01 1235 397+ UB AMSTERDAM






Ofttier etter andere wittige IPerkiens ,'voür de Of, voeding der Jcv.^d en de Schooien gefchikt, zijn bij de Drukkers deezes, ook nog gedrukt en te bekomen;
■ffineae, (H.) Reekenboek - voor dï Nederlandfche Jeugd.
imgegeeven door dc Maatfchappij: Tct Nut van 't Alge' 1 meen , 1', doelen;
Aanleiding tpt de , Spelkunst , voor de Jeugd. Anecdotes voor Rïenfchenvrïenden., ter verbeteringe van hee Hart.
Aardrijkskundig Woordehhoek der Cataaffche Republiek, vol. gends derzelver veideeling in Departementen, RingeD ea Grondvergaderingen, met negen nieuwe, naauwkeurig ge< graveerde, en afgezetteli K.arijens•■ zoo- van de Republiek in derzelver geheel, als van ieder der agc Departementen in bet bijzonder.
Atlas rZak-; der Bataaffche Republiek, volgends dcrzelvef verdceling_ in Departementen en Ringen. In liegen zeer naauwkeuiig gegraveerde en afjjezètten Kaartjens, gebouderf m lang klein ióe. formaat.
Bolhuis? Cl» vO Né"derduufche . Spraakkunst', uitgegeeven? door dc Maatfchappij: Tot Nut, van V Algemeen.
B ran s, CT.) Katechis.nus der Natuur. >
Campen, (P.; v.) Grondbeginfels der Bouwkunftige Reekenkunde, gr. 3vo:,'met 15. Plaaten.
Fabelen (Verzameling van) en Vert.lCels, ten dienste der
-"Nedérlandfche Schooien, .
Fcigter, (J. C) Nieuwe' lloogduitfche Spraakkunst voor
' Nederlanders'.
Gefprekken over de vocrnannilre Gebeurtenisfen in het Va.deiland, bijzonderlijk ten tijde der Stadhouders. F.en School, boek.
ter Ontwikkeling van Het Verftand, eti Vorming:
van het Haft der Kinderen. Een Schoolboek, .rjs Nut va» 'f Atgemsm.
Gcjgraphisch Zakboekjen'voor Neërlands Jeugd. Grandifon, (de Gefchiedenis van Sir Charles) verkort j
uit het Engelsch vertaald. Halma, jF-,) groot Nederduitsch. en Fran$ch. en Fransen,
-en Nederduitsch Won-denhoek, 2. deelen, gr. /ito. Handleiding- tut de Spel-' en Leeskonst, door een' Ondenvij/ zer der jeugd op een der Dorpen in. Holland. .■ • Hulshof, (W. v. Oo ster wijk) de Gefchiedenis van Jo» zef, voor Kinderen, uitgegaeven door de Maatfcliappij: 'Tot Nut van 'i Algemeex, 2. ftukjens, met een Kaartjen. - —: • 't - — hetzelve vermeer¬
derd «iét ccne Sjj[(jouë:te en hes leeyga des Schrijv-ers, op bess pipicr» - J



Stort ÏSegf'p van de Gcfchiedenisfen des Vaderlands, in Vraa»
gen en And woorden. Leesboek voor de NeJerlandfche Jeugd, -ieerrijkc en Aangen.iame Onderhoudingen voor dc Jeugd, leesoefeningen voor Eerstbeginnenden , ten dienste der Schoo-
len welke ingericht zijn ïiaar hét oogmerk der Maatfchap. ,J pi :" Tot'Nut van 't iilgtmtm.
•Leevensgefchiedenisfen voor Jonge Lieden, ie. deel, behelzende het Loeven van M A. de Ruyter, door C. Rog. ge.
e , dito se. deel, behelzende het Leeven
van H. de Groot. M a r i n , ( P.) Methode Familière , uirgegeeven door J. v a a
Bemmelett, veel verbeterde eu vermeerderde druk. Nieuvvenhui7.cn, (M ) Leesksjens, uitgcgeeven door de
Maatfchappij : Tat Nut van 't Algemeen. ______ Tr»p der jeugd, uitgcgeeven door
de Maatfch'ippij: 2W - Tut van 't Algemeen. Nieuw Spelboek, uitgcgeeven ten dienste der Nedérlandfche ' Schooljeugd.
$* steur, (J. D.) Eerfte Ee^nfelen der Natuurlijke Historie, voor jonge Lieden, met Plaaten , 3. deelen. _ .
Rudimenta, of Gronden der Nederdlütfche Spraake, uitge» geevcn door de Maatfchappij: Tut Nut van 'f Algemeen.
Rechten ( de) van den Mcnsöh en Burger, en de Pligten daar» uit v'oordvloe'ijende, voor de Vaderlandfche Jeugd, opgedraagen a-ui de Maatfchappij: Tet Nut van 't Algemeen,
Rogge, (C.) Jezus, een Voorneeld voor de Jeugd.
Spel- en Leesboek-jen voor Eerstbeginnenden, uitgegeeven door de Maatfchappij: Tat Nut van 't Algemeen.
Schrock en Curas, Kort Begrip der Algemeene Gefchiedenls, of Inleiding tot dezelve, uit het Hoogduitsch vertaald van wegen de Maatfchappij: tot Nut van 'f Algemeen , 2. flukjens.
3'ehoolboek der Weetenfchappen, met Plaaten.
Salzman, de Stichtend Vermaakende Leeraar voor Kinderen cn Kindervrienden.
— : Stichtend en Vermaakend Handboekjen voor Kinderen en Kindervrienden.
Scthneither, (J. j:) Nieuwe Leerwijze, om Kinderen, binnen korten tiid, te leeren leezen en denken, met Plaaten.
Verhandeling over het Onderwijs in het Spellen Leezen en Schrijven, uitgcgeeven door de Maatfchappij:" Tet Nul va-a '* Algemeen, met Plaaten.
Voor Kinderen, tot Nut en Vermaak, met Plaatjens.
Verzameling van Gedichtiens , ten dienste der Schooien.
Winkelman, CO. R. F. W.) Themata, of Oefeningen over de onderfcheiden Reden-deelen.
Zedenkundig Leesboekjïn voor kleine Kinderen, in a»ngcnss» flfc Verleningen.'



BRIEVEN,^
VOOR MIN EN MEER GEVORDERDE
JONGE LIEDEN,
ten dienst dek. sckoolen zoo wel, als ten algemeenen .gkbruike, geschikt.
door
EEN LID DES SCHOOLBESTUURS EENER DEPARTEMENTSSCHOiLE van de
BATAAFSCHE MAATSCHAPPIJ TOT NUT V4N 'T ALGEMEEM.
tweede stukje.
Te L E r D E N hij D. du MORTIER en ZOON^
m d C C C.






INHOUD
der
£ R I E V E N
va'n het tweede stukje.
An dwoord pp 'den agt- en tagtisften Brief. Wat nadenken is en hoé nuttig.
— 9c0 Middelen tegen kiespijn, en om goede ^
witte tanden te behouden.
— 91. Hoe leelijk het vloeken is.
*— 92. Over den regenboog. Wat die is en wanneer reeds daar geweest. Ros enmuller 'Handleiding tot het nuttig lezen des Bijbels.
-— 93. Vervolg van den vorigen. Uit welke fchriften men de natuur leert kennen.
*f 94- Zendclingfchap tot bekeering der Heide, nen iri Oostindic en elders.
— 95* Rotterdammer Kermis befchreven.
— 96, Vervolg van den vorigen. Over het
geestenfpel. Een Advertisfement uit naam van phiudelp HiAj'om braaf te lag' chen,
* 3 N". 97.



vi INHOUD der BRIEVEN.
N°. 97. Vervolg en flot yan den vorigen. Over de kwakzalvers , met een belachlijk kwakzalver billet.
— 98. Andwoord op de vorige brievere Brons-,
wijl'er mis.
— 99. Groote nuttigheid van den azijn in mee-
nigvuldige gevallen.
— ioo. Sneeuwlawinen in Zyitzerland er; hare
geduchte uitwerkingen.
— 101. Aardbevingen en vuurfpu.wen.de bergen.
Derzelver nuttigheid.
— 10:. Over de Heidenen en hunnen Godsdienst.
— 103. Vuur en licht. Nut daar van.
— 104. Wat te doen, als iets in de keel is He¬
ken gebleyen.
— 105. Hoogmoed is groote zotheid.
~ -c6. Befchrijving van een klooster. Gefchiel denis der kloosters, munnikcn en non» nen.
—. Ip7. Wat men yan droomen te houden heb» be. Hknnings daarover. Io8« Andwoord op den vorigen. Wat men denken moete van fpooken , tooverij, hekferij, voorbeduidfelen en naehtmerrij. Wageners fpookerijen.
N°. 109,



INHOUD dèr BRIEVEN, vir
N°.iop. Over de neus en het rieken. In martinet kan men over 1 menfchen zintuigen én zinnen lezen. Onderfcheid daar van.
— ilo. Kiespijn door fijmpatbie verdreven. Hoe
dit toega, en hoe men de koorts befpreke.
i— lil. Wat ware weldadigheid zij en hoe men die moete beoefenen.
— 112. Over het hart. Natuurlijk en zedelijk»
Goed en flecht hart.
— 113. Alle menfchen van één geüacht, maar
nogthands zeer. verfcheiden.
— 114. Over de lucht, derzelver zwaarte en het
weerglas. De mensch wordt geftadig door meer dan veertig duizend pond lucht gedrukt.
115. Vervolg van den vorigen. Luchtpomp, Luchtbollen.
— 116. Men moet ï niet bang voor de Turken
wezen.
=-117. Vervolg van den vorigen. Gefchiedenia van mahomed en den Mahomedaanfchen Godsdienst, Over de Turken en het Turkfche Rijk,
N'.nS.



Vltl
INHOUD öer BRIEVEN.
N°.ll8. Over het vlas. Hoe het geteeld en bèi werkt worde en van wat gebruik het al zij. Spinwiel van eene nieuwe uitvinding.
~ 119-. Waar van men al papier make en- wat men, in vroegere, tijden, in deszelfs plaats gebruikt hebbe.
— iao, Verfchillende handelwijs omtrent de over¬
ledenen bij onderfcheiden volken.
— isiv Decimaal- of tiental-rekening. Hoe die
bewerkt worde.
— 1*2. Vervolg van den vorigen,
— 123. Vervolg van den vorigen.
— 124. Vervolg en Hot van de vorigen, ... •
— 125. Verdeeling der Bataaffche Republiek in
Departementen en Ringen.
BRIK-



BRIEVEN-
VOOR
JONGE LIEDEN.
LXXXIX. BRIEF.
WAARDE VRIEND!
Het gaat, bij veele jonge lieden, omtrent de befcliouwingen. der natuur, even als met het nadenken in het algemeen; z'j fchijnen 'er te traa* toe te z'jn. En evenwel is het zoo noodig en nuttig. Hje kan me i, zonder het zelve, ooit verfiandig worden? H)e zullen wij, onze dagelijkfche bezigheden zelfs, behoorlijk verrigten , zio wij niet alles, eer wij i*s ondernemen,'wei overdenken? Hoe zullen wij het beste voor ons kiezen, en ons voor het fchadelijke hoeden, wanneer wij niet letten op alles, wat ons voorkomt? In hoe vele gevallen zullen wij ons niet belachlijk maken, zo als het oude besje, dat eene raaf ging koopen, om te zien, of die vogels j»ok, gelij< men haar verteld had, honderd jaar oud werden ? En hoe zouden de menfchen zoo vele duizënde uitvindingen hebben kunnen doen, -waar van wij nog dagelijksch het nut en gemak genieten, bij vooi> beeld, fchepen, molens, klokken, windasfen enz. indien zij niet hadden willen nadenken, en het verftand gebruiken, dat God 'er hun toe gegeven heeft?
A Maar,



X C. BRIEF.
Maar, om geregeld na te denken, daar behoort ook al vrij wat toe, karel! Dan moet men zich niet enkel te vrede Hellen, met die kundigheden van zaken, welken wij, doormiddel van onze zintien en zintuigen verkrijgen, naamlijk door het gezigt, gehoor, gevoel, de reuk en den fmaak; maar ons verfland moet ook naar de oorzaak, eigenfchappcn en werkingen der dingen onderzoek, doen, het gelijke en ongelijke, het lioodzaaklijkc en het toevallige, het oogmerk en de daar toe dienende middelen, leeren kennen; uit het een en ander befluiten trekken; en zoo wel letten op hetgeen de dingen, met elkander overeenkomstigs, hebben, als waar in zij van elkander ondcrfcheiden zijn. \'"fcij herinnert u nog wel, vriendlief! hoe onze leermeester ons denkvermogen al fpelende oefende, wanneer hij ons , bij voorbeeld, water en wijn, lood en goud, hout en fteen , een oijevctar en een mensch enz. met elkander liet vergelijken? En hoe hij met ous MOitiïz proeve eener redeneerkunde voor de jeugd doorging? Gij weet dus ook, dat dit boekje zeer gefchikt is, -om jonge lieden tot nadenken op te leiden; maar dat ik fteeds uw vriend ben, weet gij niet; wel?
GE ORG.
X C. BRIEF.
lieve vriendin!
Het fpijt mij zeer, dat ik uw aangenaam gezelfchap, gister, heb moeten' misfenniet alleen , maar inzonderheid dat eene hevige kiespijn, waar aan gij, federt eenigen tijd, zo<?'veel moet lijden, hier van de oorzaak is geweest. Daar mijn vader lid van een leesgezelfchap is, fnuiTel ik meenig een
boek



X C. BRIEF.
3
boek door , en , vind ik 'er het een of ander
aanmerkcnswaardige my hetgeen ik denk, dat mit of anderen van dienst ^ou kunnen zijn, dan teekea ïk zulks in een bijzonder boekje op. Meenigmaal is dit boekje mij airede fchodn te pas gekomen en ik raad dus alle mijne vriendinnen aan, om 'er mede een dergelijk te vervaardigen. Zoo vind iJt dan mi ook, dat ik,uit deFaderlandfche Bibliotheek het vierde Deel, No. 13, het volgende beproefde middel tegen uw ongemak heb aahgeteekend dat ik u ga mededeelen.
„ Neem zoo veel fija geraspte of gefchaafdé „ Ramenas, als gij, in twee of driemaal, met den „ duim en voorden vinger opnemen kunt, doa „ het in een fijn linnen doekje, en leg het op den „ polsader van den regter of linker arm, naar dat „ gij de pijn aan da regte of linke xijde gevoelt. „ Hebt gij echter pijn aan beide zijden te gelijk „ dan moet gij het middel op de polsaders van „ beide armen te gelijk leggen, de doekjes, met „ een wiadfel« op de aderen vast makende. D* uitvinder verzekert, dat de pijn bij hem geweken „ was, vijf of zes minuten, nadat deRamenas had beginnen te trekken. Zoo rasch nu de gewenschte uitwerking volbragt is, moet gij de Ramena» „ weör afnemen. Dezelve laat dan eene rood« „ vlek, of dikwerf ook, zoo de trekking en toe„ vloed van ftbf, daar door veroorzaakt, flerker „ ware, een klein blaasje, met helder dun vocht, „ op de plaats na, waar het doekje gelegen heeft! „ Dit moet gij, met een lancet of punt van een „ pennemes openen, en 'er het vocht laten uir„ loopen, wanneer de roode vlek wel dra van zelf wcêr verdwijnt."
Nog een ander middel heb ik opgefchreven maar vergeten 'er H\ te voegen, *& WM boek? bier* bet; A2, „Neem



4
X C. BRIEF.
„ Neem kleine levendige korenkevers (de Geleerden zeggen coccinella ftptem punStata) tusfchen de vingers , wrijf ze zoo lange, tot zij warm worden, en heilrijk 'er dan de pijnlijke „ kiezen of tanden mede."
Maar, meisje lief! naardien ik twijfel, of gij wel niet eenigermate zelve 1'chüld zijt aan uwe kiespijn, dewijl wij meisjes toch ook geerne onze tanden fraaij houden, en ik nu eens aan het uitfchrijven ben, zal ik u, uit diezelfde Faderlaidfche Bibliotheek, No. 6. van het vierde Deel nog het volgende beproefde middel mededeelen, om, tot den hoogen ouderdom, goede, witte tanden te behouden.
„ Het deugt niet, wanneer men de tanden alle
morgen met fcherpe poeijers wrijft; zulks neemt fi de glazuur weg, en verwekt, daar door, volko„ men bederf."
,, Die gezonde en witte tanden heeft en dezelven „ wil behouden, moet niet heet eten en drinken, „ en alle morgen niet alleen, maar ook tekens na
den maaltijd, den mond met zuiver water fpoe,, len. Wie dit goed onderhoudt, en geene bij,, zondere ligchaamsr ongefteldheid heeft,aanleiding
gevende tot zwarte,' bedorven en kalkachtige „ tanden , zal ze , tot hooge jaren, goed hou„ den."
„ Men moet 'er ook voor zorgen, dat het tand,, vleesch zijne vastheid behoude, op dat de tanden „ in de kakeneenen vast blijven. Hierom is het „ raadzaam, om den tweeden of derden dag, met „ het volgende poeijer, alleen het tandvleesch eu
niet de tanden, het best met den vinger, te „ wrijven. — Men neme een half loot Cochenille, „ twee loot bast van Kina, één loot Drakenbloed, w en voord* Miihe en bereidden Wijnfteen, van
„ ieder



xc.
BRIEF.
5
„ ieder eene dragma of een vierde deel loots, „ fïampe zulks tot een grof pocijer , en voege „ 'er dertig druppels Nagelölij bij."
„ Dit poeijer is bijzonder goed voor hen, die „ dikwerf met een flap en ligt tandvleesch gekweld „ zijn , cn dus ook voor hen, die lange zeereizen ,, doen moeten."
,, Befpeurt men, dat, ongeacht alle deze voor„ zorgen, zich evenwel flijm en onreinigheid aan „ de tanden wil zetten , dan kan en 'mag men „ ook, alle agt of veertien dagen, de tanden zelf, „ mee dit poeijer, reinigen en wrijven."
„ Reeds bedorven tanden verëifchen vooraf ,, eene andere en bijzondere verzorging. Men moet ,, eerst, door daaglijkfche reiniging, fpoeling en „ wrijving met een of ander zagt en dienstig poei„ jer, van tijd tot tijd, de witte verw der tanden „ herftellen, ze van de kalkachtige aanyroeijing „ zuiveren, en "de tanden of kiezen , die veelligr „ reeds hol geworden zijn, of laten toefloppen of ,, uittrekken.—Doch ook hier toe bedient men zich „ van geene al te fterke, harde of ruwe middelen, „ allerminst van de kwakzalvers."
Dan gij zoudt mij wel zelve voor een klein kwakzalfftertje gaan houden, niet waar? Nu, dat kan nist icheelen, als u mijn raad maar helpt. Ik wensen u, van harte, fpoedige beterfchap, verzoek, uwe geachte Ouders, en lieve broertjes en zusjes, van mij te groeten, en noem mij, gelijk altijd,
uwe vriendin
KLAAfcTJt»
A 3 XCf*>



6 XCI, XCII. BRIEF.
X CI. BRIEF.
bests vriend1.
Hebt gij wel gemerkt, dat onze Speelmakker frans, van tijd tot tijd, zulke leelijke woorden begint te gebruiken, of dat hij telkens vloekt? Jk weet niet, waarde jongen het van daan haalt; hij moet het vast van andere kwade jongens of ondeugende bejaarde lieden hooren. Het ergst daar bij is, dat hij meent, dat het mooij ftaat, daar toch ieder vloek, ten minfte, een teeken is, dat men geene opvoeding hebbe en een onbefchaafd mensch zij. Hoe laf zou het Haan en hoe belachlij < zou men zich maken, wilde men, bij voorbeeld, om het andere woord, kurken ftop zeggen ! Nog erger wordt de zaak, wanneer men zich zclven of anderen , al vloekende, kwaad wenscht; want dit toont öf eenen hoogen trap van ligtzinnigheid, óf een boosaartig hart, aan. De naam van god en jezus moet men ook altijd met den diepften eerbied uitfpreken, en nooit ligtvaardig in den mond nemen- Willen wij hem eens te zamen daar over onderhouden, en hem zeggen, dat, zoo hij dit «iet nalaat, wij niet langer met hem verkeeren willen? Misfchicn heeft hij 'er nog nooit ernftig over na gedacht. '
LODEWIfK.
XCII. BRIEF.
lieve broeder!
Gij vroegt mij gister, toen wij, op het veld wandelende", dien fchoonen Regenboog aan den hemel zagen , of ik ook wist, wat die zij en waar
uit



XCII. BRIEF.
'i
uit dezelve ontfta ? Ik heb u dit liever fchrifdijk dan mondlin* willen zeggen, eensdeels om mij in het bricffchrijven te oefenen, anderdeels, op dat gij het dan meermalen overlezen en 'er over nadenken kunt.
De Regenboog is geen bijzonder gefchapen wezen, maar Hechts een verfcnijnfel dat zich vertoont , wanneer het aan de eene zijde van het luchtgewest regent, en aan den tegenovergeftelden kant de zon fchijnt. De zonneftralen worden naamlijk, in de neêrvallende regendruppels, gebroken , en in hunne zevenkleurige ftralen ontbonden ; en zoo vertoonen zich voor ons oog, bij den aewoonen regenboog, vanboven naar beneden gerekend, de roode, orange, geele, groene, blaauwe, purpere en violette kleuren. Tot die verfchijnfel wordt vereischt, dat de zon laag fta, en, om die rede, ziet men den regenboog in den zomer, nooit des midda:s, wanneer de zon zeer hoog ftaat maar altijd des morgens of des avonds. Dewijl de? zon rond is, vertoont zich ook de regenboom rond , en als een halve kring , om dat ^de andere helft onder de oppervlakte der aarde valt, \vaar nooit een regenboog plaats vinden kan. Somwijle ziet men flechts een ftuk van eenen boog, wanneer naamlijk daar, waar het overige gedeelte zijn moest, geene regendruppels voorhanden zijn.
Buiten dezen gewoonen regenboog vertoont zich nu en dan cok nog een andere buitengewoone of omgekeerde , waar in de kleuren fiaauvver zijn en in eene juist tegenftrijdige rigting met den gewoonen. Dit komt daar vau daan, dewijl die flechts het affchijnfel of de weêrkaatfing van den gewoonen is, en dus de lichtftralen meer gebroken worden, eer zij in ons oog komen.
A 4 AI$



8
XCIII. BRIEF.
Als men gen. IX. vs. 12—17 zoo maar oppervlakkig leest , zou men ligtlijk kunnen denken, dat 'er, vóór dien vloed, waar uit noach °-ered werd , geen regenboog ooit zich vertoond&had. Dit kan echter niet wel zijn, om dat de zon toch ook, vóór dien tijd, wel eens tegen over eene regenencie wolk zal gedaan en die befchenen hebben, in welk geval 'er een regenboog ontdaan moest. Maar zoo dra men die plaats met vcidand en opmerkzaamheid leest, zal men ook zien, dat 'er alleenlijk gezegd wordt: God delde den regenboog tot een teeken voor noach, die 'cr&dus voorheen wel kon geweest zijn, maar nog niet tot een teeken gedeld was.
Als wij eens ouder zijn, zullen wij daarom den Bijbel altijd oplettend en met nadenken lezen; en, om ons daar in te helpen, heeft Vader ons een fchoon boekje beloofd, naamïijk j. c. rose nMüllers Handlriding ter bevordering van het nuttig lezen des Bijbels, uitgekomen te Am [ter dam 1794.
Nog iets, lieve broeder! wij kunnen zelf, in het klein, eenen regenboog maken, zoo wij, als de zon fchijnt, een fchippers-dwiil nat maken, en die rond draaijen. In de daaraf fpringende waterdruppels ziet men dan eenen franijengeheel ronden, regenboog. Ik heb dit zelf eens gezien.
jan.
XCIII. BRIEF.
■liefste broeder!
Als men u den vinger geeft, Broertje; neemt gij de geheele hand. Pas heb ik u iets gezegd
om-



XCIII. BRIEF.
omtrent den Regenboog, of gij doet mij op nieuw eene ganfche menigte vragen , tot welker beandwoording ik bi;na eene geheele natuurkunde in het hoofd moest hebben; of voor u affchrijven, wat andere beroemde natuurkenners daar omtrent hebben laten drukken Ik prijs echter uwe weetgierigheid, en weet ook, dat ik verpligt ben, om anderen, en dus vooral u, mijn lieve broeder! de kundigheden, die ik bezitten mogt, mede tc deelen. Om nu alle uwe vragen naar regen, bonzen, wolken, wolkbreuken , daauw", mUt , rijp, ijs, hagel., en fneeuw, in ééns te beandwoorden, fchenk ik u, tot een' be wijs mijner broederliefde, inliggcndcn kleinen Ka'techiunus der natuur van wakti net, waar in gij nog al meer wetenwaardige dingen zult vinden , als van de zon, da maan, derzei ver loep en verdui\teringen ef eklipfen, dc kringen om zon en maan , bijzonnen en bii'manen, de Sterren, Stadrtfterren, zoogenaamde vallende fierren, 'dwaallichtjes' enz. Als gij ouder zijt, kunt gij ook den groot en Katechismus' van dien geleerden Predikant, zöllnïr en lange over de aarde en haare bewoners, en andere natuurkundige boeken meer, nalezen De Maatfchappij tot Nat v.m *t Algemeen, zcide Vader onlangs, zou, binnen kort, een natuurkundig Schoolboekje v»or de Jeugd, fli vier deeltjes, uitgeven. Daar zullen wij Vader om verzoeken , en er dan te zamen braaf in lezen. Misfchien is het nu wel al gedrukt! 6 Ik verlan» 'er zoo naar! *
jan.
& 5 XCIV,



w XCIV. BRIE F.
XCIV. BRIEF.
GELIEFDE VRIEND!
Voorleden week kregen wij eenen brief van mijnen broeder uit Oostindië. Dus noemt men het zuidelijk gedeelte van A/ie, benevens de Eilanden, die caar omftreeks liggen. Raad eens, wat mijn broeder daar ujcregt ? Heidenen en Mahomedanen tot net kristendom bekeren. In Denemarken is, ledert het jaar 1703, eene inrigting tot Hand gekomen, waar d:jor jonge Geleerden , bijzonder J-redikanten, onderhouden worden, die naar AM moeten oyerftcken, om aldaar het Kristendom uit te breiden. Zulke Leeraars nu heten Zendelingen pf AJtifiofKirisfen, en de inrigting zelve zoo wel, als de bezigheid, die zij verrigten, heet zenduig of zendelmg/chap. Dit is een moeiliike arbeid, met vele bezwaarnisfen, ongemakken en gevaren zelfs verknocht. De Zendelingen moeten noouzaadijk eerst de taal van ieder land of gewest, wa»r zjj komen, leeren, zich met de zeden", denkbeelden, gebruiken en levenswijs der inwoners bekend maken, en voords allerleij middelen en wegen beproeven, om de menfchen hun oud geloof ie doen verlaten en hen tot het Kristendom over te halen. Tot hier toe echter is hun dit, in het algemeen, nog niet zonderling gelukt. De menfchen, die daar wonen, blijven even zoo geerne bij hunnen oudvaderlijken Godsdienst, ah de menfchen hier te la d, al brengt men hen ook no°zoo zeer het verkeerde van hun gevoelen onder het oog, en al zoekt men hen ook betere denkbeelden in te boezemen Daar bij komt, dat men die menfchen met alleen je zus eenvoudiger Godsdienst, maar nog daar te boven de 'bijzondere
mensen-



XCV. BRIEF. li
menschlijke Hellingen van deze of gene Kristengezindte of Godsdienstig Genootfchap, poogt in te boezemen ,en meenigmaal zelfs de laatlten met meer ijver, dan den cerir.cn. De talrijkHe Gemeente vindt men te Tranquebar, op de kust van Koromandelin Oostindic, den Deenen toebehoorende, en die Gemeente is Luthersch.
Zoudt gij wel lust hebben, om eens zulk een Zendeling te worden? Men heefc 'er veel gelegenheid, om iets te leeren en te ondervinden. Men behoeft zich ook Hechts tot een zeker aantal jaren te vcrpligtcn, na welker verloop dc Zendelingen, die zich goed gedragen hebben, voor het overige van hun leven verzorgd worden. Aan gelegenheid , om 'er eens toe te geraken , zal het u niet ontbreken , want niet alleen in Londen, de Hoofdflad van Engeland is, op nieuw, in het jaar 1795, eene Maatfchappij van Zendeling ichap ter prediking van hei Éuaiigelie in Heidenfcln Landen, opgerigt, die het oog boven al op dc Eilanden in de Zuidzee gevestigd heeft, maar ook in ons Vaderland, bijzonderlijk te Rotter aam, biedt men aan dit ontwerp de hand.
Nu, bedenk u eens, en vaar wel!
ANDREAS,
XCV. B R I E F.
WAARDS TE VRIEND!
Verwonder-u niet, dat ik u, in eenige weken niet heb kunnen.fchn'jven ;. het is hier kermis cc-' weest, gelijk gij -veer, en daar moest ik immers bij zijn! Wilt gij mij nu mijne flordigheid vergeven , dan zal ik u bet een en ander van de kermis meiden, waar uit gij ten minftc zult kunnen zien,
dar



ïi XCV. BRIEF.
dat ik 'er mijnen tijd niet geheel ijdel heb verlieten. Wel aan, luister dan!
Van alle de koopwaren, die hier op kermis komen, rn van het gewoel der menfchen, dat 'er dan op fh-aat en in de herbergen, plaats vindt, zal ik u niets melden. Gij hebt wel meer eene kermis bijgewoond en de eene. gelijkt hier in juist op de andere Dat het een flechte tijd is, zoo als de menfchen thands algemeen zeggen , kon men geenszins merken, dan alleen aan de klagten van fommige kramers , de modekramers evenwel ook nog uitgezonderd. Versheiden FauxhaWs waren opgepropt vol volk , den geheelen nacht door. Fauxhalrs weet gij, zijn ruime open plaa-fen of tuinen , verlicht door duizende bierglazen met brandende pitten, in vochten van allerleij kleuren waar men wandelt, in loges en prieëlen zit lekker eet en drinkt, en het ftreelendst muziek hoort van daar toe gebouwde balkons , of zich in de danszaal gaat verlustigen. De Spellen waren van dit jaar meemgvuldig. Hier deden Koordedanfers de gevaarhjkfte draaijingen en fprongen , die mij wel deden verwonderd ftaan over de buigzaamheid van het menschlijk ligchaam, over de vaardigheid errbehendigheid, die men door oefening verkrijgen kan; maar welken mij nogthands even min omvielen als dc Paardenvellen, offchoon die mij een nieuw' bewijs voor de leerzaamheid der dieren waren; om dat de menfchen 'er zich ]igtvaardi<* bij wa»en zulke kunstjes geen nut doen altoos, en integen' deel eene meemgte menfchen, die 'er hunnen'tiid aan opofferen, voor de Maatfchappij doen verloren gaan. Daar zag men eenen Goochelaar, wien boeren en onkundige gemeene lieden voor eenen toovenaar hielden, om dat hij, door gaauwigheid, eene meemgte kunstftukjes verrigtte, waar'van zij de mogelijk-



XCVI. BRIEF. i3
lijkheid niet begrepen. Ginds zag men een Spel, waar in honden en apen komoedie fpeelden, zeer natuurlijk, maar in Pantomime, dat is, ltom en enkel met gebaren. Elders vertoonde men allerleij dieren, leeuwen, ti'gers, meerkatten, witte beeren enz. en dit zag ii< geerne, om dat men 'er toch nog iets uit leert, en beesten ziet, uit andere gewesten , die men anders niet zien zou Ook was ik, op eenen avond, in het Spel van den aartij-en Glasblazer, wiens kunst, in het fpoedig vervaardigen van a'lleileij huisraad en bloemen ,uit glas in het klein, en met allerleij kleuren . ik zeer bewonderde , terwijl ik mij een fraaij bloempotje, tot eene gedachtenis , kocht. Het wasfche beelden Spel ben ik vooral niet voorbij geloopen, dat mij, om de menschlijke kunst, in het zoo juist trefl'en der gelaatstrekken van perfonen, die men in wasch geboetfeerd had, niet minder beviel. Ik ben mede in het Geesten/pel geweest, en heb u ook no?; wat van de Kwakzalvers te zeggen; maar dit in één of een paar volgende brieven , want ik moet u fchrijven in de tusichen uren, die mij van mijn dagelijksch werk overfchieten; daar de kermis mij hier in ook nog al wat te rug gezet heeft, en werken toch boven het vermaak gaat. Andwoord intusfehen eens aan uwen vriend
Rotterdam. Den gijsbert. io. Sept. 1798.
XC VI. BRIE F.
beste vriend!
In afwachting van uw andwoord, zal ik maar voordgaan, 11 iets over het Geenenfpel te fchrijven. Zoudt gij wel denken , dat vele menfehen nog zoo
" bij-



14 XCVI. BRIEF.
bijgeloovig waren, om zich te verbeelden, dat hier tooverij plaats greep, dat 'er wezenlijk Geesten verfchencn, en da: Phihdor, (zoo noemde zich de man die me: het Spel Hond,) overledenen, wien men maar begeren mogt. uit het rijk der dooden kon oproepen, zoo dat zij dus bang waren, om in het Spel te gaan? En evenwel is dit zoo. Ja, wat meer is, hoewel dc man, vóór de vertooning,, nadruklijk verklaarde , dat alles natuurlijk toeging, en door kunst bewerkt werd, terwijl hij veizogt, niet te gooijen, op dat men zijne kunstwerktuigen niet bedierf, begonnen 'er evenwel eenigen van vrees te gillen, toen 'er zoogenaamde geesten, van omtrent een voet lengte, verfchenen. Gij lacht 'er om, en ik lachte mede; maar nu kunt sij u ligtlijk verbeelden , hoe fluwe bedriegers , vóór eenige Eeuwen, toen de menfchen in het algemeen nog veel dommer waren, dan nu, door zulke vertoohingen, waarbij zij dan nog allerleij andere fchrikinboezemende grimasfen voegden, en die zij voor wezenlijke eeestverfchijnin; en uitgaven, bijgeloovige lieden nog bijgelooviger maken, vrees aanjagen, cn tot alles brengen konden, wat zii zelf wilden. Maar, laat ik u befchrijven, -wat hier nu te zien was, en hoe alles toeging. Daar men, na eenige voorafgaande kunstftukjes, meestal met de Magneet of den Zeïlftecn bewerkt, eensklaps dompers over de lampen liet vallen, werd het plotsling pikdonker; doormiddel van eenen bulderwagen, »elijk men in de Komoedie heeft, verwekte men eenen "rollenden donder, en met fijn gefloten harts of colophonie, door een licht geblazen, iets, dat naar blikfem gelijken moest, waar bij nog een gefchilderde blikfem kwam,door tooverlantaarn en holfpiegel vertoond, die den blikfem juist riet zeer gelukkig naarbootiïe. M«n hoorde mede een getafcs 'van regen en hagel,
ver*



xcvi. brief. ï5
verwekt door een langwerpig; werktuig, als een kasje, waar in van binnen latjes of plankjes mee gaatjes, door welken geftadig looden hagelkorrels of erwten liepen. Nu zag men geiïalten verfchijnen, niet welken men begeerde, want die kunnen niet vertoond worden , of men moest ze Voorheen kunnen fchilderen, maar van eenige bekende perfont n bij voorbeeld van voltairk , den beroemden rus' de rik, gewezen Koning van Pruifen enz. en eindelijk een doodsgeraamtè. Ijk waren, natuurlijk, niet anders, dan op glas gefchilderde beeldjes, die in eenen tooverlantaarn vertoond werden, terwijl de holfpiegels, die men 'er bij gebruikte, de beeldjes den aanfehouwers, als het ware, deden naderen, en ze ftraks weêr van dezelven verwijderden. Somtijds veranderden de zoo;enoemde geesten ook* eensklaps van gedaante, zoo als de dood in eenen engel, dat is, men fchoof fchielijk een ander glas in dc lantaarn, cn om zulks voor het oog'der toekijkers te verbergen, fchudde men de beeldjes zoo, dat men eanige oo enblikkcn hunne gedaante niet herkennen kon. Gij-begrijpt ligtlijk, dat dc aanfehouwers van al den toeflel van tooverlantaarn hoifpiegel, bulderwagen enz. niets te zien krijgen' want het is juist donker, en men verklaart hen "ook de zaak niet, wam dan was'er de aartigheid af. Mijn Vader zeide, het ware goed, dat ik in dit Spel ging, om te zien, wat men al door kunst bewerken kon, en hij verklaarde mij alles zoo, ais ik het u. thands berigt heb, om mij voor bijgeloof te bewaren.
Daar gij geerne eens de lever fchudt, zal ik u tot befluit^ook daar toe gelegenheid geven Luister!
In het jaar 1777 was phii.adei.phia, die mede overal rondreisde, om zijne kunstfhikken te yertoonci), ook m zekere Afcadeniieftad aangeland,
en



16
XCVI. BRIEF.
en had zijne aankomst, benevens dag en uur, wanneer hij fpelen zou , op eene inoevende wijze, in een aangeplakt billet , aangekondigd. Onder anderen had hij verfehciden Hukken beloofd, die zich, zonder hekferij, niet wel denken of doen lieten. Eender Hoogleeraren, (Profesforen) wien het verdroot, dat zulk een mensch, in eene Stad, waar zich eene Hooge School bevond, het gezond verftand ging hoon fpreken , liet, des nachts, het billet van philad&lphia affcheuren, en het volgende, in deszelfs plaats, aanplakken.
„op begeertk , derde druk."
,, Avertisfemcnt."
„ Aan alle liefhebbers der bovennatuurlijke Phy/ica wordt hier mede bekend gemaakt, dat, vóór een paar dagen, de wereldberoemde toovenaar
philadelphus phit. adelphia , van wien
reeds cardanus, in zijn boek de naiuia fupernaturali gewaagt,terwijl hij hem eenen man noemt, door Hi' mel en HfL BENifn, alhier met dc gewone fchuit is aangeland, offchoon het hem ook ligt zou hebben gevallen, door de lucht te'komen, liij is naamlijk dezelfde, die, in het iaar 1^.82, te Venetië, op de openlijke markt, een kluwen bindtouw in de wolken fmeet, en langs hetzelve in dc lucht klauterde, tot dat men hem niet meer zag. 1-hj zal, op den 9. Januarij dezes jaars, beginnen , met zijn kunstflukken van een .vulden , -openlijk heimlijk aan het publiek te vertoonen, en weekiijks tot grooteren voordgaan, tot dat hij eindelijk aan zijne 500 dukatenftukken komt, waar onder zich eenigen bevinden, die, zonder roem te melden, het wonderi are zelfs, overtreffen, ia, om zoo te fpreken, volftrekt onmogelijk zijn,"
» Hij



XCVI. BRIEF.
4, Hij heeft de gunst genoten, om, voor alle hooge en lage Potentaten in alle vier werelddeelen, en de voorige week nog in het vijfde zelfs, voor hare Koninglijke Majesteit, de Vorstin obsiea op Otaieite, met de hoogfte goedkeuring, zijne kunstftukken te vertoonen."
„ Hij zal zich hier alle dagen, en alle uren op den dag, laten zien, uitgezonderd Maandags en Donderdags, wanneer hij het Eerwaardig Congres zijner landslieden, te Philadelphia, de grillen verdrijft^ ook niet voormiddags van 11 tot 12, wanneerhij te Konjiantinopolen geëngageerd is, als mede niet van 12 tot 1 uur, wanneer hij het middagmaal houdt." "
„ Van de alledaags Stukjes voor een-gulden zullen wij eenigen opgeven, niet zoo zeer de besten, als wel de zoodanigen, die wij, met de minfte woorden, befchrijven kunnen "
„ 1. Neemt hij, zonder uit het vertrek te gaan, den weerhaan van den eenen toren en plaatst dien op den anderen, terwijl hij hem, na een paar minuten, weêr op de vorige plaats brengt. NB. Alles zonder magneet, enkel door gaauwigheid,"
„ 2. Neemt hij zes loot best rattenkruid, kookt het in twee pinten melk, en trafteert 'er de dames op. Zoo dra zij mislijk worden, laat hij ze twee of drie lepels, vol gefmolren lood, nadrinken, en het gezelfchap vertrekt lachend en goeds moeds."
,, 3. Laat hij zich eene bijl brengen, en flaat 'er een mansperfoon mede voor het hoofd, zoo dat hij, als dood, ter aarde valt. Zoo dra de man op den grond ligt, geeft hij-hem nog eenen flag, wanneer dezelve fluks opftaat en gewoonlijk vraa°t, wat voor eene muziek dit was? Voor het overige zoo gezond , als te voren."
B „4.



18
XCVII. BRIEF.
„ 4. Hij trekt drie of vier dames zachtjes de tanden uit, laat die door het gezelfchap, in een beursje, braaf door elkander fchudden, laadt ze voords in een klein veldftukje, en vuurt het af tegen het hoofd der dames, wanneer elk hare tanden weêr zuiver en wit in den mond heeft."
„ 5. Volgt een metaphijfisch Huk , anders gemeenlijk zScumeta fifica genoemd ,waar in hij toont, dat iets, in de daad, te gelijk zijn en niet zijn kan. Dit vereischt groote toebereidfelen en kosten, en, alleen ter eere van de Akademie, verrigt hij het voor een gulden "
„ 6, Neemt hij den omftanderen alle hunne horologien, ringen en juwelen af, ook, wanneer men zulks begeert, hun geld, en geeft elk daar voor eene quitantie in plaats. Hier op gooit hij alles in een koffer, vertrekt en reist daar mede naar Nergendshuizen. Agt dagen daarna fcheurt elk zijne quitantie in Hukken, en oogenbliklijk na dat zulks' volbragt is, zijn de horologien, ringen en juwelen eok weêr daar."
„ Met dit kunstftuk heeft hij veel geld verdiend. NB. üeze week nog vertoont hij zijne Hukken in zijn. logement, na dien tijd echter hoog in de lucht, vlak boven de groote markt. Want, wie niets betaalt, ziet niets.
„ L. . . . den 13. Januarij 1777."
Is dat niet een lange Epistel? Nu, vermaak 'er u mede. gijsbert.
XCVIL BRIEF.
lieve vriend!
Terwijl ik mij de vingers aan u krom fchrijf, widwoordt gij mij niet eene enkele letter! Dat
is



XCVII. BRIEF. i9
is todh waarlijk niet mooij! Nu, ik zal thands mijne gewigtige ftofFe geheel ten einde brengen, en , krijg ik dan niet fpoedig eenen brief, opgehoopt met dankbetuigingen, zoo fchrijf ik u in geen half jaar weêr. Maar ter zake.
Over de Kwakzalvers had ik u iets beloofd te zullen zeggen. Eij lieve! lees eersteens hetgeen hier volgt, en dat ik uit een kwakzal veradvertisfement van iemand, die hier juist op de kermis was, getrouwhjk heb afgefchreven. Het is der moeite waardig.
„ j. R. de Soon van Mejuff. SCHOUERMAN "
„ OPBATEUR EN GESTUDEERD TE LEYDEN.
„Dewelkenhet geluk gehad hebben, om met hun 1tater te ftaan, door de permisfte van de Munietpaliteit binnen GOUDA, en thans gelogeert op de binmwhg, ten huize van huybert grootmkijer, inde hollandsche TuifN even buiten ROTTERDAM."
,, Het is nooit mijne gewoonte oir, door brievea ot bilhetten bekend temaaken, maarvinde mii verpligt, doordien dat zig veelen praaiende Kwakzalvers met ontzien, zich van mijn door veele jaari^e praftijk bekomen Roem te bedienen, zulfs mijn JNaam en Woonplaats in hunne billieten gebruiken waar door dat meenig Patiënt misleid en bedorven word, en alzo ons dagelijks daar vanklagten voorkomen van zulke onwetende Naam Docloren die met valfche Latijnfche woorden hun konst willen opheffen
„ Door voornoemde worden, onder Gods Ze<ren a getje-



20
XCVII. BRIEF.
genezen, veele gebreken der Oogen als Blindheid
_ cureert de Kanker in negen dagen;
Geneest Haaze - en misgeboore Wolf-monden (kent gij ook w/geboren wolftmonden?) in vijf
dagen de bovengen, neemen aan om Per-
foonen die met naauwe Keelen zijn , al hadde zij in twintig of meer jaaren niets kunnen doorzwelgen als vogt, in vijf minuten volkomen te herftellen, zo als'zij aan verfcheide Patiënten getoond hebben."
„ P. S. Alzo 'er veelen zijn die niet estimeeren het Water te zien en daar aan weinig geloof geven, zo kan en mag men dog zeker begrijpen, dat het Warer van het Bloed gefcheiden wordt, en zulks gefchied na dat de Maag zijn Spijs en Drank genooten heeft, als dan trekt de Lever van de dirige en de Masfa het beste nütrimentum van het Lichaam tot zich en deel zulks in vier wegen, door de eerfte weg van de Gal, van welke dat de Clolera haaren oorfprong neemt, op den tweeden weg zend het de grove deelen van het nutriment tot de Milt, waar uit fpruit de Melancholie; de twee andere waterachtige Homeres zend zij na beneden in het Duodenum en Nieren, daar na tot de Urenteurs, en vloeijen beide in de Blaas en tot Blaafen geprepareerd, vervolgens het Water een principaal Liqueur is, vermitst het in de Natuur de principaalfte plaats heeft, welke beftaat in differente' eigenfchappen, Salatifche, Solferachtige en Oliofifche perceelen; daar voor moet men in 't Bijzonder vier zaaken obferveeren, als ten eerften de Couleur, ten tweede de Subftantie. ■ ten derde zekere wezentlijke tekenen, ten vierde hoe hetzelve zich verdeeld. Wanneer het alzo onderzocht word, is uit het Water te kennen den Staat der Suppromatie welke het Ligchaam, mortificeren:''
„ D&-



X C VII. BRIEF. aï
Deze Oprateur'verhoopen niet aahgemerk te zullen worden als Perecus ( Empiricus wil hij vermoedlijk zeggen) of Kwakzalver, want men hedendaags zoo veele Kwakzalvers vind, zo wel onder de gezeten Dcders als reizenden. enz."
U, vriend! behoef ik nu niet te zeggen, dat fpelling, ftijl zaken enz. met één woord, dat alles de diepfte onkunde en hoosfte onbefchaamdheid van den fteller verraadt. Én deze man had alhier een groot Theater, op het ruime plein bij de Oostpoort opgeflagen, waar op hij, alle avonden, door zijne bende en hansworst, de laffte en vuiifte kluchten liet fpelen, om het volk te lokken, dat dom genoeg was, om, bij honderden, hun geld, in zakdoeken, hem toe te fmijten voor kruiden, zalven enz. die ten mïnfte geheel onnut waren, en, zoo zij der gezondheid niet onmiddelbaar benadeelden , zulks gewislijk middelbaar deden, door het vertrouwen der eenvoudige burgers van verftandige Geneesheeren af en op middelen te leiden, die hen , in tijd van nood en gevaar, weêrhouden , van daar hulp te zoeken, waar zij die wezenlijk bekomen kunnen, en hen hunnen dierbaarften fchat, de gezondheid, doen verwaarloozen.
Ik ben, wel is waar, nog maar een iongeling; evenwel dacht ik meermaalen bij mij zeiven: zijn zulke menfchen nu waardig, vrij te zijn, die zich door zoo lompe bedriegers'(ik bezit eene verzameling van foortgelijke billenen, die nog veel erger zijn) laten misleiden ? En moesten zij ten minnen niet denken: indien zoodanige Dokters zco Veet wisten ah zij voorgeven, dan behoefden zij immers niet van plaats tot plaats op de kermisfen te reizen, traar zt tuien in iedere Stad rifllijk 'hun brood vinden. En hoe kunnen volksbefturers gedogen, dat het uitvaagfel van het menschdom hunne burgers B s van



*». XCVIII. BRIEF.
van hun geldberoove, hunne gezondheid in gevaar brenge , het bijgeloof bij hen aankweeke en hunnen fmaak en zeden tevens bederve. Zeer blijde was ik daarom, toen ik in de Courant las, dat de Agent van nationale Opvoeding die zaak mede ter harte neemt. Mogen dergelijke fchadelijke misbruiken eens geheel 'een einde nemen, en moge ik eerlang eenen brief van uwe hand ontvangen, die mij van Uwen welfland verzekert: Dit wenscht van harte
Uw vriend
g ij s b e r t.
XCVIII. BRIEF.
beste vriend!
Gij hadt waarlijk goed fchrijven en op andwoord wachten! Ik zat heel in Duits-chland, toen gij mij uwe brieven zondt; mijn Vader had mij mede genomen, óp dat ik ook eens wat meer van de wereld zou zien, dan enkel ons Vaderland, en de reis kwam zoo fchielijk op, dat ik'er u niet van verwittigen kon Ik verfchrikte, toen ik, te huis komende, drie brieven van mijnen gijsbsrt vond, en was toch blijde ook, voor al toen ik den aangenaraen inhoud daar van vernam, en 'er zomtijds hartlijk bij lagchen moest. Gij zijt toch altijd dezelfde vrolijke gijs! Waren uwe brieven lang, ik heb u ook degelijk wat te vertellen; want ik ben te Hamburg , Bremen , Bronswijk, Balk, Leipzig, $enaf Erfe-rd, Frankfort aan den Maijn, Keulen, en op meer andere plaatfen geweest, die wij op de Landkaart zullen nazien, als gij mij komt bezoeken, en vun welken allen ik u dan veel verhalen zal: thands X$l ik u echter maar een proefje geven van de
Brons-



XCVIII. BRIEF. a3
Bronswijker Mis, om dat ik mij juist op den tijd, toen dezelve plaats greep, in die Stad bevond, en ik dan ook eenigzins bij de ftoffe blijf, waar over gij mij zoo veel aangenaams gefchreven hebt.
Eene 'Mis is bijkans hetgene , wat bij ons de kermis/en zijn, een bepaalde tijd naamlijk, voor zekere plaats, tot de vrije verkoop van allerleij waren, of eene markt; maar veel belangrijker en grooter, dan de jaarmarkten in kleine Steden van Duitschland. Want op de Misfen komen vele kooplieden uit verre landen met hunne waren, en kooplieden zijn het ook meestal, alleen, die 'er mee elkander handelen. Dezen huren dan kamers of gewelven , of flaan kramen op, op de ftraten en markten, alwaar zij hunne goederen ten toon leggen en te koop bieden. Daar kan men dus fraaije dingen zien van allerleij foorc en in groote meenigte, maar ook menfchen uit alle landen, uit Engeland,Frankrijk, Italië, Holland, Rusland, Polen Turkeije enz. Ieder koopman brengt 'er te markt* wat in zijn land groeit of gemaakt wordt. De Polen en Rusfen brengen 'er pelfen, de Brabanders laken, linnen en kanten,de Engelfchen fraaii ftaalwerk, als mesfen en fcharen , horologien enz." de Franrchen modewaren voor den opfchik van mannen en vrouwen , de Deenen handfehoenen, de Italianen zijden ftoffen enz. Ieder gewest en elke Had van Duitschland leveren hier hunne voordbrengfels. Sak/en en Brandeburg zenden lakens, wollen en boomwollen goederen, koufen en mutfen. Neurenberg zendt Ipicgels en allerleij huisraad van hout en metaal. Augsburg levert prenten en zilvergoed. Uit Bohêmen en uit het Ertsgebergte in Sakïen worden Gaswaren en fpeelgoed van hout, voor kinderen aangevoerd. — Vele kooplieden komen enkel od da Mis, om in te hopen, het geen zij in hunne ïandB 4 ftreek



«4 XCVIII. BRIEF.
ftreek noodig hebben. Zij pakken hunne gekochte waren in, en zenden ze weg; en, op die wijze, kan ieder mensch, hij moge wonen, waar hij wil, bekomen, hetgeen hij behoeft. Eene Mis is dus, even als de Koophandel in het algemeen, eene nuttige inrigting.
In de vroegfte tijden beftond de koophandel enkel in ruilen, terwijl men de eene waar voor de andere gaf. Dan federt de menfchen aan de edela metalen, g ud en zilver, eene zekere waarde hebben toegekend en 'er geld van gemaakt, geeft en ontvangt men de waren voor geld; want men heeft nu eens bepaald, dat een ftukje van die metalen, zeker gewigt houdende, iets bepaalds gelden zal. Vermids het echter dikwerf gevaarlijk is en moeilijk vak, veel geld met zich te voeren of te verzenden, hebben de kooplieden ook een middel uitgevonden, om, zonder gereed geld, waren te bekomen zoo wel, als fchulden te betalen. Hoe dan? — Zij geven elkander wis fels, dat fchriftlijke volmagten' zijn, om geld, hetwelk men van iemand anders te eifchen heeft, te kunnen ontvangen. Indien gij mij, bij voorbeeld, duizend guldens fchuldig waart, en ik was aan uwen Vader even veel fchuldig, dan kon ik uwen Vader eene wisfel zenden, op welker vertooning gij dezelve betalen moest.
Eeniee kooplieden bandelen enkel voor hunne eigen rekening; maar dikwijls voegen zich ook verfcheiden bijeen, en rigten eene maatfchappij op, om dus, met vereenigde kragten, hun voordeelzoo veel te beter te bejagen. Dit noemt men een Kvmpagn'u-handel. De grootfte maatfehappijen van koophandel zijn , in ons vaderland, Engeland en Denemarken, de Oostindi/che. Kompagnien. Dezen houden niet alleen hare eigen fchepen na; maar bezitten ook landen in andere werelddeelen, waar op,
buiten



XCVIII. BRIEF. a5
buiten haar, niemand koophandel drijven mag. — Aanmerklijk wordt de koophandel bevorderd door de fcheepvaart, de posterijen, de beleen - en wisfelbanken. In eene Beleenbank kan men terftond gereed geld bekomen, zoo men iets ten onderpand geve en renten of interesfen van het geld betale, bij voorbeeld vier guldens, jaarlijks, van het honderd. In de Wisfelbanken kan men'de eene munt of foort van geld, tegen eene andere, verwisfelen; of men kan 'er zijn gereed geld ter bewaring geven, tegen fchriftlijke verzekeringen van den ontvangst, die even veel gelden als gerede penningen, dewijl de bank altijd in ftaat is, om de waarde'van zoodanig papier te betalen. —
Maar, om weder op de Mis te komen ! Daar is even zoo veel gewoel op de ftraat en in deftad, als bij u op de kermis. Ook komen 'er allerhande vreemde dieren te zien, en andere aardigheden. Hier laat een Polak of Savoijaard zijnen beer of zijne apen danfen. Daar ziet men, in eene kiekkas, juoith en holofernhs. Ginds ftaat, in eenen hoek, een marionettenfpeler met zijn theater. Voor geld ziet men 'er dwergen, reuzen en kreupele of verminkte menfchen. Ik zag 'er, onder anderen, ook eenen Steenvreter. Hij nam keijfteenen in den mond, fcheen ze in ftukken te bijten, te kaauwen en door te zwelgen, en hij deed zijn kunstje zoo behendig, dat het bedrog niet ligt te ontdekken was. —
Ik heb hier ook eene vrolijkheid bijgewoond, die mij veel beter beviel, dan het barbaarfché kat uit de ton gooijen en het wreedaardig kop aftrekken eener levendige gans, dat nog, hier en daar, in ons vaderland plaats vindt en waar over ik mij menigmaal geërgerd heb. Men fchiet naamlijk naar eenen houten yogel, en op ieder vleugel, poot enz. ftaat B 5 eene



a6
XCVIII. BRIEF.
eene praemie,maar wie de romp affchiet, hkoning^ en worde met vele eerbetooningen, en behangen met zilveren fchilden, rondgeleid. Het zou Neêrlands vrije burgers, dunkt mij, beter pasfen, zich dezer wijze in het fchieten te oefenen, om, des noods , eenen aanvallenden vijand te kunnen afweeren, dan zich aan Gods fchepfelen te bezondigen , door dieren, cp eene moorddadige wijze, ora het leven te brengen, die,zoo wel, als wij, hunne fmart gevoelen, en door God tot vreugde, niet tot lijden, gefchapen zijn.
Blijde was ik eindelijk, uit uwen briefte zien, dat de Agent van nationale Opvoeding zoo wakker de misbruiken in de maatfchappij opfpoort en verbiedt. Haast, hoop ik, zullen 'er nu ook geene Hongaren meer met hunne geneverolij mogen loopen , en zal het verkoopen van de Haarlemmerolij mede beperkt worden. Ook zullen de landloopers met hunne tooverlar.taams en Itaiï&anfche nachtgezigten zijne aandacht niet ontfnappen; terwijl de eerften des avonds in gezelfchappen, en de laatften openlijk bij dag op ftraat, door hunne fmaak- en zedenlopze grappen , de deugd hoon fpreken sn dikwerf her eerfte zaad ftrooijen, om jeugdige, onfchuldi-e harten te bederven.
Zijt gij nu weêr met mij bevredigd ? Toon zulks, met mij te komen bezoeken , en ik zal u mondling herhalen, hoe veel liefde u toedraagt
Uw SERDINAND.
XCIX.



XCIX. BRIEF.
XCIX. BRIEF.
OE LIEF DE VRIEND!
Onder de dingen, wier gebruik en nuttigheid vele menfchen nog niet regt weten , behoort zeker de azijn. Deze is niet alleen dienftig bij meeniger» leij fpijzen, en om het yleesch te bewaren voor bederf of rotten, wanneer men het naamliik daar in legt, of'er een doek om Haat, met edik bevochtigd , maar hij is ook een voortreflijk middel, om menfchen en vee gezond te houden. Een paar lepels goeden azijn, in een pint water gegoten, levert den besten verkoelenden drank op , waar mede men zich, bij groote hitte en dorst, laven, verkwikken en vervrisfehen kan. Eene teug zuren edik beveiligt den wandelaar, bij felle koude, voor het dood vriezen. In kwaadaartige ziekten is de azijn een goed zweetdrijvend middel. De edik dient tegen vergiften vanverfcl illenden aard. Warm in den mond genomen , verdrijft hij meenigmaal kies- en tandpijn, Wanneer men zich in den vinger fnijdt, of op eenige andere wijze kwetst bij voorbeeld door zich te branden, houde men het verwondde deel maar terftond in azijn , of wasfene de wonde daar mede, en legge 'er, in edik gedoepte, doeken op; en wel dra houdt het op te bloeden ja geneest fpoedig , zonder te zweren, terwijl dezelve den brand 'er fchoon uit trekt. Iri flaauwten , door verlies van bloed of heete koortzen veroor-* zaakt, doet edik, aan de flapen van het hoofd, op de polfen aan de hand gewreven, en onder de neus gehouden, de menfchen weêr tot zich zeiven komen, helpt ook daar toe, bij beroerten, en verdrijft meenigmaal dc pijn in het hoofd. Bij befmetlijke ziekten fprengt men azijn op gloeijende ko-
lec»



a3
C. BRIEF.
len, of op eenen heeten Heen, zoo dat het dampt; en deze damp beveiligt de omftanders en oppasfers van de zieken voor befmetting. Bijzonder doet dezelve goede dienden bij heerfchende kinderpokjes en rooden loop: dan moet men, drie- of viermaal op ■eenen dag, de vertrekken met edik dampen of 'er de vloer mede befprengen ; ook den mond meenigmaal met azijn fpoelen. Ook tegen het ruisfchen in de ooren is het goed , wanneer men den wafem van heet gemaakten edik met het oor opvangt, terwijl men hetzelve boven de pot houdt, en eenen doek over het hoofd flaat, om den wafem bij elkander te houden. Schadelijke dampen in een huis, en eene kwade, gevaarlijke reuk, gelijk, bij voorbeeld, van verfche kalk en foortgelijke dingen, kan men ook het best, met wafem van azijn verdrijven.
Hadt gij wel gedacht, dat eene zoo gemeene zaak, als de edik is, van zoo veel kragt en dienst --ware? Daarom houd dien in waarde en bedien 'er u vlijtig van, maar dank God ook voor dit nuttig ge. fchenk, dat elk bekomen kan.
HUIBKRT.
C. BRIEF.
XIÊVE VRIENDIN !
Een klein begin kan een gewigtig einde nemen of groote gevolgen hebben. ' Wat is kleiner en ligter, dan een fnecuwvlokje? En nogthauds is het zomwijle oorzaak, dat vele menfchen gedood, fteden cn dorpen verwoest worden. Gij twijfelt 'er aan? Maar ik zal het u terdond bewijzen. — Op het hooge Alpgebergte in Zwhzerland rukt zich zomtijds een bal los, of wordt door den wind of
de



[Cl. BRIEF. a9
de zon losgefcheurd, rolt den rug des mijlen hoogen bergs af, en groeit, door het aankleven van de fbeeuw, waar over dezelve heen rolt, zelfs tot eene verbazende grootte aan. Hierop Itort hij, met vreeslijk geweld, in het dal, vult het op, begraaft ganfche dorpen , werpt dammen in de rivier en herfchept de geheele landftreek in eene ijswoestijn. Wee de plaatfen, die hij treft en wee den wandelaar! In eenen oogenblik is alles verloren, menfchen en kudden vee. Men noemt deeze verwoestende fneeuwballen Lauwinen , Lawinen , Leuinen of Schoulouen , en alles wat men 'er tegen doen kan, is, dat men, aan de zijden der bergen , muren bouwt, waar achter de reiziger loopen moet, op dat de Laue over hem heen fpringe.
Hoe gelukkig zijn wij, dat zulke gevaren ons niet dreigen, al moeten wij nu en dan eens voor wind en water vreezen. Merkt gij, waarom ik dit zee? Ik wenschte gaarne, dat gij mij bezocht.
KAR OLINA.
Cl. BRIEF.
WAARDE VRIEND!
Gij hebt gelijk, daar gij mij eenig berigt omtrent de vuurTpuwende bergen vraagt, dat gij 'er de aard. bevingen bijvoegt; want beiden hebben waarfchijnlijk denzelfden oorfprong. De aarde is naamlijk, op veele plaatfen, * holen opgevuld met allerleij metalen en brandbare ftoffen. Dezen komen meenigmaal, door velerleij oorzaken, die men niet allen doorgronden kan, in gesting en brand, doen dan de aarde daveren en zoeken eene uitkomst uit de gaten en open kruinen dier bergen, welken men
Kraters



y» CL BRIEF.
Kraters noemt. Van tijd tot tijd ziet men daarora eene mecnigte rook, vuur en vlam, verzeld van groote fleenen, metalen, en eene Itoffe, Lava genoemd, die als eene foort van glas is, met vele ijzerdeelen vermengd, met groot geweld, uit die Kraters of vuurmonden ten voorfchijn komen, welken hoog in de lucht vliegen, en dan weêr naar beneden vallen, dikwerf alle de omliggende flreken, vele uren ver, in brand ftekende en verwoestende, terwijl de aardbevingen, daar mede gewoonlijk verzeld gaande, of ze vóórgaande en volgende, fteden en dorpen omkeeren. 'Er zijn vele zoodanige bergen op aarde; maar de meest bekenden in Europa, zijn de vzsuvios, niet ver van de ftad Napels, de etna op het eiland Sicilië en de hekla jn Ti land, die reeds dikwijls groote verwoestingen hebben aangerigt. Gij zult deze Gewesten wel, op de landkaart nazien, en nu ook ligt begrijpen, waarom men, in die landen, meer en fterker aardbevingen verneemt, dan bij ons. Wilt gij 'er nu meer van weten, wel aan! ik zend u hier nevens bet tweede deel van zöllner en lange's Befchouyvingen der aarde en har er bewoners, dat gij bladz. 315 enz. kunt nalezen; want, voor eenen brief, zou die Hof te ruim worden. De oude Grieken en Romeinen hebben de vuurfpuwende bergen , ook Vulkanen genoemd, om dat zij zich verbeeldden, dat zekere god vuj.eaan , een manke fmid, ( gij weet, zij fielden vele goden) daarin eene fmederij had, waar bij hij knechten gebruikte, met één oog midden in het voorhoofd , cijclopen genaamd, en dezen naam hebben die bergen ook nog, tot nu toe, behouden.
Gij vraagt of de aardbevingen en vuurfpuwende bergen ook nut doen? Over het geheel, gewislijk, vriend! anders zoi* God ze niet toelaten; maar wij
kun-



CII. BRIEF.
3i
kunnen dit niet altijd begrijpen, om dat ons verHand te bekrompen is, Gods plan in zijn geheel te kunnen overzien. Iets echter kunnen wij 'er van zeggen. Die bergen ontlasten de aarde van doffen, welken ons anders eene geheele verwoesting zouden dreigen, en misfchien worden 'er, voor ons nuttige, metalen in toebereid. Ten minde leeren zij ons die kennen, en leveren ons puimdeen. Van de Lava maakt men insgelijks meenigerleij nuttig gebruik. De aarde is, in die dreken zeer vruchtbaar , en waarfchijnlijk werken de aardbevingen, daar toe mede, door den grond los en rul te maken, terwijl het vuur den groeij van aiies bevordert.
PIE T £ £..
CII. BRIEF.
BESTE VRIEND!
Gij vormt u al een zonderling denkbeeld van de Heidenen. Ik moet u daaromtrent wat beter onderrigten. Voor eerst moet gij weten, dat de fchepfelen, die men heidenen noemt, even zulke menfchen zijn, als wij. Gewoonlijk bedempelt men zodanige volken met dezen naam , die onzen Godsdienst niet belijden, en zich de Godheid niet zoo denken en voordellen, als wij, maar die hunne Godheden gewoonlijk onder allerleij gedaanten vereeren. Voor deze uit hout, deenen en metalen vervaardigde beelden vallen zij neder, b'dden ze aan en brengen hen gefchenken, of offers van dieren en andere dingen, fomtijds van menfchen zelfs. Hier bij fpelen hunne priesters gewoonlijk meenigerleij bedrog, want dc offers vallen hen gemcenlijk ten deel en daarom geven zij zich alle
moeite,



3*
CII. BRIEF.
moeite, om het volk in het bijgeloof te verfterken. Eenigen hunner verbeelden zich ook, dat zij hunne Goden kunnen dwingen tot de verhooring'hunner gebeden. In A(ïe, aan de ijszee, wonen menfchen, die de gewoonte hebben, om hunnen Afgod vast te binden en te liaan, indien dezelve hen geen visch genoeg befchikt; en zij laten hem zoo lang in een duister hol liggen, tot dat hun wensch'vervuld wordt. Eenige heidenfche volken bewijzen aan dieren, boomen, zon en maan, als mede aan overleden menfchen, godsdienftigen eerbied; anderen gelooven, dat 'er goede en kwade Goden gevonden worden. Eer kristüs zijnen Godsdienst 'predikte en mahomed zijne leer uitbreidde, waren alle volken op aarde, de Joden uitgezonderd, heidenen. De Grieken en Romeinen , hoe verftandig en befchaafd zij anders ook waren, en hoe vele fchrandere mannen ook onder hen leefden, hadden nogthands eenen zeer bedorven Godsdienst. Zij baden niet alleen eene ontelbare meenigte van Goden aan, maar vergrootten ook gretig derzelver getal. Iedere deugd en ondeugd vond bij hen hare tempels en altaren. Men offerde den boomen, zeeën, rivieren , bergen en allerleij luchtverfchijnfelen. En bij de Egijptenaren was geen dier zoo klein en gering, waar aan men niet zekere Godsdienstige eer bewees. Hunne witte osfen flonden bij hen in grootere achting, dan de witte Olijphanten, voor welken de inwooners van Siam nedervallen.
Hoe gelukkig zijn wij, mijn vriend! daar wij weten, dat de ware Godsdienst in een deugdzaam leven beftaat en in eene gemoedelijke beoefening der regtvaardigheid Groet uwe v aarde Ouders en lieve Broeders en Zusters. Vaar wél en blijf mijn vriend, gelijk ik de uwe:
10 RKELTS.
cm.



CIII. BRIEF.
33
CIII. BRIEF.
LIEVE VRIEND!
Gij vraagt mij, wat vuur en Zicht is ? ja, vriend! dat weet ik zelf niet; en men heeft mij gezegd, daf zelfs de grootfte natuurkenners zulks niet weten. Waarlijk eene groote rede, om nooit hoogmoedig op onze geringe kundigheden te zijn, daar wij zoo weinig weten en begrijpen. Omtrent het nut daaf van zou ik meer kunnen zeggen. Het vuur, dat eerst ten voorfchijn komt, wanneer de vuurdeeltjes, het zij door reeds brandend vuur, hetzij door flaan en wrijven, in beweging gebragt worden, is overal verfpreid en vindt men in alle ligchamen. Zonder hetzelve zouden wij geene fpijzen ko<en, geene metalen bewerken, geen glas maken, en duizende andere dingen niet verrigten kunnen;ja zonder Vuur zouden geene vruchten'ri;p worden, zou alles op aarde bevriezen, het bloed in onze aderen ftollen en wij zelf niet kunnen leven. Het licht is verbazend fnel; als gij eene kaars ontfteekt in een hoek van het vertrek, is de ganfche kamer oogenbliklijk verlicht. Het bevordert mede de groeij van alles, en de vrolijkheid van den mensch. Zonder het licht zouden wij geftadig in de akeligfte duisternis moeten zitten, geene kleuren, ja niets onderfcheiden kunnen, Gods groote werken in de natuur niet kunnen zien of bewonderen, noch zijne Opefiba* ring., in de H. Schrift, lezen; wij zouden onze bezigheden niet behoorlijk kunnen verrigten, ons gedurig befchadiffen en fteeds mismoedig zijn; etl daarom heet, geloof ik, in den Bijbel, het ongeluk ook duisternis en de gelukzaligheid licht. Dankbaar willen wij daarom Gode zijn voor het zoo onontbeerlijk gefchenk van hét licht, et* nimmer C dén.



CIV. BRIE F.
•ilen tfjd, wanneer het zich over dat gedeelte des aardbols verfpreidt, hetwelk Wij bewonen, verflapen of in luiheid en ledigheid djorbrengen. Met het vuur willen wij voorzigtig te werk gaan, daar het even zoo veel onheil kan ftichten, als goeds bewerken, gelijk, wij onlangs hier op nieuw gezien hebben aan den feilen brand, die zoo vele huizen verwoestte en enkel door de cnvoorzigügheid van iemand veroorzaakt was, die 'savonds, in zijn bed, .ging lezen, en daar bij infliep, terwijl de kaars, die hij op het beddek gezet had, omviel, de gordijnen en dekens in vlam zette en hem zeiven deed frikken en verbranden.
Gij zijt het immers, in deze goede voornemens, met mij eens, niet waar? Nu, laat 'er ons dan altijd aan denken.
AUGUSTUS.
CIV. BRIEF.
GELIEFDE VRIEND !
Wat werd ik verfchrikt, bij den ontvangst van uwen laatften brief! Zoo had ik dan bijna eenen mijner beste vrienden verloren, en wel op eene zoo onverwachtte als jammerlijke wijze! wees toch, op een andermaal, voorzigtiger, wanneer gij visch eet, er. onderzoek vooraf ter dege, of 'er graten in zijn, die u in de keel kunnen blijven Heken. Men deed zeer wél, met terftond naar eenen wond-arts te gaan, en gelukkig, dat hij tehuis was en oogenbliklijk komen kon. Dit gebeurt niet altijd, en het is daarom goed, dat men, in zulke gevallen, de tegenwoordigheid van geest niet verlieze, maar ook eenige middelen wete , om zich zeiven of anderen tè helpen. Zoo dra men. derhalve befpeurt,
dat



CiV. BRIEF.
dat zich iets in -de keel heeft vastgezet, is het goed door fnuif, peper 'of kittelen in de neus, tot niezen aan te prikkelen; en, wil het dan nog niet fchieten, zoo poge men den lijder te doen braken, of doe hem, met lange fterke teugen, melk olij of andere glibberige dingen drinken: men fla hein, maar niet te fteik, en voorzigtigmet de hand op den rug, tusfehen de fchouderen; men inake, met garen, een fhikje fpongie vast aan een balein, en poge daar mede in de'keel te komen, om, hetgeen 'er in vast is, los te maken; zulks moet men echter zeer voorzigtig ■■ doen, om niets' te kwetzen, en de balein, zoo wel als de fpongie, met olij heilrijken. Kari men het ding niet meer naar boven krijgen, en fchiet het, naar beneden, in de maag, dan poge men het, vooral zoo het fcherp, foirs is of uit metaal beftaat, gelijk fpelden en naalden bij voorbeeld, zoo onfihadelijk te maken, als cenigzins mogelijk. Men doe dus terftond Olij of boter, verzwelgen, en, is. het eene naald of'iets anders van ijzer', dan moet 'er dikwerf azijn gedronken worden , die de punt daar van afvreet, op dat zij de ingewanden niet kwetze; maar is het eene field of eenig ander metaal, zoo is het dienftig, dat de lijder enkel vette en flijrnachtige dingen geniete, cn de onderbuik braaf bewege". Het beste van allen echter is, als het zijn kan, eenen kun'digen Geneesheer te raadplegen.
Nu vriend! ik wensch u en mij geiuk, dat gij 'er zoo wel afgekomen zijt. Vaar verder wél.
Wt LLEM.
c 4 " dv.



3<j CV. BRIEF.
CV. BRIEF.
waar.db vriend!
Kunt gij u wel grooter gek verbeelden , dan klaas hooghart? Hij wil zich door eenen iederen geëerd zien, en elk achting voor hera inboezemen ; evenwel gedraagt hij zich zoo, dat niemand hem achting toedraagt, en een veel geringer aantal perfonen hem uitwendigen eerbied bewijst, dan gebeuren zou, wanneer hij zich niet zoo dwaaslijk bedroeg. Eenen iederen behandelt hij met trotschheid en weigert zelfs de burgerlijke beleefdheid. Maar wat is het gevolg daar van voor hem zeiven ? Als hij, met een bars gelaat en eenen hovaardigen tred over ftraat loopt, lagchen de meesten hem uit, en wordt hij flechts door'weinigen gegroet; terwijl anderen, die hem, om zekere redenen, voor het oo» nog vleijen, hem nogthands in hun hart verachten , en, als hij 'er maar niet bij is, op de laa^fte wijze van hem fpreken. Trotschheid en hoogmoed is dus wel de belachlijkfle ondeugd, waar aan men zich ooit overgeven kan, want zij werkt regtftreeks tegen haar doel. Wil men, door anderen, met achting bejegend worden, men moet zich nederig gedragen; want den nederigen bewijst men geerne meer eerbied, dan men nem eigenlijk verfchuldind is, terwijl men den trotschaard dikwerf die bfjken van hoogachting ontzegt, waar op hij, wegens andere verdienften, misfchien regt heeft of ftaat kon maken.
Deze gedachten vielen mij in, daar ik, voor mijn venïter zittende, klaas hooghart zag voorbij wandelen Ik wilde ze u geerne mededeelen, om dat ik u liefheb, en ze dienen kunnen ,
oa



CVL BRIEF. 37
cm ons beiden voor ijdelen hoogmoed te bewaren, Gij neemt mij du aanmerkingen immers niet kwalijk?
FRANS.
CVI. BRIEF.
BESTE VRIEND!
Vóór eenige dagen bezochten wij een Klooster^ vermids mijn Vader geerne alle gelegenheden waarneemt, om ons kinderen alles te laten bezien, ten einde ons kunde van vele dingen in de wereld te doen verwerven. De munniken ontvingen ons vriendfchaplijk, offchoon wij niet van hun geloof zijn, en onderhielden ons, op hunne wijze, zeer aangenaam. — Ik bezag al het merkwaardige in en omtrent hetzelve. Het klroster ligt op eene hoogte in een bosch, door hetwelk een beekje vloeit, welks zacht gekabbel verzeld gaat door het gezang van duizend vogelen. De weiden, in het aangrenzend dal, zijn met tallooze bloemen bezaaid. Wat fraai gezigt! Welk een vermaak, de fchoonheden der natuur te zien! ó Waart g;j toch bij ons geveest; gij hadt u gewislijk met ons verheugd! Daar rij?t de kerk omhoog, met het nabijliggend kloostergebouw. Alles omringt eene muur, die ook nog eenige andere gebouwen en tuinen influit In het klooster heeft ieder munnik zijne cel, die uit een klem kamertje beftaat, waar in men n:et ftoken kan, en in hetwelk ik, behalve eene bedllede , weinig huisraad aantrof, te weten eene kleine tafel, eenen ftoel en eenige weinige boeken. Des winters wordt 'er een bijzonder vertrek warm geKookt, waar m zich demunniken, dagelijks, eenige uren onthouden mogen. Des zomers mogen zij, C 3 op



GVI. BRIEF.
op bepaalde tijden, in den tuin gaan, van welken ieder mun-.nk een '{tuk heeft, dat hij , naar zijn goeddunken, bearbeiden kan, en dat door fommigcn in de daad goed hearbeid was. Deze menfchen leven hier zeer ftil en gerust. Hunne voornaamfte bezigheid beftaat in zingen en bidden, dat zij, op zekere, tijden, b'.j nacht en bij dag, in dc kerk verrigten moeten.
Op onze te rug reis vertelde mijn Vader mij het _ volgende omtrent het ontftaan en de gcjleldheïd of inrigting des kloosters.
In de'vroegfte tijden vond men reeds lieden, die zich aan het gezellig leven in de maatfchappij onttrokken, en eenzame plaatfen opzochten, om aldaar in ftjlte en bedaard over belangrijke zaken na te denken, en geen deel te nemen aan de ondeugden der overige menfchen. Zoodanig waren de Esfeërs onder de jooden, fommige leerlingen van den griekfchen Wijsgeer pi[thagoras, als mede eenige Magi ( geleerden ) in Afie. ' Ook onder de eerfte Kristenen vond men zeer vroegtijdig lieden, |n Egijpie vooral, die zich, tQen meenigerleij vervolgingen tegen hen uitborstten, en zij zelf op het denkbeeld vielen, om, door zelfonthouding van de gemakken' des levens, z >o veel te minder tot zonden verlokt te worden, in woestenijen, grotten en holen begaven. Men noemde ze heremij ten, dat is, bewooners der woestijnen, kluizenaars. Naderhand vereenigden zich fommigen hunner, op aanraden van den Egijptifchen kluizenaar antoniüs, om gezelfchaplijk', volgends zeker voorfchrifc, hun, gebed te doen en hunnen Godsdienst uit te oefenen. Die kluizenaars dus, ' welken aan zekeren bepaalden oord of op zekeren berg hun verblijf hadden komen nemen, voegden zich bij elkander, gc-rnmjgeri betrokken oqk bijzondere Huizen, on
leei-



CVI. BRIEF.
39
leefden van den arbeid hunner handen , of van het vermogen, dat zij met zich bragten, of ook van gefchenken. Hier uit ontftonden, in het vervol»-, de kloosters, die hunnen naam van het latijnfche woord Clauflrum ontlee;.en, dewijl het i.no-elioten woningen zijn zouden, en de n.iam munnik duidt eenen eenzamen aan. Den opzigter van zulk een klooster, die de orde onder de medeleden moest bewaren en toezien, dat de ingevoerde levenswijze in acht genomen en de behoorlijke bezigheden verrigt werden, tot welk ambt men gewoonlijk den oudftcn van het gezclfchap koos, noemden zij Abbas, hetwelk Vader heet, en waar uit het woord Abt ontftaan is. Naardien nu deze inrigtin<*, ten dien tijde, onder dc Kristenen veel bijval vond, ontftonden 'er wel dra, in alle landen $ waar de Kristelijke Godsdienst verbreid werd , kloosters. De vrou ven zelfs kregen 'er fmaak in. Zij ristten foortgelijke eezelfchappen op, en . werden°dan Nonnen, dat is moeders genoemd.
Vervolgends vereenigden zich velen dezer mimniken, om, naar hetzelfde voorfchriii:, re leven. Daar uit ontftonden de erds'?. Den oudften deze) Orde's in Europa ftichtte de Abt b en edik t os in Italië, omtrent het jaar 5.-0. Allen, die in zulk eene orde traden, moesten beloven, hunnen bet velvoerderen blindlings te gehoorzamen, hujnn* lusten te beteugelen, geene fchatten te vergaderen en zich aan de voorgefchrevene Godsdienstoefeningen te onderwerpen.. Dewijl echter deze , geordende Geestlijken-; zich- evenwel, in, het vervolg.,- <n-oote rijkdommen verwierven, en v ten duele, roekloos,, lui en ledig leefden; zoo fticluten na.Micircus uk Spanje en franciskus uit hvlïè twee .nieuwe ordo% wier leden enkel vair aalmoezen leyeij, moeste.) ei die men derhalve bedel: tnnnnikeit noemde. " RalC 4 " ten



49 CVI. BRIEF.'
ten dezen, zijn 'er naderhand hoe langs zoo meer zulke orde's ontdaan, en is het aantal van munniken en nonnen zoo zeer vergroot, dat zij eenigen landen zeer fchadelijk geworden zijn. 'Er was naamlijk een tijdperk, wanneer men het als eena zeer verdienstlijke zaak befchouwde, een klooster te dichten en te befchenken, of zelf in een klooster te gaan. — Deze wanorde heeft iuther , door de kerkhervorming, het eerst beginnen te duiten, en naderhand heeft men, al meer en meer, de nutloosheid en fchadelijkheid der kloosters leeren inzien. Bij de roomschgezinden vinden zij echter nog plaats; en zij ftaan allen onder bevel van den Paus.
De verfchillende orde's zijn van elkander, in leefwijze en kleeding, onderfcheiden. Eenige munnik en dragen hairen kleederen op het bloote ligchaam, loopen zonder fchoenen en laten den baard lang groeijen. Het ellendigde leven leiden de munniken van de orde de la Trappe, die nog vóór 150 jaren , in Frankrijk, gedicht werd, maar thands, met alle de overige munniken, verdreven is, dewijl de hedendaagfche Franfchen van die dingen niet meer houden. Een Trappist moet dikwerf vele dagen doorbrengen, zonder een enkel woo/d te fpreken, mag zich, des winters, eni<el daande warmen, en, des zomers, zijn zweet niet afwisfchen. Slechts eenmaal op den dag , te weten *snamiddags te vier uren , mag hij iets eten, moet, buiten dien, veel vasten, veel bidden en zingen, mag over geene zaak zijn gedachten zeggen, en wat dergelijke ongerijmdheden al meer zijn. — Het is ligt te begrijpen, dat dit alles niet tot het wezen van den Godsdienst kan behooren, dat het enkel het bijgeloof en den lediggang vermeerdere, en dat men, uit dien hoofde, moete wenfchen, dat
kloos-



CVII. BRIEF. 4i
kloosters en munniken wel haast overal afgefchaft worden, waaromtrent de Franfchen reeds een gelukkig begin gemaakt hebben. Wees gegroet van uwen vriend
GEÏRIT.
CVII. BRIEF.
WAARDE VRIEND!
Gij zoudt nog aan droomen gelooven: denken, dat zij ons het toekomende voorfpellen ? Neen, vriend! daar fopt gij mij flechts mede, om mijne gedachten uit te lokken en mij ftof tot fcbrijven te geven. Wel aan dan! ik zal u mijne denkbeelden daar omtrent medcdeelen. Des menfchen ziel is altijd werkzaam, in die oogenblikken zelfs, wanneer het lighaam, in den flaap, rust. Daarom ontftaan 'er in de ziel geftadig allerleij denkbeel" den, die wij zelf niet eens met bewustzijn opmerken. Nu droomen de menfchen meestal van zulke dingen, waar aan zij den vorigen dag, en des avonds vooral, gedacht hebben Ook rigten zich de droomen gewoonlijk naar ons bloedgeftel, onze. denkwijze en bezigheden, en fomwijle verwekken zekere ligg'ngen van het ligchaam, waar door het een of ander deel meer gedrukt wordt, of iets, dat, terwijl wij flapen, omtrent en buiten ons gebeurt, door ais altijd open (taande oor vernomen en tot kennis van onze ziel gebiagt wordt, bijzondere droomen, die meenigmaal geregeld, dikwerf echter ook zeer ongeregeld en verward zijn. Hoe ligt kan het nu niet plaats grijpen , dat 'er, onder onze rneenigvuldige droomen, toevalliger wijze eens de eene of andere voorkomt , die zekere gelijkheid of overeenkomst heeft C s met



iP- CVII. BRI E F.
met hetgene naderhand daadlijk gebeurt, even als de Almanach, het weder voorfpellende, en duizendmaal misfende, het ook wel eens enkel, toevallig, treft. Zoo kan men, bij voorbeeld' droomen, dat men vak, en men kan, den volgenden dag, wezenlijk vallen. Gebeurt 'er nu iets van die natuur, dan vergeten de menfchen de meenigvuldige gevallen, waar in de droomen riet bewaarheid werden, zeggen: droomen zijn toch niet te vtrachtm, verontrusten zich vergeefs of vleijen zich met eene ijdele hoop, dikwijls tot hunne groote fchade. Iemand droomde, bij voorbeeld, dat hij, op zeker nummer, een groot lot uit de loterij zou trekken, fpcelde dat'nummer geftadig, hoopte en hoopte, en verfpeelde alles, wat hij had. De wijze sijrach heeft wel gelijk, wanneer hij zegt, Hoofdftuk XXXIII. Draomen naahen dun onwijzev vleugelen; gelijk een, die naar - de fchaduwe grijpt en de winden najaag', alzoo i! hij-, die de droomen gade ftaat. D^oincti zijn ijdele dingen, waar van hzt hart nbeelding krijgt. Gefit uw hart tot dezehen niet, wam de dn,o;,eu hchhen velen verleid, eu 1 die op deztlven Muen, zijn ge»uilen. En hoe bedriegen de menfchen zich zei ven niet! Merken zij op, dat de. droomen toch zoo dikwerf feilen, dan zeggen zij: men moet dezelven juist omgekeerd uitlegden; bruiloft duidt eenen dooden , en fterven een lang leven aan. Ja gretig koopen zij laffe droomboekjes, waar in de ongerijmdfte. dingen te vinden zijn , die men zich maar verbeelden kan; bij voorbeeld, als men randen of kiezen verliest in den droom, zal 'er iemand uit ^ figjjjilje fterven , als men van brand droomt,^jjuidthec geld enz. 3„ ;Ik weiïschte ,tocb^wsf] .eens te'wetpn. ■ waar
uit zulke mm^^hm^tmy^n-^ d«. de. dropr
; . - ? ') men



CVIII. BRIEF.
^3
men voprfpellend zijn? De ondervinding immers is 'er veel meer tegen dan voor, want duizende droomen gaan voorbij, zonder dat 'er iets op volgt , tegen eenen enkelen, die toevallig bewaarheid wordt of waar van men zich zulks verbeeldt. In den Bijbel ftaat wel, dat God zich, in vroegere tijden, door droomen den menfchen geopenbaard en hen toekomende dingen bekend gemaakt hcbbe; maar die buitengewone Godlijke Openbaringen zijn, na den tijd van jezus en zijne Apoftelen, opgehouden en wij weten Gods wil nu fchriftlijk door dienzeifden Bijbel. Kent gij j. c. hkknings boek over de droomen en Jlaapwandelaars, in het jaar 1788 uit het Hoogduitsch vertaald en in het Nederduitsch uitgegeven? Die man leert ons verftandiger denken, en ik heb het met veel nut gelezen. Hoor eens, ik héb dezen nacht van u gedroomd : zou dit ook betekenen, dat ik veel om u denk en u hartelijk lief heb ?
f ri t s,
CVIII. BRIEF.
lieve frits!
Gij hebt mij wél gevat en ik dank u voor uwen lieven brief. Ik geloof aan droomen zoo min als aan voorbeduidfelen, aan fpooken zoo min, als aan nachtmerrij, tooverijen, hekferijen of al ie dergelijke biigeloovigheden meer, die de Kristenen van Heidenen en Joden overgenomen hebben, en waar van mijn vader mij het ongegrondde en fchadelijke heeft leeren kennen ; niet alleen door eigen- onderwijs, maar ook door mij zulke boeken in handen te geven, die mij voor dat bij gr
icof



44
CVIII. BRIEF.
loof bewaren konden. Zoo heb ik niet alleen het boek van hennings reeds gelezen, waar van gij in uwen brief meldt, maar ook dat van dien zelfden Schrijver over Geesten en Geestenzieners, reeds 1786 in onze taal overgezet, en onlangs s. C. wagkners Spookerijen of korte vertellingen uit het Rijk der Waarheid, in 1793 en 1800 te Amfterdam bij w. holtrop uitgekomen, waar in men, van vele zoogenaamde Spookenjen, de zeer natuurlijke verklaringen vindt, en meer andere foortgelijke fchrifcen.
Hoe het, onder anderen, met de zoogenaamde Nachtmerrij gelegen zij, waar van zoo veel ceiabe d wordt, en waaromtrent men zich verbeeldt dat bonze geesten, duivels, hekfen, en ik weet niet wat al, den mensch op de borst komen zitten en hem zoo drukken, dat hij niet fchreeuwen kan hier van gaf mijn Vader mij de volgenie verklaring, die ik ook, daar ik 'er zelf mede benebt, en 'er opmerkzaam op was, bewaarheid heb bevonden. Alles heeft hier naamlijk zeer natuurlijke oorzaken. Het is niet anders dan een krampachtige trekking in de voeten en op de borst die inzonderheid uit eene bedorvene maag en dik bloed ontftaat. Menfchen, die veel eten en weinig drinken, veel zitten en zich weini» bewegen , zijn aan dit toeval het meest onderhevig Wanneer men eene zwakke maag heeft, en dezelve nogthands met fpijzen overlaadt, dan wordt zij opgeblazen; daar door wordt het middenrif Ceene huid die de holte der borst van de holte des onderbuiks fcheidt) gedrukt, de omloop van het bloed gehinderd, het adem halen bezwaarlijk gemaakt de zinnen verdoofd en de ftem gefmoorder ontftaat eene benaauwdheid en btin^mnl Ut, die den mensch, half in flaap zijnde? doet
den-



CIX. BRIEF.
45
denken, dat hij door eenen zwaren last gedrukt wordt. Sommige menfchen zijn ook zeer volbloedig, en wanneer zij dan met het hoofd en bovenlijf laag liggen , wordt hoofd en borst fterk met bloed opgevuld en dat veroorzaakt insgelijks zekeren angst in den flaap. Dit gebeurt ook, wanneer men lange op den rug ligt of de armen boven het hoofd houdt, in welk geval het bloed geweldig op het hart fchiet. Deze en meer anderen zijn de natuurlijke redenen van dit be'angftigend toeval, waar in men meent te waken en toch flaapt, en het bijgeloof alleen zoo wel, als onkunde van 's menfchen zielen ligchaam, heeft 'er andere oorzaken van verdicht. Hier helpt dus geenszins, de fchoenen of muilen verkeerd voor hetbed te zetten, maar wel ,'savonds niet veel en vooral geene bezwaarlijke fpijzen te eten, zich bij dag vlijtig te bewegen, zich op de regte zijde en niet op den rug te leggen flapen, de handen niet boven het hoofd zamen te vouwen enz. Gij, mijn vriend! weet dit alles zeker zoo goeden beter dan ik, maar gij neemt het mij doch niet kwalijk, dat ik bet ü fchrijf, om u te toonen, dat het ook mij bekend is. Vocrds ben ik uw getrouwe
KARÏL.
CIX. BRIEF.
BESTE LOTJtt!
Gij kunt immers rieken, niet waar? Met uw kleine wipneusje? — Ja! Maar weet gij ook wel, hoe dat toegaat? — Neen! — Nu, dan gaat het u, gelijk velen menfchen, die de dingen niet kennen, welken hen het naast omringen, en die zij dagelijks gebruiken. Luister!
Het werk- of zintuig w den reuk is de neus.
Waar



46
CIX. BRIEF.
Waar zij zit en hoe zij 'er uit ziet, weet gij, maar dat is niet genoeg. Het komt hier'-op de inwendige gefteldheid aan. In beide neusgaten, die door een kraak beenachtig middenfchot van elkaêr gefcheiden zijn, bevindt zich eene groote meenigte van kleine tepeltjes, gaatjes en zenuwen, die zooi gevoelig zijn, dat zij de minfte en zachtfte aanraking bemerken en voelen. Snuiven wij nu , met de lucht, het ftof en de uitwafemingen van bloemen of andere dingen, in de neus op, dan raken zij die tepeltjes aan en kittelen dezelven, zoo dat wij het gevoelen — en dit gevoel -is nu — het rieken. — Op deze! wijze rieken wij alles, wat zich omtrent fëfotfj bevindt, want wij kunnen niet beletten, dat de lucht, die wij, door de neu?|, inademen, 'er ook ftof en uitwaasfemingen in brenge.
Maar, zegt gij, van waar dan die zoo verfchillende geuren? ook dit valt niet moeilijk te begrijpen. De voorwerpen, die geuren opleveren, zijn niet van eene en dezelfde gefteldheid. Eenigen beftaan uit grove, harde en vaste, anderen uit fijne, zachte, weeke en';vlugge deeltjes. Naar mate nu "het fijne ftof, of de uitwafemingen, door die voorwerpen opgeleverd, hard of week, en zacht, fpits of rond, hoekig of fcherp zijn, worden ook de tepeltjes in de neus op eene verfchil. lende wijze aangedaan, het zij op eene aangename wijze geprikkeld, of op eene onaangename wijze aangetast. — Nu kunt gij ook ligt begrijpen-, waarom"men niet goed rieken kan, als men verkoud is. Want dan 'is de neus vol dik vocht "en flijmy waar door de uitwafemingen niet kunnen- heen dringen, terwijl de neustepcltjes, in dat geval, ook "flap en gezwollen zijn.
Even zoo is het ook met den /maak gelegen*
De



CIX. BRIEF. 47
ï)e tong is mede van vele kleine tepeltjes voorzien. Op hoedanige wijze die nu door de dingen , welken wij in den mond nemen, aangeraakt of geprikkeld werden, zoodanig is ook de gewaarwording gefield, die wij 'er van hebben, te weten de jmaak. Zout beftaat uit deeltjes, van eene andere hoedanigheid en vorm, dan de deelen,.waar uit de honig beftaat, en dit is de rede, waarom de zenuwen van dc tong, door deze voorwerpen op verfchillendc wijze, aangedaan en geprikkeld worden. Hoekige en fcherpe deeltjes van fom- • mige dingen tasten de tepeltjes van de tont* heviger aan , dan weeke, zachte en ronde. Uit dien hoofde is de gewaarwording aangenaam of onaangenaam — en zoo onderfcheiden wij bitter van zeet.
Nu zou ik u, lieve lotje! ook van 'smeiïichen overige zintuigen en zinnen, als van het 00?en het gezïgti het oer en het gehoor, gelijk mede'van hetero*/, het een en ander kunnen zeggen; nia-^r gij ■kunt dit alles en nog meer omtrent % menfchen ligcnaam en ziel vinden in Atartinet's kleine Katechismus der Natuur, bladz. 50. en, als »ii lust hebt, ook in 's mans groeten Katechismus
Nog iets; gij weet immers wel, dat men 'zintuiden en zinnen van elkander onderfcheidt ? De eerften ^emt men de werktuigen der zinnen, gelijk het oog. het oor, de neus, enz. en de laatften de gewaarwordingen, die 'er door ontftaan als het gezïgt, het gehoor, de reuk, enz. Ik ben uwe
*AA RTJE.
cx.



4*
C X. BRIEF.
C X. BRIEF.
lieve vriendin'.
Daar had ik gisteren eene aardige grap, die ik n eens verhalen moet. Ik had mietje helder bij mij verzocht, om zamen een uurtje vrolijk te verpraten. Gereedlijk kwam zij, maar keek als een oorworm, en ik dacht: nu zullen wij weinig plaizier hebben. Ik vroeg haar, wat haar deerde, en vernam weidra, dat zij hevige kiespijn had. „ O daar voor is fpoedig raad!" fprak ik, nam met eens een plankje, fchreef haren naam daar op, haalde eenen fpijker en hamer, en zeide, meteen vertrouwen inboezemend gelaat: „ eer alle de letters van uwen voornaam doorboord zijn, is de piin gevlogen." Straks begon ik een gat in de letter M te Haan, vervolgde mijnen arbeid met eene ernftige tronie, en naauwlijks was ik tot de T gevorderd, of zij riep: „ 't is waar, de pijn is weg." Ik zocht haar terftond in een vrolijk gefprèk te wikkelen en om de kiespijn werd niet meer gedacht. Bij het naar huis gaan, wilde zij met geweld weten, waar in mijn geheim beftond, en gij vraagt mij dit misfchien ook. Haar zal ik het naderhand zeggen; maar u wil ik thands wel belijden, dat ik hier bij in het geheel geen geheim bezit, of het moest dit wezen, dat ik hare aandacht van de pijn aftrok en hare verbeeldingskragt aan den gang hielp: dan zulks ging immers natuurliik toe, zoo haast zij vertrouwen in mij ftelde, 'en dacht, dat ik een zeker werkend geheim te^en hare kwaal bezat. Ik moet haar daarom uit den droom helpen, want het bijgeloof mag men ween voedfel geven, noch iemand misleiden: evenwel wilde, ik het gister avond nog niet doen, dewijl



CXI. BRIEF.
4?
wijl haar geloof haar mLfchien eenen tijd lang vari fmart kon bevrijden.
Wat denkt gij, Vriendin! zou het dus niet gelegen zijn niet alle geheime geneesmiddelen door zoogenaamde Sijmpathie? het béfpreken van dé koorts ertz.? Ik denk, die daar mede omgaan, doen juist, het geen ik deed, maar zijn zoo openhartig niet, als ik, om te zeggen, dat'er geen geheim, bij is. De verbeeldingskragt doét 'er hét mèestè bij, en wat kan die niet al bewerken! Ik had ook eens zware kiespijn en men liet iemand komen, om de kies te trekken. Zoudt gij wel denken, dat dé pijn verdweenen was, zoo dra de meester met zijnen toeftél verfcheen? Dit was zélfs tweemaal het geval, maar de derde reis moest hij 'er uit. Zie daar heb ik ü nu ook eén geheim geleerd, naamlijk eenen geheelen brief over kiespijn te fchrijven; en dat gij 'er fteeds van bevrijd iaoögé blijven, wenscht uwe vriendin.
KONSTANTlA.
CXI. BRIEF.
Waarde vriendin!
Voorleden week ging ik uit, en had eeri góed deel van mijn zakgeld bij mij gelloken. Ik was naauwlijks op ftraat ^ of de eene bedelaar fprak mij, na den anderen, aan, en ik gaf aan mannen^ vrouwens jongens eri meisjes, dewijl ik dacht: 'tis een Hechte tijd en armoede is een drukkende last. Maar hoe meer ik gaf, zoo veel te gröoter hoop omringde mij telkens. Éindelijk werd ik het geveiï moede, maar toen was ook mijn beursje ledig* Ik ging eenige ftraaten verder en dacht nu orai geene bedelaars meer* Eensklaps zag ik eert arD iaoè*



5°
CXI. BRIEF.
moedig maar zindelijk gekleed meisje , met eene befchaamde houding, naar mij komen toetreden, en, met eenen glinftcrenden traan in het oog, bad zij mij om eene aalmoes voor eene oude zieke moeder, ö Hoe fpeet het mij nu, dat ik voorheen alles zoo fpoedig , ja onvoorzigtig, uitge • geven, en thands niet meer had om te geven! in mijne verwerring verzocht ik het meisje, mij bij hare moeder te brengen; ik volgde haar, en vond hier de ware eerlijke fchamele armoede, maar ook de uiterfte ellende. JNaauwlijks kon de oude vrouw het hoofd opbeuren van zwakheid, en, met de oprechtheid in het gelaat, vertelde mij het meisje, dat zij, dezen morgen voor het eerst, eene aalmoes was gaan vragen, om hare moeder eenige verkwikking te bezorgen, daar zij, haar nacht en dag moetende oppasfen, buiten ftaat was, met naaijen zoo veel te verdienen, als voor haar beiden vereischt werd. Mijne verlegenheid werd nu grooter-, dewijl ik niets meer bij mij had, om haar te verkwikken: maar ik zeide, dat ik 's avonds weêr zou komen en iets medebrengen. Eer wist ik niets bij elkander te krijgen, en ik moest geld kenen, om dat ik mijnen ouderen niet zeggen durfde, dat ik 's morgens al mijn geld zoo roekloos bcftced had. Toen ik, op den bepaalden tijd, mij derwaart begaf, hoorde ik, niet ver van hare woning, in eene achterftraat, een vrolijk gejuich en gefchrceuw; ik vroeg. wat 'er, in dat huis, te doen was, en vernam, dat dit eene zoogenaamde Bedelaars doelen ware, alwaar dat volkje nu, in wulpsheid en overdaad, verteerde, wat het dien dag had opgegaderd. Bij mijne oude vrouw de deur intredende, en mijne gave welhaast overreikende, werd ik met vreugdetranen ontvangen, en zag ik de zieke, zich lavende
en



CXII. BRIEF. 5t
èn verkwikkende, mij fpöedig dankbaar de hand toereiken, terwijl zij God prees en loofde voor Éijnè sranftige befchikkirig; Had ik 's morgens fpijc ©ver mijne ónvoorzi-righeid, .vat ik hier ontwaarde en zoö even* iri de bewuste achterftraat, gehoord had, deed dien thands verdubbelen. Ik had mijn geld verloren , zonder 'er eenig hut mede te doen; ja ik had* 'er kwaad mede ukgerigt, door luiaards en zwelgers in hunne ondeugden te verHerken: en nuj daar ik waarlijk goeds bewerken kon, moest ik minder geven, dart ik wenscht.e en had geven kunnen, ware ik bedachtzamer geweest. Ik^ voor mij, heb uit dit voorval geleerd, dat het fchenken van geld aan bedelaars, Zondei onderfcheid, nog op verre ha geene weldadigheid is, eii dat, wil men den naam van weldadig, met. rëgtj verdienen, men zijne gaven met bedachtzaamheid$ na behoorlijk onderzoek, aan dé waardigften en op de regte wijze moet uitdeelen, terwijl men dan alleen goeds doet, dan alleen het zaligst genoegenj als de beste belooning daar voor* inoogst. Dit genoegen wenseht u fteeds uwe
KAROLlNAo
CXII. BRIEF.
waArdstè vriendI
Het hart is ëeri der merkwaardigfte en Voor» haamfte deelen van ons ligchaam Het is onöntheerlijk $ om te leven, want het is het werktuig, waar door de omloop van het bloed ih' gang wordt gehouden. Het hart ligt in de long' en beftaat uk twee holten of hartkamers, die door een middenfchot van elkander zijn afgezonderd. Het is beftendig in beweging, terwijl het zich beurt15 2 lui &



52
CXII. BRIEF.
2ing in een trekt en weêr uitbreidt. Telkens, wanneer het zich uitbreidt, neemt het eene meenigre bloeds uit de aderen op, dat derwaart vloeit, verkoelt het door de lucht in de long, en floot het, zich tezamen trekkende, wederom met zoo veel geweld uit de linker hartkamer, dat het, door de aderen, tot in de uiterfte deelen der leden van het ligchaam dringt Die beweging noemt men den polsflag, hoedanig'er, bij ieder gezond mensch, in eene minuut, omtrent zeventig gefchieden. Houdt deze beweging op, dan kan de mensch niet verder leven. Eene bijzondere weldaad is het, uit dien. hoofde, dat het hart, in de borst wel bewaard ligt achter flerke cn gewelfde beenderen, en dat het no.it rust, ook wanneer alle de overige leden ons hunnen dienst weigeren en, in den flaap, als het ware, verftijven.
Het zelve gevoelt iederen indruk, dien wij ontvangen. Gevoelen wij vrees of angst, dan wordt zijne woning het, om zoo te fpreeken, te eng. Wanneer gij u verheugt, kunt gij deszelfs deelneming voelen op uwe borst. Zijn wij gezond, dan blijft het in zijne gewone beweging, maar het verkondigt ons ook het eerst eene naderende ziekte.
Dan mijn voornemen is thands niet, u ons natuurlijk, vleefchen hart uitvoerig ce befchrijven.— Hebben wij derhalven meer harten, vraagt gij? — Neen; niet meer dan dat-eene, het welk in onze borst ligt. Maar dewijl het zelve door alle onze ontwaarwordingen en hart.-togten zoo fterk en blijkbaar getroffen wordt, noemt men het meenigmaal den oorfprong onzer neigingen en gezindheden, en zeker hebt gij reeds dikwijls gehoord, dat men zegt: deze of gene heeft een goed of een 'ffeeht hart. Hier mede duidt men dan enkel de
goe-



CXII. BRIEF.
53
goede of flechte neigingen aan , die men , bij een mensch befpeurt En een bedorven hart noemende, geeft men niets anders'te kennen, dan dat een mensch, die voorheen wél gezind fchijnt geweest te zijn, zich laat wegliepen, om ondeugend te denken en te handelen. Om die rede onderfcheidt men ook een zeden/ijk en een natuurlijk hart. Intusfchen heeft ons vleefchen hart, aan alle onze daden en bedrijven, geen verder deel, dan die het 'er aan verkrijgt door dc indrukfelen , welken zij veroorzaken, en,het is eene flechte verontfchuldiging, wanneer men de oorzaak zijner wanbedrijven aan de gefteldheid van zijn hart te last legt. Met % erfland is het eigenlijk , dat onze neigingen en daden beftuurt. Daar door moeten wij het goed van het kwaad, en regt van onregt onderfcheiden. — Een groot óf edel hart beteekent dus niets anders, dan grootmoedige, edele, voortreflijke neigingen en gezindheden, en wanneer men zegt: groote, edele harten, zijn be/lemd, om veel te lijden, geeft dit te kennen : edeldenkende menfchen moeten, bij hunne welmeenende oogmerken, dikwijls onaangename bejegeningen ondergaan, en gevoelen zulks, uit hoofpe van hun teder gevoel voor regt en onregt, veel fterker, dan de zoodanigen^ die niet zoo hartlijk voor de waarde der deugd en regtfchapenheid zijn ingenomen. Een groot, edel hart, in dezen zin genomen, is iets fchoons; maar een onnatuurlijk groot gewasfen hart , is voor vele menfchen, reeds eene oorzaak van hunnen dood geworden.
Gij bezit, in alle opzigten, een goed en gezond hart en daarom heb ik u ook zoo lief. — '
L.E0P0LD.
D 3 CXIli,



54 CXIII. BRIEF.
CXIII. BRIEF*
LIEVE VRIEND?
Alle menfchen op aarde zijn, wel is waar, van één genacht, en elkander, in natuur en wezen, gelijkvormig; maar nogthands vindt 'er, naar de vcrfchillende gewesten, die zij bewonen, ook een groot onderfcheid tusfchen hen plaats. — Hoe de menfchen, hier te land, uitzien, is u bekend. De Europeanen zijn van eene witte kleur, middelmatige grootte, fchrander en moedig. Evenwel zijn zij ook verfchillend. Gewoonlijk kan men eenen Franschman van eenen Duitfcher, eenen Hollander van eenen Italiaan, eenen Spanjaard van eenen Rus, op het uiterlijk aanzien reeds, gemaklijk onderfcheiden. Maar nog fterkeronderfcheiden hen hunne denk- en handel wijs.Niet anders is het gefteld in de overige deelen der wereld. Welk een verfchil tusfchen de trage en domme bewoners van Kamfchatka in Afie en de fchrandere werkzame Arabieren, de bedachtzame Chineezen en de rasfche Tartaren! — In Afrika zijn de bewoners der kusten aan de middellandfc'he Zee zfeer verfcheiden van de Negers en Hot-» tentotten aan de Kaap de goede Hoop, gelijk, in Amerika- de Kanadiers van de Vuurlanders. Zoo meenig eiland men aantreft, zoo veelvuldig is ook de verfcheidenheid der menfchen, in denkwijze en neigingen zoo wel, als in daden en handeling gen. — Het geen de menfchen hier zoeken en beminnen, wordt elders door hen veracht en verworpen. Waar in men hier eene eer fielt, is elders fchande, en wat op de eene plaats regt is, is op de andere onregt. — Niet minder in het oog loopend is het verfchil van geftalte en
kleur.



CXIV. BRIEF.
55
kleur. De bewoners van Lapland en Kamfchatka zijn Hechts dwergen, met de Perzen en Chineezen vergeleken. Men vindt menfchen van eene blanke, geele , bruine en pikzwarte kleur. De Negers hebben bijkans doorgaands platte neuzen, dunne beenen, groote voeten en dikke hoofden. Hoe evenredig is niet, daar tegen . een Cirkasfiesch meisje gebouwd? Zij kan zich met haar hoofdhair, als met eenen mantel, bedekken, terwijl de haren der Negers niet over een dujin lang zijn. Deze verfcheidenheid onder de menfchen is enkel herkomftig van derzei ver manier van leven, de gefteldheid van den grond, dien zij bewonen, het voedfel, dat zij gebruiken, hunne bezigheden, hunnen Godsdienst en regeringsvorm. Leerrijk zmi het wezen, zoo men eene verzameling van alle deze foorten van menfchen zien kon • wanneer men, bij voorbeeld, eenen inwoner van Kamfchatka en eenen Spanjaard, eenen Arabier, Engelschman, Neger, Chinees, Vuurlander, Laplander, Hottentot, Groenlander, en Cirkasfier bij elkander vond. Zulk een kabinet treft men nergetads aan.
CHRISTOFFEL.
CXIV. BRIEF.
BESTE VRIEND!
Gelooft gij wel, dat ieder mensch op aarde beftendig eenen last van meer dan honderd Centenaars moet torfchen en daar doorgedrukt wordt V — Gij lacht en houdt mij misfehien voor zinloos: maar ik zal u overtuigen.
De lucht, die deze aarde overal omringt, en welke wij menfchen zoo wel, als alle dieren, ■D 4 in-



5*
CXIV. BRIEF.
inademen, bezwaart ons met dit gewigr. Want boe onzigtbaar zij ook moge fchijnen, zij is nogthands een ligchaam van eene aanzienlijke zwaarte en groote kragt. Sla eens met uwe aand door dezelve heen ; ftraks zult gij den tegenftand be* merken, dien zij doet, en duidlijk inzien, dat zij geen niets, maar in de daad een ligchaamlijk voorwerp is. Giet een glas vol water, leg 'er een ftukje papier op, en keer het dan het enderfte boven. Is het papier digt op den rand van het glas gedrukt, zoo loopt 'er geen enkele druppel water uit. Wie houdt nu het papier daar aan vast? — De buitenlucht, welke 'er tegen drukt!
Hoe groot nu dcrzelver zwaarte en daar uit ■pn'ftaandc drukkingskragt zij, kan men uit het volgende opmaken. Men neemt eene glazen pijp. van de dikte eens gewonen pijpenlteels', die overde 28 duim lang en aan het eene einde digt gei fmolten is, giet dezelve vol kwikzilver, keert ze om en zet- het open einde in het een of ander, waar in ook kwikzilver is. Nu begint het kwikzilver wel uit de pijp te loopen, maar blijft 'er 23 duim hoog in itaan. Wie belet dan het verder ledig, loopen van de pijp? Niemand anders, dan de lucht door hare drukking op hetkwikzilver daar buiten. — Dit werktuig is nu het bekende weêrglas, dat men Barometer (zwaartemeter) noemt, door een geleerd natuurkennerIn Italië f met name torricelli uitgevonden, en waar van men zich bedient, om de veranderingen van het weder op te merken.. En wel te regt!- Want naardien de lucht, door de veranderingen, die zij ondergaat, terwijl zij naamlijk ru eens met veele dampen, vochten en wolken opgevuld, en dan weêr daar van gezuiverd en helder is, pok van hoedanigheid verandert; zoo
moe-



CXIV. BRIEF.
57
moeten de werkingen, die zij ten voorfchijn brengt, insgelijks afwisfelen, en zij meer of minder fterk drukken kunnen. Bevinden zich vele waterachtige dampen in dezelve, dan wordt hare veerkragt daar door verminderd, en zij wordt, als het ware, flap, weshalve zij, op het kwikzilver in den Batometer, ook niet meer zoo hevig kan drukken, om het, in de pijp, op de hoogte van a8 duim te houden. Het zinkt of daalt, uit dien hoofde, offchoon bijna onmerkbaar; maar klimt weêr, zoo dra de lucht zuiver en droog is, en gevolglijk hare veerkragt heeft. Van daar komt het, dat de Barometer, bij goed weder, klimt, of, bij flecht weder, daalt. Gewoonlijk kan men zich op deze aanduidfclen verlaten, hoewel ook nog andere zaken en oTiftandigheaen, die men mede in acht heeft te nemen , maar welken ik hier niet opnoemen kan, de oorzaak zijn kunnen, dat het kwikzilver klimt of daalt.
Genoeg, de lucht houdt niet alleen, door hare tegen drukking, de kwik 28 duim hoog in de pijp van tokricslli, zoo'dat zij niet uit het open einde wegloopt; maar zij drukt ook, met gelijke kragt, op alle andere dingen. Het water, bij voorbeeld, dat veertienmaal ligter is, dan kwikzilver, wordt, door die drukking ooit veertienmaal hooger, gevolglijk bijkans 3a voet hoog, in zulk eene pijp gehouden, zoo dat het 'er, ouder, niet uitloopt. En daarom kan men zeggen: de lucht drukt zoo flerk of zwaar op een ligchaam , ah of Vr.32 voet hoog water op htt zelve ftond. — Nu kunt gij zelf berekenen, hoe groot het gewigt der lucht zij, dat gij te dragen hebt Vooronderftd eens, de oppervlakte van uw ligchaam bedroege 20 voet vierkant,, (want zoo groot cm.
D 5 trent



58 CXIV. BRIEF.
trent Is de 'uitgelpannen huid van een mensch) multipliceer nu
deze 20 vierkante voeten met 3 voet water; dan
AO
6o
komen 'er 640 voet water. Ieder kubiek»voet-water weegt 64 pond
2560
Dat zijn dus 40960 pond of bijkans 400 Centenaars, die gij bcflxnoig met u moet omdragen.
Wel zoo! zult gij zeggen , ik voel evenwel niets van dezen last, dien gij mij opleggen wilt!
Ja, lieve vriend! gij zoudt hem wel voelen; gij zoudt zelfs, door de drukking van de lucht, geweldig voordgeftuuwd, of veeleer vernietigd worden, indien zij u flechts van ééine zijde drukte, en de lucht, aan den anderen kant, kon weggenomen worden. Maar nu wordt hare kragt, door de drukking van den tegenovergefteWen kant, in evenwigt gehouden of weêr ojigeheven. Het gaat ons, even als de visfehen in de Zee, die eer.en dergelijken last van water dragen, en evenvel niet naar den grond gedrukt worden, maar zich zoo gcmaklijk bewegen , als of zich niets rondom hen bevond, dewiil drukking en tegendrukking ook daar het tegenwigt houden, gelijk Rij zelf, wanneer gij, in het water, onderduikt, befpeuren kunt. Ook zou men kunnen zeggen,
dat



CXV. BRIEF.
5S>
dat de menfchen, van jeugd at, gewoon zijn, zich met dezen last te bewegen. In het vervolg meer hier van!
RODOLF,
CXV. BRIEF,
BESTE VRIEND!
Mdgt gij, door mijnen vorigen brief, 'er nog niet volkomen van overtuigd zijn, dat de lucht zwaarte bezitte, cn, uit hoofde van dezelve, ons zoo wel als alle andere ligchaamen drukke ; ik zal u nog meer bewijzen daar voor bijbrengen.*-* Wie eene luchtpomp heeft, dat een werktuig is, waar mede men de lucht uit vlesfchen en andere dingen halen kan, die kan de lucht zelfs wegen. Zoo hij dezelve naamlijk uit eenen hollen kogel van metaal of glas pompt, en daar op den kogel weegt, zal hij bevinden, dat dezelve ligter is geworden. Laat hij 'er echter weêr de lucht influipen, dan zal de kogel de vorige zwaarte weder krijgen.
Van deze kragt der lucht komt het ook, dat zij zelve iets dragen kan. Hoe zou het anders mogelijk wezen , dat groote wolken, die dikwijls zoo veel water bevatten, en andere dingen, bij voorbeeld, vederen, ftof, bladeren, vogelen enz. zich in dezelve konden bph< uden en rondzwerven! Ja alle dingen, die, naar hunnen omtrek, ligter, dan de lucht, zijn, wier plaats zij innemen, worden in dezelve gedragen. Hier in heeft men medé den grond te zoeken, waarom men in (ie lucht kan varen met een Hoort van fchip.
Zulk een fchip beftaat uit eene blaas of bal, Van dun en ligt goed, als zijde, taf en foortge-
lij-



6o CXVI. BRIEF.
lijke dingen, of van fijne beestenhuiden , en uit een klein fcheepje, dat men daar onder han^t, en waar in men zich nederzetten kan. Uit deze blaas of bal wordt de lucht gedreven, niet door middel eener luchtpomp, maar door de warmte van het vuur, waar mede zij wordt opgevuld want vuur is ligter dan lucht. Is de bal hier door nu ligter, dan de lucht, geworden, wierplaats dezelve inneemt, dan wordt hij, en het fchip, dat daar onder hangt, door de buitenlucht omhoog Gevoerd. Hoe grooter zulk een bal is, zoo veel te meer kan hij roet zien opheffen, In de Couranten zult gij wel eens gelezen hebben , dat blanchard en meer anderen, door middel van zulk eenen luchtbal, die met zekere gom of vernis beftreken wordt, op dat 'er de warme lucht niet uit zou dringen, zich hebben laten omhoog heffen en mijlen ver wegvoeren. — Zoo gaan ook de vogelen te werk. "Willen zij omhoog vliegen, dan blazen zij de borst hol, zoo dat de lucht daar in verdund wordt en hun ligchaam eene grootere ruimte beflaat, w Dan genoeg voor heden!'Vaar wel!
RUDOI.Fi
CXVI, BRIEF,
wa arde vriend!
De Turken, meent gij, zijn affchuuwlijke menfchen, bij uitftek wreedaardig, bloedgierig, woest en vijandig gezind te>-en alle andere menfchen? Cbeloof dat toch niet! liet zijn menfchen, even als wij. Zekerlijk hebben zij, toen zij eerst uit ysfie kwamen opdagen, en landen, in Europa, veroverden , door gewelddadigheden fchrik aangejaagd. Dan hier aan waren de Kristenen pok al zelf
fchuld ,



CXVII. BRIEF. 61
fchuld,,terwijl zij zich flecht tegen deTurken verweerden , en, wat nog Hechter was, niet altijd hielden, wat zij hen beloofden , of hun woord niet geftand deden. Hier door werden de Turken nu zeer verbitterd en befchousvden de Kristenen als nietswaardige menfchen. Tegenwoordig behoeven wij voor de Turken niet te vreezen. Zij zullen hier niet komen, en kunnen ook tegen de krijgskunde der Europeanen niet veel uitrigten. Wees 'er maar niet bang voor en vaar wel!
LODEWIJK,
CXVII. BRIEF.
WAARDE VRIEND!
De Turken, waar van ik u, in mijnen vorigen brief, gemeld heb, en van welken gij meer verlangt te weten, hebben eenen anderen Godsdienst, dan wij. Onze Godsdienst werd, gelijk gij weet, door eenen Jood van afkomst, met name ja zus, gefticht. Deze man leeraarde, hoe men God kon leeren kennen , en hoe men leven moete, om gelukkig te zijn. De Godsdienst der Turken is gedicht door hahomgd. Deze man was uit de Stad Mekka in Arabie geboortig, het welk een landfchap in Afie is, liggende tusfchen de Perzifche golf en de roode Zee. Hij zag het licht in het jaar 570 na de geboorte van kristus. Zijne ouders ftierven vroegtijdig en lieten hem niet veel na; maar zijns vaders broeder nam zich zijner aan en leidde hem tot den koophandel op, waar in hij ook zoo bekwaam werd, dat de weduwe van zeker rijk koopman, cadisga genaamd, hem totbeftuurder maakte van haar geheel vermogen, ja hem eindelijk ten huwelijk nam. In nlaats van
' " ' zich



64
CXVlI. BRIEF.
Zich nu aan een lui eri gemakiijk leven over ré geven, vatte hij het voornemen op, om eenen nieuwen Godsdienst uit te denken en in Arabie in te Voeren Op zijne reizen had hij rdeenigerlei volken, zedëb 4 denkbeelden en Godsdienïïcn leeren kennen, maar ook vele fouten en gebreken daar in ontdekt. Hij zag, dat de heidenen afgoderij dreven en de Kristenen zich aan den beeldendienst en vele wanbegrippen overgaven. Van deze dwalingen wilde hij deri Godsdienst weêr zuiveren, en beweerde derhalve, als de een'tc grondwaarheid: 'er is maar één God, die alles gefcfulpen heeft en onderhoudt dezen God, dien gif miskent, tvit ik. mahomkd, it keren kennen. —
Hoe verftandig en welmee'nend dit riü ook gc« dacht mogt wezen, het beviel nogthands zijnen landslieden Éïet, die aan hunne oude bijgeïoovige' begrippen verkleefd waren ; mahomed* 'in tegendeel, kreeg zoo vele vijanden, dat hij uit Mekka vlugten moest. Hij begaf zich naar Medina . eene' andere fiad in Arabic. Deze vlugc, die men Hegira (Hetfchirs) noemt, gefchiedd'e in het jaar 622. Met dezelve begint maktomeo's Godsdienst, en daarom rekenen desZeifs belijders hun iaartal van den" tijd dier vlugt af, gelijk de Kristenen hunne jaartelling met de geboorte van kristus begonnen.
Te Medina was mühomïd gelukkiger. Zijne nieuwe kei- vond aldaar veel bijval en hij verwierf zich, door zijne innemende welfpreekendheid,, zijn voorzigtig gedrag, zijne wakkerheid en moed, eene meenigte vrienden en aanhangers. Al wie zich tegen hem aankantte, werd nu als vijand behandeld , en wie den nieuwen Godsdienst niet vrijwillig verkoos te omhelzen, werd 'er met geweld toe gedwongen, want mahomed geloofde ook, het welk niet ^oed was, dat men de menfchen dwingen
mógt,



CXVII. BRIEF. 63
mogt, om betere begrippen aan te nemen, zoo zij hardnekkig bij hunne oude dwalende gevoelens blijven wilden. Hij veroverde Mekka en onderwierp geheel Ai abie wel dra aan zijne bevelen en aan zijnen Godsdienst. Hij dierf eindelijk in het jaar 632, als de dichter van eenen nieuwen Godsdienst en van een nieuw Rijk. — Zijne vrienden roemen van hem, dat hij wonderwerken of bovennatuurlijke dingen verrigt hebbe; maar zijne tegenftanders geven zulks als" bedrog op. Zeker is het ook, dat een bloot mensch zulke wonderwerken niet doen kan.
mahomed's Godsdienst bedond hoofdzaaklijk in de volgende leerdukken. 'Er is maar één God, onbegrijplijk naar zijn wezen en eigenfehappen, die alles in de ganfche wereld, naar 'zijnen wijzen wil geordend en vastgedeld heeft. Die God heeft zich aan eenige niÊBfchen geopenbaard en hen bevolen, om boeken van Godlijke dingen te fchrijven. De menfchen, die goed en deugdzaam leven, en zich eens regtfehapen wandels bevlijtigen, zullen daar door gelukkig worden; maar de kwaden en ondeugenden zullen de gevolgen hunner wanbedrijven moeten ondervinden. — De menfchen moeten vlijtig bidden , hun vertrouwen op God Hellen, den armen aalmoezen geven, het fpel en de waarzeggerij niet beminnen^ matig leven, en eindelijk behoort elk belijder van dezen Godsdienst, éénmaal in zijn leven ten minde, naar Mekka te reizen, om zich, bij mamomïd's graf, der weldaden van dien grooten leeraar des Godsdiensts dankbaar te herinneren.
Met deze leerdellingen en voorfchriften van mahomed echter is het, naderhand, even zoo gegaan, als met de leere van jezus. Men heeft ze met bijvoegfelcn vermeerderd, misvormd en
ver*



<54
CXVII, B R I É F.
verduisterd, mahomed's opvolgersin het Priesterdom verzamelden zijne woorden eii gefprekken, en beféhreven zijne daden in een boek, ésxzx] Koran (Boek, of Al-Koran hét Boek) noemden, het welk dé Bijbel der Mahomedanen is en door hcri zeer hoog gefchat wordt. In dit boek is, naar het gevoelen der Mahomedaanfche priesters, de hoogde wijsheid begrepen. Zij bewijzen daar uit, hoe' dikwerf en hoe lang men bidden en vasten moete, hoe meenigmaal men zich behoore te wasichen, dat fflen geen wijn moete drinken enz. zij geven voor, dat de vromen eenmaal , na den dood, in een Paradijs (eenen vrolijken en aangenamen oord) komen, alwaar zij door fraaije meisjes ( Houris genaamd ) en door fchoone jongelingen (Gilmans) bediend worden. Ook zijn 'er, gelooven zij, Engelen volmaakter en beter, dan de menfchen, en'fteeds bereid tot den dienst vart God.
mahomed's aanhangers breidden nü, na zijnen dood, den nieuwen Godsdienst, door hem gedicht, hoe langs zoo meer uit. Hunne bewindslieden noemden 'zij Kalifs, die koningen en priesters te gelijk waren, eh in de dad Bagdad woonden, welke in die dreek van Afit ligt, waar dé rivieren de Tiger en de Eu/raat te zamen vloeijen. Binnen weinige jaaren veroverden zij groote landdreeken in Afie, Afrika, ja zelfs in Europa,■ Spanje, Portugal en het eiland Sicilië. Dit verbazend wijd uitgedrekt Rijk echter, dat zich, van dé grenspalen van Indie af, tot aan Lisfabon toe, uitbreidde, en nog veel gróoter was, dan tegenwoordig Rusland, bedond niet lang. De fladhoüders in de afgeleten Provintien werden huri opperhoofd te Bagdad oivehoorzaam en herfchiepen zich zeiven in Vorsten, Het wersl insgelijks
doof



CXVII. BRIEF* 65
door vreemde vol'ten aangevallen. 0~>der de laatden bevonden zich de Turken. . De Turkfche natie woonde in Afie aan de Kaspifche Zee. Ia den beginne vereenigie zij zich met, de Arabieren, die, omtrent dien tijd, Saracenen heetten, omhelsde den Mahomedaanfc'nen Godsdienst, en verbonden zich met de Kalifs, om veroveringen te maken, Eenen tij 1 lang ging zulks ook goed en leefden zij vreedzaam" met elkander. Maar omtrent het jaar iooo kregen de Turken de overhand in het Kalifaat en wierpén zich tot Heeren en meesters op der Arabieren of Saracenen. Op deze wijze nu ontdond hei. 'Lurkfchc Kiik, dat zeer magtig werd. Bijzonder werd de heerfchappij der .Turken door zekeren ottoman (of* osman), een fchrander en dapper Vorst, bevestigd en uitgebreid. Zijne navolgers, die Sulfaten (Soldanen) genoemd werden, drongen in Europaen een van dezelven veroverde zelfs, in het jaar 14^3, de dad Konflantinopolen, waar, ten dien tijde, nog een Kristen Keizer regeerde, die van de oude Romeinen afdamde, w er Keizerrijk, gelijk gij weet, eens in twee deelen, het Oosterfche en Westerfche, verdeeld werd. Sedert wonen de Sultans bedendig te Konfl'antinnpolen, dat de Turken Stambul noemen , terwij! zij den Tijtel van Keizer voeren. Zeer dikwijls beoorloog" den zij de aangrenzende Rijken, als Rusland, Polen, Hongarije, ja drongen een paar maal zelfs tot in Duitschland. — De Turken noemen hunne regering de Ottomanfche of Osmanfche Porte, hunnen Soldan of Keizer, den graoten Heer en zich zei ven Ottomannen of Osmannen, ter gedachtenis van dien osman, dewelke hun Rijk gegrondvest heeft. — Hoe geducht zij ook eertijds, uit •hoofde hunner dapperheid, en woestheid waren, E heb-



66
CXVIII. BRIEF.
hebben zij nogthands, federt eenigen tijd, niets gewigtigs meer kunnen uitrigten, maar hebben hunne naburen het hen zeer dikwerf te benaauwd gemaakt, Zij blijven ftandvastig bij hunne oude gewoonten en inrigtingen, geene verbeteringen altoos gedoogende Van daar, dat de Europeanen hen in alle kunftën en wetenfchappen, maar in de krijgskunde bijzonder, ver voor uit zijn.
Dat heet eenen brief gefchreven ! Maar gij wil» det het zoo hebben. Uw vriend
LODEWIJ K,
CXVIII. BRIEF.
LIEVE VRIENDIN!
Een meisje, dat in de ftad woont, is het wel te vergeven, in gevalle zij weinig of niets, weet van de •lasteelt en deszelfs bemerking. Maar het is goed, dat gij 'er ten minfte naar vraagt, en ik zal 'er u daarom geerne alles van zeggen, wat ik 'er zelve van weet. Inrusfchen zal ik het vlas zelf laten fpreken Het zou, had het dit vermogen, omtrent het volgende van zijn leven en lotgevallen verhalen
,, Ik behoor, onder de planten, tot die veel„ vuldige en nuttige foort, welke men gras noemt. „ Het iVoordlijk gedeelte van A/te, als mede de
landftreken in Euroua, die naar dit werelddeel „ toe liggen . zijn mijn eigenlijk vaderland. Van „ daar hebben mij de menfchen, naar bijkans alle „ andere landen , overgebragt, en men koopt,
nog ja rlijks, vele fchepen vol van mijn zaad, „ uit Rusland', Polen en Prut/en, dewijl ik daar „ het best gedeij en mijn zaad, in die gewesten, „ beter rijp wordt, en meer bekwaam, om weêr
» «



CXVIII. BRIEF.
<5?
,, te zaaijen, dan in andere landdreken. Nog* „ thands groeij ik .ook weelig op eiken grond, ,, en zoo de akker, waarop mijn zaad gezaaid
wordt, maarniet al te fteenach'ig, leemachtig ,, en mager is, eenigzins gemest wordt en het we„ der niet al te ongundig is, gedeij ik bijkans alle „ jaren wèl. Intusfchen vereisch ik, van jeugd „ af aan, veel arbeid, moeite en kosteri. Mijn ,, zaad moet wèl gezuiverd, en, bij droog weder,
gezaaid worden. De grond moet wèl gemest, ,, zuiver en goed bedeld zijn. Wanneer ik no| „ jong ben, moet ik gewied of van onkruid ge-<
zuiverd worden, op dat het zelve niet de over„ hand op mij krijge. Zijn de hulfels , Waarin ,, ik mijn zaad draag, en die men gemeenlijk knot,, ten noemt, rijp; dan word ik, met den wortel, „ uit den grond getrokken en in bundels gebon* „ den. Dan repelt men mij, of rukt mij, op eenen ,, repel, de knoppen of knotten af, die men droogt, ,, tot dat het zaad 'er uit gedorscht worden kan. ,, Maar mij bindt men, op nieuw, in kleinere bun^ „ dels en ik word in het water gelegd, op dat „ ik murw worde, en mijne bladeren en wor„ tels verrotten. Dan word ik wéder gewas*
fchen^ op weiden en grasvelden uitgefpreid en „ zoo, in de lucht, gedroogd. Ben ik droog, ,, dan bindt men mij weêr in bundels en brengt ,, mij binnens huis, Voords word ik met eenen „ geribden plank, aan eenen ftok vastgemaakt, „ en bok of beuk genoemd, gebeukt öf gedampt, l, op dat mijn houtachtige deel brekè en ge,, kneusd worde. Hier op word ik in risten * „ (eene hand vol vlas) afgedeeld, en op braken „ gebroken of gebraakt; vervolgends met ijzers
geribt, en, tusfchen ijzeren pennen doorgetr.-k„ ken of gehekeld, op dat ik, van al het houtEj ach-



63
CXVIII. BRIEF.
„ achtige, dar men na mot of fchaaffel noemt, „ gezuiverd, en de korte, harde bast, hede, flon„ pi/s of werk genoemd, afgefcheiden worde; nu ,, ben ik eerst bekwaam, om in knoijis gepakt „ en on het fpin>iel te worden gebragt." ,, Maar dezen arbeid beloon ik ook rijkljjk, en het nut, dat ik doe, is zoo groot, dat de „ menfchen mij biikans in het geheel niet mis„ fen kunnen. Vele menfchen verwerven, door „ mij alleen, het noodig onderhoud Voor rij„ k'en en armen lever ik eene welvoeglijke be„ ztgheid op, en daarom bevorderen verftandi,, ge, brave regenten ook mijnen aanbouw in „ hun gebied. — Alles, wat aan mij is en van ,, mij komt, is dienftig tot het een of ander; ,, van den geiingflen afval zelfs weten de men„ fchen gebnik te maken Het mot mengt men „ onder het leem , dat tot b">uwen gebruikt wordt, vooral in Duitschland tot de muren van de „ huizen. Uit de grove hede of het werk ver„ vaardigt de touwflager touw, of men dopt 'er ,, de reten in de fchenen mede digt, en wanneer de fijne hede gefponnen wordt kan men ook, „ uit dat garen, lijnwaad voor zakken en laken.* „ weven. Uit het fijne vlas fpint men allerleij „ garen, grof en fijn Men tweernt 'er draden „ van . om mede te naaijen , die 'er ook veel bekwa» ,, mer toe zijn, dan de pee bn en da.men der „ dieren, waar mede de Laplanders en andere wilde volken hunne kleederen naaijen. Het meeste garen wordt tot linnen verweven, een zeer kostbaar ding, dat vorsten en bedelaars „ gebruiken. Men m"akt 'er lakens, hembden en andere kleedingftukken van, die de menfeheu, ,, van den eerden oogerblik huss levens af, tot ',, aan hunnen dood toe, niet ligt misfen kunnen.
„ Van



CXVIII. BRIE F.
69
Van het grove linnen of lijnwaad maakt men ,, zeden ,a die over de ichepen worden niigcfpan„ nen, op dat 'er de wind tegen aan waaije of'er „ inblaze, om het fchip voord te drijven. (Jok „ vervaardigt min 'er tenten uit, wa >r onder de „ krijgslieden zich onthouden, wanneer zij te veld „ trekken."
„ Heb ik nu, als lijnwaad, rot dit alles lang „ geroep gediend, en ben ik eindeijk oud tn „ afgefleten; dan houd ik evenwel nog niet op, „ den mensch van dienst te zijn. In dit geval „ laat de Papiermaker de oude rpdden of lompen
opzamelen, zoekt ze zorgvuldig uit, wascht," ., reinigt zc, pluist ze. uit, ftampt ze, en roert „ ze, met water vermengd, zoo lange, tot dat „ 'er eene breij uit worde, waar van hij papier „ maken kan. Uit de grove en cnzuiveie vodden „ wordt l et graauwe en flechte papier vervaar„ digd, uit het fijne en zuivere het witte en fijne. „ Wie kent de nuttigheid van het papier niet, en „ welk mcmcli is 'er, die het geheel en al misfen „ kan? Men fchrijft 'er brieven en andere erin» „ gen op, en drukt 'er boeken van, dcor welken ,, kundigheden en werenichappen verfpreid en be„ vorderd, en, in het algemeen, orde, deugd en „ zedenlijkheid in de wereld bewaard worden. „ Het onbruikbaar .ge >* orden papier en de oude 3, boeken kuni en, in den molen, weêr in nieuw ,, papier herfchapen worden Dit is beter, dan „ warneer hec de wurmen vreten, de winkeliers „ 'er peperhuisjes van maken, of de foldaten het „ tot patrooncn draaijen , om 'er andeie menfchen „ mede dood re fehieten. — Ook mijne zaadkor„ reis, die men gewoonlijk lijnzaad noemt,» wor„ den, op meenigerleij aard, gebruikt. Wil of „ kan men het niet weder zaaijtn; dan ilaat of E 3 perst



7o
CXIX. BRIEF,
„ perst men *er olij uit, die men, om in de lamp te branden, als mede tot fchilderen, gebruiken kan. En de doppen of hulfels daar van leve„ ren een heilzaam voedfel voor het rundvee op, onder den naam van lijnkoek bekend." Het vlas heeft regt, mijne waardffce vriendin! om zijne waarde zoo zeer te verheffen. Als men het wel bedenkt, dan is het, naast de fpijzen, een der onontbeerlijkfte dingen op aarde, die den mensch het leven aangenaam en gemaklïjk maken kunnen. Welk een geluk is het niet, een fchoon hemd te kunnen aantrekken! Vele duizende menfchen moeten zich enkel, met het bearbeiden van het vlas. onderhouden en zij komen in groote ellende, zoo hetzelve eens niet wél uitvalt-. Spinnen past elke huisvrouw en is een regt fteunfel in de huishouding;.
Spinnen Is winnen, Vlas geeft brood In den nood. Daarom heeft men ook, om het fpinnen voordeeliger te maken, fpimvielen met twee /pillen uitgevonden , die met nut gebruikt worden. Ik heb, *er een van dat llag en het gaat allerbest. Ha! hoe fnorren de wielen in ons huis, en hoe aangenaam verlopen voor ons de winteravonden! Kom eens bij mij, mietje lief, om mijn wiel te zien en 'er op te leeren fpinnen. Uwe vriendin
CHARLOTTï,
CXIX. BRIEF,
BEST? VRIEND!
- Njtet enkel van linnen, en oude rodden van
lijn-.



CXIX. BRIEF. 7t
lijnwaad, wordt papier gemaakt; men vervaardigt het ook van fcbapen-en boomwol, van brandnetelen, boomfchors, ftroo, mos, populieren wil-, gemvol, ja van honderd andere dingen. Zelfs heeft iemand te Augsburg, vóór eenigen tijd , de kunst uitgevonden , om , van houtfpanen, papier te maken, dat, zegt men, vrij goed is. intusfchen is het papier, dat men van lijnwaad maakt, het meest in gebruik, het beste en het fraaijfte. Hoe het toebereid wordt, kon ik u nu wel befehrijven; maar het is beter, dat gij zelf eens naar eene papiermolen gaat, om het, met eigen oojen te zien
'in plaatze daar van zal ik u thands verhalen, wat men, in oude tijden, voor papier gebruikte en waar op men fchreef, eer het papier, waar van mtn zich tegenwoordig bedient, en dat van oude lompen gemaakt wordt, bekend was — Lang duurde het, eer men iers opfpoorde, wat men, tot dit oogmerk, gemaklijk gebruiken kon. De menfchen moesten zich toen, zoo goed, als het gaan wilde, behelpen, Intusfchen gevoelden zij deze behoefte, ten dien lijde, niet fterk. Wat zij in gedachten behouden wilden, leerden zij van buiten^ en deelden het ook aan hunne kinderen mede. Zij dreven insgelijks den koophandel nog niet zoo flerk, noch op die wijze, als tegenwoordig plaats vindt, zoo dat zij 'er seene brieven of kantoorboeken bij behoefden. Zij verruilden hunne waren tegen elkander en de betaling was dns oogenbliklijk daar. Merkwaardige voorvallen en berigten, die zij voor hunne nakomelingen, met alle zekerheid, wilden bewaren, fneden zij in hout, groeven ze in metaal of fben, of fchilderden ze daar op, gelijk men 'cr nog de overblijffels van aantreft, Na het uitvinden van de E 4 let-



7*
CXIX. BRIEF.
letters door taaut echter kwamen 'er, van tijd tot tijd, meer andere dingen, waar op men fchreéf, in gebruik. Een "der eerfte middelen, -van -welken men zich hier toe bediende, waren kleine tafeltjes, bordjes of fpanen, met wasch overtrokken. Men fchreef in het wasch met een fpits ftöafje, dat men grif noemde, en aan het eene einde breed was, om het gefchrevene daar mede weêr te kunnen overftrijken en uitwisfehen. .Men gebruikte verder toebereidde huiden van beesten. Als die befchreven waren, werden zij, gelijk-een ft'uk linnen, opgerold, en gewoonlijk, aan beide einden, gcfchilderd of verguld. Van dergelijke boeken kocht de geleerde Koning miihrioatiïs in A/ie een grcot aantal op, en zette ze in zijne Bibliotheek of boekerij, (welk woord eene plaats aanduidt, waar boeken nédergelegd of gezet worden) te Pcrgan.us. Van deze ftad Per-
Camus hebben naderhand alle beestevellen, welen zoodanig toebereid worden, dat men 'er op Jchrijven kan, den naam van Perkament gekre. gen. Dit gebruikt men, heden ten dage zelfs, nog meenigvuldig, dewijl het duurzaam is, en naardien de letters daar op niet ligt ktuinen ukge wischt worden. Het wor it gewoonlijk van ezels kalf - cn fchapen-vellen vervaardigd, terwijl 'er de haren worden afgefchaafd en de huiden gedroogd, geperst, glad gemaakt en met kalk beimeerd
Wie echter had altijd wasch en beejtenhuiden genoeg? Men moest dus nog andere dingen te baat nemen , gelijk dunne ileenen en houten ta» feitjes-, bot mfchors, bladeren en biezenriet. Bijzonder gebruikte men daar toe veelal zeker heeftergewas,' dat in Egypte in Afrika, aan de rivier den Ntjly alwaar'zich de krokodillen onthouden,



CXIX. BRIEF.
73
den, meenigvuldig groeit. Deze plant heette Papyrus , waar uit de naam papier ontftaan is. De Egijptenaars konden deze plant, in het algemeen, tot vele dingen gebruiken, en 'er mandjes, fchuitjes en kleederen uit vervaardigen Inzonderheid wisten zij de inwendige fchers daar van zoodanig toe te bereiden, dat 'er op aefchreven kon worden, terwijl zij, met dit rapier, eenen voordee-ligen koophandel dreven.
"Zulks duurde zoo lang, tot dat de fchrandere en vindingrijke Aiahietcn de kunst uitvonden, om, van zijde en boomwol, papier te maken, hetwelk, omtrent het jaar 1040 na kristus geboorte , gefchiedde. Eindelijk kwam dan ook de uitvinding voor den dag, om van linnen vodden papier te vervaardigen. De eigenlijke uitvinder van deze nuttige kunst is zoo min bekend, als de tijd der uitvinding zelve. Evenwel moet zulks, tegen het einde,der'dertiende eeuw, en dus, vóór omtrent 50c jaren, gvfehied zijn, want het oudfte fchrrft op vodden papier is in het jaar 1270 gefthrevén, en het is zeer waarfchijnlijk, dat wij. deze uitvinding insgelijks aan de Arabieren te danken hebben, welken, ten dien tijde, onder den naam'van Saracenen en Mooren, in Spanje woon-' den. Van dezen leerden het allereerst de Vlamingers, die, deze kunst zoo ver bragten en verbeterden, dat ons Nederlandsch papier t hands nog het beste en fijnfte is, en 'er veel koophandel mede gedreven wordt. In Duitschland vond men de eerfte papiermolen te Ba fel. Tegenwoordig is deze kunst overal bekend, en vindt men, aan vele oorden, papiermolens Gij behoeft dus, met uwe brieven , zoo fpaarzaam niet te zijn.
AUGÜ3HJS.
E 5 CXX.



74
CXX. BRIEF.
CXX. BRIEF.
LIEFSTE VRIEND!
Nu ook eens het een en ander over de dooden gefprken! — De handelwijze omtrent de overledenen is fteeds zeer verfchillende geweest en is het ten deele nog Het frijnt onzeker, of het, in de oudfte tijden, meer gebruiklijk geweest Zij, de dooden re begraven f te verbranden. Bij de r'gijptenaren moet het reeds vroejtijdig de gewoonte geworden zijn, om de lijken te bewaren, door ze te balfemen. Het land, dar zij bewoonden, maakte zulks noodzaaklijk Want dewijl dit, jaarlijks, eenige maanden lan?, door de overftroomingen van den Nijl, met water bedekt Werd, kon men, gedurende dit tijdverloop, de dooden niet ter aarde beftellen, maar moest men ze voor verrotting pogen te bewaren Zij fneden het lijk open, namén 'er het ingewand uit, en trokken 'i, met zekere werktuigen, door de ooren en oógcn_, de hérfenen uit het hoofd. Dan begonnen zij, hetzelve met zalven te beftrijken en óp te vullen, die uit kruiderijen, wortelen en harften bereid werden. Hadden zij, hier mede, eenen tijd lang, zoo omtrent vijf of zes weken , voordgevaren , dan bragten zij het zoo ver, dat zij een gedeelte van het lijk des overledenen der verganglijkheid lebenen te ontruk ken. Want zulke gebalfemde lijken behielden, offchoon zij eenigzins inkrompen en kleiner werden, alle de trekken van het gelaat, werden hard en bleven bewaard voor de verrotting. — Wat intusfchen, in het begin, enkel noodzaaklijkheid geweest was , werd fpoedig een middel tot pracht en overdreven liefde jegens doode lighaamen. De
Egijp-



CXX. BRIEF.
75
E<niptertaren verkwistten daarbij niet alleen veel tija en kostbare dingen, maar zij zetten ook deze ffebalfemde lijken, die men mumies noemt, in de fraaijfte vertrekken van het huis, deels tot fieraad, deels uit achting voor den overledenen. Wie éene meenïgte van zulke mumies had, meende daar in fchatten én rijkdommen te bezitten. De Esijprenaars ftelden daar op zoo veel prijs, dat men hen veilig eene aanzienlijke fomme gelds! op eene mumie' kon leenen, wanneer zij die ten Onderpand bragten. Zij loosden ze zeker weer in. _ Thands 'nog vindt men, in Eghpte, mumies uit die tijden en men heeft ook ecmgen naar Europa overgevoerd, die nog geheel gaaf zijn óffchoon veeliigt over dc 2000 jaar oud. I Jan tegenwoordig is de kunst van inbalfemen verloren geraakt.
Bil andere volken, integendeel, was het ver» branden van 4e dooden meer in gebruik. Men ftapelde, in eene ronde of vierkante gedaante, liot brandbaar hout op elkander, en omringde dezen brandftapel met Cijpresfentakken. Voords leide men den overledenen, met zijn beste kleed ^ en met de dingen, die hij in zijn leven het lichts had, daar op, en befprengde het lijk met kostbare en welriekende olijen. De naalle bloedverwanten ïtakert, met fakkels, den houtftapel in brand, waaibij zij hun aangezicht zijdwaard keerden Wierpen het een of ander van hunne klccderen, haren of bloed, in de vlam, en alle de omftanders riepen den dooden toe: vaarwel, wij zullen u velgen/ — Was het vuur ungebluscht„ dan verzamelde men de asch, midsgaders de beenderen, die misfchien niet verbrand zijn mogten, zorgvuldig in eene aarden kruik, die men Vtné nóemde, bier onder bloemen en andere welrie-
ken-i



7<S
CXX. BRIEF.
Kende dingen mengende. De. urnen werden in gewelven geplaatst. of in den grond begraven. — .l)e Perzen hadden bijzonder veel op met dit gebruik. Men leest, in een latijnsch boek, door den/gefc redfehnjver justik.us vervaardigd, dat de Ferzifob'e Koning x. kx&s den Pboenicier/, die te Karthago in Afitka woonden, beval, hunne dooden niet te begraven, maar te verbranden. Ook bij de oude Duitfchers werden de dooien verbrand en de overblijffels daarvan in urnen of hjkbusfen bijgezet, gelijk men 'er hier en daar nog vindt. Veifcheiden volken in Afrika en Amtuka verbranden nog heden ten dage hunne dooden en nemer daar bij verfchilknde pleo-. tigheden in acht, door weken de levenden aan hunne fteifiijvheid herinnerd worden; het minst van allen echter bevalt mij daar bij, dat een naalte bloedverwant of vriend zich uit liefde voor den overlederen, mede verbranden laat, hetwelk toch in fadië fomwijle nog tegenwoordig gebeurt ö ■ Maar het begraven der dooden was mede, in oude tijden, ree is gebruik) iik, vooral in koude gewesten, alwaar men niet "ligt, uit hoofde der verrotting van den overledenen, eene vergiftiging der lucht te duchten had. Evenwel gefchiedde her. op het vrije veld en in de onen lucht, niet tusfchen de huizen of zelfs in de kerken, aehjk men bij ons nog voord vaart te doen, tot radeel der levendigen. —
De overledene Ontwaart en weet van dit alles niets, noch kan zich, door de verkwisting die wij ons, bij zijnen dood, veroorlöoven, vereerd zien ot gevoelen. Het is genoeg, wanneer hij maar oP eene welvoeglijke wijze, zoo eenvoudig, als mogelijk, ter aarde beiteld wordt, en zoo
de



CXX. BRIEF.
77
de levenden daarbij het voornemen opvatten, om den overledenen in zijne deugden na te volgen, zijne ondeugden te vermijden en zich zelden, op de dikwerf fnei verfchijnende ure des doods, deeds bereid te houden. — Waar toe dient derhal ven de verkwisting in kostbare grafplaatf n, waar in men artemisia poogt na te dreven? Deze koningin van Kat ie in /Ifie liet, voor haren g-imaal mausolus, een zoo prachtig en kostbaar praalgraf van marmer en edele metalen oprichten, dat het order de zeldzaamheden of wonderen der aarde gerekend werd, en van waar, nog heden ten dage, elk kostbaar praalgraf M.aufoleum genoemd wordt. Waar toe dient eene kostbare rouw ?
Sommige Volken lieten ook hunne dooden van dieren opeten, bii voorbeeld ae Hijrkaniers in sffie, van welken de hedendaagfche Tartaren afdammen, die dit gebruik ten deele nog tegenwoordig in acht nemen Zij houden een k >ppel honden naar, om, na hunnen dood, d^or de welven vereerd te worden. Rijke lieden hebben zulke doodenvreters . alleen, armen echter onderhouden ze met elkander. Hoe zonderling zulk eene handelwijze ook moge wez'n, zij komt mij evenwel nog minder onnatuurlijk voor, dan dat fommige wilde volken hunnen dooden in eigen perfoon dezen dienst doen. Men vindt in Amerika en op fommige eilanden in den Oceaan waarlijk zulke ruwe en woede menfchen, die hunne dooden in dukken fnijden, kóken en braden, en ze verteren,, onder dans, gezang en allerleij vrolijkheden. In fommige plaatfen {laat men de oude lieden, die zich zelf niet meer onder» hoüdén "kunnen, dnod, dat, bij de Wenden in het Lunenburgfche zelfs,, neg maar pas. 500. jaren geleden, gebruiklijk was. Dit



73 CXXI, BRIEF.
Dit denkbeeld vervult mijn hart met gevoelens van afkeer omtrent zulke Europeanen, die, wel is waar, naar die landen en gewesten reizen, om geld en rijkdommen te verzamelen, maar welken zich geen de minde moeite geven, om de onkundige en onbefchaafde bewoners dier landftreken beter te onderrjgten en hunne zeden te hervormen.
ANDREAS»
CXXI. BRIEF.
WAARDE VRIEND!
De nieuwe manier van rekerien döor tientallen, of tientallige gedeelten, thands in Frankrijk in gebruik, en decimaal of tientalrekening genoemd, is in de daad zoo moeilijk niet, als gij u verbeeldt, en gij behoeft u zoo bang niet te maaken, al werd dezelve ook eens hier te lande, bij de maten en gcwigten, ingevoerd. Zij is zelfs veel ligter dan de gewone wijze van rekenen, om dat zij zeer klaar en eenvoudig is, en dus gemaklijk, om aan te leeren. Laat ik 'er u iets weinigs van zeggen.
Decimaalgetallen of decimaalbreuken heten de deelen van een geheel, dat iil tienen , honderden , duizenden, tienduizenden enz. verdeeld is ,■ hoedanig de nieuwe maten en gewigten in Frankrijk zijn, in derzelver verminderingen befchouwd.
Schrijft men eene reeks van gelijke getallen, bij voorbeeld S3,1S3, dan is elk dier cijffers het decimaalgetal of tiende gedeelte van het onmiddelbaar voorafgaande ter linker hand.
Zijn de getallen daar tegen verfchillend, gelijk 543,87, dan drukt ieder getal éénheden uit, tienmaal



CXXI. BRIEF. 79
maal Kleiner, dan die van het voorafgaande getal. 8 duidt hier derhalve agt éénheden aan, waar van elke tienmaal kleiner is, dan die van he? voorgaande getal 3 En die éénheden zijn dan ook natuurlijk honderdmaal kleiner, dan die vart het getal 2, duizendmaal kleiner, dan het geval 5, en tienmaal grooter, dan het volgende getal 7.
Wil men tien deelen aanduiden, kleiner dan de hoeveelheden, die men als enkele éénheden van een geheel getal wil befchouwd hebben, zoo zie men het decimaalgetal van het geheel na, en fcheide ze van elkander af d< or eene flip. 40 geheelen en 25 honderdfte gedeelten worden derhalve dus gefchreven: 42 . 25.
Beftaat eene hoeveelheid enkel uit tien deelen, zonder een eenig geheel getal, dan fchrijft men ze achter eene nul, die de plaats van het geheele getal bekleedt, en achter de ftip, die tot de gewone affcheiding dient, 0.19 beteekenen dus negentien honderddeelen.
Heeft men breuken zonder tiendeden, gelijk het getal bij 8 honderddeelen is, dan fchrijft men ó.c8. Negen duizenddeelen worden dus 0.009 uitgedrukt.
De nullen, die men, ter regter hand, nog vóór de tiendeden zetten kan, veranderen in de waarde volftrekt niets 0.5,0 50, 0.500 enz. zijn dezelfde getallen, want men begrijpt ligt, dat vijftig honderddeelen even veel gelden als vijf tiendeelen of vijf honderd duizenddeelen.
Daar rten, bij de maten en gewigten in Frankrijk, zich flechts met twee tiendeelige getallen ophoudt, en zich dus nooit van kleinere breuken dan honderddeelen bedient, dewijl een honderddeeltje meer of minder van geen belang is, is het
ook



8o CXXI. BRIEF.
ook genoeg, zoo men flechts met getallen werken kan, die enkel twee decimaalgetallen ia zich bevatten,
Lit voorondcrftold zijnde, laat ons nu eens te zamen de vier regelen der rekenkunst doorgaan.
De Additie of optelling en Subtractie of aftrekking der tiendeelige getallen of die ze verzeilen, worden naar dezelfde grondregelen behandeld, gelijk men bij" geheele getallen te werk gaat; alleenlijk moeten de getallen zóó boven elkander gefchreven worden, dat de éénheden en decimr.algetallen van dertzelfdén rang ook in dezelfde kolommen met elkander gelijk ftaan. Heeft men eens de uitkomst- van eene Additie of Subtractie gevonden., dan fcheidt men, door middel eener flip, zulk een SijfFereetal af, dat aan het hoogfte, waar mede gewerkt is, gelijk is, en door deeze aftrekking krijgt men naauwkeurig de geheele en tiendeelige getallen'te weten, waar uit het beftaat. Zie hier een paar voorbeelden. Optelling, Aftrekking.
6382.45
I7.-H 2578-30 548.1
°-7ö 3804.06 5S9-M2
De uitkomst der optelling is, ziet gij, 589 één. heden en 52 honderddeelen, en die der aftrek» king 3^04 éénheden, benevens 6 honderddeelen.
Bevat het getal, waar van men aftrekken wil, enkel tiendeden, en wat men 'er van wil af. trekken, daar en tegen, honderddeelen , dan voegt men bij het eerfte getal eene nul, die de waarde niet verandert, en de aftrekking gefchiedt verder
als



CXXIÏ. BRIEF? sr
als gewoonlijk; het onderfcheid tusfchen 7.5 en c 25 zal derhalve blijken , wanneer men 7.50 fchrijft, en 'er dan, als gewoonlijk, aftrekt 0.25
Laat dit nu voor deze keer genoeg zijn, In mijnen volgenden 'er meer van.
L O D K W IJ K.
CXXII. BRIEF.
BESTE VRIEND!
. Nu zouden wij tot de Multiplicatie of vermse» nïgvuldiging kunnen overgaan, maar hier moeten' wij vooral eene der fchoonfte eigenfchappen van de 'decimaalrekening, die in het volgende beftaat, niet over het hoofd zien. . _ Het v is bekend,; dat men r wil men een-gelreel getal met tien vermeenig.yuldjgen, 'er flechts eene nul bijvoegen kan. 33 'maakt dus 330. Met honderd fchrijft men 3300, met duizend 33000 enz, Bevat nu echter het voorkomend, getal tientallige deelen, dan.zet men de flip., zoo men met tien vermeenigvuldigt, eene fijferletter verder naar de regterhand; doet men 't met honderd, twee, en met duizend, drie enz. zoo dat,' bij voorbeeld, a 354 wordt 23.54, 235.4 en «354.
Om diezelfde rede wordt een getal, tien, honderd en- duizendmaal verkleind, zoo men een, twee of drie fijfers aan de regterhand, door eens decimale flip, .affcheidt, en die flip even als voorheen laat voordgaan. «2.5 ;bij voorbeeld is tienmaal kleiner dan 25.-0,25 is zoo veel als 25 met honderd gedivideerd of gedeeld, en 0.037 is hec auiz'endfte gedeelte van 37,.
F L^;



M C X X11. BRIEF.
Ligt begrijpt men, dat men bij decimaalgetallert' even zoo multiplicere, als bij géheele getallen, cn dat men niets anders te doen hebbe , dan, door middel der decimale ftip, zoo vele fijferletters in fret product of de uitkomst af te fnijden, als 'er in den vermeenigvuldiger en' hètgene vermccnigvuldi'gd wordt, worden aangetroffen. Bijvoorbeeld 524.17 moet vermeenigvuldigd worden met I5.62, dan ge« fchiedt dit dus:
^•'7' •• •
15.6a .
. .104834 . 314502 202085 52417
8187.5354
Dé oorzaak dezer atfnijding is, om dat men anders den multiplicator zoo wel, als den multiplicant honderdmaal groóter zou aannemen, dan zij in de daad zijn.
Daar men, in de gewone berekeningen der maten en gewigten geene grootere naauwkeurigheid behoeft, dan de honderddeelen, kan men van de uitkomst alles weglaten , wat daar boven gaat. Men kan dus hier de uitkomst befchouwen als 8187.53. of de beide laatfte fijferletters uitfchrappen, die eene niet te noemen kleinigheid zijn.
Wil men nogthands alle naauwkeurigheid in de' rekening in acht nemen, zonder iets in de bewerking zelve te veranderen, zoo behoeft men flechts, wanneer, in de uitkomst, de decimaalgetalleir^ die de honderddeelen te boven' gaan, zijn uitgefchrapt, die honderddeelen zoo meenigmaal snet eene éénheid' te vermeerderen, als het getal
der



CXXII. B R I E F. 83
der duizenddeelen, of het te boven gaande uit« maakt, weshalve dan hier de uitkomst nii 8187.54 zijn zou in plaats van 8187.53.
Men merke op, dat bij de meeste rekeningen,, die waren betreffen , multiplicatien vereischt worden óver opgaven, gelijk de volgenden. De maat eener zekere ware kost zóó veel, hoe veel kost dan een zeker getal dier maten van zulke waar? Bij voorbeeld, indien eene el laken 55 fianken kost, wat kosten 62 ellen? verraeenigvuldig nu 62 "met 55, de uitkomst is 3410, gevolglijk kosten 62 ellen 3410 franken.
Indien het getal der ellen van decimaalgetallen 'verzeld gaat, bij voorbeeld van 25 honderddeelen, of is de . vraag van 62' ellen 25, en bedraagt de prijs van de el 55 fr. 15 c. in plaats van 55 fr. dan zal' de waarde van het geheel niet minder de uitkomst der volgende Multiplicatie zijn, te weten 34J3- fr- 08. c. na dat gij de twee laatfte overtollige fijferletters hebt uitgefchrapt.
El. 62.2S fr. . SS.-S
31105" 6225 311*5 311*5
3433.0875.
. Gij ziet nu wel, dat dit veel gemaklijker is, dan wanneer gij 62J El met, 55 L. en 3 S. hadt moeten multipliceren. In mijnen naaften he: overige.
iODEWIJK. F « CXXIII,



C X X117. BRIEF. C X X11U BRIEF.
LIEVE VRIEND!
Indien, van twee getallen, het eene door het andere gedivideerd ongedeeld zal worden, en een derzelven of beiden decimaalgetallen in zich bevatten, zoo heeft men eenen zeer eenvoudige regel te volgen, daar in beftaanclc, dat men den divifor of dceler altijd' als ecri geheel getal befchouwt, èn bi den diyident, het deeltal, of het geen gedeeld moe: worden, de noodige veranderingen maakt, terwijl die regel op de grondftelling rust, dat, wanneer men, znnder op deze wijze te werk te gaan, de beide fictoren of werkende getallen in eene .divifie door dezelfde hoegrootheid vermeenigvuidigt of deelt, de waarde der uitkomst niet veranderd wordt.
Beftaan de beide factoren dus uit een gelijk aantal tiendeden, zoo lönt men in beiden de decimaalftip weg, eri werkt, even als met geheeie getallen. Om, bijvoorbeeld, 120.62 met 34.15 te divideren, gaat men even zoo te werk , als of men 12062 met 3415 divideren moest. Bevinden zich in den eenen factor of werker meer tientallige deelen dan in den anderen, zoo behoeft men bij het kleinfte getal flechts nullen te voegen, om beiden gelijk te ftellen, terwijl men daar beneyen van beide kanten de decirriaalftip uitfehrapt. Moet, bij voorbeeld, 247.2 door .57.83 gedeeld worden, dan fchrijft men het deeltal eerst dus: »47.ao, en werkt voords, als of men 14720 door 5783 déden moest.
Bevat,' daar tegen,, de deelcr minder tientallige deelen; men behoeft flechts in het deeltal een getal af te fnijden, met den deeler gelijk ftaandel
In



CXXIII. BRIE F. «5
In plaatzc dus van 36.43 door 22.5 te drelen, kan men deze getallen zoo befcbouwen, als of 364.3 doi r 225 gedeeld moest worden.
Heeft eindelijk de decler alleen tientallige dee • len, men veegt, de ftip weglatende, bij het deeltal even zoo vele nullen, als 'er decimalen in «den deeler zijn. Zal men, bij voorbeeld, 2000 door 14.25 deelen, het is ever/als of men 200000 met 1425 divideren moest.
Gij ziet hier uit, dat de ganfche opgaaf deze is, om met een geheel getal een ander te deelen, dat of tientallige deelen heeft of niet.
Gij zult verder opmerken, dat de meeste op? gaven en vragen, die in den koophandel te pas komen , met het gegeven voorbeeld overeenkomen. Wanneer het pond Suiker, bij voorbeeld, ï'4 fr. 5 c. of 14 fr. 25 kost, hoe veel pond krijg ik dan voor aöco franken De beandwoording der vraag beftaat in de decling van het getal eoco met 14.25. Eerst moet men dus die getal-» len in 2occco en 142,5 veranderen, cn dan deelen 20C000 | £4^5 575° I -4° 5C0
De uitkomst is derhalve 140, en de rest 500, die, minder dan 1425, niets anders dan breuken kan opleveren. Het kan echter fomwijlen van belang zijn, deze breuken te leeren kennen, en dit gefchiedt door het voordzetten der bewerking, gelijk volgt: * Q
20^000 I T4°c
500CO 72<o
«5 I
F 3 Ver.



B5
CXXIII. BRIEF.
Veronderfteld, gij wilt enkel de honderddee» len weten, zoo voeg bij de 500 twee nullen", èn vaar met divideren voord. Tot uitkomst krijgt gij nu de twee nieuwe fijfers 35, die gij, door de de'cimaalftip, van de voorgaande afzonderen móet. De ware uitkomst, of het naauwkeurig and woord op de voorgeftelde vraag is dus, dat men 140 pond Suiker erf 35 honderddeelt r>_ bekomen moest.
Het bijvoegen van twee nullen bij de 500, ziet gij, heeft het deeltal honderdmaal vermeenigvuldigd, en de ftip heeft de uitkomst door dezelfde hoeveelheid gedeeld. De eigenlijke waarde heeft derhalve geene verandering ondergaan. Het is niet minder duidelijk, dat men, vóór de bewerking, bij het oorfprong'lijk deeltal flechts twee nullen had behoeven te voegen, om dezelfde uitkomst te krijgen.
Hier uit vloeit de regel voord, dien men ligt onthouden kan , dat men bij het deeltal zoo vele nullen voegt, als de uitkomst tientallige, deelen bevatten zal, of dat men, als het deeltal zelf reeds decimaalgetallen bevat, even zoo te werk gaat, als of het een geheel getal uitmaakte, en , in de uitkomst, zoo vele fijferletters, door middel der decimaalftip , afzondert, als het deeltal decimalen bevatte. Niet minder duidelijk is het, dat de decimaalgel allen van het deeltal zich laten vermeenigvuldigen door het bijvoegen van' nullen, en dat deze vergrooting insgelijks het getal der decimalen in de uitkomst bepalen .zou.
Thands zal het, om eene volledige kennis der tientallige deelen, ten aanzien der meest voorkomende gevallen en behoeften te verfchaftfen, genoegzaam zijn, op te merken, dat de verandering der gewone breuken, of kleinere gedeelten
dw



CXXHI. B R I E F. 87
der maten niets anders is, dan eene divifie, en die, zoo naauwkeurig, als men zelf wil, bewerken. |
De breuk j naamlijk beteekent de divifie van 5 met 6, en naardien dezelve door een geheel getal niet mogelijk is, voegt men bij de '5 zoo yele^ nullen, als men wil, bij voorbeeld twee, en divideert als volgt:
500 J 6
20 I "83"
2
De uitkomst geeft 83 honderddeelen, dewijl het deeltal 500, dat uit 5 onrfboöd, honderdmaal vergroot is geworden. De waarde van de breuk § is dus 0.83 en op een enkel honderdeeltje komt het niet aan,
Begeerdet gij, op dezelfde wijze, 3 oneen van een pond in tientallen te veranderen, herinner u ran, dat 3 oneen of T*j pond hetzelfde is. Divuieert gij nu met zoo vele honderddeelen, dan krijgt gij het volgende:
300 I j6 H° 18
ial
Drie oneen bedragen dus 18 honderddeelen van een pond. en kunnen gefchreven worden: o pond, 18 H. Daar de rest, na met 10 vermeenigvuldïgd te zijn, 120 levert, en vervolgends met 16 g'edivideerd, de uitkomst 7 geeft, kan men nog naauwkeuriger zeggen, dat 3 oneen zoo veel zijn als o pond. 19 H.
De noodzaaklijkbeid, cm breuken of kleinere gedeelten van maten en gewigten in tiendeelige getallen m veranderen, zal juist niet veel voorF 4 ko«



86 CXXIII. BRIEF.
komen, al werd ook eens, in ons vaderland, de franfche manier Van rekenen gevolgd, of hec moest in den beginne zijn, eer men zich in de laatfte fiog regt weet te vinden , en dan zal men zich door vergelijkingstafelen kunnen helpen, l)e waarde der 'meest voorkomende breuken, die ik hier nog aanduiden zal. kan men ligt in zijn geheugen prenten, boven al de helft, dèrde en vierde gedeelten, de eenigften bijna, waar aan men het meest gewoon is.
' i is gelijk aan 0.5, of 5 tiendeden.
~ 0.25 of 25 honderddeelen.
| zijn geljjkaan o.-^ of 75 honderddeelen.
| ftaat omtrent gelijk met 0.33. Naardien de rest, die men hierbij weg laat, flechts iets minder nog dan 3 duizenddeelen is, is die van geene beteekenis
• | ftaan bijkans gelijk met 0.67. De weggelaten rest bedraagt wederom nog geene 3 duizend» deden.
\ £ is gelijk aan 0.2
-} 0.4 en zoo is het ook pet de
anderen gelegen.
I 1 0.17^ bijkans 3 duizendfte gedeelten minder.
t's —- cc8 of 8 honderddeelen: dc naauw»
keurigheid van dg breuk ftaat met de naastvoorgaande gelijk.
1 T's' eindelijk bedraagt bijna 0,06.
Wilt_ gij 'er nu meer van weten, Vriend! dan moet gij uwen Leermeester vragen. Het was mij maar te doen, u te, tronen, dat alles hierbij zoo zwaar niet is, als gij u voorfteldet. Meld mij eens', of ik miin öcrsrmerk' bereikt heb en. blijf inijn yriend, gelijk ik dc uwe,,
hib'f kV: ' . • •« - ' :L.OBF. WTTC '
' : " CXXIV.



CXX IV. BRIEF.
3y
C X XIV. BRIEF.
LIEVE VRIEND!
Ik heb dan, volgends uwen laatften, mij zeef aangenaamen, brief, in de daad bij u mijn oog;merk bereikt? Dat verheugt mij ongemeen, want Waarlijk, de dt cimaalrekehing is niet zwaar. Gij kunt u echter met de ojigave der breuken, iri tiendeelige getallen opgelost, niet te vrede houden. Gij wildet geerne eenen'vasten regel heb» ben, om die bewerking bij alle breuken, hoegenaamd , te verrigten, zonder van een tafeltje van vergelijking af te hangen.
Ook aan dezen uwen wensch zal ik nog trachten te voldoen, en ik kan dit zoo veel te ligter, om dat die bewerking naar dezelfde regelen gefchiedt, reeds in mijnen vorigen opgegeven.
Veronderfteld, bij voorbeeld, gij wildet f tot een tientallig gedeelte maken, dan moest gij, op de volgende wijze, werken;
Den Teller vergroot gij door eene ffip of nul tienmaal, en 'houdt die flip öfnul voor den Noemer, of voor den aanwijzer van het tientallig ge. dcelte, dat bewerkt wordt. Zoo is hier de Teller 2, door het dccimaalteeken, 2. of 2,0, tien driedeelen. Dezen worden gedivideerd met dén Noemer'3, om dat dezelve nu minder is in getal, • <ian de decimaaltcller. 'Er komt' 6 tiendeden, rest 2 tiendeden. Dezen weder tienmaal vergroot met . of o, .geeft dan, 2. of 2.0, honderd driedeelen. Die, om dezelfde rede, öp nieuw gedivideeid met den. Noemer 3, geeft 6 honderddeelen, welken, geplaatst achter de 6 tiendeden, men uitfpreekt als 66 honderddeelen of o.66.
F 5 In



9° .CXXIV. BRIEF.
In de tientallige vermindering krijgt de eerfte uitkomst de tientallige verhooging.
De 2 honderddeelen, die, in het voorbeeld nog over gebleven zijn, zou men, niet dc gewone bewerking, ook nog tot duizenddeelen en minder kunnen maken, dan zulks is, om bovengemeldde redenen, onnoodig.
De voorgaande bewerking, met de rede daarvan, toonen duidlijk aan, dat, om de decimaalrekening te volgen, men eenvoudig de reductie dient te kunnen maken.
Ten einde nu de breuken, in de vier Hoofdregelen voorkomende, tot decimaalgetallen Pte bewerken, zie hier de orde [daar van, met een voorbeeld uit allen.
Vooi beeld uit de Additie of Optelhh?. A. B. C. *'
af . . in decim. 2.75 of. . 2,75. honderdfte. 4f . . ui decim. 4,12 of . . 4.125. duizendfte. o | . . in decim. 0.60 of . . c.6. . tiende. 5-f • • in decim. 5.08 of . . 5.. 8 . honderdfte.
ii-iii in decimi 12.55 I2ó55 De uitkomften A. ën C. ver.fchelen niets, en
die van B -!L_ minder.
Voorbeeld uit de Subtraiïie of Aftrekking
A. B. C.
iaf • . . in decim. 12.60 of. . 12.6,. tiende 9| . . . in decim. 9.62 of. . 9.6.25 duizendfte.
-II 2.98 -'975.
De uitkomften A. en C. verfchelen niets, en die van B. wordt het geringe 3i5 meerder.
■ : Voor-



CXX IV. BRIE.F. 91
Voorbeeld ^wMulüplicatic oïvtrmeenigvuMiging* " A. B. C. •
i6| met 4f
— 1Ö.75 of 15-5
67 37 ~ 0i\ 77|| in decim.
— — "S met 4.62 4.025
77-38|5o 77468175 De uitkomften A. en C. verfchelen niets,' eu die van B. is jj3 n in Ier, Voorbeeld van Dhifte of deeiing. A
A\ m 7711
S7 - 2479 67 r .
— of — \ «5|
8 32 4 (.
B.
in decim. 4.#$mff.4$ ? l6|
354 ^ 01
462 of
C.
in decim. MUfatMWM f
> ».»♦ j ió.r^ of £
De uitkomften A. en C verfchelen niets, en üie van B, is 3g3 meerder.
tODKWIJK,
cxxv.



pa CXXV. BRIEF.
CXXV. BRIEF. BUS TE vriend!
Toen ons vaderland nog met den naam van de Vtreenigde Nederlanden beftempeld werd, wist gij deszelfs verdeeling in 7 ftaten of provintien, door de Unie- van Utrecht in bondgcnootfchap vereenigd , met het landfchap Drenth en de Generaliteitslanden, midssader? * de hoofdlieden van iedere_ provincie , gelijk men fpreekt, op uw duimpje; nu,'ecKter wenschcet gij van mij ëenig pnderrigt omtrent de verdeeling. van ons land" federt hetzelve de Bataaffche Republiek word: genoemd, of liever zqo als die, volgends onze tegenwoordige Staatsregeling, plaats vi dt? — Daar de vriendichap èischt,' dat men gereedlijk aan _de billijke verzoeken zijner vrienden voldoe, zal ik 'er ook u met vermaak het hoofdzaaklijkfte van zeggen: nader onderrigt kunt gij desa'angaande bekomen in het Aardrijkskundig PPoordeboek der Bataaffche Republiek, hetwelk voorleden Jaar bij d. du/mortier en zoon, te Letjdeu, met negen niemv gegraveerde Kaartjes, -zoo van de Republiek in haar geheel, als van ie.' der Departement afzonderlijk, is uitgekomen?
Het tegenwoordig grondgebied der Bataaffche Republiek, dat een weinig kleiner is dan voorheen, om dat de Franfchen 'er iets afgenomen hebben, en dat bij eenen volgenden vrede misichien weer iets grooter worden kan, is thands verdeeld 111 agt Departementen, en ieder Departement is weêr verdeeld in zeven Ringen; waarvan gij den omtrek in het genoemde Boekje befchrcven, en op de daarbij gevoegde Kaartjes nauwkeurig geteekend zult vinden.
Het



CXXV. BRIEF;
$3
Het eer (Ie Departement heet dat van de Eems, én de Hoofdplaats daar van is Leeuwarden, zijnde de hoofdplaatfen der Ringen, als volgt: N°. i. Dokkum..
— 2. Leeuwarden.
— 3. Bolsward.
— 4. Dragten
• — 5.-Groningen.
— 6. Middelftum.
— 7. Winfchoten.
Het tweede Departement is dat van den Ouden' Ijs fel, en deszelfs Hoofdplaats is Zwolle y zijnds dè hoofdplaatfen der Ringen dezen: N°. 1. Heerenveen,
— a. Asfen.
— 3. Hardenberg.
— 4. Zwolle.
— 5. Harderwijk.
— 6. Oldcnzaal. ,
— 7. Deventer.
Het derde Departemeftt'heet dat van den Rhijri, en de hoofdplaats daar van is Arnhem, zijnde de hoofdplaatfen der Ringen, als volgt: N°. t. Gorinchcm.
— 2. Thiel.
— 3. Utrecht.
— 4» Amersfoort.
— 5. Arnhem.
— 6. Doesburg,-
— 7. Zutphen.
. Het vierde Departement is dat van den Amflel, en niet alleen is Amfteldam deszelfs hoofdplaats, maar ook de Hoofdplaats van zes Ringen^ zijnde die van den zevenden Ring IVeesp.
Het vijfde Departement heet dat van Texel, en de hoofdplaats daar van is Alkmaar, zijnde de hoofdplaatfen der Ringen dezen: N». 1.



54
CXXV. BRIEF.
N°. i. Medcnblik. •— c. Hoorn. ■— 3. Alkmaar.
— 4. Westzaandam.
— 5. Haarlem.
— 6. Leijden.
— 7. Naarden.
Het zesde Departement is dat van de Delf,mtn deszelfs hoofdplaats is Delft, . zijnde de hoofdplaatfen der Ringen, als volgt: N». ii de Haag.
— 2. Delft. •
— 3. Schiedam.
— 4. en 5. Rotterdam.
— 6. Gouda.
— 7. Oudewater.
Het zevende Departement heet dit van de Dommel, en de hoofdplaats daar van-ü de Bo>ch, zijnde de hoofdplaatfen fez Ringen dezen: N°. r. de Bosch.
— a. Heusden.
— 3. Tilburg.
— 4: Eindhoven.
— 5. Helmond.
— 6. Osch.
1— 7. Nijmeegen.
Het agtfle Departement eindelijk is dat van de Schelde en Maas, en deszelfs hoofdplaats is MiddeU burg-, zijnde de hoofdplaatfen der Ringen, als volgt;"
. | N«. 1. Middelburg.
— 2. Goes.
— 3. Zierikzee.
• — 4. Steenbergen.'
— 5. Breda.
«— 6. Dordrecht.
— 7. Brielle.
Daar



CXXV. BRIEF.
95
, Eaar ik uwen weetgieriger! aart ken, twijfel ik niet, of gij zult u ook geerne eenige kunde willen eigen maken omtrent den tegenwoordige» regeringsvorm van onze republiek, en alles, wat derzelver Staatsregeling in het algemeen aangaat. Gij zult, ten dien opzigte, uwen weetlust, op de beste en zekerde wijze, kunnen voldoen, in het ontwerp van Staatsregeling voor het Bataaffche Volk, zoo als het door dat volk is goedgekeurd en aangenomen, bij herdingii en du jüORTiER,'te Leijden, uitgegeven. — Gelijk altijd, ben en blijf ik uw vriend,
HENDRIK.
Einde van het Tweede of laat ft e Stukje.