigen Makers, verwerpen; en in den Christelyken Godsdienst is geen één enkel voorfchrift aentewyzen, wat ook een ongelovige beweere, door't welk de dwingelandy begunftigd of de gronden der Burgerlyke Vryheid ondermynd zouden wor» den; terwyl de begrippen van zommige welmeenende Christenen, meer aen derzelver Godge*^ leerd zamenftel en opvatting van zommige plaet* fen der Gewyde Schriften, dan wel aen den Godsdienst van Jezus zelve, hunnen oorfprong zyn verfchuldigd.
De lesfe van paulus alle ziele zy den mag* ten over haer gefield onderworpen, was voorzichtig en wys , maer begunftigd in geenen deele de leere der lydelyke gehoorzaemheid, Dwingelanden , welker naemen met bloed in de ge»
fchied»



ser overheden en onderdaenen. lót
fchiedfchriften zyn opgetekend , hadden ten tyde van Jezus en deszelfs Apoftelen de magt in handen. 'T ware dwaesheid geweest in de eerfte Chriftenen, zich tegens dezen te willen verzetten,voor al, daer zy in den beginne door dezen niet werden mishandeld; 't ware tevens onbeftaenbaer geweest met het oogmerk van der Apostelen zending, dat zy, geroepen om den Volken de leere der zaligheid te verkondigen, zich onder dezen gemengd zouden hebben, om den Standaert des Opftands te planten.
'T was dierhalven in hunnen mond eene voortreffelyke lesfe, dat zy den nieuw bekeerden tot onderwerping vermaenden , daer zy hun tevens waerfchuuwden , om, in dien de nood drong , Gode meer gehoorzaem dan de menfchen te wezen: 'T was dus een bevel voor dien tyd, voor die menfchen gefchikt , maer geenzins van eene algemeene natuure , gelyk aen dat van Jezus aen dien Jongeling gegeven; om alles te verkopen , de penningen aen den armen te geven,en hem te volgen;het welk zich geenzintstot alle Christenen van alle eeuwen konde uitftrekken, maer zich tot de toenmaelige bekeerlingen uit de Joden,welker land eerlang verwoest zoude worden, moest bepaelen.
Het infcherpen van dezen regel was, volgens t o ster, dies te noodzaekelyker , om den L Chris»



lèi VIII. Rede?, de plichten
Christenen, welken vry algemeen voor eene fecte der Joden, een zeer muitziek volk, dat een groot waerelds Vorst wagtede en van eene algemeene heerfchappy droomde , in geene verdenking te brengen, als of zy oproerige beginfelen koefterden , en eene omwenteling in 't ryk op 't oge hadden. Paulus fpreekthier niet in 't afgetrokken, van 't ambt der Overheid zelve, maer van die hoogemagten, welke'er toen daedelyk plaets hadden. Paulus had geen doel , om de paelen der Overheid en onderdaenen aentewyzen, veel weiniger, om een zamenftel te vormen, 't welk den mensch moest veriaegen beneden de dieren , en eenen blaem op den Schepper brengen.
Het blyft daerenboven een hoofdregel der oordeelkunde, dat men niets voor den zin der gewyde Boeken mag opgeven, dan het geen met onze denkbeelden van recht en billykheid, met Gods volmaekte deugden overeenftemt; terwyl men tegens dezen regel hier niet ligt zal zondigen, zonder zich aen onoplettenheid fchuldig te maeken. Wien wil Paulus , dat men zig onderwerpt ? den Magt en, M. G \ die niet zyn tot rreeze den goede werken maer den kwaeden , die Gods dienaresfe zyn U ten goede. Blyft iemand na dit alles aen den klank der woorden hangen, die geve reden, waerom hy anders te werk gaet, als 'er gezegd wordt , dat 'er geen kwaed in de
Jlai



DER OVERHEDEN EN ONDERDAENÊN. 1$$
fbad is, 't geen God niet werkt (a), dat God de menfchen bedritgt, verblindt en verhardt (b), 't geen in diezelfde Schriften wordt gevon* den.
Jezus is gekomen om de wet te vervullen, om onze verplichtingen in een helderer licht té plaetzen, om de rechten des Menschdoms opnieuw te doen herleven, om de gelykheid onder de menfchen te herffcellen, en niet,om dit allesden bodem in te flaen, te verbreken. Jezus wiste, dat de Godheid alleen geen rekenfchap verfchuldigt is van haere bedryven. Paulus leerde , dat de Godheid het gantfche menfchelyk geflagt voortgebragt hadt uit eenen bloede, uit 't zelfde bloed den trotfen Alleen-Heerfcher, en den behoéftigen Bedelaer. De Vorften, de Regeerers, ik herhaele 't M. V! en kan ik 't Wel genoeg herhaelen? zyn geene andere wezens, dan de Onderdaenen en Burgers. Beide hebben rechten, beide verplichtingen; en met derzelver beknopte ontvouwing zal ik de nog overige tyd hefteden. —
Elk uwer zalmynu, zo ik hope, geredelyk toeftemmen, dat 't geluk, dat de welvaert des Volks het voornaemst , het éénig doel moet
zyn
(a) Amos III: 6.
<b) F.zech. XiV: 9. Jo. XII: 40. Exod. X: 1.2a» Jlom. IX : 18.
L 2



164 VIII. Redev. d x plichteit
zyn van alle Regeerers; om 't even, of zulks? zoms met de bevordering hunner bizondere belangens ftrooke , om 't even , of zy zomtyds gedrongen worden deze aen dezelve opteofferen. Zy moeten voor 't Volk leven , zy moeten voor 't Volk fterven, en deszelvs welzyn moet de eenige beweegoorzaek zyn van alles, wat zy doen, van alles, wat zy laten. Der Ingezetenen rust moeten zy ten kofte der hunne koopen, dezen by het volkomen genot derBur-, gerlyke en Godsdienftige vryheid handhaven, derzelver natuur , uitgeftrektheid, beminnelykheid en voordeelen, 't fchaedelyke, 't fchandelyke der dwingelandye en dienstbaerheid, met derzelver verdervelyke uitwerkzelen in der menfchen zeden te verbasteren, der menfchen zielen te veriaegen leeren kennen, en aen dezen kennelyk maken , en hun onderrichten, hoe zy de eerfte bewaren, hoe zy zich tegensde laetfte zu-llen kunnen verdedigen.
Der Burgeren bedryven moeten door geene andere belemmeringen geftremd worden, dan welke het welzyn van 't algemeen noodzaekelyk maekt; maer nimmer mogen de Regeerers,onder dit vourwendzel j zonder de duidelyke toeftemming der belanghebbenden , eenen inbreuk maken op hunne rechten , nimmer de grondwetten verkrachten , nimmer zich een hooger gezag aenmaetigen , dan 't geen hun»
uit-



SER OVERHEDEN EN'ONDERDAENEN. l6$
uitdrukkelyk, en met zo veele woorden , was opgedragen : hunne bizondere neigingen, hunne bizondere belangens,de beJangens hunner huisgezinnen, de belangens hunner gefkgten, met een woord, alles moet voor die betrachting dezer plichten zwigten, zonder welke zy zich aen meineed,aen trouwloosheid fchuldigmaeken,den band tusfchen hun en 't Volk verbreken, zich met deszelvs vloek beladen, en zich der ontferminge onwaerdig maeken, van den God der gerechtigheid; terwyl zy anderzins, als deszelvs gunstgenooten, de Lievelingen des Volks worden, en de hoogachting en de eerbiediging der nakomelingfehap wegdragen. Want als deRechtraerdigen, zegt Salomo, groot, dat i-s, met aenzien bekleed worden, dan verblydt zich 't Folk, maer
als de godloozen hesrfchen, zugt 'f zelve. (a)
Der Burgeren tonge moet zo wel vry blyven als hunne gedagten, en de Overheid is even weinig gerechtigd, om hun voortefchryven,watzy zullen fpreeken, gevoelen, als zy magt hebben, om derzelver gevoelens te dwingen. In dit ftuk is God de eenige wetgever, de alleen Magtige by uitnemenheid , die een ieder na zyne werken zal en kan vergelden. De Godsdienst kent geene banden en derzelver vrye oefening, welke hy ook moge wezen, is een fchuldige
plicht
1 («) Spr. XXIX: 24
L 3



l66 VIII. Redtv. DE PLICHTEN
plicht der Overheden, en geen gunst; voor 't welk men hun geene meerdere erkentenis is verfchuldigd, dan voor dat zy zich van hunne overige verplichtingen getrouwelyk kwyten, minder dan een kind voor de opvoeding aen zvne Ouders. Zo lang zy zich buiten ftaet bevinden, om de harten te doorgronden, en de nieren te beproeven, zullen zy moeten afzien van 't gebied over de gewetens. Zy mogen bepaeKogen vastftellen, zy mogen zommigen het genot van deze of geene tydelyke voordeelen ontzeggen, zy mogen huichelaers maken, en geweld bezigen, dog zullen nooit hun gedrag billyken, nooit iemand kunnen dwingen pm 't zelve goed te keuren in zyn harte.
'T is de plicht van goede Regeerers, om verftandige, billyke, duidelyke wetten te geven; wetten, welke het algemeen verplichten, en niet enkele leden drukken, wetten ter welker beleving de Burgers door hun bizonder belang worden gedreven: en volgens deze moeten zy elk, zonder onderfcheid, onzydig oor deelen, overtuigd, dat elk, hy draege dan den naem, welken men verkieze , die den Godloozen rechtyaerdigt, en den rechtvaerdigen verdoemt, den Heere een gruuwel zyn.
Alle de toegangen tot hun harte moeten voor de gierigheid, en andere neigingen, wel■ke hun zouden kunnen verlokken, om een onrecht-



DER OVERHEDEN EN ONBERDAENEN. 167
rechtvaerdig vonnis te ftryken, gefloten blyven. Zy weten, dat de gefchenken den zienden verblinden, de zaeke des rechtvaerdigen verkeeren, dat de gefchenken het harte bederven, zy beletten, door hunne bekende onverleidbaere eerlykheid , dat men hun door aenbiedingen durft verzoeken, wanneer zy het Rechterambt bekleeden; en dan eerst is de Overheid de dienaresfe der Godheid — tot heil der burgerye.
In 't gerichte mogen zy 't aengezigt niet kennen, geen acht flaen op de banden der vriendfchap en des bloeds, het recht des armen niet krommen,den onfchuldigen niet veroordeelen, nog den aenzienelyken misdaediger verfchoonen; zy mogen nimmer uit gunfte iemand ter dood overgeven , zelfs niet in eenen minderen graad ftraffen , eer de befchuldigde de befchuldigers tegenwoordig, en de plaetfe van verantwoordinge gekregen heeft over de befchuldiging (a). Ik laet ftaen, dat het hun vry ftaen zoude , eene willekeurige rechtspleging te oefenen, rechtbanken aen en af te ftellen, voor deze den Burger, tegens zynen wil, te fleepen,en dan zich de magt aen te maetigen, om derzelver vonnisfen , na welgevallen, te vernietigen, te hervormen.
Brae»
O) Hand. XXV; 16.
L 4



ï£8 VIII. Reier. d * plichten
Braeve EurgervadereD moeten hunne In- en Opgezetenen handhaven by alle derzelver rechten, tegen elk en een iegelyk, die deze mogt willen verkorten. Dit bepaelt zich dicrhalvea niet tot Burgers en Burgers, rnaer ftrekt zich tot de Leden uit van andere Burgerlyke maetfchappyen.
De rang van den beledigden of de beledigers, nog deszelfs meer of minder vermogen, moet hier zo zeer in aenmerkinge komen; de belediging zelve moet worden gewogen, en deze kan zomwyien fterker grieven, en in 't vervolg meer 't gantfche ligchaem krenken, wanneer zy wordt toegebragt aen 't min aenzienlykst deel des Volks, dan of zy door de magtiglten was ontvangen.
De geringfte heeft 't zelfde recht, om vergoeding te eisfchen van allen geleden nadeel, buiten zyn fchuld, als de voornaemfte, en deszelfs bezittingen en deszelfs vryheden moeten van gelyke waerdye met die van Hem wezen, welke met de eerfte eerambten is begunftigd \ of, zo 'er eenig onderfcheid moet pkets vinden, dan moet 't zyn ten voordeele des vergeten Burgers, die zich vergenoegt met een ftil en vreedzaem leven; dan moet 't ftretken, om de te veel uit 't oge verloren gekkheid te herftellen en den rninften een levendig bezef zvner waardigheid in te boezemen,
Brae»



DER OVERHEDEN EN ONDERDAENEN. l6g
Braeve Burgervaderen moeten de kunften en wetenfchappen aenkweeken, goede Schooien ftichten , de algemeene opvoeding behartigen, en fteeds onleedig zyn in 't bevorderen der belangens hunner Mede -Burgeren. Het eenige, het welk zy hier in 't oge hebben te houden, is», dat 't, zo min mogelyk, tot anderer nadeel gefchiede, dat zy,wen de nood het vordert, het bizonder belang aen 't algemeen welzyn opofferen. Zyn zy gelukkig genoeg, dat het Volk, 't welk hun met die ambten der eere begunftigde en blyft bekleden, eenig deel heeft aen Fabrieken, Koophandel en Zeevaert, dan wordt 'er voor hunne plicht - betrachting een nieuw en ruimer veld geopend.
Behalven het aenmoedigen der veefokkeryen, behalven het beloonen derzulken , die den Landbouw verbeteren, hun met allen gemeen, welken van deze takken leeven, moeten zy den nyveren werkman onderfteunen, door wyze belooningen tot eenen verdubbelden iever en verkleefcheid aen hunnen Meefter opwekken, des laetften vernuftige pogingen, begunftigen; het hun toêvertrouwd gezag ten zynen voordeel aen wenden, zo dra hy't zelve , om wel te flaegen , behoeve , en zynen moed tot nieuwe ondernemingen op wakkeren, door nu en dan ook voor dezulke hem eenige vergoeding te fchenken, welke ongeL 5 luk-



i 70 VIII. Redev. » e plichten
lokkig waren uitgevallen. Nimmer moeten zy dezelver uitbreiding door drukkende wetten belemmeren, nimmer door zwaere lasten beperken; en, om hier in niet te dwaelen, behooren zy eene genoegzaeme kunde van dezelve te bezitten of met dezulken te raedplegen welken hier in beter zyn bedreven. Den bloei des Koophandels en des Zeevaerts moeten zy , zo veel in hun is, bevorderen ,nimmer dulden,dat deze door vreemden geftremd wordt, maer denzelven tegens elk en een iegelyk krachtdaedig befchermen, en den Handelaer, zonder dat hy 't vordere , die volkomene veiligheid verkenen, welke zy den Burger in zyne wooning niet
zouden durven weigeren. - .
Boven dit alles moeten zy der Burgery een goed voorbeeld geven, willen zy derzelve liefde en achting verdienen, willen zy dat deze met hun zamenfpanne , ter verkryging van 't gróotfte heil voor 't Gemeene - befte. De gerechtigheid, de waerheid, de belangloosheid, eene ongekreukte eerlykheid en trouwe moeten hunne hoofdcieraedien; de kloekmoedigheid , de ftandvastigheid , de onverzettelykheid, zo dikwerf het recht aen hunne zyde is, moeten de gordel hunner lendenen wezen : hunne ommegang met hunne medeburgers moet liefderyk , gemeenzaem, vertrouwelyk zyn, zonder dubbelheid of list, zonder doel, om
her»



DER OVERHEDEN EN ONDERDAENEN. 171
hen te verftrikken, of door eene verkeerd ingeboezemde vreeze , door een kwaelyk geplaetften hoogmoed, die edele fierheid in hun uitteblusfchen, aen welke zy hunnen rang zyn Verfchuldigd.
De liefde tot de Vryheid, de liefde voor't Vaderland moet haer zegel gedrukt hebben op alle haere bedryven, en de onafhangelykheid van elk hunner Mede-Burgeren moet de gróotfte vergelding wezen, naer welke zy voor hunnen arbeid en zorgen reikhalzen.
Hoe overbodig men 't moge oordeelen, onder zulk eene regeering den Burger tot zynen plicht te vermaenen, als die volieveriger denzelven zal betrachten, naer maete zyne Hoofden beter flaegden in zyn harte en vertrouwen te winnen, zal 't myns bedunkens niet ten onpas komen, indien ik hier byvoege, wat een rechtfchaepen Burger betaeme.
Gehoorzaemheid in alles, wat een goed geweten, wat met de Goddelyke wetten beftaen kan, is der Burgeren hoofdplicht: nimmer mogen, nimmer moeten zy zich aen den hun opgelegden last onttrekken, al is 't dat hy drukke, zo dra het gefchiede ter bevordering of voltooijing van 't geluk van 't algemeen ; terwyl zich elk hunner fteeds bereidvaerdig moet toonen om alles optezetten, zo dra 't kan dienen tot behoud van 't Vaderland.
Wel-



172 VIII. Redev. de plichten
■ Welke eene uitgebreide gehoorzaemheid aen de Overheid ik van elk rechtfchaepen ■Burger vordere, durve ik echter met hem de lydelyke verfoeijen , aen welke men zig niet kan onderwerpen zonder misdaedig te worden, in de ogen der braeven, in de ogen der Godheid: Die immers tot den Godloozen zegt, gy zyt rechtvaerdig, dien zullen de Volkeren vervloeken, de Natiën zullen tegens hem gram zyn, maer voor den geenen, die hem befiraffen, zal lievelykheid wezen , en de zegen des goeds zal op hem komen ( a), is de taele zelfs van een Koning.
Zo dra de onderdrukkinge, welke ook 't langmoedigst geduld in woede kan doen overgaen, begint, neemt de gehoorzaemheid een einde, en de overtuiging,^ een, die hoger is dan deHoogen, acht geeft op de verdrukkinge des armen, en de berooving des gerichte en der gerechtigheid in een landfchap (b), kan het verwaerlozen dier middelen, door God en de natuure den menfchen gefchonken, niet verfchoonen.
Het meer of min der gefchondene rechten behoeft niet in aenmerkinge komen; de voorzichtigheid alleen moet des Volks gedrag beftuuren; en 't zwaerd der verdelging is reeds opgeheven over dat Volk, 't welk den minften
in^
(<i) Spr. XXIV; 24, 25. (2>) Pred. V : 7.



DER OVERHEDEN EN ONDERDAËNËN.
inbreuk-op zyne Vryheid onverfchillig, al lagchende, kan aenfchouwen, terwyl deszelfs onzalig nakroost nog gevoels genoeg zyner elende zal hebben overgehouden, om hier de gedagtenis dier bewerkers hunner rampen te vervloeken en in dit leven befchuldigingen in te winnen, om dezelve in den jongften gerichtsdag tegens hun te kunnen inbrengen.
Zo dra 'er een toeleg op hunne vryheid gemaekt wordt, zo dra hunne voorrechten worden gefchonden , zo dra hunne klagten worden van de hand geweezen, hunne fmeekfehriften fmadelyk verworpen, dan! dan M. V.— wordt de tegenkanting een plicht, deszelfs vervulling roemryk, lofwaerdig, al is 't dat het mislukke. Dan keert 't Volk te rug in 't vol bezit zyner rechten, en vernedert hun, dien 't hadt verheven. Dan vatten de Nederlanders de wapenen op tegens den geweldenaer philips II. - Rechtfchaepen Burgers moeten ieverig zyn,_ bi 't opbrengen der noodige lasten en fchattingen, en nimmer door llinkfche wegen de wyze bedoelingen der Overheid veriedelen. Nimmer kunnen zy zich aen fluikerye fchuldig maeken, zonder meineedig te worden, door 't verbreken des Burgereeds, welken zy uitdrukkelyk of ftilzwygende geoordeeld moeten worden afgelegdt hebben , zonder hunnen naeften te verkorten, zonder 'cland te befieelen: en zy,
wel-



17+ VIII. Redev. de plichtë»
welken zich door 't getal hunner medeplichtigen , of door kwinkflagen, ernffcig , durven verdedigen, moeten reeds goede vorderingen in de boosheid gemaekt hebben en een tamelyk bedorven hart bezitten,
Rechtfchaepen Burgers moeten hunne Overheid eerbiedigen, hunnen eerbied in hunne daeden toonen, en ook dan overtuigende blyken geven, dat zy dezelve een goedhart toedragen, wanneer zy van deze in denkwyze verfchillen' wanneer zy befcheiden hunne gedagten over derzelver gedrag aen hunne Medeburgeren mededeelen, terwyl de Christen burger, die eene duidelyke kennis heeft van 't gewigt en den last van het Overheids - ambt, de Algoedheid vuurig zal fmeeken, om de God en Raedsman der zulken te blyven, welken zy de zorg voor hun tydelyk welzyn hebben toevertrouwd.
Christenen! Mede Burgers ! ziet hier uwe rechten,uwe plichten. 'T leven en dood, 'tgeluk en welvaert, of de elende van u zeiven, van uwe kinderen en kindskinderen hangt grootendeels af van uwe bedryven. Leevt als Christenen, en handelt in alles als vreedzaeme Burgers als vrye lieden tevens; gehoorzaemt, eerbiedigt uwe Overheid en bidt voor dezelve. Verdedigt uwe rechten, boezemt uwen kinderen van jongs af die zelfde onbedwingelyke zugt tot de vryheid en onafhanglyk-
heid



DER OVERHEDEN EN ONDERDAENEN. tJS
heid in, welke onze Voorvaderen bezielde, en leert hun hunne plichten, volledig, blyhartig volvoeren, leert hun hunne rechten kennen,befchermen, op dat zy't vaderland, in den nood, mogen redden en der hoogachting waerdig gekeurd worden van eene vryheidminnende Overheid: maekt hun gemeenzaem met de Schriften van locke, van price, van van der capellen, met de Schriften over de Vryheid des Godsdienst in den Burger/laet, met de Brieven over de Vryheid, in plaets van die zeden - bedervende Romans, in welke hun de ondeugd, zo beminnelyk, wordt afgefchilderd: maekt hun gemeenzaem met de Gefchiedenisfen , met die Helden van ons Vaderland, welken voor de vryheid ftreeden, fneefden ; en dan zullen zy, door eene mannelyke Godvrucht bezield, de blydfchap uwes Ouderdoms, de roem van uw geflagt en de glorie worden van het volk
van nederland.
amen.
HET



HET
VERANDEREN DER
VOLKS.REGEERING
IN EENE
KONINGLYKE,
B Y DEN
J O O D E N.
i Sam. VIII: i — 22a.
Het gefchiedde nu , doe Satmtel oudt geworden was, zoo ft el de hy zyne zoonen tot Richters over Israël. Zynes eerftgeborenen zoons name nu ivas Joel, ende de name zynes tweeden was Abia; zy waren Richters te Berfeba. Doch zyne zoonen en wandelden niet in zyne wegen, maer zy neigden zich tot de gierigheit, ende namen gefchenken, ende bogen het recht. Doe vergaderden zich alle Oudften van Israël: ende zy kwamen tot Samuel te Rama: Ende zy zeiden tot hem, ziet, Gy zyt oudt geworden, ende
uwe



iX Redev. het veranderen, enz. 177
uwe zoonen en wandelen niet in uwe wegen: za fettet nu eenen Koning over ons, om ons te richten, gelyk alle de volkeren \Jiebben~\. Maer dit woort was kwaed in de oogen Samuels, als zy zeiden, geeft ons eenen Koning, om ons te richten: ende Samuel badt den HE ERE aen. Doch de HEERE zeide tot Samuel, hoort nat de femme des Volks in alles dat zy tot u zeggen zullen: want zy en hebben U niet verworpen, maer zy hebben my verworpen, dat ik geen Koning over haer zal zyn. Na alle de werken die zy gedaen hebben, van dien dag af, doe ikze uit Egypte geleit hebbe, tot op dezen dag toe, ende hebben my verlaten, ende andere Goden gedient: alzo doen zy U ook. Hoort dan nu na hare femme: doch als gy haer op het hoogde Zult betuigt hebben, zo zult gy hen te kennen geeven de wyze des Konings, die over hen rege eren zal. Samuel nu zeide' alle de woorden des HEEREN den volkt aen, het welk eenen Koning van hem begeerde. Ende zeide, dit zal des Konings wyze zyn, die over U regeeren zal: hy zal uwe zoonen neemen, dat hyze zich felle tot zynen wagen, ende tot zyne ruiteren , dat zy voor zynen wagen henen hopen. Ende dat hyze zich f elle tot Ovtrfte der duizenden, ende tot Overfie der vyftigent ende dat zy zynen acker ploegen, ende dat zy Zynen oogst oogsten, ende dat zy zyne krygs» M wa«



178 IX. Redev. het veranderen der
wapenen maken , mitsgaders zyn wagentuyg, Ende uwe dochter en zal hy nemen tot Apotekeresfen , ende tot keuken -maegden, ende tot bakfiers. Ende uwe ackers, ende uwe wyngaerden, ende uwe olyfgaerden, die de beste zyn, zal hy nemen, ende zalze zynen knechten geven. Ende uw zaet, end? uwe wyngaerden zal hy vertienen, ende hy zalze zynen hovelingen, ende zynen knechten geven, Ende hy zal uwe knechten, ende uwe dienstmaegden, ende uwe befte jongelingen, ende uwe ezelen nemen: ende hy zal zyn werk daer mededoen. Hy zal uwe kudde vertienen: ende Gy zult hem tot knechten zyn. Gy zult wel ten dien dage roepen, van wegen uwen Koning, dien Gy Uzult verhoren hebben; maer de HEERE en zal U te dien dage niet verhoren. Doch het volk weigerde Samuels Jtemme te horen: ende zy zeiden, neen maer daer zal een Koning over ons zyn. Ende wy zullen ook zyn gelyk alle de volkeren • ende onze Koning zal ons richten, ende hy zal voor onze aengezichten uitgaen, ende hy zal onze krygen voeren. Als Samuel alle de woorden des Volks gehort hadde, zo /prak hy dezelve voor de oor en des HEEREN. De HEERE nu zeide tot Samuel, hoort na hare fiemme, ende fielt hen eenen Koning:
Hoe



VOLKS ■• REGEERING BY DEN JOODEN.
Hoe gemakkelyk elk verftandige de fpeuren der aenbiddelyke Voorzienigheid in de lotgevallen der Volken kan ontdekken, zyn echter dezelve nergens zo duidelyk zichtbaer dan in die wegen, langs welke de Algoedheid het Nageflagt des Godvruchtigen Abrahams heeft doen wandelen. De overweging der wonderdaedige gebeurtenisfen,ten voordeele van deszelfs nakroost tot ltand gebragt, is voor elk ryk van leering; en de vergelyking der menigvuldige gunstbewyzen met de telkens verzwaerde ondankbaerheid, zal hem doen twyffelen, of hy zich meer over Gods onbegrypeljke liefde dan over des Menfchen onzinnige verkeerdheid moet verwonderen.
De weldaeden werden door weldaeden vervangen , zonder dat zy 't verfteend harte van dit overwrevelig geflagt konden vermurwen, of aen den dienst van den Eeuwig levenden Maker verbinden (a). Zy wiften derzelver gedagtenis ylings uit hun geheugen, zy weigerden in derzelver wegen te wandelen, en vergaten de wonderen,welke hy hun hadde doen aenfchouwen inEgypteland, in de velden Zoans. God kliefde de zee en deedze 'er doorgaen; hy leiddeze des daegs met eetie wolke , met een licht des yuurs den gantfchen
naeht»
(a) Pf. LXXVIII.
M A



*3Ö IX. RèdeV. HÉT VERANDERÉN f>ÊR
nacht. Hy kliefde de Steenrotzen in de woeflyne éfi drenkteze overvloedig als uit de afgronden, ennol voeren zy voort tegens hem te zondigen, en nog vet bitterden zy den Allerhoogfien. God had wel water gegeven, maer zoude Hy ook een tafel kunnen toerichten m de woefiyne, zoude Hy ook brood kunnen geven, zoude Hy zynen Volke vleesch toebereiden.
God gaf hun hemelsch koorn, en gevleugelt gevogelt als 't zand der zeën (a) , en Zy bleven zondigen en geloof den. niet in zyne wonderen. . De weJdaeden ruimden deplaetfe voordetugtingen m, zonder dat zy tot inkeer kwaemen, en Ichoon ook het gevaer hun tot de lippen was ge' komen. ook dan'nog vleiden zy den God, den Allerhoogften.aen wien zy hunne ontkominguitden dringenden nood moesten toekennen, met hunnen monde, en logen hem met hunne tonge, zy dreven met zyne getuigenisfen den fpot, handelden, trouwlooslyk, gelyk hunne Vaders, en keer den omme als eene hedriegelyke booge. Zy offerden op de Hoogten, en beogen zich voor gefnedene beelden, tot dat zy, ryp geworden voor de oordeelen des Hemels, ten prooi werden der verdelging.
Een treffendst blyk van deze hunne ondankbaerheid ts , der nakomelingfchap ter waerlcnuuwmg, in örfc texthoofddeel opgetekend,
door
(<0 Pf- Lxxviu.



volks-regeering by den jooden. l8l
welks voorftel ik gelegenheid hebbe om eene, by onze jongfte byeenkomst voorgedragene, leere yerder te ftaeven.
Om zich een duidelyk denkbeeld der voorgelezene gefchiédenisfe te vormen, en te kunnen befüsfen, in hoe verre der Israè'liten gedrag, in hunne Volks - regeering met eene Koninglyke te verwisfelen , al of niet berispelyk en ftrafwaerdig ware in de ogen der Godheid moeten wy
I. na der Joden oorfprongelyke ftaetsgefteld-
heid onderzoeken, vervolgens
II. by de oorzaeken en de wyze dezer ftaet-
omwenteling ftilftaen , eer wy
III. onze aendagt op derzelve gevolgen kunnen veftigen, en op ons zeiven, zo veel de verlopene tyd zal toelaten, toepasfen, >
Het eenigst Volk, het geen op een bizonder toevoorzicht en daedelyk beftuur der Godheid konde boogen, was dat der Jooden. De Almachtige hadt den naem van de koning derisraeliten aengenomen, en hun uit de hand aller Vorften gered, welken hun onderdrukten (a):
en
(«) i Sam. ,VIU, 7. vergelyk met X, 18, 19. oojs XII, 12.
M 3



182 IX. Redcy. het teranderen der
en dit Oppergebied des AUerhoogften om dit int voorbygaen aentemerken, maele den ^godendienst dies te verfoeijelyker , en b1lykte de geftrenge tegens dit mi dryf geLlde ftraffen om dat het in den Joode niet flfgTs e! «e dwaehng was het verftand maer tevens mTs
daedig tegens den Burgerftaet
De Joden konden in meer dan een opzicht overtmgd wezen, dat de God, die hun Jt den
SerUm O" d UW W
Beicherm-God ware , en door hun aJs Opper-
Heer, ais Koning wilde gediend en eerbiedL
worden, hoewel zy bleven in 't hoogst moT
iyk genot hunner aengebooren rechten g
Onder een onweder van donder en blixem
ten, welke zy verplicht waren te onderhouden• alle gewigtige zaeken tot den ftaet betrekke! hk alle netelige Gefchilftukken, moeften to God gebragt worden, die dan door den Ur * e > Thummim, door den mond eens Prophe2 of op eenige andere wyze, antwoorde
Nog duidelyker fpeuren vinden wy van deze Godsregeenng in de beloften en Ldreign
v^eleke" ^7 ~g
, j «wcriey gelujc, verwinning
md?ï£ f n'/reede en overvJoed> - *4 *7 de geboden der wet onderhielden j: allerfcy
?anv*



volks-regeering by den jooden. 183
rampen , neêrlaegen , overweldiging , hongersnood , zo dra zy dezelve uit het oge verboren.
Anderzints was der Jooden ftaet eene volkomene Volks-regeering, in welke alle Burgers gelyk waren, indien men eene uitzondering maeke omtrent de ftamme levi, welke, by uitftekenheid, tot den dienst van jehova afgezonderd , een fteeds aenwezend Priefterfchap uitleeverde. Het Oppergezag bleef, naest God, in alles aen 't Volk zelfs, in zo verre, dat de wetten van Mozes hun niet tegens hunnen wil opgedrongen , of buiten hun goedvinden hun zyn opgelegd; neen, maer ook deze waren eerst aen de vergadering des Volks voorgefteld, en in dezelve vrywillig , uitdrukkelyk, goedgekeurd, eer zy door 't Goddelyk gezag
werden bekrachtigd.
Deze is de rede, dat God gezegd wordt een verbond met het Joodfche Volk gemaekt^ te hebben, en, indien 'er nog eenige twyffeling mogt overblyven, dan is 't opgetekende in het XXIV. Hoofddeel van 't Boek van Jofua meer dan overvloedig, om dezelve te doen verdwynen. Daer immers vraegt Jofua den Volke, of liever deszelfs Oudften en Hoofden : (a) men zy wilden kiezen tot het yoorwerpvanhunneneer-
dienst,
(») Tof. XXIV: 13.
M 4



184 IX. Redev. het veranderen der
f > 'a ^ J1°Va' ^ G°den hmner F^eren, of * Goden der Amoriten, in welker land zy woonden: ftek hun, toen zy aen den ^ •
die hun met weldaeden hadt overladen, de voorkeuze gaven , de moeilykheid voor deZ-r plichtsbetrachting, als welke een Heilig
kond. /% °VenredinSen "te goed keuren Jonde (a), moeste worden bewezen, en eindigde, toen zy in hun befluie volharden met die aenmerkelyke verklaering m,, Cy ' J
IT °Z U ^ °y ^eJZoren
hebt, om hem te dienen, en zy andwoorden 2
Z getmgmn ^ ZUlkn dtn *«» — StZ ™;jy *f « Zynefiemme gehoorzaemen. Do, ma kte Jofua een verbond met het volk en nchte een gedenkteken op, om de gedagt'enï dezer gebeurtnis te vereeuwigen Een fn^ met min onbetwistbaer, en hetVuk vo dingetu bewys den wy in , boek van Jofua Hoo^ XML vs. 10,. tot het einde.
'T was niets zeldzaem<: 4„* i. v«n, i , UZdems > dat het eantfche
aaii. en XXIV. Hoofddeel van Jofua: moei
Volk, hoofd voor hoofd, raedpleegde ov r 2 betogens va» •« Gemeenst, dan of "dot
plaets».
(«) Jof. XXIV: in
w ——-



VOLKS-REGEERING BV DEN J00DEN. l8j
plaetsbekleding gefchiede. Maer behalven dar. de talrykheid des Joodfchen Volks het eerfte] ten hoogften moeilyk, indien al niet onuitvoerlyk, gemaekt zoude hebben, fteunt het laetfto op verfcheidene duideljke plaetzen der Gewyde Schriften,
Wy lezen'in het I. Hoofdd. van 't IV. B. Mofis (a). Dezen waren de geroepen der Vergadering , de Overjien der Jlammen haerer Vaderen, zy waren de hoofden der duizenden Israëls, duidelyker nog is zulks zichtbaer in den verhaelden oproer van Korah, Dathan, en Abiram , van welken in 't XVI. Hoofddeel deszelfden Boeks gezegd word (b), dat zy opflonden voor 't aengezicht van Mozes, mitsgaders 250 mannen uit de kinderen Israëls, overjien der vergaderinge, de geroepenen der zamenkomfle, mannen van naeme: anders ook kon derzelver tegenkanting zo gedugt niet geweest zyn voor Mozes en Aaron, terwyl wy de waerheid myner gezegden nog nader in 't 41. vs. geftaevd vinden, in het welk gezegd wordt, dat, na 't omkomen van Korah, Dathan en Abirarn benevens die 250 medeftanders, de gantfche vergadennge der kinderen Israëls tegens Mozes en Aaron murmureerde: zeggende, Gylieden hebt het Volk des Heeren gedood. Dat hier nu van 't gantfche Volk en niet
van
(a) vs. 16.
M S.



iS6* IX. Redev. het veranderen der
van deszelfs plaetsbekleders xverdt gefproken is hier uit kennelyk, dat 'er 14700 (a) ftierven!
Vraegt iemand, wie waren dan dezulken tot het bywoonen der Volks-vergaderingen gexechtigd, ook deze zal zyne nieuwsgierigheid in 't boek van Jofua voldaen kunnen krygen/die onder dezen optelt (b), de Oud/ten Israël/, desZelfs Hoofden, deszelfs Rechters, deszelfs AmbU lieden, of algemeener de Hoofden der fiammen, de
Hoof den der huisgezinnen, en ambtlieden.
Hoewel het geheele Volk zich van tyd tot tyd in dezer voegen verzamelde, waren 't echter oorfprongelyk, twaelf van eikanderen onaf hangelyke, Gemeenebeften, in zo verre, zy van hunne rechten, ten welzyn der gemeene zaeke geenen afftand gedaen hadden. Niemand kan dit betwisten, die kundig is, hoe enkele fiammen , oorlog voerden en vreede maekten zonder, de overige te kennen. Dus trok Barak met de ftammen Zebulon en Napthali op tegens Sifera, Jabins krygsoverfle (c) , dus voerden die van Dan 't oorlog tegens 't land van Lais (d), en die der overige ftammen tegens Benjamin (e).
Hoe»
(fl) vs. 19.
(è) Jof. XXIII, 2 en XXIV, r, (c) Richt. JV, 10. (rf) XVIII,
CO xv



VOLKS-REGEERING BY DEN J00DEN. 187
- Hoewel zy de Gemeenebest Regeering bewaerden, koozen zy echter, nu en dan, Hoofden, welken zy met een buitengewoon gezag bekleden, maer derzelver beftaen maekte geen oorfprongelyk deel uit van hunne Regeeringsvorm. Neen M. G. men zoude 't fpoor geheel byfter wezen , indien men zulks wilde beweren. Meest al werden zy aengefteld, wanneer men ten ftryde moest trekken, en bleven alleen, zo lang, met die magt bekleed, tot zy alles in ruste gebragt hadden ; dikwerf echter behielden zy veel aenziens geduurende hun leven, indien zy zich dapperlyk voor 't Vaderland gekweten , of 't zelve tegens de overweldiging hadden beveiligd , zonder dat hunne kinderen of bloedverwanten , hier door bevoordeeld werden.
Dit hadt plaets onder de Richters; welken, insgelyks meest al aen 't hoofd eener bizondere ftam of Stad , zeldzaem over het geheels Volk, geplaetst waren. Dus fchynt zich het gebied van Abimelecht tot Sichem (a), datvan Jeptha tot Gilead (b), dat vanSimfon tot de weftelyke ftammen bepaeld te hebben, terwyl derzelver magt en aenzien , van die der Koningen was onderfcheiden. De omwenteling
CO Richt. IX. (*) XI,



188 IX. Redev. het veranderen der
ling dierhalven was allergewigtist, door welke het gantfche Staetsgebouw omgekeerd, en eene aeneengefchakelde opvolging van Vorsten aen Israël werdt gegeven. —-
II. Veelen zal het bevreemden, hoe de Joden , door het Opperwezen zo zichtbaerlyk begimftigd zo verdwaejd waren, die, alleen hun aendagt op het onwaerdeerbaer genot der vryheid vestigende, den zweem der flaverny verfoeijen, en alle andere bedenkingen uit het oge verliezen. Verfcheidene oorzaeken liepen te zamen , om de Jooden van dit goed te doen walgen, en tot eene keuze te bepaelen, welke voor hun en hun nakomelingfchap zo veele fmartelyke nawéén ten gevolge moest hebben.
De rondsom liggende Landen werden, gelyk meest al in't Ooften, door Oppermagtige Vorsten beheerscht, en derzelver fchitterende luister, welke, gedeejtelyk, op derzelver flaeven nederdaclde, hadt,gelyk gewoonlyk,'t gezicht van het Volk van Israël te zeer verblind, om dezen die bedriegelyke voorrechten niet te misgunnen, ofte reikhalzen om met hun in dezelve te deelen, door zich eenen Koning te kiezen.
Het bederf der zeden moest insgelyks vry diepe wortelen gefchoten hebben in hunne harten, eer zy konden beiluiten, hunnen eed, gen God gezworen, te verbreken, Der Rechte»



VOLKS-RÊGËERÏNG' BY DEN JÓÓDen. ï"S#
teren onrechtvaerdigheid, welken meer ert meer tot de gierigheid neigden , gefchenken aennamen, ert 't recht der armen kromden (0), maekten 't Volk wars van derzelver Regeering * zo dat het juk, met het welk zy 't drukten, ongeduldig werdt gedragen. Het verlangde vuurig na de verandering, en Waende alle zyne bezwaeren te zullen zien opgeheven, zo dra het een Koning hadt verkregen. De Gods Regeering was te eenvouwig, om zulk een zinnelyk volk op den duur te vergenoegen , zy bleven te veel aen 't uitwendigen hangen, fchepten te veel genoegen in het navolgen van de zeden en gewoonten hunner nabuuren, en kweekten hunne geneigdheid tot den Afgodendienst te zorgvuldig , om onbezweeken in den dienst te volharden des Heeren, Heeren.
Zo dra deze gedagte eenig veld won onder de meenigte, was de onverzettelykheid, hun onderfcheidend volks character , meer dan genoeg, om hun het terugtreden te beletten, al ware het ook, dat zy in een zeker verderf liepen, door in het zelve te volharden.
Mozes kende de menfchelyke natuure, en in het bizonder den onhandelbaeren aert van het Volk,welks wetgever hy ware,te grondig,om
tot
{a) Exod. XVIII: ai. en Deut. XVI: ïOi



rpo IX. Redev. het veranderen der
tot die dwaesheid te vervallen; van, gelyk ande« ren, te waenen, dat zyne wetten eeuwigduujrende, en de Regeeringsvorm, welke hy als de befte aen Israël hadt gegeven, onveranderlyk dezelve zoude blyven. Hy voorzag, wat 'er zoude gebeuren, begreep duidelyk, dat eene toenemende verbastering der zeeden 't Volk voor eene vrye Regeering allengs ongefchikter , en eenen anderen vorm noodzaekcfvk maekte, en trachte dierhalven, door wyze bepaelingen, de nadeelen te verminderen, welke zulke eene omwenteling moeiten vergezellen.
Wanneer Gy zeggen zult, zegt hy in 't V. B. XVI (a).. Ik zal eenen Koning over my ftellen
ah alle Volken, die rondom my zyn: ~ Zult
Gy eenen Koning over Vftellen, uit't midden
uwer broederen, geenen vreemdeling. Hy zal voor zich de paerden niet
vermenigvuldigen {b) , Ook Zal hy VOOT
zich de wyven niet vermenigvuldigen op dat zyn hart niet afwyke. Hy zal ook voor zich geen zilver of goud zeer vermenigvuldigen. Wyze en noodzaekelyke bepaelingen voorzeker ! indien het Volk magts genoeg bewaerd hadt, om den Koning tot de nakoming van dit alles te dwingen, zo dra hy lust kreeg om het te fchenden, maer welke zwakke waerborgen
Ca) vs. 14. (*) vs. 16, 17.



VOLKS-REGEERING BY DEN JOÖDEN. IQt
gy'n de beloften der Vorsten! en op welke losfe gronden in des Volks welzyn gevestigd, \ welk zyn vertrouwen moet ftellen op de goedwilligheid van een Opper-Heer! welks veiligheid geenen anderen grondflag heeft, dan fchoon gefchreven en wel bezegelde brieven!
De Koning moest de paerden niet Vermenigvuldigen. Eene zugt om veroveringen te maeken, ■ met het doel van Mozes weinig ftrookende, of het Volk te drukken, kon alleen eene fterke ruitery, in een Land tot ftand doen brengen, het welk meest bergachtig was , en aen de vlakke zyde beilooten werdt, door de woeftyne van Arabie. Ter befcherming des Volks geheel ondienstig, en nutteloos voor het gebruik, als 't welk tot den Akkerbouw, zich van Osfen , en Ezelen, van Muilezelen tot verlustiging bediende , kon ze alleen ftrekken, om 't aenzien des Vorsten te vergrooten , en het Volk in vreemde oorlogen intewikkelen : de paerden moesten uit Egypte komen : en Egypte was het moederland der Afgoderye : een ander gewigtige reden voor Mozes , om de vermenigvuldiging dier Ruitery te verbieden. Hy moest zyne vrouwen niet vermenigvuldigen, op dat niet zyn hart verleid mogte worden, tot den dienst der Afgoden , wanneer van herwaerds en derwaerds de fchoonfte vrouwen, van de kennisfe des waeren Gods vervreemd , opge-
zogt



rp2 IX. Redev. het veranderen dé*
zogt en gekogt werden. Het ftond hem niet Vry veel gouds en zilvers te verzamelen als door 't welk hy in ftaet geraekte , om 't Volk door omkoopingen, verder te bederven, het zelve van 't gering overblyffel der vryheid te beroven, en zyn meer of min bepaeld gezag m eene willekeurige heerfchappy te veranderen.
Hoe zeer nu Mozes aen eene GemeenebestRegeering de voorkeuze gaf! Hoe zeer de Algoedheid dezelve met haere goedkeuring bekrachtigde , vergunde hy hun echter, op hun onzinn.g dryven, bet kiezen van eenen Koning, yan wegens de verkeerdheid en hardheid huns harten (a).
Van toen af trouwens! dat God hen uit Egypte geleid had, tot op dien dag hunner verdwaezing toe, hadden zy den Heere verlaten, en andere Goden nagevolgd, en echter liet de Algoedheid dit wederftrevig, en ondankbaer geflagt niet aen zich zelve over , maer deed eene uiterfte poging, om hun voor 't verderf te beveiligen, door hun, als een liefderyk Vader, ernftig te doen waerfchuuwen ; en, indien dit alles vruchteloos bleve, de akelige en byna van elke alleenheerfchinge onaffcheidbaere gevolgen, voor ogen te ftellen, op dat
zy
O) vs. S, 9.



VOLKS - REGEERING BV BEN JOODEN. 19*
ty niet als Osfen ter flagtinge gaen, en onwetende zich in de flaverny zouden dompelen. Hoort dan nu haere fiemme, is de taele Gods tot Samuel; doch als Gy haer op het hoogste zult betuigd hebben, zo zult Gy hun de wyze des Konings te kennen geven, die over hun regeer en zal.
De wyze des Konings kan even weinig 't recht der Koningen beduiden, als eene dwingelandfche Regeering. Hier zegt het hetzelfde , als eene,onder de Oofterfche Volken,aengenome gewoonte, tegens welke de flaevfche onderdaenen, zelfs volgens hun eigen oordeel, zich niet mogten verzetten. In dezen zin lezen wy van de wyze der Priefieren (a), en van de wyze van David; om in zyne ver winningen, nog man, nog vrouw te fpaeren, maer alles omtebren-
gen in het XXVII. H. van dit Boek.
Hunne zoonen, hunne dogteren zoude Hy, na welgevallen , in zynen dienst gebruiken; hunne befte akkers wyn - en olyfgaerden nemen, omze zynen knechten te fchenken, en hun 'vee tot zyn werk gebruiken : dan zouden zy hunne klaegftem verheffen , en , om hun klaegen, door den Vorst worden getugtigd ; dan zouden zy hunne verzugtingen tot God opzenden, maer Die zoude hun niet antwoorden (b).
Wel:
(a) I Sam. II, 13. O) vs. 18.



#4 M Redev. het veranderen der-
' Welken diepen indruk dezevreezelyke mae? Haer waerheid vervaerdigde, fchetze der' Oosterfche^JIeenheerfching op eik welgeff eld han moefte maeken, weigerde, het Joodfche Volk na Samuels ftemme te luifteren; neen maer, fchreeuwde de onzinnige meenigte , daer za4 een Koning over ons zyn (a), wy zulkn 6ok z gelyk alle de Volken, en onze Koning zal ons richten, en Hy zal voor onze aengezichten uitgaen , en h zal 0nze krygen voeren, en toen zeide God tot bamuel (b) hoort na hunne Jlemme, en fielt hun eenen Koning.
Vreezelyk M. Gf waren de uitwerkzelen dezer omwenteling. Door niet te willen , dat , God hun Koning ware, door éénen als die Van andere Volken te vorderen, hadden zy deszelfs toegenegene gunst verbeurd en zich eene reeks van onheilen berokkent. Hier door hadden zy zich , gelyk Samuel betuigde, aen een groot en menigvuldig kwaed fchuldig gemaekt in de ogen des Heeren (c) , door zich met de laegfte ondankbaerheid te bezoedelen , in God te verwerpen , Die hun verJost had uit alle hunne nooden en elenden en tot hem te zeggen Jet over ons eenen Koning (d).
c«) vs. 19. zy
O) VS. 22.
(O 1 Sain. XII, 1-. CO X, i9. •



VOtKS- REGEERING BV DEN joODEN. 10$
• Zy iriistrouwden. de hulpe van den God der Heirfchaeren en leunden op eenen rietilaf, die hun de handen zoude doorbooren: want toen zy zagen, dat Naas, der Ammoniten Koning, tegens hun opkwam, zeiden zy,een Koning zal over ons regeeren , hoewel God hun Koning ware (a). Zy koppelden de geveinsdheid aen hunne overige overtredingen, wenden by Samuel voor, dat hy was oud geworden ; dat zyne zoonen niet in zyne wegen wandelden (b), maer verïïnaedeni, in de daed, de Godsregeering, toen zy om eenen Koning riepen (c). Maer, aller aenmerkelykst is het, dat naeulyks Saul verkoren was , of al het Volk zeide tot Samuel. Biddet voor uwe knechten den Heeren uwen God, dat ïvy niet [terven: want boven alle onze zonden,• hebben 'wy dit (uitstekend ) kwaed daer toe gedaen, dat wy voor ons eenen Koning begeerd hebben {d).
De jooden M. G! geraekten in flavernye$ zo dat hun naeulyks de geheugehis overbleef der voorig genotene vryheid. Zy wer¬
den door zwaere lasten gedrukt, door fchattingen uitgemergeld, in welke zy niet mogten bewilligen ; zy werden gebruikt tot de
ver*
i
(a) I Sara. Xli, 12.
[b) VIII, 5.
(f) 7«
(d) XII, 19.
N %



196 IX. Redev. het veranderen der -
verachtelykfte diensten, De bloem hunner jongehngfchap werdt hun voor des Vorsten le gers de fchoonfte hunner maegden werden voor des Vorsten'* bedde ontweldigd. Hunne waerdfte bezittingen dienden dikwerf den Ho vehngen tot loon, en hunne Jdoekfte gasten en hunne befte heeften waren voor dien wenschtenKonmg (a). ö
Al fchielyk gedroegen zy zich na de wYze der vrymagtige Oofterfche Oppervorsten, en koozen denzulken hunner zoonen tot hunnen Opvolger welken zy wilden. De plechtigheid der aenfteJJing van Saul tot Koning had nog haer vol beflag niet, toen Hy, weinig meer dan een ambteloos burger, op eigen gezag, het oorJog begon tegens de kinderen Ammons (b\Niet min willekeurig was zyn gebod, om geene %ze te proeyen voor den avond, op ftraffe
r t°u °mbrenSen ™ tagtig
onfchuldige Pnefters, van al, wat Jeevde in ee
ne geheele Stad , zoude den willekeurig^ Dwingeland kunuen fchandvJekken
Davids trouwloos fchenden van Bathfeba moorden van Urias , van Amaza, van Abner onder zyne Regeering; Salomo's zo hoog ffe. roemde rechtspleging zyn zo veele bewyzen
CO i San.VIII, r4, J6 I7 VQOr (*) —— xi, s, 7. ' (O ' XIV, 24.



VOLKS -REGEERING BV DEN JOODEN. 19?
voor 't onbepaeld gezag der Israëlkifche KoBingen, voor de verachtelyke flayerny van Abrahams nakomelingfchap ; of, mdien hier volgens iemands gedagten nog iet ontbreeke, dieoverdenke , het antwoord van Rehabeam aen het Volk van Israël op deszelvs bezwaren over de harde Regeering van Salomo gegeven. Myn kleinjle vinger zal dikker zyn dan myns Vaders lendenen. Myn Vader heeft uw juk zwaer gemaekt, naer ik zal boven uw juk noch daer toe doen: ntyn Vader heeft Umet geesfelen gekajlyd, maer ikzal numetfcorpioenenkajiyden (a). — dit eeen Vaderlyk antwoord? 't was Vorstelyk ten minften, gewoon onder die Volken,, volgens welker voorbeeld de Jooden eenen Koning
wenfchten (b). , ' .
De verwisfeling van den dienst des eenigen Gods met dien der Afgoden volgde, al fclnelvk, het aenftellen van eenen Koning, rj «9 befmetting verfpreide zieh van 't Hoofd door alle de leden, de Volks verbastering nam hand over hand toe, zo dat men zynen roem begon te ftellen in anderen in verkeerdheid te overtreffen. Zy boegen zich voor Baal en Aftaroth, wierookten de Goden der Volken , offerden hunne kinderen den Moloch, en maektenzicn,
ge-
(a) i Kon. XXI, 10, 14.
(b) iSam. VIII, 5- ——
N 3



i98 m Redev. »ET VERANDEREN DER
gelyk het Jeremias uitdrukt, aen twe boosheeden tevens fehuldig (a) God, den Spinler cks rerenen wat en hadden zy verlaten, onz Z zei
Het Joodfche Volk bevestigde door zyn voorbeeld e waerheid (*), dat de gmj£ he d een Volk verhoogt, dat de zonde defchandvfek *s er Natiën; al fchielyk werd hun r(k in twe
^ jm Melange, door onderlinge twiften en oorloeea, verzwakten, tot zy beide een gemak" kelyke pro01 werden voor de Koningen van Asfynenen Babyloniên , door Dezen^ in de gevangenis werden weggevoerd, en „a v
Janl terug keerden, om vervolgens hun ftad en tempel tot den grond geflegt tf ^ Jf,
Deze waren de vreezelyke gevolgen van het ♦e kiezen eens Konings , welken zy begeert ve keni God dlcn Zy hadden JhJ £
$pi co!2 vanHofeas'iü f% m
%ft dan den Heere getrouw M. V! ook
(«) fcr.il, Gv O) Spr. XIV, 34 (f) Hof?qs XlJI, ii„



VOLKS-REGEERING BY DEN J00DEN. 199
Gy hebt veele gunstbewyzen van Hem ontvangen , toont uwe dankbaerheid in uwe bëdryven, mae'kt U der zegeningen waerdig , in welker genieting by Gy U kunt verheugen. Erinnerc U die Goddelyke bedreiging tegens allen, die zich aen zyn gebied onttrekken, en eenen anderen Koning, dan den Vader alles goeds begeeren, wandelt in dë waerheid, wandelt in de liefde,' en uw loon zal groot zyn in den He^ mei; en Gy zult eenmael, in 't Hemelsch Koningryk, aen die voorrechten deel verwerven , welke voor den oprechten zyn wegge, tegd', van voor de grondlegging der waereld. I
AMEN.
N4 HET



HET
SPREEKEN der WAERHEID DEN
LEERAEREN GEOORLOOFD.
Gal. IV: 16.
Ben ik dan uw' yyand geworden U dc waerheit zeggende ? f
Z'iW; zegt Paulus. aen Timotheus (V), ' eZk PT" AUht lm *<* > die ^eert en vWvT ' eengeWnPost5rnaermoei-
van b dlT'M g£en beV0£êd 0ordee,aer^en van beide betwisten. Het is niet noodig, om
2 e£kn JlUSt den^eeld van 't aenbeJang van du ambt, van derzulken verdienften, welken t zelve wel bekleden, te vormen, het is niet «Podig. dat men dezen de onfeilbaerhe id d
nT^ rre;"6 Godd^e ^ to^et ne, dat men waene, als of hun de Algoedheid van een ander deeg had gevormd, daf de ovt
ri»
(<0 X Tim. 1U, j.



x Redev. HET sprEEKEN enz. 20t
rige menfchen, als of hun de Algoedheid boven anderen liefde.
Het bygeloov moge zich van zoortgelyke kunstgreepen bedienen, om der eenvouwige meenigte eene flaeffehe vreeze inteboezemen, deze voor den waeren eerdienft des Allerhoogften ongefchikt te maeken, en heur te doen afhangen van bedriegelyke menfchen. De Chn-, ftelyke Godsdienft heeft niets gemeens met de valfchheid; deszelvs verkondigers, hoe voortreffelyk, blyven menfchen, en de nuttigheid des Predikambt; van spalding kan zelvs den oprechten Ongelovigen overtuigen, dat de achting, aen 't zelve verfchuldigd , op gantfeh andere , op zekerer gronden is geveftigd.
'T voegt my niet, en de tyd zoude het even weinig gehengen, de aanzienelyke voordeden optetellen, welke de Burgerlyke maetfehappye aen braeve weionderwezen Predikers heeft te danken, en, niemand, myner denkwyze kundig, zal vermoeden, dat ik deze te breed zal uitmeeten.
Of is 't geringe , een zeer voornaem deel, het befchaeven des verftands, het inboezemen van Godsdienftige begrippen , in der kinderen opvoedingete hebben? Of is * geringe de • rechten des menfehdoms verdedigd, het ryk der deugd en waerheid uitgebreid, het geluk der zamenlevinge bevorderd, God verheerlykt, en het
n 5 zr



ftqfcs X. Redev. het spreeken der-
zyne.toegebragt te hebben, ter bereiking var* t hoofdoel der fchepping ? Dit alles echte* kunnen zy verrichten , door den waeren aert des Goddienft door 's menfchen natuurlyke rechten en verplichtingen te ontvouwen, en de beweegredenen en de hulpmiddelen aantewy, zen, welke in denzelven den menfche zyn aangeboden, om des geluks deelachtig te worden Hoe fchoon , hoe loffelyk deze bezigheid ' hoe treffelyk dit werk moge wezen, moet 't echter elk, alleen gewoon aen der dingen buitenfte fchorfe te knabbelen, min begeerlyk voorkomen, wanneer hy zyne aendagt op de moei, lykheden , van dit ambt byna onaffeheidelyk vestigt, zonder te overwegen, of dezelve op eene andere wyze vergoed kunnen worden.
Ik fpreeke niet van den arbeid, welke men zich moet getrooften, eer men maetige vorde? ringen, in 't wel waernemen dezer bedieninge maeke; ik zwyge van de overmoeide pogin' gen, zonder welke men nooit in dit beroep tot eenen tamelyken trap van volkomenheid kan geraaken; nog gewage van die angftvallige omZigtigheid omtrent anderen, omtrent ons zeiven,zonder welke wy onze vuurigftewenfchen dikwerf verïedeld , en onze meert gegronde hoope vruchteloos zien uitvallen. De moeiJykheeden, welke ik thans bedoele, zyn van eene gantfche andere natuure, uit andere oor-
zaa-



waerSeïd den leeraeren geoorloofd. 2Q3
zaake herkomftig, in heure uitwerkfelen zeer verfchillende van de voorige , des onfchuldi:gen lyders medelyden.waerdiger dan deszelfs haet of verachting. ; J
Hoe veele wel' of kwaelyk gegronde berispingen ftaen zy fteeds ten doele, wanneer zy den gewoonen weg Verlatende, eenen anderen durven voorftellen ter bewandeling! hoe veele bedillers treden, in één ogenblik, als uit het met, te voorfclnn , zo dra zy, huns bedunkens, iq hunne redekaveling te kort waren gefchocen; al ware ook dit mangel aen hunne gebrekkige bevatting te wy ten j en hoe fchandelyk worden ZY zoms, om dingen, welke hun lofswaerdig maekten, door de zulken gelafterd, welke mm moeften verdedigen.
Indien zy de gebreken beftraffen , moeten zvoo hunne hoede wezen, om elk hunner be, woordingen, in eene goudfchaele, te wikken, op dat tog niemand zyne fixgetroffene beeldenenis in de welgemaelde fchetze vinde. Het ftaet hun niet vry, der Aenzienlyken gebreken te ont, dekken, en dezen iet te leeren, het welkzy niet zouden willen verbeteren, zonder hunne welmeenenheid met fmaed en fchimp te zien vergolden ; het ftaet hun niet vry , zommige gewoonten, zommige verluftigingen, tegen te gaen, te verwerpen, indien zy niet willen, dat men hunne oprechtheid in twyffel trekke, da?
wen



204 X. Redev. het spreekender
men hunne gezelligheid verdenke , terwyl de wulpfche jeugd niet wil dulden, dat men heure verkiezingen bepaele, en heur onderrichte, hoe zy zich moet vermaeken.
Plaetst hyde zonden in derzelver waer licht, beftraft hy den Overtreder, in evenredigheid' met de overtredinge, rukt hy 't mom van zelvs bedrog van deszelvs aengezich dan kan de man niets dan fchelden; tracht hy deszelvs harte door liefde, op eene minzaemer wyze, te winnen , flraks wordt die zagtmoedigheid aen laeuwheid aen onverfchilligheid in den Godsdienft toegefchreven. Jacinnes de Dooper heeft den Duivel, en de Zoone des menfchen is eene vraet cnWynzuiper, een vriend van Tollenaeren en Zondaeren. (a) Men wil de waerheid niet hooren, vooral wanneer zy onbewimpeld wordt voorgefteld en verdenkt den voortbrenger van een Vyandig harte , terwyl men hem zoude befchuldigen, verachten, indien men hem kon overtuigen, van dezelve als onder eene koornmaete te hebben verborgen (b).
Het fpreeken der Waerheid echter blyft de hoofdplicht des Onderwyzers, en derzelver waerneming, na myn befte weten, heeft my in de onaengenaeme noodzaekelykheid gebragt, om U eenige der hindernisfen, welke des Predik-.
(«) Luc. VII, 33. 34O; Macch. V, 15.



VUERHEI» DEN LEESVEREN GEOOftLÓOFD 205
dikers pogingen, om uwe harten te verbeteren , en U tot braeve Burgers , tot waerdige navolgers van den onvergelykelyken Nazarener te vormen, niet zelden doen mislukken , en zoms in hem den lust verdooven om deze te vernieuwen , aantewyzen. Die zelfde noodzaekelykheid dringt my, om deszelvs bevoegdheid tot het fpreeken der waerheid noch wat nader te ontvouwen , myne voorige,Leerredenen , in welke ik de betrekkelyke plichten voorftel le, te verdedigen , en de tegenwerpingen , door zommigen uwer ,welmeenende,geopperd,door zommigen, welken ik mynè oprechte dankbaarheid betuige, my zelvs gulhartig medegedeeld, te ontzenuwen.
Is er onder U , M. V. welken myn plan vreemd toefchyne, die denke alleen, wat ik dezer Gemeente ben verfchuldigd, die overwege , dat Deze van alles kan rekenfchap vorderen , 't welk betrekking heeft tot myne bediening; en, zo weinig ik fchroomde , zo zeer ik my verplicht vondt, om U rekenfchap van myn geloof te geven (a), zo weinig fchroome ik, zo zeer achte ik my verplicht, om myne leerwyze, zo verre 't gefchieden kan, in Uw oge te wet-
ti-
(a) In verfcheiden Leerredenen over de Grondwaerheden des Natuurlyken en Geopenbaerden Godsdienst, van tyd tot tyd, uitgefprooken.



to<5 X. kedev. he.t sprekex htji tigen, 't geen ik wenfche indiervoegen inte, foekke: ^h£t £GVenS leering en ftlcild"3 t De zugt ter bevordering zyner eigene volkomenheid, door het verlangen, om zyne medemenfchen in dit zelfde geluk te doen deelen, gefterkt, moet elk weldenkenden aen de belang,ns der waerheid verkleefd doen blyven - al Jf t dat hem zulks drukke. Haere. iDnigefchoonheid en voortreffelykheid zyn der aen, dagt: wel dubbel waerdig, en,hoewel menzon* ^e khalzende vruchteloos uitziet na derzelver belooningen, zyn echter deze niet minzeker: terwyl de weltevredenheid der ziele, en eene goedkeurende zelvsbewustheid, het geweld en É^n^ d^P^-lang
nlichreT"/7 hUUnen naauirgen°ot deszelvs pi enten onder t oge, het gefchied alleen , om hem op de weg des geluks te plaetfen; deelen *y hem hunne nuttige kundigheden mede,\%
a^n ten Z}nenbea-e,en, wanneer zymetPAÜ! tus,hem zyne gebreken voorhouden, gedra-
Vrienden, en laten mets onbeproevd, om hun
"e\°lbmne ^heidiwLen! rerwT aerheidm°Sefma»elykvoordenHoo-
m i n t ' maCr dkkan derzelve verzwygL «iet bzllyken, eene waerheid En eene overdre*
vene



'WAERHEID DÊN LEERAÊREN- GEOORLOOFD. ZO?
Vene eigenliefde kwetzen, met algemeen aen* genomene gevoelens luttel ftrooken, maer dit Zal derzelver aert, nog des menfchen verplichting om overeenkomftig met dezelve te tiandelen,- niet veanderen.
Is deze verplichting gemeen aen allen menfchen? Op welke gronden zal men éénen, oman* deren't Euangelium te verkondigen, en te leeren wat zy doen moeten en laten, om der voordee!en,'inhet zelve bekend gemaekt, deelachtig te worden, plechtig gekoren, bezoldigd, van dezelve kunnen ontheffen ? Geenen zullen dwaes genoeg wezen om dit te beweren. Jae; Een Leeraer mag , en moet fteeds waerheid fpreken in de gemeente; wie zou dit in twyffel durven trekken? Maer welke? Alles, het geen hy in zyn hart voor waerheid houdt? lïeen; zegt men, in geenen deele; dan zoude ■hy ook onder een volk, 't welk den Afgoden diende, den dienst van den eenigen waeren, God mogen prediken, indien hy gelukkig genoeg geweest ware, om denzelven te leeren kennen; dan zoude hy, onder't gebied des willekeurigften dwingelands, deszelvs flaeven een iuist begrip van derzelver aengebooren rechten mogen geven, zo dra hy derzelver kundig ware. Maer op welke eene wyze? Welke hem de -waerdigheid en 't gewigt van zyn onderwerp fcheen te vorderen? Even weinig, zeggen
zom*



SoS X. Redev. s*reeren der
zommigen, dan zoude hy elk fhik, 't welk hv gewigtig keurde, met ronde woorden moge voordragen, fchoon hy ook wifte, dat het tegengeftelde door de geheele vergadering voor ontwyffelbaer zeker geloofd werdt , dan zoude hy alle zonden met derzelver haetelyke trekken mogen maelen, al wist hy, dat de aenzienelykften, de ketelachtigften van gehoor dezelve bedreven.
Wie ontdekt niet de ongerymdheid van alle deze bepaehngen, zonder dat ik dezelve duidelyker behoeve aentewyzen ? Liever dan zal ik beknoptelyk openleggen ; welke denkbeelden ik van dat onderwerp verder koeftere
Hy moet deGrondwaerheden vandeNatuurlyken en Geopenbaerden Godsdienst bekend maeken aen zyne Gemeente, en met de eerfte beginnen, van welke de zekerheid en mogelykheid afhangt der Goddelyke Openbaering. Gods aenwezen en deszelvs aenbiddclyke deugden, deszelvs algemeene en bizondere Voorzienigheid, deszelvs beffcuur over de zedelyke wae reld, de onftervelykheid der ziele, door 'tEuangehum aen het licht gebragt, met de Jeere van het toekomend oordeel, de ontwikkeling van 't eindoogmerk der geheele fchepping en het openleggen der wyze van derzelver vervulling zyn zo gepafte als noodzaekelyke onderwerpen zyner overdenkingen.
Meent



WAERHEID DEN LHERAEREN GEOORLOOFD. 200
Meent hy eene ontdekking van aenbelang in het ryk der Waerheid gedaen te hebben, dan moet hy eerft eenige vafte gronden trachten te leggen, op welke deze kan ruften, en zich in ftaet bevinden, om dezelve te verdedigen, Zo dra hy 't durft wagen om dezelve te voorfchyn te brengen: maar nooit moet hy zulks ondernemen , zo lang hy zich zeiven niet heeft kunnen overtuigen.
Hy moet zich niet vergenoegen met de verplichtingen van 't fchepzel jegens den Maker te ontvouwen ; hy moet zyn Toehoorers leeren , wat het zeggen wil, den naem van Burgers, den naem van Chriftenen te voeren - te verdienen., Om hier in te flaegen ,moet hy den aert en eigenfchappen van 'smenfchen natuure openleggen, derzelver onderlinge betrekkingen aenwyzen, en hun doen zien, hoe alle uit deze voortgevloeide plichten één geheel uitmaeken, in 't welk de bron zyner gelukzaligheid is te vinden. ——-
Hy kan en mag en moet de paelen van dit ruim' veld nog verder uitzetten , wil hy zyn halfvoltooid werk niet laten zitten. Hy moet de gebreken de zwakheeden zyner toehoorers trachten te kennen, en dezelve aen dezen leeren, de middelen om dezelve te verwinnen of zich tegens deze te beveiligen, aen de hand geven, in hun eenen afkeer tégens dezelve en O één



5IO 9K i?>ffcr. HET SP REEKEN t> tlt
èen welgevallen in de tegenovefgeftelde deugden en loffelyke neigingen verwekken en hun de;. krachtigfte beweegredenen aenbieden, om deze te verfterken geene te verzwakken.
Dit alles zal men den Leeraer over 't algemeen veroorlooven, dog men verfchilt omtrent de wyze, op welke hy dit alles moet verrichten. 'T ftaet vast, dat hy vooraf in zyne ziele overtuigd moet zyn van 't geen anderen als noodzaekelyk verkondigd , 't ftaet vast, dat zyne meerdere kundigheden zyne natuur niet veranderd, noch hem van de verplichting hebben ontflagen, om de welvoegelykheid en befcheidenheid in 't oge te houden, en 't geen hy anderen verfchuldigd is, in acht te nemen.
De befchaeving van 't verftand zyner medemenfchen, de verbetering van derzelver harten moet fteeds zyn hoofddoel,het voorwerp zyner gedagten zyn en blyven, zonder zich eenige uitflappen te veroorlooven, welke niets gemeens zouden hebben met deze zyne -verplichtinge.
Wanneer zyne redenen met deze gelegde beginfelen ftrooken, dan moge dezelve in eenen min bevalligen trant worden voorgedragen; dan mogen zy de verfierfelen van tael en kunst ontbeeren; dan mogen zy 't kiefchkundig ore weinig genoegen fchenken; het is echter zeker, dat zy aen 't oogmerk, waer toe



WAERÜEID DEN LERAEREN GEOORLOOFD. ZX.t
Zy dienden , beantwoorden , en de oprechte Van harten zal in dezelve altyd iet vinden, uit het welk hy voedzel kan trekken ter zyner verbetering, ter zyner volmaeking. ——
Geen verftandige zal uit myne gezegden befluiten, dat ik een onbevallig voorftel aenpryfe , of de bygevoegde fchoonheden van tael en kunst wraeke; neen: ik kenne te wel derzelver veel vermogende kragt, om zomtyds, dat geene te voltooijen , in 't welk de bloote redekaveling zoude zyn te kort gefchoten ; maer ik weete tevens, dat derzelver indrukfelen in der meeften harten ligter uitgewifchc werden dan in 't zand getrokkene letteren , dan het fpoor van een fchip in de Zee, ten waere de koele reden eerst hunne toeftemming hadt gewonnen. 'T zyn byVoegzelen , het blyven fchoone cieraedien , welke men even weinig mag verwaerloofen als verkwiften, welke , met eene fpaerfaeme hand, hier en daer verfpreid , na dat een bezadigd oordeel dezelve hadt uitgekozen, niet kunnen misfen eene' ge~ wenfchte uitwerkinge voort te brengen.
Denkt niet, M. V! dat ik door deze a!gemeeae voorfchriften te geven , de tegenwerpingen trachte te ontwyken. Neen gewisfelyk; ik zal trachten deze, zo veele er my ter ör,en zyn gekomen, zo veele ik ex zelvs kan O 2 b\



212 X. Rcdev. HET STREEK ÉN DER
byvoegen , in haere voile kracht voor te ftellen; en niemand uwer zal my meer verplichten dan die, befcheidenlyk, my met zyne bedenkingen op myne geuite gevoelens wil begunftigen. Dit is 't middel om de waerheid te vinden, en deze is zo wel 't voornaem doelwit van myn zoeken als van 't uwe. Wat kan het fcheelen, te leeren of geleerd te worden, indien hetflegts ter volmaaking,ter bevordering der Zaligheid van allen diene.
Men erkent bereidwillig dat een Leeraer de waerheid moet fpreeken, maer, zegt men het is niet noodig, alle waerheden , welker kennis van éénig belang is , der Gemeente voortedragen, en ik fchroome er niet bytevoegen M. V1 '/ is ongeoorloofd, zo dra er uit het voorftel meer na dan Voordeels is te wagten, terwyl ik de gegrondheid der tegenwerping zelve gaern erkenne, mits men dezelve van waerheden, Welke met den Godsdienst niets gemeens hebben, opvatte.
Er zyn immers gefchied, rechts-geneeskundigeen andere waerheden,omtrent welke men, Zonder eenige hindernis, kan en mag onkundig blyven , maer in 't Godsdienftige zyn er geene aentewyzen , omtrent welke wy, buiten ons nadeel, kunnen onverfchillig blyven. Deze zyn alle onderling verknogt, en hebben regelrecht, of van ter zyden eenigen invloed op elkan-



WAERHEID DEN LEERAEREN GEOORLOOFD.. 213
Jcanderen. Alle des menfchen plichten maeken één geheel uit; en de waere Godsdienftige is niet Hy, die eenige zyner plichten, maer die alle,naer zyn befte vermogens, tracht ten uitvoer te brengen. De Godsdienst fluit zo wel in zich de plichten jegens anderen als jegens God zo wel de plichten jegens ons zeiven, als jegens onze naeften; de Godsdienst vordert zo wel, dat wy gelyk't deugdzaeme menfchen, gelyk 't braeve Burgers als dat wy, gelyk 't Christenen betaemt, moeten leven.
Zo dra. het tot eener dezer hoofdplichten gebracht kan worden, zo dra hy derzelver voorftelvoor zyne Toehoorers nuttig of noodzakelyk keurt, dan mag hy, even weinig als Paulus, niet agterhoudcn, dat hy niet zoude verkondigen alle den raed Gods. (a) Zoude hy zich door zulk een gedrag bezondigen tegens den Heere zynen God, zoude hy hier door het in hem gefteld vertrouwen, van alles, het geen, zyns erachtens, tot het welzyn zyner Toehoorers zoude kunnen ftrekken, te zullen leeren, fchenden , dan moet hy een volkomen recht hebben, het welk hem niemand mag betwiften, om alles te verkondigen , wat hy voor eene gewigtige waerheid houdt, wat hy als een
plicht
(a) Hand. XX.
0,3



214 X. Redev. het spreeken der
Plicht des Euangeliums heeft leeren kennen; om 't even is 't, of zulks met ahde'rer heerfchende denkwyzeftryde offtrooke ;om 't even, of zulks by het eerfte voorftel goedgekeurd wordt of verworpen, en lof of blaem verwerve; anderzints wordt hyeen trouwloofe dienstknegt,trouwloos tegens die hem aenftelden, trouweloos tegens
: God zynen maker, en hier in moet hy niét
afgefchrikt, maer aengemoedigd worden. *
Jaemacr,brengt men in, gedrongen om het aengevoerde beamen , men moet zien, wat de menfchen kunnen verdragen, en zyn tyd af wagt en, indien zy tegen eene waerheid zyn vooringenomen :
" dit deed zelvs onze Goddelyke Meefter, en gaern M. G. wil ik deze tegenwerping, als een nut¬
tige regel,houden,mits metbehoorlyke onder, fcheiding, mits met aenzien van perzoonen en zaeken.
Jezus Chriftus wagte niet, tot dat hy kon, de verwagten van zyne voorftellen met de toejuiching der fchaere bekroond te zien , toen 'hy der Jooden verwachting van eenen aerdfchenMesfias tekeer ging; toen hy der Pharifeën boosheid en dubbelheid gispte; toen hy de aenftaende Zaligheid van alle volken verkondigde , de nietigheid der uitwendige plechtigheden, op zich zelve bezichtigd, hetnutteloofe der brand en flagtofferen en de aenbidding in geest en waerheid leerde, ' Paulus en Barnabas onderzogten niette Ljftre, of die afgodifche



waerheid den leeraeren geoorloofd. 2ij
Lieden, of liever die Priefters, welken voordeel meenden te doen, met hun tedoen doorgaen voor (a) Jupiter en Mercurius, het voor ftel van den Levenden God, die den hemel de aerde, de zee en al 't geene in dezelve was , gemaekt had, zouden kunnen verdragen, veel weiniger of hun zulks aengenaem zoude wezen 5 en diezelvde Paulus verkondigde in den Areopagus dienzelfden onbekenden God. (b).
Zyn zy vooringenomen , dan moet men deze leemte trachten wegtenemen , daer wy anderzints niet wel zullen flaegen ; maer ook deze hunne vooringenomenheid , een gebrek van hun hoofd of harte, kan den Prediker nog voor de Vierfchaer der Godheid nog in zyn geweten verfchoonen— verontfchuldigen , wanneer hy iet verzwegen had, 't welke hy meende te moeten zeggen.
Kunnen zy geene ffcerke fpyze verdragen, als te,weinig onderwezen, dan moet men hun met melk voeden, en hun met de eerfte grondbeginfelen trachten gemeenzaem te maeken, eer men een meer ingewikkeld voorfbel, welks bevatting meerdere kundigheden onderfteld, dan zy nog bezitten , waege : maer hoe zal men dit aenvangen , indien men 's menfchen
aen-
(a) Hand. XIV, 12. Hand' XVII, 23.
O 4



2i6* X. Redey. het spreeken dér
aengebooren rechten en verplichtingen , 's menfchen beweegredenen tot en bedoelingen in het ingaen der maetfchappye, 's menfchen betrekkelyke plichten jegens eikanderen , indien men de eeuwige hoofdwaerheden van den Natuurlyken en Geopenbaerden Godsdienst moet overflaen?
Hier zoude ik by een verlicht oordeelaer kunnen heruiten, hier zoude ik myne voorftellen genoeg gebillykt kunnen keuren, daer alle overige tegenwerpingen tot die twe algemeene gebragt kunnen worden, indien eene verfchuldigde infchikkelykheid voor anderen my niet verplichte eenige meer bizondere aenteroeren.
Indien ik M. V! eenig ander doel hadt dan U te overtuigen , dan zoude het my weinig moeite koften, om die tegenwerpingen in zulk een licht voortedragen, dat derzelve voorftel onaffeheidelyk ware van derzelver weerlegging.
„ Men kan niet goedkeuren, dat ik eene Leer,, rede over het huuwelyk, en de plichten der „ gehuwden, over de plichten der Vrouwen,hou„ de, maerwaerom ? Zoude er in deze Gemeente nimmertegens de plichten der gehuuwden worden gezondigd? Zyn de voorennadeeien,uit deaelver in achtneming of verwaerjoozing vport. ?loeijende,va.n zo weinig aenbelangs, dat zyniet
een?



WAERHEID DEN LEERAEREN GEOORLOOFD. 217
ééns verdienen voorgefteld te worden ? Zouden alle de Vrouwen dezerGemeente hunne plichten, zo volkomen, kennen , zo nauwkeurig, betrachten , dat zy nimmer, in éénigen opzichte, te kort fchooten, nimmer éénige raedgeving , nimmer éénige waerfchuuwing behoefden ?Hoe dan kan men het my kwalyk nemen , dat ik eenigzins dit gebrek pooge te vervullen, indien de Echtgenoo ten dit zeldzaem geluk nog niet deelachtig zyn geworden? voornamelyk, daer ik niet wifte, dat ik die voorfchriften en lesfcn van Christus ende Apostelen niet mogt voordragen?
Jae maer ; „men trekt myne bevoegdheid in „ t\vyffel,als dieongehuuwd,den aert enuitge„ breidheid van der Gehuuwden plichten niet dui„ delyk genoeg kan aenwyzen,, maer deze myne onkunde M. V. deed my reeds te vooren immers verzoeken, dat elk uwer het gebrekkige wilde aenvullen. Dit echter kan niet voldoende wezen om my tot een volkomen ftilzwygen te verplichten : Of hier kan de ondervinding alleen my toe gerechtigd maeken? Moet ik my dan insgelyks allerlei ondeugden eigen maeken, eer ik derzelver aert openleggen, en U tegens dezelve mag waerfchuuwen. Mag ik my op de voorbeelden van Paulus, van Christus beroepen of niet ? Ik meende ook M. V. die Leerredenen op zulken leest gefchoeid te hebben , dat 4cze ook anderen, ongehuuwden, jonge LjeO 5 den



'sr8 X. Redev. het spkeekeït der
den, tot leering konden ftrekken. Of is het <v*n geen aenbelang de vereifchten van een goed Huwelyk te kennen? Of bepaelen zich de naérftigheid, de zuinigheid , het verftandig 'huishouden,de zedigheid,de ingetogenheid de kiefchheid in de houding , in de kleeding, in de gebaerden alleen tot de getrouwde Vrouwen ? Dan zoude ik alweer gedwaeld hebben M. V.
Veelen zullen met my het tegendeel beweren , maer dezen weer vinden zich bezwaerd „ „ over het verhandelen van de plichten der „ Overheid en der Burgers - over het voorftellen „ van den a?rt der JoodfcheRegeering - van der„ zelve , onwenteling en derzelve uitwerkfelen „ op dit bizonder Volk. Maer,zoude hetUwel doenlyk geweest zyn M. V. om uwe verwondering te bedwingen , indien ik die Hukken hadt overgeflagen? Nu zal ik my, myns bedunkens,
■ gemakkelyker verdedigen, door.de nuttigheid en de noodzaekelykheidbeknoptelykte toonen: Ik moet my met het aenwyzen de gronden ver-
• genoegen.
Men vettige zyn aendagt op de rechten en plichten der Overheid en Burgers, welker onderwys uit der Kinderen gewoone opvoeding meestal wordt uitgefloten; men overwege de voordeden, van derzelver kennis en vervulling .onaffeheidelyk, men fta by de nadeelen ftil der-
zel-
ï



WAERHEID DEN LEERAEREN CEOORLOOFD. Sff
zeiver verwaerloofing vergezellende; men roepe die ongeregeldheden en wezenlyke misdryven, aen welke zich welmeenenden - alleen uit onkunde dezer rechten en plichten - vergrepen , te binnen , en dan zal men met my bejammeren, dat die kundigheden op zulken geringen prys gefchat worden.
Jae maer! „Geenen onzen zyn met het Overheids ■„ambt bekleed; waer toe dus kan het voordragen ' % van derzelver plichten dienen'? Om U uwe rechten te leeren kennenM.V.omU teleeren, wat ' gy al en met kunt vorderen, waer in Gy al of, 'niet kunt en moogt gehoorzamen;wanneer Gy gehoorzaemheid moogt weigeren, wanneer Gy te rug keert tot uwe aangeborene rechten, en verplicht wordt, om U tegens hun te verzetten, die U wilden dwingen.
Twyffek Gy nog of zulks U vryftaet, dan moet Gy de lydelyke gehoorzaemheid eene deugd, dat moet Gy eenen daedelyke wederftand ongeoorloofd, kwaed keuren: mogelyk zult Gy dit toeftemmen; maer, moogt Gy dan iet,dat Gy kwaed oordeelt,goedkeuren, of houdt het op een kwaed te zyn,om dat het door anderen wordt ten uitvoer gebragt? Moogt Gy het wel-
■ gelukt kwaed looven? Moogt gy deszelvs be' dryver, die zyne onderneming - zonder U-zou-
■ de hebben moetenftaeken,weltotde uitvoering In ftaet mm, en-den;Alzegenaer fmeken, dat



220 X. Redev. het spreeken der
Hy deszelvs pogingen met eenen gewenfchten uitflagbekroone?Hoedan kuntGy/s jaerlyks, der Algoedheid danken voor den wcJgeilaegden te-genftand der Leidfche Burgers tegens de Spaen.fchen ? moet Gy dan niet den opffcand onzer Voorvaderen tegensPhilippusden.il,welken door het opvatten der wapenen , ter verdediging hun■ ner vertrapte rechten , volgens uw oordeel tegens den Heeren hunnen God zondigden ' veroordeelen?Kunt GyU, in uw geweten, vryfpreken, met het opbrengen van zulke, fchutingen, welke Gy overtuigd zyt, dat tot die einden alléén kunnen en zullen worden gebezigd? wordt gy dan geen fchaedelykeBurgers? En dit zoude de Godsdienst zyn van J. C!
Na dit alles behoeft myne jongfte Leerrede geene verdere verdediging. Zy diende ter opheldering der betrekkelyke plichten, en, de voetftappen der Godheid zyn zo zichtbaer onder dit Volk, dat derzelver gefchiedems elks overweging dubbel waerdig is, terwyl een oplettend lezer de gebeurnisfen onder dit Volk voorgevallen met vrucht kan overbrengen op latere dagen.
Ziet daerM. V! het geen ik my verplicht vondt Umedetedeelen, toetst alles aen de rede en de Openbaering, omhelst of verwerpt het, na maete het er mede overeenkoome of ftryde. Ik wil V niets achterhouden, dat ik V'niet zoude



WAERHEID DEN LEERAREN 6E00RLÖ0FD. 221
de verkondigd hebben alle den Raed Gods. Alles, wat ik my Zeiven als menfch als Burger ben verfchuldigd j door de leere van Jezus Chriftus gefterkt verplicht my om der waerheid altyd hulde te bewyzen: 't aengegaen verdrag met U lieden, om U in dezelve, na myn beste weeten , te onderwyzen bindt deze verplichting noch fterker aen; en het verlangen om Utot goede Burgers, goede Chriftenen te vormen, om U behulpzaem te wezen,in het najagen der gelukzaligheid, doen alle andere bedenkingen, door devreeze - door dehoope-en een verkeerd begrepen eigenbelang op het kragtigst aengedrongen, zwigten: en in dit myn welberaeden be-
fluit hoope ik nimmer te zullen wankelen.
"Worden Wy gedrongen, omUonaengenaeme waerheden te zeggen, overweegt dan M. V! dat Wy dit niet doen met een vyandig harte , dat Gy zulks, indien niet uitdrukkelyk, ftilzwygende ten minften, van ons hebt gevorderd, toen Gy ons voor uwe Leeraers hebt verkooren; overweegt dan, dat het uit bezef van plicht gefchiede.
Wy fchroomen ,in geenen deele,onze Leerredenen aen uw oordeel te onderwerpen, maer eifchen alleen en verwagten, dat de beoordeeling van 't geheel, van elk bizonder deel, oprecht , befcheiden, liefderyk moge wezen, zonder dat men iet, uit het verband gerukt, verkeerd
uit-



1»2 I. Mv. .HET S,PR£EKEN DER
uitlegge, het geene eene gunftige opvatting toelaete: Men brenge ons, indien wy mistasten , onze dwaelingen onder 't oge, zulks zal qns altyd aengenaem. wezen, en in dit vertrouwen , zal ik deze Leerredenen befluiten, met de lesfen van Paulus te herhaelen; (a) Het huuwlyk zy eerlyk onder allen, (b) Gy Vrouwen zyt. uwe eigen Mannen onderdaenïg, gelyk het betaemt in.den Heere: (c) Gy mannen hebt uwe Vrouwen lief en wordt niet verbittert tegens haer: Gy Ouders tergt uwe Kinderen niet, op dat zy niet moedeloos, worden, maer voedze op in de leering en vermaening des Heeren : Gy kinderen zyt uwe Ouderen gehoorzaem in alles, want dat is den Heere welbehaegelyk Eert uwen Vader en Moeder en gedenkt aen uwen Schepper in de dagen uwer Jongelingfchap: Gy Dienstknechten zyt uwe Heeren gehoorzaem, in eenyouwigheid des hart en,niet na ogen dienst dienende met goedwilligheid, doende den wille Gods:Gy Heeren doet uwe Dienstknechten recht en gelyk, want gy hebt ook eenen He er in den Hemel. Elk zy den magten over hem gefield, onderworpen, want zy is Gods dienar esfe U ten goede
AMEN.
(O Col. III. (6) Epbef. VI. (c( Rom. XIII.
REDE-



XI. REDEVOERING,
OP DEN
BIDDAG,
27. Febr. 1782.
Jer. XXII, 29. O Land, land, land! Hoort des HEEREN voort:
JJet dient niet weinig ter opheldering der gefchiedenisfen,zo des Bibels als des Joodfchen Volks, dat de Almachtige deszelvs bizondere Befchermgod en Regeerer waere ; door het Welk veele, anderzints onoplosfelyke, zwarigheden, worden weggenomen. In dezen zin, te weten', met betrekking tot het Staetsbeftuur, was het ook ,by uitftekenheid, dat God aen Israël zyne rechten en inftellingen bekend gemaekf had, het geen hy niet deed aen andere volken.
Hy was de Koning, het waerelds Opperhoofd der Kinderen Jacobs, derzelver Leider, Vader \ maer geenzints derzelver willekeurige Dwingeland, of fchrik inboezemende alleen Regeerer: Neen, de Godheid wilde wel die rechten des Menfchdoms zelvs eerbiedigen, ter welker bewaring hy de menfchen oorfprongelyk be-
kwaera



Z22 XI Rtdev. OP DEN BIDDAG.
kwaem maekte. Hy vestigde der Jooden Staet* gefteldheid op de zuiverfte Republikainfche beginfelen, willigde hun, in zvnen toorn een Koning in , toen Zy dezelve moede waren herfteldehun, genadig, op nieuws, in Dezelve' na eene langduurige gevangenis', het hun eindelyk aen hunne verkeerdheid over, en verfpreide hun over de geheele aerde, toen zy 't uitvaegzel der Volken geworden, zolaeg waren gezonken, dat byde omkeering van hunnen ftaet dertig Joden voor éenen Zilverling ver-
kogt werden
In alle zyne wetten, in alle zyne inzettingen bedoelde God het geluk des gantfchen Volks, der bizondere perzoonen, zo veel zulks met het eerfte beftaenbaer waere, en liet niets onbeproefd, om hun een levendig bezef van de waerdy dier voorrechten, hun te beurt gevallen, inteboezemen. Zyne weldaeden waren menigvuldig , dierbaer zyne zegeningen, wonderbaerlykzyne verlosfingen, talryk de afweeringen van dreigende rampen, en de tugtigingen zelvs, met welke hy hun tugtigde, dienden ter bereiking van dit zelvde heilzaem einde.
Niets bleef er overig, toen alles vruchteloos was aengewend, om dit ondankbaer Volk des geluks te doen deelachtig worden , niets dan deszelvs verderf te voltooijen , daer zy het wilden, ten fpiegel der volgende geflagten,
daer



XI. Redev> of den biddag. *<S
voor ons ten fpiegel, indien wy niet liever ons aengezïcht van denzelven wenden, en al kgchende, van die gevaerlyke fteilte, op welke wy ons bevinden, willen nederftorten, dan ons walgelyk evenbeeld bezichtigen.
Reeds lange waren op ons de woorden toe» Dasfelyk (a) door den dichterlyken Jefaias eer* tYds den inwooneren van Jerufalem toegeroepen. "Gyinwoonders (van Nederland) oordeelt tusfchen my en mynen wyngaerd, wat " is er meer te doen aen rnynen wyngaerd,het " welkikaen hem niet gedaen hebbe? Waar" om hebbe ik verwagt, dat hy goede druiven " zoude voortbrengen, en hy heeft wilde voort» " gebragt? Nu dan, ik zal U bekend maeken, " wat ik met mynen wyngaerd doen zal: ik * zal zynen tuin wegnemen, op dat hy zy tot l afweidinge, zynen muur zal ik verbreken, op dat hy zy tot vertredinge." Dit vonnis M. V zo ik vreeze.is reeds over ons uitgefprooken; de uitvoering ftaet voor de deure; de toebereidzelen worden vervaerdigd; het werkgereedfchapgefcherpt; en, echter blyven wy ongevoelig en roepen vreede zonder gevaer. O Ztdlland, land! Hoort des HEEREN w0°*
(«) w. 3 -5- p



é26* XI. Redev. op den biddag.
weeklage op dezen dag verheffe, daer de duisternis ons van rondsom omcingelt ? Hoe trouwens \ kan my uwe bevreemdinge verwonderen, die Gy ongevoelig zyt gebleven voor de zegeningen des Almachtigen; op welker harten deszelvs oordeelen minder indruks nalieten , zo dra zy opgeheven waren of verminderd, dan een fchip op de baeren der Zee; die U onbezonnen in de dartele vrolykheid verlustigt, terwyl de muuren uwer wooningen kraeken, waggelen, en U en uw kroost dreigen te verpletten.
. Onzinnigen! Waent gy door uwe onverfchilligheid den aert der dingen te veranderen, of het verderf te ontvlieden, het welk de Almachtige fchiep voorden verfmaeder zynergunften? Ik zegge het U, zo waerachtig als de Heere leeft,uw lagchen zal in geween Worden veranderd, en uwe kindskinderen zullen de fmarten en jammeren nog inoogften, welker wafchdom Gy en uwe Vaderen hebt bevorderd,toen gy derzelver pas ontwikkelde zaeden nog hadt kunnen verflikken.
. Het is niet de onzichtbre hand van een magtig Wezen, die U ten verderve fleepr.Dit Wezen deed alles ten uwen nutte zameloopen. Het is niet de aert, de ligging des. gronds, welken gy bewoont, nog andere omftandigheden , welke meer of min op 't Charaéter, op 't geluk des
Volks



XI Redev. op den bibdag. 227
Volks invloed hebben; alle deze vereenigen zich tot uw heil: Maer Gy, alleen, Nederlanders !Gy zyt de bewerkers, de Scheppers uwer eigene rampen.
Het is geen ingebeeld gevaer, het welk ik maele, maer zeker, zo zeker byna als de uure des doods; en het tydftip, misfchien, is reeds opgedaegd, dat de Almagt alleen het zelve van onze hoofden zal kunnen afweeren , of voor een wyl verwyderen en — myne kommervolle voorfpelligen logenftraffen.
Ik zoude U kunnen omleiden in de gefchiedenisfen van het Joodfche Volk: Ik zoude U het zelve in zoortgelyke omftandigheden - onder hunne door God gewraekte Koningen - kunnen vertoonen, en diezelfde of zoortgelyke middelen aenwyzen, welke toen,gelyk nu,gebezigd werden, om-het Volk in den flaep te wiegen, keurde ik niet deze geneesmiddelen te krachteloos ter wegneming van zulk eene allergevaerlykst verouderde kwaele: Gave God! dat ik de breuke van myn vaderland kon heelen, door dezelve te doen bloeden: Volgaerne zoude ik my der eerfteverwytingengetroosten, welke de ontvangene fmart mynen lydenden Landgenoot ontwrong, in het Vooruitzicht d*. dankbetuigingen,door welke deze zouden worden vervangen. Ik ïal U Neerlands toeftand fchetzen, V 2 E>«



a2& XL. Redev. op den biddag,
De Algoedheid verhoede genadig , dat ik my ooit op de bevestigde waerheid myner gezegden behoeve te beroepen!
Van voor de wording dezer Republiek fcheen de Godheid dit oord der Vryheid tot eene wyk en woonplaetfe te hebben verordend. De natuur des gronds, de ligging der iTreeke, der inwooneren zeden en geaertheid, de welvaert zelvs van andere Gewesten, fcheenen by den Vader der Menfchen om deze gunst voor deze Landen te fmeeken. Eerst moeiten zy, onder het prangend juk der dienstbaerheid gekromd , voor eenen nietigen aerdworm bukken r knielen; eerst moeiten zy 't ftoflekken, over 't welk deeze was voortgekropen, en dan nog hem voor deze gunste danken — zegenen ; eerst moeiten alle Wetten en Vryheden gefchonden, eerst moeiten hunne aengeboorne rechten verkragt en vertrapt en derzelver voorige Bezitters gehoond en befchimpt worden, om hun een diep gevoel van het fchandelyke der flaverny voor het Meefterffcuk van Gods vingeren in te drukken, een levendig bezef hunner oorfprongelyke waerdigheid te verkenen, en eene onbedwingelyke zugt naer de Vryheid en onafhangelykheid inteboezemen.
Toen werden alle de raden opgewonden; toen geraekte het gantfche flaetkundig werktuig in
b*



XL Redev. op den biddag.
beweeging; de veerkragt van het Volk werdt met die van elk ingezeten verdubbeld: De gróotfte Charafters, welke geëerbiedigd zullen worden, wanneer dit Land geen Land, dit Vok geen Volk meer zyn zal, werden gevormdontzwagteld. brederode en orange, egmond ennooRNE, traden, met eene reeks van andere niet min aenzienelyke Helden, in kederland te voorfchyn.
Dezen, door de Godheid, als middelen, en niet als oorzaeken, ter redding aengevvezen, door Nederlands Volk tot zyne Leiders verkoren, ftelden zich voor het zelve moedig in de bres, en trotften de gloeijende wraeke des Spaenfchen Dwingelands, zonder dat in hun het denkbeeld opkwaeme , dat het gewrocht hunner pogingen niets minder dan eene republiek zoude wezen. De meeften waren af* keerig van het denkbeeld, om van heer te veranderen; de meeften waren meer wars van den Dwingeland dan wel der dwingelandye. De ftoute gedagte , om eenen Vryen Staet te veftigen, kon by weinigen ingang vinden ; en nog geringer was derzulken getal, welken, door geen verkeerd begrepen eigen-belang te rug gehouden , moeds en braefheids genoeg hadden, om dezelve werkftellig te maeken: o r a n g e zelvs liet nimmer zulke eene neiging
bI?ken' P 3 Wan-



«3° XI. Redev. op den biddag.
Wanneer men nu in het oge houdt, hoé fchieJyk de voornaemfte hoofden afgefneden, hoe fchielyk de zaeden van tweedragt wyd en zyd verfpreid werden, met welke tegenheden en beletzelen men,zo buiten als binnen, worftelen, welken gedugten vyand men het hoofd moest bieden ; wanneer men den wonderbaeren zamenloop der dingen van die tyden gadeflaet, dan wordt men tot de belydems gedrongen, dit is van den Heere gefchied, des 's menfchen bereik te boven.
Hoe klaerblykelyk dit elke welgeftelde ziele voorkomen met welke eene onweerftaenbaere kragt deze waerheid op elks gemoed moest werken, wien het water tot aen de lippen was geklommen, floot egter Neerlands Volk al vroeg en ore en hart voor dezelve. In den aenvang, misfchien , door valfchen waen misleid, zyner waere belangens niet genoeg kundig, week 't af van den weg, op welken het de Godheid plaetfte; verfmaedde derzelve dierbaerften zegen , en ftond gereed, om hem, die zyne rechten hadt helpen verdedigen, in ftaet te ftellen, om dezelve te krenken, ware Hy niet afgefneden door de moordacdige hand eens misleiden Dweepers, : De gedagtenis der dienstbaerheid , wejker kentekenen veelen nog met zich omdroegen, was uit der meeften geheugen byna uiige'
wifcht,



XI. Redev. o? den biddag. 231
vrifcht: Des Hemels gunstbewyzen werden al fchielyk aengezien als dubbel-verdiende belooningen , zonder dat men zich benaerftigde, om zich derzelver waerdig te maeken , of geneigd toonde, om anderen, die eenen even gegronden eifch op die voorrechten hadden, in dezelve te doen deelen. Eene vadzig.: traegheid en onverfchilligheid verhinderden ha eerfte ;eene bedorvene zelvsliefde en de fpoorloozezugt, om te gebieden hielden het laetfte
t£êInnhunne ondernemingen gelukkig, gelukkig in hunne verrichtingen- in den kryg tegens den magtigilen Vorst der Waere d, fteunden ZY in plaets van, overeenkomftig met Gods J;yZe bedoelinge, hun voordeel te doen met de zeldzaeme oorlogs-deugden der Helden van OK ANGE.in plaets van Dezer loftelyke .verrichtingen ten algemeenen nut tedoen gedyen, cn Hun der onwaerdeerlyke voorrechten van
VRyE ONAIHANGELYKE BURGERS tC doen deelachtig blyven, geheel op eenen vleefchelykeri arm, op eenen rietftaf, die hun de hand moest
doorbooren.
Zv fteunden op denzelven, fchoon zy hem zagen buigen en krommen als eene bednege yke booge. als niet opgewasfen voor eenen last, dien de Almagt alleen kon torsfen, verloren inmiddels den God huns heils uit het oge en fielden op dienftafhungeheelvertrouwen,hoedi^
P 4



$38 XI. 'Redev. op den biddag.
werf zy in 't zelve waren teleurgefteld,of hun zulks tot inkeer bragte; even als. die van Israël op de wagenen en Ruiteren van Egypte, welken hun vervolgens met derzelver Afgoden befmetteden.
T kon met baten, dat God Mannen verwekte, welken aen Neerlands Volk deszelvs rechten ontvouwden. 'T kon niet baten , dat Dezen aen deszelvs Inwooners de voordeden fchetften, welke de Algoedheid voor hun fchikte, indien zy naer haere ftemme hoorden 'T kon met baten , dat men hun de onheilen, welke hun dreigden, maelde; zy fcheenen van het aengeboden goed te walgen en deeden geene pogingen , om hunne harten, om hunne hoofden te verbeteren.
De zegeningen en rampen maekten op hun weinig meer indruks, dan voorheen op Israël :Twemaelen hadt hun de Algoedheid op den weg te rug gebragt, pp welken zy hun in den aenvang plaetfte, en twemaelen keerden zy dit gunstbewys tegens zich zeiven. De Volksdeugden verdweenen ongemerkt,de veerkragt verflaeuwde, de liefde des Vaderlands werdt verltikt m der meeften boezems, en de altaeren, welken nog voor de Vryheid en goede trouwerookten,ftonden eerlang gewyd te worden aen de hebzugt,de omkooping, de vleijerye-.
Waentniet,Mede-Burgers,datdevoordeelen, m. ons Vaderland ten deele gevallen, alleen be-
ftaen,



XI. Redev. op den biddag. 23$
ftaen in de befchouwing, neen gewisfelyk: dit zoude ons eenigzints verfchoonen.«
Wy, Landgenoten! wy plukken de vruchten van die zegeningen , welke onze Vaderen in zulk eene ruime maete ten deele vielen.
De Vryheid in den Godsdienst en in den Burgerftaet, de handhaving van der Ingezetenen Vryheden en Rechten, en 'tongeftoord genot van elks bezittingen lokte de blyde welvaert in deze Landen.
De Vreemdelingen zakten met geheele fchoolenafnaer deze Gewesten, en verrykten dezelven met hunne nyverheid en kunften. Der Vorften onverdraegzaemheid en dwingelandye verplaetftenhetaenzienlykst deel des Koophandels en der Fabrieken in ons Vaderland, in deze Stad onzer Inwooning. Onze Scheepen bedekten den ruimen waterplas, en voerden de fchatten van het Ooften en het Weften naer deze
Ons Vaderland werdt de Voedfter der Geleerdheid,de voorraedfchuur,de betaelplaets van Europe, en het verblyf des Overvloeds. Vorften bogen hunne kniën voor ons Vaderland : Koningen fmeekten om deszelvs vriendfchap, en de magtigfte Ryken dongen om ftryd naer deszelvs verbintenis : jae, de geheele Waereld zoude het zelve geëerbiedigd , deszelvs Zoonen geroemd en bewonderd , dezen aen anderen ten P 5 voor-



434 XI. Redev. op den biddag.
voorbeeld aengeprezen , en in hunnen lof te verbreiden, den Allerhoogsten verheerlykt
. hebben; indien zy alle die gunsten met
dankbaerheid erkend hadden. ■
Hoe grootsch, hoe luisterryk deze vooruitzichten, hoe overvloedig de ftof tot dankbaerheid, hoe krachtig de aenfpooring ter verbetering van dezen Landaert waren , floeg hy echter dit alles luttel gade, en weigerde het ore te leenen aen de oordeelen. des Almagtigen. Ook deze heeft God gebezigd om Neerlands Volk tot inkeer te brengen , zonder dat het zich beterde, daer 't in tegendeel zynen weg hoe langs hoe meer verdierf, en de eene ongerechtigheid met de andere koppelde, tot dat het tot die Iaegte was gezonken, in welke wy ons nu, ten fpot der Volken, bevinden.
Dan eens hebben depverftroomingen geheele fteeden verwoest, dan eens woedde de veepest onder onze runderen, dan eens blaektealles door het vuur des Burgertwists, dan weder ftrekte een magtig Nagebuur dit Volk ten geesfel. Onze dwaesheid deed ons onze vrinden in vyanden herfcheppen en by hun heil zoeken , die op ons verderf loerden , met onze vreeze lachten , en in onzen ondergang hun Welvaert zogten, vonden: en dezen noemden .wy onzen bond- en geloofs-genoot,om dat, xnisfchien , zyne ondeugden zeer naby kwae-'
men



XI. Redev. op den biddag. 235
men aen de onzen, of dat wy troost vonden in een deelgenoot te hebben in onzen onder-
êaZ§o' lang 't Volks character niet geheel is verloren , zo lang het Volk zyne veerkragt behoudt, zo lang de liefde tot het Vaderland in der meesten boezem gloeit, zo lang de deugd en Godsvrucht der meesten harten bezielen, koomt men zulke rampen eerlang te boven: maer, zo dra men de eerste moet derven en de liefde tot het Vaderland misdaedig, ftraifchuldig wordt geoordeeld, zo dra de deugden Godsvrucht tot fchande beginnen te ftrekken, en de ondeugden den weg tot de verheffing baenen, dan naderen wy die vreezelyke fteiite op welke wy nu ftaen te waggelen.
In zulken toeftand, worden wy door de En«Kenen aengerand, die, hoe trouwlooslyk zy te vooren met ons handelden , gelyk wy by een andere gelegenheid zagen (a), zichnuomtrent Neerlands Volk gedragen, als of het ophield een Volk te wezen: En, deze trotfe vyand vindt zyne voorfpraeken, zyne verdedigers in het hart van Nederland! Behoeve ik wel iet meer bytebrengen , om 't toppunt des bederft en der verbastering aen te wyzen, het welkwy bereikt hebben? Ik zoude ook hierin berusten,
in-
ƒ o) Op den bededag des jaers 1781.



i%6 XL Redev. op din biddag.
indien myn plicht niet vorderde, om Neerlands
toeftand nog wat naekter open te leggen.
O Lands Land, Land, hoort des Heeren woord; de byl is reeds opgeheven, het verderf ftaet ons voor de deure;wy zyn, onherftelbaer., verlooren, zonder eene fpoedige verbetering.
Het trouwloos Engeland heeft deplechtigste verbonden, euvelmoedig, gefchonden, van welke het eerst de voordeden had getrokken; onzen koophandel en fcheepvaert de treffendfte flagen toegebragt, onze fchepen uitgeplunderd, en de fchepelingen deerlyk mishandeld.
Het bondbreukigEngeland heeft ons,zonder eenige rede, beoorloogd,onze Volkplantingen verraederlyk aengetast, vermeesterd, aenzienelyke Kooplieden doen vallen, en der fchamele gemeente het brood uit de mond gerukt.
Dus verre echter heeft de arm des Allerhoogsten ons en ons lieve Vaderland goedgunstig bewaerd. De arm des Allerhoogsten heeft voor ons geftreden; op dienroemryken vyfden augustus, het beginfel onzer wapenen, boven verwagting, gezegend; en de verderfvolle voornemens der trouwloofen veriedeld. Dit morderde niet alleen dankbaerheid, maer dit ook hadt elk Nederlander moeten aenfpooren, om op dien zelvden voet te werk te gaen, zyne rechten kloekhartig te verdedigen, en devoetftappen dier Helden te drukken, ten einde het
zin-



XL Redev. op den bidda». $37
zinkend Vaderland te redden , nu het nog de tengenaeme tyd, nu het nog de dag is der zaligheid*
Het verraederlyk Engeland heelt ons Gej meenebest naer den hart-ader geftoken; de onzalige twisten, door zyne vrinden geftookt, listig aengekweekt; en eenen vader des vaderlands (fl) ter ftraffe gevorderd. En dit Mede-Burgers ! hebben wy aengehoord, als of wy Hem niet kenden -en dit hebben wy verdragen , zonder een blyk te toonen van ons misnoegen! Hy trouwens! was het, wien men durfde befchuldigen, fchoon Hy voor het welzyn van ons vaderland waekte en den last zyner Meesters getrouwelyk volvoerde! Hy was het, dien men uitkipte voor het doel eener bloedige wraeke. En wat ging ons dat aen, Myne Vrienden! Wat gaet ons dat aen , of onze buurman fneeve? Wy alleen kunnen het niet veranderen; en het zal onzen tyd wel uithouden, Onzinnigen! de tyd nadert, dat uwe traenen vermengd zullen worden met die uwer Mede-Burgers. Deurekoomt, in welke Gy en uwe Kinderen zult deelen inde algemeene rampen, in welke de uwe door den dubbel-ver dienden vloek verzwaerd zullen worden,
met
" (a) Mr. r. e. van BEiCKiL, Penfionaris der Stad amsterdam.



2.38 X/. Redev. op den biddag.
met welken Gy door hun zult worden beladen!
Hoe laeg zyn wy gezonken, Myne Vrinden! Beroofd van een gedeelte onzer bezittingen, moeten wy de bewaring der fleutels van het Oost en West aen onze Vrienden betrouwen ; terwyl duizende gewapende Huurlingen, werkeloos, rondom ons waeren, de verflagenheid vergrooten, en ons tot een aenhoudend verwyt onzer lafhartigheid fbrekken; daer onze dappere Voorvaderen, ook dan, zich zeiven verdedigden, wanneer zy geweldig werden aengetast: Maer hoe dwaele ik Mede-Burgers! Wy betalen die Huurlingen, om voor ons te waken, óm onze goederen, onze waerdftepanden, voor ons te bewaren -f die zorg rust op hunne fchouderen: Waerom zouden wy ons bekommeren daer wy, veilig, in derzelver fchaduwe rusten ? Weg dan kommer-volle vreeze, alleen voor den jaloerfchen Gemeenebest- gezinden gefchaepen ! Zy immers, welken wy ter onzer verdediging riepen, zullen ons niet kwellen, ontrusten; zy, welken wy met den dolk, ter onzer befcherming, wapenden, zullen ons dezen niet in de flaep in het harte wringen!
Midden in het grootst gevaer bewaren wy diezelfde ongevoeligheid en zorgeloosheid, en vertoonen eene grootere gerustheid,naermaete wy fpoediger ten verderve fnellen; Gelyk het
ge*



XL Redev. o? den biddag. 239
vefctiied is, in de dage Noe, alzo zal H ook gefchie%n met ons vaderland; zy aten, zy dronken,zy namen ten huwelyk, en werden ten huwelyk gegeven, tot op den dag, op welken Noë in de ark ging, en de Zondvloed kwam, en verdierf ze allen. Gelyk het gefchied is in de dagen Lots, alzo zal het onsgefchieden, zy kogten en verkogten, bouwden en planten, tot zy allen werden verdorven.
Gelooft my, Waerde Landgenootenlhet gevaer is dreigende. Laeten de rampen, welke ons dringen, drukken, dien invloed hebben op onze harten, welken de zegeningen, de oor deelen des Allerhoogsten misten. De val van ons Vaderland is bynaonvermydelyk, indien wy niet van maetregelen veranderen, en deszelfs ondergang moet den ondergang van allen met zich {kepen. Is 'er dan geen vonkje Vaderlandsliefde overgebleven in uwe boezems? hebt Gy dan de zugt voor uw eigen welzyn, voor het welzyn uwer kinderen geheel uitgedoovd, zo -dat niets ze uit die zorgeloosheid kan doen ontwaken? wat dan blyft 'er overig, dan uwen tuin •weg te nemen, op dat hy zy tot affnydinge, en uwen wur te verbreeken, op dat hy zy tot vertredinge; dan dat deze Landen , der verwoestinge op nieuw ten prooi gegeven, door de wateren weder verzwolgen uit welke zy waren opgerezen, en onze naem uitgewischt worde uitdelystder polken. *-
Her



S4-0 XI. Redev. op den biddag!.
. Het gemeen welzyn is een harfenfchim geworden, het eigen-belang dryft boven, terwyl alles wordt opgeofferd aen de zugt voor eigene grootheid. Indien men op de beledigingen en mishandelingen van Neerlands Volk het oge vestigt, indien men de werkeloosheid gadellaet, indien men overweegt, hoe ftraffeloos eed en plicht wordt gefchonden, dan zoude men beginnen te twyffelen, of 'sLands Vaderen het roer der Regeering niet uit de handen ware gewrongen ; en gave God! dat niemand van dit euvel zwanger ging!
Eene diepe ongevoeligheid omtrent de hoonende behandelingen, welke ons Vaderland .móet dulden ; onverfchilligheid omtrent den Nationalen roem onder de Volken van Europe ; onverfchilligheid omtrent de rechten en vryheden zo van Neerlands Ingezetenen in het gemeen als van elk hunner in het bizonderj onverfchilligheid , of men eene bete broods, met de traenen onzer medelyders doorweekt, ons door den Dwingeland fmaedelyk toegeworpen, ete, of als een vryman leve ——
en in zyne Kinderen, edle Wezens
Gods beeldenis waerdig weldoeners des
menfchelyken geflagte, of vuige flaeven
werktuigen der Heerfchzugt — kweeke; alle ongelukkige tekenen van een verzwakt en naer zynen ondergang hellend Volk! hebben by
ons



XI. Redev. op den biddag. 159
ons de overhand genomen: - wy - wy en niet hec Oorlog zyn de bewerkers onzer eigene rampen, de bewerkers van onzen val.
Er zyn echter nog middelen over , om 't verderf te ontvlieden; het is nog tyd om te rug te treeden , hoewel er maer ééne fchreede is tusfchen ons en de dood. O Land, land, land! boort dan des Heeren woord: De laetfte waerfchuuwing is gegeven; de Algoedheid heeft niets onbeproefd willen laten om ons te behouden.
In America is de Heilzon opgedaegd, welke ons ook zal beftraelen, indien wy willen: America alleen kan onzen Koophandel, onze Zeevaert doen herleven: America kan onze Fabrieken op nieuw doen bloeijen, en ons leydeh herftellen in zynen voorigen luifter. America levert ons op nieuw, indien wy ons zeiven niet durven befchouwen, een fpreekend bewys op, hoe de Gerechtigheid een Volk verhoogt en de Zonde de fchandvlek is der Natiën. America kan ons leeren , hoe de verbaftering van het VolksCharacfer tegen te gaen, het bederf der zeden te ftuiten, de omkooping te weeren, de zaeden der dwingelandy te verflikken , en de zieltogende Vryheid in gezondheid te herftellen.
America is door het Wezen aller wezens verordend , om Neerlands laetfte Boet-Prediker te wezen: America is verordend, om deleemq. ten,



240 XL Redev. op den biddag.
ten van Neerlands Volk te heelen, indien 't derzelver voetftappen wil drukken ; indien 't zich wil bekeeren en leven. Eene vernieuwde deugds betrachting ; eene vuur ige, eene manrtelyke Godsvrucht , eneeneonbezwekene verkleevdheidaen alles wat billyk is en rechtvaerdig, moeten op nieuw der Nederlanderen verfierzelen Worden. Eene warme Vaderlands-liefde, eene onbedwingelykezugt voor de Vryheid en onafhangelykheid van ons Vaderland , eene hartelyke afkeer van alle flaevfche onderwerping en lydelyke gehoorzaemheid ,. eene jaloerfche verkleevdheid aen de geringfte onzer Burgerlyke en Godsdienftige rechten, en derzelver kloekhartige verdediging tegens elk en een iegelyk, die dezelve belaegde of wilde roven, moeten het deel weer worden van elk van Neerlands Ingezetenen.
f In dezen isde ónzydigheid misdaadig. Door ftil te zitten begunftigt men de Vyanden der Deugd, der Godsvrucht, der Vryheid; door ftil te zitten moedigt men den onverlaet aen om in zyne verkeerdheid te volharden, die zich tot het goede bepaeld zoude hebben, indien hy vroegtydig tegenftand ontmoet had. Zo dra wy ons des naems van vrye Nederlanders waerdig trachten te draegen, en de deugd en Godsvrucht den waggelenden throon der Vryheid fchraegen^zal de Algoede Vader,die het licht ': door



XI. Redev. op den biddag. 24.1
door de dikfhe duifternis kan heen doen breeken, onze pogingen zegenen, met ons ten ftryde trekken, onze wapenen de verwinning fchenken, ons over onze haeteren doen zegepraelen en ons heil beveiligen; en dan zal Nederland voor Europe wezen , het geen thans America is voor de nieuwe Waereld.
Ziet daer de Middelen, M. B! om het Vaderland te redden , om uwe huisgezinnen te doenbloeijen,en de welvaert indezelven te bevestigen. Laet den moed niet zakken : Hoe hagchelyk, hoe allergevaerlykst onze toeftand zy, is die niet geheel hoopeloos: Al is het water aen de lippen gekomen, kan en zal ons de Algoedheid redden, indien wy van de aengewezene middelen gebruik willen maeken : En wie zal tegen ons zyn, indien God onze helper is? Der Burgeren Deugd en Godsvrucht,der Burger en Vaderlandsliefde zal de Overheid dwj.igen hun te volgen, indien zy hun niet is voorgegaen,
Der Burgeren heldenmoed zal denzelven in de vaderen des vaderlands verfterken , en dezen alles , alles doen wagen, om hunner Broederen wille,
Schept moed, M. B! toont uwe onderwerping , uwe dankbaerheid aen het befte Wezen door het opvolgen zyner beveelen: Schept moed,
q 2 m.



J42 XL Redev. op den biddag.
M. B! gordt uwe lendenen met kloekhartigheid, brengt alles toe ter handhaving der Vryheid , doet uwe liefde voor het Vaderland kenbaer worden in uwe daeden : Schept moed ; leent het ore aen Gods roepende ftemme; eerbiedigt uwe braeve Burger-Vaderen: Zy waeken voor uw welzyn; zy verdedigen uwe rechten, zy tarten de gevaeren , en durven den grimmige toorn eens onverzoenelyken vyands trotfen! Hun getal, hun iever, hun moed, hunne waekzaemheid klimt met den nood. Friesland is een land van Helden; andere Gewesten roemen de Hunnen; ons ieïden kent deZynen. Hoe gaern wilde ik dezen U melden, vreesde ik niet hunne zedigheid te kwetzen; vertrouwde ik niet dat derzelver naemeninuwe harten als ingegrift waren: Uwe liefde, uwe dankbaerheid , uwe hoogachting , uwe medewerking met hunne oogmerken zy hunne belooning! — Schept moed , M. B! eene gelukkige uitkomst zal uwe kloekmoedige pogingen bekroonen! Nog een enkel ogenblik M. Vrienden ! eer gy te rug keert naer uwe wooningen : De goedkeuring van uw gewisfe , de goedkeuring der waereld, de goedkeuring der Godheid , en de gloeiende dankbaerheid der laetfte. gelukkige bewooners dezer Gewesten ftaen aen de eene, aen de andere zyde uw ondergang met den ondergang uwer huisgezinnen
en



XI. Redev. of den biddag. S43
en geflagten, met den ondergang van allen, met den vloek van uwe kinderen en kindskinderen, met den vloek van allen, tot welke uw naem wordt overgebragt. Kiest tusfchen het leven en den dood; bukt U voor den God der Vryheid, of kromt uwen nek onder het Juk. — In het laetfte zal U het verderf, als een gewapend man den zorgelozen wandelaer, aengrypen en verdelgen; in het eerst zal God U ten befchermer ftrekken, en uw God zyn en blyven gelyk die van onze Vaderen; en dan zal uw licht voortbreken als de dageraed; dan zal uwe genezing fneh lyk uitfpruiten ; uwe gerechtigheid zal voor uw aengezicht heenen gaen; en de heerlykheid des Heeren zal uwe achterhoede wezen.
amen!