l2 I. Deel. II. Hoofdfluk.
voorgefchreeven , en alle gefchiedenisfen, •die daar in verhaald worden, enkel waarheid, 47.V. Bewys dit van de leerftukken des geloofs! A. De waarheden des vernufts, welke in den Bybel voorkomen, behelfen waarheid, dewyl zy uit de Reden kunnen beweefen worden en op een Goddelyk getuigenis berusten. Het andere foort van waarheden, die ons de Openbaring alleen ontdekt en die ons zonder dezelve nooic zouden zyn bekend geworden en daarom verborgenheden heeten, kunnen niet als onwaarheden verworpen worden, of men moet kunnen bewyfen, dat deefe verborgene Leerftukken des geloofs tegenftrydigbeden in de zaaken zelve bevatten of niet overeentebrengen zyn met de oneindige volmaaktheden van Godt. De zaak fpreekt immers van zelve, d« de Leerftukken des geloofs, die in eene nadere Goddelyke Openbaring voorkomen , alle zodanig zyn moeten, dat dezelve , hoewel niet te ontdekken door het enkel ligt der natuur, nogtans door de Openbaring ontdekc zynde , beftaanbaar en overeenkomftig kunnen zyn met eene gezonde en onpartydige Rede» Want anders kan geene k-harblykelykheid, welke die ook zyn mag, zo kragtig zyn, om te bewyfen, dat eenige Leer waaragtig zy, als haare tegenftrydigheid met zig zelve of met Gods Oneindige Vol» maaktheden kragtig is, om te bewyfen, dat zy noodzakelyk valsch moet zyn. Daar hee nu- onmogelyk is om te bewyzen , dat de leerftukken des geloofs, die de Bybel onderwyst, eenige tegenftrydighaid met zig zelve of met Gods volmaaktheden bevatten, zo is de waarheid van den Bybel in dit ftuk beweefen,
V, Bewys dit van de levens-pligten ! A. 1. Dewyl 'er geene onvolmaaktheden in kunnen worden aangeweefen,
3. De-



Van Godt Aanwezig zyn of Be/laan. Ji
en Zoon uitgaande, de Schepper en Onderhouder van alle dingen, de Verlosfer van alle menfchen en de Heiligmaker van alle geloovigen.
83. V. Wat is Godt betragt naar zyn Wezen?
A* Een enkelvoudig, oneindig, ondeelbaar en " van zig zelf beftaande Wezen, gemeen aan drie onderfcheidene Perfoonen en dog geheel in een ieder.
84. V. Bewys dit! #
A. Gelyk- dit beweefen kan worden uit de noodzakelyke volmaaktheid Gods , zo blykt het ook uit de H. S. Job 11. 7-9. Meent gy, dat oy zo veel weet als Godt en wilt gy alles zo volmaakt tref en als de Almagtige? Hyisbooger dan de hemelen: wat wilt gy doen? dieper dan de hel: wat kunt gy weeten ? langer dan de aarde en breeder dan de zee. Joh. 4. 24. Godt is een Geest.
II. HOOFDSTUK.
Fan de Perfoonen in de Godheid.
85. V. Hoe veel Goden zyn 'er?
A. 'Er is niet meer als één Godt.
86. V. Hoe bewyst gy de Eenheid van het Goddelyk
Wezen door de Reden. A. Het Vernuft of de Reden kan in dit geval misfchien zo veel niet eens doen, als zommige Wereldwyfen zig wel inbeelden. Ik weet niet, of ons Vernuft de onmogelykheid; van meerdere oneindige Zelfstandigheden wel bewyfen kan. Dit wil ik egter niet ontkennen, dat het Vernuft geen grond heeft, ont Theer dan één Godt te gelooven. O)
87. V. Hoe bewvst gy die uit de H. Schriftuur?
A.
(V) Zie de eerfte Proeve.



3« //. Deel. II. Hoofdftuk.
A, Deut. 6. 4. Hoort Israël! de Heere, onfe Godt1, is een eenig Heer. 1. Cor. 8. 6. Wy hebben maar eenen Godt, den Vader, van wien alle dingen zyn en wy in hem. 83. V, Hoe veel Perfoonen zyn 'er in dit Goddelyke Wezen?
A. Drie, welke genaamt worden: Vader, Zoon en Heilige Geest. 89. V. Waar uit bewyst gy deefe waarheid?
A, Alleen uit de Goddelyke Openbaring , en wel zo uit het O. als N. T., hoewel zo ten opzigte van het getal der perfoonen in de Godheid, als ten aanzien van den inhoud en de_ klaarheid der getuigenisfen dit leerftuk zo duidelyk niet is geopenbaart in het O. als in het N. T. Men kan egter niet ontkennen, dat de geloovigen des O. T, eene zekere kennis van het getal der Perfoonen in de Godheid gehad hebben, dewyl haar de Vader, Zoon en H. Geest dog zyn geopenbaart. Het kan ook zyn, dat het maar van onze zyde niet zo düidelyk genoeg fchynt, dewyl ons eensdeels eene gegronde kennis van de Hebreeuwfche taal ontbreekt, of om dat wy anderdeels niet bedenken, dat de propheeten en Goddelyke mannen alles mondelyk vollediger hebben kunnen leeren, het welk alles juist niet befchreeven en in den Bybel opgeteekent is,dewyl deefe mondelyke onderrigüngeh der H. Mannen volgens het Goddelyk oogmerk niet tot den Bybel zouden behooren. Bepaaldelyk vinden wy de drie Perfoonen Efa. 48. 16. Treed herwaards tot my en hoort dit! Ik heb V niet in 't verborgen te voren gefproken. Fan dien tyd af, dat 't geffiroken wierd, ben ik daar, en nu zend my de Heere Heere en zyn Geest. Hier getuigt een Goddelyk Perfoon, dat twee andere Perfoonen, de Heere en zyn' Geest, hem zenden. In het N. T. is het bevel van Jefus aangaande de bedieninge des Doops
zo



Van de Perfoonen in de Godheid. 3^
zo duidelyk op de drie Goddelyke PeiTooneri gerigc, dat hec geene verklaaring nodig heeft, wanneer het heet Matth. 28. 19. Gaat heeti en leert alle volkeren en dooptfe in den naam des Vaders, en des Zoons en des Heiligen Geestes!
90, V. Waarom bewyst gy dit leerftuk alleen uit de
Goddelyke Openbaring? A. Om dat dit leerftuk onder die waarheden behoort, die wy alleen door eene nadere Goddelyke Openbaring weeten. Wel is waar j dat de Heideniche Wysgeeren van eene Drieeenheid gefproken hebben , waar onder de Drieëenheid van Plato wel byfonderuitmunt; dan het is reeds genoeg beweefen, dat zyne Drieëenheid wel eene Redenkundige , maar geene verborgene waarheid geweest is, gelyk het Leerftuk der Drieëenheid onder de Christenen. Want hy ftelt een eenig Goddelyk Wezen, het welk twee dingen heeft voortgebragc, die noodzakelyk uit dit Wezen vloeijen, en beweert dus, dat 'er eene Drieeenheid in Godt is. Hy gaf egter niet meer te kennen, dan dat'er een Godt was, wiens oneindig Wezen twee noodzakelyke eigenfchappen heeft, namentlyk een oneindig verftand en eene almagtige wil. Maar hoe weinig betrekking heeft deefe Leer van Plato met de Drieëenheid, die de Christenen in Godc beweeren ! De Drieëenheid is de grootfte verborgenheid en deefe is nooit door het ligc der Natuur ontdekt.
91. V. Maar is het niet tegenzeggelyk te gelooven^
dat één drie is en drie één zyn? A. Het geen ons in den Bybel van de Drieëenheid geleert word, is niet tegenftrydig, vermits die ons niet zegt, dat Godt één en drie is in één en het zelfde opzigt, maar wei in verfcheidene betrekkingen, Godt is één in cpzigt tot zyn Wezen. Godt is drie in C be-5



51
II. Deel, FIT. Hoofdftuk.
127.V. Waar uit bewyst gy die?
A. De Goddelyke Beftiering bewys ik uit de Reden en uic de Schriftuur.
Ï28.V. Hoe uic de Reden?
A. Godt kin naar zyne oneindige goedheid zig niec anders dan hec beste oogmerk in deefe wereld voordellen, en naar zyne oneindige wysheid moet hy ter bereiking van het zelve ook de beste middelen verkiefen. Wilde men derhalven de Goddelyke Beftiering ontkennen , dan zoude men zyne wysheid en goedheid moeten loogenen.
129 V. Hoe uit de Schriftuur?
A. Ps. 147. 5, Onfe Heer is groot en van groote kragt; en 't is onbegrypelyk, boe by regeert. Macth. 10. 29. Koopt men niet tivee tnosfcben voor een penning? nogtans valt 'er geen van dezelve op de aarde zonder uwen Fa ler.
130.V. Hoe is deefe Beftiering werkzaam omtrent de vrye daaden van den mensch, zy zyn of goed of kwaad ? A. Alle fchepfeien hebben de kragt, die zy bezitten, van Godt. Zo lang zy die kragt hebben, onderhoudt Godt dezelve. Daar nu deefe kragt het grondbeginfel is van hunne daaden, zo is Godt werkzaam omtrent alle de daaden der fchepfeien , om dat hy de werkende kragt, waar uit hunne daaden onmiddelbaar voortvloeijen, onderhoud, en zo lang deefe onderhouding duurt, haar fieeds de kragten fchenkt, om te werken. Deefe Goddelyke invloed in de fchepfeien is dus de grond van hunne werkzaame vermogens, Gelyk nu de onderhouding haar opzigt heeft tot het voortduurend beftaan van een fchepfel en deszelfs aangefchapene vermogens, zo heeft deefe invloed ook zyn betrekking tot de daalen der fchepzelen, die uit het werkzaam vermogen ontdaan. Vermits Godt dan omtrent ieder daaH van een fchepzel werkzaam is, niet alleen middelbaar door de
OH-



Fan de Beftiering.
53
onderhouding van het fchepzel , maar ook onmiddelbaar door de onderhouding van de werkende kragt, waar uit desfelfs daaden voortvloeijen , zo is deefe Goddelyke invloed een algemeene, een natuurlyke', een onmiddelbaare invloed. In zo ver als Godc aan den mensch beweeggronden verfchaft toe het bediyven van goede daaden, heefc deefe werking van Gott in die goede daaden ook eenen zedelyken invloed. De zedelyke Beftiering Gods door de gezonde Reden zoude men den natuurlyken, en die door de genade gefchied, den geestelyken invloed noemen kunnen. En in iien Godc door de kragt van zyn alvermogen een wonderwerk doet en daar d )or den mensch tot eene byzondere goede daad aandryft en by hunne wille hec vermogen fchenkt, kan men deefe Goddelyke invloed eene buitengewoone of wondevbaare medewerking noemen. Uit dit alles blykt, dat Godt werkzaam is omtrent alle daaden der menfchen en ook eenen beftierenden invloed heefc in de daaden, die kwaad zyn. Dat nu de kwaadheid of verkeerdheid van'die daaden niec aan Godt, maar aan den mensch is toetefchryven , blykt duidelyk. Want Godt fchenkt de kragt van werken wel aan den mensch, hy onderhoud deefe werkende kragt wel in den mensch, maar vermits de mensch een kwaade daad bedryft, wanneer hy de hem gefchonkene kragt niec behoorlyk gebruikt, of naar zyne vryheid, die hy heeft, zyn verltami niec behoorlyk aanwend, om hec goede van hec kwaade re onderfcheiden en dienvolgens het kwaade voor het goede houd, zo moeren de kwaade daaden, die hy bedryft, niet aan Godt, maar aan hem, den mensch zei ven, worden toegefchreeven. Men zou moeten zeggen, dac Godt toe het kwaade van de daaden medeD 3 werk-



5* U. Deel. VU. Hoofdftuk,
werkte, indien hy beweeggronden verfchafte tot het bedryven van dezelve. Maar het is 'er zo ver van daan , dat Godt beweeggronden tot kwaade daaden verfchafc , dat hy integendeel den mensch tot alles goeds aandryft, een ernltige afkeer van de zonde hebbende, dezelve in zyn wet verbiedende met ftraffen bedreigende en het bedreevenè zondenkwaad waarlyk ftraffende, en dus den mensch beweeggronden tegen alle kwaade daaden bezorgt. Dus blykt klaar i.) dat de Goddelyke beftiering de vryheid niet beneemt in verftandige Wezens. 2.) dat Godt in zynen medewerkenden invloed in de kwaade daaden heilig en rein van alle misdaad is en blyft, yerrrnts hy wel werkzaam is omtrent kwaade daaden, maar niet omtrent de kwaadheid der daaden; wel werkzaam omtrent alle daaden in 't algemeen , maar niet omtrent de verkeerdheid der daaden; wel omtrent de kwaade daaden, voor zo ver zy in het algemeen en onbepaald daaden zyn , maar niet voor zo ver dezelve kwaad zyn ; wel werkzaam omtrent alles, wat tot een daad als daad behoort, maar nier tot her wezentlyke, het welk een daad kwaad maakt; wel werkzaam omtrent de kwaade daaden mer eenen natuur* lyken ofalgemeenen invloed, maarniet met eenen zedelyken invloed. Ook blykt 3.) dat de daad, in zo ver zy kwaad is, van den mensch zei ven voortkomt, welke naar zyne willekeur de kragt, die Godt hem geeft om te werken, juist zo en niet anders bepaalt.
VIII. HOOFD-



Van de Voorzienigheid* 55 VIII. HOOFDSTUK.
Fan de Voorzienigheid.
ut V Hoe noemt men het werk, dat uit de onder* ' houding en beftiering te zamen genomen
beftaat? A. De Voorzienigheid. fia.v" Wat is de Voorzienigheid?
A De zorg, die Godc draagt voor de fchepzelen in hunne onderhouding en beftiering. 1%",V. Wat zyn de eindens en oogmerken van deefe J' * Voorzienigheid?
A Hec eerlte en voornaamfte oogmerk der ' Voorzienigheid is de openbaring van Gods oneindige volmaaktheden, byfonder van fyne goedheid, wysheid, heiligheid en geregtigheid. Hy wil toonen , dat hy alleen de Opperfte Regeerder is, die op de hoogfte plaats van eere zit, die op de wegen en gangen van allen let en geen goed onbeloond, geen kwaad ongeftraft laat. Hy openbaart daar door zyne oneindige wysheid, dat hy ook het kwaad tot nut by die genen , die hem vreefen, laat medewerken en dat zyne geregtiffheid en heiligheid geheel wonderbaare wegen inllaat, die geen menfchelyk verftand begrypen kan. Door bereiking van dit oogmerk bevordert hy het geluk zyner fchepzelen in 'c algemeen , het geluk van zyne redelyke fchepzelen in het ryk van a'magt byzonder, en de gelukzaligheid van die geenen in het ryk der genade voornamentlyk, die door het geloof met hem zyn vereenigt. Want zyne hulpe is het naaste by de genen, die hem vreefen, en om hunnent wil bewyst hy den godloofen dikwils veel goeds. Gelukkige menfchen, die op Godt vertrouwen en zig verlaaten op zyne Voorzienigheid! ^ IX. HOOFD-



$6 II. Deel. IX. Hoofdfluk.
IX. HOOFDS'TU K.
Van de Engelen.
134. V. Hoe veelerlei redeiyke fchepzelen heefc
Godc gefchaapen? A. Tweederlei: Onzigtbaare of onftofFelyke en zigtbaare offtoffelyke fchepzelen.
135. V. Wat zyn de onzigtbaare of onftoffelyke
fchepzelen. A. De Engelen.
136. V. Waar uic bewyst gy het beftaan der Engelen? A. Hoewel de onvernuftige fchepzelen mee
klaare denkbeelden zyn begaafc, ontdekc men egter by de byfondere zoorten van dieren verfchillende trappen in de klaarheid van hunne denkbeelden en voorftellingen, die zy zig van zinnelyke voorwerpen 'vormen. En even zo is het geftelt met de duidelyke begrippen , die in de redeiyke fchepzelen zyn. Een mensch is wel voorzien met duidelyke begrippen, dat is, mee denkbeelden, door welke hy de kenmerken der dingen onderfcheiden kan ; nogtans moec men toeftemmen, dat 'er grootere trappen van duidelykheid in andere wezens buiten den mensch mogelyk zyn, tot dat wy eindelyk komen tot Godt, die de allerduidelykfte voorftellingen heeft. Daar het nu niet onwaarfchynlyk is, dat Godt, die oneindig goed is, zig aan meerdere geesten zal hebben kenbaar gemaakt, die met zo veele en zo groote volmaaktheden zyn be-
faaft, als met het beftek van deefe wereld eftaanbaar is , en dus de groote gaaping, die 'er anders tusfehen Godt en den mensch is, met voortreffelyker wezens, dan de menfchen zyn, zal hebben aangevult, is feec ook waarfchynlyk, dat hy geesten zal
ge-



Fan de Engelen.
5?
gefchaapen hebben , die in de trappen van duidelyke denkbeelden de menfchen overtreffen. Deefe waarheid, die niet onwaarfchynlyk is uit het ligt der natuur, ftelt de Openbaring buiten alle twyfel. Wam zy fpreekt van zodanige geesten, die zy Engelen noemt. Ps. 103. 20. Looft den Heere! zyne Engelen ! gy fterke helden ! Matth. 18. 10. Ziet toe , dat gy niemand van deefe kleinen veragt! want ik zeg u: hunne engelen in den hemel zien altyd het aangezigt myns Faders in den bemel.
%7 V. Op wat dag en op wat tyd zyn zy gelcnapen i A, In de gefchiedenis, die Mofes verhaalt van het fchepping-werk , vinden wy den dag van de fchepping der Engelen niet bepaalt. 'Er zyn aangaande deelen tyd tweederlei trevoelens, die voornamentlyk bekend zyn en die wy derhalven onderzoeken zullen. Eenige bepaalen die tyd op den eerden dag der fchepping, welke dag zyde gevoeglykfte agten voor de fchepping deefer geesten. Zy beroepen zig ten dien einde op Job 38. 4-7. alwaar Godt aan Job vraagt: Waar waart gy, toen ik de aarde grondde? Zeg 't my! zyt gy zo kloek? Weet gy, wie haar de maat gezet heeft ? Of wie over haar bet rigtfnoer getrokken heeft ? Of waar op ftaan haare voeten gezonken ? Of wie heeft baar eenen boekfteen gelegt ? Toen my de morgenfterren te zamen loofden en alle kinderen Gods juigden. Hier fpreekt Godt, zegt men, van het eerde dagwerk der fchepping en tevens van de Engelen, als aanwezig zynde in dat tyddi'p , toen Godt de aarde grondde, het welk gefchiedde op den eerden dag. Tot daaving van dit gevoelen beroept men zig verder op de orde, welke Godt hield in de fchepping der dingen, hebbende op den eerden dag alle enkelvouD 5 di"



£8 //. Deel. IX. Hoofdjluk.
dige Wezens voortgebragt en op de andere dagen lighaarnelyke Wezens, welke uic de enkelvoudige dingen zyn zamengellelt. Dan anderen Hellen den tyd hunner fchepping op den tweeden dag, tot welke gedagren zy gelegenheid neemen uit eenige plaatfen der H. Schrift, welke zy met elkander vergelyken. Inzonderheid beroepen zy zig op het gezegde van eenen H. Digter Ps. 104.. 2-4. alwaar hy uitroept tot Godr : Ligt is uw kleed, V welk gy aan hebt. Gy breid den bemel uit als een tapyt. Gy welft bet boven toe met water, Gy vaart op de wolken als op eenen wagen en gaat op de vleugelen des •winds: gy, die uwe engelen maakt tot winden en uwe dienaars tot 'vuurvlammen. Jn deefe woorden, zegt men, worden zy voorgeltelc als wezens, die gemaakt zyn op den dag, - toen Godt den hemel en het firmament maakte, en deefe dag was de tweede dag. Men maakt dit gevoelen waarfchynlyker door de aanmerking, dat onder den hemel al het heir des hemels kan gereekent worden, en dus ook de engelen, die dikwils onder de benaaming van hemelsch heir, of heirfchaaren des hemels voorkomen, waar toe men betreklyk maakt de woorden van Mofes Gen. 2. 1. zeggende : Alzo wierd voleindigt bemel en aarde met al bun heir. En hier uit befluit men , dat de Engelen op den tweeden dag gefchapen zyn. Een ieder nu behoud de vryheid, om een gevoelen te verkiefen, van 't welk hy de grootfte overtuigiug heeft. Het is ons genoeg te weeten, dat Godt de Engelen gefchapen heeft en dat zyne wysheid het niet noodzakelyk heeft geagt, om ©ns den juisten dag en tyd hunner fchepping duidelyk te openbaaren. De zaak is niet gewigtig genoeg, om 'er meer van te zeggen.
138. V.



Van de Engelen. 59
l<i& V Zyn zy naar Gods evenbeeld gefchapen? V Het Goddelyk evenbeeld van den eerden ' mensch beftond in wysheid , heiligheid en onfterflykheid. Nu zyn de Engelen wys, heilig en onderflyk gefchapen. Hunne wysheid blykt uic het geen de vrouw van Ibekoa toe David fprak 2 Sam. 14. 20. Myn heer ts wys gelyk de wysheid van eenen engel Gods. Van hunne heiligheid verzekert ons de Verlosfer Matth, 25. 31. zeggende: Als des menZoon komen zal in zyne heerlykhetd en alle heilige engelen met hem , dan zal hy zitten op den ftoel zyner beerlykbeid. En van hunne onllerflvkheid getuigt hy Luc. 20. 35. 36. Dewelke waardig zyn zullen de andere wereld te verkrygen en de opfianding der dooden, die zullen nog trovwen nog ten buwelyk uit' gegeeven worden; want zy kunnen voortaan niet ff erven ; want zy zyn den engelen gelyk en Gods kinderen, dewyl zy kinderen zyn der opftandinge. Hier uit volgt, dat Goor je Engelen naar zyn evenbeeld gefchapen heeft. En daar zy veel volmaakter geesten zyn, dan de zielen der menfchen , zo is hunne aangefchapene wysheid en heiligheid grooter , dan die van den eerden mensch was, en derhal ven in hen het Goddelyk evenbeeld veel heerlyker. Haar goddelyk evenbeeld blykr ook uit den naam van kinderen Gods, welke hen gegeeven word Job 38. 7. Zyn zy kinderen Gods, dan is Godt hun Vader, Is Godt hun Vader, dan zyn zy Godt gelyk. Zyn zy Godt gelyk, dan zyn zy ook zyn evenbeeld.
139. V. Hoe groot is het getal der Engelen f"
A. Zeer groot en ons menfchen onbekend. Van ' de goede Engelen heet het Ps. 68. 18. De wagenen Gods zyn veel duifendmaal duifend. En van het groot aantal der kwaade Engelen vinden wy een voorbeeld Mare. 5. ,9. alwaar
een



Van de Engehri.
gen fchikken. En dan kan men den oorfpron-
kelyken toeftand der Engelen vergelyken met den toeftand van den mensch in den ftaat der beproeving voor den val en in den ftaat der genade na den val. Jud. vs. 6. word gefproken van Engelen , die bun Vorftendom niet behielden, maar hunne bebuijinge verlieten. j.- V. Waar in beftaat de belooning van hunne ftandvastigheid1? A In eene bevestiging in het goede. 146. V. Wat beteekent het, dat zy in het goede nu bevestigt zyn ? A Hume ftaat van bevestiging ziet op dat goed ' of op die belooning, welke Godt hen wegens hunne ftandvastigheid uit vrye liefde heefc medegedeelt. Dus zyn zy niet alleen in hec bezit van hunne zalige heerlykheid gebleeven, maar zy zyn ook geraakt.tot de bezitting van eene veel grootere heerlykheid en zaligheid, als voorheen mogelyk was, terwyl zy tevens door Gods genadige medewerking en door den toeneemenden wasdom van alle hunne vermogens in het goede alle gevaar van dwaaling en zonde overwonnen hebben. Dus blyven zy nogtans vrye wezens en doen hunne verrigtingen, die alle goed zyn, vergenoegt en vry willig. Matth. 18.10. Ziet toe , dat gy niemand van deefe kleinen veragt! want ik zeg u: hunne engelen in den bemel zien altyd het aangezigt myns Vaders in den hemel. Luc 9. 26. Wie zig over my en myne woorden fchaamt, over dien zal des menfchen Zoon zig ook fcbaamen,als hy komen zal in zyne heerlykheid, en zyns Vaders, en der heilige engelen. I Tim. 5. 21. Ik betuig voor Godt en den Heere Jefus Christus en de vitverkoorene engelen. I47. V. Wat is het werk der goede Engelen?
A. In het algemeen beftaat hun geheele werk in Godt te dienen. Dit doen zy onmiddelbaar



Fan de Engelen.
hunne Wondere diensten voort, welke zy aan enkele menfchen bewyfen , dewyl zy den mensch vergezelfchappen in zyne kindfche iaaren, hem, wanneer hy vroom is erl blvft, byftaan in den voortgang des levens en in de dood zyne ziel in hët ergens det uitverkoorehen overbrengen. kl8.V. Bewys dit! . ,
A Gen 24. 7 fprak Abraham tot Eltefer, zynen knegt: De Heere, de Godt des hemels, die wy van btt buis myns vaders genomen beeft en uit btt land myner maagfcbap , die tot my gefproken beeft en my ook getwooren beeft, zeggende: dit land wil ik uw zaad geeven; die zal zynen engel voor u heen zenden, dat Sy wynen zoon aldaar eene vrouw neemt. ■» f Reg 11 19. zag den Heere zitten op zynen ftoel en al het hemelfche heir neffens b'em ff aan ter zyner regt'er- en linker-band. 2 Reg. 6. 15-17- En de dienaar van den man Gods'fond vroeg op, om zig optemaaken en uittetrekken. En zift! toen lag er om de Stad een magt met paarden en wagens. Toen ' fprak zyn jongen tot hem: og ! myn heer! wat zullen wy nu doen?, Hy fprak: trees ■niet: want die by ons zyn , zyn meer, dan die by ben zyn. En Elifa bad en fprak: Heere L open hem de oogen , op dat hy zie 1 Toen opende de Heere den Jongen zyne oogen, dat by zag; en ziet! toen was de berg vol vuurige paarden en wagens rondom Elifa. Tob 38. 7. zegt Godt; Toen my de morgenflerreti zamen loofden en alle kinderen Gods juigden. Ps. 34 8- De e"Sel deÈ Heeren legert zig rondom de genen, die hem vreezen en helpt ze uit. Ps. 91. li. 12. De Heere heeft zynen engel bevolen wegens u, dat zy u behoeden op alle uwe wegen ; dat zy u op de banden draagen en gy uwen voet met aan een fteen floot, Ps. 103. 00. ai. Looft den Heere 1 zvne engelen! gy flerke belden l die J E zyn



II. Deel. IX. Hoofd/luk,
zyn bevel uitvoert! op dat men hoore deflem zyns IVoords. Looft den Heere ! alle zyne heirfcbaaren ! zyne dienaars! die zyn "wille doet! Efa. 6, 1-3. In 't jaar, toen koning Ufta ftierf, zag ik den Heere zitten op eenen hoogen en verbeven ftoel en zyn zoom vervulde den tempel. Serapbim ftonden boven hem. Een iegeiyk bad fes vleugels: met twee bedekten zy hunne aangezigten; met twee bedekten zy hunne voeten en met twee vloogen zy; en de een riep tot den ander en fprak: heilig, heilig, heilig is de Heere Zebaoth! alle landen zyn vol van zyne «ere! Dan, 7. 10. Van hem ging uit een lange vuurige fraai. r Duifendmaal duifend dienden hem en tien-
honderdmaal duifend ftonden voor hem. Dan. 10. 13. fprak een Engel coc den Propheet: De Vorst van het koninkryk in Perfièn heeft my eenentwintig dagen tegenftand gedaan. En ziet! Micha'èl, een van de voomaamfte Vorften, kwam my te hulp ; toen behield ik . ■ de overwinning by den Koning van Perften.
Mauh. 4. 11. Toen verliet de Duivel Jefus en ziet! toen traden de engelen tot hem en dienden hem, Matth. i& 10. Ziet toe, dat gy niemand van deefe kleinen veragt! want ik zeg u : hunne engelen in den bemel zien altyd bet aangezigt myns Vaders in den bemel. Luc. 16. 22, En het gefchiedde, dat de arme ftkrf en wierd gedraagen van de engelen in Abrahams fchoot, Aci. 7. 53. Gy hebt de wet ontvangen door befcbikking der engelen. I. Cor. 11. 10, Daarom zal de vrouw eene magt op 't hoofd hebben om der engelen wil, (V)
149.V.
(>) Ik laat het aan den nadenkenden Leefer of Onderwyier over, om ieder van deefe aangehaalde fpreuken toe bewys van de in het antwooord op de voorige vraag gemei' de fhikken toetepasfen.



Fan de Engelen'. o>
rio. V. j£yn 'er ookbyfondere befcberm-engelen? A. Ik geloof niec, dac iemand zig vermeeten ' zal om cé beflisfen, of ieder mensch zynen byfonderen befcberm-engel heefc, dewyl de H. S. ons niets daar van ontdekt. Ondertüsfchen kunnen wy in het gevoelen , dac ieder mensch zynen byfonderen befcbermengel heeft, niets vinden , dat met Gods volmaaktheden ftrydig is.
f50. V. Wie zyn de kwaade Engelen ? A. De Duivelen.
151.V, Zyn zy van Godt kwaad gefchapen?
A. Neen. Zy zyn van Godt goed gefchapen, Gen. i. 31. Godt zag aan al wat hy gemaakt bad; en ziet! bet was zeer goed.
JS2.V. Hoe zyn zy Duivelen geworden?
A. Zülks is niet gefchied door de noodzakelykheid van een volftrekt raadsbefluit van Godt, maar door haar elge vrye wil, welke zy ook tot het goede, zo wel als de goede Engelen', indien zy maar ge wilt hadden, hadden kunnen gebruiken. Dit blykt uit het getuigenis van den Apostel Judas in zyn brief vs. 6. De engelen, die hun Forftendom niet behielp den , maar verlieten hunne behuiftng , heeft by tot bet oordeel des grooten dags behouden met eeuwige banden in de duisternis, Door haar eige Vchuld derhalven en vrywillig zyn zy afgevallen.
j« V. Waar in beftaat hunne zonde en afval?
A. Gelyk de liefde tot Godt de grond is van alle* " gelukzaligheid, zo is iri tegendeel de onmaatijïS eigenliefde de grond van alle rampzaligheid. Zy openbaart zig in de hoogmoed en deefe kunnen wy zeer gemakkelyk als de eerfte zonde van het afgevallen geestendom ött hunne aangefchapene heerlyke vryheid en het misbruik van dezelve afleiden. In dit gevóelen worden wy verfterkt t. uit de woorden, waar mede' Pauhts 1, Tim. 3. 6V E 2 *y-



68
//. Deel. IX. Hoofdfluk.
zynen geloofs-zoon voor de hoogmoed waarfchouwt, fchryvende: Een bisfcbop moet geen nieuweling zyn, op dat by zig niet opblaafe en den lasteraar in bet oordeel valle. 2. Word die gevoelen zeer waarfchynlyk , als wy aanmerken, dac de duivel den eerften mensch tot de zonde van hoogmoed verleidde. Oolc ben ik zeer geneegen om te gelooven 3. dat de duivel en zyn aanhang hunne hoogmoed infonderheid tegen den Zoon Gods geopenbaart hebben , hem zyne Goddelyke eer betwistende en die zig zeiven willende toeeigenen. Ik gis dit onder anderen uit zyne verfoeking , dié hy by Gods Zoon in de woestyne in het werk Itelde, daar zyne vervloekte hoogmoed den grooten Zoon van Godt durfde voorftellen, om voor hem nedertevallen en hem aantebidden.
154, V. Wat doen zy nu ten nadeele van den mensch? A. Hoewel het zeker is, dat de erfzonde alleen zonder eenïgen invloed van des duivels werkingen in de zielen der menfchen eene toereikende grond is, waar uit alle zondige gedagten, begeerten , woorden en werken afgeleid kunnen worden, nogtans verzekert ons de H. Schrift, dat de kwaade Engelen werkzaam zyn om de menfchen te benadeelen, dewyl zy de godloofen in den moecwilligen dienst der zonden tragten te behouden en de vroomen tot dezelve te verleiden,
355.V. Waar uit bewyst men deefe werkingen der gevallene Engelen? A. Uit de voorbeelden en .getuigenisfen , die wy daar van in de H. S. vinden. Het blykt uit de voorbeelden van Judas en Petrus. Luc. 22. 3. De Satan voer in Judas. En vs. 31. zegt de Heiland tot Petrus: Simonl Simonl ziet! de Satan heeft u lieden begeert, dat by u mogt ziften als de tarwe En gelyk dus de kwaade Engelen werkzaam zyn naar
den



Van de Engelen*
<5<*
den innerlyken toeftand der menfchen, zo zyn zy ook werkzaam naar derzelver uiterlyken toeftand in den Kerk- Burger- en tluisfelyken-ftaat. Inden Kerk-ftaat verwekken zy valfche en godloofe leeraars en ftigcen ketteryen volgens 1. Tim. 4. 1-3. Maar de Geest zegt duidelyk, dat in de laatfle tyden zommigen van het gehof aftreeden zullen en aanhangen den verleidenden geesten en leeringen der duivelen door de genen , die in geveinsdheid leugenfpreekers zyn en een brandteeken in hun geweeten hebben, en verbieden te huvolyken en de-.fpys te myden, welke Gedt gefchapen beeft, met dankzegginge te neemen door de geloovigen en de genen, die de waarbeid erkennen O >or den duivel gefchieden allerlei leugenagtige teekenen en wonderen volgens 1. rb.esf.-2 9. daar de Apostel getuigt, lai de komst van den mensch.der zonde naar de werking des Satans gefchied met allerlei leugenagtige kragten, teekenen en wonderen Hy (trooit het onkruid onder de tarwe of verhindert de kragr des Goddelyken Woords volgens .VJatth. 13. 27. 28. 38. 39. Toen traden "de knegten tot den huisvader en fpraken: Heere! hebt gy niet goed zaad op den akksr gezaait ? van waar beeft hy dan dat onkruid? Hy fprak tot hen: dat heeft dn vyand gedaan. De akker is de wereld. Het goede zaad zyn de kinderen des ryks Het onkruid zyn de kinderen der boosheid. De vyand, die ze zaait, is de duivel. Luc. 8. 5. 12 Een zaadzaaycr ging uit om zyn zaad te zaayen en tervoyl by zaaide , viel zommig by den weg en wierd vertreeden en de vogelen d-.-s hemels aten bet op. Maar die by den weg zyn, zyn de genen, die V booren Daar na komt de duivel en 'neemt bet woord van bun berte weg , op dat zy niet gelooven en zalig werden. Hy trage op meenigerlei wyfe den E 3 S0""



Van de Engelen,
Ti
daar in en floegen de jongens met de /cberpte des /waards; en ik ben alleen onthopen, om 't u bekend te maakcn. Toen die nog /prak, zo kwam een ander en zeide: bet vuur Gods viel van den bemel en verbrandde de fchaapen en jongens en verteerden ze; en ik ben alleen onthopen, om 't u bekend te maaken. Toen die nog fprak,\o kwam 'er een en zeide: De Cbaldeen maakten drie hoepen en overvielen de kameelen en namen ze en floegen de jongens met de /cberpte des /waards; en ik ben alleen onthopen, om 't u bekend te maaken. Toen die nog fp*ak , zo kwam 'er een en zeide : Uwe zoonen en dogteren aten en dronken in bet huis van hunnen broeder, den eerstgeboornen ; en ziet! daar kwam een groote wind over de Woestyne van daan en fliet op de vier boeken van 't"buis en wierp bet op de jongelingen, dat zy ftierven; en ik. ben alleen onthopen , om 't u bekend te maaken. I-SÖ.V. Is het wel mogelyk?
A. Zekerlyk. Wie kan op goede gronden beweeren , dat het onmogelyk is , dat Godt de kwaade Engelen eene zekere bepaalde magt laat uitoeffenen? 157.V. Kan Godt dit wel toelaaten?
A, ]a; want t bediend Godt zig zomtyds van 'de kwaade Pengelen zo wel tot ftraf der godlooien , als tot kastyding en beproeving der vroomen. En 1. moeten wy hier ook de bepaaling of beperking niet vergeeten, welke Godt de boofe geesten fielt in deefe hunne werkingen. Naar deefe Goddelyke bepaaling moeten hunne werkingen tegen hunne wil en gedagren tot bevordering van de beste oogmerken Gods en tot verheerlyking zyner volmaaktheden dienen. Wanc anders zou Godt hunne weikingen niet toelaaten, of hy zou zyne magt en wysheid moeten verloogenen, het welk onmogelyk is.
E 4. 158. V,



ft //. Deel. IX. Hoofdfiuk.
158. V. Wat is de ftraf der duivelen?
A. De flraf der duivelen kan men als eene tegen* woord/ge en 'toekomende ftraf befchouwen. De tegenwoordige is ten deele inwendig, teri deele uitwendig. Inwendig gevoelen' /,y Gods toorn en ongenade, weshalven zy vol onrust, nyd en ge weetens-angst zyn en dus overal hunne helle met zig omdraagén. Hunne tegenwoordige uitwendige ftraf beftaat in het verlies van hunne groote magt en in de verftooring van hun ryk door het verlosfings-werk van onfen gezegenden Verlosfer, zo dat alle hunne oogmerken te fchande worden by die genen die de genade-kragt des geloots gebiut'ken tot den ftryd tegen de zonde. Hunne toekomende ftraf zal beftaan in eene regtvaardige belooning , welke zy zedert hunnen afval van Godt door hunne boofe werken verdiend hebben. Thans lyden zy nog maar die ftraf, welke zy wegens hunnen afval en opftar.d tegen Godt waardig zyn. Maar het kwaad, dat zy zedert dien tyd gedaan hebben en nog in 't toekomende doen zullen , zal op den algemeenén grooten oordeelsdag by elkander gereekerit en regtveerdig aan hen geltrafc worden. En deefe toekomende ftraf zal beftaan 1. in eene volle verftooring van die heerfchappy en magt, welke zy zig na hunnen val onregtvaardig aangemaatigd en fchandelyk gemisbruikt hebben. En 2. in eene ondervinding van Gods volle gramfchap en toorn , gepaart met verdriet," fchaamtè en fchande, welke daar uit oncftaan zal, terwyl zy nu reeds met de bittere voorfmaak van deefe onvermydelyke elende gekweld en beangftigt worden. De onderfcheidene trappen van deefe hunne ftraffen kan men bewyfen uit de verfchillende trappen hunner zonden en boosheden, uit Gods'regtvaardige oordeelen en uit de gelyk vorm igheiri en even-



Van de Engelen. 73
' redigheid der ftraffen , die de verdoemde menfchen naar maate van hunne zonnen ly-
den zullen. . „ 9
tüq V Is Christus voor dezelve niet geftorven* •59*A Neen Ébr. 2. 16. Mus neemt nergens de engelen aan , maar %t zaad van Abrabay
^.V.Zulk/Vy^dan eeuwige ftraffen draagen
A uü^ul vs 6. De engelen, die bun Vorfiendom met behielden . maar verheten hunne bebuifmg, heeft by tot bet oordeel des grotuen dags behouden met eeuwige banden m de dms-
löl.V. Waïom zyn ons zo veele zaaken, raakende ' de goede en kwaade Engelen, met dmdelyker geopenbaard? „„„„ A. Godt heeft ons van het ryk der gees en meer geopenbaart, als wy «1 deefe fterflykheid begfypen kunnen. Laaren wy dan die bron„en, die ons ontdekkingen opleveren, eerst uitputten! en wanneer gy my dan vraagt: ■ Waarom heeft Godt ons niet meer van het Geestendom geopenbaart?" dan zal ik u nog genoeg kunnen zeggen, wat tot beantwoording deefer yraage diend.
X. HOOFDSTUK.
Van den Mensch.
562 V. Wat is het alleredelfte creatuur onder alle 1 ' zigtbaare en ftoffelyke fcnepfelen?
A. De mensch. 163. V, Wat is de mensch?
* A. Een fchepfel, dat onder alle, die in deefe wereld hunne wooning hebben, alleen ver-
nufdg iS' E 5 164.V.



74- U. Deel. X. Hoofdfluk.
164. V. Uit hoe veel deelen beftaat de mensch*
A. Uit twee deelen: eene redeiyke ziel en een lighaam. Gen. 2. 7. En Godt de Heere maakte den mensch uit een aar de kluit en blies hem in den levendigen adem in zyne neufe : en alzo ivjerd de mensch eene levendige ziele.
S65.V, Wat voor een wezen verftaat gy door eene ziel?
A. Door eene ziel verftaa ik een onftoffelyk en onfterfelyk wezen, begaafc met verftand en wil, en gefchikc om in de vereeniging met een hghaam te leeven. Hier uit blykt, dat de ziel geen perfoon is. Zy is wel een verftandig wezen , maar deefe eigenfchap is nog geen voldoenend kenmerk, waar door men een perfoon van alle andere dingen onderfcheiden kan. Niet de ziel alleen, maar de geheele mensch verdient den naam van een perfoon. En waarom tog noemt men de ziel geen perfoon? Om dat zy gefchapen is met oogmerk, om fn de vereeniging met een lighaam te leeven en in deefe vereeniging een mensch uittemaaken. Maar een perfoon moet met dat oogmerk met zyn voortgebragt, om met een ander wezen vereenigt te worden. Een perfoon is een verftandig wezen, het welk voor zig zelve beftaat. (a) 1(56.V. Waar uit is de ziel gefchapen?
A. Uit niets. Zy is van Godt, maar niet uitGodt gemaakt. Derhalven dwaalden de Mamebeen en Servetus, welke fielden, dat de
ziel
f» Te wenfehen was het, dat meer Christenen dit begreepen. Dan zou men onder hen zulke bekrompene en verwarde denkbeelden aangaande de Leer der Drieëenheid en de Perfoon des Verksfers niec befpeuren. Dan misfehieri was het ook even zo zeer te wënfehen , dat men meer zyn werk maakte, om hunne.denkbeelden te zuiveren.



fan den Menscb. 75
ziel een afcetfel van Gods wezen was. De menfchen worden wel Aft. 17. fi8. Gods gïflagt genoemt, dog niet ten aanzien van E wezen, maar in opzigt tot hunne hoedanigheden. Gen. 2. 7. p?«M« ^ 3* den menscb uit een aardeklmt en blies hem in den levendigen adem in zyne neufe, en alzo -wierd de menscb een levendige ziele, ,67.V. Waar uit bewyst gy de onftoffelykheid vao dc ziel ?
A Uit de Reden en de Openbaring.
ï6B'IiJrt%tgeedïten^De gedagte zegt een zeker Wysgeer , is eene inwendige fpraak van de verbeeldingen, die door de beweeging van de uitwendige lighaamen worden Ingedrukt. In hoe ver deefe befchryving eoed is, wil ik hier niet onderzoeken. Misachten zal een oplettende, OU het geen wy van de ziel vervolgens zeggen dit kunnen beflisfen. Dit is nogtans zeker , dat hec voor eene oneindige "aSt mogelyk is eene onftoffelyke denkende zelfltandigheid te fchepnen Dat 'er zodanig eene denkende zelfltandigheid , of een wezen , begaafc mee bewustheid'en denking, zyn kan , word van ieder toegeitemd; want ieders eigen ondervinding overtuigt hem , dat hy zelve eene zodanige zelfltandigheid is. Nu is het mee de Reden meest overeenkomende te gelooven, dat zulke wezens, die met bewustheid en denking begaafd zyn , onftoffelvke of geestelyke^elfftandigheden zyn Immers bewustheid en denking zyn eigenfchappen, die den verften afitand hebben van de bekende eigenfchappen der ftoffe, en daar zo ongelyk aan zyn, als men zig maar eenigzints verbeelden kan. T/So V Hoe uit de H. Schrift?
9' A Frcl 12 7. Het ftof moet weder tot de aarde komen, gelyk bet gewekt is, en de gee*



76
II. Deel. X. Hoofdfuk.
weder tot Godt , die hem gegeeven heeft. I Cor. 2. li. Wat menscb weet wat in den menscb is, dan de geest des menfchen, die in hem is?
270. V. Waar uic de Onfterflykheid? A. Uit de Reden en de Openbaring.
171,V. Hoe uit de Reden?
A. Ik zou my hier kunnen bedienen van veele zedelyke bewyfen, uic Gods eigenfchappen afgeleid. Ik zou in aanmerking kunnen neemen het algemeen zamenftel van de wereld, of de algemeene orde en gefteldheid , het verband en de afhankelykheid der dingen. Dan ik bero< p my flegts op de bloote natuur van de zaak zelve, om te bewyfen, dat de ziel onflerflyk is. De onfterflykheid der ziele is in alle eeuwen en in alle plaatfen gemeenlyk geloofd van het ongeleerde deel aller befchaafde volken en erkend door de algemeenfte toefteramiog van alle woeste natiën onder den hemel , uit eene overlevering, zo oud en zo algemeen, dat men niec begrypen kan, hoe zy haaren oorfprong aan geval of aan eene ydele inbeelding of ?an eenige andere oorfaak zou verfchuldigc zyn, dan aan den Maaker der natuur zelve. En het geleerdfte en verftandigfle 'deel des menschdoms heeft ten allen tyde en in alle landen, daar de beoeffening der wysbegeerte eenigermaaten wierd aangekweekt , meest algemeen daarin zamengeftemd, dar dit (luk uit de afgetrokkene befchouwing van de natuur en werkingen der ziele zelve met reden kan beweefen worden. Immers, dat geene van de bekende hoedanigheden der (toffe in eenige mogelyke verandering, verdeeling of zamenftelling bezef en gedagten en reden kan voortbrengen, is ten' overvloede klaar. Dat ftof of een lighaam uit ontelbaare, deèïbaare , affcheidbaare. en voor het meeste deel daadelyk van elkander afgefonderde
dee-



. Fan den Menscb. 'Tt
deelen beftaat, werd van alle Wysgeeren erkend. Dat, nadien de vermogens en bekwaamheden der ziele het meest onderfcheiden zyn en verfchillen van alle de bekende eigenfchappen der ftoffe, zd ver zelfs, als men zig verbeelden kan , het ten minften niets anders zy, dan onfe Reden groot geweld aantedoen, als men zig inbeeld, dat dezelve in eene en dezelfde zelfltandigheid door het Alvermogen zyn zafnengevoegt, kan niet ligt ontkent worden. Dat het ten hoogften onredelyk en ongerymd zy te onderltHlt h , dat de ziel zamengeftelt zy uit ontelbaare bewustheden , gelyk de ftof hoodfakelyk is zamengefteld uit ontelbaare deelen, en in tegendeel, dat het ten hoogIten ïedelyk zy te gelooven, dat de zitplaats van denken eene enkelvoudige zelfltandigheid zy, die natuurlykerwyfe in geene Itukken kan gedeeld en verbryfeld worden , waar aan alle ftof duidelyk onderworpen is, moec noodzakelyk erkend worden. Bygevolg kan de ziel niet onderhevig zyn aan ontbinding by de ontbinding des iighaams, en derhalven is zy natuurlyker wyfe onfterflyk. Dit volgt uit de enkele overweeging, dat de ziel mee bezef, gedagte of bewustheid begaafd is. Het voornaamfte vooroordeel tegen het geloof, dat de ziel na den dood van het Hghaam beftaat en leeft, en de hoofdfom van alle de tegenwerpingen, welke tegen deefe leer zyn ingebragt door de Epicurifche Wysgeeren van ouds, die de onfterflykheid der ziele loogenden , en door zekere laatereGodverzaakers , die in hunne wyfe van redeneeren zeer weinig van hen verfchillen, is dit dat ze niet begrypen kunnen, hoe de ziel eenig denkbeeld van gewaarwording buiten het lighaam hebben kan , als waar in alle de werktuigen der zinnen duidelyk plaats
heb*



Van den Mensch 79
nam Godc het ftof der aarde en dat met water, lugt en warmte vermengende, maakte hy tot een klomp en deeg, formeerde daar het menfchelyk lighaam uit en blies 'er met de onfterfelyke ziel ook de lugt en adem in. Hierom is 't dat Paulus I. Cor. 15. 47. zeggende : de eerfte mensch is van aarde en aardscb , in het Grieksch een woord gebruikt, dat een vogtig ilyk te kennen geeft. Het fchynt, dat de Siciliaanfche Diodorus^ een Heiden , hier van eenige kennis heeft gehad, zeggende, dat de mensch uit het flyk van den Myl gemaakt is. De natuur en ondervinding bevestigen , dat ons lighaam, hoewel het in uiterlyke gedaante en eenige hoedanigheden van aarde , water , lugt en vuur verfchilt, nogtans in zyn Wezen meest aarde is, met eenig water, lugt en warmte, die de onderfcheidene deelen aan een houd, vermengt. Het affchraapfel van onfe huid ontdekt men dat uit aardagtige deelen beftaat. Onfe lighaamen kunnen nergens rusten als op de aarde, daar zy al tyd na toehellen, als na haaren oorfprong. De fpys en drank, die wy nuttigen, zyn niet anders als aarde, vuur, lugt en water, want daar uit groeijen zy. Onder andere vogten verftrekr ons fpeekfel tot een bewys, dat in ons lighaam eenè verzameling van waterftcffen is. Onfe warmte, waar door wy Leeven, is een uitwerklel van de vuur-deelen, die in ons lighaam verfpreid zyn , en de adem, die wy uitblaafen en inhaalen, is niet anders als lugt. Dit alles ftrekt ons lighaam tot onderhoud. Het geen by de eerfte Schepping van den mensch door Gods almogende hand gefchiedde, gefchied alle dagen door de natuur. En wanneer ons lighaam door den dood ontbonden word en ider deel wederom tot zyft eerften oorfprong keert, dan ziet men voor zyne
oogen



82 //. Deel. XI. Hoofd/tuk.
fchen met de Goddelyke volmaakthedeiï, die zy door de zonde verlooren hebben en door de genade weder verkrygen. Eindelyk word die benaaming in eene hoogere beduiding aan Christus toegeë'igent, wordende hy genoemd bet Evenbeeld van Gods Wezen, dewyl zyn Goddelyk Wezen het zelfde Wezen des Vaders is, van wien hem zulks door de eeuwige geboorte is medegedeeld. In. welk eenen zin nu wy hier het Evenbeeld Gods neemen, blykt van zelve en zal nader blyken. Hec meeste komt hier zekerlyk op de derde beteekenis aan. De bronnen nu, uit welke de kennis van het Goddelyk Evenbeeld in de gemelde beteekenis gehaalt moet worden, zyn drie. De eerfte word ons geopend in het historisch verhaal van des menfchen fchepping. De tweede vinden wy in die getuigenisfen der H. Schrift, welke eensdeels de herftelde gelukzaligheid van den mensch befchryven en anderdeels de eifchen der Goddelyke Wet in zig bevatten, uit welke dan blyken kan, hoe de mensch van regtswegen gefield moet zyn. De derde grondstelling heeft haare betrekking tot die Goddelyke getuigenisfen, in welke Christus als het groot ontwerp van Gods Evenbeeld voor den mensch befchreeven word , in wiens voetftappen men creeden en met wiens gedrag het onfe gelykvormig moet zyn. Ca)
179. V.
(a) lk durf dit niet verder uitbreiden, vermits het antwoord dan op eene Verhandeling zoude uitloopen. Veelligt bied zig de gelegenheid aan tot nadere bedenkingen over 'de in myne Proeven verhandelde waarheden. Incusfchen vérgelyke men het antwoord , dat op deefe vraag in de eerfte Proeve gegeeven is , met het geen in dit, in de voorgaande en volgende vraagftukken geantwoord word ? en men zal, vlei ik my, over geene duisterheid klaagca.



Van bet Evenbeeld Gods. 83
Ï79.V. Hoe bezat de mensch dit Evenbeeld in zyri verftand?
A. Door zyne kennis en wysheid. De eerfte ' menfchen hadden het vermogen, om Godt, zig zeiven en alle andere voorwerpen, met welke zy in eenige betrekking ftonden, te kennen en alle voorkomende gevallen rigtig te beoordeelen, gelyk men uit Gods volmaaktheden, uit de verftandige bedryven der eerfte menfchen en uit andere gronden bewyfen kan. •
180. V. Verftand als verftand maakte dit het Even¬
beeld uit?
A. Niet het verftand , maar de heerlyke volmaaktheid van 't verftand, beftaande in kennis eh wysheid, maakte hier bet Evenbeeld uir. .
181. V. Hoe bezat de mensch bet Evenbeeld in de
wil?
A. Door zyne geregtigheid en heiligheid. De neigingen van den eerften mensch waren op het beste, op de deugd, gerigt en overeenftemmende met de Goddelyke wil.
182. V. Wil als wil maakt die bet Evenbeeld uit?
A. Niet de wil, maar de heerlyke volmaakheid van de wil, beftaande in geregtigheid en heiligheid , maakte hier bet Evenbeeld uit.
183. V. Hoe bezat de mensch bet Evenbeeld van
Godt in zyn lighaam? . A. Door desfelfs voortreffelyke inrigting en onfterfiykheid. Het lighaam is met de ziel in de genauwfte verbinding. De kenmerken van de vreugde en treurigheid der ziele ontdekt men aan het lighaam. Daar nu in dé ziel zo veele voortreffelyke eigenfchappen en heerlyke vermogens waren, daar in de ziel enkel blydfchap, liefde, rust, kalmte en vergenoegen heerschte, was het lighaam daar noodzakelyk een deelgenoot van. en als een tempel Gods voonreffelyk verfiert;
Fa Hier



$4 //. Deel. XI. Iloofdftui,
Hier by kwam desfelfs fchoone geftalte, terwyl de goede gefteldheid van bloed em vogten in die lighaam by het gebruik van de middelen tot onderhoud des levens de grond was van desfelfs voortduurende gezondheid en daar uit ontftaande onfterflykheid.
184. V. Waar in beftond de onfterflykheid van des
menfchen lighaam? A. Niet in eene volftrekte onmogelykheid om te fterven , maar in eene mogelykheid om niet te fterven en in eene altoosduurende bevryding van de dood. Ten dien einde moest de eerfte mensch zig ook van die middelen bedienen , welke Gods goedheid hem tot onderhoud zyns levens voorgefchreeven had. Gen. 1. 29. En Godt fprak (tot de eerfte menfchen:) Ziet.' ik beb u allerlei zaadhebbend kruid gegeeven op de aarde, en allerlei vrugtbaare hoornen en zaadhebbende hoornen tot mv fpys.
185. V. Waar in beftond de heerfchappy , die de
mensch over alle fchepfeien oeffende? A. Ik fluit met uwe toeftemming de engelen uit. De heerfchappy van den eerften mensch over alle fchepfeien in het paradys beftond in een voorregt van wysheid en kragt , om alle fchepfeien op aarde tot zyn nut te gebruiken en te beftieren.
XII. HOOFDSTUK.
Van den Zondenval.
186. V. Is dit Goddelyke Evenbeeld nog in den
mensch te vinden? A. Neen. Het is verlooren door de zonde.
187. V. Waar uit bewyst gy, dat het verlooren is? A. I. Uit de H. S. Gen. 5. 1. 3. Toen Godt den
mensch fchiep, maakte hy bem naar de gelykenisfe Gods, En Adam was honden en dertig
jaa-



102 //. Deel. XIII, Hoofd/lui.
hebben Met de gave is 't niet alfa, ak met de zonde; want ,s '/ dat aan eens zonde m fe geflorven zyn zo is veel meer Gods genade en gave veelen rykelyk wedervaaren door %!
tCt?' d'ede fe»'Se ™™b in genade was En de gave ,s met alleen over een zonde gj f door cfes eenigen zondaars eenige zondl al bet verderf; want bet oordeel is gekomen uit een zonde ter verdoemenis, maar de gave helpt ook uit veele zonden ter geregtigheid Want is t dat om des eenigen Lal dl dood geheerscbt heeft door den eenen, veelmefr zullen degenen, die de volheid der genade en de gave ter geregtigheid ontvangen f beërf be„ tn t leven door een Jefus Christus. Zie ook hec zo even aangehaalde 14. 18 en in-fc uic die zelfde Capirtel. Anderdeels tl S zig beroepen op den aart der meeste Goddelyke wetten, die overeenkomltig „,et de natuur van verbonden zyn ingerigt. E„ einde yk op de gefteldbeid der bykomende of w.llekeurige ftraffen, die over het S dom gekomen zyn. Dan is men niet in ftaat
teiftond te bevatten, vermits daar een opgeklaard denkbeeld toe word vereisen? 20 kan men de zaak zig aldus op het Sc
Adï£l VK°K0rfle,!en: Alle "^omelinge§n va„ Adam hebben als volwasfene even zo als Adam weetens en willens by voorkomende gelegenheden en geringe aanlokfelen de Gods Wee overtreeden, fchoon zy k7a« genoeg hadden, om de Zonde te wederK en te vermyden. Dus zyn zy in S voetflappen getreeden , hebbed zynelf val door zulke vrye daaden gebillykt en in zyne zond.ge daad weetens en willens roegeftemd Bygevolg kan hen de Zonde der eerfte?ot ders benevens de erfzonde met rege toei. reekend worden, indien derhalvef iérS
uit



Van de Zonde. X03
uit Adams nageflagt in Adams plaats in het pa'-adys was geweest, zo zou hy waarichynlyk even zo als Adam gehandelt hebben, het welk blykt zo uit het geene, wat naderhand gefchied is, als nog gefchied. En is dan de toereekening van Adams Ztnde en desfelfs gevolgen niet regtvaardig?
Dan men zou hier nog kunnen vraagen en inwerpen: Waarom neemt Godt uit hoofde van zyne goedheid in de wedergeboorte de erfzonde niet weg? En de oorfaak daar van is ligt te ontdekken. Want wanneer Godt in de bekeering of wedergeboorte de erfzonde wegnam, zou dit moeten gefchieden door een wonderwerk. Maar hier door zou de vryheid van den mensch zeer beperkt en de mensch niet vry genoeg, niet zedelyk genoeg , tot het goede getrokken worden. Hy zou daar toe zig laaten trekken alleen om die zigtbaare en heerlyke volmaaktheid, welke zig aan hem na zyne bekeenng zou openbaareh. En dan vraag ik, of zyne bekeering tot Godt wel het egte en zuivere grondbeginfel had? En hoe dik wils zou zulk een wonderwerk te vergeefsch by hem zyn? Want ftel, dat de wedergebooren mensch zonder erfzonde in de wereld leefde , dan was hy in zulk een ftaat, waar in Adam was voor zyn val. Was het nu mogelyk, dat de heilige Adam viel, even zo mogelyk zou ook de afval van den geheiligden zondaar zyn. Dienvolgens kon het voorgemelde wonderwerk nog geduurig vrugteloos zyn. En was in dit geval de herftelling van zulk een gevallen mensch in deefen toeftand wel mogelyk ? Neen. Hy was en bleef rampzalig. En in de tegenwoordige fchikking van de Goddelyke huishouding kunnen immers alle menfchen, die in Adam gevallen zyn, zalig worden. Alles komt hier overG 4 een



Van de Dood.
115
dreigende, vermits den mensch na den zondenval die deugd en kloekheid ontbreekt, die hem tot onderhouding van zyn leven nodig is, en anderdeels zedelyke gevolgen van de zonde zynde, vermits hy na den zondenval het genot van den boom des Levens mist. Gen. 3. 22-24. En Godt de Heer fprak: ziet! Adam is geworden ais onfer een en -weet wat'goed en kwaad is. Nu dan, op dat by zyn band niet uitftrekke en breeke ook van den boom des Levens en eete en leeve eeuwiglyk. Toen liet Godt de Heere bent uit den bof Eden om bet veld te bouwen, waar van by genomen was, en dreef Adam uit enftelde den Cherub voor den hof Eden met een blootbou*. wend Zwaard, om te bewaar en den weg tot den boom des Levens. 224. V. Wat is zy ten opzigte van zodanigen, dien hunne zonden vergeeven zyn en in het geloof zalig fterven? A. Geen ftraf der zonden. Allen, die zig met Godt door de genade in Christus laaten vereenigen en in zulk een zaligen toeftand blyven, zyn van de ftraf der zonden bevryd. Deefe zullen niet verlooren gaan. Deefen zal hunne zonde niet toegereekend worden , om dat zy door het geloof in Jefus met Godc zyn verzoend. De tydelyke droeffenisfen, als ook de dood, waar mede de vroomen bezogt worden, zyn eigentlyk voor hen geene ftraffen, maar een heilfaam kruis, eene vaderlyke kastyding. Wel is waar dac in de H. S. en het gemeene fpraak-gebruik deefe woorden , droefenis , kruis en ftraf, dikwils met eikanderen verwisfeit worden en het eene voor het ander geftelt word, maar in eenen eigentlyken zin is dat een ftraf, het geen van een vertoornden Rigter komt, op dat aan zyne geregtigheid worde genoeg gedaan en dat de mensch , die geftrafc word, het zondenkwaad meE fmerteH 2 ly-



ÏI6 II. Deel. XIV. Hoofd/lui.
lyke aandoening gevoele. Maar het kruis komt van eenen lieven Vader, die zyne kinderen bemind en alleen op hun welzyn bedagt is. Dus is het eene heilfaame werking der genade. Dus kan het geen eerst eene ftraf was, een kruis worden, wanneer de zondaar, die de ftraf draagen moec, zig bekeerd. De dood is voor hem, die in het geloof zalig fterft, geen ftraf der zonde, maar een weldaad der genade , eene aanvaarding van de goederen der eeuwigheid eene deur des Levens, eene zalige wederkeering van de ziel na het paleis van haaren hemellchen oorfprong, eene poort des hemels. 225.V. Wat is de geesteiyke dood?
A. Een gemis van de genade Gods in dit leven waar door de onbekeerde mensch berooft is van geestelyk ligt en leven, dat is, van heilfaame kennis der waarheid en vermogen ter beocifening van waare deugd. De trappen van deefe dood kan men vinden in den voortgang der zonden en in het beftendig <■ „ Y°Tornee«ien van de verftokking des hartens. 120. V. Wat is de Eeuwige dood?
A. De nimmereindigende verdoemenis van ziel en hghaam. De ziel is onfterfelyk. De natuurlyke ftraf van de overtreeding der Goddelyke Wet is de eeuwige verdoemenis. Bygevolg moet de zondige ziel natuurlyker wyfe eeuwig verlooren, en aan den room Gods of eeuwige verdoemenis onderworpen zyn. Het lighaam kan ook niet ongefirafc blyven, vermits het met de ziel gezondigt heeft. Daar het zelve nu met de ziel in de Opftanding vereenigd word , zo moet het ook een diergelyk eeuwig rampzalig lot te beurt vallen. Dus is de eeuwige dood of verdoemenis een natuuurlyk gevolg , eena aatuurlyke ftraf der zonde.



ti?
XV. HOOFDSTUK-
Fan de Perfoon des Ferlosfers.
227. V. Hoe ontgaat de mensch deefe verdoemenis,
en hoe kan hy wederom tot bezit komen van de zaligheid, die hy verlooren had? A. Alle menfchen zouden naar verdienst geftraft moeten worden met de eeuwige dood, om dat zy alle gezondigt hebben; maar inderdaad worden flegts die geenen verdoemd, die door waare bekeering en geloovige aanneeming der genade niet met Godt verzoend zyn en in hunne zonden fterven. Pus zullen zy ook naar hunne zonden geoordeeld worden. Maar zy, die door eene geloovige aanneemïng der genade in Jefus zig met Godc laaten vereenigen en in deefen gelukkigen genaden-ftaat volftandig blyven, zyn van de ftraf der verdoemenis bevryd. Den zulken Worden hunne zonden niet toegereekend.
228. V. Bewys dit!
A. Efa. 53. II. Door zyne kennis zal hy, myn knegt, de regtveerdige , veelen regtveerdig maaken, -want by draagt hunne zonden. Joh. 3. 16. Alzo lief beeft Godt de wereld gehad, dat by zyn eeniggebooren Zoon gaf, op dat allen , die in hem gelooven , niet verlooren worden, maar bet eetiwig leven hebben.
229. V. Wie is deefe Jefus, aan den welken men ge¬
looven moet, om eeuwig zalig te worden ? A. Wanneer wy in overweeging neemen de order, in welke hy ftaat met de andere Perfoonen der Godheid, zyne perfoneele eigenfchap, waar door hy van de andere onderfcheiden is , het werk na buiten, waar in hy zig op eene byfondere wyfe geopenbaart heeft, dan zeggen wy, dac hy is de Zoon' Gods, de tweede Perioon in de Godheid;"
f dié



Ul
II. Deel. XV. Hoofdjïuk.
die van den Vader in eeuwigheid erj uit Maria in de volheid des tyds gebooren, de eenigfle Verlosfer is van het menfchelyke geflagt.
230. V. Is de Heere Jefus waaragtig Godt? A. Ja.
231. V. Waar uit bewyst gy dit?
A. Uit de Goddelyke Openbaring.
232. V. Is hy dan geen Godt door maaking of ver¬
klaaring of aanneeming? A. Zy, die dit beweeren en dus de waare Godheid des Zoons betwisten, worden Ariaanen genoemd. Deefe dwaaling is derhalven oud, Zy was 'er reeds lang voor de tyden van Socinus. Hebben de dooiende vernuften in onfe dagen de bekwaamheid, om de leelykfte beelden de fchoonfte koleuren te geeven, zo heefc ook her gevoelen der Ariaanen in Socinus en deszelfs aanhang zulke voorflanders gevonden, die ons tvvyfelagtig maaken, of men zig meer over het ongerymde van hunne dwaaling, dan over den fchyn van bewys verwonderen moet, dien zy door behulp van hun fcherp vernuft en nadenken aan deefe dwaaling gegeeven hebben. De Ariaanen beweerden, dac de Zoon een fchepfel is , egter veel edeler dan alle overige fchepfeien, weshalven ook Godc door den Zoon als een werktuig de wereld gefchapen heeft. Hy had egter (naar hun gevoelen) tog intusfchen die onafhankelykheid en volmaaktheid niet, die den allerhoogften Godt toekwam, weshalven hem ook minder eer van aanbidding toebehoorde, dan Godt den Vader. En hoewel de Zoon in de H. S» ook Godt word genaamd, zo gefchiedde dit tog (naar hunne meening) in eenen minderen en laageren zin, dan waar in de Vader waare Godt is. De Zoon is ook daarom, zeiden zy, in geenen deelen uit het Wezen
des



Van de Perfoon des Verlosfers.
X19
des Vaders geteeld, maar is flegts een aangenomen Zoon en Godc uit kragt van 's Vaders wil en ordening. Dit is het gevoelen der oude Ariaanen. De nieuwe komen met deefen in de hoofdzaak overeen, dog drukken zig in zommige dingen anders uit. Dan dit gevoelen is zo gefield, dac het met de fchrift en de rede ftryd. 233. V. Bewys dit!
A. Het eerfte zullen wy ontdekken, wanneer wy bewyfen zullen , dat de Zoon in eenheid' van het Goddelyk Wezen even zodanig een Goddelyk Perfoon als de Vader en met denzelven gelyk eeuwig , almagtig &c. is.' En de Rede kan onmogelyk zulk eene. perfoon eenen waaren Godt noemen , welke de onafhankelykheid ontbreekt en onder hec getal der fchepfeien behoort. By gevolg, moeten wy den Zoon voor zodanig eene Goddelyke Perfoon houden , als de_ Vader is, want anders kon hy geen waaragtig Godc zyn , gelyk de H. S. hem nogtans met nadruk noemt. 1. Joh. 5. 20. Wy weeten, dat de Zoon Gods gekomen is en heeft ons eenen zin gegeeven, dat wy den Waaragtipen kennen en zyn in dén Waaragtigen, in zyn Zoon, Jefus Christus. Deefe is de waaragtige Godt en bet eeuwige leven. Boven dien is ook uit het vernuft bekend, dat in de Godheid geene ongelykheid zyn kan.. , „,
Het denkbeeld van maaking komt ook niet. overeen met het denkbeeld , dat men aan geboorte hegt, welke egter als de grond van des Zoons Godheid volgens de H. S, moet worden aangemerkt. Was hy gemaakt voor de fchepping der wereld , dan zou hy hec begin des tyds zyn en dan had Mofes niet. kunnen zeggen Gen. t. 1. In ,t begin fchiep Godt bemel en aarde. Dan zou 'er een begin geweest zyn , eer dat Godc hemel en I' 2" aar-



12©
11. Deel. XV. Hoofdjfuk.
aarde fchiep. Maar volgens dit berigt van Mofes heeft 'er voor de fchepping van hemel en aarde geen begin plaats gehad.
Wanneer hy Gods Zoon is door aanneeming, dan is hy dit op even zulk een wyfe; gelyk alle geloovigen kinderen van Godt zyn. En is hy in deefen zin een Zoon van Godt, dan is hy niet een eeniggebooren Zoon van Godt,'t welk hy egter van zig zeiven getuig!
ioh. 3. 16. Alzo lief beeft Godt de wereld gead, dat by zynen Eeniggebooren Zoon gaf. Is hy voer Godt of Gods Zoon bloot verklaart, dan is hy geen waaragtig Godt gebooren. Is hy geen waaragtig Godt van natuur, dan is de geheele inrigting van het geloof, het geheele oogmerk van den Chris'telyken Godsdienst valsch ; want die leert ons Jefus als den waaragtigen Godt eeren en aanbidden, en dus zou met de invoering van dien Christelyken Godsdienst de afgodery zyn ingevoerd en men had reden, om de Christenen onder het getal der afgodifche Heidenen te plaatfen. S34. V. Is hy dan in eenheid van het Goddelyk Wezen even zodanig eene Goddelyke Perfoon als de Vader en met denzelven gelyk eeuwig, almagtig enz.? A. Ja. 235. V. Bewys dit!
A. Dat hy in eenheid van het Goddelyk Wezen even zodanig eene Goddelyke Perfoon als de Vader is, bewys ik
I. Uit de klaarfte getuigenisfen der H. S. Joh. 10. 30. Ik en de Vader zyn een. i.Joh. 5. 7. Drie zyn,er, die getuigen in den bemel: de Vader , het Woord, en de Heilige Geest, en deefe drie zyn een.
a. Om dat hem dezelfde Goddelyke Naamen in zulk eenen zin en zo eigentlyk werden toegefchreeven, als den Vader toekomen.
De



Van de Perfoon des Verksfers,
121
De voornaamfte van die zyn Godt en Fleer. Num. 21. 5. 6. Het volk wierd verdrietig op dien weg en fprak tegen Godt en tegen Mofes: waarom bebt gy ons uit Eaypten gevoert, op dat wy fterven in de woestyneï want hier is geen brood nog water en onfe ziele walgt van deefe loofefpyfe. Toen zond fte Heere vuurige flangen onder het voh', die beeten bet volk, zo dat een groot volk m Israël ftierf. vergeleken met 1. Cor. 10. 9. Laaten wy Christus niet verzoeken , gelyk zommige van geenen bem verzogten en wierden van de flangen vernielt. Ps. 47- 6. Godt vaart op met juigen en de Heere met fcbelle bafuinen. Ps. 68. 18. 19. De wagetien Gods zyn veel duifendmaal duifend. De Heer is onder hen een heilige op Sinaï. Gy zyt in de hoogte gevaaren en hebt de gevangenis gevangen. Gy bebt gaven ontvangen voor de menfchen, ook voor de afvalligen , dat Godt de Heer nogtans aldaar blyven zal. vergeleeken met Eph. 4. 8. Daarom fpreekt hy : by is opgevaaren in de hoogte en beeft de gevangenis gevangen gevoert en beeft den menfchen gaven gegeeven. Joh. 20. 28. Thomas antwoordde en fprak tot bem: myn Heer en myn Godt! g.Om dat hem dezelfde Goddelyke Eigen** fchappen toegeëigend worden, welke den Vader toegefchreeven worden: als a) Eeuwigheid. Efa. 9. 6. Ons is een Kind gebooren, een Zoon is ons gegeeven, wiens heerfchappy is op zyn fcbouder ; en zyn naam is : Wonderbaar, Raad, Kragt, Held , Eeuwige Vader, Vredevorst. Joh. I. 1. In 't begin was bet Woord en bet Woord was by Godt en Godt was het Woord. vs. 15. Johannes getuigt van hem, roept en fpreekt: Deefe was V, yan wien ik gezegd heb: na my zal ko\ 3 men,



'122
//. Deel. XV. Hooflftuk.
men, die voor my geweest is ; want by was eer dan ik. Joh. 8. 58. Jefus fprak tot ben : voortvaar ! voorwaar! ik zeg u: eer dat Abraham wierd, ben ik. Nu is Christus in de wereld gekomen na Johannes en lang na Abraham. Het is derhalven niet alleen waarfchynlyk, dac deefe uitdrukkingen zyne eeuwigheid te kennen geeven, maar wy worden 'er bok van verzekert uit zyn eige woon/en Joh. 17. 5. Vader ! verklaar my by u zeiven met die klaarheid, dewelke ik by u bad, eer de weer e ld was! b) Almagt. Dan. 7. 13. 14. Ik zag in dit gczigt des nagts , en ziet! daar kwam een in de wolken des hemels , als eens menfchen Zoon, tot den Ouden en wierd voor hem gebragt: die gaf bem geweld, eere en ryk, dat alle volken, lieden en tongen bem dienen zouden. Zyn geweld is eeuwig, dat niet vergaat, en zyn koninkryk heeft geen einde. Ap. 1. 8. Ik ben de A en de O , bet begin en '/ einde, fpreekt de Heere, die is en die was en die komt, de Almagtige. z)Alweetenbeid. El', n. 1. 2. Daar zal een roede opgaan van den ftam van Ifai, en een fcbeut uit zyn wortel vrugt voortbrengen : op den welken zal rusten de Geest des Heeren, de Geest der wysheid en des verftands, de Geest des raads en der fterkte, de Geest der kennisfe en der vreefe des Heeren. Joh. 21. 17. Jefus fprak ten derdemaal tot bem: Simon Johanna ! hebt gy my lief? Petrus wierd treurig , om dat hy ten derdenmaal tot hem zeide: hebt gy my lief? en fprak tot hem: Heere! gy weet alle dingen. Gy weet, dat ik u liefheb.
d) Over-



Fan de Per/ben des Ferlosfers. i«3
è~)Overaltegemvoordigbeid. Ps.IIO. 2. De Heere zal den fcepter uws ryks zenden uit Zion. Heerscb onder uwe vyanden ! Mate. 28. 20. Ziet! ik ben by u alle daPen tot aan 's werelds einde. ^ *,Hier uit volgt, dac hy ook Goddelyke werken doen moet. Want cue Goddelyke eigenfchappen bezie, moet ook Goddelyke werken doen. Dus word hem toegeëigend
h De Schepping. Ps. 102. 24-26. Hy verootmoedigt op den weg myne kragt. Hy verkort myne dagen. Ik zeg: myn Godt! neem my niet weg in de helft myn er dagen. Uwe jaaren duuren immer en altoos. Gy hebt voorbeen de aarde gegrond en de hemelen zyn bet werk uwer banden. Lbr. I. 7-10. Fan de engelen fpreekt by wel: Hy maakt zyne engelen geesten en zyne dienaars vuurvlammen : maar van den Zoon : Godt! uw foei duurt van eeuwigbeid tot eeuwigheid. De fcepter uws ryks is een regt fcepter. Gy bebt de geregtigheid liefgehad en de ongeregtigbetdgebaat; daarom beeft u, 0 Godt! uw Godt gezalfd met vreugden-olie boven uwe wedegenooten. En : gy Heere i bebt van bet begin de aarde gegrond, en de hemelen zyn het werk uwer handen. Toh. 1. 1-3. In 't begin was bet Woord en het Woord was by Godten Godt was bet Woord. Dat zelve was in 't begin by Godt. Alle dingen zyn door dat zelve gemaakt en zonder dat zelve is 'er mets gemaakt, wat 'er gemaakt is. bVfoe Onderhouding. Ps. 102. 27. Zy (namentlyk de aarde en hemelen^ zullen vergaan, maar gy blyft. Zy zullen alle verouden ah een gewaad. Zy zullen verandert worden ah een kleed, wanneer 1 4 &



124 11. Deel. XF. Hoofd/luk.
gy ze veranderen zult. vergeleeken met Ebr. I. 8-12. alwaar die gezegde op den Zoon ook werd te huis gebragt. Col. ï. 17. De Zoon is voor alles en alle dingen beftaan in hem. 5. Om dac hem defelve eer toekomt, die den Vader toebehoort. Ps. 97. 7. Bid bem aan ! alle Goden ! vergeleeken met Ebr. 1: 6. Als hy den eerst gebooren inleid in de. •wereld , fpreekt hy : en hem zullen alle engelen Gods aanbidden. Joh. 5. 22. 23. De Fader oordeelt niemand, maar al het oordeel heeft by den Zoon gegeeven , op dat zy allen den Zoon eeren, gelyk zy den Fader eeren. Wie den Zoon niet eert, die eert den Fader niet, welke bem gezonden heeft. Waar by nog eindelyk komt, dat uit kragt van 5 ^.Zyne eeuwige geboorte uit den Vader volgt, dat hy wel een ander Perfoon, maar nogtans even zodanig een Goddelyk Perfoon als de Vader is, dewyl hy geen ander Wezen als de Vader heeft. C36.V. Wat is het perfoneele kenmerk, waar door Jefus van Vader en Geest onderfcheiden word?
A. Ieder Perfoon in de Godheid is door haare perfoneele eigenfchappen en werken van de andere onderfcheiden. De perfoneele eigenfchap des Vaders is, dat hy van zig zeiven is, dat is te zeggen, dat hy van geen ander gebooren is nog uitgaaf. Zyn perfoneele werk is de eeuwige teeling van den Zoon Gods, zynde de Zoon uit den Vader van eeuwigheid gebooren. S37. V. Wat verftaat gy door de Eeuwige geboorte? A. Dat werk na binnen, waar door de Vader onmiddelbaar zyn eige Goddelyk Wezen van eeuwigheid aan den Zoon heeft medegedeelt.
233. V,



Fan de Perfoon des Ferlosfers. ia5
£38.V. Waar uic bewyst men deefe Eeuwige geboorte?
A. Uit Ps. 2. 7. Ik wil van eene zulke wyzepre' diken, dat de Heere tot my gezegt beeft: gy zyt myn Zoon. Heden beb ik u gewonnen. Joh. 3. 16, Alzo lief beeft Godt de wereld gehad, dat by zynen eeniggebooren Zoon gaf, 239. V. is de Heere Jefus ook waaragtig mensch?
24.0. V. Waar uit bewyst gy dit? ....
A. i.Uit de menfchelyke naamen, die hy draagt, als de naam van den mensch en des menfchen Zoon. üan. 7. 13. Ik zag in dit gezigt des nagts, en ziet! daar kivam een tn de wolken des hemels als eens menfchen Zoon tot den Ouden. Zach. 6 12. Dus fpreekt de Heere Zebaoth: ziet! daar is een man, die beet Zemab. Mact. 8. 20. getuigt jefus van zig zeiven: des menfchen Zoon beeft niet, daar hy zyn hoofd op nederlegge. 1. Tim. 2. 5. Daar is één Godt en één Middelaar tusfcben Godt en de menfchen, namentlyk, de mensch Christus Jefus.
2. Uit de wezentlyke d.eelen van den mensch, 'welke hy bezit , zynde ziel en lighaam.
Van zyn lighaam fpreekt de Mesfias Ps. 22. 15. Myn hert is in myn lyfals gefmolten wasch. Van zyne ziele fpreekt hy Ps. 31. 6. In -uwe banden beveel ik mynen geest, vergeleeken met Luc. 23. 46. En Jefus riep overluid en fprak: Fader'. in 'uwe banden beveel ik mynen Geest. Mat. 26. 38. Jefus fprak tot hen: myne ziel is bedroefd ter dood toe. Matth. 27. 58 - 60. Jofepb ging tot Pilatus en bad hem om bet ligbaam van Jefus. En Jofepb nam het ligbaam en wond dat in een rein lynwaad en leidde dat in zyn eigen nieuw graf.
3. Uit zyne menfchelyke geboorte , zynde ' mensch uit een mensch gebooren. Ef. 7.14.
I 5 Ziet!



«6 //. Deel. XV, Hoofdfluk.
Ziet! een maagd is zwanger en zal eene» Zoon baaren; dien zal zy noemen Immanuel, Gal. 4. 4. Toe„ de tyj vervuit vjitrd^ zond Godt zynen Zoon, gtbooren van etne vrouwe,
241. V, Van wie en wanneer is Jefus als mensch gebooren geworden? A. Van de maagd Maria in de volheid des tyds. Zyne geboorte uit een maagd wierd dus bovennatuurlyk, en dit moest zo. zyn, vermus eene natuurlyke geboorte uit eene vrouw niet dan zondig zyn kon. En wat de tyd van deefe geboorte betreft, die doorgaans de volheid of vervulling des tyds genaamt wordt, zo zal zekerlyk de Goddelyke Wysheid haar oogmerken gehad hebben waarom de Zoon niet terftbnd na den zondenval als mensch gebooren wierd tot verlosfmg der menfchen. Zekerlyk diende het uitftel des tyds daar toe, dat de mensch het gewigt der zonde gevoelde en ontdekte en toe die kennisfe mogt voorbereid worden, welke nodig was, om den Mesfias in zyne komst wel te ontvangen. Ondertusfchen beloofde Godt wel terftond na den zondenval zyn Zoon aan onze eerfte Ouderen. Gen. 3 15. Ik wil vyandfehap zetten tusfcben u en de vrouw , tusfcben uw zaad en baar zaad. Dat zelve zal u den kop vertreeden en gy zult bet in de versfenen fieeken; maar de tyd van desfelfs zending was nog niet daar Heva beurde zig by de geboorte van haaren eeriten Zoon met de hoop van den Mesfias op, uitroepende: ik heb den man den Heere Gen. 4. 1 maar de tyd was nog niet vervulr. JOdam leefde negen bonden dertig jaaren en fiterf. Gen. 5. 5. Na zyn <jood verliepen er honderc twintig jaaren, toen Noags Ouderen by deefen hunnen Zoon uitriepen: Gen. 5. 29. Deefe zal ons troosten in onfe
moei-



Van de Perfoon des Verlosfers. X2f
moeite en arbeid op de aarde, dewelke de Heere vervloekt beeft. De zondvloed kwam en na defelve verliepen byna duilend jaaren, eer dat Abraham de belofte ontving, dat in zvn zaad alle geflagten der aarde zouden gezeeent worden. Dan dit was ook nog met de vervulling des tyds. Daar liepen wederom tweehondert dertig jaaren ten einde, eer dat lacob op zyn fterfbed uitriep Gen. 49* 18. Heere! ik wagt op uw betl. Dan hier was de bepaalde tyd van 's Mesfias geboorte ook nog niet geëindigr. Na zevenhondert iaaren kreeg David die byfondere belofte, dat de Mesfias uit zyn geflagt zou gebooren worden , waarom hy ook zo vol van verlangen met de Israëütifche kerk zugtte. Ps. 14- 7« Ag ! dat de bulpe uit Zion over Israël kwam en de Heere zyn gevangen volk verloste! dan zou Jacob vrolyk zyn en Israël zig verbhden. Dan hier was de tyd ook nog met vervult. Daar verliepen wederom 500 jaaren, eer dat de Propheet Haggai Cap.a.7.8. de zumende kerk troostte: Het is nog een kleine 'tyd, dat ik bemel en aarde, de zee en bet drooge bewegen zal", ja alle betdenen wil ik beweegen : zo zal dan komen aller betdenen troost, uan dit was ook nog niet de volheid des tyds. Die kleine tyd, waar van deere Propheet pefproken had , duurde nog vierhondert jaaren , en toen was het tydltip daar , waar van Paulus fchryft Gal. 4. 4. Toen de tyd vervult was. zond Godt zyn Zoon. 212 V. Heeft dan Jefus in zyne menschwording even zo een lighaam aangenomen , als het onfe is*
A Ta. Maar reeds in de vroegfte tyden der " Christenen is deefe waarheid door veele dwaal-leeraars beftreeden , voorgeevende , dat Christus geen waaragtig mensch is geweest , maar üegts de gedaante en fchyn van ' een



128 • II, Deel. XF. Hoofdftuk,
een mensch gehad heefc. Dus is de mensch-' Beid zo wel als de Godheid des Heilands . nooit zonder aanftoot geweest. Egter ligt ons aan beide waarheden veel gelegen • weshalven niet alleen de eerfte Christenen zeer lterk op de belydenis van deftlve aandrongen , maar ook de Apostelen zo duidelyk van defelve gefproken en gefchreeven hebben. Wy hebben de bewyfen voor beid. aangehaalr. Dat nu het lighaam van Jefus even zodanig een lighaam is geweest, als het onfe, blykt uit Ëbr. 2. 14. Dewyl nu de kinderen vleescb en bloed hebben, zo is by het zelve gelykerwys deelagtig geworden. Ongeagt egter de duidelykfte bewyfen van de waare menschheid van Jefus heefc men tot net wanbegrip kunnen overhellen, om het lighaam van Christus voor een fchyn-lighaam te houden. Dan men verwondere zig over deefe dooling niet! Wy ontdekken twee oorjnaken , die defelve hebben voortgebragt De eerfte vinden wy in de onkunde van fcraimige in die tyden aangaande het oogmerk van de vernedering van Jefus. Zy konden de verborgenheid van zyn kruis niet bevatten. Zy hingen den Heiland wel ongean zyn nedrig leven aan , maar zy hoopten dat die. naare vertooningen van fmaadheid, armoede en veragting , waarin hy leefde, ten laatften in iets groots zouden eindigen. Dan zy verlooren den moed , wanneer zy tegen alle verwagting aan hem onwaardig mishandelt en aan een kruis genagelt tuslchen twee moordenaars een vervloekten dood zagen fterven. Wanneer de Apostelen na zyne hemelvaart de zaligmaakende genade Oods in Christus verkondigden, vonden 'er de Jooden en Heidenen niets zo hard, niets zo tegenftrydig in, als dit kruis. De een ergerde er zig aan; de andere dreef 'er de
fpot



Van de Perfoon des Verlasfers. J»ay
fpot meê. En zy, die do« het 11^ waarheid overwonnen, zyn naam beleeden, konden deefe hoofdleer van het kruis van Sis niet verduwen. Zy begreepen, dat de Iru dood den Zoon Gods onbetamelyk was. Om defelve nu niet te gelooven, veranderde men de Euangelifche gefehiedenis in een fabel en beteerde, dat alle die fmaadheden Chr stus niet als in fchyn getroffen hadden dat een ander dat alles geleeden had, te weeten een fchim, een fchyn vertooning, of Simon van Cyrene, op wieri de Jooden en Heidenen alle hunne wreedheid uitoeffenden, terwijl zy meenden, dat zy Jefus kruisten De tweede oorfaak van de dwaaling, dat het lighaam van Jefus niet zodanig een Saam was, als het onfe is, openbaart zig n die ketter-leer, welke de overhand kreeg, dat 'er twee onafhankelyke Wezens waren, zynde het eene de oorfaak van het goede, fan het ligt, van de geesten; het anderede bron van het kwaade en van alle (toffe ot Lhaamen. Een dwaaling, gevoed van de Marcionieten , Gnostieken, enz. en naderhand aangenomen van de Mantcbeen. Oaar door vervielen zy in die ongerymde meening, dat alle lighaamen van de kwaade oorlaak Sunnen oorfprong hadden. En daarom wilden zv Christus geen waaragtig lighaam toekennen, en beweerden, dat hy maar de gedaante van een mensch had gehad zynde hy naar zvne Goddelyke natuur uit den hemel on de aarde gekomen en hebbende daar een lighaam uit de lterren, uit de lugt of uit een andere hoofdflof aangenomen. , mAn V Is dan het lighaam van Jefus niet in het 43 oogenblik van de ontvangenis onmiddelbaar
A Neen?PeEene onmiddelbaare fchepping en eene bovennatuurlyke ontvangenis zyn zeer



S2f* Deel. XP. Hoofd/ruk.
van eikanderen onderfcheiden. Niet door de eerfte, maar wel door de laatfte is hec lighaam van Jefus in het lighaam van Maria gevormd. Was zyn lighaam in de ontvangenis onmiddelbaar gefchapen, dan had hy van Maria niets aangenomen, hec welk Ebr. 2. 14. dog duidelyk geleerd word: dewyl nu de kinderen vleescb en bloed hebben, zo is by defelve gelykerwyfe deelagtig geworden. Zyn lighaam is door een wonderwerk des Allerhoogften uit het vleesch en bloed van de maagd Maria gevormd. 244. V. Heeft Christus zyn lighaam niet uit den hemel medegebragt? A. Dit was wel eer de droom van het oude ketterrot, onder den naam van Valentiniaanen bekend, beweerende, dat de Zoon Gods' uit een hemelfche ftof een lighaam aangenomen had en met dit hemelfche lichaam door het lighaam van Maria als doo"r een canaal gegaan was, hebbende hy zig dus van haar als een bloot werktuig bediend , om zyn onmiddelbaar gefchapen of uit die hemelfche ftoffe voortgebragt lighaam en hemelfche menschheid ter wereld te brengen zonder iets van het vleesch en bloed "van Maria aanteneemen. Dan dit ftryd met het getuigenis van den h. fchryver Ebr. 2. 14-17. Dewyl nu de kinderen vleescb en bloed hebben, zo ts hy dezelve gelykerwyfe deelagtig geworden, op dat by door den dood de magt zoude beneemen dien , die het geweld des doods bad, dat is, den duivel ; en verlosfen zoude de genen, die door vreefe des doods in V geheele leven knegten zyn moesten : want by neemt "fffi"}5 "e Engelen aan, maar bet zaad van Abraham neemt hy aan: daarom moest hy in alle dingen zyne broederen gelyk worden. 245. V. In hoe ver is hy ons in allen deelen ?elvk geworden? £ 3
A.



Van de Perfoon des Verhsfers. XJt
A, Hy is naar zyne menfchelyke natuur ons ten deele gelyk , ten deele ongelyk geworden, Zyne gelykheid met ons als mensch beftaat in het wezen en de toevallen. Het wezen van eene menfchelyke natuur behelst twee deelen. ziel en lighaam. Dat nu Christus een waar menfchelyk ligjmm en ziele gehad bebbe, is beweefen. In de toevallen is hy ons ook gelyk geworden. Hy groeide. Hy hongerde. Hy dorstte. Hyfliep. Hyfweette. Hy ftierf. Maar hy is ons ongelyk geweest in de bovennatuurlyke ontvangenis van zyne menfchelyke natuur door de onmiddelbaare werking des H. Geestes, in de wonderbaare geboorte uit een maagd en onbevlekte heiligheid.246.V. Bewys dit!
A. Dat zyne ontvangenis bovennatuurlyk en geboorte wonderbaar was, bewys ik uit Ef. 7. 14. Ziet! een maagd is zwanger en zal eenen Zoon baaren: dien zal zy noemen Immanuel. vergeleeken met Matt. 1. 20. 21. Ziet! bem verfeheen een engel des Heeren in den 'droom en fprak : Jofepb! zoon van David! vrees niet Maria, uwe (ondertrouwde} vrouw by u te neemen, want bet geen in baar gebooren is, dat is van den Heiligen Geest. En zy zal eenen Zoon baaren , diens naam zult gy Jefus noemen. Luc. 1.30-35. En de engel fprak tot baar: vrees niet! Mariai gy hebt genade by Godt gevonden. Ziet.' gy zult zwanger worden in bet ligbaam en eenen Zoon baaren, diens naam zult gy Jefus noemen. Die zal groot en een Zoon des Allerboogften genoemd worden. En Godt de Heer zal bem den foei zy ns vaders Davids geeven; en hy zal een Koning zyn over het buis Jacobs eeuwiglyk, en aan zyn koningryk zal geen einde zyn. Toen fprak Maria tot den engel: boe zal dat toegaan , nademaal ik van geen
man



t$% II. Deel. XV. Hoofdfluk:
man weet ? De engel antwoordde en fprak toi baar: De Heilige Geest zal over u komen en de kragt des Allerboogften zal u overfcbadutven: daarom ook dat Heilige, dat van u gebooren word, Gods Zoon zal genaamt worden. Dat hy ook als mensch geheel zonder zonde was, bewys ik uit Ef, 53. 9. Hy heeft niemand onregt gedaan nog is bedrog in zyn mond geweest, vergeleeken met 1. Pee. 2. 21. 22. Christus beeft voor ons geleden en ons een voorbeeld nagelaaten , op dat gy zyne voetflappen zoud navolgen: die geen zonden gedaan heeft; ook is 'er geen bedrog in zyn mond gevonden. 2. Cor. 5. 21. Godt heeft den geenen, die van geene zonde wist, voor ons tot zonde gemaakt, op dat wy wier den in hem de geregtigheid, die voor Godt geld.
247. V. Waarom moesr hy zonder zonde zyn?
A. Tot het werk der Verloslïng behoorden twee ftukken. t. Moest de Verlosfer genoeg doen voor de zonden der menfchen. Dat is, hy moest alle de ilraffen lyden , die ieder mensch door zyne zonde verdient had. Maar 2. moest hy ook eene volmaakte geregtigheid verwerven. Dat is: hy moest in der menfchen plaats de wet van Godt vervullen. Zou nu de Verlosfer dit doen, zo blykt van zelfs, dat hy volftrekt heilig en geheel zonder zonde moest zyn. De vervulling van Gods wet vooronderftelt eene volmaakte heiligheid.
248. V. Wanneer en hoe is het lighaam van Jefus
van en voor alle befmetting der zonden of gereinigt of bewaart geworden? A. Het lighaam, of liever de ziel van Jefus is bewaart gebleeven voor de zonde door de bovennatuurlyke ontvaagenis, gewrogt door den H. Geest. Want door de natuurlyke ontvangenis en geboorte word de zondige erffmet der ouderen op de kinderen voortge-



Van de Perfoon des Verlosfers,
133
geplant. Maar hier deed Godt een wonderwerk, dewyl hy verkoos Christus te laaten ontvangen zonder natuurlyke teeling door de onmiddelbaare werking des H. Geestes, om de ziel en het lighaam van Jefus te bewaaren voor alle bevlekking van zonden. Daarom befchryfc David zyne natuurlyke ontvangenis als de oorfaak der zonde, die in hem was. Ps. 51. 7. Ziet ! ik hen uit zondig zaad geteeld en myne moeder beeft my in zonden ontvangen. En de Engel Luc. I, 35. befchryfc de bovennatuurlyke ontvangenis van Christus als de oorfaak van deszelfs heiligheid, zeggende tot Maria: de Heilige Geest zal over u komen en de kragt des Allerboogften zal u ovirfchaduwen; daarom ook dat Heilige, dat van u gebooren word, Gods Zoon zal genoemd worden. 249. V. Was de Godheid ook in de plaats van de ziel in dit lighaam? A. In de eerfte tyden van het Christendom ontkenden de Ariaanen en Apollinaristen het beftaan van de menfchelyke ziel in Christus. De Ariaanen ontkenden zyne Godheid en geloofden , dat die beftond in eene reine en geesteiyke natuur, welke Godt voor de wereld gefchapen. had. Hier uit volgde van zelfs, dat deefe natuur in geen gemeenfchap met een ander verftandig Wezen flond. Dus geloofden zy, dat Christus flegts een menfchelyk lighaam aangenomen had, en dac die natuur, welke in de H.S. bet Woord genaamd word, in de plaats van de ziel geweest is. De Apollinaristen dagten iets beter, in zo ver als zy de waare Godheid van Jefus toeftemden en geloofden, dat deefe Goddelyke Perfoon was mensch geworden. Dan zy ontkenden , dat zyne menfchelyke natuur eene ziel had gehad. Zy meenden, dat hec veel beter ftrookte om te gelooven, dat de K God-



Fan de Staaten des Ferlosfers.
ï57
soi V. Hoe moet men dit Leerftuk befchouwen? A Als een Leerftuk, dat geen Geloofs-Artikel is, gelyk de Opftellers van het Concordieboek onfer kerke ook even zo over het zelve geoordeelt hebben. 292. V. Waarom is ons daar niet meer van geopenbaart geworden? A. De H. Euangelisten hebben niet nagelaaten ' om alles opteteekenen , wat Jefus tot heil der menfchen gedaan heeft, lnsgelyks heeft de Heiland alle gebeurtenisfen voorzegt, die zig omtrent hem zouden toedraagen van het begin zyns lydens tot zyne opftanding toe. Zo' Christus nu eigentlyk na zyn dood en voor zyne Opftanding uit het graf in de plaats der verdoemden is nedergedaalt, het zy met oogmerk om de helfche verdoemenis te fmaaken, of om zig als een overwinnaar des duivels aan het helfche geestendom en de verdoemde zielen te vertoonen, dan zal een ieder, geloof ik, my geerne toeftemmen, dat die hellevaart van Christus eene allermerkwaardigfte gebeurtenis is. Daar nu egter alle Euangelisten van defelve zvvygen, en Jefus in alle zyne voorzeggingen en redenen ook geen woord daar ooit van gefproken heeft, zo komt het my zeer onwaarfchynlyk voor, dat Christus voor zyne Opftanding in de hel zou zyn geweesr. En dan behoeft men zig niet te verwonderen, dat 'er ons niets van geopenbaard is. Verftaat men egter door de hellevaart van Christus zyne Vernedering in 't algemeen, of zyn lyden, of zyne ondervinding der belfcbe ftraf en , of zyn dood, of zyne begraving, dan dunkt my heeft Godt ons van dit Leerftuk zo veel geopenbaard, als ons van eenig Leerftuk geoptnbaard is. 293. V. Wat is op de Nederdaaling ter helle gevolgt*
L < A.



158 II. Dtel. XVII. Heofdfluk.
A. Is Christus eigentlyk ter helle gevaaren, zo zou 'er niet zyne Opftanding uit den dooden, maar zyne Opftanding uit het grafopgevolgt zyn en ik moet dan daarby aanneemen, dat Christus uit de hel weder na het graf is gegaan, want anders moet men zyne opftanding voor zyne hellevaart ftellen, O) ten zy men geloofde, dat de ziel van Christus alleen ter helle zou gevaaren zyn. Dan in dit gevoelen vind ik zwarigheden, die ik niet begrypen kan, dat door de verdeedigers van het zelve onaangeroerd gelaaten worden. Beval de ftervende Jefus zyne ziel niet in de handen van zynen Vader V Verhuisde zyn geest niet in het hemelseh paradys, in het ergens der zaligen? Blykt dit laatfte niet uit de troosttaal, die hy den bekeerden moordenaar toefprak? Maar kan ik dan wel gelooven, dat zyn ziel na de dood zyns lighaams in de hel is geweest? Cb)
294. V. Is Jefus dan waaragtig uit den dooden op-
geftaan ? A. Ja.
295. V, Waar uit bewyst gy dit?
A. Uit het getuigenis der Euangelisten en Apostelen, die ons alle daar van verzekeren. De gefchiedenis van de opftanding van Jefus is te gewigtig, dat ik defelve niet korrelyk verhaale , zo als zy ons door die mannen verhaalt en befchreeven is, eer dat ik tot
het
(a) Dit is immers eene rigtige gevolgtrekking. Ik verwonder my, dat de zalige Mulder egter op de hellevaart de opftanding uit den dooden laat volgen. Dan zo als ik by eene andere gelegenheid gemeld hebbe: de oorfaak van myne verwondering zoek ik alleen in myne onkunde.
(£) Ik wenschte wel eeus eene onpartydige en verfhndige Verhandeling over dit Leerftuk te zien. My dunkt dat het wel de moeite waardig zou zyn , om een onderzoek over de hellevaart van Christus aauteftcüen.



Fan de Staaten des Ferlosfers.
159
het bewys overgaa, dat hun getuigenis ons, die op deefen afftand van tyd leeven, voor de waarheid van deefe gebeurtenis zulk een overtuigend bewys is, als 'er ooit voor eenige gebeurtenis in de wereld gegeeven is. Ik heb de volgende befchryving van de opftanding van Jefus volgens de taak, die gy, waardig Leeraar! my opgegeeven had 00» uit alle hunne berigten in één gefchiedkundig verhaal op de volgende wyfe zamengeftett. Ik vertrouw, dat zy volledig is.
Mat. 27.57. Mare. 15.42. Luc.23,54. Joh. 19.42. Op d-en avond van den Maar des avonds van Vrydag, zynde de rustdag den aanbreekenden Sabof de dag der voorberei- batb, den Foorfabbatb, ding tot het Paaschfeest, den dag van de toetustinmet welken avond de ge der Jooden, groote en plegtige Sab- Mat.27.57. Mare. 15.43. bath der Jooden een be- i,uc. 23. to.<i.Toh. 19.38. gin nam , op den avond , 00 o j y o van deefen dag, wanneer kwam een ryk man van Tefus geftorvènwas, eer Armatbta , de ft ad der dat nog de groote Sabbath Jooden, genaamtjofepb, begon , ging Jofeph van een eerbaar raadsheer. een Arimathia, een raadsheer, goed vroom man, die ook een vroom man, die een op het ryk Gods wagtte, heimelyke jonger van Je- een jonger van Jefus, dog fus was en op den troost beimelyk uit vreefe voor de van Israël wagtte , tot Jooden, die niet bewilligt Pilatus en bad hem, dat bad in bunnen raad en hy het lighaam van Jefus handel, begraaven mogt. Mat.27.58. Mare. 15.43.
Luc.23.5*2. Joh. 19.38.
die ging tot Pilatus en bad bem om het lighaam van Jefus , dat hy bet mogt afneemen. By ' Ook 00 Zie Aantekening 00 ^ de Eerfte Proeve.



Van dt Staaten des Verlosfers, 169
de jongeren van Jefus het lighaam geftolen hadden, terwyl zy hadden gellaapen en dat zy den landvoogd wel zouden te vreden Hellen. De foldaaten voerden dit alles uic, zo als het haar was in den mond gegeeven.
Ook verfcheen Jefus op deefen dag zyner opftanding aan den Aposcel Petrus en nog aan twee anderejongeren, diena/Jwmahus gingen. Tor deefe vergezelde zig Jefus. Dan hunne oogen wierden gehouden, dac zy hem niet kenden. Toen vraagde hy hen: „ waar fpreekc gy ,, van en hoe zyc gy zo ,, treurig?" waarop zy antwoordden: „ de zaak ,, is immers al te bekend ,, zo in de ltad als op hec ,, land, als dat zy u on„ bekend kan zyn. Wy ,, fpreken van Jefus van „ Nazareth,die een groot „ propheet was, van wien „ wy tsraëls verlosfing ,', verwagrten. Maar de „ Jooden hebben hem ge„ kruist , en fchoon hy „ ons wel beloofc heeft ,, om op den derden dag „ van den dood opteftaan, 5, 20 is dog de tyd voór»by,
„ uitkwam voor den land,, voogd, zo zullen wy bem „ftillen en maaken dat gy „ veilig zyt." En zy namen bet geld en deeden zo als zy geleerd waren. Zulks is een gemeene reden geworden by de Jooden tot op den buidigen dag. Mare. 16.12.13. Luc. 24.
13-35.
Daar na, toen twee van ben wandelden, openbaarde by zig onder eene andere gedaante, toen zy op 'f veld gingen ; en dejelve verkondigden V aan de anderen; dien geloofden zy ook niet. En ziet! twee van ben gingen op den zelfden dag in een vlek, dat was van Jerufalem festig veld weegs , welks naam was Emmabus. En zy fpraken met eikanderen van alle deefe gefebiedenisfen. En het gefebiedde, toen zy alzo fpraken, en zig met eikanderen bevraagden, naderde Jefus tot. ben en wandelde met ben. Maar hunne togen wierden gehouden, dat zy bem niet kenden ; en by fprak tot ben: „ wat zyti „ dat voor redenen, welke „gy tusfcben u verhandelt „en zyt treurig?" Toen antwoordde een, genaamt Cleopbas, en fprak tot hem;
M 3



ifiy 11 Deel. Xril. Hoofd/luk.
„by, zonder dac wy de „vervulling zyner belofte „ gezien hebben. Wel is waar, dat eenige vrou,, wen van de onfen, die „ by het graf geweest zyn, „ons hebben verfchrikt, „dewyl zy ons berigt ,, hebben gegeeven , dat „ zy het graf ledig gevon„den en een gezigt der ,,engelen gezien hebben, „ welke gezegt zoude heb„ben, dat hy leefde; en „dat ook eenige van de ., Apostelen na hét graf „zyn gegaan en het zelve „ledig gevonden hebben; „maar hem zeiven heb„ ben zy niet gezien." Hier op nu begon Jefus haar ongeloof en traagheid te beftraffen, en hen uit de fchriftén der propheeten te overtuigen, dat de Vlesfias eerst lyden tn dan door de opftanding tot zyne heerlykheid moest ingaan. Terwyl zy nu aan het vlek kwamen, zo hield Jefus zig, als of hy verder wilde gaan; maar toen zy hem ernstig baden, dat hy dog by hen wilde blyven, zo deed hy 't. Na dac hy zig nu ftet hen aan tafel geplaatst had , nam hy het brood , zegende het op zyne wyze door 't gebed en
» Zyf gy alleen onder de „ vreemdelingen te Jeru„falem, die niet weet, „ wat in deefe dagen daar „binnen gefchied is?" En by fprak tot hen: „ wat ?" en zy zeiden tot hem: „ dat van Jefus van Na,, zareth , welke was een „ Propheet, magtig van „daaden en woorden voor „ Godt en al het volk: hoe „ onfe Hoogepriesters en „Overflen hem overgele,, vert hebben ten oordeel „des doods en gekruist. „ Maar wy hoopten , dat „by Israël zou verlosfen, „en boven dat alles is 't ,, beden de derde dag, dat „ zulks gefchied is. Ook „ hebben ons verfchrikt „ zommige vrouwen van „ de oifen, die zyn vroeg „ by het graf geweest en „ hebben zyn ligbaam niet „gevonden, komen en zeg„ gen, dat zy een gezigt „ van engelen hebben ge„zien, welke zeiden, dat ,, by leefd. En eenige van „ ons gingen heen na 't „ graf en vonden 't zo, als „ de vrouwen zeiden; maar „hem vonden zy niet". En hy fprak tot ben: „ o gy dwaafen en traagen „van harten te gelooven „ al bet geen, dat depro~ „pbeeten gefproken heb„ben!



iSS H. Deel. XVII. Hoofd/luk.
3. Dan misfchien 2yn zy zulke dwaafen geweest, als 'er wel meer geweest zyn en nog zyn, die ter goeder trouw een zaak omhelfen, welke zy meenen gegrond te zyn, al zyn ze bedroogen. Maar zulke dweepers waren de Apostelen niet. Laat my eens iemand ontdekken, wat zy gedaan of gezegd hebben, dat grond kan geeven tot zulk een onteerend denkbeeld. Hunne redevoeringen, hoewel zonder konst of geleerdheid, waren egter deftig, oordeelkundig, leevendig, aandoenelyk. Zy verkeerden met allerlei foort van menfchen. Zy predikten in de volkrykfte gehoorplaatfen. Zy zintwistten tegen allerlei foort van tegenflanders, wyfen en onwyfen, geleerden en wysgeeren, zotten en dweepers. Die zig op zulk een groote fchouwburg vertoonen, worden terftond bekend voor het geen zy zyn. Dan nooit heeft iemand van Jooden, Grieken en Romeinen ontdekt, dat deefe Apostelen dweepers waren. Die zouden hunne zotheden anders wel hebben ten toon geftelt. De uitwerkfels bevestigen genoeg, dat de Apostelen geen droomers waren en dat zy een zeer goed oordeel hadden. 296. V. Door wiens kragt is Jefus opgewekt?
A. Dat de opwekking van Jefus een werk van de Godheid is, daar aan zal niemand twyfelen. En daar hy Godt was , daar zyne menfchelyke natuur zelfs in den dood met de Goddelyke natuur vereenigt was en uit kragt van deefe vereeniging alle Goddelyke eigenfchappen bezat, zo zal Jefus ook zig zeiven hebben opgewekt zo wel naar zyne menfchelyke als Goddelyke natuur. Joh. 10. Ij. 18. zegt de Heiland: Daarom beeft my myn Vader lief, om dat ik myn leven laat, cfi dat ik bet weder neeme. Niemand neemt fret van my, maar ik laat bet van my zeiven.
Ik



Fan de Staaten des Ferlosfers,
189
Ik heb magt bet te laaten en beb magt bet ■weder te neemen. Zodanig gebod heb ik ontvangen van myn Fader, Act. a. %<2. Deefen Jefus heeft Godt opgewekt, I. Pet. 3. 18. Christus is gedood naar het vleescb, maar levendig gemaakt naar den Geest. S97. V. Van wat gewigt is dit leerftuk?
A. Dewyl Jefus is opgeftaan , zo volgt, dat zyne Goddelyke zending in de wereld en de inhoud van zyne euangelie-leer onfeilbaar» waarheid en derhalven de Christelyke Godsdienst waaragtig is. 298. Waar uit bewyst gy de Opftanding van Jefus uit het graf? A. I. Uit bet ledige en geopende graf. Het was niet mogelyk, om het doode lighaam van Jefus mèt list of geweld wegteneemen, want de Jooden hadden alle voorzorge gebruikt , om alle bedriegeryen voortekomen. Hunne Overften hadden het graf verzegelt en met wagters bezet. En ziet! op den derden dag is het graf open en men vind 'er niets anders dan de doeken in, waar in het doode lighaam van Jefus was gewonden geweest. De Romeinfche foldaaten, die het graf bewaakt hadden, waren weggevlugt. Men vond het zegel verbroken en de deur geopent. Dit was een duidelyk bewys, dat Jefus uit het graf was opgeftaan.
2. Uit de verfcbyning der engelen aan de Frouwen. De vrouwen , over de voorgemelde omltandigheden ontroert, trokken egter dit gevolg hier nog niet uit, dat Jefus uit het graf verreefen was. Godt zond haar derhalven zyne engelen, die haar van de opftanding van Jefus verzekerden.
3. Uit de menigvuldige openbaringen van Jefus na zyne opfatiding. Eerst verfchynt hy aan Maria Magdalena, Ten tweeden aan
JN 5 *



SÖ4 II- Deel. XVII. HoofVftuk.
heid eifchen dir. Zyne wysheid doet geen, twee wonderwerken, wanneer één wonderwerk tot bereiking van zyn oogwit dienen kan. Ingeval hy een lighaam vormde uit eene nieuwe ftoffe, deed hy meer dan één wonderwerk. Maar zo hy uit de voorige ftof het lighaam herfchept, doet hy 'er maar één. Zyne goedheid en geregtigheid moet dezelfde menfchen beloonèn of ftraffen, die hier op aarde geleeft hebben. Maar wy zouden in de toekomende wereld dezelfde menfchen niet zyn, die wy nu zyn, wanneer Godt onfe ziel niet met dat zelfde lichaam hereenigde , waar mede zy bier in deefe wereld vereenigt was. Hoe zou nu Gods goedheid een lighaam , door zyn alvermogen op nieuw voortgebragt, befteramen kunnen tot eene ftraf, die het niet verdiend had ? bet welk egter het geval zou zyn, wanneer dat lighaam, uit eene nieuwe ftof gefchapen , met eene rampzalige ziel vereenigt wierd. Dus blykt, dat Godt aan ieder ziel haar eige lighaam zal wedergeeven. De geftorvene lighaamen der menfchen zullen dan weder opftaan.
33t. V.
O) Dit bewys uit de Reden voor deefe waarheid heb ik voor het grootfle gedeelte uit He Redenkundige en Scbrifiuurlyke gcdagtcn van ƒ. E. Schubert over de offfatidiig der dooden ontleent. Men leefe dit geleerde werk van dien grooten Godgeleerden!, Het verwondert my egter, dat hy van alle de zedelyke volmaaktheden Gods zig alleen' op de wysbeid beroept. Ik laat het ter toetfe over van meer kundigen, dan ik ben, of men ook niet voor deefe waarheid een kragtig bewys vinde in Gods goedheid en geregtigheid, zo als ik het zelve hier heb voorgefteld, byzonder in dat geval, waar van ik bier gewag maak. 's Mans gedagten geeven aanleiding tot verdere overdenkingen.



Phn de Staaten des Verlosfers. 205
421.V. Hoe uit de Openbaring? „ „ . _ + A. Uit het geen Godt tot Mofes fprak Ex. 3. O.
Ik ben de Godt uvoes vaders, de Godt Abrahams , de Godt Ifaacs en de Godt Jacobs. vergeleeken met Mar. 22. 31. 32. Hebt gy «iet geleefen van de opftanding der dooden, dat u van Godt gezegt is, daar by fpreekt: lk ben de Godt Abrahams, en de Godt Ifaacs, en de Godt Jacobs ? Maar Godt is niet een Godt der dooden, maar der kvendigen. En uit hei getuigenis van Jefus, Joh. 5. 28.29. De uure komt, in welke allen , die in de graven zyn , zyne flemme zullen booren en zullen voortgaan; die goed gedaan hebben, tot de opftanding des levens, maar die kwaad gedaan hebben, tot de opftanding des oordeels. •.12.V. Wie /.uilen opftaan?
* A. Alle doode Hahaamen der menfchen. Joh.
<. 28. 29. De uure komt, in welke allen, die
'in de graven zyn, zyne ftemme zullen booren
en zullen voortgaan, enz. 433. V. Zullen de godloofen ook opftaan? ■ A. Ja. Joh. 5 28. 29. De uure komt, in welke
allen, die in de graven zyn, enz. 334.V. Met welke lighaamen zullen de menfchen
opftaan?
A. Met defelfde lighaamen , die zy hadden, toen zy ftierven. Job 19. 25-27. Ik weet, dat myn Verlosfer leeft en hy zal my bier namaak uit de aarde opwekken; en ik zal daar na met deefe myne huid omvangen worden en zal in myn vleescb Godt zien. Denzelven zal ik my zien, en myne oogen zullen bem aanfchouwen, en geen vreemde.
«135. V. Maar is dit wel mogelyk?
~ A. Wat redelyk mensch kan loogenen, dat het voor Godt even zo ligt zy het lighaam na den dood weder optewekken, als het voor hem was het zelve in het eerst te vormen? Eepige der Stoifcbe wysgeeren fchynen zulks O 5 niet



2e& //. Deel. XF1I. Hoofdjiuk.
niet alleen mogelyk, maar ook waarfchyne» lyk geoordeelt te hebben. Het is zeker, zeide één hunner i», dat bet niet onmogelyk is, dat wy, geftorven zynde, na verloop van eenige tydkringen in deefe gefteldbeid, waar in wy ons thans bevinden, weder berfteld zullen worden.
336, V, Stryd dit niet met de natuurkundige kennis, die wy van de natuur en hoedanigheid van het menfchelyke lighaam hebben? A. Neen. De zwarigheid fchynt wel gewigtig, die uit de onderftelling gebooren word, dat het ééne lighaam zomtyds in voedzel verkeert en een deel word van de zelfltandigheid van een ander, zo dat dezelfde deelen gelyk tot twee lighaamen behooren kunnen, daar het nogtans onmogelyk is, dat defelfd» deelen tot die beide lighaamen zouden worden wedergebragt; maar de zwarigheid verdwynt,wanneer wy ons eene natuurkundige kennis van het menfchelyk lighaam eigen maaken. En volgens deefe kennis ontdek ik, dat de eerfte beginzelen, die alle de deelen en vaten des lighaams, zelfs tot de kleinfte zenuwen en vezelen toe, in zig vervatten, zelve het waare, het volkomen lighaam zyn, en dat alle de van buiten inkomende ftof, die tot voedzel diend en door dit voedzel de kleine vaten, uit welke de zigtbaare vaten zyn zamengfteld, opvult en uitzet, eigentlyk en juist gefproken geen deel van het ligbaam zy. Alle deefe van buiten inkomende ftof dient alleen om het lighaam tot zyne waare grootte te doen ryfen en is in eene geftadige vloeijing. Bygevolg kunnen de eerfte beginzelen onverandert in Itand- blyven en zal 'er in de natuur dus geene verwar-
Ce») Cbryfippus.



Van de Staaten des Verlosfers. S07
warring van lighaamen mogelyk zyn. Men kan deefe zaak nog op eene andere natuurkundige wyfe verftaanbaar verklaaren. Ieder koorngraan heeft in zig een zeer klein onzigtbaar zaad-beginzel, het welk zelve het volledig toekomend loof en air is en ten behoorlyken tyd, wanneer al het overige van het koorngraan verrot is, zig in die gedaante zigtbaar uitbreid en opent. Zou het nu ook wel met mogelyk zyn, dat onfe tegenwoordige fterflyke en bederflyke lighaamen niets meer waren, dan alleen de bedekzels van een zeker verborgen en thans onzigtbaar lighaamelyk grondbeginzel, het welk misfchien de tegenwoordige zitplaats is van onze ziel, en dat dit beginzel zig by de opftanding, wanneer het fterflyk lighaam verrot is, in zyn eige gedaante openbaaren zal?
Gy'hebt my, waardig Leeraar! den weg cebaant tot deefe natuurkundige befpiegelingen. Ik vond ze netelig, toen ik ze nog niet begreep. Nu vind ik ze voortreffelyk. Ik hebbu alles op deefe vraag geantwoord, wat ik wist. Ik verwagt egter uwe verdere onderrigting. Ik heb zedert dat ik door u in ftaat geftelt wierd dit denkbeeld te vormen, de natuur met aandagt bewondert en Godt en my zeiven daar in leeren kennen.
Vergun my nog, dat ik uwe vraag en myn antwoord met bybeltaal uitdrukke ! Ik heb die beide, dunkt my, gevonden 1. Cor. 15. <J,<-38. Maar iemand mogt zeggen: Hoe zullen 'de dooden opftaan en met hoedanig lighaam zullen zy komen ? Gy zot! dat gy zaait, word niet levendig, ten zy dat bet fterve. _ En dat gy zaait, is immers bet ligbaam met, dat worden zal, maar een bloot koorn, namentlyk tarwe , of eenig van de andere. Maar Godt geeft bet een ligbaam . gelyk by wil, en een iegelyk van bet zaad zyn eige ligbaam.
337. v.



2ë8 /I. Deel. XVil. Hoofd/tuk.
337. V. Wat zal gebeuren omtrent die by het invallen
van den oordeeldag nog op aarde zyn en leeven?
A. Die zullen in een oogenblikuit een fterflyken in een onfterflyken ftaat verandert worden. 1. Cor. 15. 51. 7.ietl ik zeg u eene verborgenheid. Wy zullen niet allen ontflaapen, maar wy zullen allen verandert worden. NB. Men kan hier dit alles verder uitbreiden en naar omftandigheden verklaaren.
338. V. Wat zal op dit oordeel volgen, zo wel ten
opzigte van de zaligen als verdoemden? A. Ten opzigte van de zaligen het eeuwige leven, en ten opzigte van de verdoemden de eeuwige verdoemenis.
339. V. Wat is het eeuwige leven?
A. Eene voortduurende wasdom van onfe volmaaktheden in de vereeniging met Godt, waar door wy van alle kwaad bevryd zullen zyn en alles mogelyk goeds genieten , inwendig door de aanfchouwende kennis Gods, en uirwendig door byzondere heerlykheid, die door de aangenaamfte omgang met de h. engelen en uitverkoorenen zal vermeerdert worden.
340. V. Bewys dit.
A. Ps. 17. 15. Maar ik wil fchouwen uw aangezigt in geregtigheid. Ik wil verzadigt worden , wanneer ik ontwaak naar uwen heelde. Mat. 22. 30. In de opftanding zyn zy ,'de uitverkoorenen; gelyk als de engelen Gods in den hemel.
341. V. Hoe zullen de zaligen dit bezitten naar de
ziel?
A, In hun verftand zal volmaakte kennis en wysheid en in hunne wil eene volmaakte liefde zyn. Rom. 14, 17. Het ryk Gods is niet eeten en drinken , maar geregtigheid en vreede en vreugde in den Heiligen Geest, I.Joh, 3. 2. Wy zullen Godt zien, gelyk hy is,
342- V.



Fan de Staaten des Ferksfers. 209
34.2,V. Hoe naar het lighaam? A. Hur lighaam zal
i.Geestelyk zyn. 1, Cor. 15. 44. Het werd
gezaayt een natuurlyk [ligbaam, en zal op-
/laan een geestelyk ligbaam. a.Flug. I. Thesf. 4. 17. Wy, wy die heven
en over blyven, zullen te zamen met dezelve
weggerukt voorden in de wolken den Heere
te gemoet, in de lugt, en zullen alzo by
den Heere zyn altyd. 2-Glansryk. Mat. 13. 43. Dan zullen de
regtveerdigen blinken als de zon in büns
vaders ryk.
4 Onfterflyk. I. Cor. 15. 53. Dit vergankelyke moet aantrekken bet onvergankelyke en dit fterflyke moet aantrekken de onfterflykheid,
343. V. Zullen 'er ook verfchülende trappen in deefe
zaligheid zyn? A. Ja. 1. Cor. 15. 41. 42. Eene andere klaarheid heeft de zon, eene andere klaarheid beeft de maan , eene andere klaarheid hebben de fterren: want de eene fter gaat de andere te boven in klaarheid. Alzo ook de opftanding der dooden.
344. V. Waar is de plaats, daar de geloovigen deefe
zaligheid genieten zullen? A. De Hemel. Phil. 3. 20. Onfe wandel is in den bemel.
345. V. Wanneer begint deefe zaligheid?
A. Zo dra het oordeel uitgefproken is. Want de Heiland zegt, na dat hy de uitfpraak van zyn oordeel over de vroomen en godloofen had voorgefteld: En zy zullen in de eeuwige pyn gaan, maar de regtveerdigen in 't eew wige leven. Mat. 25, 46.
346. V. Hoe lang zal deefe zaligheid duuren?
A. Eeuwig. Mat. 25. 46. En zy zullen in de eeuwige pyn gaan, maar de regtveerdigen in bet eeuwige leven,
347-V.



aio //. Deel. XVII. Hoofd/luk.
347. V. Waar in beftaat de eeuwige verdoemenis? A. In de meenigte van alle die rampen en fmerten, die voor de verdoemden beftemd zyn.
348. V. Bewys dit!
A. Efa. 66. 24. Hun worm zal niet fterven en hun vuur zal niet uitgebluscbt worden , en zullen allen vleesch een grouwel zyn. 2. Thesf. 1. 9. Zy zullen pyn lyden het eeuwig verderf van het aangezigt des Heeren en van zyne heerlyke magt.
349. V. Waar in zal de ftraf der verdoemden beftaan ? A. In de allerbitterfte fmerten naar ziel en lighaam.
350. V. Hoe zullen zy die ondervinden naar de ziel? A. Hun verftand zal beroofc zyn van zalige
kennis, en alle voorwerpen, waar mede zig het zelve kan bezig houden, zullen de angst en droefheid vermeerderen. Denken zy aan Godt, zo zullen zy hem als eenen vertoornden en regtveerdigen regter moeten aanzien, die hen nooit barmhartigheid bewyfen zal, na dat hy hen dezelve in dit leven zo dikwils te vergeefsch heefc aangeboden. Denken zy aan zig zeiven , zo moeten zy zig befchouwen als de elendigfte fchepfeien en * op zig zeiven verbittert worden, dat zy zo dwaas en boos geweest zyn, dat zy om het genot der zondige lust voor een korte tyd zig in zulk een elendigen ftaat gebragt hebben. Denken zy aan de uitverkoorenen, waar van zy veelen in dit leven met veragting behandelt hebben, zo zal hun angst zig daar door vermeerderen en eene bittere nyd in hen gebooren worden. Denken zy aan andere verdoemden, zo zal ook daar uit by hen eene vermeerdering van hunne kwaal ontftaan. Wanneer ouders hunne kinderen met zig verdoemt zullen zien en begrypen, dat zy daar aan mede fchuldig zyn, zullen die op hen verbittert over hen het wee uitroe-



Van de Staaten des Verlosfers,
roepen, terwyl dit by de ouders een allerfmertelykst verwyt en knaaging des geweetens verwekken zal. En even zo zal het gefield zyn met leeraars en overheden ten aanzien van hunne toehoorders en onderdaanen.
In hunne wil zal enkel treurigheid, toorn, nyd en wanhoop zyn. Hoe veel onrust en marteling kunnen de hartstogten niet reeds hier by den mensch verwekken? De natuur heefc een affchrik voor den dood en nogtans word menig een door zyn knaagend geweeten zo gefolterd, dat hy zig zei ven van het leven berooft. Deefe marteling zal in de hel oneindig grooter zyn.
351. V. Hoe naar het lighaam?
A. In hun lighaam zullen de verdoemden de allergevoeligfle fmert ondervinden, die door het vuur word uitgedrukt, dewyl het zelve de allerfmertelykfte aandoening veroorzaakt. De H. Schrift geeft niet onduidelyk te kennen , dat het gantfche lighaam de helfche kwaaien gevoelen zal. Dit is zeker, dat de ftraf der verdoemden veel grooter zyn zal, als een menfchelyk verftand hier begrypen kan.
352. V. Zullen 'er verfchülende trappen in deefe
verdoemenis zyn? A. Ja. Luc. 12. 47, 48. De knegt, die zyns Heeren wille weet, en heeft zig niet bereid, ook niet naar zyne wille gedaan , zal veele flagen moeten lyden. Maar die hem niet weet en beeft nogtans gedaan, dat flagen waardig is, die zal weinig flagen lyden. Want wien veel gegeeven is, by dien zal men veel zoeken, en wien veel bevolen is, van dien zal men veel eisfcben.
353. V. Wanneer begint deefe verdoemenis?
A. Terftond, na dat het oordeel gehouden is. Want de Heiland zegt, Mac. 25. 46. na dat
hy



II. Deel, XVII. Hoofdftük,
hy de nitfpraak van zyn oordeel over dë vroornen en . godloofen had voorgefteld: En zy zuilen in de eeuwige pyn gaan. maar de regtveerdigen in het eeuwige leven. 354, V» Hoe lang zal zy duuren?
A. Eeuwiglyk. Die leerftuk egter wierd in de Christenkerk der vroegere eeuwen door Origenes en in onfe dagen door veele anderen ontkent, hoewel op eene verfchillende wyfe. Waarfchynlyk ontleende Origenes zyn gevoelen uit de Sto'ifche Wysbegeerte, welke eene geduurige opvolging van werelden beweerde. Derhalven meende Origenes , dat na verloop van zekere tydperken zo wel de ftraf der verdoemden als de zaligheid der uitverkoorenen ophouden en Godt eene geheel nieuwe wereld fcheppen zou. Dan zy, die in onfe dagen het leerftuk van de eeuwigheid der helfche ftraffen loogenen, zyn van deefe meening : De zaligheid is een genade-loon der uitverkoorene engelen ert menfchen. Aan dezelve zal geen duivel nog verdoemd mensch ooit eenig deel hebben. Maar wanneer deefe fchepfeien na veele duifenden jaaren door de helfche ftraffen van hunne boosheid genoeg zullen gezuiverc zyn, zullen zy eindelyk van de ftraffen bevryd en een ieder in zyn vorigen ftaat herfield worden, zo dat hel, dood en zonde ten laatften geheel weggenomen zyn en hec wederom , gelyk in 'c begin , heeten zal: Ziet! bet is alles zeer goed.
355. V. Bewys de eeuwigheid der helfche ftraffen! A. Efa. 66. 24. Haar worm zal niet fterven en
baar vuur zal niet uitgeb lus ebt worden. Mar. 25. 46. En zy (de godloofen) zullen in de eeuwige^ pyn gaan, maar de regtveerdigen in 't eeuwige leven.
356. V. Kan dit met Gods goedheid en regtveerdig-
heid beftaan?



Van de Staaten des Verlosfers. 219
fchrikkelyke lot zal alle de planeeten in hec overige wereld-gebouw treffen, welke plotslyk in vuur geraaken zullen. Deefe vuurige wereld-klooten zullen ligten. Hunne lugtkreitfen zullen in rook en vlam flaan. De geheele hemel zal van vuur gloeijen en fchitteren. Wanneer nu de wereld een tyd lang in dien treurigen en vreeslyken toeftand zal geweest zyn, zal zig fchielyk alles veranderen. De zon en de vaste flerren zullen eensklaps duister worden. Veele andere wereldlighaahien zullen uitbranden. Veele planeeten zullen uitgaan en de beweeging hunner maanen zal ophouden. Eindelyk zal onverwagts de hemel veranderen. De werelden zullen een fraaijer geftalte verkrygen. Veele duifenden konftig ingerigte hemelfche lighaamen zullen in volle pragt verfchynen. Veele duifenden uitverkoorene zielen, welke met eenen geheiligden eerbied voor Godt dit wonderbaar voorval betragten, zullen aan de regterzyde van hunnen Verlosfer zigtbaar worden. Hunne lighaamen , door eene nieuwe klaarheid omftraald, zullen plotslyk uitblinken. De goddelyke Overwinnaar, die de Hel overwonnen heeft, zal ze in het ryk der heerlykheid voeren, alwaar zy onder het aantal van veele duifenden engelen in alle eeuwigheid triumpheeren zullen. En deefe flad Gods zal een gedeelte van de wereld zyn, welke altoos duuren en de majesteit der verhevene Godheid in haare regte grootte zal aantoonen.
368. V. Zal dan Christus geen duifendjaarig ryk op aarde ftigten? A. Neen. De voorftanders egter van een duifendjaarig ryk zyn niet aiie van één en het zelve gevoelen. Ondertusfchen komen alle hunne onderfcheidene begrippen in 't algemeen hier op uit, dat 'er op deefe wereld P 4 voor



320
//. Deel, XVIJ, Hoofd/lak,
voor de algemeene opftanding en het laatfte oordeel eene byfondere gelukzaligheid zyn zal, waar van alle of zommige heiligen deelgenooten zyn zullen geduurende den tyd van duifend jaaren , ten welken einde die verftorvene heiligen, die tot de genieting van deefe gelukzaligheid beftemd zyn, van den dooden zullen worden opgewekt. De voörnaamfte plaats, waar uit dit gevoelen is ontleent, vind men Ap. 20. 6. Zalig is die en heilig, die deel heeft aan de eerfte opftanding ' over zulken heeft de tweede dood geene magt, maar zy zullen priesteren van Godt en Christus zyn en met hem regeeren duifend jaaren. Men kan deefe woorden niet verklaaien, ten zy men defelve in haar verband met het voorgaande en volgende befchouwe en dus dit geheel hoofdftuk in overweeging neemen. Wanneer men het nu met een oog van een onpartydig oordeel inziet, dan kan deefe prophetie onmogelyk in eenen letterlyken zin verftaan worden. Hier komt by dat het geheele boek der Openbaring van Johannes vol figuurlyke fpreekwyfen en zinnebeelden is. Vermits 'er nu geene byfondere reden is, waarom men de voorzegging van de duifend jaaren eigentlyk verftaan zou moeten , zo heeft men geen reden, om bet gevoelen van een duifendjaarig ryk op deefe voorzegging te bouwen. ö &
XVIII. HOOFDSTUK.
Van de Ampten des Verlosfers,
369.V. Hoe veele Ampten komen 'er omtrent Christus in aanmerking? A. Dewyl Christus eenen Gezalfden beteekent en de H. Schrift hem aan ons voprltelt ais
een



Van de Ampten des Verlosfers. 221
een Propheet , Hoogepriester en Koning, gelyk dan ook in het O. T. zulke perfonagien doorgaans gezalft wierden, zo moeten wy het arnpt van Christus in 't algemeen als drievoudig aanmerken , zynde hy Propheet, Hoogepriester en Koning.
370. V. Bewys, dat Christus een Propheet is!
A. Deut. 18. 15. zege Mofes tot Israël: Eenen propheet als my zal de Heere uw Godt u verwekken uit u en uit uwe broederen. Na dien zult gy booren. En Luc. 24. 19 zeggen de twee jonsreren, die na Emmaus gingen: Jefus van Nazaretb was een propheet, magtig van daaden en woorden voor Godt en al hét volk.
371. V. Wat voor menfchen waren de Propheeten? A. Perfoonen , door Godt onmiddelbaar gezonden, om zynen wil aan de menfchen bekend te maaken.
372. V. Waar in beftond het Propheetisch Ampt van
Christus?
A. i.Daar in, dat hy de zaligmakende waarheden duidelyk en overtuigend voordroeg; en vermits zyne wonderen zeer veel toegebragt hebben tot overtuiging der menfchen en Christus ook met dat oogmerk defelve deed , reken ik tot zyne Propheetisch Ampt 2. zyne wonderen ; waar by men nog einuelyk voegen kan 3. zyne voorzeggingen,
373. V. Was Christus eene nieuwe wetgeever?
A. IN'een. Joh. 1. 17. De wet is door Mofes gegeeven, de genade en waarheid is door Jefus Christus geworden.
374. V. Heeft Christus ons alles geleert, wat wy om
zalig te worden weeten moeten? A. Ja. Joh. 12. 49. 50. zegt Christus zelve: Ik heb van my zeiven niet gefproken, maar de Vader, die my gezonden heeft, die beeft my een gebod gegeeven, wat ik doen en fpreeP 5 " ken



222
//. Deel. XVIII. Hoofdjluk.
ken zal: en ik weet, dat zyn gebod bet eeuwig leven is. Daarom wat ik [preek, dat \r T'AZ ■ Z°' S^ykmy de Vader gezegd beeft.
375. V. is Christus nog onfe Propheet?
A. Ja. Joh. 1. 9. Dat was bet waaragtige Ligt bet welk alle menfcben verligt, die in deefe wereld komen.
376. V. Hoe onderwyst hy ons, middelbaar of on¬
middelbaar? A. Onmiddelbaar heefc hy dit ampt doorgaans bediend in den Staat der Vernedering; maar middelbaar onderwyst hy ons in den Staat der Verhooging,
377. V. Zyn wy verpligt die te hooren, die ons in
zyne plaats onderrigten?
A* fc- Luc" IO' l6, zegc hy tot zvne jongeren: Wie u boord, die boord my; en wie u veragt, die veragt my: maar wie my veragt, die veragt dien, die my gezonden beeft. 37». V. Heeft Christus ook toekomende zaaken voorzegt?
A. Ja, Wy hebben van hem de merkwaardigfte voorzeggingen. Hy voorzegt de verwoesting van Jerufalem en op zulk eene nadrukkelyke wyfe alles, wat maar ten aanzien der vyanden , des tyds en der manier en wyfe van deefe verwoesting merkwaardig zyn kon. En het is ook juist zo gebeurt, gelyk hec letterlyk door hem voorzegt is, fchoon die voorzegging toen ter tyd een ieder mensch allervreemdst voorkwam. Hier mede verbind hy eene andere voorzegging van den ondergang der Joodfche Staat. Hy propheteerc van zynen Verraader Judas, wyst hem duidelyk aan en wist vooraf zyn ongelukki» en verdoemelyk einde. Van zig zeiven wist hy, dat hy een geweldigen dood zou fterven, dat de Jooden hem ter dood overleveren en de Romeinen het dood-vonnis aan hem volbrengen zouden ; dat hy op den
der-



Van de Ampten des Verlosfers, 22$,
derden dag zou herleeven en zig zigtbaar vertoonen aan zyne jongeren , welke om zynent wil het zwaarfte lyden zouden op zig neemen. En dit alles is juist zo gebeurt. •579 V. Heeft Christus ook wonderwerken gedaan? A. Ja. Mat. 11. 4. 5. zegt Christus tot de jongeren van Johannes: Gaat heen en zegt Jobannes weder, wat gy ziet en boort! De blinden zien en de lammen gaan , de melaatfcben worden rein en de dooven booren, de dooden flaan op en den armen word bet euangelium gepredikt.
380. V. Waar toe zyn en de voorzeggingen en de
wonderwerken van Jefus in den Bybel zo duidelyk en zo uitvoerig befchreeven geworden?
A. Om dat deefe ons het kragtiglte overtuigen, dat Jefus de waare Mesfias en derhalven de Christelyke Godsdienst waaragtig is. Joh. 20. 30. 31. Ook deed Jefus veele andere teekenen voor zyne jongeren , die niet gefchreeven zyn in dit boek; maar deefe zyn gefchreeven, op dat gy gelooft, dat Jefus zy Christus de Zoon Gods en dat gy door bet geloof bet leven bebt in zynen naam.
381. V. Waarom gefchieden 'er nog heden geene
wonderwerken ? A. Zy, die dit met ernst vraagen , fchryven doorgaans aan de eeuwige wysheid wetten voor, want het vooronderftelt, dat Godt niet billyk genoeg met den mensch gehandelt en hem geene genoegzaame bewyfen van de waarheid dier leere gegeeven heefc, die hy den mensch bevolen heeft aanteneemen. Indien Godt nu zulke menfchen ten gevalle nieuwe wonderen deed, zou hy daar door dan niet zelf te kennen geeven, dat hy zyne openbaring niet duidelyk genoeg beweefen had?
Bo-



Fan de Ampten des Ferksfers,
239
brandoffer nog zondoffer. Toen fprak ik: Ziet.' ik kome. In 't boek is van my gefchreeven. Uwen wille, myn Godt! doe ik geerne en uwe wet heb ik in myn herte. Dat hier de offerhande van Christus geftelt word in zyne daadelyke en lyde.'yke gehoorzaamheid, blykt van zelfs; maar nog duidelyker blykt het uit de voortreffelyke verklaaring, die de Apostel Ebr. 10. 5-12. van deefe Godfpraak geeft, zeggende : Daarom, daar by in de wereld komt, zegt hy: Offerhanden en gaven hebt gy niet gewilt, maar bet ligbaam hebt gy my toebereid. Brandoffers en zondoffers bebaagen u niet. Toen fprak ik: Ziet! ik kome. (In 'l boek ftaat voornaamentlyk van my gefchreeven) dat ik doen zoude, 0 Godt! uwe wil. Te vooren als by gezegt had: Offerbanden en gaven, brandoffers en zondoffers bebt gy niet gewilt, Zy behaagen u ook niet, (die naar de wet geofert worden) toen fprak hy: Ziet! ik kom, om te doen, 0 Godt.' uwe wil. Daar neemt by het eerfte weg, op dat hy bet andere inftellen zoude; in welke wil wy geheiligt zyn door bet offer des lighaams van Jefus Christus, eenmaal gefchied. En een iegelyk priester is wel ingèftelt, om alle dagen Godsdienst te oeffenen en dikwils eenerlei offerhanden te doen, die de zonden nimmermeer kunnen wegneemen, maar deefe, nademaal hy een offer voor de zonden geoffert heeft, dat eeuwiglyk geld, zo zit by nu ter regterband Gods. 395. V. Voor wie heeft Christus zig geoffert?
A. Vooralle menfchen, niet één uitgezonderr. 395,V. Waar uit bewyst gy, dat Christus vooralle menfchen geftorven is? A» De mogelykheid hier van bewys ik uit de almagt van Christus, zo dat hy het geheele menschdom heeft kunnen verlosfen. De daadelykheid van deefe algemeene offerhande bewys ik I, uic zvne genade en liefde, waar
Q doof



Fan de Ampten des Ftrlosfers.
«33
A. Neen. Christus heeft voor ons geleeden en ons een voorbeeld gelaaten , dat gy zult navolgen zyne voet/lappen: die geene zonde gedaan heeft; ook is 'er geen bedrog in zynen mond gevonden: die niet weder fcbold, toen by gefcholden wierd, niet dreigde , toen hy leed, maar hy gaf bet aan dien over, die regt oordeelt. Die onfe zonden zelf geoffert beeft aan zyn lighaam op het hout, op dat wy de zonden afgeftorven zynde , der geregtigheid keven zouden: door wiens wonden gy zyt geneefen. \. Pet. 2. 21.-24. Hier beweert de Apostel op het allerduidelykfte, dat Christus wel geftorven is met oogmerk, om ons een voorbeeld te geeven van gehoorfaamheid en geduld, maar dat niet minder zyn oogmerk was, om door zyn dood zig zei ven voor onfe zonden aan Godt opteoff^ren en voor defelve by Godt te voldoen.
403. V. Is hy niet alleen geftorven , om door zyn
dood de waarheid zyner leere re bevestigen? A. Indien de verlosfing der menfchen in de be-r vestiging van de leer van Jefus beftond, zo zou hy niet door zyn dood, maar door hec getuigenis der Propheeten, door teekenen en wonderen en door zyne opftanding ons verlost hebben. Want niec zyn dood, maar deefe ftukken waren eigentlyk de middelen, waar door hy de wereld van de waarheid zyner leere overtuigde. Egter leert de fchrifc ons overal, dat wy door den dood van Jefus zyn verlost. Rom. 5. 10 Wy zyn met Godt verzoend door den dood zyns Zoons, toen wy nog vyanden waren. Dus kan deefe verzoening, die door den dood van Christus is te weeg gebragt, geen bloot bewys van de waarheid zyner leere zyn. Hy ftierf voornamendyk , om door zyn dood voor onfe zonden by Godc te voldoen.
404. V. Heeft Christus ook voor ons gebeeden?
Q 3 A.



•34 //• Deel. XVIII. Hoofdfluk.
A. Ja. Want gelyk hy door zyn dóód Godt met ons verzoende en dus door zyne offerbande ie verzoening voor ons verwierf', zo moest hy ook nog dac gedeelte van zyn Hoogepriesterlyk ampt vervullen , waar door ons de verworvene verzoening wierd toegeëigent. En tot dit laatfte was zyne voorbidding noodzakelyk.
405. V. Wat heeft hy gebeeden?
A. Hy beeft in den dag zynes vleefcbes gebeden en fmeekingen met een fierk geroep en traanen geofert tot den genen, die bem van den dood kon uithelpen: en is ook verhoord, om dat by Godt in eere bad. Ebr. 5. 7. 00
406. V. Voor wie heeft hy gebeeden?
A. Voor zig zeiven en voor alle menfchen. Joh. 12. 27. bad Jefus voor zig zei ven aldus: Nu ts myne ziele bedroeft. En wat zal ik zeggen? Vader! help my uit deefe uure! dog daarom ben ik in deefe wereld gekomen. En dat zyne voorbidding zig ook uitftrekt tot alle menfchen , blykt uit 1. [oh. 2. 1. 2. Myne kinderen! zulks fcbryf ik u, op dat gy niet zondigt: en of iemand zondigde, zo hebben wy eenen Voorfpraak by den Vader, Jefus Christus, die regtveerdig is: en defelve is de verzoening voor onfe zonden, en niet alleen Vo-r °"^e'maar eoi voor der geheeler wereld.
407. V. J3id hy, zittende ter regterhand Gods, noe
voor ons? ° A. Ja.
408. V.
CV) Wanneer men alle de gebeden, die Christus in den fctaat zyner Vernedering gedaan heeft, in zo ver als ons die met uitdrukkelyke woorden befchreeven zyn, welke ik alle in myne Eerfte Proeve heb by elkander gevoegt, met elkander vergelykt, zo zou men eene volleedige Fa handelivg over de Voorbidding van Christus kunnen opftellen. En my is er geene van dien aart bekend.



Van de Ampten des Verlosfers,
435
408. V. Bewys dit!
A. Gelyk de voorbidding van Christus voor ons in den hemel is afgefchetst door den ingang van den Hoogepriester des O. T. in het heilige der heilige, zo leert ons Paulus ook met uitdrukkelyke woorden, dat Christus aan Gods regterhand nog voor ons bid. Rom. 8. 34. Wie -wil verdoemen ? Christus is hier, die geftorven is; ja veel meer, die ook opgewekt is, die ook ter regterband Gods is en bid voer ons.
409. V, Waar in beitaat deefe zyne Voorbidding
voor ons?
A. Dewyl Christus met dat oogmerk zyne offerhande aan Godt gebragt heeft, om de menfchen zalig te maaken, zo kan men zyn verlangen, dac de menfchen mogen zalig worden, van zyne genoegdoening niet afzonderen. Derhalven behoort het ook tot zyn Hoogepriesrerlyk ampt. Een verlangen nu, dat aan een ander eene weldaad beweefen worde, word eene Voorbidding genoemt. Derhalven beftaat zyne Voorbidding voor ons in een verlangen, dat Godt ons om zyn verdienst onze zonden vergeeve en ons zalig maake.
410. V. Hoe lang zal deefe Voorbidding duuren? A. Altoos en eeuwig, dog met onderfcheid in
deefe en in de toekomende wereld. In deefe wereld, dat is voor den jongden dag, bid hy voor alle menfchen, maar in de toekomende wereld alleen vror de uitverkoorenen. Nu verlangc hy, dat Godt om zyn verdienst den menfchen hunne zonden wil vergeeven, maar hier namaals houd dit verlangen op, dewyl dan geene vergeeving van zonden plaats vind. Ondertusfchen zal zyne Voorbidding eeuwig duuren door de voortduurende waardy van zyne op aarde en in den hemel eertvds gedaane Voorbidding, waar aan Godc fteeds gedenkt, en door zyn onophoudelyk Q 4 ver-



0$6 H.Deel. XFIH. Hoefdflu*.
verlangen , dat de uitverkoorenen om zvn verdienst de zaligheid voor eeuwig bezitten mogen. Ps. ito. 4. De fleer e beeft gezwooren en bet zal bem niet berouwen: Gy zyt een Priester eeuwiglyk naar de wyfe Melchizedeks.
•7/ £*f, 2A » om dat by
eeuwiglyk blyft, zo beeft by een onvergankeld priesterdom: waarom by ook altoos kan zalig maaken de geenen, die door bem tot Godt komen, en leeft altoos en bid voor ben.
411. V. Heeft Christus ook gezegent?
A' lZ' j Want gelyk hy door zy" dood e« offerhande de zaligheid voor ons verwerven moest zo moest hy ook nog dat gedeelte van zyn Hoogepriesterlyk ampt waarneemen , waar door ons die verzoening wierd toegeëigend. Door zyn voorbidding nu en zegen maakt hy ons bekwaam, om ons zyn verworven verdienst tocteëigenen.
412. V. Bewys dit!
A. Godt beloofde dit aan Abraham Gen. oa. 18 Door uw zaad zullen alle volken op aarde gezegent worden. En Aft 3. 26. zegt Petrus tot de Jooden: U voor eerst beeft Godt opgewekt zyn kind Jefus en heeft bem tot u gezonden om u te zegenen, op dat een iegelyk zig bekeere van zyne boosheid. ö
413. V. Waar mede heefc hy ons gezegent?
A. Die toont Paulus aan Eph. 1. 3. Gelooft zy Godt en de Fader van onfen Heere Jefus Christus, die ons gezegent beeft met allerlei geesteiyke zegening in de hemelfche goederen, door Christus! En waar in deefe geesteiyke zegen in de hemelfche goederen beftaat, (telt de Apostel vervolgens in dit Hoofdftuk voor, Zy beftaat in de verkiefing, heiligmaking, Goddelyke kindfehap, regtveerdiging, zaligmakende wysheid, verzoening met Godt, de hoop op de toekomende heerlykheid het geloof, de verligtende kennis van het zaligend
Eu-



Van de Ampten des Verlosfers. 337
Euangelium, de bevestigende genade des H. Geestes. Zie vs. 4-14. Ca)
414. V. Is Christus ook een Koning?
A. Ja; want dewyl Christus waaragtig Godt is en alles paar zyne wil en oogmerken kan bellieren , zo is hy te regt de Öpperfte Bellierder van alles, pf een Koning.
415. V. Bewys dit!
A. Ps. q. 6. zegt de Vader van zynen Zoon: Ik heb mynen Koning ingezet op mynen heiligen berg Zion. Jefus zegt het van zig zei ven voor Pilatus. Joh. i3. 37. Ik ben een Koning.
416. V. Waar in beftaat het koninklyke ampt? A. In eene regeering over zyn koninkryk.
4.17. V. Hoe gefchied deefe regeering? A. Almagtig, genadig en heerlyk.
|l8. V. Naar welke natuuren?
A. Naar zyne Goddelyke natuur regeert hy als de waare Godt uit kragt van zyne eeuwige geboorte uit den Vader, gelyk hy ook deefe zyne Goddelyke heerfchappy beweefen heeft in de fchepping en onderhouding. Naar de menfchelyke natuur komt hem de koninklyke magt toe wegens de Perfoneele Vereening.
419. V. Hoeveelë Ryken heefc Christus?
A. Men kan het ryk van Christus onderfcheiden ift een algemeen en byzonder ryk; dan doorgaans verdeelt men hec in hec ryk der almagt , het ryk der genade en het ryk der heerlykheid.
420. V. Wat is het ryk der Almagt?
A. De geheele natuur, welke Christus tot zyn oogmerk en tot nut zyner Kerke beftiert. Alle
fchep-
00 Ik laat mynen meer gevorderden Leerling dit geheele Hoofdfhik in zyn geheugen prenten, vermits des Apostel» yoorftclling van dien zegen, dien Jefus ons verworven heeft roerend is, wanneer men ze met aandagt leest, beneffens het gebed en de dankzegging, waar mede de Apostel zo aandoenlyk belluit.



«3» //. Deel. XVIII. Hoofdjluk.
fchepzelen hangen van hem af. Hy regeert ze toe bevordering der menfchelyke welvaart. De onderdaanen in dit ryk zyn in 't algemeen alle fchepzelen, voornamentlyk de geesten, maar in 't byzonder alle menfchen. Tot de beftiering van dit ryk behoort eensdeels de regeering van alles, welke tot bevordering van de welvaart der menfchen op het allerwyste is ingerigt en in 't algemeen alles, wat tot de algemeene Goddelyke Voorzienigheid betrekkelyk is; anderdeels behoort hiertoe de heilfaame voorzorge en goede inrigting voor alle onderdaanen van zyn ryk, en de verordening van den dienst der engelen tot bevordering van hun welzyn. (.ai.V. Wat het ryk van Genade?
A. De mededeeling van bet bekendgemaakte en verworvene beil aan den menfchen. De onderdaanen van dit ryk zyn eigentlyk alle geloovigen, in welke Christus zyn ryk en genadige regeering heeft, hen leidende en beftierende. Derhalven zyn hier die geenen de eigentlyke onderdaanen, welke of beilbegeerige en genadehongerige zielen zyn, of die fteeds door de aanneeming van zyne verworvene genade met hem vereenigt zyn, hem voor hunnen Koning erkennen, zyne beveelen opvolgen, hem als een Koning eeren , hulde doen en getrouw blyven. In eenen ruimen, zin kan men alle menfchen hier onder reekenen, die zig voor onderdaanen van dit ryk uitgeeven en in de Christelyke kerke leeven. Over zyne Gemeente nu bewyst de Heiland zig als een Hoofd en Koning, om dat hy defelve hier op aarde door Woord en Sacramenten vergadert, tegen het ryk der duisternis befchut en met zyne koninklyke weldaaden, beftaande in allerlei geesteiyke goederen, waar toe zo wel de ampts- als heiligtnaakende gaaven behooren , rykelyk begenadigt.
Zo



Van de Perfoon des H. Geestes. 245
verftand en wil, en is zulk een volkomen Wezen, dat hy geen deel van iets anders is. Dat nu de H. G.een perfoon is, blykt,
h) Om dat by een volkomen beftaan beeft voor zig zeiven, of eene volmaakte zelfftandigbeid is. Want hy is 'er. 'Er is in de Godheid iets, dat de H. G. heet. Daar nu deefe Geest zig buiten den Vader en Zoon heeft geopenbaart, en geen gedeelte van de Godheid zyn kan, om dat de Godheid ondeelbaar en volkomen is, zo befluit ik daar uit, dat de H. G. eene volkomene zelfftaadigheid is. m) Om dat by verftandig is. I. Cor. 2. 10. II. Ons beeft bet Godt geopenbaard door zynen Geest: want de Geest onderzoekt alle dingen, ook de diepte der Godheid. Want welk menscb weet wat in den menscb is, dan de geest des menfchen, die in bem is ? Alzo weet ook niemand wat in Godt is, dan de Geest Godsy\ Om dat by eene wille beeft. i. Cor. 12 ii. En dit alles werkt dezelve eenige Geest en deeld een iegelyk bet zyne toe naar dat by wil. cl Uit zyne perfoonlyke verfcbyningen, zo bv den doop van Jefus als op den eerften Pinxterdag des N. T. zig zigtbaar geopenbaart hebbende.Maar kragten, eigenfchappen , hoedanigheden &c kunnen niet zigtbaar verfchynen. Dat de H. G. 2 Een Goddelyk perfoon is, blykt, zo als 'nader zal beweefen worden, uit zyn eeuwigen uitgang van Vader en Zoon, uit zyne Goddelyke naamen, uit zyne Goddelvke eigenfchappen, uit zyne Goddelyke werken en uit zyne Goddelyke eere.
R 2 3' Dat



*S4« U Deel. XIX. Hoofdjluk.
3. Dat by eene Goddelyke van den Vader en Zoon onderfcheidene perfoon is, blykt zo wel uit zynen uitgang van beide, als uic het duidelyk getuigenis van den Heiland , zeggende joh. 14. 16. Ik wilden Vader bidden en by zal u eenen anderen Trooster geeven, dat by by u blyve eeuwiglyk.
4. Dat by zodanig een perfoon is in eenheid van bet Goddelyk Wezen met den Vader en den Zoon, blykt eens deels uit de ondeelbaarheid van het Goddelyk wezen, hec welk hy bezitten moet, om dat hy Godt is, anderdeels uit r. Joh. 5. 7. Want drie zyn 'er die getuigen in den bemel, de Vader, bet Woord en de beilge Geest: en deefe drie zyn een. En
j. Dat by met den Vader en Zoon gelyk eeuwig, almagtig &c. is, zal blyken uit de Goddelyke eigenfchappen, die hem in volle kragt en nadruk op even dezelfde wyze als den Vader en Zoon worden toegefchreeven. ° 428. V. Wat is het Perfoneele merkteeken, waar door de H. Geest van den Vader en den Zoon onderfcheiden word? A. Hec uitwendig onderfcheid" der perfoonen kenlyk uic de voornaamfte weldaaden' welke Godt in de natuur en genade beweefen heefc, zynde hec werk des Vaders de Schepping, des Zoons de Verlosfing, desH Geestes de Heiligmaking , dit uitwendig onderfcheid komt hier niet zo zeer in aanmerking. Wy hebben voorheen Ca) het onderfcheid der perfoonen binnen de Godheid zelve gevonden en daar het perfoneele kenmerk des Vaders de Varierfchap en des Zoons de Geboorte of Zoonfchap is, zo is het perfoneele kenmerk des. H. G. de Uitgang.
f \ 420- V.
W Zie ps 57. Vraage.



Van. de Perfoon des H, Geestes»
647
AM). V. Waar in beftaat dit Uitgaan?
A. Ik geloof, dat daar door te kennen gegeeven word , dat de H. G. het Goddelyk Wezen van den Vader en Zoon ontvangen heeft. Dan het zwak en gering vermogen van myn verftand kan in deefe verborgenheid nog niet doordringen. 4<i0. V. Waar uit bewyst gy dit Uitgaan?
A Uit Job. 33. 4. De Geest Gods beeft my ge. ' maakt en de adem des Almagtigen beeft my bet leven gegeeven. Joh- 15. 26. Maar wanneer de Trooster komen zal, welken iku zenden zal van den Vader, de Geest der •waarheid, die van den Vader uitgaat, die zal van my getuigen. 431. V. Wat onderfcheid is 'er tusfchenUitgaan en gebooren zyn? A. Schoon ik niet geloof, dat het een menfchelyk verftand mogelyk is, om zig een regt duidelyk begrip van deefe zaak te maaken , moet er nogtans tusfchen de geboorte des Zoons en den Uitgang des H. Geestes een waaragtig en daadelyk onderfcheid zyn; want de H. S. eigent de geboorte alleen den Vader, maar niet den H. Geest toe. De Uitgang des H. Geestes word nogtans in eene werkende betekenis zo wel den Zoon als den Vader toegeëigent. Ook word de werking des Vaders in betrekking tot den Zoon eene teel ing of geboorte cn de handeling des Vaders en des Zoons in opzigc tot den H, G. eene Zending genaamt. lk bemerk daar uit een onderfcheid, maar ik ontdek daar uit de eigentlyke natuur van de zaak zelve nier. Wil men het onderfcheid tusfchen Geboorte cn Uitgang dus bepaalen, dac de geboorte des Zoons eene werkende handeling van Gods verftand zy, waar mede hy denZooa geteeid heeft en de Uitgang des H. Geest-es eene werkende handeling van de wil, waarR 3 medo



248 //. Deel. XIX. Roofdjluk.
mede zïgde Vader en Zoon zelf onder el. kanderen bemint en door deefe Liefde den H. G. voortgebragt hebben, zo wil ik niet ontkennen, dat men deefe gedagten een S fchyn uit de H.S. geeven klTSom df c ik by zoortgelyke Uitleggingen der Schrift in elke plaats van dezelve waarheSen dwaahng. hgt en duifternis vinden kan! zo befchouw k die gedagten als een uitwerkfel van eene al te warme verbeeldingskrag 432. V. Van wie gaat de H. Geest uit?8 g A. Van Vader en Zoon. Joh. f. I0, De Zom kan mets van zig zeiven doen , dan wal bv ziet den Vader doen: want wat dezelve doe? dat doet desgelyks ook de Zoon. JohT? Maar wanneer de Trooster komen zal, welken ik u zenden zal van den Vader, de Geest der waarheid, die van den Vader utgaat,de zal van my getuigen. 6 '
433>V* denzoon^" ^ ™ VM dCD Vader door A. De Oofterfche Grieken hebben zekerlyk gedwaalt, wanneer Zy fielden, dat de H Geest van den Vader alleen, en niet van den Zoon mtgaat Maar wanneer Maximus, Tbarafius en andere onder de Griekfche Leeraaren gezegt hebben, dat de H?G.uitgaat van den Vader door den Zoon, geloof ik n et, dat zy z.g daar door aan dwfaling fchuTdig maakten, om dat zy met deefe uitdrukking den intgang des H. Geestes van dén Zoon met wilden ontkennen, maarde order
t j, J de1ZüPTn £ok dac v™ den Vader nn&, rCKde Gee>t van hem uitgaat. Ondertusfchen is deefe fpreekwyfe om meer dan één reden te verwerpen. 434. V. Van wanneer gaat de H. GeestTuit?
dc^'Gfest zyn Wezen door den Uitgang uit het Wezen des Vaders enZoons
zal



Van dg Perfoon des H. Geestes,
249
zal ontvangen hebben, zo moet deefe uitgang van hem, die Godt is^van eeuwigheid geweest zyn.
435. V. Waarom word aan de derde Perfoon der
Godheid de naam van Geest gegeeven ? A. Het woord Geest word in betrekking tot Godt of wezentlyk of perfoonlyk gebruikt. Joh. 4, 24. drukt het het geestclyk Wezen van Godt, zyne enkelvoudige ondeelbaarheid, uit. Perfoonlyk beteekent het de derde Perfoon der Godheid, draagende den naam van Geest wegens de innèrlykc eeuwige betrekking, waar in zyn onderfcheid van de twee andere perfoonen gegrond is. Deefe zyne betrekking word in de H. S. zinnebeeldig een Uitblaafen en een Uitgang genaamt, weshalven hy een Geest van Gods mond, een adem van den Almagtigen heet. Pf. 33- 6' J°b. 33- 4- Daarop doelt ook de zinnebeeldige handeling van Jefus, wanneer hy door aanblaafing zyne jongeren den H. G. mededeelde. Joh. 20 22. Dit isdeeene oorzaak, waarom de derde perfoon der Godheid in een byzonderen zin een Geen heer. De andere oorzaak doelt op de byzondere werkingen van deefen Geest op s'menfchen Geest, welke beftaan in geesteiyke veranderingen. Daarom zegt dc Hyland Joh. 3.6. Wat van den Geest gebooren wora, dat is Geest, waar mede hy dit heeft willen zeggen: „ My is naar zyn geest een nieuw „ mensch, die door den H. G. en deszelfs „ genadewerkingen herbooren en veran* „ dert is."
436. V. Waarom word hy een Heilige Geest ge¬
naamt ?
A. Niet voornamentlyk wegens de heiligheid, die hy bezit als eene wezentlyke eigenfchap, welke de Vader en Zoon ook bezitten Luc. 1. 35. Joh. 17. tl. maar uithoofde van die R 4 wcr-



Sjo 11 Deel. XIX. Hoofd/luk.
werkingen, die hem in de huishouding der genade worden toegeëigent en gezamenclyk tot de heiligmaking des menfchen behooren. Rom. ij. 16. lk zal een dienaar van Lbnstus zyn onder de Heidenen, om te offeren let Euangelium Gods, opdat de Heidenen een offer worden , Gode aangenaam, gebeilist door den Heiligen Geest. 437. V. Wat is de Heilige Geest?
A. De derde Perfoon in de Godheid, van eeuwigheid van den Vader en Zoon uitgaande en de menfchen heiligende. 4:8. V. Bewys de Godheid van den H. Geest 1 A, 1. Uit zynen eeuwigen uitgang van Vader' en Zoon. Joh. 15. 26. Maar wanneer de Trooster komen zal, welken ik u zenden zal van den Vader, de Geest der waarheid, die van den Vader uitgaat, die zal van my getuigen. Nu is die uitgang niet anders, als eene mededeeling van liet Goddelyke Wezen.
2. Uit zyne Goddelyke naamen van Godt en Heer. Die Heer, dien Ejaias zag C, 6 1-10. en die tot hem fprak, was dê waare Godt. Nu worden wy onderrigc Aft. 28. 25-27. dat deefe de H. Geest was. Aft. 5. 3. 4. Maar Petrus fprak: Anamasl waarom beeft de Satan uw bert vervult, dat gy den Heiligen Geest liegen zoud en iets omtrekken van bet geld des akkers? Gy bad bem immers wel mogen behouden , toen gy bem bad, en toen ty verkogt was, was bet ook in uwe magt. Waarom hebt gy dat dan in uw her te voorgenomen? Gy bebt niet den menfchen, maar Gode geloogen. 3. Uit zyne Goddelyke eigenfchappen, als a. Almagt. lïf. 11. 1. 2. En bet zal een roede opgaan van den [tam Jjai en een f ebt ut uit zyn wortel vrugt voor tbr en.
gen.



Van de Perfoon i:s Heiligen Geestes. 25 f
gen. Op denwelken zal rusten de Geest des Heir en, de Geest der wy sbeid en des nerftands, de Geest des raadsender Jlerkte, de Geest der kennijje en der vreefe des Heeren. i.Cor. 12. 11. En dat alles werkt dezelve eenige Geest en deelt een iegelyk bet zyne toe naar dat by wil.
b. Alweetenbeid. Ef. 11. 1. 2. 1, Cor. 2. 10. 11. Maar ons beeft bet God geopenbaart door zyn Geest; want de Geest onderzoekt alle dingen, zelf de diepte der Godheid; want wat menscb weet wat in den menscb is, dan de Geest des menfchen, die in hem ij? Alzo weet ook niemand wat in Godt is, dan de Geest Gods.
c. Eeuwigheid. Gen. 1. 2 En de aarde was woest en ledig en bet was duifier op de diepte en de Geest Gods zweefde op bet water. Ebr. 9. 14. Hoe veel te meer zal het bloed vvn Christus, die zig zeiven onbevlekt door den Heiligen Geest Gode geofferd beeft, onfe confcientien reinigen van de doode werken, om den levendigen Godt te dienend Hier leefep wy in den grondtext niet heiligen, maar eeuwigen Geest, welke benaaming ik niet toepas op de Goddelyke natuur van Christus, maar op de derde perfoon, om dat het eigenaartiger is te zeggen, dat de Goddelyke natuur werkt door de menfche1 vke en de Godheid zig door de menschheid heeft opgeofferd, als dat de menfchelyke natuur werkt door de Goddelyke en de menschheid zig door de Goddelyke heeft opgeofferd. Die eeuwige geest, die de menfchelvke natuur van Christus formeerde, heiligde en vervulde , onderfleunde en verfterkte hem pok in en opder zyn L) den.
R j d.



252
II Deel, XIX. Hoofdftuk.
d. Overaltegenwoordigheid. Pf. 130. > Waar zal ik been gaan voor uwen Geeui 4. Uit zyne Goddelyke werken. « In 'i ryk der Natuur.
x De Schepping. Pf 33. 6. De bemel is door bet woord des Heeren gemaakt en al zyn beir door den geest zyns monds, xx De Onderhouding. Job, 33, 4, De Geest Gods beeft, my gemaakt en de adem des Almagtigen heeft my het leven gegeeven. fi. In 't ryk der genade. f Zo byzondere werken,
a. De zending en uitrusting der Leeraaren. Aft. 20. 28. Zo bebt nu agt op u zelven en op de gantfcbe kudde, onder welke u de heilige Geest gezet beeft tot bisfcboppen, om te weyden de gemeente Gods, welke by door zyn eige bloed ver. worven beeft.
b. De uitdeeling van menigerly taaien Aci. 2. 4. En zy wier den alle des heiligen Geestes vol en begonnen te prediken met andere tongen, naar dat de Geest baar gaf uittefpreeken.
c. De Openbaring van toekomende dingen. 2. Pet. 1. 21. Want daar is nog nooit eene propbetie uit menfcbelykenwille voortgebragt, maar de heilige menfchen Gods bebben gefproken, gedreeven door den heiligen Geest.
ff Als Algemeene werken.
Wedergeboorte. Joh. 3, 5. Ten zy dan dat iemand gebooren word uit water en Geest, zo kan by in bet ryk Gods niet komen. Vergel. met Joh. 1. 13. Die niet van 't bloed, nog van de wit des vleeJcbes, nog van de wil eens mans, maar
van Godt gebooren zyn. 2 Verligting. Eph. 1. 16—iP. Ik boude niet op voor u te danken en gcdeuke uwer
in



Van de Perfoon des Heiligen Geestes. 253
in myn gebed, dat de Godt van onfen Heere Jefus Christus, de Fader der heerlykheid , u geeve den Geest der wysheid en der openbaaring tot zyns zelfs kennis: en verligte de oogen uws verftands, dat gy erkennen moogt, welke de boope zy uwer roeping en de rykdom zyner heerlyker erfenis aan zyne beiligenl J Vernieuwing. Tic. 3. 5. Naar zyne barmhartigheid maakte by ons zalig door bet bad der wedergeboorte en vernieuwing des heiligen Geestes. •j Verzekeringder genade. Rom. 8.14—17. Die de Geest Gods diyft, die zyn Gods kinderen. Want gy bebt geenen knegtely ken Geest ontvangen , dat gy wederom vree/en moest; maar gy bebt eenen kinderlyken Geest ontvanger, door we/ken wy 'rotpen: Abba\ lieve Vader \ Dezelve Geest s.eeft onzen Geest getuigenis, dat wy Gods kinderen zyn. Zyn wy dan kinderen , zo 23172 wy ook erfgenaamen,te weeten Gods erfgenamen en tneds-erfgenaamen van Christus. 5 Uit zyne Goddelyke eer.
* Bevceefen uit den doop. Mat. 28.
19. Derhalven gaatbeen en leert alle volken : en dooptze in den naam des Vaders, en des Zoons en des heiligen Geestes
* Aangedrongen'm hec bevel. Mat. 9. 38.
Bid den Heere des oog fles, dat by arbyders in zynen oogst zende l
* Geftaaft door voorbeelden, Efa.6.
3. En de een riep tot den anderen en fprak: Heiligl Heilig l Heilig is de Het re Znbaotb! Alle landen zyn zy



2J4 H Deel. XIX. Hoofdtak.
zyner eere vol. Vergel. met: Aft. 28. 2T — 28. Luc. 2. 26 — 29. Simeon was een antwoord geworden van den heiligen Geest, by zoude den dood niet zien, by bad dan te voren den Christus des Heeren gezien. En by kwam uit beweeging des Geestes in den Tempel. En toen de Ouders bet kind Jefus in den Tempel bragtten dat zy voor bem detden, ah men plag naar de wet, toen nam by bem op zyne armen en loofde Godt en fprak: Heer J nu laat gy uwen dienaar in vrede vaaren, als gy gezegd bebtl
XX. HOOFDSTUK. Fan de Genadewerkingen des Heiligen Geestes.
439. V. Wat is het werk na buiten, waar door de a fT u • ? , byzonder zig openbaart?
De Hcligmaking. Rom. x. 3. heec hy den geest, die heiligt. y n
440. V. Wat verftaat gy door de Heiligmaking 9
ÊSd. g V3D hCC °0ddeiyk even-
441. V. Bewys deefe befchryving ?
A. Ez. 36. 25-27. Ik wil 'rein water over u fprenger. dat gy rein word van alle uwe oZ reimgheid en van alle uwe afgoden wil ik 11 reinigen. En ik wil u een nieuw bert en eenen nieuwen geest in ugeeven; en ik wil bet/kV. nen bert utt uw vleescb wegneemen en u een vleefcben bert geeven. Ik wil mynen geest % u geeven en wil zulke Lieden uit u maaken ,
die



283 /7-^- XX,Hoofdftuh
zonden d^w^zen Jvfc H , e\ber0"w van 541. V. Waar uit b^^?1™ der bo^e uit. A. Om dat de kennis aL ' ,
den noodL^TWroul^^''8 derZO"* aanbrengen Want ri™ . fme" moet ziet en befefc rf- u, mensfh» welke inGodcovS de zondeï vgeZOndi5c beefc' dat fen zal, en dat bv en.de?]™ ftraf-
denietVedden kan no,hlfS U,t deeze eIen" zei hulp heeft re'vpr Van eeni'gfchep-
fcbrikte Felix taek°'»™d oordeel, ver542-V%Vonder?arheef[de--h dekennis der
(fe.'Vi BewyesdiSUr-Wetende ^"baarde wer, -A. Het eerfte bewvs flr nu p~
dat zy beween §h J ef"™et,daar mede /^/rSwƒ^ zy be,
»/<?ƒ begeer en. ëe<ega had : Gy zult,
54.4. V. In hoe ver kan de nrPH,>;„„
'° Z° ïer' *< h« «Mgèlmjn alle men-
fchen.



Van de Genade-werkingen des Heiligen Gaestes. 283
- ■ fchert voor zondaaren verklaart .en de noodzakelykheid der boete vooronderftelt. Mare.
16. 16. Wie gelooft en gedoopt werd, die zal zalig werden, maar wie niet gelooft, die zal verdoemt worden.
545. V. Waar uit ontftaat het berouw over de zonden? A. Uit eene waare kennis der zonden. Want ' zo wy erkennen , dat wy door de zonden fchuldig zyn aan de goddelyke ftraffen, zo begrypen wy ook, dat wy ten hoogften rampzalig zyn. Uit deefe kennis ontftaat noodzakelyk droefheid en berouw. Hoe zou de mensch by de befchouwing van zyne rampen onverfchillig kunnen blyven? Wie zou geen berouw hebben over de zonde, die hem in dit elend gedompeld heeft? Wie zou niet verfchrikken voor de ftraf, die hem eerlang treffen zal? Thren. 5. 16.
17. De kroon is van ons hoofd gevallen. O wee ons! dat wy (zo) gezondigt hebben! Daarom is (.ook) ons bert bedroeft. De menfchelyke natuur kan geen vergenoegen vinden in haar eige ongeluk.
«4.6. V. Is eene geeftelyke wanhoop ook een kenmerk vari de opregtheid van dit berouw? * A. Wel de treurigheid over en haat tegen de zonde, maar geene geestlyke wanhoop, is een kenteken, dat dit berouw opregt is. De verfchrikking en bekommernis van 't geweeten kan groot zyn, en is by den eenen mensch grooter dan by den ander, maar die moet nooit tot een trap van vertwyfeling opklimmen, vermits die den mensch onbekwaam maakt tot het geloof. Dit blykt uit het voorbeeld van den Verrader Judas. Schoon de mensch de treurigheid over zyne zonden in dien trap niet gevoelt, als hy wel wenschte, en zich deswegens bedroeft, om dat zyne ziel niet bedroefder is, zo heeft hy egter niet te twyfelen, of zyn boete opregt is. Want deefe toeftand zyner



a8* IF. D$eï. XX. Hoofdftuk.
ner ziele is een kenmerk van een W99«-f berouw. Verftaat men egter dooien 3e? lyke wanhoop zulk een-toeftand der zielr Welkeden mensch overtuigt, dat hviich ?p1* ven ,er zaligheid niet kan opleiden j*f~ eens van zich zeiven het zeker middel 3 zahghetd kent, zo word de geefteTvke wan-' hoop in deezen zin genomen te re/als m "oodzakelyk tot de boete aangemerkt 547. V. Moet het voorneemen de zond?iaaten fteeds by de boete gevonden worden als zy opregt zyn zal ? wruen, ais
iïï^'5*' ^Want h0e kan me" berouw hebben over de zonde en wenfchpn
dezelve niet bedreeven had, en' met S
voorneemen. zyn dezelve wede? cïbedry-1
543. V. Wat verftaatmen door de dagelykiche boete ? ■ Eene dagejykrche herinnering er ?
wmg van dit voorneemen, dïgJlyS ' derzoek van zyn geweerèn/of Se! d? voorneemen volbragt hebbe dan nTet en een dagelyksch yverig gebed dat Tv Z het willen gegeeven heeft ontY' ie rot het volbrengen ' °°k ^ Seev*
549-V. Wie heeft die nodig? ièk V KS wedergeb,0°>-ene en bekeerde monsch 550. V. Om rent welke zonden vind die pkaTs? «r V Sm7ncdezo"den van zwakheid. 55r. V. Hoe lange duurt die?
A. Tot aan het einde van zyn kven. Dit alles, wat van de dagelykfche boete of ver n,euWmg gezest ft d|.u,.t pauluste ot ver
Cxal. 5 24 aldus ui,: Die Christus toeZ/L btliïeïP'" bm VkeScb met ^s'eTel 552.V. ïs; nu de Boete alleen genoeg om ver-ee ving van zonden te verkrygen? g A. By het onderzoek vat, deeze'vraae fchvnr het vernuft den mensch te verzekefen aat
Godc



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. 5*J
Godc met zulk een berouw over de zondeu te vreden en met de verbetering van's menfchen zondig gedrag voor lief zal neemen, en datdaarom,dewylhetvernuftgeenandere raad weet, ook de vergeeving der zonden op de boete volgen en de boetvaardige mensch voor zynen toekomenden ftaat gelukkig zal zyn. Dan zulk eene Helling is tyel overeenkomftig met de wensch der rede,, maar van nader by befchouwt niet gegrond op een onpartydig oordeel van hec gezond verftand. 553. V. Bewys, dat die (boete) alleen niet genoeg
, is? •• < • ■•
A. i.Het berouw over de zonden geeftonsnooit eene genoegzaame verzekering, dat wy vry zullen zyn van de ftraf. Wy kunnen de vermeerdering van ons onheil wel voorkomen , maar nooit kan het vernuft op vaste gronden toeftemmen, dat de Goddelyke geregtigheid het eens bedreeven zonden-kwaad niet ftraffen zou.
g, De boete, hoe opregt, kan de zedelyk? toeftand van den mensch nooit zo verbetsren, dat hy van alle zonden zich vry kan houden.
Hier door ontftaat in een nadenkend gemoed onrust en angst. Deefe onrust ftryd met Gods oogmerk,die den mensch gefchapen heeft om gelukkig te leeven. De vergeeving der zonden, of liever de verzekering van deeze weldaad, brengt alleen de rust der ziele aan. By gevolg is de boete alleen niet genoeg om vergeeving van zonden te verkrygen. En dit openbaart zich ook in de gudloofen, wier boete, zonder dat'er iets anders.by kwam,,in een wanhoop san Gods genade eindigde. Pf. 119! 92, Indien uw wet niet %vas myn troost ge-
'wsest,



1L Deel. XX.Hoofdfluk. verkt dldood treUn8beid der wereld
55. v lZflaalhet <™wiïm D°et hme <* **
555' v. Wat is het geloof?
der dar, i„ be.rekkin??™£G'" < by2°«5« «f'oof die .oeftand dêrzit"™"?
heeft bekend «emaakr ™„, 6 ?P™barioS A! fa) Veelerlei geloof is 'er?
ven V M* « zidderel n^U '* S^o5,8 V wIO°fd--nst^etD2 J™™ »«* «fc 55 I: Wne\ Sft',Wo"d-Werlcen?
**» 0 ln%7£eeree" HeeTe'tïï Z^ wy met in uw «a*~. 5 • rrJl:ieert- bebben Hebben wy nietfnJT^ uitgeeven? gedaan?' nj„ J", Tl" ",aam veele daaden ^ Vaa ztltkhenbelyden; Ik heb n
nog
£*3 Zie Eerfte Proeve.



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. OJ87
nog nooit gekent. Wykt alle van my'. gy kwaaddoende) s! Derhalven maakc die geloof den mensch ook niec zalig.
-559, V. Waar in een Tydelyk geloof?
A, In die werking des H. Geestes , waar door de mensch in de van Godt gemaakte orde des heils een tyd lang berusti Luc. 8.13. Maar die op de fteenrots zyn de genen, die als zy 't booren, bet woord met vreugde aanneemen en die hebben geen wortel: een tyd lang gelooven zy, en in den tyd der aanvegting vallen zy af. Die geloof maakt den mensch dan ook niec zalig.
560. V. Bewys, dac her geloof geheel kan verlooren worden? A. 1. Bewys ik die uic de vermaaningen tot ftandvastigheid in 't geloof. Apoc, 2. IO. Zyt getrouw ter dood toe, zo zal ik u de kroone des levens geeven.
2. Uit de voorftelling van het gevaar, dac zy, die van het geloof afvallen, te vraefen hebben. 2 Pet. 2. 20—22. Is 't dat zy ontvloden zyn de onzuiverheid der wereld door de kennisfe des Heeren en Zaligmakers Jefus Christus, maar wederom in dezelve ihgewikkelt en overwonnen worden, zo is met hen bet laatfte erger geworden dan bet eerfte. Want het was hen beter, dat zy den weg der geregtigheid niet gekend hadden, dan dat zy dien kennen en zich af keer en van bet heilige gebod, dat hen gegeeven is. Hen is overgekomen het waaragtige fpieekwoord: de bond eet weder op, dat hy ge/pogen heeft, en de gewasfebe zeug wentelt zich weder in bei flyk.
3. Uit de gelykenis van die, die voor een zekere tyd gelooven. Luc. 8. 13. Maar die Op de fteenrots zyn de genen, die als zy 't booren, het-woord met vreugde aanneemeu. En die bebben geen wortel. Een tyd lang ge-
lOQ-



^ II. Deel W mmk
hier van doet doorl^Sf die Gc^ regtveerdige zicbafktrf1 l^ d* beid en doft kwaadenlJf" S'regeig. velen, dewelke een L A"T de S'uleeven ? % aan 'Vj, £odloofe doet, zoude die
maar in zyne over tree t<„J geda^ morden, *r v thgedlanZlft t?£'2W***. W 56l. V. Maar ltrvd dit nL\ '^fterven.
feilbaareVooï £de Goddelyke on-
A. Hec tegendeel is zeker r!ra ? , ■
heeft volgens zyne alwe^J? U,e-Ütlyk: Godc zien, welke menrX mhexd vow^ huns'levens in 'c S0"fr,aan het Deeze heefc hy ook iafeen^0", ^"den. ten zalig te maaken! K"^1? u^00" noemen wy <fc Ferkie^lJ^e^ be(]ült welke geKron^||,Z™*^**®™*, harding in ft geloof R^l o geziene vo'™elke Godt tevoren £kZ ?' I9'
den zyn .bet «**tö£*ffS™* «»dezelve de eerstgebooreneL^j0n\°P dat deren. En welke Z 1 Jf der veele b™eheeft by ook g/^Jn en ' di«
beeft, "die beïflbfZk Z^J'*™»n en welke by regtVe rd?/^ '8 TT**!* teft b? ook heerlyk gema!k? Ukt b"ft* die Hy ook naardeefe fvZ J Lven zo heefc afgezien, we\ke mZfUalweeJenheid vooróf dog niét w ,a?nnPfh^of Rehée' ™L< gelooven zondek> üelz7htPï bün ,ÖVe« wigheid beflooten te ' by Van eeu~r
Goddelyk befluic „n-m 0emen' Kn dk oeuuic noemen wy <fc Fermer.,
J?iȃt



Van de Genadewerkingen dts Heiligen Geestes. '-289
ping, welke gegrond is op een voorgezien ongeloof. Joh. 3. iB. Wit in den Zoon Gods gelooft, die -word niet geoordeelt: maar wie niet gelooft, die is airede geoordeelt: want by gelooft niet in den naam des eeniggeboorenen Zoons Gods.
562. V, Wat is het Zaligmakende geloof?
A. Die werking des H.Geestes, waar door de mensch in de van Godt gemaakte orde des heils tot in het einde van zyn Leven berust. Heb. IO. 38. 39. De regtveerdige zal door V geloof keven; maar wie wyken zal, aan dien zal myn ziel geen bebaagen bebben. Maar wy zyn niet van de genen, die wyken en verdoemt worden, maar van de genen, die gelooven en de ziel redden. Derlialven maakc dit geloof alleen den mensch zalig.
563. V. Bewys dit.'
A, Ebr. 11. 13—16. Deefe allen zyn geftorven in ,t geloof en bebben de beloften niet ontvangen, maar dezelve van verre gezien en zich daar op getroost en wel ver genoegen laaten en beleedtn, dat zy gasten en vreemdelingen op d'aarde zyn: want die dat zeggen , geeven te verftaan, dat zy een vaderland zoeken. En waarlyk, indien zy dat gemeend bad' den, van 't welk zy waren uitgetrokken, hadden zy immers tyd wederom te keeren , maar nu hegeeren zy een beter, namentlyk een Hemelsch. Daarom fchaamt Godt zich hunner niet, om hun Godt genoemt te worden, want hy heeft ben eene ft ad toebereid.
564. V. Door wac middel verkrygt de mensch die
geloof?
A. Door het woord Gods en de Sacramer-» ten. Door het woord der genade of de prediking des euangeltums, waar mede alle andere geopenbaarde waarheden in verbinding ftaan, word eigentlvk hec geloof gewerkt, De doop is een bad der wederV ge-



*90 U.Ded. XX Hoofdjüh.
werkt de doop ook hetTeloofVH, rhalVe,ï by de onmonSige ki„defcn!°f,*
gent de geloof dSËÊ^^ dienden van leius al™ Er,» .i ,°f .m hen daar in beu ,gt, d« z^lII?'1^8 hen gegeeven en^.ynbSWo0?h?n 1°°' gooten is, het welk een ieder „ i dischgenoot zich
Dit bh is ook een werk des Mlnn£ *'
den maar «aar zy„e barmhaltfgtZjJ' te by ons zakg door het had der wederbot te en vernieuwinge des f-hili^» wA"erZeboor* f66. V. Kan H™ Hn ™ ö u .uu'gan Geestes. .aoo. v. ^an dan de mensch met door eige kraker» gelooven? *» Kiagter»
50ö. V. Uit hoe veele deelen beftair 4 r
kende geloof? U!U iet Z«l!g™«-
a. 00
(<0 2ie Eerflc Proeve, £69- v.



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. agt
569. V. Wat verftaat men door de kennis?
A. Een levendig begrip van de geopenbaarde waarheden des heils, inzondeiheid van de noodzakelykheid en heerlyke vrugten van -Christus verdienst. Joh. 17.3. Dat is beï eeuwig Leven, dat zy U, dat gy de alleen Vmpe Godt zyt en dien gy gezonden belt, Jefus Christus, kennen. *70. V. Van waar heefc de mensch deefe kennis? '° ' a. Niet uit de reden of het vernuft, maar van dea H. Geest, die deefe levendige bennis voortbrengt door het woord Gods. 1 Cor. ia. 3. Niemand kan Jefus een Heer noemen, dan door den Heiligen Geest. §71. V. Is deefe kennis noodzakelyk ?
* A. Zeer noodzakelyk. 572. V. Bewys dit ! , . t , ...
A. Het zaligmakende geloof beftaat itt eene ' aangrypi'ng van de genoegdoening van Jefus, zo dat men in de toerekening van dezelve berust.. Nu kunnen wy in de genoegdoening van Jefus niet berusten noch na dezelve verlangen, ten zy wy weeten, dat Christus voor de menfchen heeft genoeg gedaan, en wel zo weeten, dat Christus niet alleen voor de menfchen in 't algemeen, maar ook inzonderheid voor ons heeft genoeg cedaan. Wenfchen wy mi, dat deefe genoegdoening de onze zy en ons toegefeekent werde, om dat wy door dezelve alle geesteiyke goederen, namentlyk de vergeeving der zonden, volmaakte gereg tigheid, Goddelyke genade, en ha* eeuwig Leven verkrygen , en moeten wy ons noodzakelyk over de verkryging van deeze heerlyke goederen verblyden, wanneer wy ge-, looven, zo behoort zekerlyk tot dit geloof de kennis van de geopenbaarde heils-orde én van Jefus genoegdoening. Es. 53. II. Door zyne kennisfe zal by, myn knegt, de_ Y 2 regt-



&2 //. Deel. XX. Hoofdfluk.
want hy draagt hunne zonden. Rom. 10 iV
ulïïïï RZlaanrV,pen^ inwien ^ ril ei gelooven? En hoe zullen zy gelooven, van wien zy met gehoort hehhen ? * "
573. V. Hoe ver is zy nodig?
A. Het blykt ten allerklaarften en het is beweefen dat het verlangen na Chrisrus verdienst de gerustheid van een na troost zugtend hart, die beweeging van onzen geesF waar door wy de verlosfing van Tefus ons
SETTl h6t iS b6Weef?n' "4 ik, da alle deefe beweegingen des hartens, 'waar m het waare geloof beftaat, zonder eene voorafgaande overtuigende kennis nietontftaan kunnen. Hier uit volgt dan, dat de kennis zich moet uitftrekken tot alle die ?e. openbaarde waarheden, zonder welke de gerustheid van een bekommerd hart hec verlangen na de vergeeving der zonden en zaligheid en de deelneeming aan Jefus verdienst geen plaats kan hebben? 574. V. Is het niet genoeg ingewikkelt te gelooven? ' Eemngevvikkeltgeloof is eene toeftemminz in een zaak of waarheid , zonder darmen van dezelve eene dmdelyke kennis heefc, ofzonderdatmen van dezelve eenigzints kundi» is B. v. Wanneer ik geloof, wat de Kerkje." looft, zonder dat ik weet, wat zy seloofc is myn geloof een ingewikkeic geloof Men begrypc dus, dat een ingewikkelt geloof eene waare onkunde is. Daar nu onkunde het tegenovergeftelde van kennis is en men zonder kennis niet gelooven kan, zo volst dac hec niec genoeg is ingewikkeic te gelooITf. 2 Ikweet> *» ™en ik ge-
575- V. Wat verftaat men door de Toeftcmwing?
Jrw Y11^^ °ver"»g«S van de waarheden des heils. Rom. 4. 2o. 2It Abraham
twyfi



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. 095,
twyffelde «iet aan de belofte Gods door ongeloof, maar wierd fterk in 't geloof en gaf Godt de eer, en tvist op 't allerzekerfle, dat, 't eeen Godt belooft, by ook doen kan. i 476 V "Waar op berust deefe toeflemming? '& 'a' Vermits men zich over geen zaaK verheugen noch zyne bekommeringen daar door ftillen kan, zo men niet zeker weet, dat zy voorhanden is en ons toebehoord, zo behoort tot het geloof noodzakelyk zulk eene toeftemming, welke berust of gegrond is op eene zaligmaakende overtuiging des gemoeds van de waarheid der leere, die ter zalicheid geopenbaart is. Joh. 20. 31- veefe teekenen zyn gefchreeven, op dat gy gelooft, dat Jefus is de Christus, de Zoon Gods, en dat gy door 't geloof het leven bebt m zy11e naam. , *77 V Kan de mensch deefe toeftemming door ei5N' ' ge kragten verkrygen, of is zy een werk van den Heiligen Geest? A Een werk van den Heiligen Geest. V Bewys, dat zy een werk is van den H. 3/ ' Geest!
A. Dit bewyfen wy
1. Uit de natuur der zaake zelve of uit den
aart en de innerlyke geltaldtieia aes geloofs, tot hetwelk even zo min eene bloote algemeene en natuurlyke toeftemming, als eene enkel natuurlyke en hiftorifche kennis vereischt word. De hiftorifche kennis is even zo als de algemeene toellemming der waarheden een werk van den mensch. Maar de levendige kennis en byzondere toeftemming is geen werk en kan geen werk zyn van de natuur, maar van de cenade. 1 Cor. 2. 14- De natuurlyke menscb verneemt niets van den Geest Gods , want s is bem eene dwaasheid en hy kan t met erkennen , -want bet moet geestelyk geoordeelt zyn. V j



m n. Deel. XX. Hsofdfluk,
2. Uit die getuigenisfen der H. Schrift de}erzeSeünR van de waïhed«?
öe natuur, maar aan de genade en den H Geest word toegefchreeven. Pf ^ 8-
5 ^' J U Vreesl *** van „Taf denfmaad, dien ik fcbuw'j want uwe hl veelen zyn liefiyk Ziet! ik begeer 'uwe £vee/en Verkwik my met uwe leregThetd' leid' L7,; Faf Veilig ze tn uLiafrheid. uw woord ,S de waarheid, i. fob c
579,V' Sm?n°g°r mkrygtde rae"^h de^ toe. A'woord Go"* G6eSt d°0r midd^ ^ «et
Seefë* trSSm6"8 natuur,yke' «Mar nieq mensch. De eerfte is een oordeel of begnT'rdatoene -fte!ling wel bewe fen is ke kragten verkrygen. Want daar zvn bewyfen waar uit de Goddelykheid Tn de
lykert Godsdienst duidelyk en bondis be. toogd word Ken natuurlyk menfeh kan deefe bewyfen onderzoeken, beoordeelen er, goedkeuren. Dan de toeftemming die hier u,t gebooren word, is eene algemeeneeene menfebe!yke, eene natuurlyke en tot het geloof ontoereikende roertern^n* (•fchoon het gebrek van deefe oven™Z?
JranO Want de ondervinding leert dat veee menfchen dit alles weeten, niets daar ïegen kunnen inbrengen en nogJans in hl n«? boosheid en sonde, en "deihalven Tr,
hun



Van de Genadewerkingen des Heilige» Geestes. =95
hun ongeloof volharden. D* rede daar van is' om dat de wil des menfchen zo verdorven e" p »s, dat zy het #he «. kwaade volgt, fchoon het verftand hec waare en goede kent. Bygevolg is er toe 'Sec geloof zulk eene levendtge en byzondere toeftemming nodig, welke $.en trap van zekerheid heeft, dar zy de w.1 buigt Joc de aanneeming van de in het euangelium aangebodene geeftelyke goederen, bn wanneer'deefe toeftemming een ege werk van den mensch was of door eige kiagten. kon verkreegen worden, dan zouden wy ook door natuur-kragcen in Christus Run nen gelooven, ... -
tfSt V. Wat verftaat gy door de Twtgemngi
A. Eene verzekerde aanneeming van hes ver' dienst van Christus. f<?T V Waar in beftaat zy? ..
* A riri èen vierig verlangen na het verdienst A" van Christus en de daar door verworvene
vergeeving der zonden en geregtigheid. _ q ln eenl gerustheid en vrede der ziele over deefe verworvene en aangebodene heils-goederen. dh V. Waar uit bewyst gy dit*
* 3" A i Uit de natuur van het geloof zelve Daar
Christus verdienst natuurlyk een vree me1 verdienst is. zo word het_egter zedelyk btt onfe, wanneer wy daar m toeftemmen. tui van deefe toeftemming hangt de toereekening van jefus verdienst af. Derhalve, moeten wy daar na wenlchen en in hetzelve, wanneer wy het bezitten, blymoedig
Q^Oui dat het geloof zomtyds een honger en dorst na de geregtigheid, een eeten en drinken van Jefus vleesch en bloed word genaamt, waar door het verlangen na Jefus verdienst word uitgedrukt. Mac. 5 o. V 4



Pan de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. 90g
te maaken! Want is U dat gy dat doet,- zo zult ey met ftruikelen. En alzo zal u rykelyk gegeven worden de ingang tot bet t . %an onfen Heere en Zaligmaker Jefus Chtistus K Jon. «i 14- M» dit is de vrymoedigheid, welke wy tot bem bebben: mdien wy iets bidden naar zyne wil, zo boort by ons. Ap. 2. 10. Zyt getrouw ter dood toe, zo zat ik 'u de kroone des levens geeven. (a) «02. V. Waar door word ste mensch. daar van ver' zekert? A Door een onderzoek van den innerlyken toeftand zyner ziele en van .*Y"e V1""'^ ken wandel, of dezelve beioe beftaanbaar cn overeenkomftig zyn met het gdopi.
m f ?rï*tk lm Onderzoek my, Godt! en ondervind myn hert! beproef my en ondervind, hoe ik 't meehet En zie of ik op een kivaaden weg ben en leid my op den eeuwigen „eg! 2. Cor. 13- 5- Onderzoekt u zeiven ofoy in het geloof zyt! beproeft u zeiven! of Lntgy u zeiven niét, dat Jefus Christus m u is? Ten zy dan, dat gy outekwaam zyt. ïac 2. U- Wat helpt bet, lieve broeders zo iemand zegt, dat hy bet geloof beeft en heeft nogtans de werken niet? kan ook dat geloof bem zalig maaken?
XQ.t.V. Hoe inwendig?
A Inwendig in de ziel kan de mensch de eigenfchappen en werkingen des geloots ontdekken aan de inncrlyke heiligheid der ziele,
(al Men vcrwondere zig hier cn elders niet over de tneeniie van bewys-texten, want men zal by een ruim Su van dezelve bygébiagt, altoos uit het voorgaande gShlik, zo als ook hier, ontdekken kunnen dat ieder ohats uit de H. S. tot bewys van ééne waarheid en alle gScn të zanten genomen tot bewys van alle de JQ de vorije vraa^e geltekie gaarheden dienen.



3*2 H. Deel. XX. Hoofd/luk. j
' '"'{.?. Ten zy dan dut gy onbekwaam zyk 2. 1 ïm. i. ia. Ik weet, in wien ik geloof en ben verzekert, dat by myn pand, bYd& -weggelegt, kan hewaaren tot genen dag toe Jac. 2. 14-18. Wat helpt het, lieve broeders ! zo iemand zegt, dat hy het geloof heeft, en heeft de werken niet? kan ook dat geloof bem zalig maaken ? Zo nu een broeder of zuster naakt was en gebrek had aan dagehkscb voedzel en iemand onder ti zeide jegens Óen ' gaat ueen in vrede ! warmt u! verzadigt „ ) maar gaf ben niet, het geen des lighaams nooddruft is, wat zou ben dat helpen? alzo ook het geloof. Indien het de werken niet Heeft, zo is het dood aan zig zeiven. Maar iemand mogt zeggen: gy hebt het geloof en ik heb de werken. Toon my uw geloof met uwe werken! zo zal ik ü ook mynpehofbetoonen met myne werken, üaar dus boere geloof en heiligmaking met elkander op het naüwfte verbonden zyn, en het een zonder het ander niet beftaan kan, zo is dit zeker de veiligfte weg voor den mensch om te oordeelen, of hy het geloof bezit en regt heeft opideszelfs vrugren te hoopen. Ca\ & 599. V. Wat volgt voor. eene genadewerking op dé Bekeering of Wedergeboorte? 6 *
A. Vermits de wedergeboorte beftaat in de omfteking des geloofs en het geloof den mensch regtveerdigt, zo volgt B eene na-
tuu'r-
O) MoTClyk zal eene opzettelyke verhandeling ten hetoog van de noodzakelyke verh.nding van boef„ , > cn hchgmakhg niet ongefchikt zvn ter nadere verkiaanng van d,t zo gew.gng leerftuk. Deefe drie Lkken zvn dc beste bevindingen, waar door men van zvn geloof kan verzekert worden. Men zou over de bevindt'Jen der wedergeborenen dan zo veele zotte gevoelens rit otfr



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. 307
gy zyt geheiligt, gy zyt geregtveerdigt geworden door den naam van den Heere jefus en door den Geest onfes Gods. $07. V. Wie zyn die menfchen, die geregtveerdigt worden?
A. Geloovigen. Rom. 3.16. Op dat Godt regt' veerdigmaake den genen, die daar is des geloofs in Jefus. öb3,V. Word de mensch dan niet geregtveerdigt om zyn geloof?
A. Neen, want de werkzaamheid des geloofs is eene genadewerking des 11. Geestes. Eph, 2. 8. Uit genade zyt gy zalig geworden door het geloof, en dat zelve niet uit u, het is Godt gave.
609. V. Word de mensch ook geregtveerdigt tot hec geloof? , • v
A. Neen, wtlnt de mensch, die geregtveerdigt word, bezit reeds het geloof. Rom. 3. 16'. Op dat Godt regtveerdig maake den genen, die daar is des geloofs in Jefus. öio.V. Word de mensch dan alleen door het geloof geregtveerdigt?
A. Ja, geheel alleen door het geloof,en fchoon het geloof niet zonder goede werken is, (want de H. Geest., die het geloof werkt5 werkt ook terftond al het verdere goed-e en verandert den geheelen mensch) nogtans hebben de goede werken geen den minsten invloed in de regtveerdïging eens zondaars. élI.V. Bewys dit!
A. Omdat niemand Gods geboden zo volmaakt onderhouden kan, dat Godc hem daarom voor regtveerdig zou kunnen verklaaren. En daarom heefc Christus ons ook de geregtigheid verworven, op dat wy door zyne, en' niet door onfe geregtigheid, regtveerdig wierden. Pf. 130. 3. 4. Zo gy, Heere! de zonden wilt toereekenen, Heere! wie zal beftaan? Want hv u is de vergeeving, op dat % <£ min



308 '//. Deel. XX. Hoofctftuh.
trien u vreefe. Pf. 143. 2. Heere 1 gaa niet in bet gerigt met uwen knegt.' want geen levendig menscb is voor u regtveerdig. Es. 53.11. Door zyne kennisfe zal by. myn knegt; de regtveerdige, veelen regtveerdig maaken, ■want by draagt bunne zonden. Rom. 3. 28. Zo houden wy 't nu, dat de mensch regtveerdig word zonder de werkender wet, {alleen} door het gelóóf. Gal. 2. 16. Dewyl wy weêten, dat de menscb door de werken der wet met regtveerdig word, maar door 't geloof A ■ "1 3efus-> zo gaoven wy ook in Christus Jejüs, op dat wy regtveerdig worden door 't geloof in Christus, en niet door de werken der wet, want door de werken der \ wet word geen vleescb regtveerdig. 612. V. Hoe maakt ons dan dit geloof regtveerdig voor Godt? & A. 1. Niet als een verdienstelyk werk, wa£ door de mensen de regtveerdïging verdient. Eph. 3. 8. 9. Uit genade zyt gy zalig geworden door het geloof, en dat zelve niet uit ü, bet is Gods gave, niet uit de werken, op dat niemand zig beróeme.
2. Niet als een deugd, of goed werk. Rom. 4. 2. 3. Is Abraham door de werken regtveerdig, zo heeft hy wel roem, maar niet voor Coat. Maar wat zegt de Schrift? Abraham heeft Godt gelooft, en dat is hem ter geregtigheid gereekent. Maar het geloof regtveerdige den mensch
3. Als een werktuig en middel van 's menichen zyde, om het verdienst van Christus zig toeteëigenen, Even zo min als men zeggen kan, dat een bedelaar een goed werk doet, wanneer hy zyn hand uitftrekt, om dc toegereikte aalmoes aanteneemèn, even zo min kunnen wy dit van het geloof zeggen , waar door de mensch Christus verdienst aanneemt. En om dit verdienst alleen is het geloof zo dierbaar voor den
mensch



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. 399
rnensch en zo heerlyk byGodt. Rom. 3. 25. • 26. Godt beeft Jefus voorgeftelt tot een genade foei door bet geloof in zyn bloed, op dat hy de geregtigheid, die voor hem geld, aanbied» daar in, dat hy de zonde vergeeft, welke tot hier toe gebleeven was, onder de l,oadelyke verduldigheid: op dat by in deefe tyden aanbieden zoude de geregtigheid, die voor bem geld, op dat hy alleen regtveerdig zy en regtveerdig maake den genen, die daar is des geloofs in Jefus. ^ . , r „„* $13. V. Hoe gedraag: zig de mensch in deele regtveerdigmaking? . , ;
A, Lydende, in zo ver hem de vergeeving de? " zonden en de geregtigheid van Christus word toegereekent: Werkende, in zo ver hy met het geloof betrouwt op het verdienst van Christus en dat zelve zig toeei-
£14.V. Wat zyn de gevolgen en werkzaamheden van dit geloof? A I De vrede der ziele en de rust des ge* nioeds. Rom. 5. t. Nu wy dan vjn regtveerdig geworden door bet geloof\ zo hebben voy vrede met Godt. door onfen Heere Je/ur Christus. ' '"" c ,
2 De nieuwe gehoorfaamheid or goede werken. Jac. 2. 18. Toon my uw geloof met wve werken, zo zal ik u ook myn geloof betoenen met myne werken. V. Wat verftaat gy door goede werken? A. Zodanige handelingen, die enkel naar het voorfchrift der, Goddelyke wet door het geloof gefchieden. 616, V. Heeft de mensch van zig zelf de kragten goede werken te doen? A. 'Neen, maar van het geloof, het welk in den 'boetveerdigen zondaar een afkeer van de zonde gewerkt heeft, hem de vo.jrtreK fcl"kfle drangredenen aan de hand gee$t, ■ J- x " "' üü*-



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. 311
521. V. Waar uit bewyst gy dit?
A Uit Ier. %t. 20. Is niet Epbram myn dier' haare Zoon en myn troetelkind? Want ik denk 'er nog wel aan, wat ik hein gezegt heb', daarom breekt my myn hert ova bem■, dat ik my over hem ontfermen moet, /preekt de Heere. Rom. 8. 14-17. rter4e» de Geest Gods dryft, die zyn Gods kinderen; want gy hebt geen knegtelyken geest ontvangen, dat gy wederom vreefen moest, maar gy hebt een kinderhken geest ontvangen, door welken wy roepen i Abba! lieve} Vader < Dezelve Gust geeft onfen geest getuigenis, dat wy Gods kinderen zyn. Zyn wy dan kinderen zo zyn wy ook erfgenaamen, te weeten Gods erfgetiaamen 'en medelrfgenaamen van Christus, is V dat wy anders met hem lyden, op dat wy ook mede tot de heerlykheid verbeven wor-
fr* V Waar door gefchied deefe aanneeming? *A. Door het geloof. Joh. t. 12. Zo veelen als hem aannamen, die gaf hy magt Gods kinderen te worden, die in zynen naam gelooven. . , 62" V Wat zyn de gevolgen en voordeden van V J" deefe kindfchap?
A De vernieuwing en de geesteiyke vereeni' ging met Godt, terwyl de gewignge voordeelen van de grootfte eer, van het aandeel aan de goederen, die Godt in 't tegenwoordiae en toekomende leven aan zyne kindejen fchenkt en de gegronde hoop op de erfenis der hemelfche goederen daar mede verbonden zyn. dii V. Bewys dit! ,,,, . -
A Rom 8 14-17. Welken de Geest Gods dryft, ' die zyn Gods kinderen. Want gy bebt geen knegtelyken geest ontvangen, dat gy wederom vreefen moest, maar gy hebt eenen kinderhken geest ontvangen, door welken wy J X 4 «"Of-



3=2 //. Deel. XX. tioofdfluk.
vs. 20 Blaak u op en trek been \ zyhdé du geen woorden van beve!, maar van foelaat.ng c„ beftraffing; wanc Godc bad liever gez,en, dac by niec heenging om Israël te vloeken en Balaks
Sfti^h0, God!iec""dantoee, beft efde het tot een goed einde, zo tt w dar I,raëI gezegenc wierd. 3 ^?ar°m W°rden dan alle menfchen nietza-
A' SS/"- ÏÏè m5nfcne" m willen zalig «Si. V. Be^dft..^ °rdCr Va° b°ete en ^ot'. 8 A. Dit blykt aan die menfchen, die
I. Godt verloogenen en in moetwillige boosheid leeven. Het hangt van de wille deefer menfchen af, om dwaafen te blyven Godt re veragten, en dus hunne boet. en geloof onmogelyk te maaken. Pf J , JJe dwaafen fpreeken in bun Beft: daar is geen Godt. Zy deugen niets en zyn e n grouwel mef bun welen. a. Tim. I 7ó Vp dat de wederfpannigen weder nugteren worden uit des duivels frik, van dienzi gevangen zyn tot zyne wil. 7
2. Die zig van hunne dwaafe vooroordeelen nietw, len laaten aftrekken,gelykde r00-' den, die den Mesfias zig al'sVn wereWlyk Koning voorftellen Zn daar door ver-
hr^ï^r*i«u™Naza-
3. Die zig fchikken naar het gedram en de wil van voornaame en aanzienlyke menichen. Zo hielden de Pharifeün htinre dienaars van het geloof in jefus terug! jon. 5. 4.7. en volg. h
4'?Jid ten^feK ,Hefdt, hebben voor de ™-
reld. Dit belette den ryken man, dat hv bekeert wierd. Luc. 10, i9. den rvlceS jongeling, Ma«h. i9. ai. 2^die J^S
vaa'



35*
//. Deel XXI. Boofdjluh
te eeten en te drinken van Christus zelve ingeftelt.
713. V. Is dan het avondmaal geene waare en ei-
getlyke zo genoemde dog onbloedige offerhande, die dagelyksch voor levendigen en dooden ter verzocninge aan Godi door den Priester in de Mis fceofferx word? (a) A. Neen; want dus misvormt rrï> n dii facrament op de affchu velykfte wyfe . wanneer men voorgeeft dat de mis een waaragtig offer is, waar door Cnristus in de inzetting des avomlmaals zig zeiven onder de zigtbaare tekenen van brood en wyn aan Godt zynen Vader opgeofferr hebbende, ter zeiver tyd gewilt t eeft, dat hy op gelyke wyfe door de priesters op den altaar waarlyk. hoewel op eene onbloedige manier en met eene ftaatelyke vertooning dagelyksch zal yeofferr worden, niet alleen voor de zonden, ftraffen , voldoeningen en andere nooden der geloovigen, die nog leven, maar ook voor die genen, die in Christus geftorven, maar in het vagevuur nog nier ten vollen gereinigr zyn van hunne zonden. Welk eene opeenftapeling van dwaalingen!
714. V. Van wat gewigr is deefe dwaaling van de
Roomfche Kerk ? A. Van zeer groor gewigt, om dat zy de bron is van ryke inkomften voor de Roomfche geestelykheiJ en de -oornaamfte fteunpilaar van het geheele leerftelfel der Roomfche Kerk. Wint ontkent de Mis en gy ontkent het gantfche leérgeftel dier Kerke. Dat nu deefe leer va.i de mis uit enkel dwaalingen beftaat, kan by de Hukken blyken. Want
men
Deefe vraag en haar oplosfing ontdekt de regte 11atnur van de Mis der Roomfche Kerk, welkers innerlyke gefteldheid by de meesten zo onbekend is, als de naam hekend is.



Pan deGmadsmiiieUn deslleiligsn Geest os. A$$5
■ '■ men verandert een facrament in een offer.
Een offer is, waar door de mensch Godt zekere gaven aanbied, en een facrament is, waar door Godt den mensch iets aanbied. Men Zegt, dac de mis een waar zoenoffer voor de zonden is* daar dog niets dan het eenig verzoenoffer van Christus de kragt heefc om de zonden te verzoenen. Men •waant deefe opoffering in de inftelling van hec avondmaal te vinden, en men vind daar geen het minste bewys vin in. Men zegt, dat Christus dus dagelykscb in de mis geoffert word, daar de apostel zegt Ebr. 10.14.. óaiCbristus zig maar eens beeft gen ff er t. Men fpreekt van een onbloedig offer, daar nogtans de apostel zegt Ebr. 9. 3»; dat zonder bloeiftorting geene vergeeving gefcbied. M en fpreekr van eene ftaatelyke vertooning,die met ophef van woorden en veele byzondere gebaarden gefchied, waar van egter in de Schrift geen de minste blyk gevonden word; Men geeft voor, dat Christus deefe handeling gewilt (*n bevolen heeft, daar.nogtans* geen fchyn van zodanig een bevel in de woorden der inftelling voorkomt. Men zegt,dat het is voor de zonden der nog leevende geloovigen , daar nogtans de apostel beweert, dat, waar vergeeving der zonden gs, geen offer meer voor de zonden plaats heeft. Ebr; ió. 18.-Men roemt, dat hec dienst doet aan de'verftorvenen heiligen, die nog niec ten vollen gereinigc zyn , daar nogtans het geheele vagevuur en al de omflag van die heilioe diensten en gebeden voor de verftorvehen niet meer dnn een menfchelyk verdigtfel is, waar van de propheeten, Jefus eri zyne apostelen nooit gefproken hebben. hje V ïs het avondmaal geen uiterlyk teeken van * ' eene beiydenis, dat men een Christen is? A Ta vermits het avondmaal niet mag toegeJ ' Aa 2 remt



3$6\ //. Deel XXI. HoefdjluK - •
feikt worden aan menfchen, die geen bely"> denis van den Christelvken Godsdienst doenj maar het is ook een kragdadig genademid* del tot verftcrking van het geloof.
7l6. V. Door wie en wanneer is her irvgefteld?
A. Door onfen Heere Je fus Christus in den nagt toen by vermaden wierd, gelyk de Euange» listen meiden.
Jf?. V. Is her ook ingeftelt in navolging der gewop* ne offer-maaltyden? ' A. Alle omftandighedcn, die de Euangelisten ons berigten, dac by het houden van dit avondmaal plaats gehad hebben, overtuigen ons, dat deefe handeling van Jefus- dat gewigtig doeleinde beoogde, waar toe het nog in de Christelyke Kerke gebruikt word.
718. V. Hoe veele wezenrlyke Hukken zyn.-'er, die
in het avondmaal in aanmerking komen? A. De aardlche middelen en de hemelfche zaakt die door deefe middelen ontvangen word.
719. V. Wat zyn de aardfche? A. Brood en wyn.
720. V. Wat moet omtrent het brood in agt geno¬
men wórden? A. Niet anders, dan dat 'er in het avondmaal waar en natuurlyk brood, dat uit meel van kooren en water bereid en gebakken is, gebruikt moet worden,
721. V. Mag 'er in de plaats van brood ook andere
eetbaare fpys gebruikt worden? A. Neen. Daar is geen reden nog eeni; geval van noodzakelykheid, die de inftelling van Christus kan veranderen , en geen landfchap is zo ver afgelegen, daar nier zo veel koom als tot de handeling van het avondmaal vereischt word, zoude kunnen gebragcworden.
722. V. Onfe oblaaten zyn die dan waar brood?
A. Ja, want zy beftaan uit best tarwenmeelen water, dat eerst onder malkander vermerfgc wordende, vervolgens «oor de hetrë des
vuur»



pan ds Genademiddelen des Heiligen Geestes. ffi»
■ vuurs tor die gefteltheid gebragc word, dat he' eetbaar i><. fS3-V, Is her geb-uik derzelven van eene volftrekte noodzakelykheid? A. Dit hebben wy nooic gelooft. Immers wor«
* . ' den in verfcheide gemeentens onfer Kerke
zo hier f» als elders geene oblaaten, maar gemeen fpysbrood gebruikt, f jA V 1* het gebruik derzelven ook een overblyf-
* ' fel uit het Pausdom? <'
i A Dat de oblaaren van de Roomfche Pauien ' zyn uitgevonden, om de bygeloovigheden van de mis te bevestigen, word al te ligtveerdig en zonder grond gezegt, dewyl men met geene zekerheid kan aantoonen, van wien, waarom en wanneer ze uitgevonden zyn. Dit is zeker, dat zy in de Kerk eenige eeuwen zyn in gebruik geweest.
y»< V. Is de breeking van het brood ook noodzakelyk?
A. De breeking van het brood houden wy, e* ven als het gebruik der oblaaten, voor een vrymiddelding, gelyk ook in zommige ge. meentens onfer Kerke zo hier O) als misfchien elders de broodbreeking plaats heefc. f-,S V. Moet het niet gebrooken worden, om dac Christus zelf het gebrooken heeft? A. De uitdeeling van het brood is noodzake' lyk, maar de wyfe van uitdeeling is onverfchillig. Derhalven is het even veel, of het brood voor, of onder de uitdeeling mee een mes gefneeden, of met de vingeren gebrooken of op eenige andere wyfe tot de uitdeeling worde bekwaam gemaakt. •*57.V. Bewys dit!
* A. Christus heefc zulk brood gehad, dat noodzakelyk moest gebroken worden, op dat
het
(->) Te Rotterdam. (O Te. Rotterdam. Aa 3



3a8 II. Deel. XXI. Hoofdjluk.
het uitgedeelt konde worden. Maar daar men zig van brood bedient, het wetkreedg tot eene bekwaame uitdeeling vooraf bereid is, waarom zou men het daar van nieuws breeken? De Heiland heeft ons ook hec breeken van het brood niet bevolen. Nu zyn wy niet verpligt de daaden van Christus natevolgen, ten zy 'er een bevel van is. Wel is waar, dat Christus zegt: Doet zulks i waar mede hy fchynt bevolen te hebben dar gene te doen, wat hy gedaan heefc; maar dat dit gebod niet op alle voorgaande bmftandigheden zonder onderfcheid, maar alleen op de voornaarafte, namentlyk,her eeten en drinken moet bepaalt worden, blykt uit het uitdrukkelyk getuigenis van Paulus ï.Cor.n.25 — 27. alwaar hy dit bevel: doet zulks! tot het eeten en drinken voornarhentlyk uitltrekcen onder anderen zegt: Zo dihvils als gy van dit brood eet en van dee- ' [en kelk drinkt, zo zult. gy den dood des Heeren verkondigen, tot dat by komt! . " 728. V. Moet het niet gebroken worden, om dat Christus lighaam aan het kruis gebroken is? A. Zo dikwils ik deefe bedenking hoor, verwonder ik my hoe het mogelyk is, dat men., in dezelve eenige noodzakelykheid tot de breeking des broods meent te vinden ; wanc indien de breeking van Christus lighaam'aan. het kruis een bewys is voor de noodzakelykheid van de broodbreeking, zo zou men immers uic kragt van tegenftelling moeten befluiten, dat, daar hec lighaam van Christus aan het kruis niet gebroken is, ook het brood niet moet gebroken worden. Nu is . het lighaam van'Christus niet gebroken, Derhalven enz. 725. V. Bewys dit!
A. Nergens word van eere verbreeking van • Christus lighaam gefproken niet alleen |maar'
zélfs



Van ie Genademiddelen des Heiligen Geestes. 359 ,
zelfs duidelyk tegengefproken Joh. 19. 31 — 06 Het verwon tert my, dat die Christenen, welke zo fterk op de breeking des broods dringen, om de breeking van Christus ligbaam daar door te beduiden, ook niec aandringen op de uitgieting des wyns, en dat met vry meerder grond, om de vergieting van Christus bloed, welke waarlyk gefchied is, p de- fe wyfe te beteekenen.
*7M V Nogtans fcr.ynt Paulus dit te bedoelen r.
/A ' Cor. u. 24. daar hy fchryfc: Jefus nam bet broed, dankte en brak 't en fprak: i\eemtl eet! dat is myn ligbaam, dat voor u gebroken werd?
A Vermits uic Joh. 19 31-36 duidelyk blykt, dat 'er geen been aan Christus hdhaam gebroken is, zo volgt, dac de apostel het woord breeken niet eigentlyk, maar eneieentlyk neemt Kene fmertelyke en bittere dood word dikwerf door de verbreeicing van iemands beenderen of lighaam uitgedrukt. Toen Hiskias dood krank was, zeide hy onder a i< ren in zyn gebed Es. 38 13. Ik dagt: mogt ik tot morgen leeven! maar by brak my alle myne beenderen 931. V. Wat moet omtrent den wyn in agt genomen worden? . .
A Gelyk men waaragtig en natuurlyk brood * moet gebruiken. zo ook waare en natuurlyke wyn, die uit druiven geperst is. Jefus zeide by de infteUing des avondmaals Luc. 22. 18. Ik zal niet drinken van bet gewas des wynftoks, tot dat bet ryk Gods komt. 7-2. V. Mag men ook een ander vogt in deszelfs ' • plaats gebruiken? A Neen. De inftelling van Christus mag, on' der voorwendfel van noodzakelykheid zelfs niet,verandert vvoiden. V. Moet de wyn even zo wel als brood van * ' aden ontvangen worcen? 4 . -
Aa 4 A.£s-



3&> //. Deel. XXI. Hoofd/luk^
, A. Zekerlyk.
734* v« Waar uic bewyst gy dit?
A. Om dat het wezentlyke van dit facrament met beftaat alleen in hec eecen van brood, ook niet alleen in het drinken van den wyn nog in het eeten van Christus lighaam alleen, nog in het drinken van Christus bloed alleen, nog in het eeten van het brood en het hghaam, nog in het drinken van den wyn en het bloed, maar in het eeten va¥ het brood met het lighaam van Christus en het drinken van den wyn met Christus bloed,
* * *r 7<S U,t e woorden der inftelling blykt.
?S5-V- Gaat die uitvlugt niet door: waar vleesch is, daar is ook bloed? A« Neen. Want dus begint men met zyn vernuft in deefe verborgenheid te wroeten, het welk ongeoorloofc is. Men moec van die lacramenc niec oordeelen naar de reden maar naar de Schrift. Dewyl nu Christus' twee zigtbaare tekenen ingeftelt heeft en°eboden onder deefe twee tekenen zyn lighaam te eeten en zyn bloed te drinken zo agten wy het een misdaad te zyn, om een ftip van deefe inftelling aftewyken.
*3 * is nec hemeliche in het avondmaalt
A. Wy kunnen onmogelyk dwaaien, wanneer wy hier van zeggen , het geen Jefus gezegt heeft, namentlyk: Dat lighaam van Christus, hec welk voor ons in den dood is overgegeeven, en dat bloed, het welk Christus tot vergeeving onfer zonden vergooten heefc. Matth. 26. Mare. 14. Luc 22 1 Cor. 11. *
737-V« Jewy$, dat Christus vleesch en bloed met brood en wyn vereenigt zyn en uitgedeelt worden.'
A. Het geen Christus in het overreiken van brood en wyn bevolen heeft om te eeten ea . ie drinken, is zekerlyk van hem.gegeeven.
Nu



Van de Genademiddelen des Heiligen Geestes. &i!
Nu fprak Christus, toen hy het brood gafs Neemt! eet! dat is myn ligbaam! En toen hy den wyn uitdeelde: Drinkt! dat is myn bloed! Wy kunnen aan deefe woorden geen andere zin he^en, als deefe: Dat, wat ik v. met dit brood en deefen wyn geef, is myn ligbaam en bloed. By gevoig, dewyl wy bro. d eeten en wyn urinken, gelyk wy proeren , maar Christus ons daar by verzekert, dat wy te gelyk zyn lighaam eeten en zyn bloed drinken', zo moet zyn lighaam en bloed met brood en wyn op eene zekere wyfe vereenigt zyn. Paulus bevestigt dit met de klaarfte woorden i. Cor. 10. 16. De gezegende kelk, welke wy zegenen,is die niet de gemeenfchap van Christus bloed? Het brood, dat wy breeken, is dat niet de gemeenfchap van Christus ligbaam? 7*3. V. Hoe Konden de jongeren'verzekert zyn en gelooven, dat Jefus, die met hen aan tafel zat,hen zyn vleesch en bloed met het brood en de wyn te eeten en te drinken gaf? A. Om dat zy uit kragt van Jefus woorden gedrongen wierden om te gelooven, dat zy niet op eene natuurlyke en lighaamelyke, maar op eene bovennatuurlyke wyfe het lighaam en bloed van hunnen Verlosfer genooten.
739. V. Is brood en wyn ook verandert in Christus
vleesch en bloed? A. Deefe Helling, bekend onder den naam van TransfubfiJantiatie, word van de Roomfche Kerk verdeedigt, maar van ons ontkent.
740. V. Waar mede bewyst gy het tegendeel?
A. i.Om dat van zodanig eene verandering nergens in de H. Schrift word gewag gemaakt. Want Christus, zeggende: Eet 1 dat is myn lighaam! heeft door het aanwyfend woordje dat niet gezien op het 'brood,nog willen zeggen: Eet! dat brood Aa 5 «



$fy 8. Deel. XXL Ho-ofdfluk.
is myn ligbaam, gelyk men uit den Griekfchen text dit ontegenzeggelyk bewyfen kan. Hy heeft willen zeugen: Dat. %oat ik u geef met bet brood en den tvyn te eeten en te drinken, dat is myn ligbaam en iloed. Even gelyk van God-* Z,oon gezegt word Joh. i. 14. Het woord wierd vleescb, niet otn dat her woord in nee Vleesch, of de Zoon van Godt in een. mensch verandert is, maar om de vereejiigingder twee natuuren aantewyfen, zo geeven ook de woorden: Dat is myn ligbaam! Dat is myn bloed! geene verandering van het een in het ander te kennen, maar eene vereeniging van de zigtbaare met de hemelfche ftffe.
2. Daar een gemeenfchap en vereeniging van twee zaaken is,daar is geene verandering. Zie 1. Cor. 10 16.
3. De verandering van brood en wyn in Christus lighaam en bloed is onmogelyk. Wanc Gods Zoon heeft zyn lighaam aileen uit hec geheiligd bloed van Maria •aangenomen. Zo nu het brood in Christus lighaam veranderde, had Christus twee lighaamen, het eene uit M.ria aangenomen, het andere uit brood gefenapen.
4. Brood en wyn blyfi brood en wyn in en na het gebruik en behouden alle hunne naaiuiiyke eigenfchappen. Door langduurigheid van tyd zou het gezegende brood vervuilen en de wyn afyn worden, Hoe durft men dit van Christus lighaam 2eg^en ?
g.Stryd dit gevoelen tegen de regtzinnige leer van de Apostolifche Kerk en is eerst in de twaalfde eeuw door Petrus Lombar** dus op de haan gebragt, daar na op hec Lateraanfcbe Concilie onder Paus Innocentius den derden, in '1 jaar 121$. goeiige-
keurs



fan de Genademiddelen des Heiligen Geestes. 363 \
keurt en eindelyk op het Concilium van Trente, hec welk in 'c jaar 1545. begoa en 1563. eindigde, bevestigc. 741. V. Is brood en wyn ook een bloot teeken van " Christus vleesch en bloed? A. Gelyk de Roomfche Kerk hier te veel ge' looft, zo gelooft de Gereformeerde Kerk te ■weinig,beweerende,dat brood en wyn niec meer zyn dan bloote teekenen van Christus vleesch en bloed. n-.V. Waar mede bewyst gy het tegendeel? *'* 'a.. Omdat de woorden der inzetting ons ver' zekeren,dat het waaragtig lighaam en bloed van Christus waarlyk tegenwoordig is. Dac nu de woorden: dat is, eigentlyk en niec in eene figuurlyke betekenis moeten opgenomen worden, blykt
ï.Uit de vast gefielde regel in de Uitlegkunde, dat men namentlyk van de eigentlyke beduiding des woords niet moet afwyken, ten zy 'er dringende noodzakelykheid is. „ Ja," zeggen tegenpartyders: „ hier is , de grootfte noodzakelykheid, om den
eigentlyken zin te laaten vaaren, de,', wyl het ongerymd is om te gelooven, " dat een lighaam op zo veele plaatfen „ tegenwoordig zou kunnen zyn en aan
zo veele menfchen gegeeven worden." Dan op deefe wyfe begint men met zyn vernuft raad te pleegen in de heilige verborgentheden van den Godsdienst. Etl wil men met het vernuft raadpleegen, laat men dan liever zeggen: „ Godt is alm'ag„ tig en kan meer doen, als wy begry„ nen kunnen." De leer van het avondmaal is wel boven, maar niet tegen de reden. Wy hebben geen duidelyk denkbeeld van een verheerlykc lighaam, veel ■ minder van zulk een majeftüeus lighaam , , in 't welke de geheele volheid der Godhnd woont. &.xJit



Vm de Wet. S?3.
hebben, zyn zy zig zeiven een wet, daarmede dat zy bewyfen . dat bet werk der wet befchreeven zy in hunne herten, nademaal oun geweeten hen betuigt, daar toe ook de gedagten, die zig onder elkander aanklaagen of ontjchuldigen.
776. V. Waar op is deefe Wet gegronoJ ;
A In de gefteldheid van 's menfchen zielen ' in de natuur der handelingen zelve, die de Wet der natuur gebied of verbied, en die alle menfchen bekend zyn, beftaande in deefe begrippen: Vreest Godc! Leeft eerlyk! Eert uw hoogerel Beledigt niemand! Geeft een ieder het zyne!
777. V. Is de mensch ook verpligt daar naar te lee-
ven? , . ..
A Ta, want ieder mensch is van zyne verpligung tot vervulling deefer Wet innerlyfc overtuigd en by zig zeiven daar van bewust. Rom. 2. 14. 15- , , „. 9 778 V. Wat is de geopenbaarde Wet i
'A Beftaat de natuurlyke Wet in zodanige voor' fchriften van onfe handelingen, die men uic het ligt der natuur kan leeren kennen, zo beftaat de geopenbaarde Wet in voorfchnften van onfe handelingen, die Godt aan de menfchen door de Propheeten en Apostelen heeft laaten bekend maaken. 770 V. Waar vind men deefe Wet? , A. In 'r algemeen in de Goddelyke openbaring ' en byzonder in de tien geboden.
780. V. Wat onderfcheid is 'er tusfchen de Wet der
' natuur en der openbaring'? A. Geen ander, als in de manier en wyie van openbaring. De Wet der natuur is gegeeven by de fchepping en de Wet der openbaring op Sinaï.
781. V. Wat was 'er voor eene Wet voor de Wet¬
geving op Sinaï.
kb a u"



3?4 VI Deel 1. Hoofdfiuh
A. De Wer der natuur, naderhand Op Sinaï pl"gtig herhaalt en verklaart, £8a. V. Wat is de inhoud van deefe Wet?
A. Godt Hef te hebben boven alles en zyne naasren als zig zeiven. Matth. Q2. 37—40. Gy zult Godt, uwen Heer, lief hebben van gantfchen herte, van gantfcber ziele, van gantfchen gemoede. Dit is bet voornaam/Ie en grootfte gebod. Het tiveede is dat gelyk: Gy zult uwen naasten lief bebben, als u zeiven, fn deefe twee geboden hangt de geheele wet en de propheeten. Die nu deefe liefde vol maakt beoeffent, is voor Godc regtvaardig, om dat hy de Wet Vervult5 want volgens Rom. 13. 10. is de liefde de vervulling der wet.
783. V. Waarom word de liefde tot Godc en den naasten de vervulling der Wet genoemt? A. Vermits 'er niet één deugd, niet één pligt bedagc kan worden, die niet in de liefde tot Godt en den naasten gegrond is. Toen Mofes de kinderen Israëls uit Egyplen geleid had, zo gaf Godt zyne Wet op Sinaï met een fchrikkelyk donderen en blixeipen. Ex. 19 en ao. Deefe Wet was drievoudig: een kerkelyke Wet, beftaande in voorfchriften tot een regte betragting en ■waarneeming van den uiterlyken Godsdienst; eene burgerlyke Wee, beftaande in voorfchriften ter beoeffening van hec regt voor de rigcers in Israël; en eene Zedenwet, beftaande in die gebóden, welke de algemeene en onveranderlyke pligten der menfchen voorfchreeven. Godc heeft ze in tien geboden afgedeelt, en om dat ze tot tweederlei voorwerpen betreklyk zyn, handelende eenige geboden van de liefde tot Godt, en andere van de liefde tot de naasten, zo heefc Godt ze gefchreeven op twee fteene tafelen. Tot de eerfte tafel behooren de drie
eer»
\



Van de Wet. 375
eerfte geboden, die ons de liefde Gods, en tot de tweede tafct'l berwaoteq de zeven laatfte geboden . dewelke ons de liefde tot den naasten inprenten.
Het eerfte gebod verbied de zonden van
Gadtrverzaaki»gr
Afgodery - n
J)yl. hof. K.n het gebied de deugden van Kennisfe, Liefde . Vreefe en _
Vertrouwen jegens en op Godt, H\. tweede gebod verbied de zonde van misbruik en ontheiliging van Gods naam en #ebh d de pligt van Godt te verbeerlyken. Hrr derde gebod beveelt de pligt van de heiliging des Vierdag:.
De overige zeven geboden behooren tot de tweede tafel, waar van het eerfte gebod eene belofte heeft, en den kinderen hunne pligten voorftelt jegens hunne ouderen, en van minderen jegens hunne hoogeren namen- lyk eerbied, liefde, vreefe en gehoorzaamheid. ... i Het vyfde gebod verbied de zonden van Zetfsmoord, Doodfl ig, Befchacliging, Z'ielenmoord,
Ergernis, „ , , . , ,
Haat en vyandfebap. En het gebied de
deugden van Liefde,
Verzoenlykbeid, ^ Zagtmoedigbeid en l/'redelieventheid.
Het fesde gebod verbied dejzonderi van
Qverfpel,
Ikerery en alle andere zoorten van
J3b 4 0f)'



%fS ///. Deel. 1. Hoofdftuk.
Onreinigheid en gebied de deugden van Kuiscbeid en
Eerbaarheid in gedagten, woorden en werken.
Het zevende gebod verbied de zonden van Dief ft al en
Roof, het zy met geweld of list, en gebied ons
Een ieder het zyne te geeven en deszelfs goed te helpen verbeteren en bewaaren. Het agtfte gebod verbied alle valfcbe getuigenis en ongegronde kwaade denkbeelden van zyne naasten, en gebied de verdeediging van eens anders goeden naam. Het negende en tiende gebod verbieden alle boofe neigingen en begeerten, en gebieden deftryd tegen en de onderdrukking van dezelve, en een welbehaagen aan Gods Wet.
784. V. Is de mensch verpligt naar deefe geboden
te leeven ? A. Ja.
785. V.' Bewys dit.'
A. Om dat Godt de opperfte Heer en Wetgeever der menfchen is.
786. V. Wat is de ftraffe van-die, die dit verzui¬
men?
A. De eeuwige verdoemenis. Deut. 27. 26.
Vervloekt zy, wie niet alle woorden deefer' wet vervult, dat by daar naar doe! en al 'hei volk zal zeggen: amen i
f27,V. Maar kan de mensch na den val deefe geboden houden ? A. Neen, want de mensch is door de erfzonde verdorvjF• De bekeerde en geheiligde Paulus zelfs getuigde dit van zig Ronu 7. 18 —21. Ik weet, dat in my. dat is in myn vleesch, niets goeds woont. Het willen heb tk wel, maar het goede te volbrengen vind ik niet. Want het goede, het geen ik wil, dat doe ik niet, maar bet kwaade, het geen,
: ' ik



Van de Wet. 2t7
ik niet wil, dat doe ik. Is U nu dat ik dos
bet geen ik niet ivil, zo doe ik dat zelve mei meer, maar de zonde, die in my weont. ?88.V. Waarom eiscbtGodt dan het houden zyner geboden ? , A ï Om dat Godt het regt heeft eene vol' ' maakte gehoorfaamheid van den mensch te eifchen, oewyl Hy ons in. onfe eerfte ouders het vermogen gefchonken heett om zyne Wet te volbrengen, maar wy ons van dit vermogen door toeftemming in hunne moetwillige zonde berooft hebben. , 2.Om door deefen eisch ons tot erkentenis van dit onvermogen te brengen , als zynde de eerlte trap tot onfe herflelling, vermits wy door het gezigt van dit ons geestelyk onvermogen en door de bekendmaking des euangeliums gebragt worden tot de kennis en het geloof aan Jefus hnstus, die door zyne daadelyke en lydende gehoorfaamheid den geloovigen van den vloek des Wets verlost en voor hem de waare geregtigheid heeft te weeg gebragt.
o Om den genen, die door het geloof en de genade des H. Geestes zyn wedergeboofen en welken dus de vervulling des Wets, door Christus volbragt, word toegereekent, tot de beoeffening van alle deug** en vermyding van het zondenkwaad, zo veel zy door de aan hen gefchonkene heiligmakende genade kunnen, meer en meer te fterken en te bemoedigen. Rom. 8. I —4. Zo is 'er nu niets verdoemelyks aan den genen, die in Christus Jefus zyn , die niet naar het vleesch wandelen, m-aar naar den geest: want de wet des geestes, d-ig levendig maakt in Christus Jefus, heeft «iv vn gemaakt van de wet der zonde en B b 5 da



3?8 III. Deel. I. Hoofdfluk.
dés doods. Want bet geen aan de Wet onmogelyk was,nademaal zy door bet vleescb gekrenkt wierd. dat deed Godt en zond zynen Zoon tn de gedaante van bet zondige vleescb, en verdoemde de zonde in 't vleescb door de zonde, op dat de geregtigpeid, van de wet geëischt, in ons vervult wierd, dte nu niet naar vleescb wandelen, maar naar den Geest. ?8Q.V. Indien hy die al doen kon, zou hy dan de zaligheid daar mede kunnen verdienen ? A. De mensch, die de Wet volmaakt vervult zonder ook te zondigen,kan daar door wel de zaligheid verkrygen, uit kragt van Gods belorte: Gy zult myne Inzettingen enRegten bowlen; want welke menscb dezelve doet , die zal daar door leeven, -want Ik ben de Heere. Levn. 18. 5. Maar nier verdienen, want Jefus zegt Luc. 17. 10. Wanneer gy gedaan üebt al wat u bevolen is, zo fpreekt: wy zyn onnutte knegten. Wy bebben gedaan bet geen wy te doen fchuldig waren. Ondertusfchen is niemand hier toe bekwaam. Rom. 3 23 Hier is geen onderfebeid. Zy zyn allemaal zondaars en bun ontbreekt de roem, die zV aan Godt bebben zouden. 790. V. Hoe en waar door word de mensch alleen geregtvaardigt en zalig? A. Alleen door het geloof. 7QI. V. Waar mede bewyst gy dit?
A. Uit Hab. 2.4. De regtveerdlge leeft zyns eeloofs Rom. 3 03 28. Hier is geen onderfcheid. Zy zyn allemaal zMfdaprs en hun ontbreekt de roem, dien zy aan Godt hebben zouden, en worden zonder verdienst regtveerdig uit-zyne genade door de verlosfmg, die door Christus Jefus gefchied is, denzvelken Godt beeft voorgeftelt tot een genade-floel door het geloof in zyn bloed, op dat hy de geregtigheid , dit voor bem geld\aanbiede daar



Fan de Wet. ' '379
in, dat hy de zonde vergeeft, welke tot bier tol «cbleeven was onder de Goddelyke verduldigheid: op dat hy in deefe tyden aanbieden zoude de geregtigheid, die voor_ hem geld, op dat hy alleen regtveerdig zy en regtveerdig maa'ke den genen , die daar is des geloofs in Jefus. Waar blyft nu de roem? Hy is uit Door voetke wet? Door de wet der werken? Niet alzo, maar door de wet des geloofs. Zo houden wy 't nu, dat de mensch regtveerdig word zonder de werken oer Mj, (alleen) door bet geloof.
II. HOOFDSTUK.
Fan de Ferklefinge.
:7o2. V. Indien ik nu dit alles weet en gelood; en 'y door Gods byftand daar naar leeve, hen tic dan ten eeuwigen leven ukverkooren i A. ja. (
793*A !Syi 3-7. Gelooft zy Godt en de Fader van 'onfen Heere Jefus Christus die ons gezegent heeft met allerlei geesteiyke zegentnge inde hemelfche goederen door Christus; gehk hy ons dan verhoren heeft tn denzelven , eer de grond der wereld gelegt was op dat, wy zouden zyn heilig en onbeftrafbaar voor bem in de liefde, en heeft ons verordineert ter kindfchap tot zig zeiven door Jefus Christus naar 't welbebaagen van zyne wil tot lof van zyne heerlyke genade beeft aangenaam gemaakt tn den geliefden, aan welken wy hebben de verlosfmg door zyn Voed, ( namentlyk ) de vergeeving der zonden naar den rykdom van zyne genade. ,fl. V Waarom handelen wy hier ter plaarle nu ' Sn de verkiefinge ten eeuwigen leven?
j\, ciu



35o III. Deel. II. Heofdfluk.
A. Om dar deefe fchikking de beste is. Want
men kan van dit leerftuk geene volleedige denkbeelden hebben, ten zy men de van Godt gemaakte orde des heils kenne. En de kennis van die heils orde vervat alles in zig, wat ons van Godt tot onfe zaligheid geopenbaart is. (_a)
795. V. Waarin beftaat deefe verkiefmg, die men
ook eene Predestinatie noemt? A. In dat werk, waar door Godt naar het voorneemen van zyne wil uit enkele genade beflooten heefc zalig te maaken allen, die ftandvastig in Christus gelooven, Eph ' £ 3-7-
796. V. Word dit woord ook ooit in de heilige
Schrift van eene verkiefinge of Predestinatie tot de eeuwige verdoemenis gebeefi <t? A. Neen, want dat Griekfche woord (^"hetwelk men gevoeglyk door verkiefmg, Predestinatie of voorbefchikking kan overzetten , word niet meer dan in de weinige volgende plaatfen gevonden. Aft. 4. 27. 28. Zy bebben zig vergadert over uw heilig 'kind Jefus, den welken gy gezalft bebt. Herodes en Pontius Pilatus met de Heidenen en het volk Israël, om te doen, bet geen uw hand en uw raad te voren bed agt beeft dat gefchieden zoude. Deefe voorbedagte raad Gods of Verkiefmg beteekent hier geene verkiefmg tot de eeuwige verdoemenis, maar eene beftemming van Jefus lyden, waar van duidelyk gefproken word. Rom. 8. 29. «o. Dewelke Godt te voren gekent beeft, die beeft hy ook verordineert, dat zy gelykvor-
mig
f» Gelyk de geheele orde, waar in de zalige en ge-> 1eerd eMulder.4a,waarheden verhandelt, voortréSêlyk i<, verdient egter deefefcjiikkjng byzonder de goedkeuring van ieder, die onpanydig oordeelen kan eq wil.



-. Van A Verkiefinge. 3&
■mg zanden zyn bet evenbeeld van zyn Zoon 7» dat dezelve de eerstgebooren zy onder veeboederen. En dewelke hy verordineert beeft die beeft by geroepen, en dewelke by \ oelen heefi die %eeft hy ook regtveerdig gemikt, Tn dewelke hy regtveerdig gemakt leeft, die heeft by ook heerlyk gemaakt. Thee word van zulk eene verordineering of Predestinatie gefproken, welke alle menfchen beS, die van Godc met een he.lfaam gevoTg geroepen, vervolgens geregtveerdigt en Ldelyk verheerlykt worden. Dus word We het ïegengeftelde van eene verkiefinge lIr verdoemenis bcv^en en voorgeftelr. i. Cnr o 7 Wy fpreeken van de geheime verg bargele wysbeid Gods, welke Godt verordineert beeft voor de wereld tot onfe heerlykbeid. Hier word gefproken van znlkeene verordineer ine of verkiefmg, waar door Godt befloo en lefft, om een? het Euangelium ?e laaten verkondigen. Derhalven kan men hier ook geene Predestinatie tot de verdoeSr vinden. En wat Eph t. 5Tref!, daar her heet: Godt beeft ons verordineert ter kindfchap tot zig zeiven door Jefus Christus naar bet welbehaagen van zyne wil. En door de verborgentbeid van zyn wil, die tezredikt is, zyn wy ook tot bet erfdeel gef omen ij die te voren verordineert zyn naar bi?voorneemen van den genen, die alle dinSen werkt naar den raad van zyne wille , fbhoon men met zommigen dit getuigenis van den Apostel verklaart van die verordineer ing of Predestinatie, waar door Godt beOoofen heeft, om eerst de Jooden en naderhand de Heidenen tot zyne genade te roepen, zo ftrekt ook deefe plaats egter tot 2een bewys, dat hier eene verkiefmg tot de lerdoemenis het onderwerp van des Apostels reden zy. y





















g~WG£$G tPSlOStyÖ
voor
BEJAARDER
LEERLINGEN»
Ter BEANTWOORDING dkr
G ^£TG G ÏÏG TJofGïiïG T JSL «aL G JE J7\
opgesteld door
DEN WEL-EER WA ARDIGEN en ZEERGELEERDEN HEER
J ^€ M V £ 2) G St,
In leven rustend Leeraar in de Lutberfcbe Gemeente te Amfterdam en Lid van bei Koninglyk Genootfcbap te Stokbolm, opgerigt ter Voortplanting en Ferdeediging van bet christendom, onder de Zinfpreuk:
PRO FIDE ET CHRIST1ANISMO.
J\ of G 2% G gr ZF & ói,
Leeraar by de voornoemde Gemeente te Rotterdam.
^ È ^ Te AMSTERDAM, By J: AMMELtNG, Boekverkooper, op de Zeedyk, by de Waterpounfteeg.
MD CCLXXXIII.



KB. 3eer>2 Exempiaaren worücn voer egt erkent, Jan die doör den Schrijver of Uit.geever e]gei;ha:,dig djjjdSrt^elrerit ïyn.



VOORR Ë D Ë-
Had 'er eertyds van de zyde vanderi E. Kerkenraad te Alkmaar geené zekere liefdedrang tot de Uitgave van de beantwoording deefcr Catechetifche Vraagen plaats gehad, waarfchynlyk zou ik dezelve nooit in het ligt gegeeven hebben. Én wanneer 'er geene wederzydfche verpiigting was, dié my even zo fterk tot de voleindiging van dit werkje verbond, éils den E. Kerkenraad tot het gebruik van Luthers kleine Cateehismus en dit leerboek by de openbaare' en byzondere Catechizatien in hun E. E. Gemeente, zou ik zekerlyk, toen de roepfrem der Voorzienigheid kort daar na my drong, Om die Gemeente, die ik nog lief heb, te verlaaten en het werk myns ampts in de bloeijende Gemeente vari Rotterdam j die my thans dierbaar is , te verrigten , van de verdere beantwoording en voortzetting deefer Troeven hebben afgezien. Dan deefe verandering van * ftanck
fiE RICHT VOOR' DEN BINDER.



u VOORREDE.
Randplaats veranderde die gemaakte fefrikking niet, nog bevrydde my van myne verpligting, welke ik aan eene Gemeente had, die my zo teder beminde. Ik moest myn woord houden. Ik moest myne be. ïofte nakomen. En het berouwt my niet, dat deefe betrekking de dryfveer gewéést is, om deefe geringe arbeid te Toltooijem behalven dat ik daartoe door veele goede vrienden en inzonderheid door den bo ek verkoop er Ammeling, dié dit geheele werkje voor zyne reekening. uitgeeft, op het fferkst wierd aangefpoort en verzogt. Te meer, daar het by alle weldenkende Leeraars van den Christcly^ ken Godsdienst eene uitgemaakte zaak is y dat geen onderwys in deGoddelyke waarheden des geloofs eene gewenschte nuttigheid kan aanbrengenwanneer men ie waarheden niet in een aaneengefchaïètt verband, dat is, in haareii zamenvooiftelt Catechetifche leerboeken y



VOORREDÉ. ui
ken, in welke die orde word in agt genomen, waren my, voor dat de za-; lige Mulder zyne Catechetifche Vraagen üitgaf, in onfe Gemeentens van Nederland onbekend. En het is zeker, dat men aan het gebrek van zodanige onderwyfingen de bedroefde onkunde, die onder het grootfte gedeelte van de Christenen heerscht, voornamentlyk, zo niet alléén, hebbe toetefchfyven. Wanneer myn leerling begrypt, dat het eene Ieerftuk uit het andere voortvloeit of de eene geloofswaarheid met de andere verbonden is, dan prent hy de waarheden zonder veel moeite in zyn geheugeü — Zyn verfhmd ontdekt Gods oneindige volmaaktheden, die Zig in dezelve openbnaren — Zyn hart eerbiedigt dezelve — Hy krygt, mag ik 20 fpreeken, een geVoel van het verhevene in den Godsdienst — Hy word overtuigt,- dat de Christelyk.e Godsdienst waarheid is.
'* i ,i Mari"



XV
VOORREDE.
„ Maar kan men" vraagt een welmenend yveraar voor Luthers leer „ kan „ men eene betere order vinden,dan die de Groote Kerkhervormer ons in zyne' " klnne Catechismus heeft voorgefchree'?~ ven? Wit men in onfe dagen wyfef " zvn, dan by? n Eene zonderlinge te"enbedenking waarlyk! Weet men dan ■niet dat zeer veele van de voomaamfte Godgeleerden onfer Kerke, inzonderheid een Wahbfto Moshéim, in hunne fchnftcn de eerfte fn zyne ttti»^ in IM
(£ad$m< WM*' en de andefe ne voortrefTelyke Zedenleer de oorfaak der onkunde by de meeste Christenen in het verzuim van deefe order gezogt hebben* Waarom klaagen zy over dit verzuim en gebrek, daar in byna alle de Catechetifche leerboeken de order van £«ihers Catechismus gehouden word, wanjfëër deefe order de beste is ? Heeft dc Mié Luthcr het oogmerk gehad,- om de



VOORREDE.
v
volgende voorftanders zyner leere tot die order, die hy in zyne Catechismus gehouden heeft, te verpligten, dan heeft Luther in dit ftuk een misflag begaan. Dan is het onfe piigt, om van dat juk, waaronder wy zo vrywillig tot onfe fchande gebukt gaan, ons te ontdoen, en bewy. fen te geeven, dat wy zeden de Kerkhervorming , en dus in een tyd van meer dan een derdehalve eeuw, in dit ftuk ecnigermaaten meer verligt zyn. Het gezag yan een mensen moet ons tot geene flaa* ven maaken. Eene verandering in de ofde van voorfiel beneemt immers de voor* gefielde waarheden van ha are inneiiyke waarde niets. De Orthodoxie loopt daar door geen gevaar. De verügüng, de verbetering van het menschdom is dog het oogmerk, waar toe de Schepper ons in dit leven beltemd heeft. En de vervulling van deefe pligt bly ve tot den laatJten ademtogt, zelfs onder alle tegenftand, myn doelwit!
* 3 Maat



vï VOORREDE.
Maar ter zaake. Door de geopperde tegenwerping doet men dien Crooteu Kerkhervormer oneer aan. Men wil ons doen gelooven, dat die geleerde man van begrip geweest is, dat men de meniehen in de waarheden niet grondiger kon on? derwyfen, als wanneer men een begin maakte met de tien geboden, dan overging Xoz bet Apostolisch geloof, vervolgens bei gebed verhandelde, daar op de Jacrantenten voornam en ten laatften met de be;. Jydenis der zonden befloot. En nogtans is dit nooit het denkbeeld nog oogmerk van Luther geweest. De invoering van zulk eene volmaakte wanorder was het doelwit van dien fchranderen Hervormer niet. Die Groote Man is nooit van begrip geweest, dat men om Christenen in den Godsdienst kundig te maaken, met de Zcdekunde van Mofis vet moest beginnen Cn met de Biegt en Jbjolutie eindigen. Die eenigzints weet, hoe het met de Ca-
ts-



VOORREDE. vh
techetifche leerboeken voor de tyden def hervorming gefteld was, die eenige kundigheden heeft van de gefteldheid der tyden, waar in Luther leefde, die zal ook .weeten, dat Luther om gewigtige redenen verpligt was, zyn leerboek in geene andere order opteftellen. Men was toen aan zoortgelyk een order gewoon. Luther verbeterde het gebrekkige. Maar de gewoone order behield hy. Was hy van dezelve afgeweeken, men zou hem belastert en hy zou met eene verbeterde order in zyn leerboek Gods Kerk meer nadeel, dan voordeel hebben toegebragt. Hy fchikte zig naar de tyden, waar in hy leefde. Zyn groote oogmerk was, om maar de noodzakelykfte waarheden zuiver voorteflellen. En dit was voor eerst werks genoeg. Hy kon niet alles op éénmaal hervormen. De menfchen, die in zyn tyd leefden, hadden dat zelfde gebrek, die zelfde zwakheid, ofhoezalik * 4 het



VIIÏ VOORREDE.
het noemen, die zelfde verkeerde fielt ging, die wy in de menfchen van onfe tyden ontdekken. Dat is te zeggen: menfchen, die gewoon zyn in de duisternis van zekere dwaafe vooroordeelen te keven, willen nog wel èene flaauwe en by trappen toeneemende fchemering des ligts verdraagen; maar wanneer het volr le dagligt hen tcrftond befchynt, dan keert men liever in zyne akelige donkerheid te rug. Men fcheld en lastert, want men is bang , dat men door die heldere glans blind zal worden. Men keert dan liever in het ryk der duisternis, dat men reeds begonnen had te verhaten, wederom te rug.
Luther had met veele vyanden van den Godsdienst te ftryden. Waren die vyanden dezelfde geweest, waar mede wy in onfe dagen te ftryden hebben, ik ben verzekert, dat hy niet alleen andere fchriften nagelaaten* en andere bedryven
uiti



VOORREDE. ix
uitgevoert, maar ook eene geheel andere order in zynen Catechismus zou gehouden hebben. Want waarlyk! de vry> geest, die in onfe dagen zulk eene aan^ merkelyke rol fpeelt, zal met Luthers Catechismus lagchen , en de menfchen, die volgens die order onderweefen worden en dus de waarheden in haar verband niet kennen, zullen voor het grootlte gedeelte niet alleen tegen deefe Ipotters liegt gewapent zyn , maar ook in het grootlte gevaar liaan, om by eenige herhaalde aanvallen te befwyken.
Daar Luther dan onder anderen met het opltel van dit zyn leerboek zulk een treffelyk bewys van zyne voorzigtigheid in de hervorminge der Kerke gegeeven heeft, daarom heb ik de grootlte agting voor dat boek , en vorder van een ieder , dien ik in den Godsdienst onderwys, dat hy hetzelve van buiten leere; en de waarheden, die zo kort en zakelyk * 5 daar



x VOORREDE.
daar in Haan uitgedrukt, zyn my zo dierbaar, dat ik niets boven dezelve fchatte en ze tot myn laatfte levens-einde wenfehe te verdeedigen. Ik verbeug my, dat zommigen myner Ampts-broederen met my van hetzelfde denkbeeld zyn, die by hunne onderwyfmgen zig van hunne eige Catechetifche opflellen bedienen, waar in zamenhang en order heerscht.
In hoe ver nu de geleerde oplteller dier vraagen, welker beantwoording ik met deefe Tweede Proeve om redenen befluite, aan dit vereischte oogmerk voldaan hebbe, laat ik aan ieder onpartydigen en kundigen Leefer over. Men befwalke dog den roem van den zaligen Mulder niet, om dit zyn opltel van wydloopigbeidtebefchuldigen! Waarlyk is dit opftel niet meer dan een Catechismus. Nooit is die geleerde man zo zot of onvoorzigtig geweest, om onder den titel van CaWhetm Vraagen, om een eigentijk



VOORREDE. xi
lyk genoemd fyjlcma van Godgeleerdheid in de hand tegeeven.O) Zou hier wel een aantal van twee of drie vraagen kunnen gevonden worden, van welke Leeraaren of andere Leermeesters der menfchen in den Godsdiettt zouden durven zeggen? „ Die waarheden, die in deefe vraagen >, voorkomen, verhandel ik niet by my„ ne Leerlingen. " Durft men dit niet beweeren, wat befchuldigt men dan dien man van eene wydloopigheid, aan welke men zig zeiven verpligt vind fchuldig te maaken ?
- „ Dan mogelyk zyn myne antwoorden „ te wydloopig, en derhalven dit leer„ boek ook niet gefchikt voor de kin„ der-jeugd. Een leerboek moet korter
„ van
(<j) Een Godgeleerd Systema van Quenfted en anderen beflaat eenige duizend bladzyden in folio. Maar verftaat men door een Systema een zamenftel van waarheden, die in haar verband worden verhandelt, dan zyn deefe Catecbetifcbe Fraagen een Systema, en de order is dan naar myne gedagten ver te verkiefen voor wanorder.



xn VOORREDE.
„ van begrip zyn en de waarheden, die" „ den grond des geloofs betreffen, moet „ en kan men door mondelyke byvoeg„ felen uitbreiden?" Maar ik vraage wederom: Heb ik dan dit boek beftemt voor het geheugen of voor het verftand van myne leerlingen? Ik heb in myne Voorreden voor de Eerjle Froeve reeds gezegt, hoe ik my met het grootlte nut van dit leerboek bediene, zonder dat ik het geheugen myner leerlingen martel. Het opfcherpen van het geheugen is goed en heeft zyne nuttigheid, maar de ondervinding, die leermeesteresfe der dwaafen, kantotbewys verltrekken, dat het geheugen niet opgefcherpt veel minder het verftand verligt en overtuigt word door het van buiten lceren van vraagen en antwoorden. Het grootlte deel van onfe bejaarde Christenen zal immers den kiemen Catcebismus van Luther nier meer kunnen opzeggen, ik laat ftaan Hartogs
Weg"



VOORREDE. xiiï
Wegwyfer, fchoon zy in hunne jonge jaaren met dit boek van buiten te leeren meenig bang uur hebben doorgebragt. Het geheugen te pynigen is het verftand benadeelen. Men oeffene het geheugen — dog laat ik hier van afftappen, op dat ik niet wydloopig fchyne. Mogelyk zal ik, fpaart de hemel my gezondheid, wel eens gelegenheid vinden, om het een en ander , wat hier toe betrekking heeft, byzonder te verhandelen. Ik keer te rug ter oplosfing van de gemelde zwaarigheden. „ Myne antwoorden „ zyn te wydloopig." Indien men zegt: Myne antwoorden fihynen te wydloopig, heb ik 'er niets tegen intebrengen. Want het is waar. Zyfcbyncn wydloopig, vermits ik alle de bewystexten van woord tot woord heb uitgefchreeven en laaten drukken, om dat ik dit in een Catechismus zeer noodig vind. Maar hoe veel korter zouden de meeste antwoorden
lèhy-



Xïv VOORREDE.
fchynen, wanneer ik, gelyk in veele Catechetifche leerboeken gefchied j alleen de capittels en verfen van de bewystexten, zondermeer, had ter neergeltelt?
Men zegt: „ Het gebrekkige van een „ Catechismus moet men door nadere „ mondelyke onderrigtinge vergoeden. '* Dat is waarlyk even zo veel, als of men zegt: „ De regte uitbreiding en verklaa„ ring van de gewigtiglte leerltukken „ moet men aan het geheugen van zyne „ leerlingen overlaaten, want dan kun„ nén zy, het geen men hen gezegt „ heeft, weder vergeeten, daar wanneer „ alles, wat een Christen nodig heeft te „ weeten, in een Catechismus gevonden „ word, de leerling zyn geheugen tege„ moet komen en zig zeer fpoedig de „ waarheden en bewyfen* die hy heeft „ hooren verklaaren, herinneren kan." Met één woord : Het gaat hier mede* gelykin veele andere dingen.- Partyfchap —
Voor-



VOORREDE. xv
Vooroordeel — Jaloefy — Nyd — de roerfels zynde van onfe daaden, wil men liever zyn eens aangenomen en geliefkoosd gevoelen tegen beter weeten en geween ten, ten minsten, zonder het te bewyfen, hardnekkig verdeedigen, dan hetzelve verlaaten. En daarom, eer dat men den geleerden Mulder en andere Godgeleerden in Neêrlandsch Lutherdom, die zig van hunne eige en kundige opftellen van Catechetifche vraagen bedienen, het regt zou laaten wedervaaren, dat hen toekomt, eerdat men ze in hunne heilfaame poogingen, die zy tot verbetering van het verftand hunner medemenfchen aanwenden, zoude onderfteunen, wil men liever blyven beweeren, dat een regte Catechismus niet volledig moet zyn, maar zonder order en gebrekkig.
Ik ftap van eene verdere beantwoording dier tegenwerpingen af. Ik vond my verpligt dit by deefe gelegenheid te beng-



£vi VOORREDE.
rigten, om my niet geplaatst té zien onder dat foort van menfchen, die veel zeggen en niets bewyfen. Ik voor my weet by eige ondervinding, dat de arbeid van den zaligen Mulder'in bet opftellen deefer vraagen reeds by zeer veelen het gewenschte nut heeft aangebragt. Ik bidde God om zynen verderen zegen over den arbeid van alle myne Amptsbroederen, die met ter zyde ftelling van allemenfchelyke inzigten zig toeleggen, om jonge eri aankomende menfchen, zo vroeg als mogelyk, tot waare kennis en godzaligheid opteleiden, op dat hunne arbeid in den Heere niet te vergeefsch zy. Dit is en blyft de opregte wensen van
Den Schryver.
Uit myn boekvertrek. Den 8. February. 1783.
TWEE-



Èladz. *
I. DEEL. I. HOOFDSTUK.
VAN D E°r4
GODSDIENST.
######.##################
myn vriend!
Uwe begeerte is van my in de gronden eh waarheden van den Lutherfchen Godsdienst onderwezen te worden:
t. V, ^<^<5^at beteekent en wat verftaat gy .Q, ^ door het woord Godsdienst? A. jL " a De Godsdienst beteekent die ge■£<ém*>>* ftalte van onze ziele en inrichting ">?^7 van onze daaden, welke overeenkomftig is met de betrekking, welke 'er tusfchen Godt en den mensch is en uit dé kennis van Godt kan worden afgeleid.
2, V. Is de mensen verpligt Godt te dienen? A. Ja.
3, V. Waaruit bcwyst gy deefe verpligting?
A. Uit de Natuurlyke Reden en de Goddelyke openbaring.
4, V. Hoe door de Natuurlyke Reden? A. I. Uit de kennis van Godt.
2. Uit onfe afhankelykheid van Godr,
3. Uit de weldaaden, die wy van Godt Ontvangen.
V. Hoe door de Goddelyke Openbaring?
A. Uit de Goddelyke Zedenwet, die wy be^
A fclire-



0 /. Deel. I. Hoofdftuk.
fchreven vinden Ex. 20. 1-17. en uit Mat. 4. 10. Gy zult Gtdt, uwen Heer, aanbidden en bem alleen dienen.
6. V. Is het niet te,laag voor Godt eenen dienst
van den mensch te eifchen en aanteneemen? A. Neen; want
1. Word de mensch door den Godsdienst waarlyk gelukkig.
2. Is de mensch van Godt afhankelyk, als onder anderen blykt uit de fchepping, welke Godt betamelyk was.
7. V. Waar uit moet de oorfprong van den Gods¬
dienst worden afgeleid ? A. Van Godt zeiven.
8. V. Op hoe veelerlei wyfe kan en moet de
mensch Godt dienen? A. Op tweederlei wyfe: inwendig en uitwendig.
9. V. Hoe dient de mensch Godt inwendig?
A. Wanneer de mensch zulke zuivere en volmaakte begrippen, als mogelykis, van Gods volmaaktheden en werken vormt en door deeze kennis zig aanfpoort, om Godt lief te hebben en te vreezen,
10. V. Is deefe inwendige Godsdienst noodzakelyk? A. Ja; want Godt eischt deezen inwendigen
dienst van den mensch. Eph. 5. 19. Zingt en [peelt den Heere in uw hertel
11. V. Hoe dient de mensch Godt uirwendig?
A. Wanneer de mensch die inwendige gevoelens, welke zyne' ziel van Gods volmaaktheden en werken heeft, door zyne uiterlykc daaden openbaart.
12. V. Is deefe uitwendige Godsdienst wel noodza¬
kelyk? A. Ja ; om dat
1. Godt deefen uitwendigen dienst uitdrukkelyk in zyne Zedenwet van den mensch afeischt; en
2. Onze evenmenmensch door onfen uitwendi¬
gen
(



Van den Godsdienst,
3
gen Godsdienst tot de betragting van zyne pligt word aangemoedigt. Mat. 5. 15. 16. Men fteekt geen ligt aan en zet bet onder een [cbepel, maar op eenen kandelaar, zoo ligt bet allen, die in bet buis zyn. Laat alzo uw ligt Jcbynen voor de lieden, dat zy uwe goede werken zien, en uwen Vader in den bemel pryfen !
13. V. Is het niet genoeg Godt alleen inwendig te
dienen ?
A. Neen, dewyl Godteischt, dat de inwendige gevoelens en uiterlyke bedryven altoos met elkander moeten gepaart gaan. Eph, 5. 19, Spreekt onder eikanderen van pfalmen en lef gezangen en geestelyke liederen! zingt en /peelt den Heere in vw her te! En zegt altyd dank voor alles GodteH den Vader in den naam van onfen Heere J"e[us Christus!
14. V. Is het niet genoeg Godc alleen uitwendig te
dienen? ï. Neen; want
js een bloote uitwendige Godsdienst enltel hui gel y.
i, Van Godt daarom uitdrukkelyk verbooden, Ef. 29. 13. ï4 De Heere [preekt: daarom, dat dit volk tst my genaakt met hunnen mond en met hunne lippen my eert, maar hun bert ver van my is en my vreefen naar menfcbengeboden, welke zy leeren, zoo wil ik ook wonderlyk met dit volk omgaan, op 't wonderlykjle en zeldzaamfie, zo dat de wysbeid hunner wy [en zal ondergaan en het verftand bitnner vet « ftandigen verblind worden. s.5, V, Is het niet onverfchillig, wat denkbeelden zig den mensch van Godt en zynen dienst vormt ? A, Neen; want
I. Heeft Godc den mensch het vermogen gegeeven, om hem als zulk een Wezen te leeren kennen en te dienen, gelyk hy van den mensch gekend en gediend wil zyn.
fi. Heeft God niet alleen door de Natuur, maar A 2 nog
v



+ /. Deel. I. Hoofd/luk.
nog daarenboven door zyne Openbaring zig aan den mensch bekend gemaakt. IÖ.V. Wat word op zyde van den mensch vooronderftelt, om vatbaar voor eenen Godsdienst te zyn?
A. Van de zyde des verftands de Natuurlyke ' Reden en van de zyde der wille de Vryheid.
17. V. Wat verftaat gy door de Natuurlyke Reden? ' A. Het vernuft, zynde een vermogen der ziele,
' door het welk zig de mensch duidelyke voorftellingen van allerlei dingen maaken en daar uit veele algemeene en byzondere waarheden befluiten kan. .
18. V. Voor hoe ver is die ons nuttig en noodig in
den Godsdienst? A. I. Om den mensch tot de kennis van Godt opteleiden.
2. Om den mensch van zyne verplignng tot den Godsdienst te overtuigen.
19. V. Wat verftaat gy door de Vryheid?
A. Eene beraadflaging in het hart over die din' gen, o"ver welke de wil magt heeft.
20. V. Is deeze Vryheid nodig, om Godt te kunnen
dienen?
A. Ja. Was de mensch geen vry fchepzel, wa' ren alle zyne bedryven nog goed nog kwaad. Neem de vryheid van den mensch weg en de geheele Godsdienst zal ophouden. Want de Godsdienst heeft zynen naruurlyken grcnd in den zedelyken toeftand van den mensch,. die een vernuftig en vry fchepzel is. Als een fchepzel moet de mensch toeftemmen, dat hy afhangt van Godt zynen Schepper, dien hy gehoorzamen moet. Als een vernuftig fchepzel heeft de mensch de bekwaamheid, om Godt als een oneindig volmaakt Wezen te leeren kennen. Als een vry fchepzel kan de mensch befluiten, om naar deefe kennis zyn leven interigten of niet. Drie ftukken worden 'er dan vereischt,
wan-



Van den Gedsdienst.
s
wanneer een fchepzel voor een Godsdienst zal vatbaar zyn. Het fchepzel moet eerftelyk weten, dat het als een fchepzel van Godt afhangt. Het moet verder bekwaam zyn, om Godt te leeren kennen. Het moe ook eene vrye wil hebben , om Godt te dienen. De mensch nu is zulk een fchepzel. Derhalven heeft de mensch een Godsdienst.
21. V. Van waar ontleent de mensch de kennis, om
Godt te dienen? A. Uit de betragting der Natuur en door de nadere Goddelyke Openbaring.
22. V. Hoe noemt men die kennis, die men uit de
betrachting der Natuur ontleent? A. Den Natuurkundigen Godsdienst.
23. V. Hoe noemt men die kennis, die de mensch
uit de nadere Goddelyke Openbaring ontleent ?
A. Den Geopenbaarden Godsdienst.
24. V. Waar in beitaat de Natuurkundige Gods¬
dienst?
A. In eene overtuiging van het aanwezig zyn van een oneindig volmaakt Wezermen van de verpligting, om dat oneindig volmaakt Wezen te dienen,
25. V. Is 'er nog een zodanige Natuurkundige Gods¬
dienst? A. Ja.
26. V. Bewys dit!
A. Pf. 14. I. De dwaafen fpreeken in hun hert: daar is geen Godt. Zy deugen niets en zyn een gruwel met hun doen. Rom. 2. 14. 15, Is 't dat de Heidenen, die de wet niet hebben en nogtans van natuur doen de werken der wet, dezelve, dewyl zy de wet niet hebben, zyn zy zig zeiven eene wet, daar mede, dat zy bewyfen, dat bet werk der wet befcbreven zy in hunne herten, nademaal hun geweeten ben betuigt, daar toe ook de gedagten, die zig onder elkander aanklaagen of ontfcbuldigen.
A 3 27. V,



6
I. Deel. I. lhofdf.uk.
27. V. Maar is deefe aanleiding uit de Natuur op zig zelf alleen genoeg, om ons te onderregten, hoe wy in dien ftaat, waar in wy ons bevinden, Godt dienen kunneu en dienen moeten?
A. Neen. , . ,
s8.V, Bevvys, da: zy daar toe onvermogend is! A. Het ligt der Natuur ontdekt my wel, dat 'er een Godt is, maar leert my niet, wat God is. Het openbaart my wel, dat Godt oneindige volmaaktheden van almagt, eeuwig» heid, onveranderlykheid, wysheid, goedheid, regrvaardigheid &c. bezit, maar leert my niet, wat die volmaaktheden al in zig bevatten. Het leert my wel, dat Godt de wereld heeft gefchaapen, maar niet, wanneer en hoe deefe wereld gefchaapen is. Het ligt der Natuur verpligt my wel om Godt te dienen, maar leert my niet, hoe ik hem moet dienen. Het onderrigt my wel, dat ik Godt niet, zo als behoorde, gediend hebbe, maar fchenkt my geene wysheid nog kragt genoeg, om hem in't toekomende zo te dienen, gelyk het behoord. Het ligt der Natuur overtuigt my wel, dat de zonde eene eeuwige ftraf verdient, maar leert myniet, hoe ik my, om deeze eeuwige ftraf te ontgaan, met Godt verzoenen kan. Daarom getuigde David Pf. 119. 92. Heer! indien uw Wet niet was myn troost geweest, zo was ik vergaan in myn elende. I. Cor. 2. 14. De natuurlyke mensch verneemt niets van den Geest Gtcls; want het is hem eene dwaasheid en hy kan bet niet erkennen, want't moet gees* telyk geoordeelt zyn. 29. V. Waar in beftaat de Geopenbaarde Godsdienst?
A. In eene bekendmaking, hoe Godt na den zondenval van den mensch wil gediend zyn.
II, HOOFD-



I. Deel. II. Htofdfluk.
?
II. HOOFDSTUK.
Fan de H. Schrift,
30, V. Was deefe nadere Openbaring omtrent den Godsdienst noodzakelyk? A. Ik maak een onderfcheid tusfchen eene volftrekte en voorwaardelyke noodzakelykheid. Is de noodzakelykheid in een Wezen onveranderlyk, zo heet zy eene onbepaalde, eene volitrekte noodzakelykheid. Maar is de noodzakelykheid bepaald aan de vooronderHelling van zekere omftandigheden , zo heet zy eene bepaalde of voorwaardelyke noodzakelykheid. Past men dit op de Goddelyke Openbaring toe, zo blykt het van zelfs, dat de grond van haare noodzakelykheid'of in Godt , die zig aan den mensch geopenbaard heeft, of ook in den mensch, aan wien deeze Openbaring gefchied is, zyn moet. Nu zal geen verltandige ligt tot die meening overhellen, dat eene nadere Goddelyke Openbaring het zy ten opzigte van Godc of van den mensch volftrekc noodzakelyk is. Want wilde men dit beweeren, zo moest men bewyfen, dat het tegendeel, namentlyk het gemis van eene nadere Goddelyke Openbaring niet gedagt kan worden, of eene tegenftrydigheid in zig bevat.En dit bewys moest aldus gefield zyn, dat men betoogde, dat of Godt geen Godt of de mensch geen mensch zyn en blyven kon, wanneer Godc zig aan den mensch buiten de natuur niet nader geopenbaard had. Dan het voomeemen, om zulk een bewys te voeren, was de grootfte dwaasheid en ongerymdheid, dewyl de wezemlyke begrippen van Godt en den mensch gevormt kunnen worden, zonder juist de noodzakelykheid van eene nadere Goddelyke Openbaring aanteneemen. Eene nadere GodA 4 de-



S /. Deel. II. IloofJJluk.
delyke Openbaring was noodzakelyk, indien Godc den mensch na den zondenval kon of wilde gelukkig maken. Eene nadere Goddelyke Openbaring omtrent den Godsdienst na den zondenval was dan niet volltrekc, maar bepaald noodzakelyk. V.V. Waar mede bewyst gy deeze noodzakelykheid?
A. Uit het onvermogen van den Natuurlyken Godsdienst, om den mensch tot eene regte kennis en dienst van Godt opteleidenen zyne waare gelukzaligheid te bevorderen. Pi* 119.92. Heere! indien uw Wet niet was myn troost geweest , zo was ik vergaan in myne elende. X. Cor. 2. 14. De natuurlyke mensch verneemt niets van den Geest Gods; want het is hem eene dwaasheid en by kan het niet erkennen, want 'jt moet geestelyk geoordeelt zyn. 32.V. Wat zyn de kenmerken, waar aan menzodanig eene nadere Openbaring kennen kan?
A. Wy moeten hier grondwaarheden aan de hand geeven, waar uit deeze vraag bellist kan worden. Het eerfte kenmerk kan men uit het geen wy reeds verhandde hebben, opmaaken. Namentlyk : eene Openbaring moet zodanige ieeringen in zig behelfen, welke ten aanzien van de gewigtigfte voorwerpen de rust der ziele bewerken kunnen. Dus moet in die Openbaring de beflisfing van die Goddelyke eigenfehappen, welke by de herftelling der menfchen uit het eeuwig ongeluk tot de grootfte gelukzaligheid met elkander itrydig zyn. zo voorkomen, dat het vernuft niets daar tegen inbrengen en de wil zig ten vollen gerust ïtellen kan. De zekerheid van den waaren Godsdienst, welke tot verkryging der Zaligheid noodzakelyk is, moet 'er duidelyk in worden voorgeftelt. Den oorfprong der zonde, de flraf van het1 zedelyk kwaad, de oorfaak des doods, de
zs-



Van de H. Schrift.
9
zekerheid van het leven der ziele na de dood en diergelyke gewigtige ftukken meer, in welker befchouwing het vernuft niet met volle zekerheid -dringen kan, moet eene Openbaring zo voordellen, dat ieder een uit dezelve de behoorlyke onderrigting erlangen kan. Want anders bleef het vernuft in zyne volflagene onkunde en in zulk een maalftroom van twyfelmoedige begrippen, dat zy geen uitgang uit dezelve vinden kon, en de Openbaring zelve, welke diergelyke gewigtige zaaken niet met gegronde zekerheid voordroeg, was vrugteloos.
De tweede grondregel, die men ter beoordeeling van de Goddelykheid eener nadere Openbaring als een kenmerk moet aanneemen, is deefe, dat zulk eene Openbaring niets moet behelzen, dat met de waarheden des vernufts en geweetens ftrydig is. Want het Goddelyk verftand is de bron van alle, en dus zo wel van de Redenkundige, als Geopenbaarde waarheden. Was 'er nu eene tegenfpraak tusfehen dezelve, zo moest het Goddelyk verftand eene onwaarheid als waarheid erkennen. Dan dit is onmogelyk. Derhalven kunnen Vernuft en Openbaring elkander niet tegenfpreeken.
Ten derden moe; die Openbaring ons meerdere zaaken ontdekken , als de Reden. Dus moeten wy ons niet bekommeren , wanneer zy onbegrypelyke verborgenheden behelst, zynde zulke zaaken, welker aanwezig zyn beweezen , maar welker 'innerlyke gefteltheid ons menfchen onbekend is. Immers de geheele Natuurkunde ontwikkelt zig eindelyk in verborgenheden, die een eindig vernuft hier op aarde niet kan oplosfen.
Eindelyk moet die Goddelyke Openbaring eene herhaaling zyn van de Wet der Natuur, dewyl de ondervinding leert, dat het verderf A 5 . der



10
I. Deel. II. Hoofd/luk.
der menfchen zo groot is, dat de meesten niet alleen van de wet der natuur onkundig zyn, maar ook geene bekwaamheid nog gelegenheid hebben, om dezelve door bondige befluiten des vernufts te leeren. Immers is het niet te vermoeden, dat Godt, wanneer hy zig nader aan den mensch geopenbaart heeft, dit gebrek niet zou hebben vergoed. Ja daar de gelukzaligheid van den mensch onaffcheidelyk met de Natuur-wet is verknogc, zo is reeds om deeze oorzaak alleen eene nadere Openbaring nuttig en wenfchelyk, gefield ook, dat het niet noodig was, dat zy iets nieuws behelsde.
33. V. Die Openbarihg, die wy voorgeeven van Godt ontvangen te hebben, bezit die alle die kentekenen? A. Ja.
34.. V. Bewys dit!
A. Dit blykt ten duideiykften. Want
1. Leert zy ons den weg tot den waaren Godsdienst, of hoe de mensch door den Verlosfer wederom tot Godt gebwigt en in den vorigen ftaat van gelukzaligheid herftelt kan worden. Ef. 53. n. Door zyne kennis zal by, myn knegt^ de, regtvaardige, veele regtvaardig maaken, want by draagt hunne zonden. Mare. 16.. 16. Wie gelooft en gedoopt word, die zal zalig worden; maar wie niet gelooft, die zal verdoemd worden.
2. Niet een ftuk van alles, wat zy behelst, is met een eenige redenkundige waarheid llrydig. Ps. 119. 86. Heere! uwe geboden zyn enkel waarheid. Joh. 17. 17. Vader l Heilig ze in uwe waarheid! uw woord is de waarheid.
3. Zy ontdekt zaaken, die het vernuft niet bekend zyn nog bekend kunnen zyn. Hier toe behooreti de Gefchïedkundige waarheden, in welke zo wel van de Wereld-fcbepping in 't algemeen, als van des Menfchen-fchep-
ping



Van de H. Schrift.
ping in 't byzonder gefproken word. Zy verhaak de gefchiedenis van den oorfprong der zonde en derzei ver droevige gevolgen, zo in dit als het toekomende leven. Zy vervat verborgenheden in zig, waar van de Drieëenheid en de menschwerding van Gods Zoon de gewigtigfte zyn. 4. Zy herhaalt de Wet der Natuur. In het O. T. heefc Mofes dezelve uit de handen van Godt door den dienst der Engelen ontvangen. In het N. T. hebben Jefus en zyne Apostelen dezelve verklaart en den waaren geestelyken zin van dezelve aangeweefen. 35, V. Waar of in wat boek vinden wy deefe Openbaring?
A. Zo ver men in de gefchiedenisfen der wereld tot op de allerlaatste tyden te rug kan gaan , vinden wy, dat de volken der aarde altoos hebben voorgegeeven , dat zy eene nadere Goddelyke Openbaring hadden. En niet ligt zal men heden nog een volk onder de zon aantreffen, het welk zig by zynen Godsdienst niet op eene Goddelyke Openbaring beroemt. De Heidenen immers beroepen zig op hunne Godfpraaken, de Turken op hunnen Alcoran, cle Jooden op de Boeken des O. T. en den Talmud en de Christenen op hunnen Bybel. Daar nu zo veelerlei Openbaringen in de Wereld zyn, die voor Goddelyk aangegeeven worden, en eene nadere Goddelyke Openbaring noodzakelyk is , indien de mensch zal gelukkig worden, zo zal een van alle waaragtig Goddelyk zyn, en dan moeten de andere valsch zyn. Vermits nu niet ééne Openbaring, die men voorgeeft Goddelyk te zyn, alle die kentekenen bezit, die eene nadere Goddelyke Openbaring bezitten moet, behalven de Bybel,zo moeten wy ook deefe Goddelyke Openbaring alleen vinden onder
de



12
I. Deel. II. Hoofdftuk.
de Christenen in dat Boek, dat zy den Bybel noemen.
36. V. Is dan de Bybel Gods Woord? A. Ja.
37. V. Hoe bewyst gy dit?
A. Dit bewys ik aldus: dit boek alleen heefc alle de kentekenen, die eene nadere Goddelyke Openbaring hebben moet, derhal ven kan het eene Goddelyke Openbaring zyn. Dat het nu eene waare Goddelyke openbaring is , bewys ik uit de Wonderwerken, die ten behoeve van deeze Openbaring gefchied zyn, en uit de Voorzeggingen, die daar in voorkomen en op haar tyd vervuld zyn. Dit alles nu zamengenomen bewyst, dat de Bybel Gods Woord of door Goddelyke ingeeving gefchreven is, volgens het byzonder getuigenis van David. 2 Sam. 23. 2. De Geest des Heeren heeft door my gefproken en zyne reden is door myne tong gefchied. En volgens het algemeen getuigenis van Paulus. 1. Tim. 3. 16. Alle fchrift is van Godt ingegeeven.
38. V. Wat verftaat gy door eene Goddelyke in-
geeving?
A. Eene onmiddelbaare Werking, waar door Godt de H. Schryvers zo befticrde, dat zy het geen Godt wilde en gelyk hy het wilde befchreeven hebben, in die boeken opteekenden, welke tot de Goddelyke Openbaring behooren zouden.
39. V. Gefchied deeze ingeevingop eene en dezelve
wyfe omtrent die zaaken, die in den Bybel voorkomen ? A. Neen. Zomtyds wekte Godt de H. Mannen tot fchryven op door een uitdrukkelyk bevel. Ex. 17. 14. De Heere /prak lot Mo fes: fchryf dit ter gedagtenis in een boek! Zomtyds alleen door eene innerlyke aandryving. c. Pet. 1. ai. Want daar is nog nooit eene prophetie uit
's men-



Fan de H. Schrift. X3
*s menfchen wil voortgebragt, maar de Heilige menfchen Gods hebben gefproken, gedreevert van den Heiligen Geest. 4.O.V. Wat onderfcheid is 'er tusfchen eene Goddelyke Openbaring en.tusfchen eene Goddelyke ingeeving?
A. Eene Goddelyke Openbaring is^die onmiddelbaare werking, waar door Godc het zy door ge.'.igten, of droomen , of verrukkingen, of Godfpraaken aan den mensch bekend maakte, het geen hy niet wist nog weeten kon. Eene Goddelyke Ingeeving is die onmiddelbaare werking, waar door Godt de Schryvers der H. Boeken beftierde en aanzette, om het geen zy wisten of het geen Godt haar geopenbaard had, te befchryven. Zo heeft zomtyds eene Goddelyke ingeeving plaats gehad, zonder eene onmiddelbaare Openbaring; en wederom: dikwils eene onmiddelbaare Openbaring, zonder eene ingeeving.
41. V. Zyn de woorden zo wel onder deeze God¬
delyke ingeeving begreepen als de zaaken? 1 A. Ja. En dit was nodig, op dat de Schryvers niet uit menfchelyke zwakheid een misflag bedingen in de manier en wyfe, om de waarheden te befchryven en voorteltellen. De beste Uitleggers moeten ook bekennen, dat men in de woorden der Schrift de grootlte nadruk vind. Hier op roemde Paulus. I Cor. 2. 12 13. Wy hebben niet ontvangen den geest der wereld, maar den Geest uit Godt, dat wy weeten kunnen, wat ons van Godt gegeeven is; *t w~elk ivy ook fpreeken niet met woorden, welke de menfchelyke wysheid leeren kan, maar met woorden, welke de Heilige Geest leert.
42. V. Hoe veelerlei foorten van waarheden ont¬
moeten wy in de Goddelyke Openbaring, dat is, in den Bybel?
A,



U I. Deel. II. Hoofd/tuk.
A. Driederlei: zommige kunnen wy door he£ Nacuurligt alleen ontdekken. Zommige weeten wy alleen door eene nadere Goddelyke Openbaring. Zommige zyn ons en door de Reden en door de Openbaring bekend. 43.V, Wat dient men te doen en te bedenken by die waarheden, die wy door het Natuur-ligt alleen ontdekken kunnen?
A. Men moet die waarheden vergelyken met hergeen de Openbaring daar van zegt en wel bedenken , dat de Redenkundige Waarheden nooit met de Geopenbaarde nog de Geopenbaarde ooit met de Redenkundige Waarheden firyden kunnen, dewyl Godt de eenige oorzaak is, die ons de Reden aangefchapen en de Openbaring gegeeven heeft. Tegenftrydigheden kunnen wy niet gelooven. Zy kunnen ook van Godt niet komen, die de Waarheid zelve is. b. v. Door het Natuurligt alleen kan ik weeten, dat Godt de Wereld gefchapen heeft. De Bybel verzekert my ook van deeze Waarheid. Mofes verhaalt deeze gebeurtenis. Dus Hemmen het Vernufc en de Openbaring hiermee elkander" overeen. Egter de Openbaring geeft my hier in van meerdere zaaken berigt, als hec Vernuft my ontdekt. Maar ik vind geene tegenftrydigheden. In het verhaal van Mofes vind men niets, dat met de Natuurkunde of ondervinding ftrydig is. Alles wat Godt in de Schepping gedaan heefc naar het verhaai van Mofes, getuigt van zyne Heerlykheid en Majefteit. De befchryving dej- dagwerken verfchafc het vernuft zo veel ftof tot overdenking, dat het als verrukt wordt over de uitneemende orde en goedheid van den Schepper.
44. V, Wat by die waarheden, die wy alleen door eene nadere Goddelyke Openbaring weeten?
A



Fan dt H. Schrift.
15
A. Alles, wat wy zeker weeten van Godt geopenbaard te zyn, fchoon de Reden het niet ontdekken kan, of door de Openbaring het ontdekt hebbende, nietbegrypen kan, moeten wy als eene waarheid aanneemen en gelooven. Wy moeten daar by bedenken, dat wy zeer buitenfpoorig zouden zyn, wanneer wy alles met onze Reden wilde begrypen, dewyl ons verftand niet alleen bepaald, maar ook verzwakt en bedorven is, en Godt in tegendeel meer kan weeten en doen, als wy denken of begrypen kunnen. Genoeg, als ;er maar geene tegenftrydigheden in gevonden worden. De verborgenheden, die in den Bybel voorkomen, ftrekken ons tot een waarburg voor de Goddelykheid van dit .Boek. Vqnden wy 'er geene verborgenheden in, dan konden wy bet misfen. Maar nu erken ik deszelfs Goddelyken oorfprong, dewyl het zaaken ontdekt, die Godt alleen bekend en alle gefehapene geesten onbekend syn. Wat kan het vernuft inbrengen tegen da Drieëenheid? Dat Godt zyn Wezen kan niededeelen, kan het vernuft niet loogenen. De Bybel zegt, dat 'er niet meer dan één Godt is. Hec vernuft kan ook niet meer als één Godt vinden. De Bybel fpreekt niet van drie Goden, wanneer hy ontdekt, dat het oneindig Goddelyk Wezen ' aan drie zelfstandigheden, welke gelykeeuwig zyn, eigen is. Zy zyn door de manier van haar beftaan en door die betrekkingen onderfcheiden, in welke zy van eeuwigheid zig tot elkander bevinden. Evenwel kan ieder perfoon werken, dewyl een ieder oneindig is. Derhalven is 'er geene ongerymdheidin, dat deefe en geene perfoon eene daad kan voorneemen of voortzetten, welke aan de overige op even deefe wyfe niet mag worden toegefchreeven. Dit behoort tot de Perfoneele eigenfehappen en
ken-



*6 /. Deel. II. Haofdfluk.
kenmerken. Zo ontdekt het vernuft ook geene de minfte tegenftrydigheid, wareneer de H. Schrift beweert, dat een Goddelyk Perfoon mensch geworden is : want daar mede zegt zy niet, dat de Godheid in de menschheid verandert en dus uit een Oneindig Wezen een eindig geworden is. Neen. Zy beweert, dat de Zoon Gods Godt gebleeven en in zyn Goddelyk Zelfsbeftaan de menfchelykheid daar in heeft aangenomen, Het vernuft ontdekt hieruit de mogelykheid, dat één Perfoon in de Oneindige Godheid eene menfchelyke Natuur aanneeme, zonder dat men zulks daarom van de andere kan zeggen.
Deefe en alle andere verborgenheden meer Verheerlyken Godt. Het behoort tot zyn Majefteit, dat geen fchepzel zyn Wezen ten vollen begrypen en uit de betragting zyner werken door billyke fluitredenen immer tot eene aanfchouwende kennis van de innerlykö gefteldheid zyns Wezens geraakeh kan. 45.V. Wat omtrent die waarheden, die ons en door de Reden en door de Openbaring bekend zyn?
A. De kennis der waarheden door het vernuft is gebreklyk. Is 'er derhalven ergens eene Openbaring te vinden , welkers Goddelykheid ten duidelykfte blykt, dan moet ik die gelöoven en alles voor waarheid aanneemen, het welk niet tegenftrydig, hoewel onbegrypelyk, is. Het mag boven de Reden gaan, genoeg, als men maar niet bewyfen kan, dat het tegen de Reden ftryd. Men ftoote zig niet aan de Zedenleer van Jefus, welke beveelt den anderen wang toetehouden, om nog een flag te ontvangen, na dat men op den eerften gefiagen is, Deeze Leer komt met de Heidenfche Zedekunde zeer wel over een, daar men beweert, dat men een geringer kwaad voor een grooter verkiefen moer,
ah



Van de II. Schrift.
als htet in onfe magt en vryheid Maat. En zo meent het ook onfe groote Zedenleeraar. Het is beter, dat men bereidwillig is, om eene tweede mishandeling te ondergaan, als dat men door zig daar van te onttrekken, zig in gevaar van leven , lighaam en ziele Hort. Het gezag der Overigheid word door deefe Zedenleer ook niec gekrenkt, dewyl Jefus maar fpreekt van het geval, dat men zig zeiven niet wreeken moet, wanneer men de hulp der Overigheid ter beflisfing zyner zaake niet zo terftond erlangen kan. Men maakt ook van wegens het op- en onder-gaan der zonne tegenwerpingen, als of de Openbaring zaaken leerde , die tegen het vernuft ftryden. Men heeft veel te doen met de hoop van deefe onkundige en onrusjige menfchen, die geene regtmaarige verklaaring aan de bybelfche uitdrukkingen geeven willen. Want Wanneer zy wilden weeten, gelyk zy uit de gewoone fpreekwyfen, die in het dagelyksch leven gebruikt worden, konden weeten, dat epgaau hier zo veel beteekent, als het oog der zigtbaare weereld naderen of zigtbaar worden, ondergaan integendeel onzigtbaar worden of zig aan het oog der zigtbaare wereld onttrekken, zo zouden zy in de H. S. zulke wonderlyke onwaarheden niet vinden kunnen en ophouden , om uit deu Bybel te twisten, of de zon zig beweege dan de aarde. Genoeg, dat wy in den geheelen Bybel niec een eenige (lelling vinden, welke raat eene Vernufis-waarheid ftrydig is. 6.V. Is dan alles , wat in den Bybel voorkomt, de zuivere waarheid? A. Ja; want alles, wat in den Bybel voorkomt, is of een leerftuk dts geloofs, of een levensp'igt of een gefebiedenis. Nu behelfen alle ïeerflukken des geloofs, die daar in onderWe tfen , alle Levens-piigten , die daar in B' voor-



tan de H, Schrift* IJ
3. Dewyl zy het eenige middel zyn , door
welker betra»ting* de mensch zyn leven waarlyk gelukkig maakt. 3. Dewyl zy met de Natuur-Wet en met onfe natuurlyke begrippen van Godc volmaakt overeenftemmen. 49 V. Bewys dit van de gefchiedehisfen!
A. 1. In de gefchiedenisfen des Bybelè word geene onmogelykheid of tegenffcrydigheid gevonden.
a. De wereldfche gefchiedehisfen fcemrnen met
dezelve volmaakt overeen. 3.Zy zyn befchreeven door mannen, die
aj niec bedroogen zyn;
b^ons niet hebben willen bedriegen;
c) ons niet hebben kunnen bedriegen,
50. V. Is de Bybel volmaakt?
A. Ja. En wanneer ik de volmaaktheid des Bybels beweer, zo beweer ik twee zaaken, namentlyk de volmaaktheid der boeken , zo dat niet een eenig Canoniek boek in de H. S. verlooren is, en de volmaakheid der leerftukken, welke in deefe boeken vervat zyn» De eerfte kan men noemen de volmaaktheid der uitei lyke deelen , waar uit het geheele zamenftel des Bybels beftaat, en de andere de inwendige volmaaktheid of die , welke den inhoud 'des Bybels betreft.
51. V. Bewys dit ten opzigce der boeken, waaruit
de fcbriftuur is zamengefteit! A. Om dat 'er geen boek is verlooren gegaan, het welk van Godt zou zyn ingegeeven en nieuwe Openbaringen behelfen buiten die, welke in den Bybel gevonden worden. Daarom befluit Johannes Ap. 22. 18. 19. den Bybel mee deefe woorden: Ik betuig allen, die de ■woorden der Prophetïèn deefes boeks hooren: is 'ƒ dat iemand daar toe doet, zö zhl Godt over hem toedoen de plaagen, die in dit boek geftbteeven flaan. En is 7 dat iemand afdoet B 3 van



E? /, Deel. II. Hoofdruk.
van de iv oor den des hoeks deefer Pr opbellen, zo zal Co l afdofn zyn deel van 't boek dei levens en van de heilige ftad en van 't geen, dat in dit boek gefchreeven ftaat.
52. V. Maar egt ér worden 'er boeken in aangehaalt,
die wy nu daar niet in vinden? A. Dit kan niet beweefen worden. Die boeken hebben of nooit tot den Canon des Bybels behoort, of zy komen in den Bybel elders onder andere naamen voor, als daar zyn: het boek des Verbonds, het boek van de ftryden des Heeren, het boek der Vroomen, hu boek van de daaden Salomons enz.
53. V. Bewys dit ten opzigte der zaaken!
A. Niet een eenige noodzakelyke levenspligt kan 5er genoemd worden, die niet volledig genoeg in den Bybel befclireeven is. Godt zelve verzekert ons ook, dat zyn Woord volmaakt is. Ps. 19. 8. De wet des Heeren is volmaakt,
54. V. Zyn 'er dan geene nieuwe en nog nadeie
Openbaringen in leerftukken des geloofs te verwagten ?
A. Neen; want is de Bybel volmaakt, zo ontbreekt 'er niets aan , en dus zyn nieuwe Openbaringen onnodig. 2 Tim. 3. 15-17. De
heilige Schrift' kan u ondervoyfen tot zaligheid door het geloof in Christus ffefus ; want alle Schrift is van Godt ingegeeven en is nut tot Leering , tot beftrafjing , tot beetering , totonderwyfing in de geregtigbeid, op dat een mensch Gods volkomen zy tot alle geed werkt g.fcbikt.
gg.V. Zyn de overleveringen ook een middel, om dat te leeren, wat in den Bybel ontbreekt? A. Dit wederfpreekt zig zei ven, dewvl in den Bybel niets ontbreekt. Ef. 8. qo. Ja. Naar de wet en naar 't getuigenis : zo zy dat niet zeggen, zullen Zy den dageraad niet hebben. 56.V. Is de Bybel verfcaanbaar i A* Ja.
57. V,



Fan de H. Schift.
3£
57..V. Bewys dit!
A. Ps. 119. 105. Heere! uw woord is een lantaarn voor myn voet en een ligt op myrisn wtg. 2 Pet. 1. 19. Wy hebben een vast Propbeetiscb woord en gy doet wel, dat gy daar agt op geeft, als op een ligt , dat febynt in eene donkere plaatfe, tot dat de dag aanbreekt en de morgen'jler opgaat in uwe herten.
58. V. Maat egter komen 'er zaaken in voor , die
ook den allergeleerdften en verftandigtten duisrer en onbegrypelyk zyn ? A. Wanneer wy zeggen, dat de Bybel verfta-.nbaar is, zo doelen wy daar mede op het geen ons nodig is te weeren, om zalig te worden. En wat de verborgenheden betreft, zo kennen wy die in zo ver als tot onze zaligheid nodig is. Voor het overige kan het niet anders zyn en het is noodzakelyk, dat "er in eene Goddelyke Openbaring zaaken voorkomen, die voor het vcrftandinst fchepfel onbegrypelyk zyn, uit hoofde van de onhegrypelyke wysheid , die in Godt is , en van de groote onkunde, die in den mensch is, terwyl het duidere en verborgene den mensch ondenusfchen tot het onderzoek der H. S, m«er en meer aanfpoort.
59. V. In hoe veel deelen wordt de Bybel verdeelt? A. In twee deelen: het O. en N. Testament.
60. V, Wat boeken rekent men tot het O. T.?
A. Alle die boeken, die door Goddelyke ingeeving befchreeven zyn voor de geboorte van Christus en die God wilde, dat tot den Bybel nhoos behoorden. En alle deefe boeken zya befchreeven in de Hebreeuwfche raal,'behal« ven eenige weinige zaaken in Daniël en Esra, benevens een {luk in Jeremias Cap. 10. 11. alwaar de Chaldeeuwfche taal voorkomt, ook in het boek van Job, alwaar eenige dingen in het Arabisch gevonden worden. ói.V, War. boeken rekent men tot het N, T. ?
B 3 V.



I£ I. Deel. II. Hoofdfluk.
A» Alle die boeken, die door Goddelyke ingeeving befchreeven zyn na de geboorte van Christus. En alle deefe boeken zyn befchreeven in de Griekfche taal. Egter zal volgens het getuigenis van Ireneus het Euangelium van Mattbeus eerst in 't Hebreeuwsch zyn befchreeven geweest; hoewel anderen , en dat met regt, daar aan twyfelen , als ook wegens den brief aan de Hebreen , die insgelyks in 't Hebreeuwsch het eerst zou gefchreeven zyn , dewyl het meer dan waarfchynlyk is, dat die in het Grieksch het eerst gefchreeven zy, vermits de Griekfche taal toen aan de Jooden zeer wel bekend was en de andere Apostelen in deefe taal gefchreeven hebben, zelfs wanneer zy aan de Jooden fchreeven, als blykt uit de brieven van Petrus en jfacobus. Dat het Euangelium van Marcus in de Latynfche taal zou gefchreeven zyn, is een verdigtfel. En het gezag van den Paus Damafus geld hier niets, dewyl zyne Decretaale brieven voor het grootst deel valsch, ongerymd en belaggelyk zyn,
62. V, Waar van handelt het O. Testament?
'A, Van het zaligmakend geloof in eenen toekomenden Mesfias, Aft. 10. 43. Van deifen fófus geeven alle Propbeeten getuigenis , dat door zyn naam allen, die in hem gelooven, vergeeving der zonden ontvangen zullen,
63. V. "Waar van handelt het N. Testament?
A, Van het zaligmakend geloof in den gekomenen Mesfias. Aft. 15. 11. fprak Petrus uit naam der Apostolifche kerk: Wy gelooven door d,e genade van den Heere Jefus Christus zalig te worden , gelykervjys als ook onfe vaderen. (a~).
64.V.
(a~) Ik heb zeer veel moeite, om by die genen, die uit elen Wegwvfer der Ecnvuldigen de vraagftukken geleert " r heb-



Fan de H. Schrift. 33
6\,V. Zyn alle boeken in onfen Bybel van eenen Goddelyken oorfprong ? A. Onder de boeken, in den Bybel begreepen, zyn eenige van de Propheeten en Apostelen befchreeven , zommige niet. Voor zulke . die zekerlyk in het O. T. door Propheeten of door menfchen, die bewyfen gaven van da Goddelykheid hunner zending , befchreeven zyn, moeten die boeken gehouden worden, welke in die taal, die de Jooden gefproken hebben, te weeten de Hebreeuwfche en ten tyde van de Babylonifche gevangenis in de Chaldeeuwfche taal befchreeven zyn. En deefe boeken komen onder den naam van Canonieke boeken voor en zyn van eenen Goddelyken oorfprong. Maar de boeken, die in deefe taal niet befchreeven zyn, heeft Godt aan zyn volk niet gegeeven. Godt heeft zyn onfeilbaar Woord aan de Jooden in geene andere taal toevertrouwt, dan die haar bekend was. En die boeken, die Godt aan de Jooden niec heeft toevertrouwt nog die in haar taal, maar in de Griekfche befchreeven zyn, komen onder den naam van Apocrjphe boeken voor, welke van geenen Goddelyken oorfprong zyn. In het N. T. zyn die boeken van eenen Goddelyken oorfprong, welke de oude Apostolifche kerk van de Apostelen zelve heeft ontvangen en ten deefea opfigte nooit in twyfel getrokken. Dus zyn alle de boeken des N. T. Canoniek en van een Goddelyk gezag.
Eerhebben , de verkeerde denkbeelden wegteneemen, dat het O. T. voornamentlyk van de Wet en het N. T. voornamentlyk van het Euangelium handelt, gelyk in den Wegwyfer geleert wordt, het welk niet alleen eene zeer verkeerde ftelling is, maar ook veele Christenen, zo niet de meeste, in het gevoelen heeft gebragt, dat de Godsdienst van hec O, T«, Wettisch en die van het N. T. Euangelisch is. B *



34 /. Deel. II. Hoofd/luk.
Eertyds heeft men de tweede brief van Petrus , de tweede en derde brief van Jobannes, de brief aan de Hebreen, de brief van Jfacobus en Judas en de Openbaring van Jobannes voor Jpocrypbe boeken gehouden vermits men twyfelde, of zy van de Apostelen afkomftig waren; dan te onregt: want het is zeker, dat zy van de Apostelen befchreeven en door den H. G. ingegeeven zyn. Haare Goddelykheid blykt onder'anderen uit de vervulling van de voorzeggingen, die daar in begreepen zyn, 65.V. Wat verftaat gy door een Canoniek boek? A. Het wooid Canoniek ftamt van een Griekseri naamwoord af, het welk een tegel oïrigtjhoer beteekent. Men noemt de Goddelyke boeken der H. S. Canoniek, om dat zy ons tot een regel en rigtfnoer dienen in leer en leven. Wie het eerst deefe benaming heeft uitgevonden, is niet naauwkeurig bekend. Ook ligt daar weinig aan gelegen. Intusfchen kan men eene drievoudige verklaaring geeven van een Canoniek boek. Een boek word Canoniek genaamt, wanneer het van de Joodfche en Christelyke kerk voor een Goddelyk boek gehouden is. Of het beteekent zodanig een boek, het welk in der daad door Goddelyke ingeeving tot een rigrfnoer van den geopenbaarden Godsdienst aan den mensch gefchonken is en welkers geduurige bewaaring het Goddelyk oogmerk is gewéést. Beide beteekenisfen zyn zeer onderfcheiden. Want in het eerfte geval behoeft men niets anders te doen, als uit egte Joodfche en Christelyke Schryvers aan te toonen , dat de kerk die boeken, dewelke wy Canoniek noemen, voor Goddelyke boeken heeft aangenomen. Maar jn het tweede geval moet men bewyfen, dat een Bybelsch boek waaragtig Goddelyk zy er; dat derhalven de Joodfche en Christelyke
• kerk



Van de H. Schrift. 25
3cerk toereikende oorzaaken heefc gehad, om dar boek daar voor aanteneemen, vermits het gefchreeven is door een man , die bewyfen van de Goddelykheid zyner zending gegeeven heeft, en in dat boek niets voorkomt, dat niet met de Natuurlyke en Geopenbaarde Waarheden overeenftemt. Ten derden hebben de Leeraars der eerfte kerke het woord Canoniek nog in eenin byzonderen zin aangenomen, dewyl zy ook die boeken Canoniek noemden , welke wel niet voor Goddelyk gehouden wierden, maar dog bepaald waren, om open lyk in de kerk voorgeleefen te worden. In deefen byzonderen zin noemden zy dan die boeken Apocrypb, die ondergedoken, vahch en verdigt waren. Wy nemen het woord Canoniek in de eerde en tweede, dog liefs: in de tweede beteekenis. il)6.V. Wat zyn (dan) de kenmerken, waar aan men een Canoniek boek kennen kan? A. Een Canoniek boek moet
1. Niets behelfen, dat met de Redenkundige en andere Geopenbaarde waarheden drydig is. Het moet
2. Ons zodanige waarheden leeren , die het ligt der Reden niec ontdekken kan en die eenen invloed hebben in de kennisfe der zaligmakende waarheden. Het moet ook
3. Een getuigenis hebben van de kerke, dat dat boek befchreeven zy door zodanig een man , die bewyfen van de Goddelykheid zyner zending gegeeven heeft.
67.V. Wat verdaat gy door een Apocrypb boek? A. Een boek , dat door Goddelyke ingeeving niet gefchreeven zynde, nooit van de kerk toe een regel van Leer en Leven is aangenomen.
0o,V. Wat zyn de kenmerken, waar aan men een zodanig boek kennen kan?
B 5 A.



li
./. Deel. II. Hoofdfluk.
A. Deefe drie: Een Apocrypb boek
I.Behelst zaaken, die met de Redenkundige of met andere Geopenbaarde waarheden ftrydig zyn.
9. Het is niet befchreeven door een man, die met ontwyfelbaare bewyfen de Goddelykheid van zyne zending heefc aangetoont.
3. Het is om die redenen ook nooit voor een rigtfnoer van leer en leven aangenomen nog voor een Goddelyk boek erkent. 69.V. Waarom heefc de zalige Luther die niet Hit
den Bybel geflooten ?
I. Om dat zy in zommige (lukken eene his-
torifche geloofwaardigheid verdienen. Q. Om dat 'er nog veele voorbeelden van
deugd en godvrugt in voorkomen. En 3. Om die redenen ook in de Christelyke
gemeentens der eerfte kerke opentlyk wiar-
den voorgeleefen.
II. DEEL.



%1
II. DEEL. E HOOFDSTUK.
VAN
GODS AANWEZIG ZYN OF BESTAAN.
\\ dienen ? A. Men kan zeggen: Godt is een verftandig en noodzakelyk , dat is , eeuwig Wezen, het welk van de wereld onderfcheiden de werkende oorfaak van dezelve is. Of: Godt is dat Wezen, het welk den grond van zig zeiven en van alle toevallige dingen, da: is, van de geheele wereld in zig heeft. Of: Godt is de zelfitandige en allervolmaaktfte Geest. Of; Godt is een Oneindig Volmaakt IVezen , dat door zig zeiven beftaat. En deefe laatfle befchryving houden wy voor de bondigde en duidelykfte.
71. V. Wat beteekent het, wanneer wy zeggen: Godt
is een Oneindig Volmaakt Wezen? A. Dat beteekent, dat Godc die alleen noodzakelyke zelfdandigheid is, die alle werkelykheden in zig bevat en van welke al het andere afhangt. f» üus bezic Godt alle mogelyke volmaaktheden in den hoogden trap.
72. V. Wat beteekent het, wanneer wy zeggen:
Gêdt beftaat door zig zeiven ? A. Dat beteekent, dat Godt een noodzakelyk Wezen is, het welk niet kan onderdek worden niet te bedaan zonder eene uitdrukkelyke tegendrydigheid , vermits hy de oorfaak is van zyn eige bedaan,
73. v.
Ca) Zo drukt zig de Onfterflyke Leihnitz uit. Ik geloof dat de geleerde Mulder dit antwoord met genoegen uit dea pand van zynen Leerling zou gehoon hebben.



aS //. Deel. L Hoofd/luk.
73,V. Waar uit bewyfen wy, dat 'er een zodanig Oneindig Volmaakt V/ezen is ?
A. Het is eene groote dwaasheid, wanneer men zegt, dat het niemand te verdenken is een Godt te loogenen , vermits wy geen begrip hebben van zyn onbegrypelyk Wezen. Want wy hebben van veele zaaken geene volleedige denkbeelden en kunnen ze ook niet hebben, cn nogtans gelooven wy dezelve en zyn verpligt, om dezelve te gelooven, dewyl wy de klaarfte bewyfen daar van voor ons hebben. Even zo , fchoon Godc een onbegrypelyk; Wezen is, kunnen wy nogtans zo door het ligt der Natuur als uit den Bybel ontegenzeggelyk bewyfen, dat 'er een Godt is. 74 V. Is het dan mogelyk door het ligr der natuur alléén ontegenfprekelyk te bewyfen, dat 'er een Godt is?
A. Ja. i.Uit het begrip, dat wy van een Oneindig Volmaakt Wezen hebben.
2. Uic de betragting van het Heel-al.
3. Uit het zogenoemde in- of aan-gefchapen denkbeeld.
75, V. Hoe bewyst gy dit uit het begrip, dat wy van
een Oneindig Volmaakt Wezen hebben ? ■ A. Om dat een Oneindig Volmaakt Wezen onder alle volmaaktheden ook de noodzakelykheid van beftaan moet bezitten. De noodzakelykheid van beftaan is eene volmaaktheid. Zo 'er dan een Godt is, moet hy'er noodzakelyk zyn. Bygevolg is 'er een Godt, want een Oneindig Volmaakt Wezen beftaat noodzakelyk.
76. V. Op wat wyfe bewyst gy uic de betragting van
het Heel-al het Aanwezig zyn van Godt? A. In 't algemeen uit de Schepfelen zelve en derzelver wyfe order, wonderbaare verfcheidenheid, behoorlyke volmaaktheid en betamelyke eindens, waar toe een iegelyk gefchikt is. In *t byfonder uit de grondregelen der beweeging. Al wat bewoogen wordt, wordt 7an een ander bewoogen. Men kan hier niet
voort-



Fan Gads Aanwezig zyn ofBeflaan. %f
voortgaan tot in het oneindige. 'Er moet noodiakelyk eene eerfte beweegende oorfaak van alles zyn en deefe noemen wy Godt. '77, V. Hoe bewyst gy uit het zogenoemde in-of aangefchapen denkbeeld, dat 'er een Godt is? A. Wy brengen eenige waarheden mede op de wereld, die ons zo natuurlyk en ligt zyn* dat wy derzeïver egtheid aanftonds zonder verder bewys erkennen en aanneemen, zo dra ons een gezette ouderdom het behoorlyk gebruik van eene gezonde Reden gegeeven heeft. Onder deefe waarheden behoort ook het denkbeeld, dat 'er een Godt is, ?3.V. Waarin beftaat dit denkbeeld?
A. In zulk eene natuurlyke neiging der ziele, waar door ieder mensch by het gebruik van zyn verftand van wegens zyn geweeten gedrongen wordt te gelooven , dat 'er een Code is. 70. V, Van wat gebruik is het?
A. 1. Om Godt nadef te leeren kennen. Aft. 17. 27. Op dat zy den Heere zoeken zouden, of zy hem tog voelen en vinden mogten. En trouwens : by is niet ver van een iegelyk onder ons.
2. Om de uitwendige tugt waarteneeraen en de "eregtigheid te beoeffenen. Rom. 2. 14. 15. Want is V dat de Heidenen, die de Wet niet hebben en nogtans van natuur doen de werken der Wet, die zelve, dewyl zy de Wet niet hebben , zyn zy zig zeiven een Wet, daar mede dat zy bewyfen, dat het werk der Wet befchreeven zy in hunne herten , nademaal hun geweeten hen betuigt, daar toe ook de gedagten, die zig onder~elkander aanklaagen of ontfcbuldigen.
3. Om den mensch, deefe pligten verfuimende, onverfchoonlyk te maaken. Rom. 1, 19 20. Dat men weet, dat 'er een Godt is, dat is hen openbaar , want Godt beeft bet
ben



3» tl. Dei!. I. Hoofdjtitk.
ben geopenbaart, daar mede dat Gods otszienlyk Wezen, dat is, zyn eeuwige kragt en Godbeid, word gezien, zo men dat zvaar* neemt aan de werken , namentlyk aan dé fchepping der Wereld, zo dat zy geen ontfcbuldiging hebben. 80,V. Hóe bewyst gy uit den Bybel, dat 'er een Godt is ?
A, Uit de menigvuldige getnigenisfen, die ons daar van verfekeren. Gen. r. r. In 't begin fcbiep Godt hemel en aarde. Rom. 1. 19. Dat men weet, dat 'er een Godt is, dat is ben open~ baar, want Godt beeft het hen geopenbaart. Si. V. Van wat nut , noodzakelykheid en fierkte is dit bewys?
A. Dit bewys uit den Bybel voor het aanwezig zyn van Godt is
1. Nuttig, vermits het ons in 't geloof, dat 'er een Godt of een Oneindig Volmaakt Wezen is, bevestigt. Dit bewys is
2. Noodzakelyk, vermits wy den Bybel voor geen Goddelyk boek zouden kunnen aanneemen, wanneer het ons van deefe ailereerfte grondwaarheid geene verfekering gaf. En dit bewys is een
3. Kragtig en flerk bewys , vermits wy overtuigd zyn , dat de Bybel een Goddelyk boek is. Wanneer men nu in dat boek gefchreeven vind : „ 'Ef is een Godt:" of wanneer Godt zelve daar in zegt: „ Ik ben de Heere, uw Godt:" zo fpreekc Godc zelve en verzekert ons, dat hy aanwezig is.
I2.V, Indien ons dan de Goddelyke Openbaring in de boeken, in den Bybel begreepen, Godt duidelyker leert kennen, dan het Naniurligt, wie en wat zegt zy dan, dat Godc is? A. Godc is een Geest, de Vader, die een Zoon van eeuwigheid heefc gebooren } de Zoon, van eeuwigheid uit den Vader gebooren, en de Heilige Geest, van eeuwigheid van Vader
en



0 II. Deel. II. Hoofdftult,
betrekking tot de Perfoonen, Nu zegt de Bybel, dat 'er één Godt is. Het vernuft weet ook niet meer dan van één Godc, De Bybel zegt, dat in dit ééne Goddelyke Wezen Vader, Zoon en H. Geest zyn , zynde de tweede van den eerften gebooren en de derde van de twee eerfte uitgaande. De Reden nu kan immers op goede gronden niet beweeren dat het onmogelyk is, dat Godt zyn Wezen aan een ander mededeele en dat de ééne Perfoon eene daad verrigte , die op even dezelfde wyfe aan de andere niet word toegefchreven. Welke tegenftrydigheid ligt 'er dan in dit leergeftel, dat Gods Oneindig "Wez en in drie Perfoonen beftaat, waar van de eene zowel als de andere de oneindige Volmaaktheid van het Goddelyke Wezen bezit, en dat zy door de wyfe van haar beftaan en door haare betrekkingen , waar in zy met elkander van eeuwigheid geweest zyn , van elkander onderfcheiden zyn ? De vyanden der Drieëenheid kunnen uit dit Leerftuk geen ander gevolg trekken , dan dit: „ De Drieëenheid is een Leerftuk, dat men „ uit het vernuft niet bewyfen kan en voor ,, 's menfchen verftand onbegrypelyk is." En hier hebben wy niets tegen intebrengen. Want de oneindigheid van Godt maakt het voor een Schepfel onmogelyk , om zyn Wezen volmaakt te bevatten. f2. V. Waarom heeft dan Godc zodanig een voor ons onbegrypelyk geheim aan ons geopenbaart? A. Om dat dit Leerftuk eenen wezentlyken invloed in het zaligmakend geloof heeft. Die in Jefus gelooven zal, moet weeten, dat hy de eeuwige Zoon van Godt den Vader en door denzelven tot verlosfing der menfchen in de wereld gezonden is. Die den Zoon derhalven kent, kent ook den Vader. En daar dc H. Geest ook Godt is, gelyk de Vader
en



Van de Perfoonen in de Godheid.
IS
en de Zoon, zo konden wy den Vader nog den Zoon regc kennen , wanneer wy niets Van den H. Geest wisten, vermits die in onfe ziel door de middelen der genade hec geloof in Jefus werkt. Die is de reden, waarom Godc ons deefe verborgenheid openbaarde, toen hy ons het geheim van onfe verlosfing ontdekte,
93. V, Waarom hec niet duidelyker geopenbaart?
A. Had Gods oneindig verftand een klaarder beeld ter Openbaring der Drieëenheid gehad, als dit is, het welk van Vader , Zoon en H. Geest ontleend is, zo zou zyne ónafmeetelyke goedheid ons het zelve niet onthouden hebben. Zo lang ik de onuitputtelyke wysheid en ondoorgrondelyke .goedheid van Godc kenne , zo lang geloof ik ook, dat ons de verborgenheden des Geloofs , buiten welke de weg ten hemel geflooten blyft, op hec duidelykfte gecpenbaarc zyn. Dat wy egter de innerlyke aart van dezelve bevatten zouden, is onmogelyk en onnodig, (a)
94. V. Was dit Leerftuk den mensch voor den val
reeds bekend? A. Zommige willen de bekendmaking van dit Leerftuk alleen in zo ver toeftemmen , als1 de orde des heils en het gedrag van Godc jegens gevallene menfchen vereischt, maar dezelve niet laten doorgaan by het noodzakelyk aanwezig zyn van Godt zeiven zonder betrekking tot de gevallene menfchen. Dan ik kan de reden van die gevoelen niet begrypen, daar de Apostel Paülüs duidelyk beweert, dat de kennis van den vernieuwden menscK na den val evenredig is mee de kennis van den eerften mensch voer den val, zeggende Col, 3. 10. Trekt den nieuwen aan, die vernieuwd
ïa) Zie Eerde Proeve.
C 2



3ö
II. Deel. H Hoofdftuk.
ttieuwd word tot de Jcennisfe naar bet evenbeeld? van den genen, die hem gefcbapen heeft!
95. V. Hoe zyn de Perfoonen in het Goddelyk
Wezen van elkander onderfcheiden ? A. Inwendig door haare Perfoonlyke eigenfchappen en kenmerken, uitwendig door de voornaamfte werken en weldaaden omtrent de menfchen.
96. V. Zyn deefe Perfoonen zodanig van elkander
onderfcheiden, gelyk wy menfchen van elkander onderfcheiden zyn? A. Neen , dewyl het Wezen des Vaders geen ander is, als dat van den Zoon en H. Geest, maar een en het zelve Goddelyke Wezen alle Perfoonen onverdeelt eigen is.
97. V. Zyn zy ook zodanig van elkander onderfchei¬
den, gelyk de hartstogten en werkzaamheden en eigenfchappen van de ziel onderfcheiden zyn?
A. Neen. Want wanneer Godt ons door de woorden van Vader, Zoon en H. Geest niets meer, dan enkel zekere werkingen en eigenfchappen had willen openbaaren , dan had hy dit veel duidelyker door andere woorden kunnen ontdekken. Godt had immers maar een fchets van een ander fchepfel kunnen neemen of ook onze ziel tot een beeld zyner Goddelyke werken en eigenfchappen maaken, als waar in zig verftand, wil, liefde of andere neigingen laaten onderfcheiden , zonder dat daar door het wezen van de ziel gefcheiden wierd. Deeze gelykenis zou zig duizendmaal beter hebben gevoegd , om het enkelvoudig Wezen van Godt met zyne Goddelyke en geestelyke eigenfchappen en handelwyfen uittedrukken, dan zig de woorden Vader, Zoon en H. Geest daar toe fchikken, vooinamentlyk, daar 'er byna geene, inzonderheid van Gods zedelyke eigenfchappen is , als waar mede het Allerhoogfte Wezen byfonder met
de



Fan de Perfoonen in de Godheid. 27
de menfchen in overeenkomst Haat, waar van onfe ziel niet ten deele eenige fchets, ten deele ook een toereikend begrip heeft. Men overweege dit met zulk eene zagte gemoedsbedaarheid , die door geen valsch en partydig oogmerk verontrust word , en zegge, of niet de Goddelyke Openbaring, die immers in aanmerking van de menfchelyke zwakheid de klaarfte, ligtfte en bevattelykfte uitdrukkingen in de onontbeerlyke geloofszaaken verkiest, duifendmaal eerder een zodanig beeld van onfe ziel had moeten neemen, als de harde en van de zaak al te ver afgaande woorden , Vader , Zoon en H. Geest, indien zy daar door niet had willen aan den dag leggen , dat 'er waaragiige Zelfftandigheden in het Goddelyke Wezen zyn, die door eene waare geboorte, zending en uitgang van eikanderen onderfcheiden zyn?
III. HOOFDSTUK.
Fan Gods Eigenfchappen.
98. V. Wat is Godt beiragt naar zyne Eigenfcbap- '
pen?
A. Oneindig volmaakt, gelyk men uit de Reden en de Goddelyke Openbaring bewyfen kan.
99. V. Hoe bewyst gy uit de Reden, dat God ook
in dit ftuk Oneindig Volmaakt is? A. De Eigenfchappen en het Wezen van Godt zyn eenerlei. Die onderfcheidene kragten en werkzaamheden, die zig in Godt openbaaren en in zyn Oneindig Wezen gegrond zyn, noemt men Goddelyke Eigenfchappen. Zy vloeijen derhalven uit Gods noodzakelyk Wezen, het welk Oneindig Volmaakt is.
100. V. Hoe bewyst gy dit door de Goddelyke Open¬
baring?
C 3 A.



33
II. Deel. III. Hvofdfluk.
A. Deur. 32. 4. Godt is een fieenrots. Zyne ■uierken zyn onflraffelyk; want al wat hy doet, is regt. Getrouw is Godt en geen kwaad aan bent. Regtveerdig en vroom is by. Rom. 1. 23. fpreekt Paulus van de beerlykbeid des onvergankelyken Gods, waar mede hy de oneindigheid van Gods Volmaaktheden uitdrukt. JDI.V. Hoe worden de Eigenfchappen van Godt ingedeelt?
A. Schoon de Eigenfchappen en het Wezen Gods eenerlei zyn , zyn egter de Eigenfchappen Gods in der daad van elkander onderfcheiden , en moeten niec als bloote klanken, maar als onderfcheidene begrippen van het geen wy van Gods menigvuldige en onderfcheidene werkzaamheden denken moeten, worden aangemerkt. Derhalven maakt men van Gods Eigenfchappen onderfcheidene verdeelingen. Uan verdeelt men ze in ontkennende en flellige Eigenfchappen. Eene ontkennende Eigenfcbap geeft zulk een begrip van Godt, waar door men eenige onvolmaaktheid van zyn Wezen afzondert. B. v. de Onveranderlykheid, waar mede gezegc word, dat Godt niec veranderlyk is. Eene flellige Eigenfcbap fielt eene zekere Volmaaktheid in Godt. B. v. Wysheid. Naar eene andere verdeeling zyn de Eigenfchappen Gods rustende en werkende. Eene rustende Eigenfcbap drukt zulk eene Volmaaktheid uit, welke in Godt blyft, in zo ver hy een noodzakelyk Wezen is en den grond van zyn beftaan in zig zeiven heeft. B. v. de Eeuwigheid. Eene werkende Eigenfcbap is zulk eene Volmaaktheid , welke van Godt in andere Wezens overgaat en hem deswegens wordt toegeëijent, in zo ver hy de grond is van het beftaan van alles, wat buiten hem is. B. v. de Goedheid jegens zyne fchepzelen. Ook worden Gods Eigenfchappen



Fan Gods Eigenfchappen. 39
pen nog verdeelt in natuurlyke en zedelyke Eigenfchappen. IOJ.V. Wat zyn de natuurlyke Eigenfchappen van Godt?
A. Zodanige Volmaaktheden , welke ons een begrip bybrengen van Gods Wezen en oneindige kragt, op zig zei ven befchonwt. iav V. Wat zyn de zedelyke Eigenfchappen van Godt? A. Zodanige Volmaaktheden, welke Godswil, vrye raadsbeüuiten en handelingen beftemmen. .
Wy weeten het zeker, dat 'er een Oneindig Volmaakt Wezen, dat 'er een Godt is. Wy zyn volkomen overtuigt, dat dit Allerhoogfte Wezen alle die Volmaaktheden bezit, die zig een menfchelyk verftand maar kan voorftellen. Zo ver gaat de kragt van ons vernuft. Maar gaat het verder, wil het de innerlyke gefteldheid van dit Oneindig Wezen onderzoeken, willen wy het in de dieptens der onbegrypelyke Godheid inleiden, dan omringt ons eene nagt. Ons gezigc word duister. Onfe kennis word onkunde. Onfe geest vervalt in eene meenigte van gedagten, onder welke hem geene duidelyker voorkomt, dan deefe: „ik kan die zaak „niet bevatten. Godt is groot en onbekend." In de overweeging der Goddelyke Eigenfchappen gaat het ons even zo. Wy hebben natuurlyke, wy hebben ook zedelyke Eigenfchappen van Godt. Beide zyn in zulke zwarigheden verward, die geen menfchelyk verftand kan oplosfen. In beiden, zegt een voornaam Godgeleerde, vind het verftand zyne zwakheid en zyne fterkte. Godt is oneindig, onafmeetelyk, eeuwig. Enkel waarheden, die als dan eerst kunnen verworpen worden , wanneer men de grondfiellingen vnn eene gezonde rede heeft te niet gedaan. Hier is zekerheid, ligt, klaarheid en overtuiC 4 ging.



%<3 II, Deel. III, Hoofdfluk.
ging. Hier is de fcherpe zyde des verfiands, die alle twyfelagtige knoopen gelukkig doorklieft. Maar men brenge den Geest verder van de dadelykheid op de inwendige gefleldheid deefer oneindige natuurlyke Eigenfcbap. pen .' Hoe ras toont zig dan de eknde van ons vernuft!
Godc is oneindig en derhalven ook ornaftneetelyk. üan hoe zuur vale hec ons, wanneer ons verftand daar over denkt' Hoe veel moeite kost het ons , om zo terftond de gedagten van de lighaamelyke denkbeelden aftetrekken en zig enkel geestelyke begrippen te vormen! Ik weet het menfchelyk verftand buiten den omtrek der geheele natuur geene andere afbeelding tot voorftelling van Gods onafmeetelykbeid voorteleggen, dan dat uitfpanfel , welkers ruimte de oogen des lighaams niet overzien nog afmeeten kunnen. JVlaar hoe weinig verkrygen wy daar door eene regte bevatring van deefe onafmeetelykbeid van Godt! Wy weeten de daadelykheid, maar niet de eigentlyke gefteldheid van Gods oneindigheid en onafmeetelykbeid.
Met Gods eeuwigheid gaat het ons even zo. Waar is dat Zinnebeeld, waar is die Schets, naar welke wy deefe Goddelyke Eigenfcbap. kunnen verklaaren ? Men fpanne alle vermogens des verftands in! Men neeme allen voorraad der fnedigfte fcherpzinnigheid te zamen! Men vind daar van egter geen ander afbeeldfel , als den tyd. üan hoe veele zwakheden zyn 'er eerst van dit begrip afteleggen, alvoorens het zelve van Gods eeuwigheid kan gebeefigt worden? En hoewel wy dit doen, fchoon wy ook alles van de bevatting des tyds wegneemen , wat van eene onvolmaaktheid getuigt en vervolgens met deefen gezuiverden voorraad de eeuwigbeid willen affchetfen, welke begrippen hebben



Fan Gods Eigenfchappen, 4T
ben wy dan over? Hier geraakt het yprftand in eene nieuwe bekommering. Terwyl hec het denkbeeld van den tyd wil reinigen, zo verliest het zig geheel en al, behoudende of in 't geheel geene , of maar flegts een gering en zwak beeld over, om zig de bevatting der eeuwigheid voorteftellen. Hec verftand kan-klaar en duidelyk zeggen, wac de oneindigheid en eeuwigheid van Godt niec is. En hier heeft het zyn vermogen. Hec kan egter niet zeggen, wat deefe Eigenfchappen eigentlyk zyn. En hier breekt zyne zwakheid aan alle kanten door.
De zedelyke Eigenfchappen van Godt, ik meen de wysheid, geregtigheid en goedheid zyn iets klaarder. Men vind daar een fchets van in onze ziel zelve. Egter zyn zy niet zo bloot gelegd, dat de zwakheid der menfchen haar aan alle kanten kan inzien. Het vernuft zegt my: wanneer menfchelyke Eigenfchappen op de Goddelyke worden betreklyk gemaakt, dan moeten haar eerst alle zwakheden en onvolmaaktheden benomen worden. Deefe moeite op zig zelf is ligt. Men vind eindelyk die vlakken , die zulke deugden in de ziel en in het leven der menfchen mismaakt maaken. Men ontdekt dezelve zomtyds meer , dan iemand lief is en behoud weinig voor Gods Eigenfchapren zelf over. Het gaat ons gelyk een kundig fchilder , die zo'lang aan een fraay beeld fchildert, tot dat het zyne regte gedaante verliest en een geheel andere geftalte aanneemt, dan die het eigentlyk hebben moet. Nogtans ondervinden wy, dat ons de natuur van Gods zedelyke Eigenfchappen niet geheel onbekend zy. Dan wy kunnen niet zeggen , dat wy de volmaakte gefteldheid , kragt , werking en eindeloofe uitbreiding deefer Goddelyke Eipenfchappen verdaan.
S J u C 5 IV. HOOFD-



43
//. Diel. IV. Hoofdfluk.
IV, HOOFDSTUK.
Van Gods Werken.
104.V. Hoe worden de Werken van Godc ingedeelt? A. In Werken na binnen en Werken na buiten. De Werken na binnen worden wederom verdeelt in wezentlyke en in perfoneele Werken. De Werken na buiten behooren of tot het ryk der natuur of tot dat der genade ; en worden verdeelt in gewoons en buitengewone Werken. Tot deele laatfte reekent men de Wonderwerken,
Ï05.V. Wat zyn dat voor Werken, die men na binnen noemt en waarom worden zy dus genoemt? A. Werken na binnen zyn die Werken, welke in het Goddelyke Wezen zelve voortgebragt worden en in het zelve blyven. De wezentlyke Werken na binnen zyn die algerneene Werken, welke noodzakelyk uic het Wezen Gods vloeijen en zo gefteld zyn , dat alle drie Perfoonen in dezelve werkzaam zyn, in zo ver ieder Perfoon als Godt betragt word; gelyk: denken, willen. De Perfoneele Werken na binnen zyn die byfondere Werken, welke Godt doet niet naar zyn Wezen, maar in zo ver als hy eene zekere Perfoon in de Godheid is; gelyk bet Werk van den Vader, waar door hy een Zoon gebooren heeft, en bet Werk van den Vader en Zoon, waar door zy den H. Geest laaten uitgaan. I06.V. Wat zyn dat voor Werken, die men na buiten noemt en waarom dus genoemt? A. Wanneer men in het algemeen zonder eenige bepaaling van de Goddelyke Werken fpreekt, verftaat men doorgaans de Werken na buiten en deefe zyn alle die Werken, welke buiten het Goddelyk Wezen haare daadelykheid hebben en bygevplg van het Goddelyk Wezen
zyn



Fan. Gods Werken. 43
2Vn afgezonden. Zommige van dezelve behooren tot het ryk der natuur, als: de Schepping en Voorzienigheid: andere tot hec ryk der genade, als: de Verlosfing en Heiligmaking. „ to7 V Watonderfcheidis'ertusfchendeefe/^e^Wf' ■ a' Z><r Werken na binnen zyn verdeelt. Dat is: de Werken , die Godt doet binnen zig zei ven, ZVn niet gemeen aan de drie Perfoonen, maar alleen aan één of twee Perfoonen eigen. Dus is den Vader eigen een Zoon te teelen en den Vader en Zoon eigen , om eenen H. Geest te laaten uitgaan. Plet is derhalven een natuurlyke Eigenfchap van den Vader niet gebooren te zyn, een natuurlyke Eigenfchap van den Zoon gebooren te zyn en een natuurlyke Eigenfchap van den H. Geest yirtegaan. De Godheid dan bevat iets in. zia, dat niet gebooren is, den Vader; iets, dat geboren is , den Zoon; en iets, dat uitgaat, den H. Geest. De Werken na buiten'zyn onverdeelt. Dat is: de Werken, welke Godt buiten zig in de fchepfelen werkt, zyn gemeen aan alle drie Perfoonen, om dat de drie Perfoonen hier te gelyk werken , en dus zyn zy écn Werker. De Werken na buiten, volftrekt op zig zelve betragt, worden onbepaald en zonder onderfcheid aan de geheele Drieëenheid toegefchreeven. Maar betrekketyk aangemerkt, moet men agc geeven op de Eigenfchap van ieder Perfoon en in welk een order de Perfoonen Werken. Dus is het zeer gevoegd yk , dat alle raadflagen en inrigtingen, om den menfchen hunne verloorene gelukzaligheid weder te bezorgen, aan den Vader worden toegefchreeven. Zeer gevoegelyk , dat de Zoon den Vader gehoorfaam was en alles deed, wat de Vader tot heil der menfchen begeerde. Zeer gevoegelyk , dat de
Het-



44 II. Deel. IF. Hoofd ft uk.
Heiligmaking der menfchen een byfonder Werk wierd van den H. Geest. Wanneer egter in deefe en andere Werken na buiten één Perfoon alleen genoemd word, word de geheele Drieëenheid verftaan. Zo word, b. v. de Vader de Schepper genaamt, dog niec met uitfluiting van den Zoon en den H. Geest. Daarom word het een of ander Werk na buiten nu aan den Vader, dan aan den Zoon en dan aan den H. Geest toegefchreeven , en dat wegens de eenheid van het Wezen; want de natuur van den Vader is de natuur van den Zoon en den H. Geest. Daarom zyn de Werken na buiten ook niec verdeelt; maar het geen van één Perfoon gezegt word gedaan te zyn, dat is een Werk van de geheele Drieëenheid. De werking des Vaders, des Zoons en des H. Geestes is eene onverdeelde Werking.
• V. HOOFDSTUK.
Fan de Schepping,
ioS.V. Wat is het eerfte der Werken na buiten? A. De wereld en deszelfs deelen zyn aan veranderingen onderworpen. Bygevolg heeft de wereld den grond van beftaan niet in zig zei ven, maar in een Wezen, dat den grond van beftaan in zig zei ven heeft. Nu 'is 'er maar één Oneindig Wezen. Dat is Godt. Deeze Godt moet dan de Werkende oorfaak van deefe wereld zyn. De Werking, waar door Godc dezelve heeft voortgebiagt, word de Schepping genaamt. Daar nu een Werk Gods na buiten een werking is der Almagt, welke zig bepaald tot de wereld of in wezens buiten Godt, zo is de Schepping het eerfte werk na buiten, dat Godt verrigt heefc.
IOQ.V.



Van de Schepping. 43"
109. V. Wat beteekent, wat verftaat gy door het
woord Schepping? A. Zodanig een Werk, waar door Godt het beftaan aan alle Schepfelen gegeeven heeft.
110. V. Welke Perfoon heeft zig daar in bylonder
geopenbaart? »*,,«• A De Vader. i. Cor. 8. 6. Wy hehhen maar ' eenen Godt, den Vader, van wien alle dingen zyn, en ivy in hem. ui V. Hoe veelerlei is de Scheppink
*A. Tweederlei: eene Onmiddelbaare en Middelhaare Schepping. . na V. Wat is eene Onmiddelbaare Scheppings1
'A. Eene voortbrenging van de eerfte wereldftof. Gen. 1.1. In 't begin [hiep Godt bemel en aarde. . XX" V Wat is eene Middelbaar e Sebeppingf *' A Eene werking van de Almagt, waar door de ' eerfte grond-ftoffe ontwikkeld en aan de wereld die gedaante gegeeven wierd , die zy heeft. Gen. I. Q. 3. enz. En de aarde was woest en ledig en bet was duister op de diepte en de Geest Gods zweefde op bet water. En Godt fprak: bet worde ligt! en bet wierd ligt, enz. 111. V. Wat heefc Godt gefchapen?
A. Ik geloof in Godt den Vader, den Almag" «gen Schepper des hemels en der aarde. Hy fchiep den hemel, namentlyk: de lugt, het firmament, de zon, maan, fterren, engelen. Hy fchiep de aarde, namentlyk: deefe wereld-bol, water, aarde, gewasfen, visfchen, vogelen, dieren, menfchen. Dus is hemel en aarde het zamenftel van alle toevallige dingen. II". V. Wanneer en binnen welken tyd heelt Godt D' alles gefchapen? A. Hy fchiep de wereld in 't begin. Gen. 1. I. In '/ begin fchiep Godt bemel en aarde. Eene eeuwige wereld is onmogelyk. Niets is 'er 0 eeu-



0
tl. Deel. K Hoofdflük.
eeuwig buicen Godc. Gefchapen te zyn er. geer. begin te hebben is eene tegenftrydi2heid God fchiep de wereld in den tyd van les dagen. Godt bragt eerst op eenmaal onmiddelbaar uit niets alles voort, wat tot de grondftoffe van deefe wereld behoorde. Alles was nu nog onder een vermengt. De Geest Gods bragt deefe woeste klomp in beweeging. Door die beweegbaarmaakende kragt ontflond hec ligc, hec welk zig fcheidde van de duisternis. Hier nam de tyd haaren oorfprong. De eerfte natuurlyke dag wierd naderhand eerst bepaald door de Schepping der groote hemelfche ligten. Nu maakt het algemeen wereld-ligt nog den tyd uit. Op den tweeden dag zonderde Godt hemel en aarde van eikanderen af en maakte nu waarichynlyk zyne engelen tot winden en zyne dienaars tot vuurvlammen. Op den derden dag zonderde Godt het vaste land van het water af en de aarde bragc van zelfs, zonder dat 'er een zaadkorrel wierd uitgeftrooit naar de wil van Godt allerlei gewasfen voort! Op den vierden dag bragt Godt het reeds" gefchapen ligt in order en verzamelde het in zekere groote en kleine lighaamen. Zon en maan, die twee groote hemel-ligten, die dag en nagt regeeren zouden, beneffens de Iterren, omftonden nu. Voorheen had hec algemeen wereld-ligt den dag en de algemeene fchaduw der wereld de nagt gemaakt. Maar nu gefchiedde dit door zon en maan. Op den vyfden dag moesten de wateren weemeien van levendige dieren en visfchen en de lugt vervult worden met vogelen Eindelyk fchiep Godt op den fesden dag allerlei dieren en gewormtens op aarde en ten allerlaatften den mensch. 116. V. Waar uit heeft Godt alles gefchapen?



Van de Schepping.
47
A» Uit niets; het welk zo niet te verftaan is* als of het niets de werkende oorfaak was, waar uit alle toevallige Wezens ontftonden. Iets uit niets Scheppen beteekent: door eene werkende kragt te weeg brengen , dat iets begint aanwezig te zyn, het welk voorheen niet aanwezig was. H7.V. Waar door heeft Godt alles gefchapen? A. Door zyne Almagtige wil , welke in de Schrift het bevel of woord Gods genaamt word. Gen. 1. 3. En Godt /prak: bet worde ligt! en '( wierd ligt.
118. V. Tot wac einde heefc Godt alles gefchapen? A. Tot zyn eer. Het geheele Schepping-werk,
ieder fchepzel, van het grootfte tot het geringfte, is een lpiegel van Gods onbegrypelyke Wysheid, Goedheid en Almagt. De Wysheid van Godt openbaart zig in de orde, meenigte en verfcheidenheid der fchepzelen. Het eene fchepzel is voortreffeiyker dan het ander en dit vermeerdert het heerlyke, het fchoone van dit wereld-gebouw. Zyne Godheid en Kragt word niet minder in dezelve befpeurt. En aan de verftandige Wezens is Gods Goedheid byzonder zigcbaar, dewyl Godc door de Schepping van alles hunne welvaarc bevordert. Godt zag aan al wat hy gemaakt had, en ziet! alles was zeer goed, vermits het alle die goedheid bezat, welke nodig was tot bereiking der Goddelyke oogmerken. Wy fmaaken en zien in de fchepzelen , hoe vriendelyk Godt, hoe goed onfe Schepper is. Heere! hoe zyn uwe Werken zo groot en veel! Gy hebt ze alle wyslyk geordonneert en de aarde is vol van uwe goederen. De hemelen vertellen de eere Gods en het firmament verkondigt zyner banden werk. Ps. 104. en 19.
119. V. Is Godt nog'werkzaam in zaaken onmiddel¬
baar te Scheppen, die nog niet geweest zyn?
A.



4« //. Deel, V. Hoofd/luk.
A» Neen. Ï2Ó.V. En waarom niet?
A. Om dat zulks niet nodig is, dewyl hy alles in 't begin gefchapen heeft en door zyne kragt nog onderhoud. Gen. 2. 2. Alzo voleindde Godt op den zevenden dag zyne Werken, welke by gemaakt bad, en rustte op den zevenden dag van alle zyne Werken welke by gemaakt bad.
VI. HOOFDSTUK.
Van de Onderhouding.
Iir.V. Wat is nü het Werk, dat Godt nog dage* lyksch omtrent de gefchapene dingen doet? A. De Onderhouding en Beftiering,
122. V. Waar in beftaat de Onderhouding?
A. In eene voortduuring van de Goddelyke wil, dat de fchepzelen in haar wezen en orde blyyen. Door het eerfte bewaart Godt ze voor de vernietiging en onderhoud hunne kragten die de grond zyn van haar beftaan. Door het tweede blyven zy in haare betrekkingen
xr ™we,ke zy ziS tot eikanderen bevinden.
123. V. Waar uit bewyst gy die? ,
A. De Onderhouding bewys ik uit de Reden en uit de Schriftuur.
124. V. Hoe uit de Reden?
A. De wereld blyft, ook na de Schepping, een toevallig wezen. Dus kan zy den grond van haar beftaan niet in zig zelve hebben. De duurzaamheid van haar beftaan hangt dan af van een noodzakelyk Wezen, zynde Godt. Oodt onderhoud en bewaart de wereld derhal ven voorde vernietiging. Egter, fchoon de kragten , door welke de fchepzelen in haar aanwezig zyn voortduuren, onderhouden worden, zo is dit nog geene zekerheid
voor



Van de Onderhouding*
voor de duurzaamheid van de verbinding en
ord - der dingen. Immers de ftoffelyke deelen hebben geen'verftand en weeten dus nier, hoe zy zig met en tot elkander beweegen moeten, Bygevoig, durf ik op goede gronden beweeren, dat 'er geene voortduurende zamenhang en vereeniging der deelen in de wereld mogelyk is, waar door dezelve een ordentelyk zamenftel beflendig kunnen uitmaaken, ten zy Godt die deelen ook door zyne almagt te zamen drukt en tot elkander houd. Almagtig Schepper! de mensch voelt uwe onderhoudende kragt aan zig zeiven en ziet ze in al het gefchapene. De dingen blyven in haar verband. Al het gefchapene maakt éen Iceeten uit, langs welke ik van den worm, die in de aarde kruipt, tot den feraph, die het naast aan uwen throon is, van het geringfte fchepzel tot u, myn Godt! opklim. Geen één fchakel aan deefe keeten breekt. Ik leef nog. Uwe goedheid en magt is onbegrypelyk. Myn vernuft verliest hier zig zei ven. .V. Hoe uit de Schriftuur?
A. Ps. 104.. 27-30. Het wagt alles op u, (Heere!} dat gy hen fpys geeft ter zyner tyd. Als gy hen geeft, zo vergaderen zy. Als gy uw hand open doet- zo worden zy met goed verzadigt. Verbergt gy uw aangezigt, zo verfchrikken zy. Neemt gy bunnen adem weg, zo vergaan zy en worden weder tot ftof. Gy laat uwen adem vit, zo worden zy gefchapen en gy vernieuwt de gedaante der aarde. Aft. 17 28 In den Heere leeven wy, worden wy bewoogen en zyn wy.
D Vit HOOFD-



#5 II. DeeT. VII. Hoofdftuk.
VIL HOOFDSTUK-
Van de Beftiering,
S2Ó.V. Waar in beftaat de Goddelyke Beftiering? A. In die werking , door welke Godt in aliea zig van de beste middelen bedient, om het hoofdoogmerk te bereiken, hec welk hy zig jn de fchepping voorftelde. Deefe Beftiering Gods verdeel ik in eene natuurlyke en bovennatuurlyke. En die verdeeiing is gegrond op de middelen , welke Godt gebruikt om zekere gebeurtenisfen tot zyn oogmerk afterigren. Dit kan gefchieden door den loop der natuur alleen. Door den loop der natuur heeft Godc eene rei van oorfaaken en werkingen bepaalt, waar door dat gene op zyn tyd volgt, het welk tot een zeker oogmerk dienen moet ; en dus volbrengt Godt zyne wil. Men verwarre deefe natuurlyke Beftiering niet met de onderhouding der natuurlyke dingen; want het komt hier op eene byfondere befternming der Goddelyke wille aan die lang voorheen veele voorbereidfelen irl den loop der natuur gemaakt heeft, om die ■wille te volbrengen. Dus kan eene natuurlyke werking in het natuurlyk ryk der dingen volgen, en dog van deefe voorbeftemmende Goddelyke Beftiering voortkomen: of Godc kan wegens zekere voorgeziene handelingen der menfchen reeds by de Schepping diergelyke werkingen bepaald hebben, die naderhand op haar tyd volgen. Bediend Godt zig hier het meest of alleen van menfchen. zo kan zy eene natuurlyke Goddehke beftiering door menfchen heeten. En deefe beftiering kan men betreklyk maaken tot de getteldbeid van die gro->te maa'fchappyen der menfchen, die in deefe wereld'den naam draaien van soninkryken , ftaatendommen en gemeene-
bes-



Van de Beftiering.
Si-
besten , in welke Godt door zekere menfchen de gebeurtenisfen in de wereld zo inrigc, dat zy tot volbrenging van zyn wil en oogmerk dienen. Gebruikt Godc hier den dienst der geesten, dan is zy eene natuurlyke Goddelyke Beliiering door engelen. Lo beftierde Godt het hart van Jofepb, 's Heilands pleegvader, door eenen engel en bereikte daar door zyn oogmerk. Match. i. 20. Dus heefc hier de dienst der engelen eenen invloed in de vrye daaden der menfchen. De bovennatuurlyke Beftiering Gods ftaat tegen deefe over en is eene onmiddelbaare werking van Godt ter bereiking van een bepaalt oogmerk. Deefe bovennaiuurhke Beftiering is of eene gewoone of buitengewoone. Tot de geivoone bovennatuurlyke Beftiering bepaal ik die bovennatuurlyke Goddelyke genadewerkingen, door welke Godt zonder wonderwerk den mensch. bekeert en tot zyne zalige gemeenfchap brengt, terwyl hy de vermogens der ziele, verftand en wil, tot aanneeming der heils-goederen bewerkt. De buitengewoone bovennatuurlyke Beftiering heefc niet altyd plaats, ilegts in zommige gevallen. Alles komt hier aan op de wonderwerken. Die Beftiering is dan wonderbaar. Wy kunnen dezelve zeer ligt bevatten. Wonderwerken zyn onmiddelbaare werkingen van Gods oneindige magt. Maar zulke werkingen in de wereld zyn derhalven in de kragten der fchepzelen nog in de natuurwetten van beweeging , en dus niet in de natuur der dingen gegrond. Wonderwerken kunnen bysevolg de natuurlyke (mechanifche^ volmaaktheid der wereld niet bedoelen. Zy hebben de zedelyke beftiering van geesten tot hun doelwit, en zyn betreklyk tot de alsemeene welvaart der menfchen of tot het ryk der genade. Het oogmerk van dezelve is altoos de verheerlyking van Godt en de bevestiging der waarheid.
D 2 I27-V-



<5i? //. Deel. IX. Hoofdftuk.
een onreine geest, die in een mensch was en van Jefus uitgedreven wierd, op de vraag van Jefus: hoe beet gy? antwoordde en [prak: Legioen is myn naam; want wy zyn veel. I40.V. Zyn zy zig onderling in ailen deelen gelyk? A. Wel in op/.igt tot hunne natuur, zynde alle geesten, maar niet ten aanzien van hunnen rang, order en vermogens. Onder de goede Engelen zyn zommige voornaame , andere geiuigere geesten, en onder die voornaame geesten zyn zommige nog voortreffelyker. Paulus fchryft i Thef. 4. 16. dat Godt op den dag des oordeels komen zal met de flemme des aartsengels, of zo als 'er in den griekfchen text ftaat: met de flemme eens aartsengels , uit welke onbepaalde uitdrukking ik befluit, dat 'er meeraartsengelenzyn. Deefe aartsengelen hebben de gewigtigfte bedieningen, waar toe ze van Godt gebruikt worden. Een van die allervoornaamfte geesten was die Engel, welke de ontvangenis, geboorte en opltanding van Jefus opentlyk en het eerst bekendmaakte. Het was betamelyk, dat Godt by deefe groote gebeurtenisfen de voornaamfte Engelen tot zynen dienst gebruikte. Op andere plaa'fen fpreekc de Schrifc van Troonen , Heerfchappyen, Vorftendommen, Overheden, Geweldigen, Kragren , Magten. Eph. 1. 20. 2r. Godt beeft Christus gezet tot zyne regterband in den bemel over alle Vorftendom , Geweld, Magt, Heerfchappy en al wat genoemd mag •worden, niet alleen in deefe wereld, maar ook in de toekomende. Eph. 3. 10. Op dat aan den Vorftendommen en Heerfchappyen in den bemel door de gemeente bekend zoude worden de menigvuldige wysheid Gods. 1 Pet. 3. «2. Jefus Christus is ter Regterband Gods gevaaren in den bemel en de Engelen, en de Geiveldigen, en de Kragten zyn hem onderdanig.
Schoon



Fan de Engelen. 6t
Schoon wy nu niet weeten kunnen, hoe het
eigentlyk met deefe ordeningen geftelt is, kunnen wy dog uit de aangehaalde plaatfen der H S zo veel ontdekken , dat zommige Engelen als Koningen, andeie als Vorsten, en nog andere als mindere Overheden zyn aantemerken, en dat deefe andere Engelen regeeren, en deefe geene gehooi faamen. De grond van deefe orde is zekerlyk hunne ongelykheid, zo ten aanzien van hunne volmaaktheden en gaven , waar mede zy zyn bevoorregt, als ten aanzien van hunne verlotingen , waar mede zy belast zyn. Dus keven deefe heerlyke geesten met elkander in eene wel ingerigre maatfchappy en in een volmaakt overeenftemmend gezelfchap en deelen elkander hunne gedagtcn tot dit gezellig oogmerk mee. De H. S. maakt ook gewag van Cherubs en Serapbs. Gen. 3 24. Godt de Heer dreef Adam uit en /lelde den Cherub voor den hof Eden met een bloot bouwend zwaard, om te bewaar en den weg tot den boom des Levens. Ef. 6. 1. 2. In 't jaar toen koning U/ia /lierf, zag ik den Heere zitten op eenen boogen en verbeven /toel en zyn zoom vervulde den tempel. Seraphim ftonden hoven hem. Het is niet geheel onwaarfchvnlyk , dat ook deefe beide benaamingen eene tweederlei orde te kennen geeveni Intusfchen moet men juist die onderfcheidene ordens niet aanneemen , welke de Roomfche kerk vind in de fchrifen van eenen Pfeudo Dionyfius. Deefe heerlyke geesten nu zien zelve in, dat hunne voortreffelyké order eensdeels de grootere volmaaktheid der geheele wereld vordert en ontdekt , als mede de grootfte order, die Godt in de menigvuldige inrigting zyner overige fchepzelen gemaakc heefc.
Dat



& //. Deel. IX. Hoofd/luk.
Dat 'er ook onder de kwaade Engelen een ond>'rfcheid plaats vind ten aanzien v;.n een zekere orde, kan men genoeg befluiten uit den naam van Beelfebub, den Over/len der duivelen, van wien in de Sch'ifen des N. T. dik-A'ils gewaagt word. Dus één is de Overfte, die van de andere gehoorfaamt word. Deefe onderfcheide orde zal zig ongerwvfelt bepaalen tot de trappen van hunne vermogens en boosheid, even gelyk onder eene bende roovers één het Opperhoofd is, wien de andere gehoorfaamen, welke het in hunne boosheid en arglistigheid nog zo ver ais deefe niet gebragt hebben.
141. V. Hoe veelerlei foorten van Engelen zyn 'er? A. Tweederlei: goede en kwaade.
142. V. Welke zyn de goede Engelen ?
A, Eindige Geesten, die niet gezondigt hebben en in het goede zynde bevestigt, Godt verheerlyken en vroorae menfchen dienen.
143. V. Waarom worden zy goede genoemt?
A. Om dat zy in het goede ftandvasdg zyn gebleeven,
144. V. Zyn zy dan ook in een ftaat van beproeving
geweest?
A. Ja. In 't begin hunner Schepping waren zy aan het gevaar, om van Godt aftevallen, onderworpen. Toen hadden zy hunne vryheid tot het kwaad der zonde kunnen bepaalen, maar zy verkooren het goede. Dit is het, wat ik van hunnen ftaat der beproeving zeggen kan , indien men denzei ven eenen ftaat van beproeving wil noeman, fchoon ik my niet geerne van die uitdrukking bedien. Ik ken geen ftaat van eigentlyke beproeving, waar in Godt een fchepzel ftellen zou. Het natuurlyk denkbeeld van eene beproeving ftryd, dunkt my, met Gods volmaaktheden. Dan ik zal my naar den inhoud uwer vraa-
gen



«1 nll. Deel. IX. Hoofdftuh
haar of middelbaar. De onmiddelbaare diens?, welke zy Godt bewyfen, bellaar, in die verrigtingen , welke , zonder dat 'er iets tusfchen beiden komt, tot Godt betrekking hebben. En hier toe behoort i. dat zy Godt verheerlyken , zyne heerlykheid pryfen en met innerlyke blydfcbap zyne werken, weldaaden en raadsbefluiten roemen, a. dat zy, geduurig voor Gods throon ftaande, op zyne beveelen wagten en defelve volbrengen met eerbied , nederigheid en bereidvaardigheid. 3. Moeten wy ook hier toe betrekkelyk niaaken den dienst, welke zy aan den Zoon Gods, als den Verlosfer der menfchen, beweefen hebben; want voor, by en na het verlosfingswerk hebben zy zig zeer werkzaam betoont door hunne gezantfchappen, tot welke zy ten dienst van Jefus door Godt wierden afgevaardigt. De middelbaare dienst, welke zy Godt bewyfen, beltaat in die verrigtingen, welke zy om Gods wille doen tot nut der menfchen. Deefen dienst kan men verdeelen in algemeene dienften, welke zy bewyfen tot nut van geheele menfchelyke gezelfchappen en alle {tanden, en in byftondere, welke tot nut van enkele menfchen , voornamentlyk tot welzyn der vroomen (trekken. Wat de eerfte betreft, zo heeft Godt in betrekking tot den kerkflaat de wet gegeeven door de Engelen en hunnen dienst gebruikt by het verlosfings-werk. Zy zyn mede in de vergaderingen der geloovigen en befchutten getrouwe Leeraaren. In den burger/laat zorgen zy voor de welvaart der Overheden en Onderdaanen, voor de bewaaring der uiterlyke rust en Godzaligheid in het gemeene Wezen. In den buisfelyhen ftaat befchermen zy de huisgezinnen , bewaaren de kleine kinderen en verzeilen de ryfenden. En hier uit vloeijen
hun-



g£ II. D,eel. IX. Hoofdfluk.
gezegenden loop van het Euangelium te itremmen, volgens i. Thesf. 2. itf, Daarom hebben wy tj>t 11 willen komen ( ik, Paulus,) een- en ander - maal, maar de Satan beeft ons verhindert. In den Burger-ftaat boefemt hy de Regenten voorneemens in, die hen en de onderdaanen tot nadeel ftrekken, zo dat zy een misbruik maaken van hun gezag tot verdrukking der vroomen. 1. Par. 22. 1. En de Satan fond tegen Israël en gaf David in , dat by Israël liet tellen. Dan. 10. 13. fprak een engel tot den Propheet: De Vorst des koninkryks in Per/iën heeft my eenentwintig dagen tegenftand gedaan. En ziet! Michaël, een van de voornaamfie Vorsten , kwam my te hulp: .toen behield ik de overwinning hy den Koning van Perfiën. In den Huisfelyken Haat is hy werkzaam tot nadeel van egte lieden en kinderen. 1. Cor. 7. 5. De een onttrekke zig ze'lven den anderen niet, bet zy dun uit beider. bewilliging, eenen tyd lang, op dat gy u tot vasten en bidden moogt verledigen; en komt weder by eikanderen: op dat de Satan u niet verzoeke over uwe onkuiscbheid! En de groote rampen, die Job troffen, toen hy zo door vyandige Arabieren en roofzugtige Chaldeën als door vuur uit den hemel en "felle ftormr winden van zyne kinderen , dienstboden, vee en bezittingen wierd beroofd, worden uitdruklyk aan de werkingen des Satans toegefchreeven. Job 1. 12-19. De Heere fprak tot den Satan: ziet! al wat by beeft, zy in uwe hand! alleenlyk aan hem zeiven faa uwe hand niet ! Toen ging de Satan uit van den Heere. Op den dag nu, toen zyne zoonen en dogteren aten en wyn dronken in het huis van bunnen broeder, den eerstgeboorenen, zo kwam een bode tot Job en fprak: de runderen ploegden en de efelinnen gingen daar beneffens in de weide: toen vielen die uit ryk Arabiën
daar.



$ II. Deel. X. Hotfdfiük.
hebben. Maar zy kunnen ook niet beter begrypen of verklaaren, hoe de ziel in het Hghaam (dat is volgens hun gevoelen het hghaam zelve) in ftaat zy, om door middel van de werktuigen der zinnen bewustheid of gewaarwording te hebben. En daar benevens: dit bewys, dat de ziel geene gewaarwording hebben kan, wanneer alle de middelen van gewaarwording , waar van wy thans _ denkbeelden hebben , weggenomen zyn , is net het zelfde bewys en geen ander, dan waar van een blindgebooren mensch met dezelfde kragt gebruik kon maaken, om té beweeren, dat onmogelyk iemand onfer in onfe tegenwoordige lighaamen eenige gewaarwording van ligt of koleuren hebben kan.
172, V. Hoe uit de Openbaring?
A. Eccl. 12: 7. Het ftof moet weder tot de aarde komen, gelyk het geweest is , en de geest weder tot Godt, die hem gegeeven beeft. Mat. 10. 28. Freesd u niet voor de genen ± die bet ligbaam dooden en de ziel niet kunneii dooden, maar vreest u veel meer voor dien, die ligbaam en ziel verderven kan in de belle !
173. V. Waar uit is het Hghaam gefchapen?
A. Uit de vier hoofdftoffen , aarde , water ^ vuur en lugt, dog meest uit aarde. Gen. 2.7. En Godt^ de Heer maakte den mensvh uit een aardekluit en blies bem den levendigen adem in zyne neus; eigentlyk ftaat 'er: Godt de Heer boetfeerde den menscb ftof uit aarde; alwaar twee woorden worden gebruikt^ waar van het eene beteekent aarde, die los en droog is, zo dat zy niet aan malkander hangt; het tweede kleiagtige aarde, welkers deelen eenige vogtigheid by zig hebbende bekwaam aan elkander kleeven. Dus even gelyk pottebakkers hunne vaten niet van drooge, maar vogtige aarde maaken, zö
naoï



14
II. Deel, X. Hoofd/ruk.
oogen wat het was. Eerst gaat het vuur of de warmte weg. Die knoop los zynde, ontbind zig het gantfche lighaam. Het eene deel valt in tot aarde. Een ander deel vloeit weg tot water. Een derde deel vervliegt in de lügr. Wonderbaare werking! Groote almagt' Verbaafende wysheid! Onbegrypelyke fchepping!
Dit lighaam, terwyl het leeft, ?s met de ziel vereënigt. By deefe vereeniging volgt de ziel en het lighaam ieder zyne eige wetten , maar beide (temmen zy overeen uit kragt van de algemeene bepaalde harmonie; Die dit niet begrypt, maake zig de denkbeelden eigen van den onlterflyken Leibnitz! En die het ontkent, wederlegge desfelfs wysbegeertè!
XI. HOOFDSTUK.
Van let Evenbeeld Gods.
Ï74.V. Waarom noemt gy den mensch het edelfte creatuur deefer aarde? A; Uit hoofde van zyne redeiyke en onfterfelyke ziel en het hem aangefchapen Evenbeeld Gods.
175- V. Waar in beftaat bet Evenbeeld van Godt? A. In eene aangefchapene volmaaktheid van alle ziels- en lighaams-kragren, gepaart met eene overvloedige mededeeling van de beste goe* deren. Dus was 'er in het verftand van den mensch eene genoegzaame kennis van Godt, in zyne wil eene volmaakte overeenftemming met de wille Gods, en in zyne driften eri neigingen de grootlte volmaaktheid met de wet van Godt. In de krasten van zyn lighaam was de vaardigde gehoorzaamheid aan Gods wil en wet. En hier door behaagde



Fan bet Evenbeeld Gods,
8t
de mensch Godc, genoot zyne genadige inwooning en wierd mee een overvloed van de beste goederen begiftigt. 176. V. Waar nit bewyst gy , dat de mensch naar Gods Evenbeeld geichapen is? A. Uit de H. Schrift. Gen. 1. 26. 27. En Godt fprak: Laat ons menfchen maaken, een beeld, dat ons gelyk is, om te beerfchen over de visfeben in de zee, en over de vogelen onder den bemel, en over het vee, en over de geheele aarde, en over al het gewormte, dat op aarde kruipt! En Godt fchiep den mensch naar zyn beeld; tot een beeld Gods fchiep hy hem en fchiep ze man en vrouw, Eph. 4. 23. 24. Fernieuwd u in den geest uws gemoeds en trekt den nieuwen menscb aan, die naar Godt gefchapen is in opregte geregtigheid en heiligheid!
J77. V. Waar uit kan men het Goddelyk Evenbeeld alleen leeren kennen? A. In 't algemeen uit de Openbaring, en in 't byfonder uit verfcheidene grohdftellingen j die men naar aanleiding der Openbaring vooraf maaken kan en moer.
178. V. Welke grondftellingen moec men naar aanleiding der Openbaring vooraf maaken, om te oordeelen, waar in bet Evenbeeld heefc beftaan ?
A. De uitdrukking van het Goddelyk Evenbeeld heefc niet altoos één en defelve beteekenis. In den ruimften zin geeft het te kennen de gelykvormigheid met Godt, die zig by alle, voornamentlyk by de vernuftige fchepfeien openbaart. In eene engere beteekenis word daar door aangetoont de overeenftemming van eenige volmaaktheden, die de mensch in zynen tegenwoordigen toeftand met Godt gemeen heeft. In eenen bepaalden zin verftaan wy daar door de byfondere overeenftemmtng van die eigenfchappen der menF fehen



fan den Zondenval. 85
jaaren oud en teelde eenen Zoon, die zyn beeld gelyk was. Eph. 4. 17. 18. Zo zeg tk nu dit en betuig in den Heere , dat gy met meer wandelt, gelyk de andere Heidenen wandelen in de ydelbeid van bunnen zin, welker verftand verduistert is , en zyn vervreemd van bet leven, dat uit Godt is, door de onweetenbeid, die in ben is, door de blindheid buns bertens. 2. Uit de ondervinding, die ons overtuigt, dat in ons verltand onkunde en in onfe wil de neiging toe het kwaade heerscht. 188,V. Is het geheel verlooren?
A. Neen. Daar zyn nog eenige fchaduwen en trekken in de verdorvene natuur van overig gebleeven , welke zig vertoonen in de natuurlyke kennis en vryheid in burgerlyke en natuurlyke dingen. 18Q.V. Is het voor altoos verlooren?
A. Neen. By de geloovigen word het in dit ' leven aanvankelyk opgerigt in de wedergeboorte en vernieuwing. Eph. 4. 23. 24. Vernieuwt u in den geest uws gemoeds en trekt den nieuwen menscb aan, die naar Godt gefchapen is in opregte geregtigheid en heiligheid ! En in het toekomende leven zal hec volmaakt voltooid werden door de zaligfle vereeniging met Godt. Ps. 17. 15. Ik zal uw aangezigt aanfehtuwen in geregtigheid. Ik zal verzadigt worden , als ik ontwaake naar uw beeld. ioo V. Waar in beftond de zondige daad, waar door ' de menfchen Gods Evenbeeld verlooren? A. In het eeten van de vrugt des booms der ' kennisfe des goeds en des kwaads, het welk Godt verboden had. Gen. 2. 16. 17. En Godt de Heere gebood den mensch, zeggende: Gy zult eeten van allerlei hoornen in den hof, maar van den boom der kennisfe des goeds en kwaads zult gy niet eeten ; want op welken dag ey daar van eet, zult gy den dood fterven. 6 °J F 3 Gen.



85 //. Deel. XII. Hoofd/luk.
. Gen. 3. 6. En de vrouw zag, dat de Loom goed^ was om daar van te eeten en lieflyk aante zien; dat het een aangenaame boom was dewyl hy verftandig maakte; en nam van dl vrugt en at, en gaf baar en man ook daar van en by at.
19,1. V. Wie heefc den mensch rot die zonde verleid, waar door hy die Evenbeeld verloor? A. De flang volgens hec verhaal van Mofes Gen. 3. 1-6.
192. V. Hoe moet men Mofes verhaal van den Val verftaan ?
A. Letterlyk , verftaande zelfs door den flang een waaragtig dier, hec welk egcer door den duivel bezeeten was. Deeze boofe Geest ftelde zyne listige verleiding niec by de eerfte beide menfchen ce gelyk in 'c werk, ook niec by Adam, maar by Eva alleen. Deefe trage hy eerst door zyne verleidende woorden^ van de gehoorfaamheid aan Gods gebod aftetrekken, wanc z^y was hec laatst gefchaapen en bezat uic gebrek van ondervinding een minderen trap van volmaaktheid als Adam. Ook had zy het verbod niet onmiddelbaar van Godt zeiven gehoord, hoewel zy hec zeker wist, gelyk zy zelfs bekende. Waarfchynlyk begaf hy zig eerst met haar in zulk een gefprek, als hem'dienstig fcheen , om met" zyne verleidende taal ingang by haar te vinden en zig in haar vertrouwen intewikkelen. Waaifchynlyk at hy tevens zelve van den vrugc des verbodenen booms. Eva ziec die en verwonden zig, dat de flang niet terftond fterft. Haare verwondering word grooter, nu die dier beginc te fpreeken. Haare verwondering baarc by haar twyfelmoedigheid aan de egtheid en waarheid van het Goddelyk verbod. Ja, fprak by tot de vrouw : zou Godt gezegt hebben : gy lieden zult niet eeten van allerlei hoornen in den bof? Dan deefe aanllag mislukt hem,
wanc



Van den Zondenval. 87
want zy antwoordde: Wy eeten van de vrugten der hoornen in den hof. Maar van de vrtigten des booms midden in den hof beeft God gezegt: eet 'er niet van en raakt ze ook met aan, op dat gy niet flerft! nu wend de duivel het op eenen anderen boeg. Hy bepaalt haare gedagten tot de gedreigde Itrat en ze<n: Gy zult geenzints den dood fterven: maar Godt weet, dat, op welken dag gy daar van eet, uwe oogen geopend zullen worden en gy zyn zult als Godt en weeten, wat goed en kwaad is: als willende zeggen: „ Ik, een gering dier , geraak door het acnroeren " en gebruik van deefe vrugc in zulk eenen " heerlyken ftaat, dat ik, daar ik eertyds " (lom was, nu fpreeken kan, daar ik eercyds een dierlyk verftand had , nu een " menfchelyk verftand gekreegen heb. Dit ontdekt gy immers uit myne fpraak en ' verftandige redenen. Kan nu een dier door hec eeten van deefe heerlyke vrugt " een mensch gelvk worden , zo kan een !' mensch daar door Godt gelyk worden. ', Dit weet Godc. Dit geluk misgunt hy u.
Hy duld niemand boven zig , zelf niet " eens nevens zig. En daarom heeft hy u " deefe vrugt verboden". Nu had hy de ü'rond van vrees uit de ziel van Eva wegseruimt en haare begeerte tot de vrugt gaande gemaakt. Zy zag dat de boom goed was vm 'er van te eeten , vermits de flang niet ftierf. Zy zag dat de boom lieflyk was aantezien. De uiterlyke fchoone gedaante van deefe boom-vrugt bekoorde haare oogen. Zy zag dat het een tangenaame boom was, dewyl by verftandig maakte, Zy begreep, dat een dier door dien boom verheeven wordende onder den rang der menfchen , een mensch door dezelve in den rang der Godheid geplaatst zou worden en door een ö F ^ won-



88 II. Deel. XII. Hoofdftuk.
wonder-verftand tot de kennis zou opklimmen van goed en kwaad. Daarom zy nam van de vrugt en at, en gaf baar en man ook daar van, en by at. Zy deed het geen Godt verboden had. Zy verleide Adam tot gelyke zonde en dus wierd de zonde onder dé menfchen ingevoerd.
193. V. Had Godt wel het regt den mensch diergelyk een gebod te geeven? A. Zekerlyk; want 1. was hy de Opper-Heer die zyne redeiyke fchepfeien wetten geeven mag naar zyn welbehaagen. 2. "Was de •mensch met genoegzaame vermogens uitgerust, om dit gebod te volbrengen.
Ï95. V. Zag Godt niet reeds te vooren , dat de mensch het verbod van te eeten overtreeden zou?
A. Ja, want hy is alweetend, en even daar uic befluit ik, dat dit gebod geen proefgebod was.
J95. V. Waarom hem dan dit gebod gegeeven? A. Men kan de oorfaak van dit gebod aanwyfen in twee verfchillende betrekkingen. Indien de verbodene boom fchadelyk was voor des menfchen gefondheid en een zeker vergift had, dat eindelyk by den mensch de dood tot een onvermydelyk gevolg had , zo word men van de goedheid des Scheppers overtuigt, die het gebruik van desfelfs vrugc verbood. Dit is de gemakkelykfte beantwoording, die men op deefe vraag met eenen zeer beroemden Godgeleerden (V) geeven kan, Eene tegenwerping zou men
hier
f» Ik bedoel den onflerflyken Scbuhtrt Het is der jnoeite waard 's Mans Redenkundige en Schriftuur hke üedagten over den Val der mevftheu en de Erfzonde te leefen , infonderheid het eerfte Hoofdfluk over den Oorfprong van het kwaad-.



Van den Zondenval. 89
hier kunnen inbrengen ; waarom Godc dan deelen boom gefchapen heefc, daar hy voor den mensch niec nuttig was? zo diend nier op tot antwoord: Schoon hy voor den mensch in 't byfonder niet nuttig was, kan en zal hy egter nuttig en nodig geweest zyn tot de algemeene inrigting van de wereld, die Oodc fchiep. Dus zou het gemis van deefe boom eene wereld, die zo volmaakt was, als zy zyn kon , van één haarer volmaaktheden ontluistert hebben. Op deefe wyfe is de vraag opgelost. Dan ik begryp , dat die {telling, waar op dit antwoord fteunt, meer waarfchynlyk, minder bewyslyk is. Ik kan en mag wel gelooven . dat de verboodene boom voor den mensch fchadelvk en vergiftig was , maar het is niet noodzakelyk. Indien men derhalven (lelt, dat Godt deefen boom met geen ander oogmerk gefchapen heeft, dan om het genot van desfelfs vrugt aan den mensch te verbieden en den mensch dus door eene ftellige wet van zyne gehoorfaamheid of ongehoorfaamheid te overtuigen, hec welk hoogst noodig was, zou de mensch in den ftaat van zyne gelukzaligheid bevestigt kunnen worden, zo kan men ook van deefe zyde in die Goddelyk verbod mets beiispelyks vinden. jo6 V Waarom heeft Godt de eerfte menichen niet ' zo volmaakt gefchapen , dat zy niet vallen k mden ?
A. De volmaaktheid in de fchepfeien komt vat» Godc, de onvolmaaktheid van hunne bepaaldheden. Een fchepfel derhalven blyft altyd noodzakelyk een bepaald Wezen. Een onbepaald fchepfel is een harsfenfehim. Uwe vraag derhalven: Waarom heeft Godt de eerfte menfchen niet zo volmaakt gefchapen, dat zy niet vallen konden? zal dit te kennen geeven: Waarom heeft Godt den mensch niet zo volmaakt gefchapen, dat hy geene bepaaldheden s F 5 bad,



9» //. Deel. XII. Hoofd/luk.
had, vermits by dan niet zou gezondigt heb' hen? Hoe ongerymd is deefe (telling! Zy behelst eene regenftrydigheid in zig. Voor het overige kan men in de bepaaldheid of beperking van den mensch geene toereikenden grond van de daadelykheid der zonde vinden. B. v. De bepaaldheid des verftands is eene ontkennende volmaaktheid, of het gemis van eene grootere volmaaktheid, die mogelyk is. Deefe grootere volmaaktheid noem ik mogelyk, in zo ver als ik my defelve kan voordellen. Maar de zonde is eene beroovende onvolmaaktheid of het gemis van eene volmaaktheid, die noodzakelyk is en met regt door Godt kan worden afgeëischt. Maar nu volgt niet, dat in een fchepfel, in 't welk uic hoofde van zyne bepaaldheid eene grootere volmaaktheid kan gedagt worden, eene noodzakelyke volmaaktheid ontbreeken moet. Genoeg, dac die bepaaldheid, welke wy eene ontkennende onvolmaaktheid genoemd hebben, het fchepfel wezentlyk en noodzakelyk eigen is. Wy kunnen dit alles bewyfen uit het voorbeeld der gevallene engelen. Die hadden even dat bepaald vermogen des verftands, het welk hunne natuurgenooren hadden , die Godt getrouw gebleeven zyn. En evenwel zondigden geenen, en deefe niet. Dus moet de bepaaldheid des verftands geene volledige toereikends oorfaak der zonden zyn. Dit is dan wel zeker, dat de zonde in geen ander, dan in een bepaald Wezen, mogelyk zy, maar nietdac de bepaaldheid van een Wezen de waare en toereikende oorfaak der zonde zy. Het is bloot mogelyk, dat een bepaald'Wezen zondige, want een onbepaald Wezen is ook cnafhankelyk en heeft derhalven geen wet van een hooger. Bygevois kan het ook geen wet overtreeden en dus niet zondigen.
197. V.



Van (hn Zondenval. 9l
197.V. Waarom defelve niet liever van hunne vryheid berooft'? A Een vernuftig fchepfel moet vry zyn en vry ' kunnen handelen. Vernuft en vryheid zyn onaffcheidelyk aan elkander verknogt. Had Godt den mensch van zyne vryheid berootd, dan was de mensch geen mensch langer geweest. Dan had hy den mensch tot een fchepfel gemaakt, waar van men zig geen denkbeeld vormen kan. Uit de aangefchanene vryheid nu van de menfchelyke wil volgt wel de mogelvkheid, maar geenzints de noodzakelykheid 'der zonde. De vryhe,d van den mensch ftaat in dezelfde betrekking tot de mogelykheid der zonde als de bepaaldheid van zyn verftand. Is het fchepfel niet vry, zo kan het ook geene vrye handeling voorneemen. Maar de zonde is eene vrye handeling tegen de wet. De zonde, in 't algemeen befchouwt, moet derhaiven eens omftaan zyn uit eene opzettelyke vrye boofe handeling. Was het redelyk fchepfel niet vry geweest, zou de zonde niet mogelyk geweest zyn, en Godt moest dus de oorfaak. geweest zyn van alles, wat in het fchepfel was. Dan dit is eene handtastelyke dwaaling. Derhalven zegt men te regt, dat de eerfte mensch heeft kunnen zondigen en ook kunnen niet zondigen, maar niet, dat hy niet heefr kunnen zondigen. Was hy niet vry gefchaapen , had hy nog een eenige goede daad nog een eenige kwaade daad kunnen voorneemen. Bygevolg had hem nog eene zonde nog eene deugd zedelyk kunnen worden toegeleekend. Dus' zien wy hier uit, dat Godt geen oorfaak der zonde zy, fchoon hy den mensch van zyne vryh id niet beroofde. Want men kan bewyfen, dat Godt, toen hy den mensch by de fchepping eene vrye wille gaf, geen ander oogmerk had, J 0 dan



$2 II. Deel. XII. Iloofdftuk.
dan om den mensch door deefe vrye wil bekwaam te maaken tot beoefFening van de waare deugd. De mogelykheid van de deugd, en niet van de zonde, was het oogmerk van Godt by de vryheid van den mensch. Dus moest Godt ook den mensch naar deefe vryheid laaten werken. Genoeg, dat Godt die vryheid door wetten bepaalde, die vryheid tot het goede lokte door beloften, en van het kwaade aftrok door dreigementen. Met één woord: zonder vryheid was de mensch niet vatbaar geweest voor den Godsdienst en dat geluk, waar toe de Schepper hem beftemd had.
I98.V. Waarom hem niet door zyn almagt daar in verhindert ?
A. 1. Had Godt de zonde door zyne almagt belet, zoude hy gehandelt hebben tegen het oogmerk, waarom hy den mensch fchiep. Dat oogmerk was , om den mensch als een redelyk en derhalven vry Wezen te fcheppen en hem hier door bekwaam en vatbaar te maken voor de deugd en zyn waaragtig geluk. Hoe kon nu Godt behoudens dit oogmerk den mensch in zyne vrye daaden bepaalen door eene onwederfUanbaare almagt? fi. De mensch was door de gunstige omflandigheden, in welke de Schepper hem geplaatst had, vermogend genoeg, om de zonde te vermyden. Waar toe dan Gods almagt?
3. Had Godt de zonde door zyne almagt belet, dan zou volgen, dat Godt aan den mensch zonder oorfaak het eeten van de vrugt des booms verboden had. Dus zou, zyne betoonde almagt iets gedaan hebben,' bet welk men aan gebrek van wysheid zou moeten toefchryven.
4. Had



Pan den Zondenval. PS-
a. Had Godt de zonde door zyne almagt 4* verhindert , dan had hy een wonderwerk Loeten doèn. Dan de wonderwerken zyn ftrydig met Gods wyfe regeering, wanneer zo in het ryk der natuur als in dat der zeden het oogmerk van Godt zonder wonderwerken bereikt kan worden. De zamenloop nu der onhandigheden, in welke de eerfte mensch zig bevond , leverde hem genoegzaarae beweeggronden op tot vermvding van het zedelyk kwaad, ion V Heeft Godt misfchien den mensch daar toe ' opfchaoen. dat hy vallen zou? A Het Sendeel blykt op het allerklaarfte uit A- £ geheele inrigdng welke Godt met: dea mensch gemaakt had. 00 Had Godt het oogmerk gehad , om den mensch te doen vallen, dan was hy geen heilig, wys, goedertierend nog regtvaardig Wezen. Want iets te verbieden, dat men nogtans bedoeld, is geene wysheid, maar onverftand of boosheid De zonde te bedreigen en nogtans te willen , is geene goedheid nog heiligheid, ïnaar ondeugd en arglistigheid, ten mensch om de zonde te ftraffen, die gefchapen was om te zondigen en dus noodzakelyk zondigen moest, is geene regtvaardigheid maar onregt. Dan was de mensch onfchuldig geweest, toen hy zondigde. Ja Godt zou de verdoemden in de hel dan onfchuldig martelen Dat het dooiende vernuft dit eens begrype en de helfche leugentong, die Godt durft aanranden, verftomme! , -co V. Kan het met de Goddelyke zedelyke eigenfchaDPen beftaan een mensch te laaten beproeven, die volgens de Goddelyke alweetenheid vallen zou?
(d) Zie Eerfte Proeve.



9f //. Deel. XII. HoofdfluJt.
A. Ik hoor niet geerne fpreeken van een ftasc der beproeving , waar in de eerfte mensch zou geweest zyn. Het verbod van Godc aan hem gegeeven, om te eeten van den boom der kennisfe des goeds en kwaads was naar myne gedagcen geen proefgebod. Ik begryp, dac Godc verpligc was den mensch die wet te geeven, te meer, wanneer hec genoc van desfelfs vrugcen voor den mensch fchadelyk en vergiftig was. Uwe vraag komc derhalven op die voorftel uit: Kan het met Gods goedheid, wysheid, heiligheid en regtvaardigheid beftaan , dat hy den eerften menscb een wet gaf, door welkers onderhouding de menscb in zyn gelukftaat moest bevestigt worden? Wie ziec hier eenige duiscerheid of zwaarigheid in' En had Godc deefe wet niet gegeeven, dan was het zeker, dat de mensch ock tegen deefe wet niec zoude hebben kunnen zondigen, üan daar uic volgc niec, dac de mensch egter daarom niet zou gezondigt hebben nog hebben kunnen zondigen. Een bewys daar van ziet men aan de kwaade geesten. De mensch had op eene andere wyle even zo als die een misbruik kunnen maaken van zyne heerlyke vermogens. En wie weet, of dan zyne herftelling wel mogelyk geweesc ware? Nu zondigde hy door verleiding des duivels, en dan had hy, zo als de duivelen , gezondigt door zyne eige bewerking. En misfchien had Godt zig dan over den mensch niec kunnen ontfermen Wanneer men nu by dit alles in aanmerking neemt, dat Gods goedheid, wysheid, heiligheid en geregtigheid zig bepaalen naar de goedheid , die hy zig zeiven toedraagt en dat in hem geene neiging zyn kan, om den mensch gelukkig te maaken, wanneer deefe neiging met die goedheid, die hy zig zei ven toedraagt, ftrydig is, en dat alle zyne werken



Van den Zondenval. 95
len uit deefe goedheid voortvloeijen en de openbaaring van defelve tot een doelwit hebben, zo ontdekt men klaar, dat hec zeer wel met de Goddelyke zedelyke eigenfchappen beftaan kan den mensch een wet te geeven, welkers onderhouding den mensch eene meerdere volmaaktheid zou aanbrengen , fchoon Godt te vooren wist, dat de mensch die wet overtreeden zou. SOI V. Waarom heeft dan Godt den Val de: eerfte menfchen toegelaaten? A i. Om dac hec met het oogmerk, dat by by de fchepping van den mensch bedoelde, en met zyne wyfe regeering ftrydig was den Zondenval van den mensch door een wonderwerk te beletten. . _ ,
2 Om dat de toelaating der zonde nooit Gods 'volmaaktheden verduisterd, wanneer Godc de zonde ftraft en in de zonde geenen zedelyken invloed heefc. o Om dat Godt zig met de zondige wereld door den Verlosfer heeft willen verzoenen en dus zyne heerlyke volmaaktheden openbaaren. üit egter vloeid niet voort uic den zondenval , die kwaad is en kwaad blyft, maar alleen uit Gods onbegrypelyke goedheid en wysheid. Wel is waar, dac Se toelaating der zonde ten aanzien der o-odloofen met Gods goedheid en wysheid fchynt te ftryden, dan men bedenke ilegts, dat God hier by zyne wysheid, geregtigheid en langmoedigheid niet minder openbaart. Godt eindelyk is zo goed en genadig, dat hy die menfchen, die van natuur door de zonde verdorven zyn en deswegens ook waarlyk verdoemt konden worden, niet verdoemen wil. maar alleen de moetwillige zondaaren. En u-r dt-.fen grond vervalt ook de tegenwerp'* j , .ie nien tegen Godt maakt, dat hy den Val der menfchen heeft ^^^'hoofo



II. Deel. XIII. Hoefdfuk.
XIII. HOOFDSTUK.
fan de Zonde.
-302. V. War is door den Val der menfchen in de wereld gekomen? A. De Zonde en de dood.
203. V. Wat is de Zonde?
A. De Zonde is dat zedelyk kwaad , het welk by een vry fchepfel, dat tot vervulling der Goddelyke wet en door dezelve tot vereeniging met Godt gefchapen is , de volmaakte gehoorfaamheid aan Godt wegneemt en dus zyne zalige vereeniging met "Godt, die de vervulling van zyn wet noodzakelyk eischt, onmogelyk maakt.
204. V. Hoe veelerlei is de Zonde?
A. Tweederlei: erf- en iverk-zonde. De eerde is de natuurlyke, die ons aangebooren word; de tweede is de werkelyke zonde, die door een willekeurig misbruik van de vermogens der ziele uit de verdorvene natuur ontftaat.
205. V. Wat is de erfzonde?
A. De aangeboorene verdorvenheid der natuur, waar door de mensch tot het kwaade geneigt en van al het geestelyk goed afkeèrig is, welke hem buiten de vereeniging met Godc ftelt en aan deszelfs toorn onderhevig maakt.
2c6. V. Waar uit bewyst gy die?
A. Met waarfchynlykheid uit de Reden en met zekerheid uit de Schriftuur.
207. V. Met welk eene waarfchynlykheid uit de Reden?
A. De mogelykbeid der er/zo/z^e kan men bewyfen
1. Uit de mogelykheid van het zedelyk kwaad.
2. Uit de mogelykheid van desfelfs voortplanting.
3. Uk de gronden van de zedelyke mogelykheid der Goddelyke toelaating van hec zelve. En in zo ver is het bewys van
4e



Fan de Zónde. 9?
de erfzonde uit de Reden waarfchyniyb Maar laaten wy nu een ilap verder gaan, als vernufcige menfchen mee de ondervinding raadpleegen en de taal der Reden hooren ! De ziels-vermogens van deri mensch ftaan niet in zulk eene betrekking tot elkander, als nodig is tot beoeffening der deugd. Zy misfen die fterkte, waar door zy werkzaam kunnen zyn overeenkomftig met de wil van den Schepper. De begeertens en neigingen zyn tegen Godt en zyne wet ingerigt. De deelen van het lighaarnt zyn zo'met elkander vermengt, dat de zinlyke vergenoegens en dierlyké begeertens al te flerk in den mensch werken. De mensch heefc geene kragt, om Gods wet volmaakc te vervullen , en ongeagt alle poogingen der beste Zedenmeesters kan hec kwaad uit de wereld niet worden uitgeroeir; Dus moet 'er zodanig zoort van verderf den mensch natuurlyk eigen zyn, het welk hem niet eerder verlaaten zal, dan wanneer hy niet meer natuurlyk, dat is, in de tyd, in de wereld zyn zal. Dit verderf is algemeen, Derhalven moet het worden voortgeplant, anders zou het ongetwyfelt zo algemeen niet zynby alle menfchen. Menbefpëurthet zelve by de kinderen, in welke het zaad der boosheid in hunne tedere jaaren zig reeds openbaart. Zy zyn traag tot het goede en fchielyk geneigttothétkwaade. Een deugdzaam mensch kan fchielyk een booswigc worden, maar het is iets zeldzaams, dat een booswigt deugdzaam word. Waar van daan komt dit? Daar moet een zeker kwaad zyn , het welk den deugdzaamen lokt en den booswigt in het goede hindert. Daar moet dan een algemeen verderf onder het menschdöm zym Dit is de taal der Reden. Zy is niec nieuw. Zommige wereldwyzen onder de Heidenen hebben dit reeds ontdekt.
G aoS.V.



$8 II. Deel. XIII. Hoofd/tuk.
S08.V. Met welk eene zekerheid uic de Schriftuur? A. Gen. 6. 5. De Heere zag, dat de boosheid der menfchen groot was op de aarde en al het digten en poogen bunnes bertens altydallienlyk boos was. Hier wordt gefproken van den innerlyken zedelyken toeftand der menfchen, welke als natuurlyk verdorven word aangemerkt. En dewyl het digten en tragten des hartens geftelt word by de werkelyke boosheid, zo blykt klaar, dat de werkelyke zonde uit de innerlyke zondige begeertens van de verdorvene ziel ontftaat. En Paulus fchryft Rom. 3. 23. Hier is geen onderfcheid. Zy zyn altemaal zondaars en bun ontbreekt de roem, dien zy voor Godt hebben zouden. En dit is de eigentlyke aart der erfzonde , dat den mensch de aangefchapene volmaaktheid en heerlykheid ontbreekt. aoa.V. Zyn alle menfchen, die natuurlyk gebooren worden, met deefe zonde behebc? A. Ja. aio, V, Bewys dit!
A. Ps. 51. 7. Ziet! ik ben uit zondig zaad geteelt en myne moeder beeft my in zonden ontvangen. De kragt van het bewys uit Davids voorbeeld ligt kort en goed hier in: David is gebooren , gelyk alle andere natuurlyke menfchen, die van Vader en Moeder hunnen oorfprong hebben. Daar nu zyne ontvangenis en geboorte zondig was, zo moet de ontvangenis en geboorte van alle menfchen met de zyne overeenkomftig en zondig zyn. Wanneer de omftandigheid van een eenig perfoon algemeene dingen en werkingen by alle andere menfchen verklaart, dan is de kragt van zodanig een bewys, dat uit defelve ontleent is, gewigtig. De woorden van Paulus Eph. 2. 3. bewyfen dit niet minder overtuigend, fchryvende: En waren ook I kinderen des toorns van natuur, gelyk ook de andere. Volgens het verband, waar in deef»
woor-



Fan de Zonde. 99
woorden met de voorgaande (laan, zege Paulus: En wy waren ook alle kinderen des looms van natuur, gelyk ook de andere. Dat Jooden en Heidenen, en dus alle menfchen, waarlyk van natuur in zulk een toeftand zyn, die verdoemelyk is, is de natuurlyke verklaaring, die men aan dit getuigenis van den Apostel geeven kan. 3II.V. Wat is de oorfaak van de Erfzonde^
A. In de eerde plaats de duivel, die door zyne arglistigheid Adam en Eva verleidde. Maar dewyl Adam en Eva zig verleiden lieten, zo waren deefe ook de oorfaak van den oorfprong der zonden,
212. V. Bewys dit!
A, Gen. 5. 1. 3. Toen Godt den menscb fchiep, maakte by bem naar de gelykenisfe Gods. En Adam was bondert en dertig jaaren oud en teelde eenen zoon, die zyn beeld gelyk tvas. Rom. 5, 12. Gelykewys door een menscb de zonde gekomen is in de wereld en de dood door de zonde, en alzo is de dood tot alle menfchen doorgedrongen, dewyl zy alle gezondigt hebben.
213. V. Hoe moet men Adam en Eva hier ter plaatfe
aanmerken?
A. Als de damhoofden van het geheele menfchelyke geflagt. O) ai4.V. Kan ons eene daad, die wy niet zelfs bedry ven, of waar toe wy onfe toedemming niet geeven, toegereekent worden? A. Ja, maar niet regtveerdig. QT) «15,V. Wat word dan den mensch eigentlyk toegereekend?
A. De zondige daad van onfe eerde ouderen met desfelfs natuurlyke en zedelyke gevolgen. CO
216.V.
{a) Zie Eerfte Proeve, (bj Zie Eerfte Proeve. Ce) Zie Eerfte Proeve.
G a



X«o //. Deel. XIII, Heofdjluk.
SI6.V. Stryd dit niet met Gods goedheid en regrveerdigheid? s A. Neen; want de eerfte mensch was met genoegzaame vermogens voorzien, om in hec goede te volharden. Nu voorzag Godt wel dat de beftemming van Adam als den natuurlyken en zedelyken Stamvader der menfchen voor zyn nageflagt ongelukkig zou uitvallen, maar hy begreep tevens , dat de toeftand van het menschdom by Adams zonde niet beter zou zyn, fchoon Adam hun zedelyk Stamhoofd niet was; want door de natuurlyke ontvangenis en geboorte wierd het kwaad dog voortgeplant en het was onmogelyk, dat uic zondige ouders heilige kinderen gebooren wierden. Adams nakomelingen zouden dog de Zonde en den grond van alle daar uit voortfpruitende onheilen in zig hebben gehad, fchoon zyne Zonde hen niet was toegerekent, dat is, fchoon Godt hen niet verklaart had voor de zedelyke oorfaak van Adams zondig bedryf en deszelfs zedelyke gevolgen. Dewyl derhalven dit ongeluk niet ten eenemaal van het menschdom kon verwydert worden, zo was het voor het zelve nuttig, dat de zonde in de wereld kwam door Adam niet alleen als een natuurlyk maar ook tevens als een zedelyk hoofd! Want toen dit gefchiedde, was de herftelling der gevallene menfchen mogelyk, die anders onmogelyk zou zyn geweest. Deefe herftelling is gefchied door een ander zedelyk hoofd, Christus, die de zonden en ftraffen op zig nam en in onfe plaats Godt genoeg deed. En alleen deefe manier van herftellinp door een zedelyk hoofd was mogelyk en Godt betaamelyk. En deefe wyfe van herftelling had Godt niet kunnen befluiten, indien de Zonde niet op gelyke wvfe over het aaenschdom gekomen was. Ik béfluit dit uit
de



Fan de Zonde. XOi
de vergelyking van den verlosfenden Christus met den zondigenden Adam. Rom. 5. 12. 14. t8. 19. Gelykerwys door ten mensch de zonde gekomen is in de wereld en door de zonde de dood, en alzo is de dood tot alle menfchen doorgedrongen, dewyl zy alle gezondigt hebben Maar de dood heerschte van Adam af tot op Mofes, ook over de genen, die niet gezondigt hebben met gelyke overtreeding als Adam, die een beeld is van den genen, die toekomend was. Gelyk nu door eens zonde de verdoemenis over alle menfchen gekomen is, alzo is ook door eens geregtigheid de regtvaardigmaking des levens over alle menfchen gekomen. Want gelyk als door eens menfchen engehoorfaambeidveeje zondaars geworden zyn, alzo worden ook door eens gehoor fa amb ei d veele regtvaardigen. By aldien Christus dan ons de geregtigheid en het leven verworven heeft op die wyfe , gelyk Adam ons door zyne Zonde aan de dood heeft onderworpen, zo heeft Godt zekerlyk een gelyke order in de verlosfing der menfchen moeten behouden. En indien deefe order en handelwyfe niet had kunnen gehouden worden, zou de verlosfing van het menschdom ook onmogelyk zyn geweest; want het geen Godt overeenllemmend met zyne wysheid doet, geloof ik , dat hy ook alleen doen kan. Tot bewys van het gefielde kan men zig eensdeels beroepen op die plaatfen der H. Schrift, welke Adam als een zedelyk Stamhoofd voordellen. Gen. 1. 28. En Godt zegendeze fde eerfte menfchen~) en fprak tot ben: zyt vrugtbaar en vermeerdert u en vervult de aarde en maakt ze u onderdanig! Hof. 6. 7. Zy over treeden het verbond, als Adam. Rom. 5. 11. 15-17- Wy beroemen tns in Godt door onfen Heere Jefus Christus, dior wien wy nu de verzoening ontvangen G 3 bei-



m H> Deel. XIII. Hoofd/luk,
«n met.Gods wysheid, daar al het voor.
heen gefielde met dezelve flrvdig is F„ immers kan de erfzonde zeer wel beftaari met Gods heiligheid en geregtieheid l)ar is te zeggen: Godt kan die naSr deefe eigenichappen zeer wel toelaaten. Want de gevolgen en werkingen der erfzonde worden den geloov.gen niet toegereekent en hun zedelyk goed word even zo beloont, al? of er geen erfzonde in hen geweest ware. Deefe erfzonde fpoort hen ook dies te krae.1 tiger aan, om des te heerlyker hunne geloofs-
b,eW^f? C" 2,'S in de nedrigheid, in de deugd, in het verlangen na den hemel te oeffenen. Nu ftryden zy nioedigtl hunne Overw.nn.ng ,s heerlyk. Godt leid ze hier van de eene trap van volmaaktheid tot de andere en fielt ze eindelyk onflraffelyk voor zyn heerlyk aangezigt Alles, wat wy hier in Gods befluur ontdekken , is wysheid goedheid en regtvaardigheid. Sljr.V. Wat is de IFerkzonde?
A. Al dat zedelyk kwaad , het welk van de erfzonde onderfcheiden is en in de volbrenging der boofe lust beftaat. En deefe zonde draagt in Gods woord verfcheide benamingen. Als gefproken word van den menscb, die ze begaat, word ze een val genaamd, om dat ten menscb door de zonde uic den ftaat zyner heerlykheid gevallen is. Als eezien word op Godt woYdr ze genaamt eene ongeboorfaainbetd, om dat Go.d de Opperfte Wetgever is aan wien men het bewys van eene onbepaalde geboorfaambeid fchuldig is In opz.gt tot de-wet word zy genaamt onregt ofonwettelykbeid, om dat de -wet door de zonde overtreeden word. In becrekking
HZ fnd% « den naan?
van bet kwaad, om dat de zonde het allergrppcfte kwaad in de wereld, is en het on-



Fan de Zonde. S©5
mogelyk valt om derzelver natuur in allen deele volledig te befchryven. 2l8,V. Hoe veelerlei is zy?
A. De werkzonde kunnen in onderfcheidene betrekkingen befchouwt worden. In betrekking tot de wet zyn zy zonden van bedryf of zonden van verzuim. De eerfte beftaan in daaden die Godt in zyn wet verboden heeft; de andere in een verzuim van daaden, die Godt in zyn Wet geboden heeft. De zonden van bedryf zyn of opzettelyke of niet opzettelyke zonden. Opzettelyke zonden zyn alle die bedryven , welke na eene voorafgaande verkiellng en overleg met eene volkomene toeftemming en bewustheid der afwyking van Gods wet'begaan worden. Zy ontftaan uit eene willekeurige verkreegene hebbelykheid , of uit eene vrye verkiefing of uit uitwendige aandryvende beweeg -oorfaaken. De wyfe , op welke zy begaan worden , is zeer onderfcht-iden. Want zy gefchieden of met volle bewustheid, of met een twyjfelagtig geweeten, of met eene groote en moetwillige onkunde: met volla bewustheid , door agterhouding en verberging van zaaken in zyn gemoed (V) , het welke gefchied, als men anders denkt, en anders fpreekt; of door knegtfchap der vrye wille, zo dat men de zonde heerfchen laat; of door eene vrye bepaaling tot het kwaade. Met een twyjfelagtig geweeten gefchieden zy, wanneer men niet weet of een daad goed is en de felve dog bedryft: en eindelyk uit eene grove en moedwillige onkunde, zo dat men zig beyvert heeft de wet niet te weeten en met een vermetel opzet dus daar
te-
(a~) Dit word in de fchoolen der Geleerden genoemt re/et vationes mentales.
cs



196 II, Deel. XIII. Hoofd/luk.
tegen zondigt. Zonden uit gewoonte kunnen ook opzettelyke zonden heeten, wanneer men zig eene vaardigheid tot boofe daaden heeft eigen gemaakc. Zodanige vaardigheden kunnen plaats vinden in degedagten, b v als men van zyn evenmensen geduurig het kwaade denkt; in de wil en uiterlyke daaden , b. v. de gewoonte om altyd trotsch te zyn , en een ander met berisping aantevallen. Zodanige kwaade hebbelykheden zyn of aangeboorent of verkreegent. De aangeboorene beftaan in eene vaardigheid van geduung te kunnen zondigen. De verkreegene hebbelykheden beftaan in een herhaald vrywilhg voorneemen om te zondigen. De met opzettelyke zonden zyn alle die zonden, welke met geen opzet nog bewustheid gel ichieden. Edog moet men hier de onkunde van die zaaken , die men weeten kan en weeten moet, niet onder rekenen. Wy bedoelen hier zulk eene onkunde, die uit den tegenwoordigen verdorven toeftand van den mensch voortvloeit, maar die men dog met ernst en yver moet tragcen te verminderen en wegteneemen. Men verdeelt ze ook in zonden van overyling en onweetenbeid. De eerfte begaat men , wanneer men zonder opzegen voorneemen een zondige gemoedsdrift in beweeging laat komen, dog niet heerfchen laat, maar onderdrukt. De erfzonde is eene toereikende beweegoorfaak tot zulk eene zonde.
In betrekking tot de perfoonen , tegen welke de zonden bedreeven worden, zyn 'er zonden, die men doet tegen Godt, tegen zig zeiven en zyne naasten. Alle zonden zyn wel zonden tegen Godt, vermits de geheele Wet van Godt is. Dan in zo ver als de een of de ander perfoon, tegen welke men zig verzondigt, het naaste voorwerp is, in zo Ver is die
ver-



Van de Zonde,
107
verdeeling gegiond. Zo kan men ze ook volgens de verdeeling des wets onderfcheiden in zulke, die of tegen de eerfte of tegen de tweede tafel begaan worden. De zonden tegen de eerfte tafel bepaalen zig coc Godt. De zonden tegen de tweede tafel bepaalen zig tot ons zei ven of tot onfen evenmensch.
In opzigt tot de zitplaats, daar de zonde werkzaam is of zig openbaart, kan men ze verdeelen in inwendige en uitwendige zonden. Alle zonde komt uit de ziel en uit de bepaaling van de vrye wil tot het kwaade, het zy dat de wil de zonde werkt of niet werkzaam is om de zonde tegenregaan Zo lang nu als de zonde in het verftand, in de wil, in de verbeeldingskragt, in het geheugen en in de zinnelyke begeertens werkzaam is zo heet zy inwendige zonde. Maar openbaart zy zig in lighaamelyke bedryven, het zy in gebaarden of woorden of werken, die door het lighaam verrigt worden , zo heet zy eene uitwendige zonde , die egter altoos met de inwendige gepaart gaat.
In betrekking tot de beerfebende lust heeft men de zonde te betragten als zonde van wellust, hoogmoed en gierigheid.
Eindelyk kan men de zonde onderfcheiden ten aanzien der voorwerpen , der gevolgen en trappen Ten aanzien der voorwerpen zyn de zonden onderfcheiden ia doode of'levendige zonden, welke men beide op tweederlei wyfe kan befchouwen. Doode zonden zyn of zonden, waar mede men zig vergrypt aan dooden, of, waar door men na zyn dood aan anderen gelegenheid om te zondigen geeft. Levendige zonden zyn of zonden, die men by zyn leven doet, of waar mede men misdoet tegen levendigen. Zonden tegen Godt zyn of zulke zonden, die de Goddelyke lankmoedigheid verdraagt
of



Xo8 II. Deel. XIII. Hoofdfiuk.
of die de maat der zonden vervullen. En deefe laatfte zyn zo geitelt, dat Gods hei' ligheid en geregtigheid ze niet langer verdraagen kan. In betrekking tot anderen tegen welke men zondigt, zyn 'er zommige' zonden die den naam draagen van beimetyfee zonden , waar van geene of zeer wei flige menfchen weeten ; of van openbaare zonden die zeer bekend zyn; of van ftomme zonden, van welke men niet fpreekt en waar over men veel bedenken maakt om iets te zeggen ; of van bemelfcbreiendc zonden. En de naam van dit laatfte foort van zonden is betrekkelyk tot die genen , tegen welke die zonden bedreeven worden en die tegen anderen onmiddelbaar tot Godt om wraake roepen. Een bemelfcbreiende zonde is dan die misdaad , waar door iemand zulk een onregt en geweld word aangedaan, dat hv het zelve niet wederftaan kan en niet weelende z,g te helpen, zig tot Godt keert en hem zyne hulpe en uitoeffening zyner oordeelen affmeekt. Die zonden kunnen n?et a leen van Heeren en Overheden en in hec algemeen van die genen, welke over anderen eene heerfchappy voeren , maar ook van andere menfchen bedreeven worden. De ?■ maakc van deefe zonden in vierderlei opz.gt gewag Zy reekent onder de bemel£fO bet ver gitten van onfchuldig bloed. Gen. 4. IOf fprak Godt toe Lam: de flem van uws broeders bloed roept tot my van de sarde. H ier wordt Abels onichuldig vergooten bloed als eene lydende perfoon voorgeftelt, en die, welke toe Godt om wraake riepen , waren eigentlyk Ca.ns Ouderen. 2) Sodomietery, eene zonde die wegens haar fchandelykheid de menlchen zo ergert, dat zy tot Godt om wraake fcqreien. Gen. 18. 20. De Heere fprak:
daar



fan de Zonde* l99
daar is een geroep te Sodom en te Gemorra, dat Zr groot is, en baare zonden zyn zeer zwaar. 3) De verdrukking der armen en Zfcbuldigen , die geenen helper op aarde nebben en dus genoodzaakt zyn het regt der Se onmiddelbaar van Godt aftebidden. Ft s 7. De Heere fprak: ik bebdeelende Van myn volk in Egypten gezien en beb geboord bun gefebreeuw over degenen, die ben dryven. 4) De onthouding van bet verdiende loon der arbeiders. Deut. a4. H- *5« Gy zult den beboeftigen en armen zynen loon niet onthouden, by zy van uwe broederen of vreemdelingen, die in uwe landen in uwe ILun is Maar gy zult htm zynen loon op £ dag geeven, of dat de zon daar over niet onderga»; want hy is beboeftig en onderhoud Z,,e lieidaar mede, op dat by den Heere niet aanroepe tegen uen'tu tot zonde zy.
In betrekking tot de gevolgen zyn de zonden zeer ond«fcheiden ; want zommige zyn vtrgeevelyke , zommige dood-zonden. Vtrseevehke zonden zyn zwakheids-zondenin de geloovigen , by welke de toerekening vLgderfeWer fchuld en ftraffe geen plaat» vind De grond van deefe vergeeving is niet te zoeken in de natuur en grootheid deefer zonden, maar in eene toevalligheid, welke haare betrekking heeft tot het boetvaardig geloof van den genen , die deefe zonde begaat. De kentekenen van dezelve ZYn, dat' het waare geloof in Jefus ui den mensch zy, die gezondigt heeft, dat de mensch het berouw over de begaane zonde na het gepleegde kwaad ondervinde, en zig zeer voorzigtig gedraage om alle zonden te vermvden. De werkingen van deefe verZeeftyke zonden zyn deefe , dat zy de volmaaktheid van den mensch verminderen en ook zeer ligt gevaarlyk kunnen worden ja aUoos gevaarlyk zyn, wanneer de zwakheid



HO //. Deel. XIII. Hoofd/luk.
nu ftaan de dood-zonden, die volgens de gewoone manier van fpreeken zulke zonden * genaamt worden, welke moetwillig bedree-
Ina 0e.reeken,nSvanderre'verfchu!d en ftraf en dus de eeuwige verdoemenis aanbrengen. Zy worden dood-zonden genaamt, om dat zy uit den geestelyken dood ontltaan, denvern,?m°Pe urfn e" ^«^erenendusby dan11 Va" nbekeering waarlyk de eeuwige dood na zig fleepen ; want het gebrek der wedergeboorte is juist de oorfaak%an deefe zonde en van de daarmedeverknogte verdoemenis. Te regt worden zy dan dood-zonden genaamt want zy dooden den mensch, het zy uit huur aart en natuur, gelyk het ongeioot, of flegcs by toeval, dewyl zy uit zulk eene grond ontltaan, die natuurlyk de wedergeboorte uitfluit, als b. v. opzettelyke treungheid verkorting des leven? uit eer!
fL T n'erge,yke zonden zy° h ^eval doodende zonden, dewyl zy uit een gebrek der wedergeboorte en bekeering voorspruiten Immers de verkorting des levens kan ook voortkomen uit eene natuurlyke droefgeestigheid, uit onkunde door het gebruik van vergift, zonder dat men weet, dat Set verg.ft is enz In zodanig een geval kan de mensen _ nogtans een wedergeboorene zvn maar niet by eerzugt en moetwillige treu! righeid wanneer men over eene tydelvke f™, Lu 'a zy Uit dw2asheid , het zy uit trotschheid tegen Godt, moetwillig peinst, zig beangst en bekommert, en dus zig zeiven daar door van zyn verftand en leven beroofd.
De zonden zyn ook onderfcheiden in haare trappen, zynde de eene zonde zwaar-
tl X a and,ere- Alle zonden ^men met elkander daar wel in overeen , dat zy tegen Gods wet ftryden. In zo ver zyn



Van de Zonde, Ht
zy elkander alle gelyk; maar in.katte trappen zyn zy ongelyk en verfchülende. Die blykt I, uit duidelyke getuigenisfen derH.b. Luc li. 26. Spreekt Jefus van een mensch, met'wien het erger geftelt is, «Is het eertyds was het welk den trap der zonde aantoont. Insgelyks wanneer Paulus fchryfc I. Tim. 5. 8. Is 't dat iemand de zynen, inzonderheid zyne huisgenooten niet verzorgt, die heeft het geloof verloogent en is erger dan een heiden; zo toont hy immers genoeg aan, dat tusfchen de zonde van zulk een menscb. en van een heiden een onderfcheid is ten aanzien van de grootte hunner beider wanbedryven. De trappen der zonden zyn ook a duidelyk afteleiden uit derzelver onderfcheidene ftraffen, die uit hoofde der Goddelyke regtvaardigheid evenredig moeten zyn naar de ichuld der zonden. Daar Godt nu regtvaardig is en den eenen meer ltraft dan den ander, zo moet de zonde van den eenen »rooter als van den anderen zyn. Het blykc ook 3. uit de natuur der zaake zelfs. Wanc de trappen der zonde moeten zig noodzakelyk bepaalen tot en gegrond zyn op het verfchil der beweeg-oorfaaken, of op het voorwerp zo van de perfoon , die de zonde doet, als van de zaak, in welke gezondigt word , of op de verfchülende wyfe x op welke'men zig bezondigt, of op de gevolgen , of op de uiterlyke omftandigheden.
De grootlte zonde is de zonde tegen den Heiligen Geest, welke volgens de duidelyke taal van Jefus onvergeeflyk is. Matth. 12.32. Wie iets fpreekt tegen des Menfchen Zoon, dien word het ver geeven, maar wie iets fpreekt tegen den Heiligen Geest, dien word bet niet vergeevtn nog in deefe nog in geene wereld. De oorfaak van de onvergeefiykheid deefer zonde moet zyn , dat Godt alle zonden, behalven deefe , door Christus vergeeven
wil;



II* //. Deel. XIII. Hoefdfiuh
wil; of Godt moet voorzien hebben, daé niemand van deefe zondaaren zig bekeeren zou, het welk hem dan bewoogen heeft om ook met een van defelve door Christus "•li3"6" verlosfen; of de bekeering van zulk een zondaar moet geduurende zyn leven door de kragt der genademiddelen niet mogelyk zyn, zö dat Godt, indien zulk een mensch bekeerd zon worden, hem door zvn almagt zou moeten veranderen, het welk met Gods zedelyke eigenfchappen en de huishouding der genade ftrydig is. Het eer! fte kunnen wy niet coeftemmen, want Godc wil alle zonden door Christus vergeeven Het tweede 1S eensdeels ongegrond en anderdeels met waarfchynlyk genoeg. Eeï-
tul mmr^egr0n^' Verraics Christus voor ade menfchen geftorven is; anderdeels niec waarfchynlyk genoeg, dew'yl uit de lasters en zonden die in de dagen van Chr stus plaats hadden , geen algemeen befluikan worden opgemaakt, het welk tot alle tyden berreklyk is. En was dit gevolg by all^e zondaars en in alle tyden algemeen, zo kan dit geen toevallig uitwerkfel zyn, maar de grond daar van moet in de natuur'van deefe zonde zelfs te vinden zyn. Bygevolg moet een zondaar_ tegen den H. Geest in zotSnfe eene veragting van de genademiddelen de! H Geestes leeven , die eens voor al zyne bekeering onmogelyk maakt. Willen wv nu nauwkeurig fpreeken, zo moet men heï eigentlyke en regte begrip van deefe zonde afleiden u.t de zondige daad van die men. fchen, welke ten tyde van onfen HeiW zyn openbaar Goddelyke en heiligde wonderwerken aan den Overften der dniX toegefchreeven en dus tegen beeter wee e? hnrl'TT d/ a,le^ootde misdaad en boosheid pleegden tegen het ampt van deï H. Geest, die door de wonderwerken va,"
je-



Fa» de Zonde. 11$
ïefus de wereld van desfelfs Mesfiasfchap tragere te overtuigen. En derhalven beftaat deefe zonde in eene moetwillige veragting van de buitengewoone middelen der genade,
XIV. HOOFDSTUK.
Fan de Dood.
110. V. Wat is de ftraf der Zonde?
A. De ftraf der '.onde is zeer onderfcheiden. Men kan defelve ontdekken uit het Goddelyk dreigement aan onfe eerfte Ouders gedaan in geval van hunne overtreeding en uit die rampen, die hen na den val troffen. De zedelyke of willekeurige ftraf was de berooving van een gedeelte der heerfchappy, die de mensch over de zigtbaare fchepfeien had, de vervloeking der aarde, de verandering van de vrouwelyke natuur en de onderwerping van de vrouw onder de heerfchappy des mans. Deefe ftraf draagen alle menfchen nog. De natuurlyke en zedelyke ftraf te gelyk was de Dood; met welke benaaming men in 't algemeen alle naruurlyke en zedelyke ltraifen der zonde uitdrukt.
320.V. Bewys dit!
A. Gen. 2. 17. Fan den boom der kennisje des goeds en des kwaads zult gy niet eeten; want op welken dag gy daar van eet, zult gy den dood fterven. Gen. 3. 16. 17. En tot de vrouw fprak Godt: Ik zal u veele fmerten toezenden, -wanneer gy fwanger word. Gy zult met fmerten kinderen baaren en uwe wil zal uwen man onderworpen zyn en by zal uw Heer zyn. En tot Adam fprak by: dewyl gy geluistert hebt na de ftem van uwe vrouw en hebt gegeeten van dien boom, van welke ik u gebood, zeggende: gy zult 'er niet van eeten: Fervloekt zy de akker om uwent wil! met kommer zult gy u daar op geneer en uw leefdage! Rom. 6. 2?. De dood is der zonden bezolding.
H 22I.V,



f 14 //. Deel. Xir. Hoofd/luk.
$21. V. Wat verftaat gy door de Doodl
A. Eigentlyk is 'er in de naruur geene voort» teeling nog dood, maar alleen eene uitwikkeling en inwikkeling. Dan in de zedelyke wereld kan deefe befchryving geen plaats vinden. Vermits wy nu den mensch niec alleen in zynen natuurlyken , maar ook in zynen zedelyken toeftand befchouwen moeten , moeten wy zodanig eene befchryving geeven , die in beiderlei betrekkingen van den mensch kan gebeefigt worden. En dan geloof ik dat men de dood in 't algemeen niec beter befchryven kan als door het gemis van vermogens tot die werkzaamheden, waar toe een Wezen beftemd is.
S22.V, Hoe veelerjei is deefe Dood?
A. Driederlei : de geesteiyke , natuurlyke en eepwige dood.
£23. V. Wat is de Natuurlyke Dood?
A. Eene inwikkeling van het lighaam in desfelfs eerfte deelen , welke tot een gevolg heeft het gebrek des levens, dewyl de ziel zig van het lighaam afzondert en alle beweeging pphoud , die door inwooning der ziele en der levensgeesten eertyds in het lighaam tegenwoordig en werkzaam was. Hier toe. behooren ook alle voorafgaande krankheden, lighamelyke droeffenisfen, menigvuldig lyden , alle uit de zonde eensdeels natuurlyk voortkomende en den mensch met de dood
drei-
(jf) In de Catechetifche Vraagen heeft de zalige Mulder eene andere orde gefield, namentlyk: eerst de natuurlyke, «n dan de geesteiyke dood. Ik heb my daarom ook in myne Eerfte Proeve aan deefe orde gehouden. Dan anders zou ik deefe orde niet naukeurig agten te zyn. Want ik voor my ben van gevoelen , dat op de zonde eerst de geesteiyke en dan de uatuurlyke dood volgt. En zou ik wel dwaalen, «anneer ik beweerde , dat de natuurlyke dood eeu gevolg van de geesteiyke is ?



234 II. Deel. XV. Hoofdjïui.
Godheid nier meer als een menfchelyk lig* haarn aangenomen en in dat lighaam de plaats der ziele bekleed had. Dan wy weeten, dac het werk der Verlosfing vereischte, dat hy, die dit werk zou uitvoeren, een fchepfel en wel een mensch moest zyn, gelyk wy aanftonds hooren zullen. Qaj En de bewyfen voor zyne waaragtige menfchelyke ziel zyn ons bekend, (è) 3$O.V. Waar toe was het nodig, dat Jefus, om ons te vcrlosfen, even zodanig een mensch was, gelyk wy zyn? A, Zou de mensch verlost worden, moest 'er voor eerst door den Verlosfer voor zyne zonden worden genoeg gedaan. Deeze genoegdoening beftond in het uitftaan van alle die ftraffen, die de mensch door zyne zonde verdiend had. Dit kon niet gefchieden, of hy moest zig de zonden der menfchen laaten toereekenen. Zou de mensch verlost worden, moest ook ten tweedendoor den Verlosfer eene volmaakte geregtigheid verworven worden. Deefe geregtigheid moest verworven worden door eene volmaakte gehooi faamheid aan Gods wet in de plaats der menfchen. Door het eerfte moest de mensch bevryd worden van de verdoemenis. Door het tweede moest voor den mensch het eeuwige leven verkreegen worden. De volbrenging nu van dit werk vereischte niet alleen een Goddelyk Perfoon, die zig alle de zonden van alle menfchen met alle derfelver gevolgen en betrekkingen kon voorftellen, waar toe een oneindig verftand nodig was, maar zy moest ook zodanig eene Perfoon zyn, die in de toereekening van de zonden
der
(aj Zie 250. Vraflge. fb) Zie 240. Vraage,



Van de Per/bon des Verlosfers. 135
der menfchen kon toeftemmen. Uit deefe toeftemming volgde eene onderwerping tan al dac lyden, hec welk de zonden der menfchen verdiend hadden. Dus moest de Verlosfer ook een fchepfel zyn. Hy moest derhalven eene gefchapene natuur aanneemen Daar hy nu ten besten der menichen een fchepfel moest worden, kwam het met Gods wysheid het meest overeen , om geene andere, dan eene waaragtige menfchelyke natuur daar toe te bepaalen. (a)
XVI. HOOFDSTUK.
Van de Nat uur en des Verlosfers.
251.V. Is Jefus waaragtig Godt en mensch, hoe veel Natuur en zyn dan in hem? A. Twee, eene Goddelyke , die de Vader hem door eene eeuwige geboorte heek meegedeeld, naar welke hy de waare Godt is, en eene menfchelyke, die hy door de bylondere werking des H. Geestes in de maagd Maria heeft aangenomen, naar welke hy een waaragtig mensch is.
2<2.V. Bewys dit'. „„■'-■,.
A E<a 7 i+. Ziet een Maagd ts zwanger en ' zal 'eenen Zoon baaren; dien zal zy noemen Immanuel. vergeleeken met Mat. 1. 20. 21. Ziet ' bem verfcbeen een engel des Heeren ïn den droom en fprak : Jofepb ! zoon van David! vrees niet Maria uwe {ondertrouwde) vrouw by u te neemen, want 't geen tn baar gebooren is, is van den Heiligen Geest, zy zal eenen Zoon baaren, diens naant zult gy Jefus betten: want by zal zyn volk zalig
Ca) Zit Eerfte Proeve.
K 2



S3« //• Deel, XVI. Eoofdfluk.
maaken van hunne zonden, i. Tim. 3, x6 Ontcgenfpreekelyk groot is de Godzalige'verborgenheid: Godt is geopenbaard in 't vleescb.
253. V. Volgt hier niet uit, dac 'er ook twee perfoonen in hem zyn? A. Neen.
354.V. Bewys dit!
A. Eer dat Gods Zoon mensch wierd,- was hy reeds een Perfoon, een Goddelyk Perfoon. Indien nu deefe Goddelyke Perfoon zig met een menfchelyk perfoon had vereenigd, dan waren 'er in hem twee perfoonen. Maar nu de Perfoon des Zoons Gods geen menfchelyk perfoon, maar flegts eene menfchelyke natuur, dat is, een menfchelyk ligbaam en eene menfchelyke ziele in zyn perfoon aannam , en deefe twee wezentlyke menfchelyke deelen nooit beftaan hebben , dan ia zyn Goddelyk Perfoon, zo volgt, dat 'er wel twee Natuuren , maar geen twee perfoonen in hem zyn. Ef. 7. 14. Ziet! een Maagd ts zwanger en zal eenen Zoon baaren; dien zal zy noemen Immanuel. vergeleeken met Mat. 1. 2C. 21. Joh. 1. 14. Het Woord •wierd vleesch en woonde onder ons; en wy zagen zyne heerlykheid, eene heerlykheid, als des eeniggeboorenen Zoons van den Vader, vol van genade en waarheid. 1. Tim. 2. < Daar is één Godt tn één Middelaar tusfcben Godt en de menfchen, naamelyk, de menscb, Jefus Christus.
255. V. Op wat wyze zyn deefe twee Natuuren tot
één Perfoon vereenigt? A. Door eene perfoneele vereeniging
256. V. Waar in beftaat deefe perfoneeïe vereeni¬
ging?
A. In eene aanneeming van eene waaragtige menfchelyke Natuur uit de maagd Maria , inde Perfoon des Zoons Gods, op dat een en dezelve Perfoon waaragtig Godt en
waar-



Van de Natuuren des Verlosfers, S37
waaragtig mensch zy zonder vermenging der Natuuren. Deefe vereeniging nu der twee Natuuren word te regt eene perfoneele vereeniging genaamd, om dat zy gefchied is in de Perfoon des Zoons Gods , om dat de menfchelyke Natuur in die Perfoon is aangenomen en daar in beftaat. Dus is het wel eene perfoneele vereeniging, maar geene vereeniging der perfoonen , want daar is maar één Perfoon. 357. V. Waar uit bewyst. gy deefe perfooneele Vereeniging'?
A. Uit Ëf. 7. 14. Ziet! een Maagd is zwanger en zal eenen Zoon baaren; dien zal zy noemen Immanutl. vergeleeken met Mat. 1. 20. 21. Joh. 1. 14. Het Woord wierd vleescb.
258. V. Waarom gebruiken wy het woord Perfoneel,
dat immers in de Schriftuur niec voorkomt? A. Het woord Perfoneel is van de Leeraars der kerke ingevoerd ter verklaaring van deefe verborgenheid en ter wederlegging van de daar tegen aanloopende dwaalingen. Men verwerpt egter dit woord of men geeft hec eene valfche verklaaring. Die het verwerpen , hebben niet alle eenerlei oogmerk. Zommigen misfen uit zwakheid. Andere tragten door de verwerping van het woord de zaak zelve te verwerpen. Dan zo dit woord regt verklaard word, gelyk van ons gefchied is, dan blyft 'er geene zwarigheid over. Wy moeten ons de leer van deefe verborgenheid zo voorftellen, als de Schriftuur ze ons voorftelt, en ze dan met de 'uitdrukking van perfoneele vereeniging en derfelver gegeevene verklaaring vergelyken, en men zal terftond ontdekken, dat de zaak niet beter dan met dit woord kortelyk kan worden uitgedrukt.
259. V. Is dan deefe vereeniging geene bloote zede¬
lyke vereeniging?
K 3 A.



138 //. Deel XFI. Hoofdfiuk.
A. De wyze, hoe de Zoon Gods zyne perfoonlykheid aan de menfchelyke natuur hebbe medegedeeld, is juist het onbegrypelyke in deefe verborgenheid. Ik begeer 'er niets meer van te zeggen en weet 'er ook niets meer van te zeggen, dan dat het zulk eene vereeniging is, welke maakt, dat Godt en mensch maar één perfoon is. Dan geiyk het menfchelyk verftand by het onderfoek der verborgenheden zelden alleen by die ontdekkingen blyft , dewelke de Goddelyke Openbaring ons daar van geeft en den aart der verborgenheden zelve doorgaans tragt uittevorfchen , zo heb ik ook tevens niec zelden befpeurt, dat het zig zelve juist daar door in een maalftroom van verwerring bragt en de zaak in eene grootere duisternis liet, als waar in zy was, toen men ze eerbiedig by het ligt der Openbaring befchouwde en daar in berustte. Ik ben om deefe reden altoos bang, om myn verftand te pynigen met het uitdenken van gelykenisfen tot opheldering van de verborgenheden des geloofs; want die poogingen van het menfchelyk vernuft hebben altoos een ongelukkigen uitflag. Men wikkelt zig in duisterheden, die men vvaarlyk zou vermyd hebben , als men die trotfche onderneeming geftaakt had. Zo is het den geenen gegaan, die de verborgenheid van de menschwording des Zoons Gods met gelykenisfen hebben tragten duidelyk te nisaken. Men zegt, dat men de Vereeniging der Natuuren in Christus als eene Zedelyke hebbe aantemerken. Eene Zedelyke vereeniging laat zig het best verklaaren door een overeenftemming van twee perfoonen, die in een gemaakt verbond onderling toeftemmen. Men zegt: „ de Godheid heeft „ met de menfchelyke Natuur een verbond „ gemaakt, toen zy zig met dezelve ver-
„ ee-



Van de Natuuren des Verlosfers, 139
eenigde. De Zoon Gods heeft zig alles " toegeëigent, het geen de mensch is, doet " en lyd, en de menfchelyke Natuur laat ' zig wederom alles toeëigenen . wat de " Godheid is en doet. Even gelyk in eene „ welbeftierde maatfchappy alles, wat hec
hoofd van defelve onderneemt en doet, " aan alle derfelver leden word toegekent Dan deefe gelykenis, met een opmerkend verltand befchóuwd, brengt begrippen by, die geheel van de leer deefer verborgenheid afwyken , zo als defelve ons in de H. S. geopenbaart is, vermits daar uit blykt, dat de vereeniging der twee Natuuren in Christus vry meer dan eene Zedelyke Vereeniging is.
2ÓO.V. Is zy dan ook geene Natuurlyke Vereent-
A Ik geloof, dat zy. die de vereeniging der ' twee Natuuren in Christus by de vereenicing van lighaam en ziel, welk eene Natuurlyke Vereeniging is, vergelyken en die verborgenheid daar door willen duidelyker maaken , minder icherpte van geest bezitten, dan zy , die defelve eene Zedelyke Vereeniging noemen. Niets doch fielt zig by de overdenking van deefe verborgenheid fchielyker aan het verftand voor, dan het beeltenis van den mensch zei ven, die uic lighaam en ziel beftaat en één perfoon is. Welk een ligt" (zo denkt de eenvoudige) welk eene klaarheid verfpreid zig over , dit Leerftuk, dat Godt zig met den m msch '' vereenigd heefc, wanneer ik aan myn eige „ ziel en lighaam denk, die door een won„ derknoop' zaamgevoegd my een mensch , doen zyn 1" Dan al dit ligt , alle deele klaarheid verandert in duisternis , wanneer wy de uiterlyke fraaije trekken van dit beeld afzonderen ; want desfelfs waare gedaante K 4 *>g



I4«a //. Deel. XF1. Hoofd/luk.
zig in een helder daglicht aan ons verwonende , ontdekken wy eene donkere, eene vervormde wangeflalte. Want de vereeniging der twee Natuuren in Christus zou ik nog eer eene Zedelyke , dan Natuurlyke vereeniging willen noemen , wanneer ik dwaalen moest. Zy is wel eene vereeniging der Natuuren, maar geene Natuurlyke Vereeniging. Zy is wel perfoneel , maar niet natuurlyk. Zy is minder dan natuurlyk. aöi.V. Hoe meer dan Zedelyk ? hoe minder dan Natuurlyk?
A. Indien de verborgenheid der perfoneele vereeniging niet meer dan eene zedelyke vereeniging der Natuuren was, dan was Christus geen perfoon , die Godt en mensch te gelyk was. Immers indien twee verftandige Wezens met elkander in een verbond treeden of in eene andere Zedelyke betrekking tot elkander ftaan, dan worden zy wel één Zedelyk perfoon, maar zy blyven dog twee byfondere Natuurlyke perfoonen. De Leden van een Gemeenebest zyn met hunne Overheden een eenige Zedelyke perfoon, want al wat deefe doen, word geenen toegereekend, maar zy blyven dog zo veele Natuurlyke perfoonen, als 'er Leden en Hoofden zyn. Waren nu de twee Natuuren in Christus niet meer dan zedelyk vereenigt, zo dat zy beide met elkander maar bloot waren overeengekomen, om de eigenfchappen en werkingen van de eene Natuur voor die van de andere te houden, dan zou men den Verlosfer als zodanig een Zedelyk perfoon befchouwen , die uit twee Natuurlyke perfoonen beftaat, en dan zullen wy zedert de menschwording van Gods Zoon geen drie, maar vier perfoonen in de Godheid moeten aanneemen. Welk eene dwaaling! Dan zou men de betrekking, die 'er tusfchen Christus
en



Van de Natuuren des Vtrlosfers.
141
en de geloovigen is, en de daaruit voortvloeijende vereeniging tusfchen defelve eene perfoneele Vereeniging moeten noemen. Of om het duidelyker te zeggen: dan zou volgen , dat de Godheid zig met de menfchelyke Natuur in Christus niet meer had vereenigd, dan Christus en de geloovigen met elkander vereenigd zyn ; daar dog immers de twee Natuuren in Christus niet meer dan één perfoon zyn; en dit te denken van Christus en de geloovigen, zal niet kunnen vallen dan in een onbefuisd verftand. Derhalven is de Vereeniging der Natuuren in Christus meer dan zedelyk.
Die dingen, die Natuurlyker wyze zyn vereenigt, maaken elkander in diervoegen volkomen , dat geen van beide buiten en zonder het andere zyne volmaaktheid hebben kan. Onfe ziel kan , wanneer zy van het lighaam is afgezondert, zo volmaakt niec werken, als wanneer zy in het lighaam is en door het lighaam werkt; en het lighaam zelve is werkeloos. Dus maakt de ziel het lighaam volkomen en het lighaam de ziel. Van dien aart is alle Natuurlyke vereeniging. Wat nu de vereeniging der Natuuren in Christus betreft , zo is de menfchelyke Natuur door haare vereeniging met de Goddelyke wel tot eene oneindige volmaaktheid verheven, zo dat zy zelfs haar beftaan in en door dezelve ontvangen heeft, maar wy kunnen dit niet omgekeerd van de Goddelyke Natuur zeggen , die geene de minfte volmaaktheid van de menfchelyke Natuur ontvangt nog ontvangen kan, die reeds in de perfoon des Zoons Gods beftond en oneindig volmaakt was, eer dat zy zig mee defelve vereenigde. Dus is de vereeniging der Natuuren in Christus minder dan Natuurlyk. Daar dan die twee Natuuren in K 5 zulk



14* //• Deel. XVI. Hoofd/luk.
zulk eene betrekking tot elkander ftaan, dat zy beide niet meer dan één perfoon zyn, zo noemen wy defelve geene Zedelyke, geene Natuurlyke, maar i ene Perfoneele Vereeniging.
26a. V. Wanneer is deefe Vereeniging der Natuuren gefchied?
A. In het oogenblik, toen de menfchelyke Natuur van Christus in het lighaam van Maria ontvangen wierd. Luc. 1. 35. fprak de engel tot Maria: De Heilige Geest zal over u komen en de kragt des Allerhoogften zal u overfebaduwen; daarom ook dat Heilige dat van u gebooren werd, Gods Zoon zal genoemd worden.
263. V. Hoe lang duurt deefe vereeniging?
A. Altoos en eeuwig. Rom. 6. 9. Wy weeten, dat Christus , van de dooden verwekt , niet meer fterft. De dood zal niet meer over bem heerfchen.
264. V. Is zy ook in den dood gebleeven?
A. Ja. Act. 3. 15. Den Vorst des levens hebt gy gedood. Dien beeft Godt opgewekt van de dooden. Dus is onfe Verlosfer van de dood af tot zyne opftanding de Vorst des levens geweest; een eernaam, welke hem in zyn dood en opftanding niet zou hebben kunnen worden toegeëigend , wanneer zyne menfchelyke Natuur in de dood en opftanding met de Goddelyke niet was vereenigd geweest.
265. V. Waarom moest Godt en mensch perfoneel
vereenigt zyn, om ons te verlosfcn? A. De mensch had gezondigt en daarom was het ook betamelyk, dat een mensch de verlosfing volbragt. Dan dewyl het een bloot mensch, hoe heilig ook, onmogelyk was, Gods oneindige beleedigde geregtigheid te voldoen, en eene oneindige zaligheid te verwerven, was het noodzaakelyk, dat de
Ver-



Fan de Natuuren des Ferlosfers. 143
Verlosfer ook Godt was. Hy moest derhalven mensch zyn, om te kunnen lyden, maar Godt om dit lyden eene oneindige waarde bytezetten: mensch, om den dood te fterven , Godt, om den dood te overwinnen. Godt alieen kon niet fterven, en de mensch alleen kon defelve niet overwinnen. Daarom moest Godt en mensch perfoneel vereenigt zyn, om ons te verlosien. «66. V. Bewys dit! , . .
A Ps 49 8. 9. Kan dog niemand eenen broeder ' verlos/in nog iemand Godt verzoenen : want bet kost te veel hunne ziel te verlosfen,dat by 't moet laaten aan/laan eeuwiglyk. Mat. l6. 26. Wat bielp bet den menscb, zo by de aeheele wereld won en leed doch fcbade aan zyne ziele? of wat kan de mensch geeven, waar mede hy zyne ziele weder losfe ? 067 V. Wat volgt uit de Perfoneele Vereeniging*
A. De mededeeling der Eigenfchappen. 263. V. Waar uit bewyst gy de medeoeeling der Eigenfchappen? , , „
A, i. Uit de natuur der Perfoneele Fereemgtng. Waar eene vereeniging is , daar is ook eene gemeenfchap. Eene vereeniging, die men zig voorftelt zonder eene onderlinge gemeenmaking der Eigenfchappen, zou onder de laagfte trappen der vereeniging behooreri. Nu is de Perfoneele Vereeniging de allèrnaauwfte , de allervolmaak'tftè volgens Col. 2 9. Want <n Christus woont de gantfche volheid der Godheid ligbaamelyk. Bygevolg moet zy niet bloot in eene onderlinge gemeenfenap en mededeeling der Natuuren aan elkander beftaan, maar uit defelve moet ook eene waare en daadelyke mededeeling der Eigenfchappen voortvloeijen. De gemeenfchap der Natuuren vereenigt defelve immers tot één perfoon. Maar dan moeten
de



1+4 Deel. XVI. Hoofdftuk.
de Eigenfchappen der Natuuren ook aan de Perfoon gemeen zyn. 2.Uit die getuigenisfen der H. Schrift, in welke
a. De Eigenfchappen der Natuuren aan de
geheele perfoon worden toegefchreeven.
«.Het geen der Go'ddelyke Natuur eigen is, word gezegt van Christus als Godt. Joh. 5. 19. De Zoon kan niets van zig zeiven doen, dan wat hy ziet den Vader doen ; want wat defelve doet, dat doet desgelyks ook de Zoon. Te doen het geen de Vader doet , is eigen aan de Goddelyke Natuur en word ook hier van Christus gezegt als Godt, vermits de naam van Zoon gebeefigt word , die eene benaaming zyner Godheid is.
fi.Het geen der Goddelyke Natuur eigen is, word ook van Christus gezegt, als mensch. 1. Cor. 15. 47. De eerfte menscb is van de aarde en aardscb; de andere menscb is de Heer van den hemel. Een Heer van den hemel te zyn is eigen aan de Godheid en word hier nogtans aan de menfchelyke Natuur van Christus toegekent, vermits de naam van menscb gebeeligt word , die eene benaaming zyner menschheid is.
y.Het geen der menfchelyke Natuur eigen is, word gezegt van Christus als menscb. Luc. 18. 31-33. Ziet! wy gaan op na Jerufalem en bet zal alles volbragt worden , wat gefchreeven is door de Propheeten van des menfchen Zoon: want hy zal overgelevert worden den beidenen; en by zal befpot en verfmaad en befpoogen worden; en zy zullen bem geesfeltn en dooden; en op
den



Van de Natuuren des Verlosfers,
145
den derden dag zal by weder opflaan. Over gelever t, befpot, verftnaad, befpoogen, gegetsfelt en gedood te worden en weder opteftaan behoort aan de menfchelyke Natuur en word ook hier van Christus gezegt als mensch, vermits de naam van des menfchen Zoon gebeefigt word, die eene benaaming zyner menschheid is. S. liet geen der menfchelyke Natuur eigen is, word ook van Christus gezegt als Godt. Gal. 4. 4. Toen de tyd vervuld was, zond Godt zynen Zoon, gebooren van eene vrouw en onder de wet gedaan. Uit eene vrouw gebooren en onder de wet gedaan te worden behoort aan de menfchelyke Natuur en word hier nogtans van Christus gezegt als Godt, vermits de naam van Gods Zoon gebeefigd word, die eene benaaming zyner Godheid is. Voorts vinden wy in de H. S. getuigenisfen, in welke
b. De oneindige heerlykheid der Goddelyke Natuur of derfelver oneindige volmaaktbeden worden toegekend aan de menfchelyke Natuur; als: de Almagt, Alweetenheid, Overaltegenwoordigheid, de magt zonden te vergeeven , dooden optewekken , het oordeel te houden: ook de eer van Goddelyke aanbidding enz. 00
Eindelyk vinden wy in de H. Schrift getuigenisfen, in welke
c. De Amptswerken aan Christus naar zyne beide Natuuren worden toegefchreeven. Dus is hy niet alleen naar zyne Goddelyke , maar ook naar zyne menfchelyke
Na-
00 Zie net bewys hier van Vraag 272.



146 Si Dtel. XVI. Hoofdruk.
Natuur onfe Middelaar. Naar zyne Goddelyke volgens Gal. 4. 4. 5. Toen de tyd vervuld was, zond Godt zynen Zoon, gebooren van eene vrouw en onder de wet gedaan, op dat by de geenen, die onder de wet waren, zoude verlos/en: op dat wy de hindfcbap ontvingen, JNaar zyne menfchelyke volgens I. Tim. 2. 5. 6. Daar is een Godt en een Middelaar tusfcben Godt en de menfcben, namelyk, de menscb Christus Jefus, die zig zeiven gegeeven beeft voor allen ter verlosjtng,
269. V. Hoe is deefe mededeeling te verflaan ten
opzigte der Goddelyke Natuur? A. De Godheid is de aanneemende, niet de aangenomene Natuur. Die Natuur nu, die aanneemt, komt toe te geeven. Haar is door de menfchelyke Natuur niets gegeeven , maar zy heeft gegeeven aan de menfchelyke. Dus is de Goddelyke Natuur hier mededeelende en werkende , want de Godheid is onveranderlyk.
270. V. Hoe ten opzigte der menfchelyke Natuur? A. De menschheid is de aangenomene , niet de
aanneemende Natuur. Die Natuur du, die aangenomen word, komt toe te ontvangen. Zy heeft aan de Goddelyke Natuur niets gegeeven , maar haar is gegeeven door de Goddelyke. Dus is de menfchelyke Natuur hier ontvangende en lydende, want de menschheid is veranderlyk.
271. V. Waar in heiraat dan nu de mededeeling der
Eigenfchappen ? A. In eene gemeenmaaking van dat geene, wat aan de Goddelyke en menfchelyke Natuur byzonder eigen is, aan den Godtmensch, benoemd van een van be-ide of van beide de Natuuren te gelyk.
272. V. Bewys dat aan de menfchelyke Natuur
Goddelyke Eigenfchappen medegedeeld zyn geworden? A,



Van de Natuuren des Verlosfers.
14?
A Aan de menfchelyke Natuur is medegedeeld
I.Almagt. Mat. 28. 18. zegt Jefus: My ts. gegeeven alle geweld in den bemel en op aarde. , .
a.Alweetendbeid. Col. 2. 3. In Cbristus liggen verborgen alle fcbatten der wysbeid en der kennisfe.
n.Overaltegenwoordigbtid. Mat. 28. 20. zegt Jefus: Ik ben by u alle dagen tot aan des werelds einde.
4. De magt om de zonden te vergeeven. Mat. 9. 6. Maar op dat gy weet, dat des menfchen Zoon magt hebbe op de aarde de zonden te vergeeven, fprak hy tot den beroerden : ftaa op! neem uw bed op en gaa na huis!
g-. De magt om dooden optewekken. Joh. 6.54. Wiejmyn vleescb eet en myn bloed drinkt, heeft bet eeuwig leven en ik zal bem opwekken ten jong/len dage.
6. De magt om bet oordeel te houden. Job. 5. 16. 27. Gelyk de Vader het leven heeft in zig zeiven , alfo beeft hy aan den Zoon gegeeven bet leven te hebben in zig zeiven en beeft bem magt gegeeven, zelfs bet oordeel te houden, daarom, dat hy des menfchen Zoon is.
7. De eer van de Goddelyke aanbidding. Phil. 2. 9-II. Daarom beeft Godt bem ook verboogt en beeft bem eenen naam gegeeven, die boven alle naamen is, dat in den naam van Jefus zig buigen zullen alle kni'én der geenen, die in den bemel en op de aarde en onder de aarde zyn; en alle tongen bekennen zullen, dat Jefus Christus de Heere is ter eere Gods des Vaders.
273. V. Is het geen wy daar van leeren en gelooven niet onmogelyk of teeenzeggelyk? A. In 't minfte niec. Want wanneer lighaam en ziel met elkander vereenigd worden tot
een



148 II. Deel. XVI. Hoofdfluk.
een perfoon, zo moet immers de een aan ds andere zyne eigenfchappen gemeen maaken ; want_ wanneer de ziel de eigenfchappen van hec lighaam niet meer gebruikt, en het lichaam de eigenfchappen der ziele niet meer deelagtig is, als dan is het zeker, dat zy van elkander gefcheiden zyn. Even zo is het met de twee Natuuren in Christus ook gelegen ; want wanneer defelve tot een perfoon met elkander zullen vereenigd worden, moeten zy ook de Eigenfchappen met elkander gemeen hebben.
XVII. HOOFDSTUK.
Van de Staaten des Verlosfers.
274. V, Hoe veel Staaten zyn 'er omtrent Christus te merken?
A. Twee : een Staat van Vernedering en een Staat van Verhooging. «75. V. Waar in beftaat de Staat van Vernedering?
A. Wy weeten reeds, dat de mededeeling der Eigenfchappen noodzakelyk was, dewyl eene bloote menfchelyke natuur door haare menfchelyke , dat is , eindige, kragt de menfchen niet verlosfen kon. Dan deefe verlosfing had ook niet kunnen gefchieden, wanneer de menfchelyke natuur alle Goddelyke eigenfchappen altoos gebruikt had. Daarom ontdeed zig Christus een tyd lang van het volmaakt gebruik der Goddelyke eigenfchappen. En dit is de Staat van Vernedering.276. V. Waar uit bewyst gy die?
A. Alleen uit de Goddelyke Openbaaring. Efa. 53. 2-7. Hy fcbiet op voor ben als een rys en als een wortel uit een dor aardryk. Hy had geen gedaante nog fcboonbeid, Wy zagen bem,
maar



Van de Staaten des Verlosfers. *49
maar daar was geen geftalte, die ons zoude behaagd hebben. Hy was de allerveragtfte en onwaardig ft e. Hy was zo veragt, dat men het aangezigt voor hem verbergde ; daarom hebben wy bem niets geagt. Voorwaar ! by droeg onfe krankheid en laadde op zig onfe fmerten: maar wy hielden bem voor dien, die geplaagt en van Godt ge/lagen en gemartelt was: maar hy is om onfe misdaaden gewond en om onfe zonden gefagen. De ftraf legt op bem, op dat wy vrede zouden hebben e« door zyne wonden zyn wy geneefen. Wy gingen alle dwaalende als fcbaapen; een iegelyk zag op zynen weg; maar de Heere wierp onjer aller zonde op bem. Toen by geftraft en gemartelt wierd, deed by zynen mond met op, gelyk een lam, dat ter ftagtbank geleid word, en als een fcbaap, dat voor zynen fcbecrder verftomt en zynen mond niet opdoet. Phil. 2. <-8. Een iegelyk zy gezind, gelyk Jefus Christus ook was! dewelke , hoewel hy m Godlyke gedaante was, hield by 't met vooreen roof Godt gelyk te zyn; maar vernederde zig zeiven en nam de gedaante van een knegt aan, wierd gelyk een ander mensch en in 't gelaat als een menscb bevonden. Hy vernederde zig zeiven en wierd geboorfaam tot den dood, ia tot den dood aan V kruis. 277. V. Waarom alleen uic de Goddelyke Openbaring? „ , 1 TT
A. Om dat het geheele leerftuk van den Verlosfer der menfchen onder die waarheden behoort , die wy alleen door eene nadere Goddelyke Openbaring weeten. O) 278 V. Naar wat natuur heeft Jefus zig vernedert? ' A. De geheele perfoon des Verlosfers heeft zig vernedert naar zyne menfchelyke natuur.
279. V.
(V) Zie Vraage 42. en 44.



1$o II. Deel. XVII. Roofdfluk.
£79. V. Wanneer begon deefe Vernedering?
A. In zyne ontvangenis , dewyl met dezelve zyn verblyf in het lighaam zyner moeder geduurende den tyd van negen maanden een aanvang nam. Waarlyk was dit eene groote Vernedering, dat hy, die de Vader der eeuwigheid is, even als alle andere kinderen op deefe wyfe gevoed wierd tot eene volwasfene vrugt. Verheven kenmerk van 's menfchen hoogheid! Onbegrypelyk wonder! 280, V. Wat behoort rot den Staat der Vernedering? A. i.Zyne Ontvangenis. Niet in zo ver, als de Zoon Gods in zyne ontvangpnis zig met de menfchelyke natuur vereenigde en aan defelve zyne Goddelyke eigenfchappen mededeelde; want dan moest de Verhooging beftaan in de aflegging van dë menfchelyke natuur of ten minften in eene onttrekking van de Goddelyke eigenfchappen aan defelve , het geen ten hoogften ongerymd is. Wanneer men de Ontvangenis tot zyne Vernedering rekent, moet men denken op de vernederende omftandigheden , die by defelve zamenliepen. Zyne moeder was wel van eene koninklyke ftam, egter in zulk een laagen ftaat gebragt, dat zy eenen armen timmerman trouwen moest. En voorts was hy geduurende de negen maanden, die hy als een ongebooren vrugt onder het hart van 2yne moeder lag, aan defelfde zwakheden onderworpen, als andere kinderen. 2.Zyne Geboorte, by welke men wel de voetftappen der Goddelyke Majesteit befpeurde wegens derfelver bekendmaaking door het zingend Choor van de hemelfche Heirfchaaren en den komst der Oosterfche Wyfen, welke den nieuw geboorenen Jefus met de diepfte eerbied begroeten, saaar nogtans gingen 'er ook veele ver-



Wan de Staaten des Verlosfers, $5£
nederende omftandigheden meê gepaart, als de (lal, de kribbe, de windelen, enz. <i Zyne lindschheid. Waar toe behoort
a, Zyne Befnyding, die in zyne tedere Ouderdom niet zonder bloedftorting en fniertelyke aandoening gefchiedde, ter* wyl hy tevens als een knegt van zynen Vader zig daar door aan de wet onderwierp.
b. Zyne Vlugt na Egypten.
c Zyne reiniging in den tempel, waarin hy zig aan de Ceremonieele Wet onderwierp, even als een ander kind, dat in zonden ontvangen en gebooren was.
ó.Zyne -wasdom in grootte des lighaams. ±. Zyne jongelingfchap, in welke voorkomt
a. Zyne verdere -wasdom, zo des lighaams als
b. Der ziele, welke toenam in wysheid.
c. Zyne verdere opvoeding, geduurende welke hy zyne behoeftige Ouderen onderdaanig was en zyne pleegvader Jofepb. ongetwyfelt in desfelfs handwerk zal geholpen hebben, wordende niet alleen des timmermans Zoon , maar ook zelfs de timmerman genoemd Mare. 6. 3. (Want de Geleerden onder de Jooden leerden ook dikwils een zeker handwerk.)
e. Zyn Leven, het welk hy in armoede, veragting en vervolging doorbragt, terwyl hy in het ligt zyner Goddelyke Alweetenheid zig altoos de zwaarfle flraffen voor oogen (telde, die hy eens als de borg der menfchen ondervinden zou. En dit zyn Leven was als een voorfpel van 6. Zyn Lyden, het welk hem om de zonden ' der menfchen trof en overviel *}In Gethfemane
f. Aan zyne allerheiligfte ziele, i. Bedroefd woidende tot de dood toe. L a 2, Ver-



Ï33 //♦ Deel XVJI. Hoofdfluk.
2. Verfchrik: en ontroert; en 3 Ten uherften benaauwd zynde. ff. Aan zyn Lighaam
1. Bloedig zweet.
2. *'erraadery van Judas.
3. Gevanget,neeming door zyne vyanden.
4. Verlaating van zyne jongeren. /3)Voor het Geestelyk Gerigt, wordende
hy van het Joodfche Sanhedrin I. Valfchelyk aangeklaagt. 2.0nregtveerdig veroordeelt.
3, Befpot en geflagen.
4. Van Petrus verloogent.
jO Voor het Wereldlyk Gerigt van Pilatus en Herodes
1. Onfdiuldig aangeklaagd.
2. Befpot en gegeesfelt.
3. Tot den dood gedoemt, S. In het Rigthuis
1. Van de krygsknegten befpot en gemartelt.
2. Van daar weggeleid na Golgotba.
7. Zyne Kruifiging.
8. Zyn Dood.
9. Zyne Begraafenïs, die aan en voor zig zelve wel voornamentlyk tot den Staat zyner Vernedering behoorde, dewyl hy in de plaats der verrotting kwam en als een vloek van de aarde wierd uitgeroeid. Zy was dan wel de laagfte trap van zyne Vernedering, maar ook tevens het naastgrenfende aan den Staat der Verbooging, tot welke men ook derhalven reeds veele voorbereidfelen aantreft in de heerlyke omftandigheden, die zig by dezelve hebben toegedraagen.
281. V. Waar in beftaat de Staat van Verhooging? A. Gelyk Christus zig vernederde om ons te verlosfen, alfo hield deefe vernedering ook
op



Van de Staaten des Verlosfers.
15$
op met het einde van zyn dood. Daar op volgde terftond de Staat der Verhooging, welke hier in beftaat, dat Christus het volkomen en altoosduurend gebruik der Goddelyke eigenfchappen heeft aangenomen en nu ook als mensch hemel en aarde regeert. •28a. V. Waar uit bewyst gy die?
A. Alleen uit de Goddelyke Openbaaring. Efa. 53. 8-12 Maar hy is uit den angst en het gerigt genomen ; -wie wil de lengte zyns levens uitfpreeken? IVant by is uit het land der levendigen weggerukt, toen by om de misdaad tnyns volks geplaagt wierd. Hy is begraaven als de godloofe, maar geflorven als een ryke, hoewel by niemand onregt gedaan beeft nog bedrog in zynen mond geweest is : maar de Heere wilde hem alfo ver/laan met krankheid: als hy zyn leven tot een fcbuldoffer gegeeven heeft, tal hy zaad hebben en in de lengte heven en des Heeren voorneemen zal door zyne band voortgaan. Daarom, dat zyn ziel ger arbeid beeft, zal by zynen lust zien en volheid hebben ; en door zyne kennisfe zal by , myn knegt, de Regtveerdige, veelen regtveerdig maaken; want by draagt hunne zonden. Daarom zal ik bem eene groote menigte tot buit geeven en by zal de fterken tot een roof hebben: daarom , dat hy zyn leven in den dood gegeeven beeft en den kwaaddoendes gelyk gereekent is; en dat by veeier zonden gedraagen en voor de overtreeders gebeeden beeft. Phil 2. 9-11. Daarom beeft Godt bem ook verhoogt en heeft hem eenen naam gegeeven, die boven alle naamen is : dat in den naam van Jefus zig buigen zullen alle kniën der geenen, die in den hemel en op de aarde en onder de aarde zyn; en alle tongen bekennen zullen, dat Jefus Christus de Heere is ter eere Gods des Vaders.
L 3 283. V.



ï$4
II. Deel. Xni. Hoofd/luk*
283. V. Waarom alléén uic de Goddelyke Open¬
baaring?
A. Om dac het geheele leerftuk van den Verlosfer der menfchen onder die waarheden behoort, die wy alleen uit eene nadere Goddelyke Openbaaring weeten. (a)
284. V. Naar wat natuur is Jefus verhoogt?
A. De geheele Perfoon des Verlosfers is verhoogt naar zyne menfchelyke natuur.
285. V. Wanneer nam deefe Verhooging een begin? A. In zyne Levendigwording.
386. V. Zal zy nooit eindigen?
A. Neen. Dan. 7. 13. 14. Ik zag in dit gezigt des nagts , en ziet! daar kwam één in de wolken des hemels als eens menfchen Zoon tot den Ouden en wierd voor hem gebragt, die gaf hem geweld, eere en ryk, dat alle volken, lieden en tongen hem dienen zouden. Zyn geweld is eeuwig , dat niet vergaat, en zyn koninkryk beeft geen einde.
287. V. Wat behoort tot den Staat van Verhooging? A. Zyne Levendigwording, Opftanding, Hemelvaart, Zitting aan Gods Regterband en Wederkomst tot het Oordeel.
288. V. Wat is de eerfte trap van de Verhooging? A. De Levendigwording.
289. V. Wat is op de Levendigwording gevolgt?
A. Zommigen ftellen eene eigentlyke Hellevaart van Christus na zyne Levendigwording en voor zyne Opftanding. S90. V. Waar uit bewyst gy, dat Jefus is nedergedaalt ter Helle? A. 'Er is byna geen leerftuk, dat aan meer verfchülende gevoelens onderhevig is, als dit. Want zommigen verftaan door de Hellevaart van Christus zyn dood, anderen zyn lyden, anderen zyne begraafenis, anderenden gehee-
len
(V) Zie 42. en 44. Vraage.



Fan de Staaten des Ferksfers.
555
len Staat zyner Vernedering, anderen zynen heengang na de plaats der afgefcheidene zielen , anderen wederom zynen heengang na de plaats der verdoemden. En die dit laatite ftellen, zyn het nog met eikanderen oneens, zo omtrent de perfoon , als het oogmerk. Want omtrent de perfoon , die in de hel eigentlyk zou gedaalc zyn, beweeren zommigen hunner , dat Christus daar heen gegaan is naar zyne menfchelyke natuur, en de anderen zeggen, dat het alleen naar zyne ziele zou gefchied zyn. En nopens het oogmerk van deefe hellevaart beweeren zommigen dat Christus daar heen gevaaren zy, om de helfche ftraffen uitteftaan voor de menfchen , terwyl andere gelooven , dat Christus daar verfcheenen zy, om het rampzalig Geestendom door zyne zigtbaare tegenwoordigheid van zyne levendigwording en heerlyke zegenpraal over de helfche magten te verzekeren. Verftaat men nu door de Hellevaart van Christus zyn lyden, of dood, of begraafenis , of de helfche ftraffen , of zyne geheele vernedering , dan behoort zy tot den Staat zyner Vernedering. Maar verftaat men 'er eene verfchyning van Christus door, om als den zegepraalenden Verlosfer zig in het helfche ryk der geesten te vertoone'n , dan behoort zy tot den Staat zyner Verhooging.' Ondertusfchen overtuigen my alle die"onderfcheidene denkbeelden, welke men over de hellevaart van Christus heeft, dat dit leerftuk duister is. De plaatfen in de H. S. die van eene zekere hellevaart van Christus fpreeken, zyn de volgende: Pf. 16. 10. Want gy zult myne ziel niet in de belle laaten. Aét. 2. 29-31. zegt Petrus: Gy mantien ! lieve broeders! laat my vry fpreeken tot u van den aartsvader David: by is gtflorven m begraaven en zyn graf is by ons tot op L4 det-



156 //. Deel. XVII. Hoofdftuk.
detfen dag. Ais hy nu een propbeet was en wist, dat Godt bem beloofd bad met een eed, dat de vrugt zyner lendenen op zynen foei zoude zitten , beeft by 't te voren gezien en gefproken van de Op/landing van Christus, dat zyn ziel niet gelaaten is in de bel. Eph. 4, 9. 10, Maar dat by opgevaaren is, wat is 't, dan dat by te voren nedergedaalt is in de onclerfte plaatfen der aarde ? Die neder-
fedaalt is, dat is defelfde, die opgevaaren is oven alle hemelen, op dat by alles vervullen zoude. Col. 2. 15. Christus heeft uitgetrokken de vorflendommen en geweldigen, en defelve tin toon gedraagen opentlyk en een triumpb uit hen gemaakt door zig zeiven. I. Petr. 3. 18-20. Christus is gedood naar bet vleescb , maar levendig gemaakt naar den geest: in denfelven is by ook heen gegaan en heeft gepredikt den geesten in de gevangenis, die eertyds niet geloofden, toen Godt ten tyde van Noah eenmaal verwagtte en gedoogzaamheid bad, toen men de arke toebereidde, in welke weinige Qdat is agt~) zielen behouden wierden door bet water. Waar by men dan eindelyk voegen kan de woorden , die wy in den tweeden artykel van ons Apostolisch Geloof belyden: Ik geloof in Jefus Christus,
Gods eeniggebooren Zoon geftorven,
begraaven , nedergedaalt ter helle, ten derden dage wederopge/ïaan van de dooden. In alle deefe plaatfen word gefproken van een hellevaart van Christus. Dan ik zal myn oordeel nog wat opfchorten, wat men hier door de hellevaart verftaan moet, op dat ik by myne geringe kennis in de Bybelfche Uitlegkunde niet vermeetel fchyne, om een zaak te beilisfen, die onder de voornaamfte Godtgeleerden nog niet voldongen is. Ik verwagt egter , waardig Leeraar ! wanneer ik geoeffender zinnen heb, van U in dit ftuk nadei e onderrigting. 291, V.



i6o //. Detl. XVII. Hoofdfluk.
By hem vervoegde zig ook Nicodemus, die fpeceryen gekogt had, om het lighaam te balfemen.
Als nu Pilatus dit vergunt had, balfemden zy het lighaam van Jefus en leidden het in een nieuw graf, het welk Jofeph toebehoorde , waar in nog geen mensch gelegen had.
Zo
Joh. 19. 39. Ook kwam daar Nicodemus {die voor deefen by nagt tot Jefus gekomen wasj en bragt myrrbe en aloë onder eikanderen omtrent bondert ponden.
Mat 27 58. Mare. 15.45. Joh. 19 38.
Toen fond Pilatus bet toe, en gebood, dat men bet ligbaam aan Jofepb zou geeven.
Mat. 27.59. Mare. 15.46. Luc. 23. 53. Joh. 19. 40. En Jofeph kogtfyn wit lynwaad, nam met Nicodemus het lighaam en wond dat daar in met fpeceryen, gelyk de Jooden pleegen te begraaven.
Mat. 27.60. Mare. 15.46. Luc. 23.53. Joh. 19.41.42. En daar was aan de plaats, daar by gekruist wierd, een bof en in den bof een nieuw graf, in ,t welk nog nooit iemand gelegen bad, zynde een eige graf van Jofepb, bet welk hy in een fteenrots bad laaten uithouwen. Aldaar leidden zy Jefus heen om den dag der toerustinge der Jooden, dewyl het grafnaby was.
Mat. 27.60. Mare. 15.46. En Jofepb wentelde eenen grooten fteen voor de deur van bet graf en ging van daar.
En



Van de Staaten des Verlosfer:. 161
Zo dra hy nu het graf jnet eenen grooten fteen bewaart had, keerde hy te rug na Jerufalem en met hem ook Maria Magdalena en de andere Maria, welke met de andere vrouwen hadden toegezien, waar hec lighaam van Jefus was heengelegt.
Op den volgenden dag, zynde Saturdag , gingen de Overlten der Jooden tot Pilatus en fpraken tot hem : „ Heer ! wy herinneren ons, datjelus, „die Verleider , in zyn „ leven gezegt heefc, dat „hy op den derden dag „wilde opllaan: daarom ,, verzoeken wyu, dat gy „ het graf met een wagt „ wilt laaten bezetten, op ., dat zyne jongeren hem „niet fteelen en nader„hand voorwenden, dat ,,hy van den dooden is „ opgeltaan." Pilatus veroorloofde hen, om eenige foldaaten van de tempelwagt om het graf te ftelJen, het welk zy ookdeeden en nog daarenbover den fteen van het gra verzegelden. D?r
Mat. 27.61. Mare. 15.47. Luc. 23.55.56.
En Marta Magdalena, en de andere Maria, Maria van Jofes, en de vrouwen, die met hem gekomen waren uit Calilea, volgden na , zetten zig tegen over het graf, bezagen het en zagen nauwkeurig, waar en boe zyn ligbaam gelegt wierd. En zy keerden wederom en bereidden de fpeceiyen en zalven; en den fabbatb over waren zy ftil naar de wet.
Mat. 27. 62-66. Des anderen daags, die op den rust dag volgt, kwamen de Hoogepriesters en de Pbarifeën te zamen tot Pilatus en fpraken: ,, Heer! wy hebben ber,, dagt, dat deefe verleider „fprak, toen by nog leef„ de: „ ik zal na drie da„gen opftaan." Beveel „ derhalven, dat men bet „graf bewaar e tot den „derden dag toe, op dat „zyne jongeren niet by „nagt 'komen en bemftee,, len en zeggen tot bet volk: „by is opgeftaan van de „dooden;'' en de laatfte „bedriegery erger worde „dan de eerfte T Pilatus fprak tot ben: „Daar bebt „gy de wagters. Gaat „%een en bewaart bet ah • gy weet!" Zy gingen 1 been



i6»
//. Dsel. XVII. Hoofdftuk.
Den volgenden dag, zynde Sondag, ging Maria Magdalena met Maria, de moeder van Jacobus, en eenige andere vrouwen zeer vroeg met fpeceryen na hec graf, om de balfeming van het lighaam van Jefus ten einde te brengen , buiten twyfel onkundig zynde, dat 'er een wagt om het graf geplaatst was.
Op weg zynde vraagden zy elkander: ,, Maar hoe ,, zullen wy dien grooten „fteen, dien wy voor de „deur des grafs hebben „zien wentelen, kunnen „ wegwentelen?"
Dan terwyl zy daar van fpraken ontftond 'er eene fterke aardbeeving , in welke een engel van den hemel kwam en den fteen wegwentelde, zoodathet graf geopent was.
heen en bewaarden bet graf met wagters en verzegelden denfteen.
Mat. aS. i. Mare. 16.1.2. Luc. 24.1. Joh. 20.1.
Maar op eenen der fabbatben, zynde den eerften der fabbatben , toen de fabbathdag voorby was, op den avond des Sabbatbs, die aanbreekt tegen den morgen van den eerften vierdag der fabbatben, kwam Maria Magdalena en de andere Maria, Maria van Jacobus en Salome en eenige met haar, toen het nog duister was , en kogten fpeceryen en droegen defelve , dewelke zy bereid hadden, op dat zy kwamen en bem zalfden en om bet graf te bezien. Mare. 16. 3.
En zy fpraken onder elkander: wie wentelt ons den fteen van de deur des grafs ?
Mat. 28. 2. 3.
En ziet! daargefebiedde eene groote aardbeeving: want de engel des Heeren kwam van den bemel af, trad toe en wentelde den fteen van de deur en zat op den zeiven; en zyn geftalte was als de blixem en zyn kleed wit als de fneeuw.
En



Van de Staaten des Verlosfers,
163
Zy aan het graf komende gingen derhalven daar i in , dewyl het geopent ■ was,
Tntusfchen geraakten zy in eene groote ontroering, dat zy het lighaam van den Heere Jefus daar niet in vonden , maar wel eenen engel zagen , die hen voorkwam in een lang wit kleed te zitten. Zy verlieten h"t graf vol fchrik en ontroering over deefe verfchyning en vol onrust wegens het vermiste lighaam van Jefus.
Dan terwyl zy 'er uitgingen, wierden zy twee engelen gewaar, waar van de eene tot haar zeide: „Jefus is opgeftaan naar „zyne voorzegging. Be„ zigtigt nogmaals naauw„keurig de plaats,alwaar „Jefus gelegen heeft! „Gaat heen en brengt „deefe tyding aan de „ Apostelen!"
On-
Marc. 16. 2.
En zy kwamen hy bet rraf zeer vroeg, toen de [on opging.
Mare. 16. 4.5« Luc. 24. !. 3. Joh. 20 I.
En zy zagen derwaart :n wierden gewaar, dat de 'hen afgewenttlt was van bet graf, want hy was zeer "root. En zy gingen 'er in, 5 Mare. 16 5. Luc. 24.3.4.
En ingaande in het graf, vonden zy bet lighaam van den Heere Jefus niet. En bet gefebiedde , toen zy daar over bekommert waren , zagen zy eenen jongeling ter regterband zitten , die bad een lang wit kleed aan. En zy ontzetten.
Mat. 28. 5-7. Mare. 16. 6. 7. Luc. 24. 5-8.
Ziet! toen traden twee mannen by baar met blinkende kleederen. En zy verfebrikten en floegen haare aangezigten neder ter aarde. Maar de engel antwoordde en fprak tot baar: „ Vreest niet! ont„zet niet! Ik weet, dat „gy Jefus van Nazaretb „ den gekruiste» zoekt. „ Wat zoekt gy den leven„ digen by de dooden. Hy is



Ondertusfchen waren de wagters van hec graf, die deefe groote gebeurtenis mede hadden aangezien, half dood van fchrik; en zo dra zy zig herhaald hadden; gingen zy na de ltad.
De vrouwen gingen weder te rug en meldden den Apostelen , wat zy gezien en gehoord hadden.
Dee-
„it opgeflaan tn is bief „ niet, gelyk by gezegt „ heeft. Denkt daar aan , „ wat by u zeide, toen by „nog in Galllea was en „fprak: „ des menfchen „ Zoon moet overgeleevert „ worden in de banden der „zondaaren en gekruist „worden en ten derden „ dage weder op/taan" „Komt herwaarts en ziet „de plaats, alwaar de „ Heer gelegen beeft. En „gaat baastiglyk hetnen „ en zegt 't zynen jongeren „ en Petrus, dat by opge„ftaan is van de dooden „en u zal voorgaan na ,, Galilea ! Daar zult gy „ bem zien , gelyk hy u 35gezegt beeft. Ziet! ik „ heb t u gezegt." En zy dagten aan zyne woorden. Matt. 28. 4.11. Maar de wagters verfcbrikten van vreefe en wierden als of zy dood waren. Eenige van hen kwamen in de flad.
Mat. 28.8. Mare. 16,8.9. Luc. 24.9. 10.
En de vrouwen gingen baastiglyk uit het graf met vreefe en groote vreugde; want beeving en ontzetting was baar overgekomen; en zy zeiden niemand iets, want



Van de Staaten aTs Verlosfers, 165
. Deefe hielden in het begin . haare vertelling voor een fabel.
Dan Maria Magdalena, die met Petrus en Johannes byfonder fprak, zeide tot hen: „ ik verzeker u, „dat wy hec graf ledig „gevonden hebben, en, „wanneer Jefus niet is ,, opgedaan , moet zyn „lighaam noodzakelyk „ geftoolen zyn."
• Daar door wierden deefe beide Apostelen begeerig gemaakt, om hec graf van Jefus zelve in oogenfchyn te neemen,
Jobannes, die het eerst by het zelve kwam, bukte en zag daar in, zonder daar in te gaan en zag niets anders als de linHendoeken , waar in het lig-
-want zy -waren bevreesti En zy vloodën van bet graf, liepen, op dat zy 't zynen jongeren verkondigden, aan de Elve en ain alle de anderen. En bet •was Maria Magdalena en Jobanna en Maria van Jacobus en andere met baar, die dat aan de Apostelen zeiden, Luc. 24.11.
En baare woorden dagten bun even als waren betbeufelingen, en zy geloofden baar niet. loh. 20. 2.
Maria Magdalena loopt en komt tot Slmon Petrus en tot den anderen jonger , welken Jefus lief bad, en zegt tot ben: „ zy hebben „den Heere weggenomen „ uit bet graf en wy wee„ ten niet, waar zy bem „gelegt hebben."
Luc. 24. 12. Joh. 20. 3.
Toen fond Petrus op en ging uit en de ander jonger.
Joh. 20. 4. 5. En die twee liepen met elkander, en de ander jonger liep vooruit, fneU ler dan Petrus, en kwam eerst by "t graf, zag daar in en ziet de linnendoeken*-, lig-
M



166
II. Deel. XVII. Hoofdjluk.
lighaam van Jefus was gewonden geweest.
Maar Petrus ging in het graf zelfs en vond niet anders, als het lynwaad en den fweetdoek, ieder afzonderlyk zamengewikkelt en weggelegt.
Niettegenflaande nu beide de jongeren eertyds by de opwekking eeniger dooden tegenwoordig geweest waren en Jefus hen zyn eige opftanding meer dan eens verkondigt had, zo konden zy dat dog niet overeenbrengen, en hielden het voor waarfchynlyker, dat het lighaam van Jefus gefloolen was. Na dat nu deefe beide Apostelen weder waren weggegaan , bleef Maria Magdalena, die met hen gekomen was , nog een tyd lang by het graf. Terwyl zy nu onder het vergieten van veele traanen in den kuil zag , zo zag zy
liggen; maar by ging 'er niet in,
Luc. 24. 12. Joh. ao. 6-8.
Toen kwam Simon Petrus hem na, liep na 7 graf, bukte daar in en ging daar in en zag de linnedoeken alleen liggen en den zweetdoek , die Jefus om het hoofd gebonden was, niet by de linnedoeken liggen, maar alleen te zamen gewonden aan eene byfsndere plaats. Toen ging ook de andere jonger daar in, die eerst by V graf gekomen was, en zag V en geloofde.
Mare. 16.9. Luc. 24.12. Joh. 20. 9-14.
En Petrus ging weg en verwonderde zig, boe bet toeging: want zy wisten de febrift nog niet, dat by van de dooden weder opflaan moest. Toen gingen de jongeren weder te zamen. Als nu Jefus was opgeflaan vroeg op den eerften dag na den fabbatb , verfebeen hy eerst aan Maria Magdalena, van welke by zeven duivelen uitgedreeven bad. Maar Maria ftond voor het graf en weende daar buiten. Als zy nu weende, liet zy in 't graf en ziet twee engelen in witte kleeieren zitten, een aan bet hoofd en den ander aan de voe-



Fan de Staaten des Ferhsfers,
167
zy twee engelen in witte kleederen, die haar vraagden : „ Waarom weent „ gy?" waarop zy antwoordde : „ Men heeft „ het lighaam van mynen „ Heere weggenomen en ik weet niet, waar men „ het heefc heengelegt."
Naulyks had zy deefe woorden gefproken , of zy keerde te rug en zag Jefus; dan dewyl zy hem niec kende, hield zy hem voor den hovenier. Dog zo dra als Jefus haar by haar naam geroepen had :
Maria!" zo geraakte zy uit deefe verwerring, kende hem en wierp zig voor zyne voeten. Hierop zeide Jefus tot haar: „ Houd u thans niet op „ met het aanraaken van „ myn lighaam , want ik „ ben nog niet opgevaa„ ren, maar gaa haastig „ heen en maak het be,, kend aan myne broe\, deren 1"
Zy volbrengt terltond dit bevel, dan haar verhaal
voeten, daar zy het ligbaam van Jefus gelegt hadden. En defelve fpraken tot baar:,, vrouiv 1 wat weent „gy?" Zy /preekt tot ben:. „ Zy hebben mynen Heere „ weggenomen en ik weet „ niet, waar zy bem gelegt
hebben" Joh. 20. 14-17.
En als zy dat zeide, keerde zy zig te rug en zag Jefus flaan en wist niet , dat bet Jefus was. Jefus fpreekt tot baar: „Frouw! wat weent gy? ,, wien zoekt gy ?" Zy meende, dat bet de hover nier is en fpreekt tot hem: „ Heere! hebt gy bem „ weggedraagen, zo zegt. „ my, waar gy hem gelegt „hebt, zo wil ik bembaa„len." Jefus fpreekt tot haar: „Maria!" Toen keerde zy zig om en fprak tot bem : „ Rabbuni!" dat beet Meester. Jefus fpreekt tot haar: Raak my niet „ aan ! want ik ben nog „ niet opgevaaren tot my„ nen Fader ; maar gaa „ been tot myne broederen „en zeg hen: ., ik vaar
op tot mynen Fader en tot „uwen Fader, tot mynen „ Godt en tot uwen Godt." Mare. 16 10. II. Joh. 20 18.
Maria Magdalena ging been, komt en verkondigde dm
M 2



£68 II. Dttl. XVII. Hoofd/luk.
haal vond by de jongerer geen geloof,
Terwyl nu Maria Magdalena heen ging toe dt Apostelen, zo verfcheer Jefus aan de andere vrouwen, die insgelyks wedei na het graf waren gegaan, Zidderende en bevende vielen zy hem te voet.
Maar hy bemoedigde haar en gebood haar: „ brengt deefe tyding aan „ de Apostelen en zegt „ hen , dat zy maar na ,, Galilea gaan!"
Midlerwyl waren eenige wagters van 't graf te Jeruialem gekomen en hadden aan de Hoogepriesters alles verhaalt, wat 'er by 'c graf gebeurt was, Zy hielden daar een raadsvergadering over en het belluit, datzynamen, was , dat zy de wagters eene goede fom gelds zouden geeven , op dat die onder het volk het gerugt zouden verfpreiden, dat de
den jongeren en den genen, die met bem gewetit -warén, treurden en -weenden: „ Ik „ beb den Heere gezien en „ dat heeft hy tot my gt„ zegt." En defelve . toen zy boorden, dat by leefde en aan haar verfebeenen was, geloofden zy 't niet. Mat. 28. 9. En toen de vrouwen been gingen, om bet zyne jongeren te verkondigen, ziet! toen ontmoette Jefus baar en fprak: „ zyt gegroet.'" en zy traden tot bem en greepen zyne voeten aan en vielen voor bem neder. Mat. 28. 10; Toen fprak Jefus' tot haar: ,, vreest niet! gaat „been en verkondigt bet „ aan myne broederen, dat ,, zy gaan na Galilea! al„ daar zullen zy my zien," Mat 28. 11-15. Maar toen zy been gingen , ziet ! toen kwamen eenige van de wagters in de Jlad en verkondigden aan de Haogepriesters al wat 'er gefchied was. En zy kwamen te zamen met de oudften en bielden eenen raad en gaven den krygsknegten gelds genoeg en zeiden: ,, zegt! zyne jon„ geren kwamen by nagt „ en fooien bem , terwyl „wy f iepen. En of dat „ uit-



Van de Staaten des Verlosfers.
171
an gaf het hen, Dan zo dra als zy hem aan deefe handelwyfe ontdekten en kenden, verdween hy voor hen. Daar op gingen zy nog dienzelfden avond na Jcrufalem te rug, alwaar zy de elf Apostelen verzamelt vonden, welke hen verzekerden en zeiden: „ de Heer is waar„ agtig opgeftaan en aan „Petrus verfcheenen." Maar zy verhaalden aan deefen, hoe zy hem ontdekt hadden, toen hy het brpod gebroken had.
Ter-
„ ben! moest niet Christus „ zulks lyden en tot zyne ,, heerlykheid ingaan ?" En by begon van Mofes en alle propheeten en leidde ben alle fcbriften uit, die van bem gezegt waren. En zy kwamen naby bet vlek,' daar zy héén gingen; en hy ftelde zig , als ofby verder wilde gaan. En zy dwongen bem en zeiden: blyf by ons ! want bet „ wil avond worden en de „dag beeft zig geneigt." En by ging in, om by ben te blyven. En bet ge~ fchiedde, toen hy met ben aan tafel zat, nam by bet brood , dankte , brak 't en gaf bet ben. Toen wierden hunne oogen geopent, dat zy hem kenden. En by verdween voor ben. En zy fpraken onder elkanderen : „ brandde niet „ ons hert in ons , toen hy „ met ons fprak op den „ weg, als hy ons de fcbrift „ opende ?" En zy ftonden ter zeiver uitte op, keerden weder na yeru fahm en vonden de Elve vergadert en die by ben waren , dewelke zeiden 1 „de Heere is waaragtig«, opgeftaan en Stmon ver* ,,fcbeenen" En zy verhaalden ben, wat op den weg gefchied was , en
boe
M 4



172 //. Deel. XVII. Hoofdftuk.
Terwyl zy nu met elkanderen daar nog van fpraken, verfcheen Jefus hen , toen zy nog aan tafel zaten en de deuren geflooten waren.
Maar de ontroering over zyne onverwagre verfchyning was zo groot, dat zy geloofden, dat zy een fpook zagen. Daar op toonde hy hen zyne handen, voeten en zyde, om hen niet alleen te overtuigen, dat hy geen geest was, gelyk zy zig inbeeldden , maar dat hy even die genewas, diegekruistwas geworden.
Pan
hoe by van ben gekent was daar aan, teen by bet brood brak.
Mare. 16.14. Luc. 24.36. Joh. 20.19.
Ten laatften op den avond van denzelfden fabbath, toen zy daar van fpraken, de Elve aan tafel zaten, de jongeren vergadert waren en de deuren toegeflooten uit vreefe voor de Jooden , openbaarde zig Jefus , kwam , trad zelf midden onder hen, beftrafte hun ongeloof en de hardigheid hunner harten , dat zy niet geloofd hadden den genen, die bem gezien hadden weder opgeftaan , en fprak tot ben: „ vrede zy ,, met u!"
Luc, 24.37-40. Joh. 20.20.
En zy verfebrikten en vreesden: meenden , dat zy een geest zagen. En by fprak tot hen: „ wat »zyt gy zo verfchrikt? ,, En waarom komen zulke „ gedagten op in uwe harkten? Ziet myne banden „en myne voeten! Ik ben „ 't zelf. Tast my en ziet! „ want een geest beeft geen „ vleescb en beenen, gelyk „gy ziet, dat ik heb." En toen by dat zeide, toonde by ben de handenen voeten en zyne zyde. Toen wier den de jongeren blyde, dat zy den Heere zagen. Maar



Van de Staaten des Verlosfers.
Dan dewyl zy nog te ontroert waren, zo at hy in hunne tegenwoordigheid, öm hunne overtuiging te voleinden. Na dat hy hen hier op een gewigtig onderwys uit de fchriften der propheeten gegeeven had, zo deelde hy hen de eerstelingen van zyneri Geest mede, vernieuwde en bevestigde hunne roeping en beval hen, zeggende: „ predikt „onder alle volkeren „boete en vergeeving der „ zonden ! Ik beloof u, „dat ik u met nog eene „ grootere maate desGeesj, tes zal begenadigen."
Luc. 34. 41-49.
Maar toen zy nog niet geloofden van blydfchap en zig verwonderden, fprak hy tot hen: „ bebt gy bier „wat te eeten?" En zy leiden bem een ftuk van een gebraden viscb en boningzeem voor. En hy nam 't en at voor ben. En hy fprak tot hen: ,, dat zyn „de red/UM, welke ik tot „ u zeide , toen ik nog by „ u was : want bet moet ,, allemaal vervult worden, ,, '/ geen van my gefcbree„ven is in de wet van ,, Mofes, in de Propheeten
en in de Psalmen " Toen opende hy ben bet verftand, dat zy de fchriften verftonden, en fprak tot ben: „ alzo is 't gefchreeven en „ alzo moest Christus lyden „ en weder opftaan van de „dooden ten derden dage; „ en prediken laaten in zyn „ naam boete en vergeeving „ der zonden onder alle „volkeren en beginnen te ,, jferufalem. En gy zyt „van dat alles getuigen. „ En ziet ! ik zal op u „ zenden de beloftenis myns „ Vaders : maar gy zult „in de ft ad Jerufalem „ blyven, tot dat gy aan„gedaan word met kragt „ uit de btogtef'
De-
M.4
Toen



174 //. Deel. XF11. Hoefdjfuk.
Dewyl nu Thomas by deefe verfchyning niet tegenwoordig was geweest, zo wilde hy het verhaal zyner mede - Apostelen nietgelooven. Hyfchreef derhal ven deefe voorwaarden voor en zeide: „ ten „zy ik de lidtekenen in „zyne handen zie en my„ne hand in zyne zyde „legge , zo wil ik het „ niet gelooven." Wanneer Jefus nu agt dagen daar na, toen de jongeren met toegeflocene deuren by eikanderen waren, weder onder hen verfcheen, zo keerde hy zig tot Thomas, die toen tegenwoordig was , en zeide tot hem: „reik uwe hand „en uwe vingeren her„ waarrs en zyt niet onge,, loovig,maargeloovig!" het welk met zulk eene kragtige werking op het ge-
Joh. ao. 21-31, Toen fprak Jefus wederom tot ben : „ vrede zy „ met u! gelyk ah my de „Vader gezonden heeft, „ zo zend ik u." En toen hy dat zeide, blies by ze aan en fprak tot ben. „ontvangt den Heiligen ,, Geest! wien gy de zon„ den vergeeft, dien zyn ze ,5 ver geeven; en wiengy ze ,, behoud, dien zyn ze behouden." Maar Thomas, een der twaalve, die genaamt is tweeling , was niet hy ben , toen Jefus kwam. _ Toen zeiden de andere jongeren tot bem: „ wy hebben den fleer e ge„zien." Maar hy zeide tot hen: ,, ten zy dat ik „in zyne handen zie d» „lidtekenen der nagelen „ en leg myne vingeren in ,, de lidtekenen der nagelen „ en leg myne hand in zyne „zyde, zo wil ik 't niet „gelooven." En over agt dagen waren zyne jongeren weder daar binnen en Thomas met ben. Jefus komt, toen de deuren geflooten waren, en treed in het midden en fpreekt: „vrede zy metul" Daar na fpreekt hy tot Thomas: „reik uwe vingeren her„ waarts en zie myne ban„ den! En reik uwe hand „ber-



Van de Staaten des Verlosfers,
?75
gemoed van deefen Apos- , tel gepaart ging, dat hy , vol nedrigheid en vertrou- , wen uitriep: „ Myn Heer , „en myn Godt!". Het c ongeloof van Thomas en . de andere Apostelen was \ wel een groot hewys van . hunne zwakheid, maar de , Goddelyke Voorzienig- , heid heef het zelve daar toe laaten dienen, dat ons , geloof daar door nu des te meer verfterkc kan worden.
Na dat de jongeren de {lad Jerufalem verlaaTen en zig wederom na Galilea begteven hadden, zo verfcheen Jefus aan eenige van dezelve by de volgende gelegenheid. Petrus nam zig voor, om in de Galileefche zee te visfchen ; en eenige andere jongeren floegen de handen meê aan 't werk. Na dat zy nu des nagts niets gevangen hadden, zo verfcheen Jefus des morgens Op het itrand, zonder dat zy hem terftond kenden, én hy vraagde hen: „ hebt
»gy
, herwaarts en leg ze in ,myne zyde! en zyt niet , ongeloovig, maar geloo, vig.'" Thomas antwoordde en fprak tot bem: , Myn Heer en myn Godt!" Jefus fpreekt tut hem: , dewyl gy my gezien hebt, ,'rbomas! zoo gelooft gy. , Zalig zyn. die niet zien . en tlug gelooven.'" Ook leed Jefus veele andere '.eken n voor zyne jongeren , die niet gefchreeven zyn in dit hoek; 'r.aar deefe zyn gefchreeven, op dat gy gelooft, dat Jefus zy de Christus, de Zoon Gods , en dat gy door 'f geloof het leven hebt in zynen naame.
Mar. 28.16. Joh. 21.1-24. Daar na gingen de elf jongeren in Galilea en Jefus openbaarde zig weder aan de zee by Tiberias. En hy openbaarde zig aldus: Daar waren by elkanderen Simon Petrus en Thomas , die genaamt is tweeling , en Nathanael van Cana in Galilea , en de zoonen van Zebedeus en twee andere van zyne jongeren. Simon Petrus fprak tot ben : ,, ik wil gaan „visfcben." Zy fpraken tot bem: „ dan willen wy
„ met u gaan." Zy gingen uit en traden terftond in



176 //. DteJ. XPII. HeofdJIui.
»>gy wat te eeten?" Zy antwoordden: „ Neen," Toén gaf hy hen het bevel , zeggende: „ werpt „ uw net uit!" zy deeden dit en terftond vongen zy zulk eene groote meenigte van visfchen, dat zy 't net riaulyks aan land konden trekken. Jobannes, die hier by opmerkfaamer was als de andere, zeide tot Petrus: ,, het is de ,, Heer." Waar op Petrus zig terftond in zee Wierp, om hem te gemoet te zwemmen, terwyl de andere ondertusfchen het net aan land trokken.
Zo
in bet fchip ; en in den zelfden nagt vongen zy niets. Maar toen 't nu morgen was. fond jefus aan den oever : maar dé jongeren wisten niet, dat bet Jefus was. jefus fpreekt tot ben: „ kinde„ ren! bebt gy niet tg „ eeten ?" Zy antwoordden bem : „ Neen." En by fprak tot ben : „ werpt „bet net ter regterzyde „ van bet fcbip , zo zult „gy vinden ƒ" Toen wierpen zy V en konden 't niet meer trekken van wegens de meenigte der visfcben. Toen zeide de jonger, welken Jefus lief bad, tot. Petrus: „ V is de Heer." Toen Simon Petrus boorde, dat 't de Heere was, omgordde by bet bemd (want by was naakt) en wierp zig in de zee. Maar de andere jongeren kwamen te fcbeep, want zy waren niet ver van bet land, maar omtrent twee bondert ellen en fleepten het net met de visfcben. /lis zy nu uittraden aan land, zagen zy kooien leggen en viscb daar op en brood. Jefus fpreekt tot ben: „ brengt bier van de vis„fcben, welke gy nu ge„ vangen hebt.'" Simon Petrus klom daar in en trok



fan de Staaten des VerUsferu
17?
Zo dra zy nu met Jefus ontbeeren hadden, begaf zig Jefus in een mondgefprek met Petrus, waar in hy hem driemaal vraagde, of hy hem lief had ? Petrus antwoordde driemaal, dat het hem, daar hy alle dingen wist, niet onbekend kon zyn , dat hy hem van harten beminde. Na dat nu Jefus op deefe wyfe voor de driewerf gedaane verloogening van deefen Apostel eene zekere voldoening gekreegen had, zo bevestigde hy hem in zyne roeping en vertrouwde hem tot driemaal agt«r een zyne kudde toe. Daar op verkondigde hy %em d» natuur van het ly-
trok het net op V land, vol groote visfcben , bondert en drie en vyftig; en hoewel 'er zo veele waren , fcbeurde nogtans het. net niet. Jefus fpreekt tot ben: ,, komt en boud maaltyd!'* maar niemand van de jongeren durfde bem vraagen: „wie zyt gy?" want zy wisten, dat 't de Heer was. Toen komt Jefus en neemt bet brood en geeft 't ben; desgelyks ook den viscb. Dit is nu de derdemaal, dat Jefus zynen jongeren geopenbaart is, na dat by van de dooden was opgeftaan. Toen zy nu de maaltyd gehouden hadden, /preekt Jefus tot Simon Petrus: „ Simon Jobanna! „bebt gy my liever, dan „ deefe my hebben ?" Hy fpreekt tot bem : „ ja „ Heere! gy weet, dat ik „ » liefheb." Hy fpreekt tot bem: „ weid myne lam„meren"'. En by fpreekt wederom ten tweedenmaal tot bem: „ Simon Jobanna! „bebt gy my lief?" Hy fpreekt tot bem: „ja Heere! „ gy weet dat ik u liefheb." Hy /preekt tot hem: „ weid „myne Jebaapen!" Hy fpreekt ten dtrdenmaal tot bem : „ Simon Jobanna l „ bebt gy mylief?" Petrus wierd treurig, om dat by ten



ft. Deel. XFIL Hoofdfiuk.
lyden, dat hy in zyne «aak zou hebben op zig te neemen, en beval hem, zeggende: „volg my na!"
Toen Petrus Johannes ook zag navolgen, fprak hy tot Jefus: ,, Maar hoe „ zal het deefen gaan ? wat „zal het lot van deefen „zyn?" waar op Jefus antwoordde: „ Wanneer „ik hem wil laaten bly„ven tot myne heerlyke „ toekomst en openbaring „ myner geregtigheid aan „ de flad jerufalem en het „Joodfche volk, behoeft „gy u daar niet om re „bekommeren." Uit het verkeerd begrip, dat men aan deefe woorden van Jefus hegtte , ontftond een
ten derdenmaal tot bem zeide: ,, hebt gy my lief?" en fprak tot hem: heere! 55 gy weet alle dingen, Gy „weet, dat ik u lief heb.'" jefus fpreekt tot bem: „ weid myne febaapen! „ voorwaar ! voorwaar! ik ,, zeg u : toen gy jonger „waart, gordde gy u zei„ ven en wandelde, waar „gy wilde; maar wanneer „ gy oud word, zo zult gy „uwe banden uitft'rekken „ en een ander zal u gor„ den en leiden, waar gy „ niet been wilt." En dat zeide by, om te beduiden , met welken dood by Godt pryfen zoude. En toen hy dat gezegt bad, fpreekt by tot bem: „ volg my na! En Petrus keerde zig om en zag den jonger, welken Jefus lief had , volgen, die ook by 't avondeeten. aan zyne borst gelegen was en gezegt had: „ lieer e ! ,, wie is 't, die u verraad?" Toen Petrus deefen zag* fprak hy tot Jefus:., IJeerel „maar wat zal deefe?" jefus /preekt tot bem: „ indien ik wil, dat hy „ blyve , tot dat ik kom , „wat gaat u, dat nan?
volg gy my na!" Toen oing de fpraak uit onder 'le broederen: deefe jon\,g.er ft'erft niet." Maar



Van ae Staaten dés Verlosfers, 179
éen gerugt, als of Johannes niet zou fterven. Dit was de derdemaal, dat jefus aan zyne jongeren verfcheen, namentlyk , wanneer meer van hen by eikanderen waren.
Eenige dagen daar na verfcheen hy hen op eenen berg in Gililea , alwaar hy hen befcheiden had, hen eene plegtige volmagt gaf, om met zyn euangelium uittegaan in de geheele wereld, de volkeren te leeren en in den naam des Vaders, des Zoons en des Heiligen Geestes te doopen, en hen zynen byftand beloofde tot aan het einde der wereld.
Ee-
Jefus zeide niet tot bem: „by ft erft niet-" maar: „ indien ik wil, dat by „blyve, tot dat ik kom, „wat gaat u dat aan?" Dat is de jonger, die van deefe dingen getuigt en dit gefchreeven beeft; en wy weeten, dat zyn getuigenis waaragtig is.
Mat. 28.16-20. Mare. 16. 15-18.
De elf jongeren gingen op eenen berg, daar Jefus ben befcheiden had. En toen zy hem zagen, vielen zy voor hem neder. Maar eenige twyfelden. En Jefus trad tot ben , fprak met ben en zeide tot ben: „ My is gegeeven alle gekweld in den bemel en „op de aarde. Derhalven „gaat heen in de geheele „ wereld, leert alle volken, „predikt het euangelium „aan alle creatuuren en ,, dooptze in den naam des „ Vaders, en des Zoons en „ des Heiligen Geestes, en „ leert ze houden al wat ik „ u bevolen heb! Wie ge„ looft en gedoopt word, „ die zal zalig worden; „maar wie niet gelooft, „ die zal verdoemt worden. „ Maar de tekenen , die „ volgen zullen den genen, „die gelooven, zyn deefe: „in myn naam zullen zy „ dut-



IS* II; Deel. XVII. Hoofdfiuki
Eenige dagen voor het pinxterfeest begaven zig de jongeren Jerufalem, gelyk hen van Jefus bevolen was. Daar verfcheen hy hen en zeide hen, dac zy daar blyven zouden tot op de uitgieting des Heiligen Geestes. Hier deeden zy uit het diep ingewortelt vooroordeel aangaande een aardsch ryk de vraag aan hem , of ter deefer tyd voor Israël het ryk weder herltelt zonde worden? maar hy antwoordde hen, dat zy geen tyd nog uur behoefden te weecen, die Godt zyne kennis, vryheid , wysheid en magt had voorbehouden; dat zy zig thans daar mede konden en moesten laaten vergenoegen, dat zy den Heiligen Geest zouden ontvangen, die hen in al-
„ duivelen uitdryven, met „ nieuwe tongen fpreeken, „flangen verdryven, en is „ 't, dat zy iets doodelyks „ drinken, bet zal ben niet „fcbaaden. Op de kran„ken zullen zy de banden inleggen, zo zal bet beter „met ben worden. En „ziet! ik ben by u alk „ dagen tot aan 's werelds „ einde."
Act. i. 4-8. , En als by ben vergadert bad, beval by ben, dat zy van Jerufalem niet wyken zouden , maar wagten op de beloftenis des Vaders, „dewelke gy" fprak by, „van my gehoort bebt: „want Jobannes beeft met „ water gedoopt, maar gy „zult met den Heiligen „ Geest gedoopt worden niet „lang na deefe dagen." Die nu te zamen gekomen waren, vraagden bem en fpraken: ,, Heere! zult gy „ in deefen tyd Israël bet
ryk weder oprigten Maar by fprak tot ben: „ het behoort u niet te wee» „ ten tyd of uur, welke de „Vader zyne magt beeft „ voorbehouden; maar gy „ zult de kragt des Heili„gen Geestes ontvangen, „ die op u komen zal; en ,igy zult myne getuigen „zyn te Jerufalem en in



Van de Staaten des Verlosfers. i%t
alles, wat voor hun verftand nu nog duister was, verligten en in ftaat zou ftellen, om een zeker getuigenis van de hemelfche waarheden in de geheele wereld afteleggen.
Hier op leidde hy hen in de contrey van Betbaniën op den olyfberg, alwaar hy hen den zegen mededeelde en van hen ten hemel wierd opgenomen, zig plaatfende ter regterband Gods.
Terwyl zy hem nu vol verwondering ftaroogende nazagen, zo zeide hen een engel, dat zy deefen tenhemelgevaarenenjpiï/w eens zouden zien wederkomen, gelyk zy hem gezien hadden ten hemel vaaren.
Hier op gingen zy vol vreugde na Jerufalem te rug en loofden den Heer, ©n-
„ geheel Judea en Samaria. „ en tot aan 't eindt dut „ aarde"
Mare. 16.19. Luc, 24, 50. fit. Act. 1. 9.
Èn by leidde ze uit tot Betbaniën toe en bief de banden op en zegendeze. En bet gefebiedde , toen by ze zegende, na dat de Heere dat gezegt en met hen gefproken had, febeidde by van hen, wierd op' genomen, voerop ten hemel, dat zy 't zagen en een wolknam bem voor hunne oogen weg, en zit ter regterband Gods.
Act. t. 10. 11.
En als zy hem nazagen ten bemel vaaren , ziet! toen /Ionden by ben twee mannen in witte kleederen, die ook zeiden: „ gy man„ nen van Galilea ! wat „ftaat gy en ziet na den „ bemel? Deefe Jefus, die „van u is opgenomen ten ,, bemel, zal komen , gelyk „gy hem gezien hebt ten „ hemel vaaren"
Luc. 24. 52. 53. Act. 1. 12-14. Act. 2. 1-4.
En zy baden bem aan en keerden van den berg, die genaamt word de Oly/berg, dis



i8a //. Deel. XVIl. Hoofdjluk.
onder welke heilige werkzaamheden zy tien dagen naderhand door de buitengewoone uitgieting des Heiligen Geestes in ftaat geftelt wierden, om het euangelium in de wereld te prediken en wel in die order, die hen van den Heere was voorgefchreeven, zo dat zy te Jerufalem daar het begin meê maakten, alwaar die groote daaden Gods gebeurt waren,
De
die naby Jerufalem is est van daar eene fabbatbs reife ligt, weder na Jerufalem met groote vreugde en waren altyd in den tempel, preefen en loofden Godt. En als zy binnen kwamen , klommen zy op den zolder: daar zig dan onthielden Petrus en Jacobus, Jobannes en Andreas, Philippus en Thomas, Bartholemeus en Mattbeus, Jacobus Alpheus zoon en Simon Zelotes en Judas van Jacobus. Deefe allen waren gefladig by elkander eendragtig met bidden en fmeeken te zamen met de vrouwen en Maria, de moeder van Jefus en zyne broederen. En als de dag van Pinxteren vervult was, waren zy alle eendragtig by eikanderen. En daar gefcbiedde fnellyk een ruifcben van den bemel, als van een geweldigen wind, en vervulde bet geheele buis, daar zy zalen. En men zag aan hen gedeelde tongen , als waren zy vuurig; en hy zette zig op eenen iegelyken van ben, en wier den alle vol des Heiligen Geestes en begonnen te prediken met andere tongen, -naar dat de Geest ben gaf uittefpreeken.
En



Van de Staaten des Verlosfers. 183
Mare. 16. ao. De Heere nu werkte- En zy gingen uit en met hen en bevestigde predikten aan alle plaathet woord door heerlyke fen; en de Heere werkte daadenen wonderwerken, met ben en bekragttgde bet woord door daar op volgende teekenen.
Zie daar de gefchiedenis van Jefus opftanding volgens de overeenftemmende berigten van Mattheus, Marcus, Lucas en Jobannes! Nu zal het 'er op aankomen, of deele gefchiedenis waar zy. Dit vordert gy van my dat ik bewyfe. En dit bewys ik in de volgende order.
Ieder een zal moeten toeflaan, dat er een man, genaamd Jefus, geleeft hebbe, die onder de regeering van keifer Augustus te Betblebstn in Judea gebooren en onder keifer Tiberius te Jerufalem , terwyl Pontius Pilatus over dat landfehap ftadhouder was, gekruist is. Hier in komen alle volken overeen , die maar van het Christendom hebben hooren fpreeken. De Jooden, geflaagene vyanden van dien Jefusen desfelfs Leer, twyfelen egter geenzints aan zyn Leven nog aan zyne fchandelyke dood. Hun landgenoot Jofephus fpreekt niet alleen van zyn Leven, wonderwerken en kruiciging, maar ook van zyne wederopflanding ten derden dage, stemmende daar by, dat de propheeten dat van hem voorzegt hadden. En die geen vreemdeling is in de fchriften der Heidenen , weet* dat Suetonius , Tacitus , Pliniut, Lucianus, Julianus en Celfus van Jefus en zyn Leven, wonderen en dood gewaagen.
Uit de gefchiedenisfen des N. T. blykt, dac 'er fchielyk na de dood van Jefus Christus in Judea menfchen geweest zyn, welke beweerden, dat Jefus vin den dood ware opgeftaan en die dat met het groo'fle. vertrouwen verztkerden onder hunne vyanden zo wel alg N 2 hun-



184 //. Dnl. XVII. Hoofdftuk.
hunne vrienden. Daar nu deefe boeken voor egc zYn gehouden, zelfs by de grootlte vyanden van den Christelyken Godsdienst en by de allerverligtfte Christenen in de eerfta eeuwen, zyn wy niet bevoegd te denken, dat die boeken verdigt zyn.
Die menfchen nu, welke van de opftanding van Jefus getuigden, waren in een genoegzaam groot getal. Het geefc aan het getuigenis van de opftanding van Jefus een groote trap van waarfchynlykheid, dat het niet flegts door één of twee getuigen is afgelegt, maar door een veel grooter getal, als men heeft in eene meenigte van andere gewigtige gefchiedenisfen, aan welke egter niemand twyfelt. Want behalven de Apostelen waren 'er nog veele andere menfchen, die eenparig hier van getuigenis gegeeven hebben. En djt hun getuigenis is waaragtig. Want
i. Beroepen zy zig op hunne zinnen. Wanneer nu een groot aantal van menfchen my verzekert, dat zy iets gezien hebben, zo bevind ik my als een verltandig mensch in eene volftrekte noodzakelykheid, om te gelooven, het geen die menfchen zeggen, of, zo ik twyfel, goede reden van myne twyfeling te geeven. Dit laatfte nu is het geval, waar het hier op aankomt. Deefe getuigen zeggen niet alleen , dat zy Jefus na zyn dood en opftanding hebben gezien, maar dat zy hem dikwils gezien, langen tyd gezien, met hem gegeeten en gedronken , veertig dagen met hem hebben omgegaan, enz. Nu vind ik in dit getuigenis niets, het welk men zou kunnen werpen op eene verblinding der zintuigen of befchouwen als een uitwerkfel van droomen. Het was onmogelyk, datgeduurende eenige weeken na elkander het zelfde voorwerp telkens weder kwam, dat zy geloofden hem te zien, met hem te eeten en
te



Van de Staaten des Verlosfers, 1^5
te drinken , hem de Schriftuur te hooren verklaaren, hen beilraffen, hen beloften en beveelen geeven, en hem te zien ten hemel vaaren, terwyl de engelen, die daar tegenwoordig waren, hen zeiden, dat die Jefus, dien zy hadden zien ten hemel vaaren, eens van daar zou wederkomen , gelyk zy hem gezien hadden opvaaren. Dit alles nu kan geen droom , geene fpeeling van eene enkele inbeelding zyn geweest. Dan 2. Zyn zy mogelyk ondeugend genoeg geweest, om de wereld te bedriegen? Maar de plegtigheid , waar mede zy hun getuigenis afleggen , is van het zelfde gewigt, als de allerplegrigtle eeden. Zy getuigen het in den naam van Godt, en beroepen zig op Gods vierfchaar. Niets is billyker, als dat aan hun getuigenis geloof gegeeven worde. Want het is niet te vermoeden , dat iemand uic kortswyl door eene plegtige aanroeping van Gods naam zig alle de grarnfchap van Godc zal op zig laaden. Wel is waar , dac 'et nieineedige menfchen gevonden worden. Dan dat neemt dog de agting niet weg, die men overal voor eeden heefc, welke naar regten gedaan worden. Ik voor my wantrouw nooic aan een eed, als in blykbaare daaden of wegens wettige agterdogt. Nu eisch ik geen meerder gunst voor de Apostelen, als men in gelyke omftandigheden heefc voor andere menfchen.'
Deefe getuigen van de opftanding van Jefus fpreeken niet van een zaak , die in een verafgelegen land gebeurt en langen tyd geleden was. Dan had men reden om te twyfelen. De zaak is hier geheel anders. De Apostelen leggen hun getuigenis in die plaats af, daar zy zeggen, dat de zaak gebeurt is. En toen zy daar van fpraken, was de zaak, gelyk zy zeiden, zo even gebeurc.
N 3 Daar



l86 //. Deel. XVIL tioofdjluk.
Daar nu de Jooden Jefus ter dood gcbragt en voorzorge gebruikt hadden , om zyne opftanding voortekomen, kon het niet misfen, of de Apostelen moesten magtige vyanden ontmoeten, die allen even groot belang hadden, om hun bedrog te ontdekken en hun valsch getuigenis ten toon te (tellen. Was het doenlyk geweest met konst, gezag, magc of andere middelen, niets ontbrak aan deefe vyanden, om zig een goeden uitüag te belooven. Waarom hebben zy dan de Apostelen niet als bedriegers ten toon geftelt, hadden zy het kunnen doen? Niets was bekwaamer geweest , om hun leer te doen vervallen, als hunne zeden zwart te maaken en met bewyfen aantetoonen, dat het maar een bende van guiten was. Daar nu hunne bitterfte vyanden dit niet gedaan hebben, zo befluit ik daar uit, dat niemand kans heefc gezien, om zulks met eenigen fchyn te kunnen doen. Dit ftilfwygen der vyanden pleit voor de de deugd der Apostelen.
Zy konden zig geene agting , grootheid, rykdommen of vermaaken in deefe wereld als het einde hunner prediking voorftellen, dewyl hunne Leer van eenen gekruistenJefus niet naar de fmaak der Joodfche en Heidenfche Vernuften kon zyn. Deefe getuigen waren ook geboorene Jooden en bygevolg zeer verkleefc aan de uiterlyke plegtigheden van den Joodfchen Godsdienst, even als andere Jooden, en konden ook agtérvolgens de vooroordeelen hunner opvoeding niet genegen zyn om te gelooven , dat de Mesfias moest (terven en opftaan. Daar nu hun verftand en opvoeding zig tegen die getuigenis kantten, zo dunkt my, dat de allerftrengfte regter moet toeftemmen, dat 'er geen agterdogt tegen de opregtheid van hun getuigenis meer kan overig blyven. Ja wat meer is!
Hun



Fan de Staaten des Ftrlosfers.
187
Hun getuigenis ftrekte ook tot eene volmaakte omkeering der Godsdienst, in welke zy waren opgevoed, Derhalven moeten de Apostelen, die dat wel wisten, toen zy de opftanding van Jefus predikten, van de waarheid dier gefchiedenis wel overtuigt zyn geweest, vermics zy door defelve te verfpreiden hunnen vaderlyken Godsdienst eenen doodelyken flag toebragten. En zyn zy daar niet van overtuigt geweest, dan zyn zy de grootfte bedriegers geweest, menfchen zonder eenige beginzelen van zedeleer.
Dan waren zy zulke boos wigten geweest, zouden zy dan wel zulk een heerlyken Godsdienst, die zulke voortreffelyke denkbeelden van Godt bybragt en zulk eene uitmuntende Zedeleer behelsde, geftigt hebben? Zullen menfchen, die geen geweeten hebben, zig wel pynigen door eene geftrenge Zedenleer ? Zullen zy eene leere prediken, die zo lynregt ftryd tegen hunne beginfelen? De Apostelen zyn dan geen eerloofc menfchen geweest.
Ja ik be weer op goede gronden , dat zy waarlyk gelooft hebben, het geen zy predikten. Dit blykt uit de gevaaren en rampen , daar zy zig om hunne prediking aan bloot fielden. Welke beweegredenen konden hen aanzetten , om zo veel te lyden voor een leugen, die zy verzonnen hadden? Wie zal zig in gevaar, in den dood begeeven voor een zaak, die hy weet dat valsch is? Een mensch, die by zyn getuigenis volhard op den pynbank, op het fchavoc, tot den laatften fnik, moet overtuigd zyn van zyne gevoelens. In de gefchiedenisfen is 'er geen voorbeeld te vinden, dat een mensch, die zyn verftand bezit, om een leugen ftaande te houden, zyn eer, goed, vermaak en leven daar aan heefc opgeoffert.
N 4 3. Dan



iep II. Deel. XVII. Hoofdfluk.
de andere vrouwen. Ten derden aan de twee jongeren op den weg na Emmahus. Ten vierden aan Petrus. Ten vyfden aan de vergaderde tien Apostelen. Ten fesden aan de vergaderde elf Apostelen. Ten zevenden aan zeven jongeren by de zee Tiberias. Ten agtften aan de Apostelen op een berg in Galilea. Ten negenden aan Jacobus. Ten tienden aan meer dan 500 broederen op eenmaal. Ten laatften op den berg te Bethaniën, van waar hy in het gezigt zyner Apostelen ten hemel voer. Intusfchen zal Jefus zyne verfchyningen nog wel menigvuldiger herhaalt hebben, die alle niet befchreeven zyn volgen*Joh. QO. 30. 31. Ook deed Jefus veele andere teekenen , die niet gefchreeven zyn in dit boek: maar deefe zyn gefchreeven, op dat gy gelooft, dat Jefus zy Christus, de Zoon Gods, en dat gy door bet geloof het leven hebt in zynen naam. £99.V, Waarom is Jefus, geftorven zynde, niet aanftonds van het kruis levendig nedergedaalt ? Waarom eerst begraaven en eerst na drie dagen opgeftaan ? A. e».
300. V. Waarom heeft Christus na zyne opftanding
zig niet in het openbaar , maar alleen aan zyne vrienden, en niet ook aan zyne vyanden vertoont? A. (bj.
301. V. Was het niet beter geweest zig aan zyne
vyanden ook te vertoonen? A. Schoon het waar mogt zyn , dat Jefus zig aan zyne vyanden niet vertoont had , zou men egter hier nog geene nadeelige gevolgen
uit
Ca) Zie Eerfte Proeve. (f) Zie Eerfte Proeve.



Van de Staaten des Verlosfert. 191
yit kunnen trekken voor de waarheid van de opftanding van Jefus, nog ten opzigte van de overtuiging van defelve by zyne vyanden. Want uit het geheele gedrag der Jooden jegens de Apostelen blykt, dat zy, de Jooden, waarlyk van de opftanding van Jefus zyn overtuigt geweest. Nooit hebben zy de waarheid van defelve ontkent, nooit als een verdigtfel aangemerkt. Hadden zy geweeten of zig verbeeld, dat zy een fabel was, zy zouden zig heel anders jegens de Apostelen gedraagen en hun bedrog zeer fpoedig wereldkundig gemaakt hebben. Dan dit doen zy niet. Zy waren overtuigt, dat Jefus was opgeftaan. Daarom kogtén zy de wagters om, om te verfpreiden, dat, terwyi zy fliepen, de jongeren het lighaam van Jefus geltolen hadden. En wat kan men meer eifchen, als dat Godt de vyanden d»r waarheid ook overtuigt hebbe , dat Jefus was opgeftaan, het zy dat die aan hen verfcheenen zy of niet?
302. V. Wat is op de opftanding uit het graf gevolgt? A. Zyne verfchyning op aarde geduurende 40 dagen en hemelvaart.
■ï.O'ï.V, Waar uit bewyst men de hemelvaart van
J ó Jefus?
A. Uit Pf. 68. 18. 19. De wagenen Gods zyn veel duifendmaal duifend. De Heere is onder ben Op den heiligen Sinaï. Gy zyt in de hoogte gevaaren en bebt de gevangenis gevangen, Gy hebt gaven ontvangen voor de menfchen; ook de afvallige, dat Godt de Heer nogtans aldaar blyven zal. Mare. 16. 19. En de Heere , na dat by met ben gefproken had, •wierd by opgenomen ten bemel en zit ter reg~ terband Gods.
304.V. Waar in beftaat de hemelvaart van Christus? A. Niet in eene onzigtbaarmaking of verdwyning, maar in eene" eigentlyke, waaragtige,
plaats-



192
//. Dtel. XVII. Hoofd/luk.
p'aats-beweeglyke en zigtbaare opvaart van de aarde in den hemel,
305. V. Wat verdaan wy door den hemel ?
A. Die plaats, alwaar Godt aan de heilige engelen en uitverkoorenen zyne heerlyke tegenwoordigheid op eene byzondere wyze open-baart.
306. V. Naar wat natuur is Christus ten hemel ge¬
vaaren?
A. De geheele perfoon des Verlosfers is ten hemel gevaaren naar zyne menfchelyke natuur.
307. V. Maar flryd deefe hemelvaart niet met de
Alomtegenwoordigheid, die wy Christus ook als mensch toefchryven? A. In geenen deele. Ik heb my door uwe onderrigtingen en myne verdere onverdenkingen van deefe zaak dit volgend denkbeeld gevormt. De Zoon Gods kon de tegenwoordigheid van zyne menfchelyke natuur niet geheel aan de aarde onttrekken. Immers bleef zy ook overaltegenwoordig, vermits de Goddelyke eigenfchappen aan haar waren medegedeelt. En dus bleef zy ook op aarde. Maar die mededeeling der Goddelyke eigenfchappen heeft niet te weeggbragt , dat de menfchelyke natuur van haare natuurlyke en menfchelyke eigenfchappen berooft wierd. Onder andere natuurlyke eigenfchappen nu, die aan de menfchelyke natuur byzonder eigen zyn, behooren ook deefe, dat zy gezien, getast kan worden, dat zy eene zekere lighaamelyke en plaatslyke ruimte inneemt, welke van de Goddelyke overal tegenwoordigheid zeer onderfcheiden is. Deefe plaatslyke ruimte nu openbaart zig nergens anders, als daar, waar het lighaam van jefus gezien en gevoelt kan worden. En deefe tegenwoordigheid is het, welke Jefus door zyne hemelvaart aan de aarde onttrokken heeft.



Van de Staaten des Verlosfers. 195,
Zy is in eene zekere ruimte en die plaats noemt de fchrift den hemel. In den hemel dan alleen, en nergens anders is Christus op zulk eene lighaamelyke, zigtbaare en natuurlyke wyfe tegenwoordig. Nu is het immers niet tegenftrydig te gelooven, dat Christus ook als mensch overaltegenwoordig is , niec zigtbaar, maar onzigtbaar, niet natuurlyk, maar bovennatuurlyk, om dat in zyne menfchelyke natuur de geheele volheid der Godheid lighaamelyk woont. Dus is hy onder zyne vyanden tegenwoordig met magt, in zyne kerk met genade, en in het avondmaal op eene verborgene wyfe.
308. V. Wat is op de hemelvaart gevolgt? A. Zyne zitting aan Gods regterhand.
309. V. Waar uit bewyst gy, dat Christus zit ter
regterhand van Godt? A. Uit Ps. 110. I. De Heere fprak tot mynen Heer: zet u tot myne regterhand, tot dat ik uwe vyanden tot een voetbank uwer voeten iegge! Mare. 16. 19. En de Heere, nadat by met hen gefproken bad, wierd by opgenomen ten bemel en zit ter regterhand Gods,
310. V. Naar wat natuur is Jefus aan Gods regter¬
hand gaan zitten ? A. De geheele perfoon des Verlosfers is aan Gods regterhand gaan zitten naar zyne menfchelyke natuur. 511. V. Wat moet men door Gods Regterhand verftaan?
A. i.Geen vleefchelyk deel of lid des lighaams,
2. Geen eindige en bepaalde magt.
3. Geen bepaalde en omfchryfelyke plaats. Maar
«.Zyne allerhoogfte majesteit en heerlykheid. b, Zyne almagtige en overaltegenwoordige regeering. 312.V. Waar uit bewyst gy dit?
A.



fa tl DetJ. XFir, Hoofdftuk.
A. Uit Ps. 77. II. Ik moet dat lyden. De reg' terband des Hoogflen kan alles veranderen. Ps. 139. 7-10. Waar zal ik been gaan voor Wien Geest ? En waar zal ik been vlieden voor uw aangezigt ? Voer ik ten bemel, zo zyt gy daar. Blaakte ik myn bed in de hel, ziet! zo zyt gy ook daar. Nam ik vleugelen des dageraads en bleef aan bet uiterfte der zee, zo zou my dog uwe band aldaar leiden en uwe regterhand my houden. Ef. 48. 13. Myne band beeft den aarbodem gegrond en myne regterhand beeft den bemel om/pannen. Wat ik roep , dat ftaat altemaal daar. Joh. 4. 24. Godt is een Geest. Ebr. 8.1. Wy hebben zulk eenen Hoogenpriester, die ter regterhand zit op den ftoel der majesteit in den bemel.
313. V. Wat beteekent zitten aan Gods regterhand? A, De hoogde waardigheid en magt hebben in
het ryk van Godt. Derhalven regeert Jefus als mensch overaltegenwoordig met eene Goddelyke majesteit en heerlykheid, dewyl hy naar zyne menfchelyke natuur aan Gods regterhand zit.
314. V. Waar uit bewyst gy dit?
A. Uit die plaatfen der H. Schrift, in welke de zitting aan Gods regterhand verklaart word door eene almagtige en overaltegenwoordige regeering. Ps. 110, 1. 2. De Heere fprak tot mynen Heer: zet u tot myne regterhand, tot dat ik uwe vyanden tot een voetbank uwer voeten legge! De Heere zal den fcepter uwes ryks zenden uit Zion. Heerscb onder uwe vyanden ! vergeleeken met 1. Cor. 15. 25. Christus moet beerfcben, tot dat by alle zyne vyanden onder zyne voeten legge. Eph, 1, 20-23 Godt beeft Christus gezet tot zyne regterband in den hemel over alle Vorftendom, Geweld, Magt, Heerfchappy en al wat genoemd mag worden, niet alleen in deefe wereld , maar ook in de toekomende , en beeft



Fan de Staaten des Ferlosfe'rs,
alle dingen onder zyne voeten gedaan en heeft bem gezet tot een Hoofd der gemeente over alle dingen, tvelke is zyn ligbaam, namentlyk de volheid des genen, die alles in allen vervult.
315. V. Maar is het mogelyk, dat een lighaam een
waar lighaam blyven kan en egter alle deefe voorregten bezitten? A. Ja, wanneer een lighaam in een Goddelyk perfoon is aangenomen en dus niet buiten Godt is, zo dat die perfoon Godt en mensch zy. Col. 2. 9. In Christus woond de gantfcbe volheid der Godheid lighaamelyk. Derhalven vernietigt de Godheid de menschheid niet. De natuuren blyven in de vereeniging zelve onvermengt. Ieder natuur behoud ook haare eige natuurlyke eigenfchappen. Derhalven kan zodanig een lighaam, gelyk dat van Christus is , een waar lighaam blyven en egter alle die voorregten bezitten, die aaa het zelve door eene zekere verhooging gefchonken zyn.
316. V. Wat volgt op het zitten aan Gods regter¬
hand?
A. Zyne komst tot het aanftaande oordeel.
317. V. Waar uit bewyst gy een aanftaande oordeel? A. Waarfchynlyk uit de Reden en met zekerheid uit de Goddelyke openbaaring.
318. V. Hoe waarfchynlyk uit de Reden?
A. De Heidenen hebben een zeker begrip van een toekomend oordeel gehad. Zy fpraken van helfche regters, van belooningen en ftraffen der goeden en kwaaden na den dood en geloofden daarom in deefen zin een toekomend oordeel. Ik twyfel egter, of zy hunne meeste begrippen aangaande dit ftuk wel uit het ligt der natuur ontleent hebben. Laat ons egter hooren, welke gronden van waarfchynlykheid het vernuft voor deefe waarheid oplevert! Wy zullen defelve vinden in de natuur van den mensch , in het
we-



9*5 i7. DttU Xril. Hotfdftuh
wezentlyk onderfcheid tusfchen deugd en ondeugd, in de natuurlyke begrippen" die wy van Godc hebben , in de Goddelyke Voorzienigheid en regeering, en in des menfchen geweeten.
De mensch is een fchepfel, bekwaam om rekenfchap te geeven van zyne daaden. Die geeft een fterk vermoeden, dat hy tot rekenfchap geëischt en geoordeelt zal worden. Want hy heeft een grondbeginzel van reden. Hy weet dus, wat hy doet en oordeelt voor zig zeiven. Hy heeft een regel, om naar te leven. Hy heeft eene vrye beftiering over zyne eigen daaden. Hy heeft Godt boven zig, die hem tot rekenfchap kan vorderen. En zou Godt den mensch in deefe betrekkingen wel geftelc hebben, wanneer hy hem niet wilde oordeelen?
Daar is een wezentlyk onderfcheid tusfchen deugd en ondeugd. Volgens het gevoelen van alle menfchen verdient de deugd beloont en de boosheid geftraft te worden. Zouden wy ons dan wel Kunnen inbeelden, dat Godt de menfchen niet zal oordeelen, dat hy de vroomen niet beloonen nog de godloofen ftraffen zal ? Heeft hy een natuurlyk grondbeginzel van wraak en regt den mensch ingeplant en hem geleert om opentlyke gerigrshoven tot het ftraffen van ondeugd opterigten en zou hy die zelf niet ftraffen? Heeft hy de deugd zulk eene natuurlyke bevalligheid en fieraad bygezet, dac zy de liefde, de belooning en de verwondering der menfchen na zig trekt, en zoude hy 'er zelf geen agt op flaan? Heeft hy de ondeugd eerloos gemaakt, en zoud hy zelf die met geene fchande befwaaren? Zou niet de orde der natuur hier over klaagen, indien de Godt der natuur zulks niet gadefloeg?
Ons



Vdh de Staaten des Verlosfers.
197
Ons vernuf: erkent Godt voor den wyfen, heiligen , goeden en regtveerdigen Opperheer des werelds; maar zóu Godt dit wel zyn, wanneer hy de wereld niet oordeelde?
De Voorzienigheid van Godt oordeelt tegenwoordig reeds de wereld. Hy maakt hier reeds zulk een onderfcheid tusfchen goeden en kwaaden, als met de wyfe en goede regeering van deefe wereld bellaanbaar is. De zonde is zig zelve een ftraf en godloofe menfchen zyn elkander een plaag en geesfel. Ongeregelde hartstogten maaken iemand elehdig. De deugd heeft haare natuurlyke belooning. Nogtans word de deugd daar zomtyds vatt berooft eh zommige zondaaren gevoelen zeer weinig van de natuurlyke ftraffen der zonden. Indien het nu Gods wille is , dat de goede menfchen gelukkig en de kwaaden elendig zyn, gelyk de natuurlyke belooningen en ftraffen doen zien, en zo hy nooit kan toelaaten, dat hy in zyn oogmerk verydelt word , zo moet hy de volmaakte belooningen en ftraffen gefpaart hebben voor de toekomende wereld.
De inftelling der menfchelyke regeeringen tot flraffe der godloosheid en tot belooning der deugd maakt het toekomend oordeel niet minder waarfchynlyk. De natuurlyke toeftand van den mensch maakt de menfchelyke regeering volftrekt noodzakelyk. Alle wetten nu en inzettingen, die uit de natuur der zaaken ontflaart, zyn herkomftig van den ftigter der natuur. Indien Godt nu door deefe en meer andere middelen het oordeel der menfchen in deefe wereld begint, zo is 'er geen oorfaak om te twyfelen , of Godc zal zyn Oordeel in de toekomende wereld voltrekken.
Om niet te fpreeken van het geweeten, het welk den mensch een toekomend oordeel aankondigt.
O 319. V,



193
II. Deel. XFI1. Hoofdfluk*
319. V. Hoe met zekerheid uit de Goddelyke Openbaring?
A. Gen. 18. 25. zegt Abraham tot Godt: Dat zy verre van u, dat gy dat doet en den regtveerdigen met den godleofen dood! dat de regtveerdige zy gelyk den godloofen! Dat zy verre van u, die aller -wereld regter zyt! Gy zult alfo niet oor deelen. A6t. 17. 25. zegt Paulus: Godt beeft een dag gezet, op -welken hy oordeelen wil den kloot des aardbodems met geregtigheid door eenen man , in wien by V befooten beeft. 3S0, V. Wie zal de menfchen oordeelen?
A. In '1 algemeen de Urieëenige Godt, maar in 't byzonder Jefus Christus. Gen. 18. 25. zegt Abraham tot Godt: Dat zy verre van
i* gy die aller wereld regter zyt! Joh,
5. 27. De Fader heeft den Zoon magt gegeeven ook het oordeel te houden, daarom dat hy des menfchen Zoon is. 321. V. Naar wat natuur zal Christus ons oordeelen? A. Naar zyne beide natuuren. Wel is waar, dat onfe Zal igmaker doorgaans als een mensch en des menfchen Zoon befchreeven word, wanneer de fchrift van zyn toekomend oordeel gewaagt ; dan dat gefchied niet, om aantetoonen, dat hy hec oordeel alleen als mensch zal houden, maar dat hy, hoewel , hy zig ook tevens als Godt zal openbaaren, zigtbaar in de menfchelyke natuur ten oordeel verfchynen zal. En dit is ook zeer gevoegelyk , dat hy , die onfe Verlosfer is, ook onfe Rigter zy. Want t. is dit eene betamelyke belooning van' zyn lyden en vernedering. En 2. word de heerlykheid, zegepraal en fchrik van dien dag grootelyks vermeerdert door een zigtbaaren regter. En die regter is geen bloot mensch, maar een Godt-mensch, dat is, een Godt, perfoneei vereenigt met de menfchelyke natuur. Eft als zodanig een zal hy oordeelen. 322.V.



Fan de Staaten des Falosfers. 199
«22. V. Waarom als Godt en mensch in één perfoon? A. O). , ■
323. V. Wie zullen geoordeelt worden V
A. Alle menfchen en duivelen. Ad. 17. 31. Godt heeft een dag gezet, op welken hy oordeelen wil den kloot des aardbodems met geregtigheid door een man , in wien hy 't beflooten beeft. 2. Pet. 2. 4. Godt beeft de engelen, die gezondigt hebben, niet verfchoond, maar heeft ze met keetenen der duisternis ter helle verjlooten en overgegeeven, dat zy tot bet oordeel behouden worden.
324. V. Waar over zullen de menfchen geoordeelt
worden ?
A, Over hunne gedagten, woordenen werken. Mat. 12. 37. Uit uwe woorden zult gy geregtveerdigt worden, en uit uwe woorden zult gy verdoemt worden. Rom. 2. 16. Op den dag, als Godt het verborgene der menfchen door Jefus Christus oordeelen zal agtervolgens myn euangelium. 2. Cor, 5. 10. Wy moeten alle geopenbaart worden voor den regterftoel van Christus , op dat een iegelyk ontvange naar dat hy gedaan heeft by lyfsleeven, het zy goed of kwaad.
"2<.V. Maar wat is dit oordeel nodig , daar de ° menfchen aanftonds na hun fterven geoordeelt worden? A. Ik wil gecrne'bekennen, waardig Leeraarl dat ik altyd zwarigheid gemaakt heb , om iets zekers te bepaalen aangaande een byzonder oordeel, dat over den mensch terftond na zyn oordeel gevelt zou worden. Ik herinner my nog aan uw gezegde, toen gy my nopens dit vraagftuk onderrigtte: „ Wy lee„ ven," zeide gy, „ in zulk eene onder„ zoekende eeuw , dac wy niets moeten
„ vast-
a~) Zie Eerfle Proeve.
• J O 2



200
//. Deel. XFII. Hoofd/luk.
„ vastflellen , het geen men niet bewyfen „ kan. Het krenkt ons ampt en vermindert „ het gezag van den heerlyken Godsdienst, „ wanneer wy iets, het welk onzeker is, ,, met zulk eene zekerheid leeren , als dat gene, het welk het ontwyfelbaarfte in den „ Godsdienst is." Wat nu deefe vraag betreft : wat is bet zigtbaar oordeel ten jongften dage nodig, daar de menfchen terftond na bun dood geoordeelt worden? zo ben ik door uwe onderrigting in ftaat geftelt, om te kunnen beweeren, dat 'er in de geheele H. S. niet één getuigenis te vinden is, waar in van een byfonder oordeel over den mensch na zyn dood gefproken word. En,om de waarheid te zeggen : indien 'er over alle menfchen een volmaakt vonnis geveld word, zo dra zy gefliorven zyn, zo weet ik niet, waarom Christus ten jongften dage met zulk eene majestüeufe pragt en vertooning van heerlykheid zal verfchynen, om die genen te oordeelen en te verdoemen , die reeds geoordeelt en verdoemt zyn. (a~) 326. V. Hoe en op wat wyfe zal dit oordeel gehouden worden ? A. Jtfus Christus zal komen in de heerlykheid van een mensch-gewordenen Godt met een zigtbaar glinftercnd lighaam, welkers glans dien van de zon overtreffen zal en met het gezag van eenen algemeenen regter , voor wien de geheele wereld zal nedervallen en zidderen , vermits hy hen met het woord zyns monds ten eeuwige leven of ter dood kan vonnisfen. Zyne heerlyke ftoet van duifendmaal duifenden van h. engelen zal de fchrik en majefteit van zyne verfchyning vermeerderen. Met eene hoorbaare flemme
zal
(a) Zie Eerfte Proeve.



Van de Staaten des Verlosfers, 2Qi
zal hy het geheele menschdom ten oordeel dagvaarden. De Item des aartsengels en het geroep der h. engelen in hunne nederdaling met Christus zal die verfchyning ontzaglyk maaken. Even gelyk Godt nederdaalde op Sinaï met donderen en blixemen en het geluid eener ftcrke bafuine, zo dat al het volk, dat in het leger was, verfchrikte , alzo, wanneer Jefus zal zeggen: „ Komt! myne „ engelen ! daalt neder met my , om de
wereld te oordeelen ! Heilige dienaaren " myns gerigts! oeffmt myne wraak uit over , de duivelen en alle kwaade menfchen en
vergadert myne uitverkoorcnen van de vier ,' hoeken der aarde!" Dan zullen deefe zalige geesten een geroep maaken van blydfchap, dat die dag gekomen is, welke het ryk der duisternis zal verdelgen, waar op de duivel met zyne engelen en alle godloofen in den poel des vuurs geworpen en de vroomen verheerlykt in de onatTcheidelyke tegenwoordigheid Gods in den hemel zullen ontvangen worden. En ag! met welk een fchrik en tegenfparteling zullen de kwaade zielen weder' in hunne lighaamen keeren, niet om hunne eertyds geliefkoosde vleesfchelyke lusten weder te genieten, maar om daar over geoordeelt en eeuwig geflraft te worden, terwyl de geheiligde zielen verlangen , om in zulke lighaamen geoordeelt te worden, welke zigtbaare werktuigen van de deugd en tempelen des H. Geestes'waren! Als dan zal Jefus , zittende op eene blinkende wolk in de gedaante van een pragtigen troon , omringt van alle zyne engelen, alle menfchen daar voor vergaderen, door den dienst zyner engelen de goeden en kwaaden van elkander fchetden, met de nauwkeurigfte en onpartydi^fte geregtigheid oordeelen, den godloofen alle hunne zonden inda^tig maaken en alle O 3 &



202 //. Deel. XVII. Hoofdftuk.
de deugden der vroomen roemen, terwyl hy de eerfte verdoemen en de laatften zal zalig fpreeken, deefe in het eeuwig leven, geene in de eeuwige pyn zullen gaan en ren laatften de wereld door het vuur verbranden.
327. V, Wanneer zal deefe oordeel-dag invallen? A. Op het einde der wereld. Mar. 13. 40-43.
Gelyk als men bet onkruid uitwied en met vuur verbrand . zo zal het ook in V einde deefer ivereld toegaan. Des menfchen Zoon zal zyne engelen zenden, en zy zullen vergaderen uit zyn ryk alle ergernis/en en die onregt doen, en zullen ze in den vuurigen oven -werpen; daar zal zyn huilinge en knersfinge der tanden. Dan zullen de regtveerdigen blinken als de zon in buns Vaders ryk.
328. V. Wat zal 'er voor het oordeel voorafgaan? A. De opftanding der dooden. 1. Cor. 15.21-24.
Gelyk als zy in Adam alle fterven, zo zullen zy in Christus alle levendig gemaakt worden: maar een iegelyk in zyne orde: de eerfteling Christus; daar na die Christus toebebooren, wanneer by komen zal; daar na bet einde, wanneer hy bet ryk Godt en den Vader zal overleeveren; wanneer by te niet doen zal alle heerfchappy, en alle Overheid en geweld.
329. V. Waar uit bewyst gy de opftanding der
dooden?
A. Uit de Reden en uit de Openbaring.
330. V. Hoe uit de Reden!
A. Nog geen halve eeuw is 't geleden, waar in men wel de mogelykheid en waarfchynlykheid der opftanding zo wel uit algemeene gronden als uit de herftelling en vernieuwing van veele dingen in de natuur, maar niet de zekerheid daar van uit de Reden bewees. Men dagt toen nog, dat dit laatfte niet mogelyk was. Dan heden denkt men anders. Men begrypt, dat de opftanding der dooden uit de Reden kan beweefen worden. Men
heeft



Van de Staaten des Verlosfers.
203
heefc die volgende bewys gevonden, en men houd het voor overtuigend.
De opftanding der dooden is een wonderwerk, een werk der almagt, even zo als de fchepping. Zy is derhalven mogelyk. Godc kan de dooden opwekken- Maar zal Godc dit doen? Ja. Want de ziel van den mensch is onlterflyk. Godt moet haar naar haar gedrag in dit leven beloonen of ftraffen, en de gelukzaligheid der regtveerdige zielen moec even zo wel als de rampzaligheid der godloofen oneindig grooc zyn, dat is, zo groot, waar voor dezelve maar eenigzints vatbaar zyn. Schoon nu de ziel van den mensch, alleen en op zig zelve in den ftaat, waar in zy van het lighaam is afgezondert, voor een zeer groot vergenoegen en fmert vatbaar is, zal een ieder verftandige dog tevens geerne bekennen , dat dit geluk en ongeluk door da wedervereeniging met een lighaam merkelyk vermeerdert word. Een ieder begrypt, b. v. dat een misdaadiger ongelukkig genoeg is, wanneer hy de wroegingen van zyn geweeten gevoelt, maar dat eene daarby komende marteling des lighaams hem nog elendiger maakr. Nadien nu de menfchelyke zielen degrootfte vergenoegens of de grootlte pynen in de eeuwigheid gevoelen zullen, en dir zonder hereeniging met een lighaam niet gefchieden kan, zo is het zeker, dat Godt eens aan de zielen der menfchen een Üghaam zal wedergeeven.
De ftoffe nu van dat lighaam, dat de ziel gehad heeft, is in de wereld nog tegenwoordig. Dus heeft Godt geen oorfaak, om eene nieuwe bouwftof te neemen , waar uit hy een lighaam fchept. Zyn almagt kan immers even zo goed uit de voorige, als uic eene nieuwe ftoffe het toekomend lighaam maaken; zyne wysheid, goedheid en geregtigO 4 heid



Van de Staaten des Verlosfers. 2T3
A. Niet alleen daar mede beftaan , maar het tegenovergeftelde gevoelen is met deefe Goddelyke Eigenfchappen opentlyk ftrydig, vermits de zedelyke goedheid van Godt altoos met zyne geregtigheid moet overeenfternmen. Men kan ten aanzien van Gods goedheid niet beweeren , dat zy de deugd eeuwig zal beloonen, ten zy men ten aanzien van Gods geregtigheid ook vast ftelle, dat zy de zonden eeuwig ftraffen zal. Qa)
357. V. Kon Godt aig niet met een gedeelte der
ftraffen vergenoegen? A. Neen. Godt is heilig. Uit kragt van deefe heiligheid is in hem een afkeer van het kwaade en eene liefde tot het goede. Godt is oneindig volmaakt. Godt is derhalven oneindig heilig. Godc moet derhalven zyn afkeer van het kwaade en zyne neiging tot het goede Zonder einde openbaaren. Zo 'er nu eens een tydftip kwam, dat Godt deefe af^ keer van het kwaade niet meer openbaarde, dan zouden de ftraffen der verdoemden (.ik beken het) wel ophouden , Godt zou zig met een gedeelte van hunne ftraffen vergenoegen , en tevens zyne heiligheid openbaaren , maar hy zou niet toonen, dat hy oneindig heilig was. Hy zou zyne oneindige heiligheid verloogenen. En dit is onmogelyk.
358. V. Heefc dan Godt de magc niet te vergeeven,
als hy wil?
A. Ja, maar uit kragt van zyne onveranderlyke wil vergeeft hy nooic de zonden , dan op voorwaarde van die bekeering, die hy in zyn woord afeischt, en roe die bekeering zyn de verdoemden buiten ftaat.
359. V. Waar door zyn de verdoemden buiten ftaat
zig te bekeeren? A. (b).
360. Vs
Cd) Zie Eerfte Proeve. Qb) Zie Eerfte Proeve.
P



«214 //* XVII, Hoofdftuk.
360. V. Waar is de plaats, daar deefe ftraffen zullen
worden ondergaan ? A. De Hel. Luc. 16. 23. zegt Jefus van den godloofen ryken man, dat hy in de bel en in de kvjaale was.
361. V. Is 'er ook eene derde plaats ?
A. In de Roomfche Kerk vereiert men nog drie plaatfen, als voorburgen der helle; een plaats voor kinderen, die ongedoopt fterven; een plaats voor de heilige Vaderen, die voor de opftanding van Christus zyn geftorven; en het vagevuur, waar door zy verftaan die plaats, die de hel gelyk is, waar in de menfchen komen, die in het geloof geftorven zyn, dog voor hunne begaane zonden in dit leven nog niec ten vollen hebben genoeg gedaan , alwaar zy in een vuur zo "lang gekwek worden, tot dat zy van alle zonden gevaagt zynde in het eeuwige leven worden opgenomen.
362. V. Is 'er ook een Vagevuur?
A. Neen. Het is een zuiver verdigtfel van Romens kerk.
363. V. Bewys het tegendeel!
A. i.Kan dit vagevuur niet beweefen worden.
2. Stryd het met het Hoogepriesterlyk ampc van Christus. 1 Joh. 1. 7. Het bloed van Jefus Cbnsius, den Zoon Gods, maakt ons rein van alle zonden.
3. Stryd het met den gelukzaligen ftaat van die genen, die in het geloof geftorven zyn, als by welke
<T)de zonde ten vollen vernietigd word in hun dood. Rom. 6. 7. Wie geftorven is, die is geregtveerdigt van de zonde, Terwyl zy
b) terftond na hun dood in een zaligen toeftand geraaken. Ap. 14. 13. Zalig zyn de dooden, die in den Heer fterven, van nu aan! ja de Geest zegt, dat zy rusten van bunnen arbeid, want hunne werken volgen ben na.
364. V.



Van de Staaten des Verlosfers. 2r5
364. V. Wat zal als dan gefchieden ten opzigte deefer aarde ?
A. Wanneer het oordeel gehouden is, zal de aarde vergaan. Den ondergang der aarde leert my het vernuft en de Openbaring.
De mensch is een wezen, dat uit een lighaam en een vernuftige ziel beftaat. Daar de mensch nu van Godt gefchapen is, zo kan ik ook met zekerheid befluiten, dat de zielen aller menfchen van Godc gefchapen zyn. Zyn de zielen der menfchen van Godt gefchapen, zo worden zy voortgebragt in den tyd der ontvangenis of zy zyn voorheen gefchapen. Zo Godt de menfchelyke zielen by de ontvangenis voortbragt, zoude hy geftadig wonderen verrigten. Een wereld waar in geduurig wonderen gebeuren, ftryd met Gods volmaaktheden. Daar uit befluit ik, dat Godt de zielen der menfchen voorheen, in 'c begin der wereld , gefchapen heeft. Maar dan moet Godt ook een zeker aantal van zielen gefchapen hebben. Is dit aantal bepaald, zo als het zyn moet, (want een onbepaald, een oneindig getal is eene tegenftrydigheidj zo kan ik ook zeker befluiten j dat dit aantal eens zal ophouden en dat het ceftadig vermindert, naar maate dat 'er menfchen fterven. Derhalven zal 'er een tyd komen, dat het menfchelyk geflagt niet meer kan worden voortgeplant en dat deefe aarde door geene redeiyke inwoonders meer zal bevolkt worden. Daar nu Godt wys is en niets te vergeefsch doet, zo zal hy de wereld niet altoos'in dien ftaat, waar in zy nu is, doen blyven, vermits 'er geen menfchen altyd zyn zullen , die van deefe wereld gebruik kunnen maaken. Derhalven zal dé innerlyke gefteldheid van die wereld-lighaara eens veranderen. Deefe aarde zal eens vergaan.
P 2 De



2i6 //. Deel. XVII. Hoofdfluk.
De Goddelyke Openbaring leert ons die duidelyk. Mat. 24.35. Hemel en aarde zullen vergaan. 365.V. Hoe zal zy vergaan?
A. De Goddelyke Openbaring lost deele vraag duidelyk op. Het vernuft kan wel bepaalen, dat de aarde niet altoos in defelfde fchikking, order en ftand kan blyven aanhouden, maar dat 'er een tyd njoet komen, waar in deefe woonplaats der menfchen verwoest zal worden, egter is dit vernufc niet in ftaat te ontdekken , welke middelen de allesbeheerfchende Voorzienigheid ten haaren ondergang beftemd hebbe! Hoe en op wat wyfe de wereld vergaan zal, blyft voor het vernuft een raadzel. De H. S. zegt uitdruklyk, dat de wereld vergaan zal door het vuur. 2. Pet. 3.7.10. De bemel, die nu is, en de aarde voorden door Gods woord gejfaard, dat zy ten vuure bewaard worden tegen den dag des oordeels en der verdoemenis der godloofe menfchen. Maar de dag des Heeren zal komen , als een diefin de nagt, in welken de hemelen vergaan zullen met groot kraaien . en de elementen van hitte fmelten, en de aarde en de werken, die daar in zyn, verbranden zullen. 366. V. Zal zy geheel vergaan, of vernieuwt of verandert worden? A. Vermits een lighaam op tweederlei wyfe vergaan kan , of dat het verband der deelen aldus gefcheiden word , dat zy haare werkfaamheid verliefen en dus ophouden te zyn, of dat de gefcheide deelen nog overig blyven , en dus of in dien afgezonderden ftaat voortduuren , of in eene nieuwe gedaante met elkander hereenigt worden, heetende da eerfte ondergang eene vernietiging, de tweede eene verandering, zo kan'ook de aarde op tweederlei wyfe vergaan , of door vernietiging of door verandering. Hier uit be-
gryp



Van de Staaten des Verlosfers. 217
gryp ik, dac hec oogmerk en de inhoud van uwe vraage is: of de wereld eens vernietigd, dan veranderc en vernieuwt zal worden? En ik beweer hec laatfte: zy zai vernieuwc en veranderc worden. Zege men: Godc zal de wereld vernietigen, dan vraag ik: kan Godc de wereld dan niet behouden? Of wil hy ze niec behouden? Antwoord men: Godt kan ze niet behouden , dan ontkent men zyne almagt. Zegr men: Godt wil ze niet behouden , dan loogent men zyne wysheid en goedheid. Een iegelyk oordeele zelve, wat beter zyn zou, als Godt de wereld door alle eeuwigheid heen in eene nieuwe fchoonheid, pragt en orde onderhield, of als hy die op eene wreede wyfe verftoorde en geheel vernietigde? Die zig eenigzints een begrip weet te maaken van den onuitfpreekelyken omtrek der geheele lighaamelyke wereld, die moet verfchrikken, wanneer Godt zo veele heerlyke wereldlighaamen, zo veele voortreffelyke meesterftukken van zyne almagt, zo veele gedenkteekenen zyner grootheid en majesteit plotfelyk in niets veranderen zou. Ook zie ik geene reden , waarom Godt de afgefcheide zielen wederom met haare voorgaande lighaamen zal vereenigen, by aldien het voorneemen was, om de ftoffelyke wereld te vernietigen , daar menfchelyke lighaamen juist voor de bewooning van eene ftoffelyke wereld gefchikt zyn. Ook leert ons de H. Schrifc nergens eene vernietiging, maar wel eene verandering. Ps. 102. 26. 27. roept een h. digter uit tot Godc: Gy bebt voorbaen de aarde gegrond en de hemelen zyn uwer banden werk. Zy zullen vergaan, maar gy blyft. Zy zullen alle verouden als een gewaad. Zy worden verandert als een kleed, wanneer gy ze veranderen zult. Een oud kiyed behoud alle zyne deelen en word niec P 3 in



si8 Deel. XFII. Iloofdfiuk.
in niets verandert, maar is flegts ongefchikt en onbruikbaar tot het oogmerk van den genen , die het gedraagen heeft. De H, Schrift moet derhalven reden hebben , waarom zy deefe en andere foortgelyke fpreekwyfen gebruikt , vermits ieder woord in den bybel met byfonder oogmerk daar in gezet en van groote nadruk is. Ik voor my dan, waardig Leeraar ! verwagt met u eenen nieuwen hemel en eene nieuwe aarde, waar in geregtigheid woonen zal. 367. V. Zal zy voor altoos vergaan?
A. Ja. Ik ftel my met eenen zekeren voornaamen Wysgeer voor, dat, zo ras de groote oordeelsdag verfchynd, Godt, die over de gantfche natuur waakt, den gewoonen loop van den aardbodem en van alle de overige planeecen itaaken zal. Zyn Goddelyke wil, welke beflooten heeft de wereld niet meer in dien toeftand te laaten, waar in ze voorheen geweest is, zal de wetten der natuur vernietigen , volgens welke de groote hemelfche lighaamen zig bewoogen hebben. Zyn alvermogen zal hen plotfelyk andere kreitfen voorfchryven, waar door ze fchielyk nader by de zon komen of dezelve voorby loopen moeten. Zo dra dit gefchied is, moet de aarde noodzakelyk met eene onbefchryflyke menigte vuurs door en door vervult worden en by de onophoudelyke uitvloeijing der zon in eenen verfchrikkelyken brand geraaken. De rotfen zullen kraaken , de bergen verzinken , de zeën ruifchen en de elementen van hitte fmelten. Daar op zal de aarde als een brandend wereld-lighaam verder voortrukken en de kragten des hemels zullen zig beweegeo. De eene planeet zal de andere volgen. De eene planeet zal na de andere ontftoken worden. De eene planeet zal na de andere beginnen te branden. Dit ver-
fchrik-



a»4 II. Deel XFIIf Hoofdflut.
a,?°Vtn dien moeten zy> die nieuwe wonderen begeeren , vooraf bewyfen dat 1 oude valsch zyn. Zyn de oude vaTsch waar toe zouden dan de wonderen dieneS' die men eischt? Zyn de oude waaS' waar toe zyn 'er dan nieuwe nodig? 2 g' Dan misfchien wil men de oudé wonderwerken door nieuwe zien bevestigt? En wat zal hier dan uit volgen? Dat 'er dagelvS wonderWerken gebeuren ' 'vksch
Sfö^SginArn dl'eKenen' di« geneurt zyn. Maar een were d, waar in PPn
aaneenfchakeiing van wonderen ou zy"
ftryd met Gods oneindige volmaaktheden'
lenl „deelvk f8 'If geftadl> "onderS Hmniïde,yk.hMr kragt en werking op de gemoederen der menfchen ter overtuiging
lltoTs Sden; ™ w*
332. V. Bewys dat Christus onfe Hoogepriester is! fs. iio. 4 De Heere beeft gezwooren en bet zal bem met berouwen: éy%, eenPriester eeuwtglyk naar de wyfe Mdebizedeks Kbr 3. i. Derhalven, gy Heilige Broederen', die mede geroepen zyt door de lemelfebe roeping neemt fn agt den Apostel en dogepr f tef' „«„ Ar i'^^ belyden, Christus Jefus > Sf' 353, V. Wat voor menfchen waren de Hoogepriesters? Eersc/aron, en naderhand z/ne zoonen en nakomelingen , van Codt gefield1 onde?
#«« , *« dat by draage "bet ampt der
kin-.



Fan de Ampten des Ferhsfers, 225
kinderen Isra'èls op zyn bette voor den Heere geduuriglyk. Num. 6. 22-27. En de Heere fprak met Mofes, zeggende: Zegt Aaron en zyne zoonen, fpreekende: Alfo zult gy lieden zeggen tot de kinderen Israëli, als gy ze zegent : De Heere zegene u en behoede u! de Heere laate zyn aangezigt ligten over u en zy ü genadig! de Heere verbef e zyn aangezigt ever u en geeve u vreede! want gy zult mynen naam op de kinderen Israëls zeggen, dat ik ze zegene. Ebr. 5. 1. Een iegelyk Hoogepriester, die uit de menfchen genomen word, word gezet voor de menfchen tegen Godt, op dat by offere gaaven en offerbanden voor de zonden,
384. V. Is Chrisius ook zodanig een Hoogepriester
geweest?
A. Neen. 'Er is tusfchen die beiden een groot onderfcheid , fchoon alles zyne betrekking op Christus had.
385. V. Waar in beftaat dit onderfcheid?
A. Dat de Hoogepriester des O. T. niet meer was dan een voorbeeld van Christus, die een oneindig volmaakt Hoogepriester was.
386. V. Bewys dit!
A. Ps. 110. 4. De Heere heeft gezworen en bet zal hem niet berouwen : Gy zyt een priester eeuwiglyk naar de wyfe Melchizedeks. Ebr. 7. 14- 17. Want hst is immers openbaar, dat van Juda opgegaan, is onfe Heere, tot welk gefagt Mojès niet gefproken heeft van het priesterdom. En het is nog klaarder, zo 'er naar de wyfe Melchizedeks een ander priester opkomt, dewelke niet naar de wet des vleefcbelyken gebods gemaakt is, maar naar de kragt van bet oneindig leven: want hy betuigd: Gy zyt een priester eeuwiglyk naar de ordeninge Melchizedeks.
387. V. W at is de grond van Jefus Hoogepriester-
fchap ?
A,



i25 //. Du/. XVÏII. Hoofdfiuk.
A. X. Hec eeuwig vreê-verbond der Drieëenheid, waar in de Vader hec verlosfings-werk den Zoon opdroeg en de Zoon dac vrywillig op zig nam. ö
2. De belofte, dat Godt zulk een Hoogepriester zou zenden , die den menfchen eene volmaakte verzoening te weeg zou brengen.
3. De zending van den Zoon zelve, in wien tj Godcallebel°ften en voorbeelden vervulde.
388. V. Had Christus een regt zig daar toe aante-
bieden?
A. Zekerlyk. De Vader wilde den Zoon de zonden der menfchen toerekenen en de Zoon was 'er meê te vreden. Dit was dan een AlJ'yk vmiraS> eeR regrmaatig verbond.
389. V. Maar kon deefe aanbieding wel aangenomen
worden?
A. Ja, vermits dit juist een middel was, om Gods beftiering en wetten de grootfte eer toerebrengen. Want wat kan den Opperften Beftierder van alle dingen waardiger zyn dan zyne barmhartigheid en goedheid te betoonen in hec vergeeven der zonden van broofe en feilbaare fchepzelen en in zig mee hen op hunne waare bekeering te laaten verzoenen, daar hy door het lyden en den dood van zynen eigen Zoon in hunne natuur zulk eene verzoening voor de zonde liet doen, die een overvloedig bewys was van zynen onverzoenb'ren haac tegen de zonde, eene regcmaatige verdeediging van het gezag zyner wetten, en eene kragtdaadige waarichuwing, om de menfchen van de zonden afcefchnkken, hen den grootften afkeer van defelve inteboefemen en hen voor altoos een fchrik aantejaagen tegen moetwillige ongehoorzaamheid? ö 390. V. Kon Jefus als een beleedigt Godt voor menfchen aan zig zelfs voldoen ?
A,



Van de Ampten des Verlosfers, 22?
A. Ja. Ik kan immers een perfoon in meer dan ééne betrekking befchouwen. Iemand kan een fchuld-eisfcher zyn en nogtans den fchuldenaar redden. Jefus eischte als een beleedigt Godt voor de zonden-fchuld der menfchen eene oneindige betaaling, en hy als Middelaar zig hunner aanneemende, voldeed deefe betaaling zelf, op dat de regten der Godheid niet gekreukt wierden. Is dit geen regtvaardigheid, liefde, wysheid?
391. V. Kan het met de Goddelyke Eigenfchappen beftaan eenen onfchuldigen voor fchuldigen te laaten fterven? A. Volgens de grondftellingen der reden kan niemand de fchuld en ftraf van een ander toegereekent worden, ten zy hy daar in bewillige. Zyn nu onfe zonden Christus toegereekent , zo moet dit gefchied zyn door eene toeftemming van onfen Verlosfer. Egter het overneemen van een vreemde fchuld en ftraf kan zomtyds ftryden met de pligten, welke wy aan ons zeiven fchuldig zyn. Niets behoort ons toe. Ons leven is een eigendom van Godt. Wy kunnen daar niet over befchikken, om dat wy van Godt afhangen. Daar Jefus nu waaragtig Godt was, had hy eene volkomene magt over zyn lighaam, ziel en leven, en kon dit alles ten besten van een ander opofferen, zonder dac hy iemand daar van eenige rekenfchap gaf.
592. V. Kon dan Godt de zonde niet vergecven zonder voldoening? A. Neen, En ik antwoord vrymoedig neen, om dat de bybel my zulks ontdekt. Job 34. 23. 34. Waar 't dat dan een engel, een uit duifend, met bem fprak, om den menscb te verkondigen, boe by zoude regt doen, zo zal by bem genadig zyn en zeggen: Hy zal verlost worden, dat by niet onderwaarts vaart in 'e verderf, want ik bel eene verzoening gevonden.
Ik



//. Deel. XFIll. Heofdfluk.
Ik voor my twyfel nog, of de reden my wel duidelyke en zekere gronden aan de hand geelt, om te zeggen, dac Godc door zyn volltrekc gezag, zo 'c hem dus behaagd had op voorwaarde van bekeering. zonder eenigè offerhande of verzoening de zonden niet had kunnen vergeeven. Naar myne gedagten laat het vernuft hier den mensch iri twyfelmoedigheid. De Goddelyke Openbaring zegt my, dat Godc de zonden niec vergeeft zonder eenige oneindige verlosfing. En hier uit belluit ik, dat Godt buiten een oneindig offer zonder kwetfing van zyne geregtigheid ook de zonden der menfchen niet vergeeven kan 393. v. Wat verftaat gy door de Offerhande van Christus?
A. Doorgaans ftelt men de offerhande van Christus alleen in zyn lyden en dood. (a) Dit nu is wel een hoofdzaak van het offer der verlosfing, maar daar is niet alles in begreepen wat tot de offerhande van Christus behoort' De Schrift leert ons, dat de offerhande van Christus de geheele verzoening van Godt met de menfchen heeft uitgewerkt, en dat derhalven die offerhande daar in beftaan heeft dat de Heiltyid zig zo wel door zyne doende' ahs lydende gehoorzaamheid aan Godt opgeorfert en dus den menfchen van de verdoemen s verlost en voor hen de zaligheid verworven heeft. 394. V. Bewys dit!
A. Uit het getuigenis van den Mesfias zelve wanneer hy tot zynen Vader zeor Ps. 40 7-n Offer en fpysofer bebaagen u niet, maar de ooren bebt gy my opengedaan. Gy wilt nog
brand-
f» In den Wegwyfe- der Eenvuldigen word deefe Vraat?
fv£„He h'g XTnT-Tl- EVCU a!s °f Christus door zyne lydende gehoorfiamheid het geheele werk der genoegdoening volbragt had. öcuu^uüc



33® II. Deel. XWII. Hoofd/tuk,
door hy het menfchelyk geflagt heeft willen verlosfen. 2. Uit de duidelyke getuigenisfen der H. S. Ef. 53. 6. Wy gingen alle dwaalende ah fcbaapen ; een iegelyk zag op zynen weg, maar de Heere wierp onfer aller zonde op bem. 1. Tim. 2. 1-6. Zo vermaan ik nu. dat men voor alle dingen ten eerften doe afbiddingen, gebeden, voorbiddingen en dankzeggingen voor alle menfchen: voor de Koningen en voor alle Overheid, op dat wy een gerust en /lil leven leiden mogen in alle Godzaligheid en eerbaarheid; want dat is goed, daar beneven ook aangenaam voor Godt, onfen Zaligmaaker, die wil, dat alle menfchen geholpen worden en tot kennis der waarheid komen ; want 'er is één Godt en één Middelaar tusfcben Godt en de menfchen, namentlyk de menscb Christus Jefus, dit zig zeiven gegeeven beeft voor allen ter verlosftng.
397. V. Is Christus ook geftorven voor die, die eeu¬
wig verlooren gaan? A. Ja.
398. V. Jiewys dit!
A. Num. 21. 5-9. En bet volk wierd verdrietig op dien weg en fprak tegen Godt en tegen Mofes. Waarom bebt gy ons uit Egypten gevoert, dat wy in de woestyne fterven ? want bier is geert brood nog water en onfe ziele walgt van deeft loofe fpyfe. Toen zond de Heere vuurige /langen onder bet volk, die bet volk beeten, zo dat een groot volk in Israëlft'terf. Toen kwamen zy tot Mofes en fpraken: Wy bebben gezondigt , dat wy tegen den Heere en tegen u gefproken bebben. Bid den Heere, dat by die flangen van ons neeme l Mofes bad voor bet volk. Toen fprak de Heere tot Mofes: Maak u een koper e flang en rigt ze tot een teeken op ! Wie gebetten is en ziet ze aan, die zal heven. Toen maakte Mofes een kopere flang en rigtte ze tot een teeken op. En wanneer een flang
ie-



Fan de Ampten des Ferlosfers. 231
iemand beet, zo zag by de koper e flang aan en bleef levendig, vergeleeken mee hec geen • Jefus zegt Joh. 3. 14-16. Gelyk Mofes in de woestyne een flang verhoogd beeft, alfo moet des menfchen Zoon verhoogd worden, op dat allen , die in hem gelooven , niet verlooren worden, maar bet eeuwig leven bebben. Alfo liefheeft Godt de wereld gehad, dat by zynen eeniggeboerenen Zoon gaf, op dat allen, die in bem gelooven, niet verlooren worden, maar bet eeuwig leven hebben. I. Cor. 8. II. Alfo zal de zwakke broeder over uwe kennisfe verlooren gaan, om wiens wil nogtans Christus geftorven is.
399. V. Indien Godc te voren geweeten heefc, wie
zalig of niec zalig worden zou, fchynt het dan niet iets overtolligs te zyn, dat Christus ook ftierf voor die verlooren zouden gaan? A. Neen. Godt heefc alles gedaan, wat tot behoudenis der verdoemden gedaan kon worden, om dus de grootheid zyner liefde aan de menfchen te openbaaren. Gelyk nu alles, waar door de volmaaktheden van Godt verheerlykt worden, nooit onnut nog overcollig is, zo kan men dit ook niet beweeren van de Verlosfing der verdoemden. Ook zou geen mensch het ve-dienst van den Verlosfer met vertrouwen hebben kunnen aanneemen, zo Christus niet voor alle menfchen geftorven was. En hoe zcu Godt dog de verdoemden om hun ongeloof kunnen verdoemen , wanneer Christus voor hen niet geftorven was? Ik kan my immers aan geen ongeloof fchuldig maaken, wanneer de Zoon Gods my niet heeft verlost.
400, V, Volgt hier niet uit, dat alle menfchen moeten
zalig worden? A. Neen. Het hemelryk is gelyk een koning, die zynen zoon een bruiloft maakte, en zond zyne knegten uit, dat zy de gasten ter bruiloft rieQ 2 pen;



f33 //. Deel. XF1U. Hoofdjkk.
pen; en zy wilden niet komen. Wederom zond by andere knegten uit en fprak: zegt den gasten: Ziet! myn maaltyd beb ik bereid. Myne mfen en myn 'nestvee is geflagt en alles bereid. Komt ter bruiloft! Maar zy veragtten dat en gingen been; de een op zyn akker, de ander tot zyne bandteering. Maar zommige greepen zyne knegten, verfmaadden en doodden ze loert dat de koning boorde, wierd by toornig tn zond zyn heir uit, en vermelde deefe moordenaars en /lak hunne flad aan. Toen fprak by tot zyne knegten : De bruiloft is wel bereid, maar de gasten waren bet niet waardig Mat. 22. 2-8. Dac Godc niec tegen zich zeiven m , wanneer hy de zaligheid van alle kwaade menfchen wil, en nogcans weecende, dac zy in hunne boosheid zullen volharden, tevens ook wil, dat de moetwillig veragters van zyne genade niet zullen zalig worden, word van Jefus in deefe gelykenis verklaart, vergelykende het ryk der genade by eenen Konrag, die tot de bruiloft van zynen Zoon gasten nodigde, om ze met zvne koninklyke genade en vriendelykheid tê ontmoeten; maar toen hy verfmaad en zyne knegten gehoond en gedood wierden, deefe menfchen elendig liet vernielen. Zy hadden gelukkig kunnen zyn, maar zy wilden niet. Veele menfchen kunnen zalig worden, maar zy willen met om dat zy de aangebodene genade Gods in Christus moetwillig verasten
401. V. Heefc Christus ook voor zig zei ven voldaan?
N'" voor Z,S zei ven, want hy was zondek zonde, maar wel voor de zonden der menfchen. 2. Cor. 5. 21. Godt beeft den genen, die van geene zonde wist, voor ons tot zonde gemaakt , op dat wy wierden in hem de eeregttgbeid, die voor Godt geld. *
402. V. Is dan Christus niet alleen geftorven om
ons een voorbeeld van gehoorfaamheid en gedald te geeven? ' A



Van de Ampten des Verlosfers, 23J
Zo word die ryk niet op eene aardfche en wereldlyke, maar veel meer op eene hemelfche wyfe door de kragt van zyn Woord ea Geest opgerigt en beftiert. Alles is en vertoont zig hier koninklyk, eene koninklyke waardigheid, koninklyke weldaaden, koninklyke hulpe en befcherming. Men ziet hier de wyste wetten, verordeningen en middele» tot welvaart van de Gemeente van Jefus en tot bevordering van haar eeuwig heil. Ieder onderdaan bewyst hy zyne koninklyke genade , regeert ze wyslyk , zegent en verdeedigt hen en ter regtertyd brengt hy ze over in het ryk der heerlykheid, alwaar zy, na dat zy hier een koninglyk priesterdom zyn geweest, als overwinnaars zullen zegevieren.
422. V. Wat het ryk der Heerlykheid ?
A. De bemel, welke Jefus door zyne zegepraaiende hemelvaart beeft ingenomen. Hy heerschr, leeft en regeert reeds aldaar en na de verdelging van zyne vyanden zal hy dit ryk ook openbaaren , wanneer hy over en met de zegepraalende kerk heerlyk zal regeeren en haar met eeuwige heerlykheid en zaligheid bekroonen. De perfoonen, welke tot het ryk der Heerlykheid behooren , zyn alle uitverkoorenen. Terftond na hunne dood worden hunne zielen in de gewenschte rust en gelukzaligheid ingevoert, en by den wederkomt van den Verlosfer ten oordeel zullen de opwekte lighaamen met hunne zielen hereenigt en in de zalige gemeenfehap met Godt worden overgebragt. Met eene waare gehoorzaamheid wil ik dan Jefus voor mynen Heer en Koning belyden, op dat ik niet zyn toorn ondervinde , maar zyne koninklyke genade geniete. Zyn ryk is niec van deefe wereld. Daarom zal ik als zyn onderdaan ook met myn hart niet aan de
aar-



**• II. Beel. XFIII. Hoofdm.
aarde nog aan de aardfche goederen handen en defel ve geen grootere waarde geeven dan X Sd 'hvT t 8°ederen vergSkdJkKi Ay*eer my tot een kon>ng gemaakt 2,5? uryden' °P dac de wereld en myn verdorven hart niet overmy heerfchen maar dat lk over alle de verzoekingen van myne geesteiyke vyanden door den koninkSen ^ CnVaf J/US zegeP!^Ie. Ik zal ook alle zyne onderdaanen liefhebben en het alïïmeene best van het geheele ryk tragcengte
zelve vS °P de.gre"«P^len lan h c zelve verder worden uitgezet, terWyl ik dé
£-6lding e,n-de toek™ende heerlyke openbaaring van dit ryk met verlangen te gemoec zie lk ben getroost. Jefus is myn Koning. Van hem verwagt ik alle befcherming. Door ïïl K In Wdke hy leeft en regeert^ zal
winnen ^n?** geeStC,yke vyanlen óvS winnen. Hy immers is grooter dan alles en daarom overwint hy ook alles. Na
neb zaffk deS ?eioofs vol^<%
neb , zal ik in zyn eeuwig en heerlvk rvfc
worden overgebragt, alwaar ik "et al leert
zyn onderdaan zal zyn, maar ook met hS
die myn Koning fr, eeuwig heerfchen! '



24?
XIX HOOFDSTUK.
Van de Perfoon des Heiligen Geestes.
423. V. Wie is de derde Perfoon in het Goddelyke
Wezen ? A. De Heilige Geeft.
424. V. Wat is de H. Geeft?
A. Een waaragtig Goddelyk Perfoon.
425. V. Bewys dit!
Ai Hy, die alle perfoonlyke en Goddelyke eigenfchappen en kenmerken heeft, welke een perfoon, die waaragtig Godt is, bezit; moet zelfs een Goddelyk perfoon zyn. Nu bezit de H. Geest alle kenmerken en eigenfchappen van een Goddelyk perfoon. 13y« gevolg is hy ook een waaragtig perfoon en nietminder waaragtig Godt.
426. V. Is de H. Geest dan 1. geene Goddelyke
volmaaktheid of eigenfchap? a. geen Goddelyke kragt of werking? 3. geen gef.haperi Wezen of Creatuur ? Ai Neen. Want de H. G. word gezonden van den Vader. Joh. 15. 26. Hy heeft zig geopenbaart by den doop van Jefus en op dert eerden Pinxterdag des N. T. Dit kan geen 1 plaats vinden als by een perfoon. Eene eigenfchap of kragt kan niet gezonden worden nog zig openbaaren. Die zelve fchept, is geèn gefchapen wezen. De H. G is onfe Schepper. Derhalven is hy geen Creatuur. Wanneer wy op alles letten, het welk de H.S* van den H. G. getuigt, dan ontdekken' wy, dat hy is eene van den Vader en Zoon onderfcheidene Goddelyke perfoon in eenheid van het Goddelyke Wezen met den Vader en den Zoon, gelyk eeuwig, almag» tig &c.
427. V. Bewys, dat de H. G. eene van den Vader
en den Zoon onderfcheidene Goddelyke R per-



«44 II. Deel. XIX. Hoofdjluk.
perfoon is in eenheid van het Goddelyke Wezen met den Vader en den Zoon, gelyk eeuwig, almagtig enz.! A. Dat hy
Z. Een perfoon is, bewys ik
a. Uit zyne perfoonlyke werkingen, als daar zyn: Èisfcboppen aanft'ellen. A€t. 20.28. Gaven uitdeelen. 1. Cor. 12.11. Hoor en, fpreeken en verkondigen. Joh. ï6. 13. &c. Nu worden in de H. S. wel zomtyds perfoonlyke werkingen toegefchreeven aan zaaken, die geene perfoonen zyn, gelyk men die vind van de liefde 1. Cor. 13. En van de wet word gezegt 2. Cor. 3. 6. dat zy dood. Van de zonde: Zy bedroog my en doodde my. Rom. 7. 11. Dan deefe dingen kunnen geene perfoonen zyn. lk kan derhalven op zekere gronden van deefe geen gevolg trekken op den H Geest. Want deefe kan een perfoon zyn. En dat hy waarlyk een perfoon is, blykt
b. Uit zyne perfoonlyke eigenfchappen. Het geen een perfoon genoemd word,moet eene volkomene met verftand en wil begaafde zelfstandigheid zyn. By voorbeeld : een onredelyk of levenloos fchepzel is geen perfoon, om dat het geen verftand en wil heefc, fchoon het eene volkomene zelfltandigheid is. Een engel is een perfoon, want hy beftaat zonder een deel van iets anders te zyn en is begaaft met verftand en wil. De ziel van den menfeh is wel eene zelfftandigheid, met verftand en wil begaaft, maar zy is een ge leelte van den menfeh en dus geene volmaakte zelfltandigheid. Zy verdient derhalven den naam van eene perfoon nier. Maar de menfeh is een perfoon, want hy heefc
ver-



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. 255
die in myne geboden wandelen, en myne regten houden endaar na doen. Eph. 4. 22—24. Zo legt nu van u af naar de voorige wandeling den ouden menscb, die zig zeiven door lusten in dwaaling verderft! maar vernieuwt u in den geest uws gemoeds en trekt den nieuwen menscb aan , die naar Godt gejebapen is in opregte geregtigheid en heiligheid 1 _ A&2. V. Is dan de mensch van natuur niet heilig?
' Neen. Eph. a 3. Kinderen des toorns van natuur. aio V. Kan hy door eigen kragten deefe verloorene heiligheid niet weder krygen ? a. Zo weinig als een doode zig zeiven kan op' wekken, even zo min kan de onheilige zig heilig maaken. 4.44. V. Hoe moet men zig den mensch in het werk ' der Heiligmakinge voorftellen? a. Als een, die dood in zonden tot bekeering word opgewekt en bekeerd zynde na de volmaaktheid Jlreeft. A45. V. Wat betekent dood in zonden?
a. Dien ftaat, waarin de mensch uiteen moetwillige onkunde of gebrek van Levendige kennis der Goddelyke wet wrevelmoedig in zyne daaden van Gods Wet afwykt. Eph. 2. 1. Gy waart dood door de overtreedingen en zonden.
446. V. Wat opgewekt ter bekeering? A. (a).
447. V. Wat bekeert zynde?
448 V. Wat ftreevende na de volkomenheid?
440. V. Hoe benoemt men de werkingen van den Heiligen Geest, waar door dit gefchied?
A.
(d) Zie Eerde Proeve. (£) Zie Eerfte Proeve.
(e) Zie Eerfte Proeve,



256 //. Deel. XX. Hoofdftuk.
A. Die werkingen , waardoor de H. G het geesteiyke Leven in ons werkt en onderhoud, worden genadewerkingen genoemt die wederom onderfcheidene naamen kryen' naar dat zy zig onderfcheidentlyk openbaaren. Werkt de H. G. met zyne" genade i„ s menfchen verftand, zo heet zy de verhgtende genade of de verligting. Werkt hv in de wil, om dezelve te veranderen, heet zy de wederbaarende genade of wederae. boorte &c. ö 450. V. Gefchieden deefe werkingen middelbaar of onmiddelbaar? A. Middelbaar. 45r. V. Wat zyn de middelen, die de H. G. gebruikt ? & A. Vermits de genadewerkingen des H G onderfcheiden zyn, zo zyn ook de middelen verlchillcnde, waar van de H.G. zig in ieder by zonder genadewerk bediend , gelylc wy by onderzoek van dezelve ontdekken zullen. Nogtans zyn de byzondere genademiddelen des ti. G. woord en facramenten. 452. V. Bewys dit.'
A. Pf- 03. 5. Uw woord is eene regte Leere. Heiligheid is dejuraad van uw buis eeuwiglyk. Ez: 36. 25. Ik wil rein water over u Jprengen, dat gy rein word van alle uwe onreiniz. beid. Joh. 17. 17. Heilig ze in uwe waarbeid! Uw woord is de waarheid. 1. Cor. 11. 26. Zoo dikwils als gy van dit brood eet en' van deefen kelk drinkt, zult gy den dood des Heeren verkondigen, tot dat by komt. Tit. 3. j—8. Niet om de werken der geregtigbe'id' welke wy gedaan hadden, maar naar zyne larmbertigbeid maakte byons zalig door bet had der wedergeboorte en vernieuwing des Heiligen Geestes, denwelktn by rykelyk over ons beeft uitgegooten door Jefus Christus, onfen Zaligmaker, op dat wy door desfelfs genade
regt.



Fan de Genadewerkingen des Heil'gen Geestes. 257
regtvaardig en erfgenaamen des eeuwigen levens zyn zouden naar de boppe: dat is immers gewisfelyk waar.
453. V. G-fchieden deefe werkingen op eene we-
derftaanbaare of onwederitaanbaare wyfe ? A. Op eene wederflaanbaare wyfe.
454. V. Waar mede bewyst gy dit?
A. Met het voorbeeld der Jooden , van welke zo in het O. als N. T. verhaald word, dac zy den H. G. wedeiflaan hebben, Ëf. 6-?* 10. Zy verbitterden en ontrustten zynen Heiligen Geest: daarom wierd by baar vyand en Jrreed tegen baar. Aft. 7» 51. Gy balftarrigen en onbefneedencn aan herten en ooren! gy wederfireefd altyd den Heiligen Geest, gelyk uwe Faders, alzo ook gy,
455. V. Hoe verdeelt men deefe Genade werkingen?
A. (a)
4jó". V. Wat is de voorkomende genade?
A. Die werking, waar door de H. G. de be» keering byeh in den mensch begint, zo dat hy deri godloofen zondaar alle gelegenheid tot zyne bekecring geeft. Zo gebeurde het, dat Augustinus, toen hy nog een blinde Manicheër was, Ambrofius uit nieuwsgierigheid hoorde, en dit wierd hem eene gelegenheid tot den aanvang zyner bekeering. De Jood Gerfon uit nieuwsgierigheid of tydkorting het N. Tesramenc leefende, wierd onder het leefen zo kragtig geroert, dat dit het beginzel zyner bckeering wierd. Zo gebeurd het dikwils naar het uyterlyk aanzien by toeval, dat men in een Kerk gaat, of een boek leest, of met iemand fpreekt &c. daar nogtans de voorkoomende genade deefe ukerlyke omltandigheden zo
be«
OO Zie Eeifte Proeve.
S



a«8 11. Deel. XX Hoofdftuk.
beftiert, dat zy eene gelegenheid ter bekeering worden.
457. V. Waar uit bewyst men die!
A. 1 Uit de gefchiedenisfen der wedergeboorenen.
2. Uit de goddelyke openbaringe. Aft. 24. 25. Toen Paulus fprak van de geregtigheid, en van de kuiscbeid en van bet toekomende oordeel, verfcbrikte Felix.
458. V. In wat ftaat van den mensch is deefe gena¬
de werkzaam op hem ? A. (a).
459. V. Brengt dan de mensch niets toe tot deefe
genade?
A. Neen. Jefus zegt Joh. 6. 44. Niemand kan tot my komen, ten zy dan dat bem trekke de Vider, die my gezonden beeft. 400. V. Kan de mensch die vermyden ?
A. Neen. 461. V. Bewys dit!
A. De 29 en 6^Re Pfalmen toonen dit op het duidelykfte. Vergun my , dat ik u dezelve opzegge en tevens den zaakelyken inhoud kortelyk melde !
Pfalm 29.
Vs. r. Brengt herwaarts den Heere, gy geweldigen ! Brengt herwaarts den Heere eere en (terktel
2. Brengt herwaarts den Heere de eere zyns naams f Bid den Heere aan in beihge ver fier inge !
3. De Stem des Heeren gaat op de wateren. De Godt der eere dondert, de Heere op groote wateren.
4. De ftem des Heeren gaat met magt. Dejlem des Heeren gaat heerlyk.
5. De jlem des Heeren verbreekt de cede-
ren$
(a) Zie Eerfte Proeve.



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. 259
ren ; de Heere verbreekt de cederen
in Libanon; 6. En doet ze fpringen als een kalf, Liba»
non en Sirion als ten jong eenhoorn, f. De jlem des Heeren bouwt als Vuur.
vlammen,
8. De flem des Heeren beweegt de woeflyre; de Jlem des Heeren beweegt de woeftyne
Kades.
9, De Jlem des Heeren beweegt de hinden en ontbloot de wouden, en in zynen tempel zal bem ieder man eere zeggen.
10. De Heere zit eenen zondvloed aanterigten en de Heere blyfi een koning in eeuwigheid.
ïl. De Heere zal zyn.volk kragt geeven Dé Heere zal zyn volk zegenen niet vrede.
David vermaant in dit digtftuk de groo.» ten der aarde, om de grootheid van Godc te erkenren. Die vermaning vinden wy vs. 1. en 2. Hy vermaant ze, dat zyGodc de eere geeven en hem aanbidden. Hier op (telt hy de beweegredenen daar toe voor, welke hy ontleent van Gods kragt in het re* geeren der Wereld, welke kragt zig in "c byzonder openbaart zo wel in hec verwekken van den donder, als in hec bellieren van den regen of andere wateren. Den donder befchryft hy vs. 3 en 4. En de uitwerkfels daar van vertoont hy vs. 5 —9. Het voorftel hier van drukt hy in zulke bewoordingen uit, welke de magt van Godc aantoonen, wanneer hy een ieder, die deefe zyne (tem hoort, met vreefe en fchrik Haat en treft, terwyl volgens vs. 10. en 11. Gods tempel van deefe zwaare onweders onbefebadigt blyfe en alle zyne godvrugtige aanbidders daarin gerust den lof van zyne majelleit bezingen, zeggende: „ De Heer is de groote koning, die «Ie wolti ken regeert en de dondervlaagen gebied S 2 „ zulk



«*> 11. Deel. XX. Hoofdjluk.
„ zulk een uitwerking te doen, als hem „ behaagt. Wanneer aile andere heerfchers „ verdwynen, bjyft de Heer beftendig,d;e „ hy is: cn de donder verbreekt de boo„ men en rotfen nietligter, danhydehoog„ moedigfte Vorften verbreeken kan, dies „ zy voorhem beeven en voor zyne oordee„ len fchrikken moeten. Maar hen, diezig „ aan zynen dienst opregtelyk hebben toe.
gewyd, zal de Heere onderfteunen, hoe ,, zwakzy ookzyn.Zy kunnen zig verlaaten „ op zyne magt, dat die hen inde groot fte „ gevaarenen tegen de magtigfte vyanden „ onderfteunen Zat. Hy zal ze niet alleen „ behoeden voor het kwaad, maar ook „ met geluk befchenkeo en zegenen." Pfalm 67.
Vs. 2. Godt zy ons genadig en zegene ons'. Hy laaie ons zyn aangezigt ligten] Sela 1
3. Dat wy op aarde erkennen zynen weg; onder alle Heidenen zyn beil.
4. Godt l u danken de volkeren; u danken alle volkeren.
5. De volkeren verheugen zig en ju/gen , dat gy de lieden regt rigt en de lieden op aarde regeert. Sela!
6. Godtl u danken de volkeren; u danken alle volkeren.
7. Het land geeft zyn gewas. Godt, onfe Godt, zegene onsl
8. Godt zegene ons en alle wereld vreefe beml
De digtcr voert hier de Kerk van Godt fpreekende , en wel biddende in om den zegen van Godt. vs. 2. Hier op meld zy de oorfaak van dit gebed vs. 3. namentlyk , op dat het géiugc van Gods wonderbaare voorzienigheid over Israël en van de verlosfin»cn, die hy voor
hec



Vande Genadewerkingen des Heiligen Geestes. tffs
het zelve werkte, niet alleen » hun land ^„f nok onder alle volkeren verbreid zyr.de, S^af door mogtcn bewoogen wcr en
en aanteD1"V d , zy te gemoet zag, na;«Syktóe%Sren Godc zouden lo1" 'I a-6. Zy wenscht te zien dat de
l°n van hec geluk, dac 'er• ,n ,s, om onde
é Sut" rezy juvgfien ovtr u die nie-
buitengewoone,.*> Jz|e^ |heelevol. gelukkige gevallen, hetzrvf ^ de har.
kCTM VhS7edïvte b™nÏÏ der aarde
te" Va^a„ met vrees vervullen voor een alnu en dan met vk^ deefe vej>
«oiae genadej^-ffig



25* II. Deel. XX. Hoofdftuk.
door hetbarte en beetende tanden te zamen over bem. Derhalven kan een mensch de voorkomende genade niec vermyden.
462. V. En waarom niet?
A. Om dat geen meosch de gefteftenis vanzvn natuur nog de werkingen van Gods algemeene en bvzondere Voorzienigheid in die leveD verhinderen kan.
463. V. Kan de mensch die wederftaan? A. ïa.
464. V. Waar uit bewyst gy dit ?
A. Ex. 8. 32. Pbarao verhardde zyn bart. Acl. 7. J'. 'egt Stepbanus lot de Jooden: ey baljtarngen en onbefmedenen aan herten 'en oor en i gy weder jlreejd aliyd den heiligen Geest gelyk uwe Vaders, alzo ook zy. '
465. V. Waarom laat Godt dit toe?
A. Om dat Godt dc vryheid (a) van de menfchelyke ziel in de bekeeringniet wegneemt het welk met zyne wysheid en goedheid zou Itrydig zyn cn tegen de order der genade aanloopcn. Want zal de mensch bekeerd worden, dan moet zyn verftand de heilfdame waarheden des hyls, door Godt geopenbaard, begrypen en ten djen einde Gods woord opmerkzaam en aanhoudend betragten Maar de mensch heefc de vryheid, om zisr hiervan te onthouden. Deefe vryheid neemc Godt niet weg, om dat hy den mensch niec tot de bekeering door zyne almagt dwingt maar tot de bekeering door zyne genade en liefde roept en hem by een regemati» gebruik van de genademiddelen ten vollen bekeert en zyn hart veranderc, zo door de verligtmg zyns verftands.. als door dc bui^in^ zyner wille.om nadekragtiglte waarheden té luisteren. y
O) Het onderfcheid tusfchen vryheid en vnewU is se. noegzaam ter wederlegging van de baatelyke gevolgen L onkundige uk deefe Le«r van onfe Kerk trekken. ' ■



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. 263
460'. V. Wat is de werkende genade?
A. Die des menfchen wille buygc, om met op. zettelyk te wederflreeven. 467. V. Waaruit bewysc men die?
A. Uit het voorbeeld van David, die na begaane zonden van moord en overfpel door de rede van den propheet Natban niet alleen tot bekentenis van zyne zonden kwam .zeggende: lk beb gezondigt tegen den Heere; maar ook de werkende genade ondervond, waardoor hy Godt zogt. s.Sam. 12.13-16. Uit het voorbeeld van Lydia, van welke wy leefen Act. 16. 14. En eene godvreefende vrouw, met naame Lydia, eene purper kraamIter, uit de Stad der Tbyatirers, hoorde toe, welke de Heere bet bert opendeed, dat zy daar ast op bad, wat van Paulus gefprooken wierd., Phil. 2. 13. Godt is 't, die inuwerkt bet willen.
468. V. In wac ftaat is zy werkzaam op den mensch/
A6o V.' Hm gedraagt zig de mensch daarby op eene lydende, dan op eene werkfaame wyfe? A. Op eene lvdende wyfe, want de bekeering gefchied in de wil, als in een lydend onder-
ato V. WaT'is de medewerkende genade?
A. Die werking, waardoor de H. Geest het doen van hec goede voorbrengt. *7i V. Bewys, dat'er eene zodauige is.
a pf. i»9» 'i- ik beb°ude uw 'wmd tn myn
' bene, op dat ik niet tegen u zondige. Phil. 2. I2 iV Alzo, myne Liefftenl gelykgy altyi gehoor faam geweest zyt niet alleen in myne teemwoordigbeid, maar nok nu veel meer tn inyn afwezen, werkt, dat, gy zalig wordt met vreefe en beeven! wam Godt is 'J, 01e tn
u
00 Zie Eerfte Proeve.
S 4



s'4 II. Deel XX. Hoofdfluk.
u werkt beide btt willen en het do°n naar *.m welbehaagen. mar
4'2. V. lp wat ftaat van den mensch werkt de H Cr. met den mensch? a' In de hyligmaking.
473- V. Waarin beftaat deefe medewerking vaD den ti. G. met den mensch? Zzodan,'g ee°e kragt, waar door de mensch meer en meer van de heerfchappy der zonen ?ot Z? VSnHdetZ°nde te gehouden geftSt worcf.0^6 kragUg aa^P-rten
4U' V' £PJ!a^Wy » ^de mecsch medewerkende met den H. Geest? Doet hy dit door eige kragten, die hy nu bezit, of door heï
feïeeït?er Ve™0genS « die de H' G he™
^a^rfenf 47J» V. Bewys dit laatfte ?
Ezcch' 36-. 27. Ik wil mynen geest in u geeven, en ml zulke Lieden uit u maaien, dl in myne geboden wandelen en myneretZlol den en daar na doen. Rom. 8. ]4. Walt die
ai* V h GseSl G°ds dryft » die ^ GodsMnderen 4?6 V. Hoe gedraagt zig de mensch dan daa in lvdender of werkender wyfe ? ' y
h. Werkender wyfe. Phil. a. ï2 Werkt dat™
I' (S* 18 V°Ik0meD maak^de genade? 478. V. Jkwys, dat'er eene zodanige is?
rl. 51. 14. ij. Troost my, Godtl weder met uwe bulpe en devrymoédig, Geïst ofdfr boude my! Want ik wü de wlrtr!etrTtL wegen leeren, dat zig de zondaars tot u Z
kee-
OO Zie Berfie Proeve.



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes, 265
heeren ! Phil. 1. 6. Ik heb van dat zeiven een goed vertrouwen, dat, die in u begonnen beejt bet goede werk , die zal bet ook volbrengen tot op den dag van Jefus Christus.
479, V. In war. (laat van den mensch vind die plaats? A. In den voortgang en wasdom der heiligma* kinge, wanneer hy na de volmaaktheid (treeft.
480 V. Hoe gedraagt zig de mensch daarby?
A. Lydendcr wyfe. in zo ver hy de werkfaame genade des H. Geestes niet wederftreefr, maar voornaamentlyk werkender wyfe, terwyl hy de genadekragt, aan hom gefchonken, aanwend tot een H. leven , na de volmaaktheid tragt, van de genademiddelen zig bediend tot den wasdom van het geestelyk leven, biddende en waakzaam is.
481. V. Zyn defe Genade-Werkingen wezentlyk
van elkander onderfcheiden? A. De genade der bekeeringe en hvligmakinge in alle haar onderfcheidene werkingen is een en dezelfde, maar verfchilleode in trappen. Hier van daan devoorkomende,werkende,medewerkende en volkomenmaakende genade.
482. V. Waarom word ons de Heiligmaking niet
op één rys volkomen gefchoriken? A. Het zedelyk verderf van den menscb is te groot, dan dat hy in één oogenblik bekeert en geheiligt zoude kunnen worden, Daarom word de Heiligmaking den mensch zodanig gefchonken, dat zy door de genadewer« king van Godt, die een Godt van order is, haar begin , haar voortgang en einde heeft. En dit is de oorfsak, dat de werkzaamheid des H. Geestes met geen brandend gevoel ondervonden word.
483. V, Hoe kan men zig naar aanleiding van Gods
woord de traps gewyfe opvolgingen deefer genade-werkingen voorltellen? A. De metisch dood in zonde word door de voortkomende genade geroepen, door de S S wer»



6HS II. Deel. XX. HoofdJluL
geloot tot Godt bekeert, geregtveerd.Vr aangenomen tot Gods kind, gSS en met Godt vereenigt, terwyl bfindefra " der medewerkende genade de Jonde laat Ir, de deugd betrage ja meer en meer n aeene volmaaktere heiligheid trage, die hy ook door de volkomenmaakende genade £
Sarnïdyk Öy wasdom en * df dood Jol maakt door eene volle uitroeying van den o v wortel der zonde berykt. Y 2 den
4 4' vlrdSgtWySC ^ Verdeedi^ »« defe
A' haïdeir vï? e,'d'^naar welke Gode altyd handelt. Volgens die wysheid heefc hy ook defe order gemaakt, die mee alle zynVSgenfehappen en oogmermerfcen hemmee c
en de zaligheid der menfchen op de besce wyfe bevordert. Ken mensch, die zvne
v^de* wS Zal U!'C de ö van de wereld eo van zyn eige gefieldheid, uit zyne betrekking, in wclkeny rn« God en andere menfchen ftaat, veel van Gods order, bier gemaakt, en van 's men" fchen gedrag, hier voorgéfchreeven , begrypen kunnen. Maar deVe kennis s onvolmaakt en in veele gevallen onzeker Hierom is Gode onfe twyfelmoedlgheTd door zyne Openbaring te hulp gekomen SE mand heefc ons deefe order beter kunnen ontdekken, als jefus en zyne ApoiTn en «o dra wy die order kennen iff % band p, overtuigd, zy 0ns ook, dac zv met den toeftand der menfchen, mee Go l volmaaktheden en oogmerken fa, de bes e overeenttemming ftaat. Mare. i.
As
Ca) Zie de vorige 483. Vraage,



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. 267
Jus fprak : De tyd is vervuld en bet ryk Gods is naby gekomen. Doet boete en geloofd aan 't Evangeliuml Rom. 8. 20. 30. Die Godt te voren voorzien beeft, die beeft by ook ver~ ordineert , dat zy gelykforiwg zyn zouden bet evenbeeld zyns Zoons, op dat dezelve de eerstgebooren zy onder veele broederen. En die by verordineert beeft, heeltby ook geroepen, en die hy geroepen beeft, die beeft by ook tegtveerd;g gemaakt, en die hy reglveerdig gemaakt beeft, die beeft by ook heerlyk gemaakt. 1 Cor. 1. 30. Cbritl'is Jefus is ons van Godt gemaakt- tot wysbeid, en tot geregtig' beid, en tot heiliging en tot verloffmg Eph. s. 4 — 6. Godt, die ryk is van 'barmhartig* beid door zyne groote Liefde, waarmede by ons beeft lief gehad, toen wy dool waren in de zonden, heeft by ons met Christus levendig gemaakt, (want uit genade zyt gy zalig geworden.') en beeft ons met bem opgewekt en met bem in bet hemelfche Wezen gezet in Christus Jefus.
4B5. V. Wat is het eerfte werk, dat in onfe Heiligmaking gefchied? A. Om Zalig te worden, moeren wy in Jefus gelooven. Wy kunnen in Jefus niet gelooven, ten zy wy van dc Zaligmakende Waarheden overtuigd zyn. Wy kunnen van dezelve niet overtuigd worden, ten zy wy zeeerst kennen. Daar ons nu de zaligmakende waarheden verborgen zyn, is het nodig, dat Godc ons tot derzelver kennisfebrenge. Dit nu is het erfte werk, dat in oDfe Heiligmaking gefchied, en den naam draagt van roeping.
486- V, Waarin beftaat de Roeping?
A. in eene openbaaring van de orde, in welke Godt de menfchen , wil verligteq, bekeeren, heiligen en zaligen.
4Q7. V. Waaruit bewyst gy die?
A. Prov. I. 20, 21. De wysbeid klaagt daar
bui'.



£5 8 77. Deel. XX. Hoofdftuk.
buiten en laat zig booren op de ftraaten. Zy roep; in de deur aan de poort voor aan onder 't volk. Zy fpreekt baare woorden in de Stad 2. Iim. i. 9. Godt heeft ons zalir gemaakt ingeroepen met eene heilige roeping, niet mar onjawerken, maar naar zyn voorneemen en genade, die ons gegeeven is in Christus Jefus voor den tyd der Wereld. J J
488. V. Wie word geroepen?
A. Die Schepselen, voor welke Jefus geftor. venis. Deele nu zyn geene anderen, nis de gevallene menfchen en voordeefen alleen heefc hy de mogelykheid, om zalig te worden, verworven.
4<Jo. V. Kewys, dac alle menfchen geroepen worden !
A. Het algemeene verdienst van Christus is de natuurlyke greod , waarop de algemeenheid der roeping berust. Die geeft Paulus duidelyk te kennen i. Tim. 2. 4—6, Godt wil, dat alle menfchen geholpen worden en tot kennis der waarheid komen , want üaaris één Godt en één Middelaar tusfcben Godt en de menfchen, namentlyk, de menscb Christus Jefus, die zig zeiven gegeeven beeft voor alle ter verloffmg Godc wil de zaligheid niet van zommige, maar van alle menfchen. Daar nu de menfchen zonder de Goddelyke roeping tot de zaligheid niec geraakt kunnen, zo is 't klaar, dat Godc niet flegts zommigen, maaralle menfchen toe de zaligheid roept. Inzonderheid heefc Gode in onderfcheidene tyden alle menfchen op éénmaal geroepen.
1. In Adam, na dc zondenval hem roepende en de toekomende veiiosfing der zondaaren door den Mesfias bekendm iakende.
2. In Noacb, alleen met de zynen na den Zondvloed overblyvende,
3-



Van de Cenadewerkingen des Heiligen Geestes. 265)
>}. Door de Apostelen, toen de groote roe* ping slier volkeren beginnen zou, welke bctract kan worden
a_) Als voorzegt. lJf. 50. 1. GodtdeIIee*e de Magtige fpreekt en roept de werhl <van den' opgang da zonne tut den ondergang toe.
b; As bevolen. Mare. 16. 15. Gaat been in de gebeele wereld en predikt bet Eoangelium allen creatuuren.
c) Als volbragt. Coll. t. »}*. Het Euangelium is gepredikt onder alle creatuur e, die onder den hemel is.
490. V. Worden alle menfchen op ééne Wyfe ge¬
roepen ?
A. Neen. Daar is eene buitengewoone en ge. ' woone roeping. Dc buitengewoone beftaat in eene onmiddelbaare bekendmaking van Godt aangaande de waarbeden des heils. Zo riep Godt onze eerfte Ouderen, Abraham , Paulus. De gewoone roeping , die alleen heden plaats vind, beftaat in eene bekendmaking van de waarheden, die ter zaligheid noodzakelyk zyn , zooder dac Godt een wonder doet. Dan deefe gewoone roeping is wederom onderfcheiden.
491. V. Op hoe veelerlei wyze worden dan de men¬
fchen geroepen? A. (a).
492. V. Waar in beftaat de roeping, die door het
Natuur-lisc gefchied? In eene begeerte na eene nadere kennis Gods, door die waarheden verwekt, die den mensch door hec vernuft bekend zyn. 401, V. Waaruit bewyst gy die ?
A. Job. 12. 7- 10. Vraagd dog het vee, dat ial 't tl leeren en de vogelen ondtr den bemel zullen 't u zeggen. Of fpreekt met de aarde,
da
fa) Zie Eerfte Proeve.



970 11 XX. HoofdM.
zillVuVeZue^ tVisrCbm in * *
£>"t in zyneband l 2 Jf/ S"**** beeft? <^er leeft en deges^ZT 1 'Jet *«» "gelyken? Rorn. ^^««f
baar, «.« Godt telf lUt' "
w, ^ eeuwige kraPt eTrS/ Ynm^ dat
*«, namentlyk, aan Z Tl ™n de ™er. reld, alzo dat zy££*JfbeW"X der w.
*y vlst^8 Ze % bebben. bebben bei nieter,?',"1 Godt «, «.
maar ZynP[n {2 aU een Go^t nog
verftand, waar door Zv Sr*Jbhen ,ne°°en Schepping en VoorzierfX d h?" dCT zyn van Godt en de 4Dll5nV3"^^ zelfs dienst befluiten fi^ toc desgebeurtenis/en der natuur a?.- " Z/n de regen , vrugtbaare vden z°n.nefch™ • volgens Act. i4. ,T 'V, Dr e" diergelyke ftemmen tot den diens; GoddeJy!<e roep. hoogften, wat moe S „Pn den ^terdenken v'an zyn?Ve ^inf.' etn mensc^ wanneer hy agt S ï g^ °C beke»ing, gebeurtenissen ^nïe „aufur « onSew°one
496. V.
W Zie 45i. Vraag.



Van de Genadewerkingen de Heiligen Geestes. »71
496. V. Hoe word de mensen door het getuigenis
van 't geweeten geroepen ? A, Door eene innerlyke bewustheid van zyn pligt en pligtverzuim. De mensch, door de eerfte roeping van het aanwezig zyn en de Voorzienigheid zyns Scheppers overtuigt, begrypt zyne verpligting, om dat Hoogde Wezen te dienen. Hy onderzoekt derhalven zynen wandel, of hy dit Wezeri ook zo, als deszelfs grootheid en hyligheid vordert, gediend hebbe. De mensch,zyn gebrek en pligtverzuim ontdekkende, agt zig verpligt om natevorfchen, hoe hy die vertoornde allerhoogfte Wezen verzoenen kunne.
497. V. Waaruit bewyst gy deefe Roeping?
A. Gen. 4. 13. Kainjprak tot den Heere: my. n$ zonde is grooter, dan dat zy my mag vergee. ven noorden. Rom. 2. 14. «5. Want is't dat de Heidenen, die de wet niet hebben, en nogtans van natuur doen de werken der wet, dezelve, dewyl zy de wet niet bebben, zyn zy zig zeiven een wet, daarmede, dat zybe. wyfen, 't werk der wet zy befchreeven in hunne herten, nademaal bun geweeten hen betuigt, daar toe ook de gedagten, die zig onder eikander aanklaagen of ontfcbuldigen.
498. V. Ontvangen alle menfchen deefe roeping? A. Ja. Want Godt heefc alle menfchen niet
alleen verftand gefchonken, om te kunnen oordeelen en befluiten, maar ook eenige algemeene grondftellingen in de natuur overgelaaten, om het waare van het valfche, het goede van het kwade, te onderfcheiden.
499. V. Is zy op zig zelfs alleen genoegzaam den
Mensch te bekeeren? A. Neen. Want deefe roeping onderrigt der» mensch wel van zyn pligt en pligtverzuim , maar geeft hem geen vermoogen
om



•ft ll.Dul. XX. HKfiJl,lt.
meikl Wamt>m teU gy Heden Lu i} daar geen brood is ? eeuwen.a bid dT'" • met van kunt verzag Zrdi\ «y dog toe en eet bet goTde zo \J ziele in wellust vet w&Tl' NZ *W voren herwaarts en kmi tTrmtlfn Zo zal uwe ziele keven \ want ik ™ den een eeuwig verbond maat* H " dj gewisfe gelTuatdT^h T/T^' den Ueücn m een geiuige
zult Hydenen roepen, die gy niet kend' ™ Hjdenen, die u niet kewn l n ' 71 locpen, omdes Heere 'Slle uwesr^ 'V mm ^ Ifraël, aie l Verbee nt R
aanroepen, die zal zalig voorde i Z l l zullen zy aanroeren • .£ Jaar boe
-en? In Ze /u t %SZS T ^ zy niet gehoon bebbe^En tl ziïelT baoren zonder Dredihn ? p2 l , W Prediken f,' jlt Ei bos zul!en zy
Zhk Z'frLL V met jonden worden ? geiyn gelcbreeven (taal: boe IMxb J voeten der eeenen di„ Z j Wf zyn de
alle
00 Zie Eerfle Proeva.



Fan de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. aj|
alle iet Euangelium gehoorzaam . want Efaias zegt: Heer! wie gelooft onfe prediking! zo komt bet geloof uit de prediking en de prediking door bet woord Gods. Maar ik zeg: hebben zy het niet geboort? Trouwens in alle landen is immers bun lieder gduid uitgegaan en in al de wereld hunne woorden.
KQ2. V. Is deele Roeping noodzakelyk? .
A. Uit blykt duidelyk, wanc vermits de mensch door bec geloof aan het verdiensc van Christus deel krygc, en niemand in 's werelds Heiland gelooven kan, zonder zyn perfoon en Verlosiïngswerk te kennen , en geen mensch tot die kennis van natuur geraaken kan , zo moest Godc die waarheden des ÉuaDgeliums bekend maaken, zonder welkers overtuigende kennis- de mensch niet zalig kon worden. .Daar nu de bekendmaking van déefe heilzaame waarheden de roeping door het Euangelium is, zo volgt, dat deefe roeping noodzakelyk is.
50". V. Worden alle menfchen onmiddelbaar door ° de prediking van het Euangelium geroepen? ■
A. Neen; zeer veele Heidenen leeven'ernog,' " die nooit de prediking des Euangeliums gehoort hebben. 504, V. Schynt dit. niet eenzydig van Godt gehandelttezyn?
A. Wanneer men de haridelwyfe van Godt in • ' dit (tuk met een verftandig'oog befchouwt, is 'er geene onzydigheid en dus ook geene onredelykheid in re vinden, even zo min als Godt eenzydig handelt in de roeping door de natunr. en het geweeten, waar by hy alle menfchen niet even.eens voorzien heeft met dezelfde bekwaamheden en gelegenheden , om de verpligtingen van den «atuurlyken godsdienst te begrypen. li ene oneindige wysheid heefc het regt, om verT icheï-



m a.D,„. xx. HtofjM.
niet verpligc, „!, Jf." £ ma.ak.en. Godc is gelyk, de menSToK f(;hePzele" even alle menfchen met d^SP^ te maaken, begiftigen /alk menfeh V,erra°^ns * ken voor dezelfdT"?^" Vatbaar « maa. alle menfchen een e" H V'™/e!uk'> en aan gelegenheden" XfiS^g?*» * dienen. Met ér*n T.l i y^n' t0«e-
verontfchuldigen 2 2Ig daar niec mede
-ar de wSr »■* Rom. 2. ir-irt Kcuoraeelt worden.
perfoons voor Godt Vn ^ Tnzien d»
«r/Mfffl -worden en ZTder zondigt bebben h " ,, de Wet ?«-
«e genen , die de Vet tZlel^r^ T'
d'g zyn. Want is >t daïdïH?/tgtVeer' de Wet nut bebben J. heidenen, die de werken deTwTts L7*T T zy de Wet niet bebben L t ^t') Wet, daar mede dat ™h * rg Ze veK een -werk zy berebrewfn ™yfea' ths ^ets
ook de gedegen Air "L.noauigt, daar toe ™*lJgen § eititiï& "** elif "deren «h Godt betveriir^yj" ' °* den d«g,
Euangelium. **' aZte™°lge»s



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. 27^
506. V. Hoe bewysc men, dat niet tegenftaande het onderfcheid deefer roepingen de Roeping eene algemeene roeping is? A. Hit blykt uit den toeltand der menfchen , die, hóe verfchülende ook, nogtans door de Voorzienigheid zo is gefchikt, dat een ieder mensch , zelfs dien de Wet en het Euangelium niet onmiddelbaar gepredikt word, ten allen tyde tot de kennis van de7 zelve geraaken kan, wanneer hy maar van het natuurlyke kennis-ligt een regt gebruik wilde maaken. Ieder mensch bezit een toereikende kragt van natuur, om Godt en desfelfs eigenfchappen te kennen, zynen godsdienst te beproeven en zyne betrekking tot Godc in de noodzakelykheid van eenen beteren godsdienst te ontdekken. Ten dieri einde heefc Godt ook nooit verzuimt om den mensch optewekken, dat hy na onderrigting in eenen beteren godsdienst tragtte, ên wanneer hy dan van dien beteren godsdienst natuurlyker wyfe niets verneemeri kon, hem op eene buitengewoone wyfe te helpen. Zeer merkwaardig heefc my derhalven het getuigenis van Gods Geest altoos toegefcheenen Joh. 1. 9. Dat was bet waar~ agtig Ligt, '/ geen alle menfchen verligt, die in deefe wereld komen. goj.V. Werden alle menfchen maar eens geroepen?
A. Vermits ieder mensch de ilem der natuur, of die der genade, of die beide elk oogenblik verneemen kan, zo dikwils als hy wil , zo roept Godt den mensch niet eens, maar altyd,*zo lang als hy leeft. £08. V. Is dan het wederroepen der gevallenen zo algemeen, als de roeping der nog niec bekeerden? . . f
A. Dit moet zekerlyk waar zyn, want ieder mensch kan de Goddelyke rOepftem door, Tï d«



276 //. Deel. XX. HoofdftuK
re natuur, of door de genade, ofd'ebeidê' L » Yfrneemen en hooren. eoeide,
5 9' ? da" Gu°df *een vast« tyd -.bepaalt
hoe lang e„ hoe dikwerf hy den-S roepen wil? mensen
A' li' maar,deefe. bepaalt zig l%t voor r ^ he< fjnde van 's menfchen ïevet? op deefe wereld. Job 32. 2o 7L , f. fes doet Godt tL- ff d?ie^aamt g uft lt' d1 P Zy"S Z¥e ^deroThalte
510. V. Waar van daan komt her, dat de Roepin? by zoo veele* vrügteloos is? *oePin2 A. Al.een van den mensch, die zig verhard. 5U.V. Bewys dat niet Godt, maar de mensch alleen daar de oorfaak van is?
Jlarnabas tot de Jooden : u moest ten eerften t van uftoot en agt u zeiven niet waard&
Ziet!" 512. V. Wat is de verharding?
A. Een voortgang van moedwillige wederV £reev.inS der Goddelyke roeping.8 * °3 -weTkzïam0?^ " ^ iS de-Ssch daar in A. Godt toelaatender en de mensch werkende! 514. V. Waar uit bewyst gy dit?
A. Uic Exod. 8. 32. daar hétheet: DogPharaa f^ddezyn hart. ook op dat rnaVl e„ hy liet bet volk met. Pf. 8r. Myn volk hoorde »a myn fiem met en Ifrael wilmy niet; dies heb tkze gelaaten in huns bertens go/ddt f. ken dat zy wandelen na.r hunln raad
d£l %37- ^erufahm! Jerufalem! t die dood de propheeten enfteenigt, die Jl
ge-



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. 477
gezonden zyn! boe dikwils heb ik uwe kinderen willen vergaderen. gelyk een ben haar kiekens vergadert onder baar vleugelen, en gy hebt niet gewilt. Act. 14. 16 Godt heeft in de voorledene tyden alle Heidenen hiaten wandelen hunne eige wegen. <I<.V. Indien wy de Roeping gehoor geeven, war is dan het genadewerk, dat daar op volgt? A. De verligting van het verftand, K.16.V. Waar in beftaat de verligting van het verftand?
A. In eene heilfaame kennisfe der zahgmaakende waarheden.Al?. V. Waar uit bewyst gy dit?
A. Uit Pf. 25. 14. De verbotgentbei'd des Heeren is onder die , die hem vreezen, en zyn verbond laat hy hm weeten. En uic Joh. 16. 13. alwaar Jefus tot zyne Apostelen zegt: wanneer de Geest der waarheid komen zal, die zal u in alle waarheid leiden. 518.V. Hoe is 's menfchen verftand daar by werkzaam?
A. In den aanvang van de verligting Lydende, dewyl Gods Geest de gedaeten van den mensch verheft tor de kennisfe van Godc en de orde des heils; maar in den voortgang werkende , dewyl de mensch volgens Jac. I. 5. (ïodt meer en meer om wysheid bid. 410. V. Wat onderfcheid is 'er tusfchen deefe ver-, ligting en tusfchen eene onmiddelbaare Godde'yke openbaaring? A. Deele ' verligting gefchied 1. middelbaar. door het woord en die openbaring, waar van gy fpreekt i, gefchied onmiddelbaar. Deefe verligting is 2. tor 's menfchen bekeering altoos noodzakelyk, maar eene on~. middelbaare openbaring niet. De verligting kan gefchieden 3. zonder eene onmiddelbaare Goddelyke openbaring , derhalven is 'er tusfchen deele beide wel een wezentT 3 1#



heil,, die dcT„sch door
$20.V. Is de verligting wel nodig?
openbaarde wnaThéS^ d™ S ™ ^ *t eene natuurlyke traacrhllw maar ooIc
reneemen. traagh«d, om dezelve aan-
$31. V. Waar door gefchied deefe verliet»* 9 A. Door het woord Gods pr il? og
de Oogen. J 'er e" vet'hgten
$22. V. Moet de vèrliVtinct „,M u ■
heden gebragiwaT? kenmsfe van waarW&aygR^ -„ genadewerk cp deefe
de waarheden des ES kc"nis van 'b menfchen wnU oof .0"16" 'f' tra«c
524. V. Waar in beftaat de be*eri
-e geloovige gehoorfaamS^^e wi/le
52>.



Fan de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. 279
525. V. Waar uit bewyst gy die?
A. Uil Kz. 18. 21. Wanneer de godloofe zig bekeert van alle zyne zonden , die by gedaan heeft, en boud alle myne regten, en doet regt en voel, zo zal by leeven en niet fterven. Act. 26. 18. om op te doen hunne oogen, dat zy zig bekeeren van de duifternis tot het Ligt .en van bet geweld des Satans tot Godt , \m te ontvangen de vergeevinge der zonden èn bet erve met de genen, die geheiligd worden door bet geloof in my.
«26. V. Waar door gefchied deefe betering van de wil?
A. Door de verligting van het verftand, beide gewerkt door het woord Gods.
527. V. Hoe is 's menfchen wil daar by werkzaam? A. Door bewilliging om zig overeenkomftig
met Gods geopenbaarde genade-wil te gedraagen,
528. V. Is deefe betering wel nodig?
A. Ja, om dat het geloof in C. ZO min zonder de verligting des verftands, als zonder deefe betering van de wil plaats kan vinden. Act. 26. l8i om optedoen hunne oogen, dat zy zig bekeeren van de duifternis tot het Ligt en van bet gevoeld des Satans tot Godt, om te ontvangen de vergeevinge der zonden en bet erve met de genen, die geheiligd worden door het geloof in my.
529. V. Wat volgt op de betering van de wil? A. De bekeering.
530. V. Waar in beftaat deefe bekeering? of fjge-
lyk men die ook noemen kan) Wedergeboorte?
A. In eene werking van het geloof en het vernieuwde evenbeeid van Godt. 53X. V. Waar uit bewyst men die?
A« Uit Pf 51. 12. Schep in my, Godtl een rein bert en geef my eenen nieuwen gewisfen geest l \, Pet. X. 22. 23. Maakt kuiscb uwe zielen T 4. m



$ ILD«l- XX. Hoofdjlnk.
rein herte n/r Hu e 'vu"ng "ef uit een.
j , utiij ruruuiivire verandering? ■ft. Vermits deefe WpHw™u s'
tuur verborVen \e Fh°0Tte voor de na-
door dé^tóS^ ïae„nSC(50derandebeeld, zo befta«r ?v ;5 Gods even'
maarin eene 7*dèlv& geene natuurlyke, V HPr/.v,:„T j. Gelyke verander n? j' a* V™'^ dle op ééne reis? g' Het peloof is hor u„ •
- 1* leven of ^^^0 ^"
een vrugt od éénmo^ i! , Gelyk nu
mensch op feh nf 0rte Wn dea zonden gefchied ocïrfni. , vergeevi«2 der '"'ging en viSekeS , ' ifaar de 0Verhaare trappen 8 Va" ****** heefc
534'V' mean\eun„S het *dft* da- van noe-
bebben zonder boete e ?fn p,aars kan eene groote "r*Z^ ftaat, zo is h«-r n;Jr * n mensch ont« mensch die m-^'ï22?*ty' dac e" ^vallen is iVSanlWh'-00* ge°arie rie tyd weere w,™"S'"Chr,stus gelooft,
in Jefus gebragtTs n"e?r by tOC hec S^oof f ^ ?elTJZ*y*' me"sch <~ van verA* &2K!e;aradeenmr ^ A ^gtig!
zoekr^



Fan de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. a8j
zoekt. 2. Wanneer hy het leven van Jefus zig tot een rigtfnoer van zyn Leven voorltelt. «6.V. Waar door gefchied deefe Wedergeboorte? A. I. Door het woord Gods. i Pet. i. 23. Ah die wederom gebooren zyt, «iet uit vergankelyk , maar uit onvergankelyk Zaad, namentlyk uit bet levendige woord Gods, dat eeuwig hlyft.
2. Door den doop, welke daarom genaamt werd bet bad der wedergeboorte. Tit. 3. 5.
537. V. Hoe gedraagt zich de mensch daar in, ly-
' dender of werkzaamer wyze? A. Geheel lydende. Want gelyk de mensch niet werkzaam geweest is tot zyne natuurlyke geboorte, zo min oök tot zyne geeftelyke geboorte. 1 Petr. 2. a. Zyt begeerig na de vernuftige loutere melk, als de nieuwgeboorene kindereu, op dat gy door, dezelve toeneemt. "
538. V. Wat zyn de gevolgen van deere wederge¬
boorte?, A. Boete en geloof.
539. V. Wat is de boete? uk
A. Zo iemand zegt, dat de boete in de Catbolyke Kerk niet waarlyk eu eigentlyk een Sacrament is, van C. onzen Heere, voor de geloovigen ingeftelt, om zo dikwils als zy na den doop in zonden vallen, wederom met Godt verzoent te werden, die zy vervloekt! Dit is de uitfpraak, die bet Concilie van Trente doet. Wanneer wy over de Sacramenten handelen, zal het blyken, dat de boete daar onder niet behoort. Ook is hetvalsch, dat men door de boete vergeeving van zonden yerkrygen kan, gelyk nader zal beweezen worden. Wy zeggen , dat de boete het eerfte werk der bekeering is, en in eene droefheid over de zonde beftaat.
540. V. Hoe veele flukken of deelen behooren tot
deefe boete? ' A. De mensch kan over zyne zonden niet beT 5 droei:



296 lLDeeL XX. Hoofd/luk.
regtUS dil h°Trm e" *** ^ de ge* bloed drinkt dl 1, Vkescb eet en ^yn
gedrukt. H=Rb°°ó W,^««ord
maar „Heen S £ r„ "°'S n.°« '""lemming 5%. V. W., i, S, J, f ">/W">t vinden. 6'
^ „ »Önde.e Meé,Senin8 is h« «Wrt
587. V f Ter iZmren k"H t0t S^en dag toe S 0<V- v. js net nodiffom zal g te wordrn ,-,7^1 r voegen te gelooven'? " 111 dee/br
* Zeer nodig.
van du ftuk gegeeven hebt, be-
gpyp



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. 59?
srvp ik, dat ieder mensch, dien hetevanlelium bekend gemaakt word, en die niet gelooft, verlooren gaat; maar ik verfoei net denkbeeld, om alle menfchen, die m lefus niet kunnen gelooven, als verdoemde fchepzelen aantemerken. Dit leert my de Goddelyke openbaaring nergens. tRo.V. bewys het een en ander!
A Dat het nodig is, om zo te gelooven, gelyk wy verklaart hebben, blykt daar uit, om dat de daad van een ander ons niet kan toegereekent worden, zonder dat wy indie daad toeüemmen en ons defelve toeeigenen. Joh. 20. %l. Deefe tekenen zyn gefchreeven , op dat gy gelooft, dat Jejus ts de Christus, de Zoon Gods, en dat gy door t loof het leven hebt in zyne naame. Ebr. 11.0. Wie tot Godt komen wil, moet gelooven, dat by zy, en den genen, die hem zoeken, een vergelder zal zyn. En dat de mensch, die «elooven kan, maar niet gelooven wil, verlSoren gaat, blykt uit 2. Thesf. 1.7. «• Jefus zal geopenbaart worden van den hemel met de engelen zyner kragt en met vuurvlammen om wraak te neemen over de genen, die Godt niet kennen, en over de genen, die niet gehoorzaam zyn aan het evangelium vanonfen Heere Jefus Christus. Ebr. 11. 6. Zonder geloof is 't onmogelyk Godt te bebaagen. KQO.V. Kan een'mensch van zyn geloof en deszelts vrugten, de zaligheid verzekert zyn? A. Niet volftrekt, maar in eene zekere orde en bepaalt. De oorzaaken van deefe zekerheid zyn aan da zyde Gods zyne goede wil en onfeilbaare belofte, zyne kragt en getrouwheid; en aan onfe zyde het gebed, het gebruik van de middelen ter zaligheid en een ernftig voorneemen, om den H. Geest niet te wederftaan nog moetwillig te zondigen, -r V 5 59i-v-



398 //. Deel. XX. Hoofdfluk.
59J.V. Bewys die!
A' i;S°r; *' 8" ?• fcfoMriW zalu ook vast behouden tot bet einde toe,dat gy onflrafdlk
-want Godt js getrouw, door wien gy geroe. ^"^otdeg^ee«fchap van zynen Zoon, Jff^Chnstus, onfen Heere. Phil. j. 4.-6* lk dank mynen Godt over uzve gemeen febal aan bet euangelium, en heb vin datzeZ een goed vertrouwen, dat, die in u begonnen
to/ntV°ed,e WerkS U0k -olbrenfen lal tot op den dag van yefus Christus. Phil 2. tft» 13 Werkt, dat gy zalig word met vreefe en beeven! Want Godt is't die- n u werkt beide bet willen en het d^ta lyl webehaagen. 2. Tim. 1. 12. Ik éeet in ™<en ik geloof en ben verzeker , daTh, 2
l7tYe7en'dh hT
tot genen dag toe. 2. Tim. 4. 7. 8. Ik heb eenen goeden Jlryd geftreeden. % feb loop voleind. Ik heb het geloof behoud " r!VTJS V wfSgelegt de kroon der gel ruigheid dewelke de Heere, de regtvafr-
Jn ntfJi" te"êe"ett ^ geeven zal, en met alleen my, maar ook allen, die zynl verfebymng liefhebben. 2. Pet. 1. wend alle uwe naarfligbeid aan en voegt bl uw geloof deugd, en hy dc deugd befcheiden. beid en byJe befebeidenheid matigheden byde matigheid verduldigheid, en by de ver. du digbeul godzaligheid, en by de godzalZbeulbroederlyke liefde, en by le hSrÏfke liefde algemene liefde! want als zulks rykelyk by u ,s zo zal '/ „ niet ledig nog onvrugtbaar laaien zyn i„ de kennisfe van onfen Heere Jefus Christus. Maar wie dat. «jet beeft, die is blind en tast mis en verg el de reiniging zyner voorige zonden. Daar-
%l), 'T °eden! d<** dids te meer naarfugbeid, om uwe roeping e„ verkiefing vast,



3Có , 1L Deel. XX. Hoofd/luk.
le, liefde tot Godt en zyn evenroensch eiï het innerlyke getuigenis des H. Geestes. 595. V. Bewys dit!
A. Pf. Wïj&ÜUatY. ik geloof dog, dat ik het goede des Heeren zien zal in ft land der levendtgen. Pf. 5l. I2 _I4. Scbep jfJ Oodt! een rein bert en geef my eenen nieuwen gewisfen geest! Verwerp my niet van uw aangezigt en neem uwen heiligen Geest niet van my! Treost. my weder met uwe hulpe en de vrymoedige geest onderhoude my! Kom. 8. 13-17. Is 't, dat gy door den geest de werkingen van het vleesch dood, zo zult gy leeven. IVant welken de Geest Gods dryft ■ die zyn Gods kinderen. Want gy hebt geen knegtelyken geest ontvangen, dat gy wederom vreefen moest, maar gy hebt eenen kinder ly ken geest ontvangen, door welken wy roepen: abba! (lieve) Vader! Dezelve Geest geeft onfen geest getuigenis, dat wy Gods kinderen zyn. Zyn wy dan kinderen, zo zyn wy ook erf^enaamen, te weeten Gods erfgetiaamen en medeërfgenaamen van Christus Gal. 5. 6. In Christus Jefus geld nog befnyding nog voorhuid iets, maar het geloof, dat door de liefde daadig is.
596. V. Hoe uitwendig?
A. Door zyne gehoorfaamheid aan Godt, yver voor Gods eer, vermydinge der zonde, en de ftryd en overwinning des werelds
597. V. Bewys dit!
A. Pf 116. 10. Ik geloof, daarom fpreek ik. Hab. 2. 4. Ziet! wie halsflarrig is, zal geen rust in zyn herte bebben , want de regtveerdige leeft zyns geloofs. 1. Joh. 5. 4. Al wat van Godt gebooren is, overwint de wereld en ons geloof is de overwinning, die de wereld overwonnen heeft. Jac. r.. 22—27, Zyt doen der s des woords en niet alleen hoorders, •waar mede gy u zeiven bedriegt! Want zo
if'



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. 3<*
iemand een hoorder des woords is, en geen deender, die is gelyk eenen lighaamlyk aangezigt beziet tn eenen fpieII: want als by zig bezien heeft, zo gaat % terftond weg en vergeet , boe hy geftelt Zas Maar wie doorziet in de volkomen Zt'der vryheid en daarin blyft en geen vergeetelyk hoorder is, maar een doender, die zal zalig zyn in zyne daad Maar zo iemand onder u zig laat voorftaan, dat by Godt dient en houd zyne long niet tn toom, maar verleid zyn hert, diens Godsdienst is «del Eene reine en onbevlekte Godsdienst loor Godt den Vader is deefe: de wee/en en weduwen in baare droefenis te bezoeken en zig zeiven van de wereld onbevlekt te bekt V WatMs de veiligfte weg voor den mensch ^ V* om te oordeelen! of hy het geloof bent en rest heeft op desfelfs vrugten te hoopen ? A Het geloof kan geen plaats vinden zonder voorafgegaane boete. Bygevolg daar geene boete geweest is, kan geen geloof zyn. Het geloof beftaat in een vertrouwend aan2rvpen van Christus genoegdoening en maakt den mensch heilig. Derhalven zyn rie boete, het vertrouwen op Christus verdienst en de betragting der heiligmaking kentekenen, de beste kentekenen des geloofs En dat ftrekt tot een bewys, dac een mensch voor het tegenwoordige van ZVn geloof en regtveerdiging kan verzekert zvn Want hy kan by ondervinding weeten' of hy waare boete gedaan hebbe V ot hv met vertrouwen berust in de genoegdoening van Christus? en of hy zyn lust en vermaak vinde in het doen van goede werken? Mare i. 15. Doet boete en gelooft aan 't evangelium 12. Cor. 13.5. Onderzoekt 0 zeiven,of gy in bet geloof zyt ! beproeft u zeiven ! tfkent gy u zeiven niet, dat Jefus Christus tn



Var. de Genade-werkingen des Heiligen Geestes. s°3
tuurlyke order op de wedergeboorte dé Rsgtveerdigmaking. •6oo V Waar in beltaar de Regtveerdigmahngt
' A T In de vergeeving der zonden. Kom. 4.
Maar dien, die niet met werken omgaat , maar gelooft in den genen, die dengodloofen regtveerdig maakt, dien word zyn geloof gereekent ter geregtigheid. Naar welke manier ook David zegt , dat de ^ligbetd is alleen van den mensch, den welken Gódt de geregtigheid toer eekent, zonder toedoen der werken, daar hy zegt: zalig zyn die, welken hunne ongeregtigbeden vergeeven zyn en welken hunne zonden bedekt zyn. Zalig is de man, dien Godt geen zonde toereekent. Daar Godt nu geene zonden vergeeven kan, zonder eene waare genoegdoening ontvangen te hebben en Christus deefe genoegdoening voor ons volbragt heeft, zo kan de mensch niet geregtveerdigt worden, zonder dat hem het Verdienst yan Christus eoegereekent worde. En derhalven beftaat de regtveerdigmakifig „ q In de toereekening van C.ver dienst. Kom. o'04 Zy worden zonder verdienst regtveerdig uit zyne genade door de verlosfing, die door Christus Jefus gefchied is. 601.V. Wat dient men omtrent dit woord aante-
A TDar'dit woord eene gerigts-handeling uitdrukt, waar door iemand voor regtveer-
dip word verklaart.
2 Dat de geregtigheid van den zondaar voor Gndt niet zy zulk eene reinheid en heilighpir* der na.uur, dewelke haar in de regtveeMfgmkking als word ingeftort waar door de mensch zo Tein cn onftraffelyk voor ( Is oordeel verfchynt, gelyk de engelen 1 öbftrafferVk en regrveerdig zyn; want de UgtveerdJgmaldng is geen natuurlyke,nwu



S°4 H-Deel. XX. Hoof<!$uk. ■
een zedelyke'daad. Zy beftaat i% de kwyt* lcheldmg der zonden en in de toerekening van Christus geregtigheid, derhalven fluit zy geene reinheid en heiligheid der natuur In; De mensch blyfc een zondaar, die misdaad begaan heef:, maar die misdaad word hem in de regtveerdigmaking'niet toegereekent tot ftraf. De zonde word nooit zo zuiver uit de natuur geroeit, of men heeft dagelyksch nodig om vergeeving te bidden Derhalven word de mensch eigentlyk met regtveerdig gemaakt, maar geregtveerdigt. Dus was het, en dit is hec iaatlte, dat wy aanmerken, 3- Beter het woord regtveerdiging, als regtveerdigmaking te gebruiken, want dit laatstgemelde woord heefc de bron van dvyaahngen in dit leerftuk geopent
602. V. Waar in beftaat dan de daad van regtveer¬
digmaking?. 6 A. In eene Rigterlyke Goddelyke verklaard van den zondaar voor eenen regtveerdigen* en dus in eene Goddelyke uitfpraak, dac de mensch, die in zig zeiven een zondaar is, in de Godlyke vierfchaar nogtans als . een geregtveerdigde aangezien en gehouden zal worden. °
603. V, Waar uit bewyst gy dit?
A. Uit Rom 8. 33. 34- Wie wil de Uitverkorenen Gods befchuldigen? Godt is bier, die regtveerdig maakt. Wie wil verdoemen? Umstus is bier, die geftorven is, ja veel meer, die ook opgewekt is, die ook is ter regterband Gods en bid voor ons. Vergeleken met Prov. 17 I5. Wie den godloofen regtveerdig fpreekt en den regtveerdigen ver-
v wWu' dtPe^nbddeden Heere een grouwel.
604. V. Wat heeft Godt daar toe bewoogen*
A, Dewyl Godc geene zonden vergeeven kan zonder eene waare genoegdoening ontvangen



Fan de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. 305
gen te hebben, en Christus deefe genoegdoening voor ons volbragt heeft, zo kan de mensch niet ger.egtveerdigt worden, zonder dat hem het verdienst van C. toegereekent word. Rom. 3. 24. Aldus is het lyden en fterven van jefus , dat is , zyne genoegdoening, de oorfaak, waarom Godt ons de zonde vergeeft. En dewyl Godt niemand voor regtveerdig kan houden, die geene geregtigheid heeft, en de mensch zyn eige geregtigheid niet hebben kan, maar Christus hem dezelve verworven heeft, zo moet ons ook de geregtigheid van C. toegereekent worden, zo wy geregtveerdigc zullen worden. Rom. 4. 5.6. Aldus is de geregtigheid van J. C. de oorfaak , waarom ons Godt in zyn oordeel voor regtveerdig verklaart, (a) ' , ,. , " 6X. V. Is dan de Regtveerdiging geen daad, die alleen op Gods vrye magt berust? A Neen rnaar een daad van Gods vrye ge' nade. Rom. 3- 24- Zy worden zonder verdienst regtveerdig uit zyne genade, door de verlosf.ng, die door Chriftus Jefus gefchied
606 V Hoe is ieder perfoon daar in werkzaam? *A* De Vader als Regter, die in het eeuwig ' raadsbefluit de regtveerdiging der menfchen door zynen Zoon bepaalde en in deefe gerigts-handeling de menfchen vryfpreekt om het verzoenend offer van Christus. Pf. 32. I. 2. Welgelukzalig die, dien de overtreedingen vergeeven zyn! dien de zonde bedekt is l Welgelukzalig is de menscb, dien de Heere de misdaad niet toereekent! Rom, 3. 25. 26.'
Godt
Ca~) Zie met aandagt het korte antwoord op deefe vraag injfi.£erjh Proeve, van welk antwoord hier rede gegee Ven word. •_



3CÓ* II. Deel. XX. Hoofdfiuk.
Godt heeft Jefus 'voorgefelt tot een genadéfoei door V geloof in zyn bloed, op dat hy de geregtigheid, die voor hem geld, aanbiede daar in, dat hy de zonde vergeeft welke tot hier toe gebleeven vaas onder de Goddelyke verduldigheid: op dat hy in deefe tyden aanbieden zoude de geregtigheid, die voor hem geld, op dat hy alleen regtveerdig ~v en regtveerdig maake den genen, die daar is des geloofs in Jefus. De Zoon als verdienende oorzaak der regtveerdïging Es, 5^. 11. Door zyne kennis zal hy, myn knegt, 'de regtveerdige, veelen regtveerdig maaken, want hy draagt hunne zonden, kom. 5. 18. 19. Gelyk nu door eene zonde de verdoemenis over alle menfchen gekomen is. alzo is ook door eene geregtigheid de regtveerdigmr.king des levens over alle menfchen gek om "11. Want gelyk als door eens menfchen ongehoorzaamheid veele zondaars ge-worden zyn, alzo woiden ook door eens gehoorzaamheid veele regtveerdigen. De H. Geest als die gene, die den mensch bekwaam maakt om gereg/veerdigt te kunnen worden en door woord en facramenten van de vergeeving der zon ;en verzekert. Es. 63. I—3. De Geest des Heeren Heeren is over my, dewyl de Heere. my gezalft heeft den elendigen te prediken; hy heeft my gezonden de gebrokene herten te verbinden, te prediken den gevangenen eene bevryding en den gehondenen eene opening; te prediken een genadig jaar des Heeren en een dag der wraake onfes Gods; te troosten alle treurigen, den treurigen te Zion te befchikken, dat hun cieraad voor asch, en vreugden-oly voor treurigheid, en fchoone kleederen voor een bedroefden geest gegeow-n worden; op dat zy genoemt worden hoornender geregtigheid, planten des Heeren tot prys. 1. Cor. 6. li. Gy zyt afgewasfeben,
gy



31® . 11. Deel. XX. Hoofdfiuk.
om Godt en zyne naasten te beminnen, erf zyn hart geheel verandert en tot dé liefde bekwaam maakt. Eph. 2. 8—10. Uit genade zyt gy zalig geworden door V geloof, en dat zelve niet uit u, het is Gods gave, niet uit de werken, op dat niemand zig beroeme ■ want wy zyn zyn werk, gefchapen in Christus Jefus tot goede werken, tot 't welke Godt ■ ons te voren bereid beeft, dat wy daar in wandelen zouden.
fiZ. V. Wanneer beginnen en wanneer eindigen die werkzaamheden van het geloof?
i o A' W
Ö18.V. Zyn de verdienden en goede werken der heiligen ons ook behulpfaam tot onfe restveerdigmaking? 6 A. In't minst niet; want
1. De grootfte heiligen blyven zondaars. Pf. 32. 5. 6. Ik fprak: ik zal den Heere myne overtreedingen bekennen; toen ver gaaf e gy my de misdaad myner zonden, Sela ' Hierom zullen u alle de heiligen bidden ter regter tyd. Daarom kunnen zy
2. Voor zig zeiven, veel minder voor anderen iets by Godt ter regtveerdiging verdienen. Pf. 49. 8. 9. Kan dog niemand eenen broeder verlosfen, nog iemand Godt verzoenen. Want het kost te veel hunne ziel te verlosfen, dat by 't moet laaten aanflaan eeuwiglyk.
Ö19.V. Wat volgt op de Regtveerdigmaking?
A. De aanneeming tot de kindfchap. 620. V. Wat verftaat gy door de aanneeming tot de kindfchap? ö A. Het van Godt aan den geregtveerdigden zondaar gefchonken regt op de goederen der genade en des eeuwigen levens!
6.21. V,
O*)' Zie Eerfle Procv?.



312 //. Deel. XX. Hoofdfluk.
roepen: Abba! (lieve} Fader! Dezelve Ges* geeft onfen geest getuigenis, dat wy Gods ktnderen zyn. Zyn wy dan kinderen, zo zyn wy ookerfgenaamen, te weeten, Gods erf ge* ttaamen en medeërfgenaamen van Christus, is t dat wy anders met hem lyden, op dat wy ook mede tot de heerlykheid verheven worden t. Cor. 3. 21-23. Het is alles 'tuwe: het zy Paulus of Apollos ,■ bet zy Kepbas of de wereld, bet zy het leven of de dood, het zy bet tegenwoordige of toekomende, bet is alles t uwe.^ Maar gy behoort Christus en Christus ts Gods Gal. 3. 20. 27. Gy zyt alle Gods kinderen door bet geloof in Christus Jefus:wtint zo veelen als 'er van u gedoopt zyn j die bebben Christus aangetrokken. ' 1 Job Q. I. 2. Ziet! welk eene liefde beeft de Fader ons beweefen, dat wy Gods kinderen zullen beeten. Daarom kent de wereld u niet, want zy kent hem niet. Myne beminden! wy zyn nu Gods kinderen, en.'t is nog niet verfcbteven, wat wy zyn zullen: maar wy weeten dat, als t verfchynen zal, wy hem gehk ly f" Zy"; Want ™y ™Uett Om zien, gelyk ■ 025.V. W« volgt op de aanneeming tot de kind-
A. De Vernieuwing. • 626. V. Waar in beftaat de Vernieuwing?
A. In eene voortgang of wasdom in'de verlig. iade6' ekeerende en heiligmaakende ge&27.V. Bewys dit.'
! A' ^-,C- guI?J0f e" de daar uIt voortvloeiende • heiligheid, zynde heide een daad vam de wil vooronderftellen een voorafgaande daad van het verftand, zynde kennis en overtuiging. Zo wy dan willen vernieuwc
• t°v v"'u ^]'Ien wy' dac ons geloof en onfe heiligheid toeneeme. Ma'ar da'n is 'c im-



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes.
mers ook nodig, dat wy toeneemen in da kennis en overtuiging.van de zahgmaajtende waarheden. Om kort te gaan: is er in den mensch eene kennis en waare overtuiging, dan is 'er ook het geloof, en is 'er het geloof, dan is 'ef ook heiligheid. Want hoe meer de mensch van de genade Gods m de verkryging des eeuwigen levens overtuigt; is, dies te vaster is zyn voorneemen, otp niets te'doen, als het geen tot eer van Godc en zynen Verlosfer ftrekken kan. Daar hy nu zo gezint is en Godt aan den genen , die de ontvangene genade wel gebruiken, dagelyksch meerdere genade fchenkt, zo kan daar niets anders uic volgen, als dat de overblyffelen der zonden meer en meer weggenomen worden en de heiligmaakende genade zig vermeerdere. Ff. 51. 12-15. Schep ia my , Godt! een rein hert en geef my eenen nieuwen gexvïsfen geest! Vttwerp my met van uw aangezigt en neem uwèn heiligen Geest niet van my ! Troost my weder met uwe bulpe en de vrymoedige geest onderbande my! Want ik zal de overtreeders moe wegen leeren, dat de zondaars zig tot u hekeeren. Eph. 4. 22—24. Zo legt nu van u af naar de voorige wandeling den ouden mensch, die zig zelvèn door lusten in dxvaaling verderft, maar vernieuwt u in den geest uws gemoeds en trekt den nieuwen mensch aan, die naar Godt gefchaapen is in opregte geregtigheid en heiligheid \ 6">3 V. Hoe gefchied deefe vernieuwing i 1 ' A. Van de zyde Gods door de vermeerdering van zyne genade aan de ziel van den geheiligden mensch, en van des menfchen zyde door eene geduurige oeffening in goede werken.
620. V. Bewys dit! ■ •: A Zacti. 6. 12. Dus fpreekt de Heere lebaotbt
«s * • x 5 Zia:



//. Deel. XX. Hocfdftuk.
Ziet! daar is een man, die heet Zemah: want onder hem zal het was/en en hy zal den tempel des Heeren houwen. Joh. 15. 1. o lk ben de regte wynflok en myn Fader'is'een wyngaardenier. Elke rank aan my, die geen vrugt brengt, zal hy wegneemen, en alle die vrugt brengt, zal hy reinigen, op dat zy meer vrugt hrenge. Zie ook Eph. 4. 22-24. £30.V. Waardoor gefchied zy? * A. Door 't woord Gods en de facramenten. PI. 119. n. Ik beboude uw woord in myn herte, op dat ik niet tegen u zondige. Prov. 9. 1-6. De wysheid bouivde haar huls en hieuw zeven pilaar en, flagtte baar vee, en droeg baaren wyn op, en bereidde haare tafel , en zond haare dienstmaagden uit, om te nodigen boven op de paleifen der ft ad: IVie eenvoudig is, die keere zig herwaarts! En tot den zot fprak zy: kom! teer van myn brood en drink van den tvyn, dien ik fcbenk f Ferlaat het fitgte wezen , zo zult gy leeven', en gaa op den weg des verftands « Ez. 36. 2,5~27- lk zal rein water over u fprengen ' aat gy rein word van alle uwe onreinigheid\ en van alle uwe afgoden zal ik u reinigen \ , en ik zal u een nieuw bert en eenen nieuwen geest in u geeven; en ik zal het (leenen hert Uit uw vleesch wegneemen en u een vleefchen hert geeven; ik zal mynen Geest in u geeven; en zal zulke lieden uit u maaken, die naar myne geboden wandelen, en myne regt en houden en 'er na doen. Rom 6. 3. 4. IVeet gy. piet, dat alle, wy , die in Jefus Christus gedoopt zyn. die zyn in zyne dood gedoopt? Zo. zynwy ook met hem hegraaven door den doop. tn den dood, op dat, gelyk als Christus is tpgewekt van de dooden door de heerlykheid des Faders, alzo zullen wy ook in een nieuw leven wandelen. 1. Cor. u. 26. Zo dikwils. als gy van dit brood eet en van deefen kelk
drinkt.,



tonde Genadewerkgen des Heiligen Geestes. 315,
drinkt, zo zult gy den dood des He er er< verkondigen , tot dat hy komt, I. Pet. ft. A. W begeef g na de verluftige loutere melk als dl nieuwgehoorene kinderen, op dat gy door dezelve toeneemt. , 9
\t Hw oedraast zig de mensch daar by i
MedSSdefdewyl hy de zonde laat, A* de deugd betragt en in den ftryd tusfchen vleesc? en geest zyn vleesch krmc.gt met de lusten en begeerten. 6*0 V. Wat word in den mensch vernieuwt i • a t De 7iel. en wel
A' arèefterftand. Col. 3. 10. Trekt denmeuJ wen aan, dte vernieuwd
voord tot de kennis naar t evenbeeld des genen, die hem gefchapen heeft 1 »*> De wil. EP"- 4- 22-24. Zo legt nu V *Z va„ u af naar de voort-
ge -wandeling den ouden >\ mensch, die zig zeiven door
lusten in dwaaling verderf t. Maar vernieuwt u in den geest uws gemoeds en trekt den nieuwen mensch aan, die naar Godt gefchapen is in opregt e geregtigheid en heiligheid1.
O. Het lighaam. Rom. 6. 6. Dewyl wy wee■ ten, dat onfe oude menscb
met hem gekruist is, op dat, het zondig ligbaam ophoude, dat wy voortaan de zonde niet dienen. V. Is dan de vernieuwing geen nieuwe fchepW3 ping van iets, dat de mensch eertyds niet bezat? A. Neen.
634"i' OmTatddeefe genadewerking geene fchep-



JU • II. Deel. XX.tl\fdftuk._
b ping, maar eene vernieuwing heer. Eene fchepping is eigentlyk eene voortbrenein» van iets uit niets, maar eene vernieuwing £ eene verandering en herftelling tot dien beieren ftaat, die eertyds plaats had. Eene lchepping druict eene voortbrenging van een wezen uit, dat eertyds niet was, maar dV vernieuwing, daar wy van fpreeken, is eene verbetering der eigenfchappen, hoedanigheden en vermogens van onfe ziele tot dien ftaat,- waar in zy eertyds was by de bezitting van Gods evenbeeld. De genade der vernieuwing rigt op en bevestigt by aanvang het Godlyk evenbeeld ijf onfe ziele. Lph. 4.22—24. Col. 3. 10 035. V. Wat zyn de vrugten en gevolgen deefer vernieuwing?
A. 1. De vermeerdering van.de heilfaame'ken-4 ' msfe der hemelfche waarheden. Col. 3.10 Trekt den nieuwèn aan, die vernieuwt word tot de kennis naar het evenbeeld des eenen. die bem gefchapen.beeft! 1 ö. De hebbelyicheid tot de deugd en de wasdom van het nieuwe leven. Eph. 4. 22—21 Zo legt nu van u af naar de voorige wande'* Itng den ouden mensch, die zig zeiven door lusten tn dwaaling verderft] Maar vernieuwt u in den geest uws gemoeds en trekt dén nieuwen menscb aan, die naar Godt geJ™j*J>«» » >» opregte geregtigheid en beilig-
3. De oprigting van het Goddelyk evenbeeld. Col. 3. 10.
4 De bekwaamheid der geeftelyke beproeving aangaande zyn geloof en wandel. Rom, 12. 2. Stelt u niet deefe wereld gelyk, maarverandert u door vernieuwing van uwen zin ' op dat gy beproeven meogt, welke de goede*, de weloehqaglyke en volkomene wille Godt
5. De,



Van de Genadewerkingen des Heïïigeü Geestes. 3^5^1
" e De verzekering van de eeuwige zaligheid. Rom. 6. ai. Nu gy van de zonden vry zyt en Gods knegten geworden, zo bebt gy vm* vrugt, dat gy heilig word, en bet einde bet . eeuwig leven. ■ • .
6^6 V Kan de mensch eene zodanige heiligheid be^ reiken, dar hv geheel niet meer zondigt? A Neen. Zo ver kan ihet de mensch in dit leven niet brengen. Gal. *; 16. 17. Wandelt in den geest, zo zult gy de lusten des vkr robes niet volbrengen'. Want het vleescb lust tegen den geest en de geest tegen het vleescb. Dezelve zyn tegen elkander,üat gy niet doet, wat gy wilt. 1. Joh. 1. 8. Zo wy'zeggen: wy bebben geen zonde, zo verleiden wy ons
■ zeiven en de waarheid is niet in ons. . 6X7 V. Maar moet hy niet zover komen, dar hy
3 opregt tragt alle voorbedagtelyke en opzeitelvke zonden nate'aaten? . ...
A Ta I Joh. 3. 9. Wie ban Godt gebooren,ts, dóet geen zonde, want zyn zaad blyft by hem en kan niet zondigen, want by is van Godt
6*8 v/Ma°aTkan hy zo ver komen, ook alle zon' den uit zwakheid enz. natelaaten l A Neen. Wie kan merken, boe dikwils by ' feilt? Vergeef my de verborgene gebreekenl
Pf 19 ïit Dan hier is £roote voorzisns-
heid nodigt want zwakheids-zonden kunnen zeer ligt moetwillige zonden worden, wanneer men na de ontdekking van dezelve daar vermaak in vind, dezelve herhaalt en zig daar niet voor wagt. Daarom is : her, de pligt der heiligen, om bun vleescb te kruicigen met de lusten en begeerten.
639. V. Wat volgt voor eene Genadewerking op de vernieuwing? . A. De Geesteiyke Vereeniging met Godt._
êjp V. Waar in beftaat de Geesteiyke Vereeniging
■ ' ««Godt? A.ïa



3ïS '//. Deel. XX. Heofdftuk.
A. In de yoortduurende werkingen der genade
£, v ^de z,elln W Keregtveerdigde zondaaren 641. V. Waar uit bewyst gy die? """«ren.
A. Uit Hof. d 19. sa Ik zal my met ü verlor ven tn eemvigheid. Ik zal my met u ondertrouwen tn geregtigheid en gerigt, in gena-
t:^7mbenigbdd' > £ 'helooflaYik my met u verhaven, en gy zult den Heere kennen. 1. Cor. 6. x7. Wie den Heere aal hangt, ts een geest met hem. G43. V. Op hoe veelerlei wyfe is Godt by de eeloovigen tegenwoordig? Is .het alleen door zyne genade en werkingen? of is het ook naar zyn wezen ? s
Af zy,ne senade en werkingen.
643. V. Indien dit laatfte waar was, zou dan daar mt^ geene vergoding van den mensch vol-
A. Ja. '
Ö44.V. Wat is het oogmerk van alle deefe genadewerkingen? s A. De zaligheid der menfchen.
645. V. Waar uic bewyst men dit?
A. Uit Es. 65. 2. Ik breid myne handen uit den geheelen dag tot een ongehoorfaam volk, dat naar hunne gedagten wandelt op eenen we? dus met goedUi En het 8fte Hoofdftuk vfn Paulus Zendbrief aan de Romeinen fielt dit bewys nader, duidelyk en voortreffelvk , voor. •>
646. V. Is het dan Gods ernftige wil. dat alle men-
lenen zullen zalig worden? A. Niec onbepaalr. Zyne wille is niet, dat alle menfchen zullen zalig worden, op welt eene vvyfe zy zig ook jegens hem gedraagen maar hy heefc zulks aan hec heil'faam gebruik
t&UÜ p"ütSkUlldi£en diE Hoo^kinzvn



Viln de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. $10
bruik vari die genade-middelen bepaalt, door welke alleen hy hunne zaligheid met ernst tragt te bevorderen. ë>47. V. Bewys dit! .
A. Dat 'Godt de zaligheid van alle menfchen ernftig wil, bewvs ik
1. Uit de duidelykfte getuigenisfen der H. Schrift. Ez. 33. II. Zo waaragtig als ik leef, fpreekt de 'Heere Heere; lk heb geen behaagen aan den dood des godloofen. maar dat de godloofe zig bekeert van zyn doen en leeve. Bekeert u dan tog nu van uw kwaad doenl Waarom wilt gy fterven? gy van 't huis Israëls! I. Tim. 2. 1—4. Zo vermaan ik nu, dat men voor alle dingen ten eerften doe afbiddingen, gebeden, voorbiddingen en dankzeggingen voor alle menfchen, voor de Koningen en voor alle Overheid, op dat wy een gerust en ftil leven leiden mogen in alle godzaligheid en eerbaarheid: want dat is goed, daarenboven ook aangenaam voor Godt, onfen Zaligmaker, die wil, dat alle menfchen geholpen worden en tot kennisfe der waarheid komen.
2. Uit Gods algemeene ontferming over alle menfchen , die gezondigt hebben. Rom. li. 32. Godt beeft het al beftooten onder het ongeloof, Op dat hy zig Over allen ontferme.
3. Uit Gods wille om die menfchen zalig te hebben, die dog nier zalig worden. Es. 65. 2. Ik breid myne banden uit den geheelen dag tot een ongebonrfaam volk, dat naar hunne gedagten wandelt op eenen weg die niet goed is. rVlat. 22. 2. 3. Het bemelryk is gelyk eenen Koning, die zynen Zoon eene bruiloft maakte, en zond zyne knegten uit, dat zy de gasten tot de bruiloft riepen, en zy wilden niet komen.
4. Uit het algemeen verdienst van Christus O) 5. Uic
(a) Zïs Vraage 395—39*-



3» II. Deel. XX. HoofJftuZ.
5. Uic de algemeene roeping. («) 9*1 G,odt, e?ter zyne wille aangaande de zaligheid aller menfchen aan zekere order en middelen heefc bepaald, blykt, vermits.!»' de menfchen roepc 10c bekeering, heiligmVIcing en zaligheid, maar ze hier toe niec wil opleiden dan door middel van woord en facramenten in zulk een order, als van ons is , . aangeweefen.
648. V. Wat moet men oordeelen van het gemaakte
onderfcheid tusfchen de Wil des Tekens en des Welbebaagens : tusfchen de Geopenbaarde wil en de Verborgene wil?
A' fbhendiis°nderfCheicl ee" verd'Stfel van men-
649. V. Kan dan dode naar zyne Geopenbaarde wil
or naar de wille des teekens wel voorgeeven de zaligheid aller menfchen te begeeren en het te gelyk naar zyne verborgene wil oïivilie des welbebaagens het niet willen2 K. Neen, want dit itryd I. Mee zig zelve.
2- Met de éénheid van de wille Gods
3. Met Gods waarheid en heiligheid
4. Berooft deefe ftelling hec woord Gods van zyne geloofwaardigheid. En
5. Word het zaligmaakend geloof daar door verzwakt en vernietigt.
Tte Gereformeerden egter (want die zyn her. welke deefe tweederlei tegenflrydige Wil m Godt beweeren) zoeken hunne zaak een bedden • de navoiSende voor-
a. Godt beval Abraham zynen .Zoon te Aagten, het welk nogtans zyne ernflige wil niet was. Gen. 22.
Pan dit voorbeeld van Abraham komt fiier niet te pas, nadien wel duidelyk al-
00 Zie fraage 4gg. 4S9. daar



Pan de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. %%t
daar <*ezegt word, dat Godc Abraham verzogtf Maar als Godc de menfchen toe bekeering, roept, doet hy zulks niet met oogmerk om hen te verzoeken, uiiar oni ze zalig te maaken. b Godt beval Pbarao , dat hy Israël uit zyrt land zou laaten trekken,, en nogtans had Godt bellooten, om Pharaoos hart te verdokken, op dat hy het volk niet zou laaten trekken. Ex. 7. 2. 3Maar wy antwoorden: liet bevel van Godc aan Pbarao, om Israël te laaten trekken, gefchiedde niet in fchyn, maar u-as Gods waaragtige en ernftige wil en meeninp, want anders zou Gouc hem met zulke fchrikkelyke plaagen met ber.oet hebben. Toen egter Pbarao Gods bevel by herhaaling opzettelyk veragtte Pn hefootte, Gods langmoedigheid en
geduld misbruikte ert tergde en Mo]es en Aaron met de dood bedreigde, toen hec Godt hem uic een regtveerdig oordeel aan zyne hardnekkige boosheid over, op dac hy zyneftrenge geregtigheid aan hem openbaarde. L ,
c Godt gebood Bileam om na Balak te ' gaan , en nogtans was die Gods meening niet. Num. 22. 20-22. üan I Komt die voorbeeld hier.met te pas. ' Deefe wille Gods gaat Bileams perloon aan, maar de Goddelyke genade-wil het geheele menschdom. Uolc was
« In dit bével aan Bileam geene tweederlei tegenftrydige wil. Want Godt beval eerst, dat Bileam niet zou heen gaan. vs. 12. Toen nu Bileam met dit bevel niet te vrede was, en öngeagt hetzelve dog heen wilde gaan, het Godc het hem eindelyk toe, zeggende
y vsi



Van ds Genadewerkingen dss Heiligen Geest e:. zH
van Jefus wegging, terwyl zyne liefde toe ' de ig-oederen der wereld, die hy in eene groote meenigre bezat,hem hinderde, om ze den armen te geeven cn Jefiis nare volgen. Dit was de oorfaak, dat Demas afviel , die de wereld had lief gekreegen. S. Tim. 4. 10. • e. Die door eigen wysheid van hun verftand de Goddelyke waarheden niet willen erkennen. Dit belette Thomas de opftanding van jefus te gelooven.
6. Die de bekende waarheid moetwillig verloosenen en vervolgen. Dit belette ds Pbarifetn om jefus voor den Mesfias aanteneemen.
7. Die de kragt van de genadewerkingen des H. Geestes aan hunne zielen met opzet, hinderen. Dit verhinderde de.bekeeiing van den Koning Jgrippa. Act. 26.
Dit alles nu moet en kan de menscb vermyden. Want alle deefe verkeerde handelingen verhinderen de kragt der genade tot zyne bekeering en zaligheid. &52.V. Kan dan de mensch de Goddelyke genadewerkingen weder/laan? A Schoon de mensch tot zyne bekeering niers' kan toebrengen, is het egter mogelyk, dat, hy dezelve hindere en alles, wöar door t'e mensch zyne bekeering hindert, word eene wederftreeving genaamt en, in eene natuurlyke en moetwillige wederftreeving verdeelu De natuurlyke wederftreeving is de erfzonde en de daar door tegen onfe wil ontftaane kwaade neigingen en begeertens. Deefe wederftreeving kan geen mensch beletten en zal, wanneer die by den mensch alleen blyft, ook de bekeering niet verhinderen. Maar de moetwillige wederftreeving is eene vrywiUige verhindering der Goddelyke genade, die van den mensch afhangt, bèr
- " Ï3 ft-"-



324 //. beet XX. Hoofd/luk.
flaande ten deele in het opzectciyk verzuim
woords, ten deele in de zonde tegen het geweeten het welk eindelyk eene mftokkmg na zig lleepr. veutokOoj. v. Waar uic bewyst gy dit 9
A. Uit Es. 63. 10. Zy verbitterden en ontrustten zynen heiligen Geest. Daarom focrjL P' W'd enftreed tegen hen. Aft y. S. Gy balftarrigen en onbefneedenen van 'herten e» ooren< gy wederflreeft altyeldenbe lig n
54 God??5 dC menSCh niet d™ A. Dit zou volgen, wanneer
I.Godt door zyne genade den mensch van de vryheid zyner wille beroofde. En dus
wanneer
3'£ndPH 3r Zy'le aimagt in de bekeering handelde en wanneer dienvolgens
m was d. 1. wanneer het onmogelyk was dat de mensch onbekeerd bleef. Maar van' zodanig eene bekeering vinden wy in de
C^ti a F"" b6WyS no* voorbeeld. Godt handelt mer den mensch in eene zekere order. Zal de mensch bekeerd worden, zo moet hy zekere handelingen verngten dewelke hy kan nalaaren. Hy moet Gods woord hooren, leefen en betragten Dan hier toe word de mensch door Gods almagt niet gedwongen. Hv b'vfc een vry fchepfel. Hy karfdit ^ kan het nalaaten. Dit denk ik, zullen"*
bv nJ^ -hyhet'dan ZaI de bekeering by hem beginnen. Laat hy het na dan
teïïnÖ ni'eC ï*» God» «" Vnfm
Seerfn, f« en-hv maakt z?fi«
cekeenng, zo lang hy in dit verzuim
voort-



Van de Genadewerkingen des Heiligen Geestes. 325
voortgaat, onmogelyk. De mensch kan die middelen veragten, welke Godt hem tot zyne bekeering en zaligheid gegeeven
(Sie V WaTzyn dat voor middelen , die Godt daar ' toe gebruikt en gegeeven heeft? A Geene Goddelyke aanblaafingen, geesrety' ke ontrukkingen of andere dweepagrige bevindingen, maar Gods woord en de iacramenten.
XXL HOOFDSTUK.
Van de Genademiddelen des Heiligen Geestes.
£i6 V Wat verftaat gy door het woord van Godt? ' A De wet, die de boete, en het euangelium, ' *t welk het geloof in den mensch werkt.(tf) y Bewys, dat Gods woord een van Godt verordineert middel is tot onfe zaligheid? A Pf-19 8- 12- De wet des Heeren is volmaakt ' en verkwikt de ziel. Het getuigenis des Heeren is gewis en maakt de flesten wys De beveelen des Heeren zyn regt en verblyden bet hert. De geboden des Heeren zyn louter en verligten de oogen. De vreefe des Heeren is rein en blyft eeuwiglyk. De regten des Heeren zyn waaragtig . all gader regtveerdig. Zy zyn kostelyker clan goud en veel fyn goud. Zy zyn zoeter dan honig en honigzeem. Ook «oord uw knegt door haar vermaand, en wie ze houd, die heeft grooten loon. 1. Tim. 3. I" —17. Deivyl gy van kinds af de heilige Schrift weet, kan dezelve u onderwyfen ter zaligheid door bet geloof in Christus Jefus,
want
( A Men moet wel in aanmerking neèfflteti, dat deefe befclir'yving alleen op het wo )'rd Gods doelt .111 zo vermen let zo als hier, als een aJemiddel neemt.
Y 3



ff? & Deel. XXI. Iloofdjluk. '
Wjit alle fchrift van Godt ingegeven is nut ter een „g, ter befiraffing, tér betering % onderweg ,n de geregtigheid, dat een 'gefibtu ■ V°lkmen W ^goed werk
058'V' h*tgr W0°Td VVerkfaam I onfe heilig. A. Men vind fommigen, welke gelooven, dat je H. Geest en het woord de bekeeriPg en hejhgmaking werkt, en dat ieder van dief" werkende oorftaken haare eigene en byeon! dere werk.ngen voortbreng.-, zie• veffi" dende,datQod?woord bloSt\j.ï?l0 K om on3 de eerftukken des gelooft en H«
dat de denkbeelden van de Goddel vke waar! heden, de toeftemming, de goerie"en heilige beweegmgen van het hart, het werk zyri
overtuigd hebt, dat d-t *evoelen niet Sffi eene dwaaling maar zelfs een veel gevaaryker dwaahng.s, als men doorgaans denkr. Ln£rH00f' e" * m°eC P^°oven, dar Gods woord cns niet alleen den weg des levens openbaart, m»ar ons ook de kra2t fchenkt ktfV r? °P denzelven te wandelen. *' ,tnenKt» »5p- v. Hoe bewyst gy dit ?
A. Uit Pf. i>9_ 9 - ii. 'Hoe zal een jongeling ?v-
hond na uwe woorden. Ik zoek u vangtn-
#? fe^ Jfat W nhtf«'™ **et leboden! Ik hehoude uw woord in myn'ter te op \k met tegen u zondige, joh. i7
^C*V're°de',!"rÖeten Wyudit W°°rd pruiken Om ïvdc:denVanSeb0dene Zal,'gheid d««»**



Vfiti de Genademiddelen des Heiligen Geestes. $<1J
l.Met een aandagtig gebed om wysheid, 'op dat wy de Goddelyke wysheid, daar jn vervat, ontdekken. Eph. ï. Tk eedenk uwer in myn gebed, dat de Godt van onfen Heere Jefus Christus, de Vader der heerlykheid, u geeve den Geest der wysheid en der openbaarir.ge tot zyns zelfsksnnisfe, en verligte de oogen uw verftands, dat gy erkennen moogt. welke zy dehuope uwer roepinge en de rykdom zyner hter/y ker erfenis fe aan zyne heiligen 1 « Met eene vlytige opmerkinge op de omitan'ditmeden met hec voorgaande en volgende Mat. 24. 15. Wanneer gy nu zien zult den grouwel der verwoesting, waar van vezen is door den Propheet Daniël. dat hy ftaat in de heilige ft eede, (wie het leest, die mtrke daar op! ) * Met eene hertelyke begeerte na de eenyoudiiie (a 1 kennisfe der waarheden. Mar. II «. Jéfiis fprak: Ik prys u, P'aaer en Heef des 'hemels en der aarden! dat gy zulks den wyfen en verftandigen verborgen bebt, en bebt het den onmondtgen geopenbaart. . 1 Met een ernftig voorneemen tot gehoorfaamheid aan de geopenbaarde wille Gods. (oh. 7.14—17. SinS °P ,n tt»*""P?* en leerde: en de Jooden verwonderden vg en fpraken: Hoe kan deefe de fcbrift,daar hy ze dog niet geleerd beeft? Jefus antwoordde ben en fprak: Myne leere is niet myne, maar des genen, die my gezonden bee ft Zo iemand, wil diens wine doen, die ■ ' ' zal bekanten, of deefe leer e t an Godt zy, of dat ik van my zeiven fpreeke. ^
(„) lk bedoel hier mede eigentlyk de verzaakiag van



. 32S II. Deel. XXI. Hoofdftuk.
g. Met eene gepaste toeeigent»? van het geen dat menleest of hooi/op zif zeiven 15. 4- Wat te voren gefchreeven is, dat is ons ter eere gefchreeven, opdat wy door verduldtgheid en troost der febrift elZ hoope hebben zouden. 1 *
661. V. Wat is een Sacrament?
A. Eene heilige handeling, van Godt ingefteld waar m hy den mensch door zigtbaaremidverzegeT °nZlgtbMre g«n«de fchenk?en ^2. V. Hoe veel ftukken worden 'er tot een facra. ment vereischt ? cra" A. Een facrament moet
hZ?rZdrll'yn ingeftelt- rmi"ers niemand ais Godt kan ons een middel voorfchrvven, waar door Godt ons zyne genade zou mededeelen of verzegelen
hemelfche ftoffe zyn, Immers Godt aan aardfche menfchen hemelfche goederen n de facramenten mededeelende , vereende hier het zigtbaare met het onzigtbaare het aardfche met hec hemelfche. Tot een facrament word
3. Vereischt eene byzondere handeline waardoor de ftoffe van het facra^t den mensch toegereikt en van den mensch ook ontvangen werd. Immers, waar zulk eene handeling niet gefchied, daar vind ook het facrament geen plaats. Eindelyk
4. Moet ieder facrament zyne geesteiyke werk.ng hebben. Immers een facrament is Sn." °°Smerk j"^ftelt, dac hec een
-middel zy, waar door Gods genade den mensch word medegedeelt. Derhalven 'is dat geen facrament, hec welk geene gees. „ ce'y'<e werking heeft. 8



Van de Genademiddelen des Heiligen Geestes. 3*9
A. Dat de facramenten , a~) Noodzakelyk zyn , blykt eensdeels uit de üoddelyke inftelling, anderdeels uit de. zwakheid van ons geloof; maar dat zy Niet voljlrekt noodzakelyk zyn, blykr onder anderen uit het gedrag van delsraëlitifche Kerk, die in de woeftyne geduurende den tyd van 40 jaaren het facrament der befnyding heeft nagelaaten. 664. V. Maar mag men die gebruiken of niet gebruiken, zo als men wil? A. Neen , want zy zyn noodzakelyk. 66*. V.' Zyn dan de facramenten geene bloote teekenen V
A. Zy zyn wel teekenen, dog niet flegts be' duidende, maar ook toebrengende en mededeelende teekenen.
666. V. Zyn zy geene bloote plegtigheden of cere¬
moniën?
A. Zy zyn wel plegtigheden, vermits zy uitwendige kenteekenen zyn, waar door Gods volk van andere menfchen onderfcheiden word, zekere geloften, door welke wy ons aan Godc verbinden , afbeeldingen van zommige geesrelyke dengden, als van liefde, eehdr'agt &c. Maar zy zyn ook zegels van ons geloof en werktuigen of middelen, die de Goddelyke beloften van de genadige vergeeving der zonden , geregtigheid en eeuwige zaligheid aanbieden, mededeelen en verzegelen.
667. V. Waar in beftaat de werkzaamheid der lacra-
menten?
A. In eene byzondere toeëigening en verzegeling van de weldaaden der genade. 663 V. Maar werken de facramenten en doen zy voordeel als een werk, dat voordeel toebrengt, als het maar gedaan of verrigtword? h. Neen, want hier uit zou volgen, dat Gods genade aan allen toegeër£ent word, die de • » Y 5 lacra-



$xo //. Deel. XXI. Hoofdfluk.
facramenten gebruiken, zelfs aan ongeloovigen en ©nboetvaardigen, 't welk zeer ongerymt is. Ik mag bier toepasfen, het geen Paulus in betrekking tot eene andere zaak fchreef Rom. 14. 23. Wat niet uit bet ge hof gefchied, is zonde.
èÖQ.V. Zyn de facramenten op eene zedelyke of natuurlyke wyfe werkfaam? A. Op eene zedelyke wyfe, vermits de heilfaame werking der facramenten vereischt eene, zekere zedelyke gefleldbeid van 's menfchen ziele, waar door de heilfaame werking van die kragt, die Godt aan de facramenten verbonden en in dezelve gelegt heeft, niet verhindert word.
^70. V. Word het geloof ook daar toe vereischt? A. Niet tot de wezentlyke volmaaktheid der faciamenten,maar wel tot de heilfaame werking van dezelve, beftaande in de toeëigening en verzegeling van de genadige vergeeving der zonden.
$71. V. Word daar toe ook vereischt de wil en het voorneemen van die de facramenten bedient?A. Neen. Nadien
1. Het woord, van godloofe menfchen gepredikt, dan ook moest onvrugtbaar zyn. Maar gelyk het woord niets van zyne kragt verloor, niettegenftaande het van den verrader Judas, van de Pharifeën, Schriftgeleerden en anderen uit verkeerde inzigten gepredikt is, zo kon ook hunne boosheid niets van de kragt der facramenten beneemen.
2. Het ongeloof der menfchen doet volgens het getuigenis van Paulus Rom. 3. 3.4. Gods. geloof niet te niet, Als nu Gods geloof in zig behelsc, dac hy ons in de facramenten zyne gestelyke gaven wü t,02dienen,hoe



fan de Genademiddelen des Heiligen Geestes. Vffi.
zou dan het geloof en de boosheid van den bedienaar zulks beneemen ? En 3. Vermits niemand weeten kan , welke gedagten de bedienaar heeft. als hy hem de facramenten toediend, zou ieder Chiisten altoos twyfelmcedig moeten zyn, of hy de facramenten wel ooit eens regt ontvangen had; en dus kon het geloof niet verzegelt worden, wanneer de werkfaamheid der facramenren afhing van de wil en het voorneemen van hem, die dezelve bedient.
$72,V. Wat is de vrugt der facramenten?
A. I. De verzekering van de vergeeving der zonden.
2. De bevestiging des geloofs.
3. De vermeerdering van geesteiyke kragt tot wasdom in de heiligmakinge.
'673. V» Waar uit bewyst men dit ?
A, i.Uit de algemeene befchryving, die wy van de facramenten gegeeven hebben, a. Uit de bekende facramenten van het Oude en N. Testament. De befnydenis was een middel, om het euangelifche verbond der genade met Abraham en deszelfs zaad te bevestigen. Rom...4. 11. Het teeken der hefny ding ent ving Abraham tot een zegel van de geregtigheid des geloofs, 'f welk by nog in den voorhuid had. Het Paaschlam was volgens Gods oogmerk ook een middel, om den genen, die van het zelve aten, de beloften des Euangeliums inzonderheid toetecigenen en te bevestigen. Want het paaschlam was een offer en herrekende de verzoendood van Gods Zoon. Maar Godt beval hetzelve te eeten , zynde eene handeling ten eenemaal van het offer verfchillende. Want 'het offer was voleind, na dat het Lam geflagt en deszelfs biued aan den voet van den airaar
ver-



33a //. Deel. XXI. Hoofdfluh
vergooren was, Egter moest het nog daarenboven op Gods bevel gegeeten worden. Wat denkbeelden kunnen wy ons anders hier wel van vormen, als dac het flapten van het paaschlam een offer, maar het eeten van hetzelve zodanig een genademiddel of facrament geweest zy, waar 'door aan allen, die daar geloovig van aren, Gods genade in en door de verzoeningsdood van den toekomenden Mesfias toegepast en bevestigd wierd. De doop is ook een aanbieding van Christus verdienst en van alle weldaaden, welke Hy ons door hetzelve verworven heeft. Want wanneer de Heiland zyne jongeren beveelt Mat. 28. 19. om de menfchen door den doop toe zyne jongeren te maaken, zo geeft hy tevens de verzekering, dathy een ieder gedoopt mensch voor zyn jonger wil erkennen. Een jonger nu van Jefus is een mensch, die in 's Werelds Heiland geloovende en zyn naam belydende, vergeeving der zonden oncvangc, in de gemeenfehap van Godt opgenomen en voor een erfgenaam des eeuwigen levens verklaart wordt. En vermits het avondmaal toe eene heilfaame gedag.enis van Jefus dood ingefteld is, ten einds ons geloof daar door verfterkt zou worden, vermits wy daar door de kragtigfte verzekering krygen van de waarheid 011fer verlosfing, daarom moer du facrament ook dienen tot verfterking van de regtveerdigende genade. En deefe genade he. ftden wasdom in de heiligmaking tot een gevolg.
674.. V. Hoe veele facramenten waren 'er in het Oude Testament ? A. Twee: de Befnydins en het Paaschlam, zynde het eerfte een facrament vin aannee-



Fan de Genademiddelen des Heiligen Geestes. 33$
ining of inlyving in het verbond dèr genade, en hec tweede van bevestiging in hetzelve.
(fer- V. Waren 'er voor de Befnyding en het Pafcha geene andere facramenten in de Kerk? A. Wanneer men de facramenten voor bloote teekenen van Gods genade houd, dan kan men me: fommigen de fabbath, de boom der kennisfe, den regenboog &c. onder de facramenten tellen, ja het aantal van dezelve toe in 't oneindige vermenigvuldigen. Maar wanneer wy by die befchryving blyven, die wy van de facramenten gegeeven hebben , dan zyn 'er
1. Niet meer facramenten in het O. T. geweest, als de Befnyding en het Pafcha. En
2. Zyn 'er voor dat de Befnyding en het Pafcha zyn ingeftelt, geene andere facramenten in de Kerke geweest.
De Inltelder nu van het facrament der Befnyding was Godt, als blykt uit Gen. 17* Want vermits de kinderen daar door in hec verbond met Godt opgenomen en van de goederen des verbonds deelgenooten wierden, zo kon zulk een facrament van niemand dan van Godt worden ingeftelt. Zommige Geleerden hebben wel voorgegeeven (/»). dat reeds voor Abrahams tyd de Befnyding onder de Egyptetiaaren en andere Oosiei fche volkeren is ^ebruikeiyk ge weest, en dat Godt Abraham flegts bevolen heeft, om zig naar hei voorbeeld van die volkeren te figteri, zig ten dien einde beroepende op het getuigenis van Herodotus: dan wy kunnen dit gevoelen niet toeltemmen,
i.Om
(?) Als Marsham en Spencer.



H. Deel. XXI. Hoofdfluh
t.Dra dac het getuigenis van Herodotus geen kragt van bewys heeft. Ahes , wat die fchryver zejc, is daarom noj> niet waar. Eeggeh en bewyfen zyntwee vei fchillende zaaien. ILn de reden , dat hei getuigenis van dien man by ons in dit ftü:< zo weinig geld, is deefe, om dat hy lang na A~ brabams tyden geleeft heeft en indejoodfche zaaKen zo min kundig was.
9. Vermits Godt door de Befnyding de Jooden van andere volkeren .wilde onderfcheiden , zo volgt, dat de Befnyuing niec in navolging van an dere volkert-n is ingeftelt. Wy hebben derhalven. vry meer grond van te gelooven, dat daEgyptenaaren en andere volkeren de Befnyding in navolging van de jooden aangenomen hebben.
De gene, die dit facrament bediende, was in den beginne Abraham, naderhand de Aartsvaderen , die hem volgden, Ifaac, Jacob en deszelfs zoonen; eindelyk na aat Israël tot een Gemeenebest was gevormr, de Priesteren, hoewal ook in noodval de leeken en vrouwen dezelve verrigren konden. Zo leefen wy Éx. 4. 24—26. da; Zipora in zulk een geval haar zoon befneed, welke daad van Godt wierd goedgekeurt.
De zigtbaare ftof was de voorhuid.
De onzigtbaare ftof Gods genade.
De handeling beftond in de affnyding van
de voorhuid.
Her wezentlyke van dit ficrament beftond in de woorden van de inzetting. Gen. 17. \i. Die befneeden wierden waren aMe mansperfoonen uit hei geflagt van Abraham. Nu zyn van Abraham niet alleen de Israëlieten,., maar ook andere magtige volkeren, lsmaëlieten, Edomieten &c. af komftig, welke dan ook alle als nakomelingen van Abraham tot de
Be»



Van de GënddèMddeien des Heiligen Geestes. 335
Bêfnydinge verbonden waren. De mannelyke kinderen wierden befneèden op den Uiten dag. De vrouwen, de vrouwelyke kinderen en die mannelyke kinderen, die voor den agtfterï dag ftierven, wierden de goederen van bet genade - verbond dog deelagtig, fchoon zy het teeken daar van niet ontvingen:
Het voornaame oogmerk van dit facrament was, om den befneedenen deverbondsgenade van de vergeeving der zonden en de mededeeling der geesteiyke goederen door den Mesfias deelagtig te maaken. Gen. tn, 7. Godt beloofde by de befnyding, dat hy hun Godt en de Godt van hun zaad zou zyn. Dit kan niet gefchieden, als na de vergeeving der zonden, en vooronderftelc het geloof, het welk zig aan Godt houd en Op zyn Verbonds-Godt vertrouwt. Ook diende dit facrament nog.
1. Tot eene afzondering der Jooden van de Heidenen. Daarom heeten de eerften by uit ftek de befnyding, en de laatfte de voorhuid. Ilom. 3. 30.
2. Tot eene berinnerimg van de erfzonde, welke door de vleefchelyke geboorte op de nakomelingen word voortgeplant, om welke oorfaak deefe handeling zo zonderling verrigt wierd.
3. Tot eene beteekenis van de geesteiyke befnyding. Deut. 10. 16. Volgens den ftyl van Paulus is de befnyding des hartens de kruiciging van het vleesch met deszelfs lusten en begeerten.
De Inftelder van het Pafcha was Godt. Ex. 12. De bedienaar van dit facrament was in den beginne Mofes en Adron. Naderhand flagtte een ieder huisvader het paasch-lam voor zig en de zynen. Na dat de tempel gebouwc Was, wierden de Leviten aangeftelt, om het te Aagten. 2.- Par. 30. en 35, Om dat men de-
zel-



336
tl. Deel. XXI. Iloofdftuk.
zelve voor menfchen hield, die de h. ple*tigheden nauwkeuriger wisten waarteneemen, liet men deefe plegtige handeling aaa hen over:
De zigtbaare (lof was een lam, dat zonder gebrek moest zyn. Hetzelve moest op een zekere tyd afgezondert ■, gellagt, gebraaden en geheel verteert worden, volgens Ex. 12. De hemelfche ftof was de aanbieding en verzekering van Gods genade in de kragt van het toekomend offer van den Mesfias. Want het had eene verborgene beteekenis. Het beeldde Christus af i. Cor. 5. 6. in opzigt van zyn perfoon, ampt, weldaaden en ten aanzien van de order, waar in men aan die weldaaden deel krygt. 676. V. Hoe veele facramenten heeft Godt in de Kerk des Nieuwen Testaments ingefteld? A. Vermits alleen zodanige handelingen des N. T. op welke onfe befchryving, die wy van de facramenten gegeeven hebben , kan toegepast worden,facramenten zyn, dewyl de facramenten des N. T. met die des Ouden Tesfaments overeenkomen en in het O. T. maar twee eigentlyk zo genoemde facramenten geweest zyn, zo volgt, dat 'er niet meer dan twee in het N. T. zyn ingeftelt, namentlyk Doop en Avondmaal. De Roomfche Kerk voegt nog hier by de Boete, als een derde facrament, vervolgens het Hui. ivelyk, de Inivyding, het Vormfel en bet laatfte Ohfel, vermenigvuldigende dus het aantal tot zeven. Dan
De Boete is geen eigentlyk facrament, want daaraan ontbreekt de zigtbaare aardfche ftof. Het Huwelyk is geen eigentlyk facrament, want dat heeft geene belofte van de zaligmaakende eenade.
De hiwyding, beftaande in de verordening tot den Kerkendienst, waar door de geeste-
ly*



Van de Genademiddelen des Heiligen Geestes. 33/
Jykemagt, om het woord te prediken, de facramenten uittedeelen, misten en offerhanden voor-de zonden der levendigen en dooden te doen, aan hem, die verordenc is, van den priester of bisfehop word overgegeeven, is ook geen lacrament, Wanc het zigtbaare teeken of de aardfche ftoffe erl de belofte der zaligtnaakende genade ontbreeken. De volgende twee zal ik flegts befchryven, en dit zal genoeg zyn tot derzelver wederlegging.
Het Vormfel beftaat in een zalf uit oly eü halfem, die door zekere wyingen met den duim van den priester aan het voorhoofd van een gedoopren, die reeds tot eenige jaaren gekomen is, in de gedaante van een kruis met zekere woorden en gebaarden ge ftreeken word, waar door den gevormden op ftaande voet de H. Geest get'chonkeri word, die hem naar lichaam tn ziel volkomen maakt en tegen alle zyne vyanden kragten fchenkt.
Het laatfte O/^/è/beftaat in een oly van olyven, door den priester of bisfehop met zekere befweeringen toebereid , waar medehy oegen, ooren, neusgaaten, lippen , handen, voeten &c. van een kranken, die reeds op zyn uiterfte ligt, zalft tot vergeeving van dié zonden, die met deefe ledemaaten bedreeven zyn.
677. V. Wat is de Doop?
A. De Doop is een facrament, waar ih Godt de menfchen door water en Geest wederbaart, van zonden reinigt, tot zyne kinderen aanneemt en een genade-verbond met hen oprigr, met die verzekering, dat, als zy met een volftandig geloof in dien ftaat volharden, zy de eeuwige zaligheid beërven zullen.
678, V. Is dan de Doop eeene bloote plegtigheid of
Z een



33»
II. Deel. XXI. Hbofdftuk.
ren utterlyk teeken, waar door trien eert Christ -n van een Jood, Heiden of Turk onderfcheiii ? A. Wy zyn Chriftenen, niet, om dat wy vafl Christelyke ouders gebooren zyn , niet om dat wy onder Christenen leeven, niet om dat wy den openhaaren Godsdienst der Christenen bywoonen , niet om dat wy het
h. avondmaal ontvangen, maar
i. Om dat wy in Jefus gelooven. En
2. Om dat wy in den naam van Jefus gedoopt zyn.
Maar hier uit volgt niet, dat de Doop niets meer zou zyn als een bloot teken van on» rierfcheiding van die genen, die den naam van Jefus niet belyden. Want zy dient ook, om in den mensch het geloof te werken en hem te reinigen van zonden.
679. V. He wys riir?
A. Ez 36. 25. Ik wil rein water over u lp reugen , dat gy rein word van alle uwe onreinigbeid, en van alle uwe afgoden wil ik ti reinigen, 'fit. 3. 5. Niet om de werken der geregtigheid, welke zvy gedaan hadden., maar naar zyne barmhartigheid maakte by ons zalig door het bad der wedergeboorte en vernieuwing des Heiligen Geestes.
680. V. In plaats van welk een facrament des Ouden
Verbonds is de Doop ingeftelt? A. fn plaats van de Befnyding. Col. 2. Tt. r2. In Christus zyt gy befneeden met de befnyding zonder banden door aflegging van bet zo dige lichaam in het vleescb namentlyk met de befnyding van Christus daar in . dat gy met bem hegraaven zyt door den dnop . in welken gy ook zyt opgeftaan door het geloof.
681. V. Wanneer wierd zyingeitelt?
A. Johannes de dooper ontving her eerfte bevel om re doopen volgens Luc 3. 1 3. In let vyfliende jaar des keiferdoms van den kei-



Van de Genademiddelen des Heiligen Geestes. 339
fer Tiberius, toen Pontius Pilatus landvoogd was in Judea, en Herodes een viervorst in Galilea, en zyn broeder Tbi'lippus een viervorst in Iturea en in de contreye Trachonitis, en Lyfanias een viervorst van Abilene, toen Ilannas enCaiphas bbbge'priesters war en,teen gefcbiedde hel bevel Gods tot Johannes, Zacbarias Zoon, in de woestyne. En hy kwam in alle de contreye rondom den Jordaan en predikte den doop der boete , tot vergeevinge der zonden, vs. J. Het volk ging uit, dat bet zig van hem liet doopen. 682. V. Wie turft de Doop ingeftelt?
A. In'talgemeen de Drieëenige Godt, hetwelk blykt
i. Uithet Goddelyk bevel. Joh. I. 33. alwaar Johannes de dooier zegt: Die my zond om te doopen met water, dezelve fprak tot my. Wie hem r,u gezonden had , blykt uic Luc. 3. 2. alwaar het heet: Het bevel Gods gefcbiedde tot Jobannes, namentlyk om te doopen.
S.Uit de woorden der inzet-: ting Mar. 28. 19. Gaat heen en leert alle volkeren en dooptze in den naam des Vaders, qn des Zoons, en des Heiligen, Geestes l In iemands naam gedoopt worden beteekent ook onder anderen gedoopc worden op iemands bevel en gezag.
3.Üit de omftandigheden van Christus doop, waar alle de drie perfoonen der Godheid by tegenwoordig waren. • Matth. 3.16,17. Toen Jefus. Z % ge-



34ö 11 Beer. XX t. Hoofd ft uk.
gedoopt was, klom hy terftond op uit bet water; en ziet! toen deed de hemel zig boven hem open, en Jobannes zag den Geest Gods, gelyk als een duif nederdaalen en op hem komen, en ziet! eên ftem van den hemel af fprak: Dit is myn lieve Zoon, aan wien ik een welbebaagen heb. In^tbyzonder Jefus Christus, hetwelk blykt I.Uit zyn bevel. Joh. 3. 22. Jefus doopte. Dat hy egter zulks niet gedaan heeft in eige perfoon, maar door zyne jongeren, blykt uit |oh. 4.1. 2. Het was voor de Pbarife'èn gekomen, dat Jefus meer jongeren maak se en doopte , dan Johannes; (hoe•wel Jefus zelve niet doopte, maar zyne jongeren, j Het duidelyk bevel egrer ftaat Mar. 28. 18. 19. Jefus trad tot zyne jongeren . fprak met ben en zeide: My is gegeeven alle geweld in den bemel en op aarden. Daarom gaat heen, en leert alle volkeren en dooptze in den naam des Vaders. en des Zoons en des Heiligen Geestes! lk vind ket aanmerkelyk, dat de Heiland zig hier beroept op de oneindige magt, welke aan zyne menschlyke natuur is medegedeelt. Want een bloot mensch kan geene facramenten inflellen of genademiddelen verordenen.
8. Uit



Fan de Genademiddelen des Heiligen Geestes, 341
2.Uit zyn voorbeeld,hebbende hy zig zeiven indenjordaan doopen laaten. Mar. 3. 16. 17. Want fchoon hy voor zyn perfoon dezelve niet nodig had, wildehy dog hier mede dit facrament des N.T. heiligen en bevestigen,. €83. V. Is zy ook eene navolging van dm Profelyten Doop der Jooden? A. Het is zeker, dat 'er reeds voor de tyden van Johannes en Christus onder de Jooden een doop der Jooden genooten is in gebruik geweest. Daar door zyn eenige Geleerden op de gedagren gekomen, dat Johannes de dooper deefe gewoonte aangenomen, die gebruik nagevdlgt, en zyne'jongeren ook even zo door het water heefc ingewyd, gelyk de Profelyten ingewyd wierden. Edog men moet hier voorzigtig zyn en behoedzaam denken , op dat men niet met de Sociviaanen en andere vastftelle, dat de Doop van Jobannes en Christus eene bloore Ceremonie geweest zy ,even gelyk de Doop der Profelyten. Want Hel eens, dat ffobannes en Christus de gewoonte der Jooden eenigzints hadden willen navolgen, zo was dog hunne doop van eene geheel andere natuur, als de doop der Jooden. Want zy is geene bloote plegtigheid, maar een kragtig genademiddel, gelyk de brieven der AptJSteien getuigen.
€84. V. 'Wat onderfcheid is'er tusfchen de Doop van Christus en van Johannes? A, De Doop van Christus was de Doop van johannes en omgekeert, zo dat ik daar geen onderfcheid tusfchen weet. Ik voor my begryp , dat deefe vraag, nauwkeurig ingezien, nietsbeduidend («) 's >en net breedvoerig
' O) Schoon ik deefe"V'-flag nogtans niet onnodig agte. Z, 3



S4? % Deel. XXI. Hoofd/luk.
rig antwoord , dat men daar op zou kunnen geeven, van geenen zaakelyken inhoud kan zyn.
685. V. Waar mede moet men doopen?
A. Met water. Joh. 1. 35. getuigt Johannes de dooper, dat hy gezonden is om te doopen met water.
686. V. Mag men ook een ander vogt in de plaats
van het water gebruiken? A. Neen, want dan wykt men van de Goddelyke inftelling af. Joh. 1. 35.
687. V. Waarom verkoos Christus het water?
A. I. Om dat het water doorgaans overal te bekomen is.
2. Om dat het een gepast zinnebeeld is van Christus bloed en geest, van welke beide de heerlyke werking der doop afhangt, zynde Christus bloed de verdienende en de H. Geest de toeëigenende oorfaak. Ez. 44. 3. Ik wil water gieten op de dorstige en jlroomen op de dorre: ik wil mynen Geest op uw zaad gieten en mynen zegen op uwe nakomelingen. Ebr. 12. 24, Het bloed der befprenging fpreekt beter, dan Abels.
3. Gelyk het water de kragt heeft, om de ■■' onreinighedendes lichaams aftewasfchen , , even zo hèeft Christus bloed en geest de
kragt om de ziel van zonden te reinigen. I. Cor. 6. II. Gy zyt afgewasfcben ,gy zyt gebciligt ,gy zyt regtveerdig geworden door de naam van den Heere Jefus en door den Geest onfes Gods. 1. Joh. 1. 7. Het bloed van Jefus Christus, zynen Zoon, maakt Ons rein van alle zonden.
4. Gelyk het water de kragt heeft van fmooï ring en verdikking, even zo heeft Christus bloed en geest deefe kragt tot dooding der zonde. Rom 6. 3—6. Weet gy tliet, dat allen, wy die in Jefus Cbrisrps gedoopt zyn, die zyn in zynen dood gedoopt?



Van de Genademiddelen des Heiligen Geestes. 343
doopt? Zo zyn wy immers met bem hegrnaven door den doop in den dood, op dat .gehk als Crristus opgewekt is van de dooden door de heerlykheid des Vaders, alzo zullen wy ook in een nieuw leven wandelen. Want is % dat wy mét hem geplant worden toe gelyke dood, zo zullen wy ook der opiïanding gelyk zyn; dewyl wy weeten, dat onfe oude mensch met bem gekruist ts, op dat bet zondige lighaam ophoude, dat wy voortaan der zonde niet dienen, t- Het water is het grfodbeginfel des levens sJ'der meeste fchepfeien. Gen. I. 2. Di Geest Gods zweefde op de wateren, namentJvk cn de fchepfeien levendig te maaken.. Zielïs 48 1.Z0 is ook Christus bloed en geest'het bepinfel van het geesteiyke leven of de wedergeboorte, fit. 3-5 "y maakte ons zalig door het bad der wedergeboorte en vernieuwinge des Heiligen Geestes.
628 V. Wat beteekent de Doop?
A Gelyk de Doop in het Oude Verbond door het water des zondvloeds, door Israels do«r«>« door de roode zee, door de wolke m de woestyne, door den doop van Naeman , door de befnyding, door het kopere wasch*ar en het fprengwater is afgefchetsc, zo heeft de Doop ook nog in het N. Testament eene verborgene beduiding, in betrekking tot het ftoffelyke van den Doop, W%h<* water en de daad van afwasfehmg.. Wanc het water is een zinnebeeld van Christus bloed en geest. En de daad van afwasfeomg, voor zo ver zy gefchied door een tndompe}-„g, vertoont zy Jefus lyden en dood waar door hy een tyd lang in den afgrond van Gods toorn als het ware wierd neergeftorr terwyl deefe indompeling tevens voorlte t * Z 4



544 H. Deel. XXI. Heofdfluk.
de weldaaden, die ons Jefus verworven heefc, inzonderheid onfe gemeenfchap met Jefus dood, die tot een gevolg heeft de dood van den ouden mensch. Het verblyf of de vertoeving onder bet water, beteekent Jefus begraving en de daar uit voortvloeiende weldaaden ten aanzien onfer regtveerdïging, dat namentlyk onfe eens begravene zonden nooit wederom voor de Goddelyke vierfchaargedagt zullen worden , en ten aanzien onfer heiligmaking, dat den ouden Adam alle hoop benomen word, om weder levendig te worden, wanneer wy in de genade blyven. De opheffing uit het water is een zinnebeeld zo van Christus overwinning over de dood en van zyne opftanding, als van onfe gemeenfchap met Christus overwinning en opftanding, de vertooning van den nieuwen mensch iec het geestelyk leven , na dat de oude verdronken en gedood is, van de verlosiing uit alle eltnden in en by de navolging van Christus, en van de toekomende opftanding onftr lighaamen. J)it alles is gegrond op het getuigenis van den Apostel Rom. 6. 3. 4. Weet gy niet dat allen, wy die in Jefus Christus gedoopt zyn die zyn tn zyn dood gedoopt? Zo zyn wy immers met bem begraven door den doop in den dood op dat,gelyk Christus is opgewekt van de dooden aoor de heerlykheid des Vaders,alzo zullen wy ook in een nieuw leven wandelen. Zommige Godgeleerden van-onfe Kerk hebben daarom wel gewenscht, dat men de plegtigheid van indompeling moge behouden hebben, wegens de verborgene betekenis.
5S9. V. Is de Doop noodzakelyk?
A. Ja. Mare. 16. 16 Wie gelooft en gedoopt word. die zal zalig werden, maar wie niet gelooft, die zal verdoemd worden.
690. Y.



Fan de Genademiddelen des Heiligen Geestes. 345
690. V. Is zy noiïlrekt noodzakelyk?
A. Neen. Mare. 16. 16. É91. V. Wie moer men doopen?
A. Gelyk Godc alle menfchen in zyn genadeverbond wil opneemen, alzo wil hy ook dat alle menfchen gedoopt worden, wanneer zy zig de doop door ongeloof, valfche leer of groote zonden niec onwaardig maaken.
692.V. Waaruit bewyst gy dir?
A. Aft. 2. 38. Petrus fprak tot hen: doet boete en een iegelyk laate zig doopen op den naam van Jefus Christus tot vergeeving der zonden, zo zult gy ontvangen de gave des Heiligen Geestes ! Act 8. 36 38. En als zy over weg reisden , kwamen zy aan een ivater. En de Kamerling fprak: ziet! daar is water; wat hindert het, dat ik my laat doopen ? En Philippus fprak: gelooft gy van gahtfeber herten , zo mag het wel gefchieden. Hy antwoordde en fprak: ik geloof dat Jefus de Christus Gods Zoon is En hy liet den wagen ftil houden en zy klommen afin het water, heide Pbilippus en de Kamerling, en hy doopte hem. Act. 16. 32. 33. Paulus en Si las zeiden den Stokmeester het woord des Heeren en allen, die in zyn huis waren. En hy liet zig en alk de zynen terflond doopen.
693. V. Moet men de jonge kinderen ook doopen? A. Ja, namentlyk de kinderen van ouders, die
den Christelyken Godsdienst belyden, en niet die kinderen, die buiten de Kerk gebooren worden, ten zy dezelve onder de vadeilyke magt der Christenen komen.
694. V. Bewys dit!
A. De Kinderdoop bewys ik
I. Uit de woorden der infïelling. Mar. 08. 19. Derhalven gaat bt en en leert alle volken, en doopt ze in den naam des Vaders, en des Zoons en des Heiligen Geestes! Eigentlyk Z 5 heet



34$ II. Deel. XXI. HoofdftuJe.
heet het: Maakt tot jongeren alle volkeg, 9 ben doopende &c. dat is; door hen te doppen. Hier uit blykt
a. Dat alle die genen gedoopt moeten worden, welke jongeren van Jefus worden kunnen. Een jonger van jefus te worden , is zo veel, ais door Jefus in Gods genade verbond aangenomen te worden en het geesteiyke leven in zig te laaten werken. Maar wie durft zeggen, dat Godt in da kinderen het geesteiyke leven niet zou willen of kunnen werken ? Gods woord immers is met de doop verbonden. Hier komt by het gebed. Waarom zouden by het gebruik deefer middelen de genadewerkingen gten plaats kunnen vinden?
b. Dat dit genademiddel voor alle volken zonder onderfcheid van geflagt en ouderdom beftemt is. Daar nu onder de benaming van alle volkeren begreepen zyn alle geflagten, onder alle geflagren sille huisgezinnen, en onder alle huisgezinnen ieder perfoon, wie hy ook zy, zo heeft men geene vryheid nog grond cm de kinderlyke ouderdom hier van uittezonderen.
2. Uit foh. 3. 5. Ten zy dan dat iemand gebooren word-uit water en geest, zo kan by. in bet ryk Gods niet komen. Die derhalven in het ryk Gods komen, moeten uit water en geest gebooren of gedoopt worden. Den kinderen nu behoort het ryk Gods volgens Mare. 10.14. Bygevolg moeten zy gedoopt worden.
3. Uir de beloften van het genade-verbond. .Act. 2. 38. 39 Een iegelyk l'<ate zig doopen op den naam van jefus Christus tot. vergeeving der zonden, zo zult gy ontvangen de gave des Heiligen Geestes., want 11,
en



Van de Genademiddelen dfis Heiligen Geestes. 34.7.
en uwe kinderen is deefe belofte. Derhalven zyn de genade -beioften algemeen tn ftrekken zig uit tot ouders en kinderen. Maer moeten dan ook niet de middelen, waar door de kinderen deefe verbondsbelofte kunnen deelagtig worden, algemeen zyn en zig tot ouders en kinderen uitftrekken ? a Uit de overeenkomst van de befnyding en • 'de doop. Dat de doop in plaats van de befnyding is ingeftelt, blykt niet alleen uit Col. 2. 11. 11. In Christus zyt gybefneeden met de befnydinge zonder handen door aflegging van bet zondige lighaam in het vleescb, namentlyk met de befnydinge van Christus, daar in, dat gy met hem, begraaven zyt door den doop; maar ook me Gal 5. a. Ziet! ik Paulus zeg u: is t dat gy u laat befnyden, zo is Christus u geen hut. Vergeleeken met cap. 3. 27. Zo vcelen als 'er van u gedoopt zyn, die bebben Christus aangetrokken. Paulus wyst hier de Galatiers van de befnyding, welke de valfche Apostelen hen als noodzakelyk; ter zaligheid opdrongen, af en vermaant hen in plaats van de befnyding de doop te ontvangen. Zyn nu de kinderen in het O. Testam. door de befnyding in het verbond der genade aangenomen, zo moet dat ook in het N. T. door de doop gefchieden. Dit is ontegenzeggelyk. '1 e meer, daar de doop een facrament is van het N. Verbond, waar in Godt zyne genade-beloften niet bepaalt, maar heerlyker en veel verder u.itgeftrekt heeft. Vermits nu by de doop eene grootere uitgebreidheid is ten aanzien van het vrouwelyke geflagt, zo is 'er geen de minfte waarfchynlykheid van te gelooven, dat GoJt > eene



343 //. Deel. XXI. Hoofd/luk.
eene bepaaling in de ouderdom zou hebben gemaakt. 5. Uit de handel wyfe der eerfte Kerke na de tyden der apostelen , die reeds ten tyde van Origenes,welke in het begin der derde eeuw bloeide, de kinderen doopte «n beweerde, dat zy deefe gewoonte van de Apostelen ontvangen hadden. Dus is 'er ten tyde der Apostelen geene bedenking over de kinderdoop geweest. En wan-, neer men overweegt, dac Jugustinus de erfzonde uit de kinderdoop bewees tegen de Pelagianen, en dat die zig nooit onderftaan hebben de wettigheid van de kin-, derdoop te ontkennen, zo blykt het, dac zy om zulks te doen geen de minste grond hebben gehad, daar hun gevoelen het dog vereischt_had,om dat vanAugustinusmet bondigheid te wederleggen.
695. V. Waar in beftaat de vrugt van de Doop? A. In de vergeeving der zonden , in de wedergeboorte, in het verbond met Godc, in de vernieuwing en hec eeuwige leven.
696. V. Bewys dit!
A. De vergeeving der zonden is een vrugt van de doop voljens Aft. 2. 38. Een iegelyk laate zig doopen op den naam van Jefus Christus tot vergeeving der zonden. Van het ver*» bond met Godt blykt het uit 1. Pet. 3. 20. De doop is bet verbond van een goed geweeten met Godt. Van de wedergeboorte, vernieuwing en het eeuwige leven is 't bewyslyk uit Tic. 3. 5. Godt maakte ons zalig door bet had der wedergeboorte en vernieuwinge des Heiligen Geestes.
Is dan de I )oop geen Teeken van de Weder < geboorte?
A. Neen. Want de doop word uitdrukkelyk genoemt een bad der wedergeboorte en verniet}*



Van de Genademiddelen des Heiligen Geestes. 349-
nieuwing des Heiligen Geestes. Tit. 3. 5. waar door de menfchen wedergebooren Joh. <i c en van hunne zonden gereinigt worden Eph. 5. 26. Waar door zy Christus aantrekken Cal. 3. 27. en zalig worden. I. Pet. %. 20. 21. By gevolg is de doop niec maar een teèketi, 'c welk de wedergeboorte beduid, maar een kragtig middel, waar door Godt de wedergeboorte in ons werkt. 693. V. Wat is de vrugt van de Doop in de volwasfenen?
A. Een voleinding en bevestiging van her groote en heilige werk der wedergeboorte. 600 V Wat is de vrugt in de jonge kinderen?
A. De werking der wedergeboorte, of des geloofs. ^ , , , . , 700. V. Waar in beftaat het geloof der jonge kinde* ren? , ,
%. Dat de jonge kinderen geiooven kunnen, ' word van de Mennoniten ontkent, zeggende, dat het onmouelyk is,dat een kind, zi^ geheel geene denkbeelden van Godt kunnende vormen, gelooven zou. Maar wy antwoorden: het geloof der jonge kinderen is voor ons wel eenigzintsonbegiypelyk,maar daarom niet onmogelyk. Christus zegt Matt. 18. 6. dat de kleine kinderen aan hem geloofden. Hy had een klein kind rot zig; geroepen, dat nog in zyn eerfte onfcrmld was en een voorbeeld van nederigheid zyn kon. Stel nu , dat dit kind vier of vyf jaaren oud was, had dit kind het volle gebruik van zyne rede zo min als een kind van één jaar. By gevolg hangt het geloof der jonge kinderen niet af van het volle gebruik der reden. Mare. 10. 14. zegt Christus van de kleinfte kinderen, die men op de armen tot hem droeg,dat hen het ryk Gods toekwam. Hy zegt niet: zy zullen eens zulke menfchen worden, die in het ryk Gods komen; maar:
Den-



35» II. Deel. XXI. Hoofd ftuk.
Denzulken is het ryk Gods. By gevolg moeC het ryk Gods reeds aanvankelyk in hen geweest zyn, het welk zonder het geloof niet gefchieden kan. Hy zegende ze ook door mededeeling van Geesteiyke gayen. Eene mededeeling vooronderftelt eene aanneeming. De aanneeming van genade-goederen kan niet gefchieden als doorbet geloof. De dooper Johannes ondervond reeds in 's moeders lighaam de kragt-daadige werking des H. Geestes. War Godt nu op eene buitengeivoone -wyfe onmiddelbaar in dat kind werkte, waarom zou Godc dat niet op eene gewoone -wyfe middelbaar door den doop en bet woord kunnen werken? Het gemis van denkbeelden bewyst nog niet een gemis van het geesrelyk leven. Wie durft zeogen, dat een geheiligd Christen in den flaap het geestelyk leven niet heeft, om dat hy zig in den flaap geene denkbeelden vormt? 'De toeftand van een flaapend bejaard mensch eri een waakend kind is elkander zeer gelykvormig. Met geloof beftaat voornamentlyk in éene zekere gefteldheidder ziele,om de genade Gods te erlangen. Daar nu de ondervinding ons leert, dat 'er van natuur in den mensch eene gefteldheid ten kwaade is, waarom zou het den almagrigen Geest Gods onmogelyk zyn, dm eene andere gefteldheid ten goede te we-ken, fchoon 'er geene denkbeelden van Gods genade in de zielen der kinderen zyn, te meer, daar de kinderen niet eens bekwaam zyn om te wederftreeven, waar door het geloof in hen eerder mogelyk is, alsby bejaarden. Kan het eerfte beginfel van bet redelyk leven in de kinderen zyn, fchoon het zelve zig nog niet openbaart, waarom ook niet betbeginzel desgeestelyken levens? En wieweet metzekerheid, dat 'ér niet zekere heilige bé weegingen in de
zie"



Van de Genademiddelen des HeiligenGeestes. 35!
zielen van eerstgeboorene gedoopt wordende kinderen gewerkt worden door den Geest Gods? Ten minsten dit fchynt by my zeker, dat men al zeer vroeg in de gedoopte kinderen de vrugten ontdekken kan van een geweeten , dat dooi den doopgebeiligtis. (*)
701. V. lYlaarkan dit door eene indompeling in of
door eene befprenging met water gefchieden?
A. Het'bloore water endeszelfs bloote befprenging of indompeling kan geene vergeeving der zonden, wedergeboorte nog zaligheid Werken , maar in zo ver als het water door het woord Gods geheiligt een zeker middel word, waar door de H. Geest den mensch wederbaart, vernieuwt en tot een erfgenaam des eeuwigen levens aanneemt, die de genade des H. G- niet moetwillig hindert.
702. V. Waar uit bewyst gy dit?
A. Paulus zegt Eph. $. 26. dat Christus zyne gemeente geheiligt en gereinigt heeft door bet ■waterbad'in het -woord; en Tit. 3. 5. noemt hy de doop bét' bad der wedergeboorte en vernieuwing des Heiligen Geestes. Uit deefe getuigenisfen blykt duidelyk, dat de H. Geest door bet zvoord in de doop den mensch de goederen der genade mededeelt.
703. V. Kunnen ouden en jongen dit geloof weder¬
om verliefen ? A. Ta. Ëz. 18. 24. Als de regtveerdige zig afkeert van zyne geregtigheid en doet kwaad, en leeft naar alle de grouwelen. welke een godloofe doet, zoude die leeven? Ja aan alle 'zyne geregtigheid, dewelke hy gedaan beeft, zal niet gedokt worden, maar in zyne overtreeding en zonden, welke by gedaan beeft, zal by fterven,
704. V.
O) Het zou naar myn denkbeeld niet nutteloos zyn dit fiiik in esne byzondere Vêihandelmg nader te toetfan. ,



35» /A t>ed. XXI. IIoofdftuL
704.V. Moer de mensch, om die wederom te verkrygen, op nieuw gedoopt worden? A. Neen. Alle Christenen doopen den mensch maar eens en herhaalen de doop niet. Ca') 7°5-v- Waaromniet? v J
A, 1. Om dat de befnyding, in welkers plaats de doop gekomen is, ook maar eens aarï den mensch bedient wierd. 2-Om dat het verbond in den doop aan de zyde van Godt altoos vast blyft en "het ongeloof ier menfchen Gods getrouwheid niet te niet kan doen.
3. Om dat de doop een facrament is van inJyving in het verbond der genade, welke maar eens gefchied. En
4. Om dat men bewys nog voorbeeld van eene herhaaling des doops vind.
706. V. Door wie kan en moet dit facrament be¬
dient worden ? A. Door wettig beroepene Leeraars der Kerke. !• Cor. 4- !• Haar voor boude ons een iegelyk , namentlyk voor Christus dienaars en buishouders over Gods verborgentbeden.
707. V. Mag het ook van een Leek bedient wor-
deu?
A. Niet gewoonlyk, maar buitengewoonlyk. Niet in 't openbaar, maar in 'c byzonder. Niet onbepaald,maar in 't geval van nood* zakelykheid.
708. V. Waar mede bewyst men dit?
A. Byde voorgemelde omftandigheden blykt de bediening van dit facrament door een godvrugtigen leek gegrond te zyn i.Iti de gelykzoortige voorbeelden der befnyding. dik wils van vrouwen bedient; als van Zipora. Ex. 4. 25. van de godvrugti-
ge
(a) De oplosfing van de tegenwerping, die men van de zogenaamde H'ederduopers hier tegen zou kunnen maaken, is te bekend, dan die hier te berde te brengen.



frdn (Je Genademiddelen des Heiligen Geestes. #53
ge joodfche vrouwen in tyden van vervolging. 1. Macc. r. 63. 2. Macc. 6. 10.
2. In het geestelyk priester - regt, dat zo wel het vrouwelyke, als mannelyke geflagc toekomt. Gal. 3,. 28.
3. /» de gewoonte der eerfte Kerke, alwaar de Diavonesjen ook onder anderen die ampt hadden, om de doop der vrouwen te bedienen.
709.V. Waar moet dit facrament bedient worden? A. Dat is overgelaaten aan de Christelyke vryheid. Het billykfte egter is, dat het wegens de gewoonte der Kerke in de openbaare vergadering der gemeente gefchiede.
9i0,V. Mag men het ook in de huifen bedienen? A. Waarom niet? Hebben de Apostelen dog overal en op alle plaatfen gedoopt? Wie zal bewyfen, dat de befnyding in de openbaare godsdienstige vergaderplaatfen is verrigt? Wierd niet de zoon van Mofes in de herberg, Johannes dedooper in huis befnee-. den ? By ons is de Kerk overal, daar twee of drie in den naam van Christus vergadert zyn;
jfïl. V. Wat is het tweede facrament in het Nieuwe Verbond?
A. De doop is eerst ingeftelt, naderhand hec avondmaal. De doop is een facramenc van inlyving, het avondmaal van bevestiging in het verbond der genade, De doop is als 'c ware de deur, door weike men in het ryk Gods gaat; het avondmaal maakt die genen ^ die in het ryk Gods zyn ingegaan jbekwaarri iot de werkzaamheden des geestelyken levens in het ryk der genade. Derhalven is de doop het eerfte, eh het avondmaal hec tweede facramenc iri het Nieuwe Verbonf; 7I8.V. Wat is het avondmaal?
A. Het is het waare lighaam en bloed van Christus, onder brood en wyn ons Christenen Ast té



& KM. XXl.HoofdJtuh'
f. Uit de overeenfiemming van alk de b. fcbry. veren, die eenpaarig zeggen: Dat is.
3. Uit de natuur van een Testament. In een goed testament vermoed men geene verbloemde fpreekwyfe», en het minst in die woorden, waar mede het erfgoed benoemt word.
4. Uit de natuur van dit Testament. Christus zegt van het avondmaal: Dit is bet Nieuwe Testament in mynen bloede, dat voor u vergooien word. Het bloed van hee Paaschlam was een beteekenend bloed van Christus. Derhalven moet dit het waaragtige bloed zelve zyn van hem, die door het paaschlam wierd afgebeeld. Die beide Testamenten zyn met bloed beves. tigt. In het O. T. was het het waaragtï-' ge bloed der dieren, in het N. T. hec waaragtige bloed van Christus. Wantam» ders was het ficrament des paaschlams veel zinnebeeldiger, heerlyker, roerender, als het facrament des avondmaals.
K.Uit 1. Cor. 10. 16.
6. Uit r. Job. 5. 7.8.
7. Uit de 'lastertaal der Heidenen, welke de eerfte Christenen befchuldigden, dat zy by hunnen Godsdienst menfchen-vleescb, aten.
743. V, Word brood en wyn Christus vleesch en
bloed genoemt uit hoofde van eene zekere impanatie !
A. Wy weeten in onfe Kerk van geene plaat, felyke opfluiting of verberging van Christus lighaam in het brood, maar ftellen eene facramenteele vereeniging, die onplaatfelyk, hemelsch en boven natuurlyk is.
744. Y. Word brood en wyn Christus vleesch en
bloed genoemt uit hoofde van eene Confubftantiatie?
A. Wy weecen in onfe Kerk van geene mede-
WCv



Van de Gentdemhidtlen des ffet/igen Geestes. %$$.
wezentheid of zamenmenging derbeidezelfÜandigheden. Want wederzydsch btyfc het wezen van het brood en van den wyn, al$ mede van het lighaam en van het bloed. ft£ V. Waarom noemen wy dan brood en vrya ' Christus vleesch en bloed? " A. Om dat het brood en de wyn facramenteel ' vereenigt is met Christus vleesch en bloed. 746. V. Waar in beftaat deefe facramentede vereeniging? . . . , A. Uit kragt van de woorden der inzetting be" ftaat zy in eene allenegenwoordigftezameriVoeging en uitdeeling van beide ftoffen. Want als het heer: Dat is myn ligbaam: moet men gelooven, dat het lighaam tegenwoordig is en uitgedeelt word. . 717.V. Maar is het niet ongerymt iets te gelooven, ' dat men niet begrypt? „
A. Het tegendeel is zeker. Het zou zeer on» * gerymt zyn om niets anders te gelooven, als het geen men begrypt. Want alles, wat wy in het ryk der natuur, voorzienigheid en genade ontdekken, is ons onbegrypelyk. fi.% V. Hoe lang duurt deefe vereeniging?
A. Zo lang als de handeling van du facrament
ijêq v Mag men de zigtbaare zaaken in het avond' maal ook buiten het gebruik aanbidden en godsdienstig vereeren ? A Zo min buiten het gebruik, als geduuren* de het gebruik. Want dat Christus wil aangebeden zyn in het brood, daar van hebben wy I. geen bevel, a. geen voorbeeld , ook 3. hebben wy daar toe geen de minste rede, vermits het brood in Christus lighaam niet verandert word. Derhalven it dit afgodery.
750.V. Door wien mag en moet dit lacrament oe* " deelt worden ? A. Christus heefc zyne aposteleö geftelt tot
ms-



huishouders over zyne verhorgenthedett. Th Cor. 4. r. Hec vale niec moeijelyk hier uit te belluiien, dac wettige leeraars ook die werk als een deel van hun ampt uitvoeren, En nadien hec gebruik van dit facramenc zo noodzakelyk niec is, als de doop, zo zal men geene leeken daar toe gebruiken, te meer, dewyl daar van geen voorbeeld te vinden is. ,
751. V. Wie ontvangt dit facrament waardigi yk? A, Vasten en zig lighaamelyk bereiden, zegt de zalige Luther: is voel eene fyne uitwendige manier, maar die is regt en wel gefchikt, die bet geloof heeft aan deefe woorden: Voor u gegeeven en vergooten tot vergeevinge . der zonden. Maar wie deefe woerden niet gelooft oftwyfelt, die is onwaardig en ongefchikt: want het woord: Voor u, eis ebt enkel geloovige herten,
75a. V. Ontvangen de onwaardige ook met brood en wyn Christus vleesch en bloed? A. Alle dischgenooten zonder onderfcheid hebben deel daar aan en ontvangen het.
753, 'V. Waar uit bewyst gy dit?
A. Om dat de volmaaktheid en hét wezen van een facrament niet afhangt van het geloof van den genen, die het ontvangt, maar van het gezag en de waarheid van den Infteller, en om dat Paulus uitdrukkelyk zege 1. Cor,; H.27. dac de onwaardigen fchuldig worden , niet aan de teekenen van brood en wyn, maar aan het lighaam en bloed van Christus.
754. V. Is dit zo niet tegenzeggelyk, ten minsten
onwiarfchynlyk? A. Neen, maar zeer gegrond in de natuur van de zaak zelve. Want zo de onwaardige dé wezentlyke deelen van het avondmaal niec ontvingen, dan hadden zy het facrament niec ontvangen en konden dus niec gezegt worden, zig fchuldig te maaken aan een onwaar-



fan de Genademiddelen cles Heilige» Geestes.. . $6*;
waardig gebruik van het facrament of van Christus lighaam en bloed 755. V. He veelenei genieting is 'er in het avondmaal ? . . . , , A. Daar is maar ééne genieting van het broed en het lighaam van Chris us en één drinken van den wyn en het bloed van Chiistus. En hetzelve is nog alleen naiuurlyk, nog alleen geestelyk, maar 'acramerteel. 7<6 V. Waar in beftaat de mondelinge genieting?
A. In het eeten en drinken van brood en wyn* 7W. v! Waar in de geesteiyke? b A In her waare g-loot. Joh. 6. 47-50. We ' in my gelooft, die heeft bet eeuwig leven. Ik ben het In ood des levens. Uwe vaders hebben manna gegeeten in de woeftyne . en zyn geftorven. Dit is het brood, dat van den hemel komt: op dat, wie daar van eet, niet fteroe.
. «»-8 V Waar in de facrrmenteele?
A In een mone.-ling eeten van het brood en ' her lighaam ées Heeren te geiyk en zo ook van den wyn met het bloed des Heeren. Want zo men meent, dat hei eeten van het brood, en her eeten van het ligbaam van Christus een twe-dtrlei eeten. en bet irinken van den wyn en het d inken van l hi isnis bloed een tweederlei drinken is , zo volgt daar uir 1. dat het brood en de wyn eigentlyk ,en Christus lighaam en bloed oneigentlyk gegeeten en gedronken w tfd, herweik de woorden der inzetting ronnuit tegenfpreeken. 2. Datde woorden eeten en drinken in de woorden der inzerting ieder eene tweevoudige betekenis hebben, eer.e ejgentlyke in betrekking tothetbroodenden wyn,«n eene oneigentlyke ten aanziet) van Chri»tu| hghaam en bloed. Dan dit is orgerymd. 759 V. [s le mondelyke genieting alleen nier ge-
*oe^ A.Neen,



368 it. Deel. XXI. Hèèfdfifa
A. Neen. Want de mondelyke genieting vaa brood en wyn en de facramenteele genieting van Christus lighaam en bloed zyn ro«c eikanderen gepaarr.
760. V» Is de geesteiyke alleen niet genoeg?
A. Neen. Want de geesteiyke genieting van Christus vleesch en bloed kan ook gefchieden zonder brood en wyn.
761. V. Wat is de vrugt van het waardig genieten
van het avondmaal? A. De verfterking des geloofs en de verzekering van de toekomende'zaliaheid.
7Ó2,V. Waar mede bewyst gy dit?
A. Vermits het geloof dat heilig vertrouwen der ziele is, dat Christus voor onfe zondea geftorven is en zyn bloed vergooten beeft, en Christus in dit facrament door den mond van zynen dienaar betuigt, dat zyn lighaam voor de dischgenooten in den dood gegeeven en zyn bloed voor hen vergooten is, en zy tot een pand van deefe weldaad Hen lighaam en bloed van Christus ontvangen, zo ftrekt het waardig genot van dit verbonds-zegel tot verfterking des geloofs. En Vermits Godt die genen met ernst tot de zaligheid wil brengen, voor dewelke Christus zig overgegeeven en zyn bloed vergooten heefc, zo word ook de geloovigedischgenoot hier door van zyne toekomende zaligheid verzekert.
763. V. Kan de mensch naderhand deefe genade wederom verliefen ? A. Ja, zo wel door verkeerde leerftellingen^ die de orde des heils en den grond der zaligheid omver werpen, als door moetwillige boosheid en zonden.
7$4..V. Mag hy, om die wederom te verkrygen* deefe heilige plegtigheid herhaalen? A. Dit is zelfs noodzakelyk, eensdeels wegens het bevel van Christus, zeggende 5 Doei dat,
*#



Fan de Genademiddels» des Heiligen Geestes, ' 369
zo dikwils als gy dien drinkt, tot myne ge* dagtenis; anderdeels, om dat dit facramenc tot verfterking van ons geloof en verzekering van onfe zaligheid is ingeftelt.
765. V. Waarom is deefe herhaaling in het avondgt maal geoorlooft, en niet in de doop?
A. I.Om dat wy een uitdrukkelyk bevel hebben van de herhaaling des avondmaalsi Zo dikwils als gy van dit brood eet en van deefen kelk drinkt, zo zult gy den dood des Herren verkondigen, tot dat hy komt. I. Cor. It. 26. 2. Om dat de doop een facrament is van inlyving in het verbond der genade, die maa"r ééns gefchied; integendeel het avondmaal een facrament van bevestiging , welke dikwils moec her* haalt worden.
766. V. Is dan het avondmaal geen teeken van eene
uiterlyke belydenis, dat men een Christen is?
A, Zekerlyk, zelfs zo ver, dat die genen, die in eene Kerk het avondmaal gebruiken , zig daar door met dezelve op het allernaauwste verpligten en te kennen geeven, dat zy zig aan den geheelen inhoud van haare geloofsleering onderwerpen, f» Maar men zou zeer dwaalen, indien men het avondmaal voor zodanig een bloot teeken hield , dewyl beweefen is, dat hetzelve voornamentlyk als een kragtig genademiddel tot verfterking van het geloof en tot verzekering van de toekomende zaligheid verordent is.
767. V. Wat zyn onfe pligten, die . daar uit voort¬
vloeien?
A. De heilfaame werking des avondmaals is
aan
(«) Dewyl men nu de waare leer van Godt en Godsdienst bekennen moet, zo mag men ook het Avondmaal niet gebruiken in eene Kerke, welkers leerftukken des ge* Joofs men niet voor de waare erkent.
Bb



370. //. Deel. XXI. Hoofd ff uk.
san eene zekere voorwaar.Ie of orde bépaalt, in welke de mer>sch zig.niec bevindende een onwaardigdischgenoot is: Deefeorde nu beftaat nier in een-? onthouding van fpys en drank, in eene lighaarnly <e reinheid, in eene gedwongene aandagr, maar in her waaragtig geloof. Uit kragt nu van dit geloof moe1 de mensch zig voor bet gebruik des avondmaals b--proeven volgens I. Cor 11.58. De menscb beproeve zig zeiven , en alzo eete by van dit brood en drinke van deefen kelk ! Utc kraji v m dit geloof moec de mensch by bet gebruik des avondmaals aan Jefus denken volgens Luc 22. 19. Doet dat tot myne gedagtenis! Uit kragt van dit geloof moec de mensch na bet gebruik des avondmaals de dood van Jefus Verkondigen volgens ï. Cor. ir. 26 Zo dikwils als gy van dit brood eet en van deefen kelk drinkt, zo zult gy den dood des Heeren verkondigen, tol dat by komt.
768. V. Waar in beftaat de verkondiging van Christus dood?
A. In een duurfaamen yver, om de liefde van Jefus aan andere menfchen bekend te maaken, in hertelyke dankbaarheid voor de goederen der genade, in eene vermeerderde liefde tot Godt en zyn evenmensch ,in geduld by zyn lyden, in verzoenlykheid mer zyne vyanden en in eene blymoedige opoffering zyner ziele aan Godt in leven en dood. f69. V. Hoe dikwerf moet men dit avondmaal genieten ?
A. Hier van vinden wy geen bepaald bevel. Maar dat men het dikwils gebruiken moer, blykt 1. Uit het bevel van Christus en Paulus: Doet dat, zo dikwils als gy dien drinkt, tot myne gedagtenis! Zo dikwils als gy van dit brood eet en van deefen kelk drinkt, zult gy den dood des Heeren verkondigen, tol dat ■ ■ by



Van de Genademiddelen des Heiligen Geestes, 371
by komt.' 2. Uit de heerlyke weldaaden, die den mensch daar door gefchonken worden, ontvangende by een waardig genot van dit facrament de dierbaarlte goederen der genade.
770. V. Waar mag en moet men het genieten?
A, Alle handelingen van den Godsdienst behooren eigentlyk tot de openbaate Vergaderingen, die tot den Godsdienst beftemc zyn, derhalven ook de bediening van die facrament, naar hec voorbeeld van de Gemeente te Corinthen, die in hunne Godsdienstige vergaderplaatfen te zamen kwamen , om het avondmaal des Heeren te houden, t. Cor. ir. 20.
771. V. Mag het ook in de huifen bedeelt worden? A. Waarom niet? Vermits a. ons hier omtrent
geen verbod gegeeven is. ï>. Jefus het eerfte avondmaal in een herberg te Jerufalem gehouden heefc. c. De Apostelen en de eerfte Christenen het hier en daar in de huifen bediend hebben, d. In de huifen ook Godsdienstige vergaderingen zyn kunnen. En e. dewyl 'er geen gewigtige reden kan gegeeven worden,waarom men aan zieken; gevangenen en andere menfchen, die in de openbaare Gemeente niet komen kunnen , het avondmaal zoude weigeren.



'372 UI. Dsel. I. Hoofd/tuk.
m DEEL. I. HOOFDSTUK. VAN BE IV ET.
772. V. Tndien ik dit nu alles weet en opregt ge-*-
X loof, wat moet ik verder doen? A. Het geloof en de belydenis van alle de verhandelde waarheden moet vergezelfchapt gaan met de beoeffening van den inwendigen en uitwendigen Godsdienst. Es. 29. 13. 14. Spreekt de Heere: Daarom, dat dit volk tot my genaakt met hunnen mond en met hunne lippen my eert, maar bun bert ver' re van my is en my vreefen naar menfchengeboden . dewelke zy leeren, zo wil ik ook wonderlyk met dit volk omgaan, op '/ wonderlykfle en zeldzaamfte, zo dat dc wysheid hunner wyfen zal ondergaan en bet verftand hunner verftandigen verblind voorden. En jefus zegt Matthi 7 21. Zy zullen niet allen, die tot my zeggen: Heere ! Heere.' in bet betnelryk komen , maar die doen den wille myns Vaders in den bemel.
773. V. Waaruit leer ik, hoe ik godzaliglyk leeven
moet ?
A. Uit de Goddelyke Wet.
774. V. Hoe veelerlei is de Goddelyke Wet?
A. De Wet der natuur en de geopenbaarde Wet.
775. V. Wat is de Wet der natuur?
A. De wil van Godt, die den mensch door de fchepping en het vernuft bekend gemaakt is en hem verpligt, om dat gene te doen en te laaten, hetwelk overeenkomstig is met zyne afhankelykhtid van Godt. Rom. 2. 14.15. Is V dat de Heidenen, die de wet niet hebben en nogtans van natuur doen de werken der wet, die zelve, dewyl zy de wet niet
heb-



3^2 in. Deel. //. Hoofdfluk.
797' v- Wat is ons gevoelen ?
A. Dat Godc alle die genen , die in het gelodf aan Jeius volftandig blyven, tot de eeuwige zaligheid verkdoren heefc. maar geen
ir ?ïe"1U m,ensch tot de verdoemenis. 79iJ,V. Bewys hetzelve?
A. Matth 10. 22. Wie tot bet einde toe volflandtgblyft, die word zalig. Mar.c,M3 16. Wie gelooft en gedoopt word, die zal zalig worden- maar wie niet gelooft, die zal verdoemt worden. Joh 3 rf. /,>//^ Qodt de
ivereld gemd dat by zynen eeniggebooren Zoon gaf, cp dat allen, die in hem gelooven, met verlooren worden , maar bet eeuwige leven hebben. 1. Thesf. 5. 9. GW, heeft ont met ge/lelt tot toorn, maar om de zaligheid te ^ \t v'rtkr"Jgen door onfen Heere Jefus Christus.
799. V. V>ac ,s het gevoelen der Gerefereerde
ivers f
A. Dat is niet een en het zelfde by de Bovenval~ dryvers, Ondervaldryvers en Amlraldisten.
800. V. Wat is het gevoelen der Bovenvaldryvers? A. Dac kan men in deefe vier volgende grond-
ltellingen bevatten:
1. Godc beflooc den mensch te fcheppen.
2. Godt beflooc, om zommigen uic deefe geIchaapenen zalig te maaken en zommigeri te verdoemen. &
3. Godt beiloot verder, om ze allen in dé zonde te ftorten. En
4. Den genen, die hy beflooten had zalig te maaken, zyn Zoon te zenden en het geloof te fchenken, maar den genen, die hy beflooten had te verdoemen, deefe weldaaden te weigeren.
801. V. Wat is her gevoelen der Ondervaldryvers? A. 1. Godt befloot den mensch te fchepDen.
2. Godt befloot den zondenval toetelaaten.
3. Godt befloot uit de gevallenen zommigeri tot de zaligheid te verkiefen, maar allé
de



Van dè Verkiefinge. 3^3
de anderen in hunne elende te lasten lig-
A.Den uUverkoorenen zyn Zoon te zenden en het geloof te fchenken. fioi V. Wat der Amiraldisten?
A i Goot oefloot den mensch valbaar te fchep'pen, dog met genoegzaame kragten voor- . zien , om ftaande te blyven. q Godt befloot zvn zondenval toetelaaten. d'Godv befloot zig over alle menfchen te ó ontfermen. alle menfchen door Christus
te verlosfen en Ze te roepen. Maar » Alleen aan zommigen de genade te verleenen , die tot de bekeering nodig is en die alleen zalig te maaken.
^^^^ Schrift.
8°+l gS«£ nlZlktfie Wezen, gelyk hy is zo moet ook zyne liefde de vol maakt fte liefde zvn. Strekte nu zyne liefde zig met ot alle menfchen uit, zo was zy de volmaaktfte liefde niet. Maar bepaalt zy zig tot alle menfchen, dan is zy zo volmaakt, dat zy nier volmaakter zyn kan. Is Godt een beilig en regtvaardig Wezen, gelyk hy is, zo vind bv hem geen aanzien van perfoonen plaats, die alle van natuur eikanderen gelyk zyn. Is Godt een wys Wezen, gelyk hy is, zo Let hy niets zonder oorfaak, gelyk egter gefchied zou zyn, wanneer hy met alle menfchen, van natuur elkander^*, ™ ongelyk gehandelt had. Die leer nu is waar, die met Gods volmaaktheden overeenflemt, en die valsch, welke daar mede ftrydig is. 8o< V. Hoe uit de H. Schrift ?
A Om dat de H. Schrift de oorfaak van de verkiefmg fielt in het voorgeziene volhardend geloof aan Christus. Mare. 16. 16. Joh. li 16. en daar by duidelyk leert, dat



3^4 IIU Deel. II. Hoofdfluk.
de mensch, die zyn rampzalig vermogen gebruikt toe moetwillige wederftreeving van die genade des H. Geestes, die in zyne ziel het geloof wii werken , verlooren gaar F' 3e™fa!e»>'- Jerufalem! g* flte dood de Propheeten en fleenigt, die tot u gezonden zyn! boe dikwils beb .ik uwe kinderen willen vergaderen , gelyk een hen haare meken vergadert onder haare vleugelen ' en gy hebt niet gewilt. Aft. 7 5t. Gy hals* Jtarrtgen en oybefneedenen aan herten en 001 ren lp weder dreeft altyd den. Heiligen Geest, gelyk uwe vaders, alzo ook gy S06.V. Is dan de verkiefmg niet vrymagdg, maar onder voorwaarde gefchied? A. Niet vrymagtig nog volftrekt, maar in opzigt tot .Gods voorgaande wil onder voorwaarde, dac is, door eene zekere orde aldus bepaalt, dat zy alle oorfaaken en middelen van onfe zaligheid behelst. 007.V. Bewys dit!
A. Het vrymagtig en volftrekt raadsbefluit der verkiefmg ftryd met de getuigenisfen der openbaring, leid ons daar van af tot ydele befpiegehngen,befchuldigt het Euangelium van onvolmaaktheid, als of het ons de wil van Godc niet duidelyk geopenbaart had, brengt ons tot zorgeloosheid of tot wanhoop en maakt onfe zaligheid twyfelagtig en onzeker. Dat in tegendeel de verkiefm» in eene zekere orde bepaalt is, blykt uit die plaatlen, welke ons
I.Verzekeren, dat Gods oneindige barmhartigheid de zaligheid van het geheele . menfchelyke geflagt ernstiglvk begeert. Kz 33 11. Zo waaragtig als ik leef', fpreekt de Heere Heere: Ik heb geen bebaagen ■ aan den dood des godloofen, maar dat dei go-hore zig hekeere van zyn doen en leeve. bekeert udan tog nu van uw kwaad doen!
IVaar-



Van ch Verkiefinge. 3^5
Waarom wilt gy fterven? gy van het huis Israels'. Ook uit die plaatfen, welke ons
Ö. Verzekeren, dac Godt zynen Zoon tot 'een iViiddelaar en Verlosfer van hec geheele menfchelyke getlagt verordineert heefc. Joh. 3. 16. Verder uit die plaatfen, welke ons
«2. Verzekeren , dat Godt door de bediening des woords en der facramenten alle menfchen de weldaaden wil laaten aanbieden, welke door hec verd.ienst van Christus verworven zyn. I. Tim. 2. 4. Godt Wf/j dat alle menfchen geholpen worden, en tot kennisfe der waarheid komen. En eindelyk uic die plaatfen, welke ons
4.. Verzekeren, dat Godc voorgenomen heefc door' de middelen der genade het zaligmaakend geloof in de zielen van alle menfchen te werken, die deefe werking niet opzetrelyk verhinderen, en ze door dit geloof te regtveerdigen en te zaligen. Jefus zege Joh. 6. 40. Dit is de wU van 'dien, die my gezonden heeft, dat, wie den Zoon ziet en in bem gelooft, hebbe bet eeuwig leven.
808.V. Wac heefc Godt in de verkiefinge aange-
A. De" oorfaak, dat Godt zommige menfchen ' tot het eeuwige leven verkooren heefc, is geene andere, dan het volhardend geloof, het welk hy in deefe menfchen van eeuwigheid af voorzien heeft. 800. V. Waar uit bewyst gy dit?
A Uit het duidelyk getuigenis van Jefus Joh. " 3. 18. Wie in den Zoon gelooft, die word^ niet geoordeelt; maar wie niet gelooft, die is aireede geoordeelt, want by gelooft niet tn deti naam van den eeniggebooren Zoon Gods. Hier verklaart de Heiland, dat de oorfaak van de verdoemenis 's menfchen ongeloof is, Cc en



385 ///. Deel. II. Hobfdfluh
en de oorfaak van de zaligheid zyn gelooft Maar dewyl een mensch geen voordeel heefc van zyn voorgaande geloof, wanneer hy een ongeloovige word en in dir ongeloof fterfc, zo blykt het van zelve, dat de Verlosfer hier fpreekt van het volhardend geloof. 6 Sie. V. Zyn wy niet om het geloof, niet tot het geloof, maar wel door het geloof verkooren? A. Het geloof aan en voor zig zei ven geeft den mensch zulk eene waardigheid niet, welke Godt tot deefe verkiefinge bewoogen, ef> •waarom hy den mensch tot de zaligheid verkooren heeft. Ook hééft hv zommige menfchen niet verkooren tot het geloof, wanc dan zou volgen, dat hy de andere verkooren had tot hec ongeloof, het welk mee Gods onpartydige regtveerdigheid en barmhartigheid nooit overeen te brengen is, maar hy heeft zommige menfchen verkooren door het geloof; dat is: Hy heeft die menfchen verkooren toe de zaligheid, van welku hy voorzien heeft, dat het verdienst van Christus door het geloof zouden aanrreemen en in dit geloof fterven. 8ll. V. Waar uit bewyst gy dit?
A. i.Om dat in de geheele h. Schrift nergens de fpreekwyfe gebezigc word , dat Godc zommige menfchen verkooren heef om of tot hec geloof: 2. Maar wel duidelyk gezegt wnrd, dar de verkiefing gefchied is in en door het geloof Rom. 3. 24. Zo houden wy het nu, dat de mensch regtveerdig word zond, r de werken der wet. alleen) door het geloof. Eph. 2 8. Uit genade zyt gy zalig g, worden door het geloof. 2. Thesf. <2. 13 JVy zullen aliyd Godt danken ijbbf u. beminde broeders van den Heere! dat Godt u van het begin verkooren heeft tot de zaligheid
in



Fan de Ferkiefinge.
$7
in de heiliging des Gsestes en tn t geloof der waarheid. Jac. ii 5. Hoort toe, myne lieve broeders! Heeft Godt niet verkooren de armen op deefe -wereld, die in geloof ryk zyn, en erfgenaam en des ryks, ,t welk by belooft beeft den genen, die hem liefhebben ?
III. HOOFDSTUK.
Fan de Ferwerpinge.
812. V. Wat is de eenige oorfaak van de verwer-
pinge? . .
A. Die is niet in Godt, maar in den mensen ' alleen te vinden, en wel in de zonde van zyn volhardend ongeloof.
813. V. Waar mede bewyst gy dit?
A, Was zy in Godt te vinden, dan moest hy ' zommige menfchen verworpen hebben, oin dat hy aan hunne verdoemenis een welbehaagen vind. Dan dit is eene Godslasterlyke {telling. De oorfaak van de verdoemenis is dan alleen in den mensch te zoeken. Dat is te zeggen: Zommige menfchen moeten iets aan zig hebben, 't welk Godt van eeuwigheid voorziende, hem bewoog, om hunne verdoemenis te befluiten. Nu verdoemt Godt den mensch om geene andere oorfaak, dan om de zonde. Zie Matth.a?. nt. 36. Rom. ü. 6-8. 2. Thesf. 1. ?. 8. Derhalven heeft Godt daarom zommige menfchen verworpen, om dat hy hunne zonden voorzien heeft. Daar nu alle menfchen gezondigt hebben, en alle menfchen niet verworpen zyn, om dat zommige menfchen vergeeving van hunne zonden verkrygen. zo is de oorfaak der verwerping eigentlyk te vinden in die zonden, die in dit Cc 2 le~



388
///. Deel. III. Hoofctjlnk.
leven niet vergeeven worden. Daar wy rni door hec geloof alleen de vergeeving der zonden verkrygen en het ongeloof de eeBigde oorfaak is, dat ons onfe zonden niec vergeeven worden, zo moet hec ongeloof? de eenigfte oorfaak Zyn van de verwerpinge. Mare. 16. 16. Wie gelooft en gedoopt word, die zal zalig worden; maar wie niet gelooft, die zal verdoemt worden^ Joh. 3. 18. Wie niet gelooft, die is air ede geoordeelt, want hy gelooft niet in den naam des eeniggebooren Zoons Gods. Wat beteekent dac anders, als: Hec ongeloof is de oorfaak, waarom Godt beflooten heeft den mensch te verdoemen. Dan daar een ongeloovige zig bekeeren kan, door het geloof vergeeving van zonden kan verkrygen en dus zalig worden, zo moet men hier door het ongeloof noodzakelyk verftaan dat volhardend ongeloof, het welk tot aan het einde des levens voortduurt. 8r4.V. Maar Godt is boven alle Wetten. Hy kan doen, wat hem behaagt. Hy kan verkiefen en verwerpen wien hy wil? A. Dat beteekent Godt zig voorteftellen als een Wezen, dar geheel willekeurig handelc en iers doen kan, waar roe hy even zo veel rede heefc, als tot hec te.;enovergeftelde. Maar zulk een denkbeeld is Godronteerend. 8x5. V. Hoe bewysr men het tegendeel?
A. Gefield, dat het «oorneemen, om barmhartigheid en regtvaardigheid rloor onverdiende weldaaden en regtvaardige ftraffen te openbaaren, by Godt kon uitwerken , dat hy aan zommige menfchen genade bewees en aan andere geftrengheid uitoeffende, dan blyft nogtans altyd de vraag over; waarom heefc Godt juist deefe menfchen >or voorv»erpen van zyne genade, en juisr die menfchen tot bewyfen van zyne geregtigheid
ver-



Van de Verwerpinge. 389
verkooren? Dit is onoplosfelyk. Uit de onoplosfelykheid van deefe vraap; volgt etSe groote zwarigheid, hier m beftaande: "Wanneer Godt zyn keus eens anders bepS" had en die menfchen, die nu de voorwerpen zyn van zyne ongenade, tot voorwerpen van zvne genade verkooren had,cn S menfchen,over welke hy z.gonttermc heeft tot voorwerpen van zyne regtveerdigheid geftekhad, dan zou Godt zynoogS even zo goed bereikt hebben. Waarom heeft Godt Petrus niet verworpen en Judas verkooren? Waarom te«r«*» genade beweefen en Judas mg Dus is deele handelwyfe van Godt mlkkeurig. Een wys mensch zal in geen geval «tlkteuril handelen. Hoe durft men du dan van de" eeuwige Wysheid denken, en dat in de allergewigtigfte gevallen, die de zaligheid en verdoemenis der menfchen betreffen ' De Godfpraak van Ezecbiel Gap. 33. II en het getuigenis van Paulus 1. iim 0. t_6 overtuigen my ten klaarden, ü.C Godt genegen is ieder mensch zonder onderfcheid zalig te, maaken, maar dat hy voorziende, hos zig ieder mensch gediaa2en zou by die hulp, die hy hem zou aanbieden , alleen om deefe reden beflooten heeft die genen te verwerpen, van we ue hy voorzag, dat zy zig niet zouden willen laaten helpen. Wil men zeggen : Godt is toven alle Wetten. Hy a onafnankelyk. Hv kan derhalven doen, wat hy wil en mag zommige menfchen tot het leven en anderen tot de dood bepaalen, zonder op LètS te zien, als op zyne volftrekte wit en onbepaalde magt, zo geeven wy dxt -m te«nbedenkin,.: „ Dan kan Godc oo£ de deugd ftraffen en de ondeugd beloon.n. " Dan kan by de verdoemden uii de hel in n /• - . ,,den



390 UI. Deel. UI. Hoofd/luk.
„ den hemel neemen en de zaligen uit den „ hemel in de hel verfcooten, wanc Godt „ behoeft niemand rekenfchap te geeven. „ Hy kan doen, wat hy wil. " Deefe teeenbedenking moec de voorfhnders van die Jfataale (*) Predestinatie zo ver brengen, dac zy mee ons zullen belyden, dac hec niet geoorlooft is, om uit hoofde van Gods onafhankelykheid en vrymagtig beftier te beUuuen: „ Godc kan alles doen, wac men „ maar bedenken kan." Wanc hy is wel een vrymagcig Godc, maar hy is ook te. yens een regtveerdig, heilig, wvs en goedertieren Godc. En dewyl deefe zyne eigenfchappen noodzakelyk zyn , zvn ze even zo goed, als wetten, welken hy n'ooic o vertreeden kan Geeft hy niemand van zyn doen rekenfchap, zo moet hy het ten minsten voor zig zeiven regtveerdigen kunnen. Zo dra hy in zyne werken iets ontdekte, dat mee zyne voorgemelde eigenfchappen onbeftaanbaar was, zou hy niet te vieden kunnen zyn. En waar bleef dan zyne waare en hoogfte Godheid? Qb~)
816. V. Maar zyn wy bevoegt de Goddelyke eigen¬
fchappen van Goedheid, Regtvaardig%id &c. te beoordeelen naar hec geen wy dus in de menlchen noemen ? A, Daar zyn wy toe verpligt.
817. V. Bewys dit!
A. Indien dat gene, het welk by den mensch eene zedelyke onvolmaaktheid is, by Code
deugd
f» Dit woord beteekent: noodhttie;.
O) Zie Eerfte ïratve. .Ik zou derven op mv neemen om te bewyfen, dat een veaur orthohx Gereformeerde die zig aan de egte leerilellingen van het Dorattgtfctie iynottc houd, nooit in Haat is, om het Manichenmm uit let dei.kbetld vun een kivaaden Godt te wederleggen.



Van de Verwerping*. 39 ï
deu«d kan /.yn, dan runnen wy geheel geen denkbeeld hebben van Gods eigenfchappen , op welke nogtans de geheele Godsdienst berust. Werpt n.en de fteunfels van den Go'sdienst niet omver, wanneer men ons de kennisder Goddelyke eigenfchappen rooven wil? Kan riet ongeloof en de boosheid uit dit leerftnk van eene volfirekte verwcrtinee tot welkers verdeediging men ftaande houd, dar Gods zedelyke volmaaktheden van eene andere natuur zyn, als cüe der menfchen, kan, vraag ik: het ongeloof en de boosheid uit dit fchnkverwekkend leergeftel geen pleister neemen voor ZVne kwaade wonden ? Kan de onbekeerde , booswigt niet zeggen: „ Godt blyft regt„ vaardig, goed, wys en heilig, .cnoon hv my onder den rang van die fchepfeien " geplaatst heeft, die volftrekt verworpen " zvn en niet kunnen zalig worden. Godc " heeft my tot die zonden , die ik doe, be" paalt "Ik kan niet anders, dan zo han" delen." Ik weet wel, dat dit gevolg ontkent word, maar ik weet ook, dat Engeland voor her grootfte gedeelte de befluiTen van bet Synode van Dordregt niet zoude verhaten heoben , indien het met de verwerping daar van niet te gelyk de bron had willen ftoppen, waar uit de godloosheid voedfel kan fcheppen. Men kan eenen kwaaden grond leggen en nogtans de gevolgen ontkennen, die 'er op rusten, en dus een gebouw oprigten, wiens ftegt verband eene geringe moeite omver werpt. Wanneer wy Gods zedelyke volmaaktheden, 7Vne wysheid, goedheid, heiligheid en regtvaardigheid niet kennen, hoe kunnen wy dan weeten, wat goed, wys, heilig en regtveerdig is? Dat. is te zeggen: Hoe kurnen wy in den loopbaan onfer heihgmaa■> kmg



39* 111. Deel. UI, Hoofdfiuk.
Icing de regtvaardigheid en goedheid va» Godc navolgen, indien eene parrydige regcvaardigheid en goedheid een deugd n Godc is? Hoe kunnen Jefus en zyne apostelen in hun onderwys die Goddelyke dgenfcJap. pen ons toe een omwerp van waa^e deugd
VOOr,fteLlen,'- W3nneer de ^edheid en Zt vaardigheid iets anders by Godt is als die onder de menfchen geld? Hoe m er tkdt waardig Leeraar! bedenk, hoe mier ik overtuigt word,dat men in de Gereformeerde Kerke een Ieergebouw heeft opgér ge dat in een zeer flegt verband is opSrnerc, en terftond moec inftorten, wanneer
getast. Want moeten wy de Goddelvke wysneid, goedheid, heiHgbeid en gereIkheid niec atmeeten naar de denkbedden de LÓfude e" a'geraeene toeftemminge w.ec ik in c geheel niet, wat deefe eigenfchappen n Godt zullen bereekenen.
8l8.V. Wat moet men antwoorden op dieSchrif tuurplaatfen, die de verkiefinge en veil ïpinge aan <ie vrymagtige wil vfn Godt fchvnen toetefchryven? y A. (b-)
9'v' llZtldan Rom*Ix*niet van de Pre^-
A. Ja wel van de Predestinatie tot zekere uiterlyke voorregten en van de verftootins uic hec genot en bezit der zei ver ^ m ar iet
doeme^S:edeSClnatlC t0C Zaii^heid °f ver820.V. Bewys dit!
A. Dit 9je Hoofdftuk, om hetzelve wel te
O) Zie Eerfte Proeve. V^ Zie Eerfte Proeve.



Fan de Ferwerplnge.' 393
verdaan, kan hec gevoeglykst in vier deelen onderfcheiden worden. HetfcerfteDeel behelst de Inleiding, vs. 1-5. Het/l weede Deel handelt van de Verwerping der looden. vs. 6-23. Hec Derde Deel maakt gewag van de roeping der Heidenen, vs. 24 _-«q Het Vierde Deel meld de oorfaaken,' waarom de Jooden verworpen en de Heidenen aangenomen zyn. vs. 30-33. Het I. Deel behelsc de Inleiding, vs. 1-5. Op dac niemand denken mogt, dac de Apostel die fchreef uic eene haac tegen de Jooden, die hem veel kwaads gedaan hadden, zo fpreekt hy in zyne Inleidinge l,Fan zyne bertelyke liefde jegens ben. My ontdekte dezelve door de betuiging van zyne groote droefheid over hunne verwerping, welke betuiging hy met een eed bevestigt, vs. 1. 2. Ik zeg de waarheid in Christus en lieg niet, tuetar van myn geweeten my getuigenis geeft tn den heiligen Geest, dat ik groote treurigheid en Jmert zonder ophouden in myn berte hebbe. Van wegens deefe liefde,die hy hen toedraagr, wenschc hy zelve in hunne nlaats zig voor hen opteöfferen. vs. 3. Ik heb gewensebt verbannen te zyn van Christus wor myne broederen. Hier op meld hy s Feifcbeide oarfaaken , uit welke deele zyne hartelyke genegenheid tot de Jooden voortvloeide, vs. 3-5. Zy zyn, zegt hy: myne broederen, myn maagfehap naar t vleescb, die van Israël, welken toebehoort de kindfchap,de heerlykheid, het verbond, de wet, de Godsdienst en de belofte: wien ook de Faders zyn , van dewelke ook naar het vleesch afftamt Christus, deivelkeGodi is boven alles gelooft in eeuwigheid. Amen! In het U. Deel handelt hy van de tydelyke v rwerhinze der Jooden van het Kerk regt, 1 Cc 5 dac



S94 Hf- Dut. m Hoofdfluk.
dat is, van het voorregt van Gods volk te, zyn, by het welke Godt zyn Kerke had, vs. 6 • 23. Hier van handelt hy in diervoegen, dat hy op de tegenwerpingen der jooden antwoord.
De eerfte tegenwerping der Jooden is deefe; „ Indien wy van hec ryk Gods verftooten zyn, zo zal volgen, dat de beloften, die „ Godt aan de Vaderen gedaan heeft, vrug„ teloos zyn." De Apostel antwoord: Neen. vs. ö lk zeg zulks niet, als of Gods voord daarom zoude uit zyn, Hy geeft ook reden van dit zyn antwoord en maakt een onderfcheid tusfchen de Israëlieten en nakomelingen van Abraham, vs. 6 7. Want bet zyn niet alle Israëlieten, die van Israël zyn : ook niet alle, die Abrahams zaad zyn , zyn daarom ook kinderen. Hy wil dit*eggen: „ De belofte is gefchied aan waare ,, Israëlieten. Nu zyt gy geen waare Is„ raëlieren, om dat gy niet gelooft, maar „ u aan Christus, den hoekfteen, koot en „ ergert. By gevolg is aan 14 de belofte niet „ gefchied. Derhal ven ftaat Gods woord ,, vast en het is daar niet meede uit, al is „ 't dat gy om uw ongeloof verworpen „ word. Zommigen zyn Israëlieten naar ,, het vleesch, maar zommigen zyn kinde,, ren der belofte, namentlyk die gelooven „ en de belofte aanneemen, gelyk Nat ba* „ naël, die daarom een opregt Israëliet heer. ., Joh. i. 47." Dat word nu van den Apostel nader opgeheld-rt met een voorbeeld,genomen van Ifiiiic en Ismaël', twee zoor.en van Abraham naar het vleesch. vs. 7 9. Maar in Ifa'dc zal u het zaad genoemt zyn; dat is: die zyn Gods kinderen niet, die naar 't vleesch kinderen zyn; maar de kinderen der belofte worden voor zaad gereekent Want dit is een woord der belofte a daar by fpreekt;
Ont-



Van de Verwerpinge. -395
■Omtrent deefen tyd zal ik komen en Sara zal een zoon hebben. De Apo^l wil d>c zeggen : „ Ifaac en Ismaèl waren beide Abrab'ams kinderen naar het vleesch, nogtans " is Isma'élverworpen of tot het öfde< 1 van ?' zynen vader niet gekomen, maar Ifa'dc " is erfgenaam geworden. Even zo kan " het ook de Jooden niec baaten, fchoon " zy naar hec vleesch van Abraham afkom" tig zyn, want zy worden om haar onge" loof, hetwelk de hinderpaal is, dat zy *' kinderen Gods en der belofte zyn kun" nen, van het uiterlyke kerkregt verworpen " Willen de Jooden hier op zeggen , dat hmaïl van de dienstmaagd Hagar, maar Ifa'dc en de jooden van de vrye i,ara gefprooten zyn, zo antwoord ds Apostel hen al verder, dat dit vleefchelyk voorregt hen niet baat en bewyst zulks met een ander voorbeeld, namentlyk met het voorbeeld van Jacob en Efa#\ die beide van Ifaac en Rebecca gefprooten waren, van welkeEfau de oudfte was en een voorregt boven Jacob had; des niettegenflaande wierd Efau van het regt der eerstgeboorte en andere tydelyke vo"orregten en zegeningen veiftooten en Jacob in zyne plaats aangenomen, zo dac Èfaus kinderen Jacobs kinderen hebben moeten dienen. Alzo is het ook gelegen met de Jooden, die, fchoon zy naar het vleesch van Abraham afdammen , nogtans om haar ongeloof verworpen worden. Wilden de Jooden zeggen, dat Jacob otn zyne vroomheid Efau voorgetrokken wierd, zo zegt Paulus: „ Neen, aangezien deefe , verkiefmg gefchied is, eer dat Jacob en ! Efau gebooren waren en nog-gotd nog " kwaad gedaan hadden , niet uic verdienst " der werken ,maar uit genade des roepers, " op dat Gods voorneemen ftand zoude



396 ///. Deel 111 Hoofdftuh
grypen. " Gelyk nu Efau, niettegen» itaande hy Ifaacs en Rebeccaas regte zoon was, verworpen is, alzo beiluic Paulus, dar hec denjooden niet helpen kan, fchoon zy van Abraham naar het vleesch gefprooten zyn. Zy worden verworpen om haar ongeloof. Dat geeft de Apostel te kennen vs. 10 -13. Maar niet alken (f V met dien alzo, maar ook, toen Rehecca van den eenigen Ifaac onfen Vader bevrugt wierd, eer de kinderen gebooren waren en nog goed nog kwaad gedaan hadden, op dat bet voorneemen Gods beftaan zoude naar de verkiefinge, wierd tot ben gezegt, niet uit verdienst der werken, maar uit genade des Roepers, alzo: De grootfte zal dienstbaar worden den kleinen. Als dan gefchreeven ftaat: Jacob heb. ik lief gehad, maat Efau beb ik.gebaat.
De tweede tegenwerping der Jooden is deefe: „ Indien wy, die Abrahams zaad zyn, „ goede werken doen en naar de wet lee„ ven, van het ryk Gods verflooten en de ,, Afgodifche Heidenen van Godc aangeno„ men worden, zo moet volgen, dat Godc „ onregtvaardig is." Hier op antwoord de Apostel: „ Dat volgt niet, aangezien dee„ fe verkiefmg uit genade en niet uit verdienst van werken gefchied." vs. 14. r5« Wat willen wy dan bier zeggenl Is Gods dan onregtve-erdig? Dat zy verrel Want by fpreekt tot Mofes: Wien ik genadig hen , dien ben ik genadig, en over wien ik my ontferme, over dien ontferm ik my. Paulus wil zo veel zeggen: „ Over wien Godt zig „ ontfermc, over dien ontfermt hy zig uic ,, genade en niet om der werken wille. Al ,, is het nu, dac gy, jooden! de wet uicer„ lyk houd, zo kunt gy dog daar door niec „ ve dienen, dat hy u voor zyn volk houd, „ gemerkt deefe verkiefi.ig rist om de wer-
„ ke.i



Van de Verwet-pin ge. 39?
ven gefcbiëd, maar uk genade." Daar op maak de-.Aposn-l die befluit: Zo legt bet Z „iet aan iemands willen ofloopm maar «ah Gods ontfermen, vs. 16. Hy kek Gods barmhartigheid tegen het willen en loopen
deGeWkfmde Apostel beweefen beeft, dat de voornaamfte oorfaak der verkiefinge Gods genade en barmhartigheid is , zo gaat hy nu over tot het bewys, dat de voornaamfte oorfaak der verwerping Gods regtveerdige wilk is. Dat bewyst hy met het yooi beeld van Pbarao. vs. 17 Want deScbrift zegt tot Pbarao i Even daarom beb tb u verwekt, op dat ik myne magt aan u bewyfen zoude. op dat myne'naam verkondigt worde tn alle landen Dat is: „ Schoon ik wel gezien heb, dat *v godloos en tegenftreevig zoud zyn, " 7.0 heb ik u dog niet aanftonds gedood, V maar behouden en verdraagen, op dat ifc *' nwne magt aan u betoonen zoude. Daar op maak: de"Apostel dit befluit: vs ir. Zo
ontfermt by vg »u over wie" % wtl,e" f it LI bywil. Dog over welke per{bonen Godt zig ontfermen en welke hy verftokken wil, word hier niet gemeld, Sr moet uit andere plaatfen der H. Schrift sezi-n worden. Godr heeft alles onder de Ion Ie en het ongeloof beflooten, op dac hv zig ren aanzien van zyne voorgaande wilfeyover allen ontfermde. Dog zo de godloofen in hunne onboetveerdigheid volharden zvne genade van zig ftooten, hunne harten verdokken en hem tegenftreeven ,zo laat hv ze uit een regtveerdig oordsel verdokken. Dit alles doet hy uit eene vrye ma<n gelyk een pott.bakker magt heeft, örituït een klomp een vatte maaken. De derde tegenwerping der Jooden is deele. Indien alles van Godc komt, zo dat hy
»> 21 g



393 m. Deel. III. Hoofdfluk.
„ zig; ontfermt, over wien hy wil, waar„ om klaagt hy dan over ons? Dan is 't „ immers niet onfe, maar Gods fchuld. „ dat wy niet tot Christus bekeerd worden; ,, want wie kan zyne wille wederftaan? * Dat geeven de woorden des Apostels te Kernen vs. 19. Zo gy tegen my zegt: wat tjejcoukhgt by ons dan? Wie kan zyne wille wtderjlaan? Hier op antwoord Paulus vs. 20 Ja, lieve menscb! wie zyt gy to<r „ dat gy met Godt regten wilt? Hec fchep„ fel moet zynen Schepper niet vonnisfen, ,, of hy regt of onregr doe. " Dit heldere 1 altlus met hec voorbeeld van een potbakker -p vs 20. 21, Spreekt ook een werk tot zynen meester: Waarom maakt gy my zo? De.-ft niet een pot bakker magt te maaken van eene klomp bet eene vat ter eere en bet andere ter oneere? Hy wil daar mede zo veel zeggen: „ Heefc een potbakker magc, om „ vaten ter eere of ter oneere te maaken, „ waarom zou Godt dan geen magc heb„ ben, om zig over zommigen te ontfer„ men en zommigen te verftokken? Gelyk „ men den potbakker niet van onregtveer„ digheid befchuldigen kan, als hy uitee„ nen klomp zulke onderfcheidene vaten „ maakt, alzo kan men Godt niet van on„ regtveerdigheid befchuldigen, als hy zig „ over zommigen uit het menfchelyk ge,, Uagt ontfermt, maar zommigen verftokr." Zo ver en niet verder gaat deefe gelykenis; want in 't overige is 'er eene groote ongelykheid. De potbakker maakt deefe tweederlei vaten, maar Godc maakt de vaten des toorns niet, maar draagt ze. De leem kan den potbakker geen tegenftand bieden, maar de mensch kan zynen Schepper wel wederftreeven. De potbakker heefc zyn welbehaagen aan beiderlei vaten, maar Godc
heefc



Pan de Perwerpmge. 399
heefc geen behaagen aan de vaten des toorns enz Verder antwoord de Apostel vs. 03. «<i" Daarom toen Godt wilde toorn bewyfen m zyne magt bekent maaken, beeft hy met groote verduldigheid gedragen de vaten des tooms die toehtreid zyn tot de verdoemenis, OD dat hy zoude bekent maaken den ryt.'dom Lier heerlykheid aan de vaten der barmhartigheid, dewelke hy bereid beeft tot de heerlykheid Hy wil zo veel zeggen : „ Lo men eenen potbakker niet van onregt" vaardigheid kan befchuldigen, als hy uit den leem, die hem niet wederftree" ven kan, een vat ter oneere maakt, hoe " veel minder kan men Godt dan van eeni"• oe onre»tveerdigheid befchuldigen, als " hy den hardnekkig onboetvaardigen zon" daar, die zig tegen hem aankant en als Pbarao zig gedraagt, uit een regtveerdig " oordeel aan zvn rydeiyk en eeuwig ver" derf overgeeft! " Hier moet men aanmerken, dat het maaken en bereiden van de vaten des rooms nier aan Go -t toegefc> veeven >»ord. Godt baat niet, wat by gemaakt heeft. De vaten des toorns haat hv Hy is roo-nig op dezelve By gevolg heéf hy ze nier gemaakt. Wat iemand met verduldigheid draagt, daar heeft hy geen welbehaa^en aan. " Nu draagt G.odt de vaten des toorns met groote verduldigheid. By gevolg kan ny aan de vaten des toorns geen vvelbehaagen hébben en nog minder dezelve bereid hebben. De vaten der barmhartigheid zyn van Godt bereid. Van de vaten des toorns word gezegt, dat zy toebereid zyn tor de verdoemenis, maar niet, datzy van Godt daar toe bereid zyn.
In het III.! >eel handelt de Apostel van de roepinge der Heidenen tot de Christelyke her-



'400- 21L Deel. JU. thofdfluk.
ke, en bewysr,dat dezelve voorzegt is. vs» 24—29. Dewelke hy geroepen beeft, C »«inentlyk) ons, niet alleen uit de Jooden, maar ook int de Heidenen. Gelyk hy dan ook door Hofeas zegt: lk zal dat myn volk noemen, t geen myn volk niet was, en myn beminde die de beminde niet was: en het zal gefchieden , dat in de plaats, daar tegen ben gezegt wierd. gy zyt myn volk niet! zy genoemt ■ zullen worden kinderen des levendigen Gods • en E fat as roept van Israël: Al was bet getal der kinderen van Israël als bet zand aan de zee, zo zal dog het everblyffel zalig worden : want daar zal een verderven en fluiten gefchieden tot geregtigheid en de Heere zal dat zelve fluiten doen op de aarde: en gelyk Efaias te voren zegt: Ware V, dat de Heere Zebaoth ons geen zaad had laaten over blyven zo waren wy geworden als Sodoma en gelyk Gomorra. Hier in nu is geene zwarigheid nog iets, dat duister is. In het IV. Deel meld de Apostel de oorfaaJaaken, waarom de Jooden verworpen en de Heidenen geroepen zyn. vs. 30—33. Hy begint dit deel met eene tegenwerping vs. 30. „ Wat willen wy hier nu zeggen? Zvn de „ Jooden uit een volftrekt raadsbefluït van „, Godt verworpen en de Heidenen uit een „ volftrektraadsbefluit van Godc geroepen? „ Neen. (Dit willen wy zeggen:) De Hei„ denen, die na de geregtigheid niet hebben „ gejtaan, bebben de geregtigheid verkree„ gen : maar ik fpreek van de geregtigheid „ die uit het geloof komt. Maar dac de Too„ den verworpen zyn, is gefchied ome wee „ oorfaaken: 1. Om dac zy de geregtiV„ heid uic de wet gezogt hebben." (vs?3r. 32.) „ Maar Israël heeft na de wet der ge'. ** "gtigbeid geflaan, en is tot de wet der
n £e~



Van de VerwerpInge. *ot
geregtigheid niet gekomen. Waarom dat?
Daarom, dat zyU niet uit V geloof,maar " als uit de werken der wet zoeken. 2. Orri 1 dat zy zig aan Christus geërgert hebben.
(vs. 33-) » ^
ten aan den fteen des aanfloots: gelyk geil fchreeven ftaat: Ziet! Ik leg tn Zion eenen fteen des aanftoots en eene rottfteen der " ergernisfe, en wie in bem gelooft, die zal niet te fchande worden.'''' BüI.V. Wat troosc geefc onfe leer?
A i Dat Gods kinderen reeds voor des werelds grondlegging in het boek des levens gefchreeven zyn, Lüc. io. 20. VerblyS u, dat uwe naamen in den hemel aangefchreeven zyn ! Apoc. 21. 27. En daar zal niet ingaan iets, dat gemeen is, en dat gruwelyke dingen doet en leugen: maar die gefchreeven zyn in bet boek des levens , des Lams.
2. Dar zy door de verzegeling des H. Uees"tes van hunne verkiefmg en toekomende
zaligheid kunnen verzekert worden. Eph. 4. 30. Bedroeft den heiligen Geest Godt niet, met welken gy verzegelt zyt op den dag der verlosftnge. ,.,.,.«
3. Dac, daar Godt ze van eeuwigheid heefc lief gehad, hy hen ook in der tyd niec verliaten zal. Jer. 31. 3. Ik heb u van eeuwigheid lief gehad', daarom heb ik u tot my getrokken uit enkel goedertierenbeid. , .
4. Dat niets in ftaat is, om haar uit Gods handen te rukken. Joh. 10. 27. 28. zege jefus: Myne fchaapen booren myne ftem, en ik kenze, en zy volgen my, en ik gee ben bet eeuwig leven, en zy zullen nimmermeer vergaan en niemand zal ze my u myne band rukken. .
' Dd Ie-



4ö2 ///. Des!, lh. Hoofdfluk.
Ieder menscb kan zig met deefe troost 00. beuren die ,n de order van boete en w°ar geloof met Godt vereenigt blyfr. Ik bJ gu.t mee die woorden, die de leer onfer SSvk dr\de,r ^formeerden zo3ut dely* onderfcheiden en de regte bron van troost voor ieder zondaar openen AUe menfchen kunnen zalig worden.
EINDE.



Drukfouten in ie Etrfte Froeve aldus te verbeteren:
In bet Kart Ontwerp.
Bladz, regel „, .liL
a 12 ftaat Etgonfcbappen t\ecsEigenfcbap» pen.
e tl Roeping, lees A. Roeping.
g 26 . werkkingen, lees werkingen.
_ 19 . /» byzonder, lees /» '/ byzonder.
Bladz. regel
4 27 ftaat Natuurknndigen lees Natuurkundigen.
8 41 ——- «o**, is overtollig.
9 42 46. lees 47.
14 32 Brief'lees
j- gr . Canonieck lees Canoniek.
22 35 ~ ' wa<7r 'ees w<wr«
2^ j5 . ivotden lees worden,
^7 7 , is overtollig.
g+ 5 — Perfoneele lees der Perfoneele.
6^ 25 ■ ■ Zitten lees Zitten.
65 g nfcben lees menfchen.
zyfle eeuwige lees zy» eeuwig.
8(5 35 lees ouden.
gt 2g . . Christus lees va» Christus.
Q2 19 2r»e lees zy».
^£ — « lees «//.
^ 2 . geroepen? lees geroepen,
107 ai geloof lees geloof.
Il0 28 • Regtvvardiging lees Reglvaar-
diging.
_ 41 bid lees
Ixg I2 antwordde lees antwoordde.
— 17 zjy#e lees zjw.
126 14 699- lees 696.
130 40 waarrgtig lees waaragtig.
132 l< lees Kelk.
jö- x, ■ Genadewerkingen lees Genademiddelen.
Bladz.



Bladz. /regel
138 31 ftaat gevangen lees gevangenk."
139 l5 naatuur lees natuur.
144 22 — Reden lees de Reden.
154 $ — myne lees myner.
HK'- ~ '" '■ • i V3s 5* -' iweede Proeve.
Bladz. regel
2 4t ftaat evenmenmenscb lees evenmenfeb.
3 16 »w lees atü
5 6 woff lees moet.
6 5 hunneu lees kunnen.
8 34 2y». lees zy»,
25 38 !— 60. lees 68,
30 10 getnigenisfen lees getuigenisfen,
41 30 Eigenfcbapren lees Eigenfchap'
pen.
45 ïl — fchtppinXtes fchepping?
59- «f! trovwen lees trouwen.
Éi 5 TT W# lees
88 16 195 lees 194.
?°5 5 werkzande lees werkzanden.-
170 14 — ztw/e lees zouden.
V)% 18 —i onverdenkingen lees overdenk^-
gen.
225 11 zeggen lees leggen*
246 16 —; heiige lees heilige.
a66 I 665 moet zyn 266.
269 33 ontbreekt yf. of Antwoord:.
272 35 ftaat prediken lees prediker.
276 4 GWr lees GöJ/.
279 37 evenheeid lees evenbeeld,
281 19 kindereu lees kinderen.
— 26 lees f».
286 8 f,55 lees 556.
'293 28 gcjialdbüd lees gefteldheid.,
— 39 'j iees V.
335 24 laatfte lees laatfte.
340 20 maakse lees maakt?.
347 5 «w?r lees w^ar.
397 30 oorddel lees cor de tl.