Rihlintheek Universiteit van Amsterdam
UI ÓÓZI



KORT BERICHT
DER
ZIEKTEN
WELKE IN DE tfAAREN 1788,1789enx^o. l N
S'GRAVENHAGE.
GEHEERSCHT HEBBEN DOOR
E.j. THOMASSEN ï THUES5INK
A. L. M Med. & PM. Doiï. Mede - Directeur der Uaagfche Genees- en Natuurkundige correspondentie • Sociëteit.
UITGEGEVEN ONDER DE, VER TI A ND E L ING E N VAN HETZELVE GENOQ DSCIidP.






KORT BERICHT,
DER
ZIEKTEN
WELKE IN HET $ AAR 17881 N
SGRAVENHAGE
GEHEERSCHT HE B B ENt
BOOR
E.J. THOMASSEN a THUESSINK A. L. M. Mtd. & Pkil. Doft.
E N
MEDE - DIRECTEUR VAN HET GENOODSCHAg
january.
A^ eduurende deze maand was het weêr meest VJT droog, vorftig, en matig koud. A



Z ÜIRICHT YA»
Er heerfchten in deze maand weinig ziekten. De roodvonk, welke geduurende het voorgaande jaar hier fel gewoed had, begon mi tc verminderen. L'tusfchen telden wy nog op onze fterflysten vyftien dooden aan deze ziekte, voor het grootfte gedeelte kinderen beneden de twaalf jaaren. Deze ziekte was meestal kwaadaartig, en kinderen wierden daar van meest op de hevigfte wyze aangevallen. De uitbottingskoorts vyas gewoonlyk zeer hevig, kort na de uitbotting volgde dikwyls een opzetting der hals, oor en onderkaaks-klieren, welke een fchielyke ftikking dreigde. Uit de o:jgen, neus en mond vloeide zulk een fcherp vocht, dat de keel, mond en aangezigt daardoor ontveld vvierden. De keel was m.termaaten rooi en gezwollen, zo dat de flikking allermoéilykst wr.sl Schielyk verplaatste zich fbmtyds deze fcherpte op de iuchtpyp en de borst-, wantdoor niet zelden binnen eenige uuren eene doodelyke ftikrinking te weeg gebragt wierdt. By zÖmmigen volgde op deze ziekte eene verzweering der ooren, oogen en neus met koorts gepaard, die meestal doodelyk was. De ziekte eenige dagen geduurd hebbende, ging by eenige lyders tor eene waare rotkops over, die door de bykoaiende plaatsly'.e toevallen meest noodlottig"" uitviel. In een gevorderd tydperk der ziekte waren alle middelen vruchtloos, de fcherpte der (lof, was ontembaar. Tydig aangewende aderlatingen , ipaanfclie vliegen, eene ruime doorfpoeling aoor temperende en verkoelende dranken fcheenen deze toevallen voor te komen. Nimmer
zyn



t' GlliVEKHiSl
3
gyn my dezelve voorgekomen, wanneer ik van het begin der ziekte af aan myne lyders behandelt had. Alleen by geringe lieden, welke in het begin de ziekte verzuimd, en zich alleen tot het gebruik van vlier-of Saffraanthee bepaald hadden, hebbe ik deze ake« lige toevallen waargenomen, en in genoegzaam alle gevallen alle hulpmiddelen te vergeef» aangewend. Over het algemeen heb ik by myqe zieken eene matige warme behandeling in acht genomen. Ik liet dezelve matig gedekt te bed blyven, en een uitwaasfemende drank van een ligt aftrekfel van vlierbloemen met fpir minder- Salpeter, nu'en dan met een weinig tinct. vitr. antim. Huxh of antim. diapbor. non. ablut. gemengd, drinken. Wanneer 'er zich tekenen van onreinheid in maag of ingewanden opdeeden, het ik of een braak, of een zacht laxeermiddel, dog meestal een clyfteer, toedienen. By veelen was ik genoodzaakt eene kleine aderlating te doen, om de kragt der koorts te matigen: zodra de ziekteftof fcheen zich re willen op de borst plaatfen, liet ik aanftonds een ader openen, en een fpaanfche vlieg tusfchen de fchouders leggen, welke aanftonds de uitnemendfte dienften deeden.
De koude veroorzaakte hier en daar longontsteking en zydewee, welke met eene catarrhale koorts verzeld zynde, grootendeels zinkingachtig waren. In het begin deedt eene aderlating veel nut en het bloed toonde ook eene omtteking korst, by de twede lating was het bloed met eene platte korst bedekt; wanneer een fpaanfche vlieg aangelegt zynde, de A 2 uit



4
Bericht tai#
uitnemendfte werking deedt. Openende uitwaasfemende middelen verdreeven gemeenlyk door een ruim zweet en een wit zetzel in bet water de overblyvende zinkingftof. Intusfchen gebeurde het fomtyds, dat de ziekte overwon* nen zynde, 'er eene koorts van eenen galachtigen aart ontftond, welke zich openbaarde door eene papachtige groene beflage tong, bitteren fmaak, drukking op de plaats der maag, walging en braaking, met eeneaanmerkclyke zwakheid, en kleine fnelle pols, zwaare hoofdpyn en yihoofdighdd , de koorts was1 aanhoudende , met verhcffinfie tegen den nagt. Niettegenftaande aanftonds'braak en buikzuiverende middelen wierden toegediend, ging egter niet zelden deze koorts tot eene kwaadaartige ziekte over, welke fchielyk den koortsbast, zuuren en wyn vorderde , te gelyk met fpaanfchevliegen &c., en daardoor meestal door een ftinkcnd zweet en dik water, tot een gelukkig einde gebragt wierdt.
De keelontflekingen waren meest, ook van dcnzelven zinkingacbt:gen aart, dog een weinig na het ontftekingaehtige overhellende, zodat die eene aderlating vorderden , waar na uitwnasfemende middelen genoegzaam waren om dezelve binnen weinige dagen fpoedig weg te neemen.
Btjaarde lieden wierden in deze maand meer dan gewoonlyk dcor beroerte aangetast,welke gedeeltelyk iiymachtig zynde, dcor aderlatingen en ontlastende middelen, waardoor veel taaje flyni geloosd wiert, herfteldea.
Fe-



February.
Over het geheel was deze maand regenachtig en zoel. 'Er begonnen nu meer zinkingziektcn te heerfchen,-vooral pleuris en peripneumonie, de verzeilende koorts was catarrhaal, de ademnaaling was minder belemmerd als de beweging, intusfchen vond ik het altyd veilig eene kleine aderlating vooraf te laten gaan, wanneer fpaanfche vliegen en zagte uitwaasfemende middelen de ziekte weg namen. De bastaard peripneumonie , (peripnzutnonia noiba) was gemeen by menfchen van jaaren, dog zy had weinig van het ontftekingaclitige en genas door braak en purgeermiddelen en vervolgens door het aan? wenden van fpaanfche vliegen, welke de fiuimlozing ongemeen bevorderden.
Rheumatique kolvken waren 'er nu ook menigvuldig, zelfs nam ik omtrent dezen tyd een colicarbeumaticaSeUUQnad. Clinicap.^O waar, welke met dc colka Pi&onum zeer overeenkomende, door zwaare rheumatieque pynen der ledematen verzeld wierdt, en dooreene volkomen lamheid der ledemaaten, die zeer lang aanhield, gevolgd wierd.
De Roodvonk begon nu meer te bedaaren, zodanig, dat wy op de iïerflysten maar drie daar aan geftorven vinden aangetekend, integendeel was het getal der geftorvenen aan ftuipen en aan teering en borstkwalen zeer groot, zo dat wy aan de eerfte 25 en aan de laatfte 29, onder een getal van dooden van 109 vinA 3 4en



6' Sisieai * a u
den te zyn gefiorven. Waarfchynlyk is de roodvonk veelal oorzaak geweest van deze doodlykheid, dewyl de roodvonk veeltyds tering in dit jaar veroorzaakt heeft. Onder de geftorvencn aan ftuipen vinde ik verfcheide kinderen boven de j jaar, en zelf bejaarden, ik twyfelde niet ol eene onvoorzigtige. blootHelling aan de lucht na de roodvonk heeft aan fommigen daar van den dood gekost; ik wierd by een meisje in het begin dezer maand geroe pen, die op haar 17 jaar, anders gezond en ftcrk zynde, geheel aan geene ftuipen of opftyging onderhevig, de -roodvonk gemaklyk was doorgekomen, dog dien dag zich aan de lucht had bloot gcfteld. Ik vond haar zeer benaauwd, zy had ftuipachtige trekkingen, en klaagde over eene groote benaauwdheid in de keel, deze toevallen namen zodanig hand over hand toe, dat zy dien zei ven avond nog ftt-ipachtig ftiei f.
Oifchoon de pokjes reeds zedert eenigen tyd te /\mfterdam en elders in Holland^ gewoed hadden, waren wy tot nog toe gelukkig van de befmerting vry gebleven, tot dat in het begin der maand een jong heer dezelve van Amfterdam hier bragt. Na eene hevige uitbottings-koorfs, welke met eene groote hitte, benaauwdheid en galachtige braaking verzcid was, volgden zeer goede pokj;s, welke zonder/^ bril fecundaria gelukkig afliepen — De befmetting breidde zig niet verder uit.
Maart



s'Gïatïhhasi. ?
Maart.
De winter koude wierdt nu door zuide'yke
winden met regen en warmte vervangen-
Beroerten en peripneumonia notha ontftonden 'er thans by bejaarde volbloedige lieden, eene aderlating , dog vooral flymbreekende ert ontlastende middelen, en daarna fpaanfche vliegen , waren hier van dienst.
Zinking koortfen 'tzy zuiver, 'tzy met flym en galkoorts gemengd waren thans de heerfchende ziekten. ° De koorts kwam gemeenlyk aan met eenen kittelenden hoest, verkouwdheid, daarna huivering, pyn door de leden, eindelyk hitte en een fymptomatifch zweet, Na voorafgegaane zagte ontlafèende middelen , verdween de koorts die remitteerende was door openende d anken met jpir mind, of een weinig tinei, anim.aangezet, De tong vuil, wit, papachtig of geel heilagen zynde, te gelyk met eene bittere of zo>te fmaak, walging en benaauwdheid was een braakmiddel volftrekt noodzaaklyk, wanneerdikwyls na de ontlasting van veel taaije galachtige flym, de koorts van zeif ophield, en de ziekte door een matig zuur zweet, gefcheiden wierdt. Wanneer in plaats van een braakmiddel, purgeermiddelen, gebruikt waren volgden 'er een rotachtige doorloop, yling, ondraaglyke hoofd en lendepyn, een drooge gefpleetene bruine tong, een kleine zagte pols, ihhptrtkkingen en allo tekenen van ftbr is catarrbalh maligr.a. Niettegenftaande ik by dusdanige lyders in deze omfhndigheden ge:oepe 1 zynde, nog eenbraakA 4 ' mid-



ö Buien tai
middel beproefde, en daarna zagte buikzuiverende middelen voorfcbreef, was ik genoodzaakt zeer fchielyk van deze behandeling af te zien, en tot den koortsbast en wyn in rui. me giften mynen toevlugt te nemen, waardoor het my ook gelukte de lyders van den oever des grafs te rug te brengen. Op den 13 dag volgde eerst een fterk ftinkend zweet, daarna veeie galachtige afgangen, en eindelyk op den 17 dag, een dik wit bezonken water.
Dezelve kwaadaaitige koorts heb ik op den zei ven tyd na eene waare ontftekingachtige pleuris op den zesden dag der ziekte zien ontftaan, nadat de pyn door aderlacen en een verkoelende geneeswyze was weggenomen, een braakmiddel en daar na de koortsbast en wyn, herftelden ook dezen lyder.
Waare pleurisfen waren 'er nu ook, die op de gewoone wyze door aderlatingen &c. behandtlr, binnen weinige dagen, door een volkomene oplosilng gefcheiden wierden.
Een kraamvrouw wierdt op den vierden dag na haar kraam door eene zwaare koorts, verzeld van doorloop aangetast. Het zog verminderde oogenichynlyk en zy had zwaare buikpyn, de kraamvioed was geheel opgenouden. Het bekende middel van lpecacucwa met falpolycbrest en aq. menth. herftelde haar volkomen in drie dagen,
Veele vrouwen Ieeden aan bloedipuwing ,die van eenen omftekingachtigen aart was , een antiphlogistifche geneeswyze herftelde ze allen.
Omtrent de zinkingagtige zeere keelen merkte ik in deze maand op, da: die geenen, welken
de-



dezelve geduurende de eerfte twee dagen verzuimden , alle tot verzweering overgingen, i De col'wae catarrhalts weeken fpoedig door warme omflagen van zoete melk met fpaanfche zeep, door wryvingen met het llnimentum volatik en inwendig door campher met rhabarber, fomtyds met een weinig opium gemengd. Wanneer 'er te gelykertyd pynen door de leden by kwamen, hielpen fpaanfche vliegen aan de benen zeer veel tot de geneefing. In een zeer hardnekkig geval van calica rheumatica, deedr. een fpaanfche vlieg op den buik aangelegt, na alle andere middelen vruchtloos te hebben aan gewend, de voortrefiykfte dienden.
Rheumatique maagpynen, ongeregelde maandftonden, wateizucht en tering uit verwaarloosde verkouwdheid en pleuris ontftaan, waren nu pok niet zeldzaam.
Aan de Roodvonk flierven nog drie, en aan de pokjes, die hier en daar onder den gemepen man begonnen te ontftaan}, vier kinderen.
April.
r Het weêr was geduurende deze maand meest fchoon en warm.
Het weêr in het begin van April zeer fchoon en buitengemeen warm zynde, wierden veele door het te vroeg verhaten der winterkleeding en door de koude avonden en morgens, van voorjaars koorden aangetast. Of fchoon de zinkingaartige ziektegefteldheid nog niet geheel was opgehouden, maakte egter de warmte, A 5 dat



'20 BïRICBT 'VAS
dat zich de galachtige of liever gaftrifche conftitutie hier byvoegde. De kóortfen waren diens volgens febres rbeumatieobiliofae, zinkingachtig met een vervuiling der eerfte wegen vergezeld. By fommige was de koorts zuiver gailrifch, en wierdt daarom alleen door braak en purgeer middelen weggenomen. Over het algemeen egter begon de koorts met eene bezetting en plaatslyke pyn in de borst, welke eene kleine aderlating vorderde; het bloed was meest een weinig ontftoken; wanneer de pyn door de lating niet geheel was weggenomen, verdween zy zeer fpoedig door een aangelegde fpaanfche Vliegpleister. Gemeenlyk vertoonden zich dan Vervolgens de toevallen van walging, beflage tong, benaauwdheid, de welke dan ook * zeer fchielyk door braak en purgeermiddelen wierden weggenomen, de ziekte eindigde ge. woonlyk na de ontlastingen door een overvloedig zweer.
De Rhtumatimi itiflammatorii, waren met hoest, benaauwdheid op de borst en catarrhale koorts verzeld, intusfchen vertoonden zich ook hier alle die gaftrifche toevallen, welke de koorts van deze geüeldheid kenmerkten. Hierom was na de aderlating het gebruik van ontlastende middelen allernoodzaaklykst. Zelden had ik fpaanfche vliegen nodig, welke ik ook alsdan eerst bezigde wanneer de pynen na de ontlastende middelen nog overbleven. De Extract, aconiti welke ik tot xxx greinen daags zonder eenig ongemak menigvuldig gegeven heb, deedt hier ook de uirftekendfte werking. Wanneer de hoest hebbelyk en langdurig wierdt,
heb



heb ik my met zeer veel vrucht na het voorfcbrifc van Stoll van de Polygala amara met Uchen islandicus bediend.
Het St. Ahthonies vuur zekerlykeene galachtige uitilag zaet ik by een tagtigjarige vrouw fpoedig door zagte laxeerende middelen, uitwendige pappen, en eindelyk door de tinct. antimonii Hu*hami offchoon hetzelve aller hevigft was,
herlr.ell.en. -
Nu, en genoegzaamaltyd zagik met vermak dat de dïarrhaea colliquativa der teering zieken ongemeen - gematigd wierd door het toedienen van de tinctuur en het extraér, van campechehout, een middel 'twelk ik in alle chromiche diarrheen niet genoeg mynen amptgenoten kan aanprvfen.
in oude fctaeurbüikige zweeren der beenen, welke alle uit en inwendige middelen weervonden , zag ik veel nut van een eenvoudig aftrekzei der houten met radix mezerei
Deze maand Üierf 'er niémand aan rondvonk of Fokjes.
Mey.
■ In Mey was het weêr zeer veranderlyk zodat wy geduurige verwiffelingen van warm, vochtig, en droog en koud weêr met Qostelyke en Noordoosrelyke winden hadden.
Geduurende de vochtige en warme dagen in het begin der maand bleeven de febres rbèumafico _ b'üiofae aanhouden. Dan de daaropvolgende koude Oostewind veranderde den aart H der



*5 Btiiêjn vif
der ziekte. De koortien hadden nu veel rneer van het ontfïekingaartige, offchoon zo wel het catarrbale als gaftrifche niet geheel wierd weggenomen. De zieken klaagden over huivering, koude, zwaare hoofdpyn, flaaperigheid , hierop volgde drooge hitte, eene drooge zuivere of witachtig beflage tong, dikwyls benaauwd» heid en walging, de pols was meestal klein en zaamgetrokken, het water bleek en raauw, de koorts wierdt vergezeld door pvn op de borst meï een droge kittelende hoest. In den beginne verminderde eene matige aderlating de pyn op de borst en den hoest, niet te min ■was het bloed byna niet ontftoken. Na de aderlating openbaarden zich eerst de rekenen van opwellende en in beweging geraakte ftoffen in de maag en ingewanden, wanneer een braakmiddel veele onreine ftof ontlaitede; na het braakmiddel gaf ik gewoonlyk onlaftende dranken van rad. gramin. taraxac. fcorzoner. met manna, tamarinde, falpqlychr. of iets diergelyks, waardoor de koorts aanftonds remitteerde, of tot eene geregelde anderendaagfche of dubbele anderendaagfche koorts overging. Ik deed nu niets'anders als verdunnende openende middelen met fpir minder en midden zouten te geeven, om zo wel door zagte bu'kzuivering, als door de zweetgaten open te zetten, de ziekteftof een uitgang te bezorgen. De koorts verminderde langzaam en fcheen zich door een zagt zweet en een wit bezinkfel in het water als het ware te verliefen. Wanneer de tufchenpozende koortfen op deze wyze niet fpoedig'genoeg verdweenen, nam.de falammo-
ni



s'Gratihhas*.
wiac met tart. emet en aqua chamoemill: dezelve fpoedig weg. Ik heb my geheel in deze koorts van den koortsbast onthouden, verzekerd zynde dat deze ziekte eene febris depuratoria was, welke aan het lichaam geen fchade zoude toebrengen.
Gedurende de koude dagen hadden wy veele plcurisfen, en beroerten by bejaarden, welke laatften^zeer fchielyk doodlyk waren. De tering maakte in deze maand fchielyker voortgang dan in andere en voorgaande maanden. De moeilyke waterloofing, voortfpruitende uit een catarrhale ftof, welke zich op de blaas zettede, wasby lieden van jaaren zeer gemeen, en wierd door verzagtende en zweetdryvende middelen ipoedig weggenomen.
In deze maand ffcierven 'er nog twee aag joodvonkf
Juny,
In het begin hadden wy meest koude Ooft© winden, dog van den 27 tot den 30 was de wind Noordwest met regen.
'Er heerfchten door de koude met het begin van juny, zinkingachtige zeere keelen, aamborstige' menfchen leeden deze maand veel, hier en daar zag men ware en bastaard pok. ken. Drie kinderen ftierven aan de kinderwagens het midden der maand verdween de catarrhale conftitutie geheel en al, ora voor de rotachtige ziekte gefteldheid, of zomerkoorts
plaats



*4 Bericht yaW
plaats te maken deze ziektegefteldheid begöii met de gewoone tekenen van deze ziekte, die in het werk van den Heer Grant uitmuntend befehreeven zyn: by de meeften was eene drukkende fomtyds fcherpe pyn in de maag, die by de minile uitwendige drukking vermeerderde, deze was verzeld met een zwaare hoofdpvn, en volgens de uitdrukking der zieken, als of het hoofd bersten zoude, de tong was vuil geel, witachtig of groen beflagen, terwyl de grond purperachtig rood was, defmaak bitter of fmaakloos, het water was bruin als verfch bier en ondoorfchynend, de huid droog en brandig, de pols koortsig en in t' eerst vol en fterk, daarna klein en zwak, er was eene hevige pyn in de lenden, en in de armen. Wanneer deze toevallen in een meerderen of minderen graad aanwezig waren, was een braakmiddel, waardoor veel bruine bedorvehe itof ontlast wierdt, byna altyd voldoende om den verderen voortg'sng der koorts te fluiten, waarna de trek der zieken tot vruchten en zuuren byna alle andere geneesmiddelen ontbeerlyk maakte, Intusfchen was het altyd raadlaam om een zagt laxeermiddel uit Tamarinde, Manna, Casfia met het een of ander middenzout toe te dienen. Het braakmiddel te lang verzuimd zynde, of wanneer de zieke purgeerpillen of rhubarber nam om deze toevallen weg te neemen, volgde de zomerkoorts of febrh putrida Grantii, welke met een aanmerklyke neergeflagenheid, verval van kragen, ftille ijling,eene zeer drooge brandende huid* een allerlhellïe bevende pols, een
dro



•sGravihhaöi f§
droge bruine gerimpelde of geborfte leerachtige tong, een troebele fpaarzaame bruine pis, Hinkende dunne diarrhê, fpruuw, opfpringing der peefen &c., verzeld was. In dit tydperk der ziekte heb ik aanftonds tot den koortsbast met Wyn en campher myn toevlucht moeten nemen. De ellx. en fpir. vitrioli deedcn in deze ziektegefteldheid niet alleen geen nut, maar vermeerderden den doorloop, verminderden de levenskragten en waren daarom nadeelig.
Het is opmerklyk, dat in deze maand veele menfchen aan buiksverftoppingen leeden, welke door clisteeren, extracta refolventid en amara wierden weggenomen, waar na ik met nut het elix. vitrioli myn/ïcbti, of het elix. vifc. kkynii toediende.
Scroielachtige kinderen wierden in deze maand vooral door de gewoone toevallen dezer ziekte aangevallen , de tusfilago deedt geen nut, maar de caiomel met Tart. Emetio*. in kleine giften waren zeer werkzaam.
July
Van den ifle tot den 6de was het weêr zeer warm, en de wind meestNoordelyk, op den 6de was het regenachtig de wind Z. W. van den 7de tot den isden hadden wy warm helder weêr met eenen Zuidelyken wind, doch van den loden tot het einde de maand waren 'er geduurige afwisfelingen van koude enwarmte, van regen en droogte, de winden waren ook verandelyk O. N. Z. en ZW.
Ge



Geduurende deze maand hadden wy meest-
ïil dezelve ziekten van de maand July ■ —
Galachtige roos, boorden remiiteeiende koortfen die rotachtig waren: by bejaarden flymachtige beroerten, en by kinderen veel anginae parotideas, hier en daer.windpokjes. Op de lïerfIyst vond ik vier kinderen aan pokjes en een aan mazelen geftorven.
Veele kinderen, en zeifs volvvaffenen, leeden deeze maand aan wormen. Na vruchtloos andere, middelen beproeft te hebben, heb ik veélen fpoedig door den bast der furinaamfche Geoffraea geneezen.
By het toedienen van dit voortreffelyk, nu onlangs eerst door den Heer bondt aangepreefen geneesmiddel heb ik waargenooemen.
t. Dat het een zeer veilig middel is, hebbende ik byna nooit eenige hevige werking daar van ondervonden, hoewel ik het in fterkè giften .heb toegedient.
2. Dat het zeldzaam in het begin braaking, of fterke ontladingen te weeg brengt , doch dat het walging en matige ontlastingen veroorzaakt.
3. Dat het eerst na hèt gebruiken van eenige dagen vooral by volwaffenen begint te werken, en dan ook eerst braaking veroorzaakt.
4. Dat vooral het exirac'lutk jpirituofoaquosuïn met rhJbarber vermengt by kinderen zeer groote dienden doet, en zeer z-igt de ontlasting bevorderd.
5. Dat dikwyls, wanneer allé andere middelen vruchtloos waren ter verdryving der wormen voorgefchreeven, dit middel zowel ronde wormen als maden aidreef. 6. Dat



'iSniVtSHAGK IJ
•
6. Dat tot het wegneemen der maaden het aftrekfel der geoffraea in clyfteeren toegedient zeer wel voldeed.
7. Dat de geoffraea niet zo zeer door een fpeciiique kragt op de wormen zelve fchynt te werken, als wel dat het door zyne losmakende en flymbrekende kragt (vi incidente et attenuante') het nest der wormen wegneemt, zodat altyd met de wormen zeer veel flym word afge voert.
8. Dar het diensvolgens op de oorzaak werkende een zeekerder geneeiing aanbrengt.
9. Dat het daarenboven een prikkelend en veerkragrgeevend middel is.
10. Dat het dikwyls een groote meenigte glasfiym uitwerpt, en de toevallen wegneemt van die gene , welken men lang als wormagtig, zonder wormen te ontdekken, befchouwd heeft*
11. Dat dit middel ook als een uitftekend oplolfend geneesmiddel werkt in die langdurige ziekten, welke uit een flymagtige verftopping ontdaan, en daarom mee vrucht met de oplonende gommen en bittere extracten in die ziekten kan gepaard worden.
12. Eindelyk dat de Geoffraea furinpntnfis cn Jamaicenfis geenfints met malkander behoren te worden verwisfeld (zo als dikwerf in de apotheeken gefchied ) dewyl de Jamaicenfis in groote giften heevig werkt, en in veel kleinder giften behoord te worden toegedienr. « Dat voorts de Jamaicenfis vooral in tinctuur van 20 tot 30 droppen gegeven een vis anodyia en antispasmodica fchynt te hebben, cn in dcezen opzigte boven de furinamerfis
B , moet



i8 Behichtvaj*
moet gerekend worden, hebbende ik de eerfte vooral in krampagtige maagpynen intikkend nuttig gevonden-
Augtiflus,
Over het algemeen was deeze maand warm end roog, nu en dan hadden wy Üagreegens en buijen.
In deeze maand hadden wy weinige zieken, alle waaren zy echter galagtig. Galcoliquen en boorden waaren thans de heerfchende ziekten. De galcoliquen welke uit een ophooping van galftoffen in de eerfte weegen voortfprooten vorderden aanftonds ontlastende middelen, waartoe de Rhabarber met Ipecacoanna het best voldeet. Da zuuren, als Tamarinde, vruchten, limonade, en alle zuuragtigë dranken, welke gemeenlykin deze ziekte worden voorgefchreven veroorzaakten krimpingen en zwaare doorlopen, welke geen vcrligting te weeg bragten. De gal met zuuren gemengd fcheen een wrangzuur te weeg te brengen, 'twelk oprifpingen, lpanningen, en knypingen veroorzaakte.
Door de Rabarber en Ipecacoanna wierden in tegendeel de ftoffen na booven en beneeden geloosd, zonder dat deeze toevallen gezien wierden, waarna tevens de ingewanden hierdoor (vooral wanneer de Rhabarber met bittere middelen gemengt wierd) teegens een nieuwen aanval verfekerd wierden.
De galagtige boorden, waaren zelden zo heevig dat zy opiaten vorderden, dikwyls
wa-



l' C x a ▼'k » h a a X 1$
ê
waren zagte clyfteeren, cn verdunnende dranken genoegfaam om de zelve te doen bedaren , waarna inwikkelende middelen met de' fyr papav. aïb. het lichtam geheel tot rust bragtcn. De natuur te traag werkende in het ontladen der doffen heb ik met veel nut de Ipecacoanna met Rabarber toegedient.
Wanneer een gedeelte der galflof in het bloed reeds was opgenoomen, en riet genoegzaam door middel van het boord ontlast was volgde 'er een galkoorts, welke eenigen tydaan zich zeiven overgelaaten .zynde, alle teekenen van rolkoorts kreeg: zy was aanhoudende, gepaard met diarrhe, groote zwakheid., een droge tong, dik bruin water, en tronmelzugt.
De koortsSast met minerale, zuuren deed hier hu veel dienst, niet tegendaande 'er een diarrhé plaats had, de ontladingen wielden daardoor lyviger, en tegens den 9 of 11 dag fcheide zich de ziekte door een critisch zweet. Die aan deeze koorts ftierven, overleeden op den 1? dag.
De galagtige roos, met koo-ts gepaart, en de angina purciidea , welke zo wel by kindei en als volwaffencn waargenomen wierden, vorderden openende en zagte buikzuiverende middelen. ■ 1 ■■ In deezen maand ftierven er 5 aan de pokjes.
September*
Deeze maand was even als de voorgaande meest droog en warm.
Ba De



ftö Bekicktva*
De Koortsen van de voorgaande maand Waven met de zelve toevallen aanhouden, en vorderden dezelve behandeling.
Vooral wierden die geene daardoor aangetast, die zich onvoorzigtig na een warmen da * aan de koude avondlugt bloot Helden.
De angina parotidea was nog vry algemeen, verzeld van koorts, die met huivering begon, en door hitte gevolgd wierd. De eerfte weegen waaren in deeze ziekte zeer met een gahtof bezet, waardoor walging en braking ontftond. Intuffchen fcheen de aanleidende oorzaak een belette uitwaseming te zyn , na de onthfting der eerfte weegen, volgdegemeenlyk een zuur zweet, wayrna de opzetting der klieren verdween. In een kind van 9 of 10 jaar ontftont in deeze ziekte na het geeven van kleine giften van de Ipecacoanna een hardnekkige braking, waarop de opzetting der klieren verdween. Deeze braking duurde agt daagen niet tegenftaande alle middelen daartecgen aangewend", en hield niet eer opvoordat er een fterk zweet aankwam,. 'c welk de ziekte tevens genas.
Er heerchte in deeze maand in verfcheide huisgezinnen een foort van hardnekkig huid uitflag, 't welk met kleine roode peukeitjes opkon men de, tot een blaasjen overging, en ver< volgens een fcherp vogt uitftorce, het weik op zommige plaatfen kleine zweeren voortbiagt, de handen beenen armen en buik wierden hierdoor vooral aangedaan. Het had alle overeenkomst met fchurfr, rog was niet zo belmettci-Yk, dewyl het alleen voortgeplant wierd door het flapen in een bed. De huisge-



l'Glt ATIKNAOI. 21
genooten, die niet by elkander flïepen waaren daar van geheel bevryd. De zwaavel, het fpiesglas, de kwik en alle gewoone middelen tegens het fchurft verergerden deezen uitflag, verkoelende en buikfuiverende dingen verminden hetzelve, het afkookfel der olmbast, zo wel uit als inwendig gebruikt nam hetzelve eindelyk weg.
Op' de fterflylren vonden wy een kind aan de kinderziekte overleeden.
Oclober.
Geduurende deeze maand hadden wy veeL koude reegen.-
Thans begonnen zich meer koortfen te vertonen , welke remitterende waaren, zy begonnen met een ondraaglyke hoofrpyn, pyn in de lendenen, walging en braking, hierop volgde koude huivering en daarna hitte, het aangezigt was geelagtig, en de tong was papagtig met een geel of groen bcilag , het waater was rood' en brandig. Braakmiddelen naamen onmi.idelyk de hooidpyn weg, waarna de koorts langzaam door zuure dranken, en laxeerende decocten wierd weggenoomen. Een purgeermiddel in plaats van een braakmiddel in het begin der ziekte toegedient, veroorzaakte een doorloop, drooge tong, groore dorst, ylhoofdigheid, en een verval van kragten. Zomtyds nam een braakmi del alle deeze toevallen weg, dan dit ongelukkig na bene Jen werkende, wierden de toevallen daar door verergerd. Het was diensB -3 vol-



'3 BlXICHt TAH
volgens noodzaaklyk dezen verzwakkenden door-Lop door verzagrehde en inwikkelende clyfteren, door opium &c te ftc»ppen, waarna de ziekte door wyn en koortsbast overwonnen wierd. Of fchoon deze koorts met de fébrJs dyfenterica van sydenham overeenkwam bleek het egter uit de uit wei kingen der geneesmiddelen , dat zy daar van verfchilde/ Immers was de doorloop eer een gevolg van de ftoffen die in den onderbuik huisveftedeu.
De febris dyf nterica wierd echter ook te-,, vens waargenomen ; zy begon met tekennen van vervuiling der maag door ga'ftoftcn, als hooftpyn, walging, drukking en fp»nning in de maag, welke door een braakmiddel wierden weggenoomen, d?n ver-olgens wierden de zieken door koorts aangetast, die s'avonds met hitte ve.'heffte, te gelyker tyd waaien 'er heevige buikp .nen en krimp'ngen verzeld met perfingen eu geriiue afg ingen, zy hadden pyn in de lenden en ondedte taem-ten, dorst, mattigheid en dipoge hitte. Het was hiernoodigom doorcploffende zagte laxeermiddelen de galftVrren te o..l.i!en, en ware of genoegzaarre ftoelgaijgen te weeg te brengen, waardoor, langfamerhand de koorts tevens met'de b-ikpynen verdween. ■ Het. was intuffchen niet raadzaam hier toe prekelen de en fterk werkende pu-geermiidelen te bezigen, devvyl door deeze prikkeling de-galweegen vedlopt, de kooits aangezet en dikwyls geelzngi; veroorzaakt wierd. Gedurende deeze maand veroorzaakte de opgeflorpte gal, .Welke, door de koude de uitwalêming belet z>nde, in het iiduam wierd oogeiloten, by velen een
gal-



5'GlAÏIÏ E AttJt. 53
galagüge roos, tand, oor enjigtige pynen dooide leden. Na een braak en purgeermiddel, welke fomtyds door een aderlaating moest wórden voorafgegaan, ontftont 'er een critifch zweet, 't welk deze pynen geheel en al wegnam. _ Dezelve oorzaak bragt by veelen een hardnekkige hoet voort, welke uit de buik voortkoomende vooral door braak, fomtyds ook door purgeermiddelen , wierd weggenoomen. By veelen vooral by bejaarden had 'er een moeüyke en pynlyke waarer'ofing plaats, die uit belette uitwaafeming ontftaande door verzagtende middelen genas. Twee ftierven 'er deze maand aan pokjes.
November.
In het begin der maand was het weer fchoon en warm, dog omtrend den 10 waren de winden meest zuidelyk en westelyk verzeld met regen. Na den 22 was het weer koud en miftig;
In het begin der maand waaren 'er weinig zieken, behalve n eenige ligte zinkingkoortfen —— Hier en daar waaren eenige anderendaagfche koortfen, welke voor het grootfte gedeelte met den koortsbast moesten gefruit wordeu. Twee bejaarde lieden hadden een pefipneumonianothay welke meer-ontftekihgaai tig zynde in den beginne aderlaatingen vorderde , doch; daarna door laxantia en flymbrekende middelen geneezen wierd.
De catarrhale conftitutie begon na den 10 de overhand te neemen, wanneer na zeer fchoon weer fchielyk weste en zuide winden met regen volgden.
Dé ziekte begon met een zwaarte en pyn B 4 in



2* Bbkichtvah
in net voorhoofd, de oogen waaren rood en tranende, by zommige was 'er pyn, fwelling ei roodheid van het tandvlees en de geheele inwendige mond, by andere was de keel meer rood en gezwollen, andere hadden opgezette klieren 'aan de kaak en den hals, 'er was een gebrek aan eetlust, de tong was op een byzondcre wys befiaagen, zodat 'er flangswyze witte ftreepen in het midden waaren, terwyf de rand rondsom geheel zuiver was, het waater'was zeer dik, en gaf ten onvolkoome wit zetzel, nadat deze toevalle een of meer daagen geduurd hadden j kwam 'er des avonds een ligt koortsje by, 'twelk met hette beginnende, s'nagts vooral lastig was. De zieken begonnen nu ook meer te hoeften , de hoest was kort afgebrooken en kittelende zonder opwe;ping van fluimen, alleen wieid 'er een dunne fchuimagtige flym geloost. Deze ziekte trof weinig kinderen, meest volwaffenen, doch het ergfte bejaarde menfehen. De waafem van warm waater, zagte emo'lierende en openende dranken, waarby de manna en fpir minder gevoegt wierd naamen deze ziekte door flymige afgangen, dik en afgezet water, een zacht zweet, en daarna een goede gekookte opwerping van fluimen, fpoedig weg: zweetmiddelen in den beginne der ziekte gebezigd, vermeerderden de koorts, en maakten de ziekte langdurig zomtyds was deze koorts met plaatslyke pynen in de borst verzeid, welke de ademhaimg belemmerden, een tydige ader lating, dog vooral fpaanfche vliegen, gevoegd by ope/ieade middelen, naamen deeze pynen fpoedig weg. liet bloed was in deeze
ziek-



6^3 ltAVKSHAdï. 25
ziekte geheel niet. ontftooken. Niet zelden gebeurde het, dat na het ophouden der pyn, walging, braking, benauwdheid, een bittere fmaak, en andere tekenen van doffen in de maag en ingewanden, zich opdeeden. In dit geval was het noodig aandonds een braakmid. del, en daarna laxeermiddelen toe te dienen.
Nadat de vorst begonnen was, ontdekte men fpoedig, dat de ontdekingagtige gedeldheid zich by de zinkingagtige voegde, hierom waaren 'er • meer aderlatingen nodig.
By kinderen ontmoeteden wy veele doorlopen, die fomtyds met perfiïngcn gepaard, en bloederig waaren. -—op 't einde van Novemoer iTierf een kind aan de pokjes.
December.
Deze maand was aanmerkêlyk, wegens de ftrenge koude , welke in dezelve plaats had. Van den 22 der voorige maand af, was de vorst reeds met een N. O. wind begonnen, van den 4 tot den 6 was de wind Z. O. en zeer koud, den 7 en 8 N. O. 9 en 10 veranderlyk dan koud en vordig, dan regenagtig, s'avonds was er een dinkende mist. 11 s'morgens vordig de wind N. s'avonds regen met een Z. W. wind. 12 de wind Z. zagt weer, nademiddag hagel, s'avonds helder en vordig. 13 de wind N. s'avonds mist. 14 Harde N. O. wind met felle forst, de Thermometer was op f 8c*. 15 op | 40 16 op f 6*. s'avonds fneeuvv. 17 Harde vorst des nagts, 18 dooij, de wind Z. 19 en 20 dooij, 22 fneeuw en vorst da wind N.
B 5 2+



24 en 25 Z. W. wind en zagte regen. 26-28 de wind N. O. en N. met vorst en fneeuw. 29 harde vorst, de Thermometer op f 6° 30 des nagts was de Thermometer —-4°. 31 iheeuvv, de wind Z O. De vorst was zo ftreng dat de' Thermometer lager was als in 't Taar 17,10 en 1784. J ■ f ■ De ziekten waren deeze maand meest zinkingachtig, dog met ontfteekinggepaard. Pleuris en peripneumonie, verkoudheid, rheumatieke pynen, diarrheen waren de heerfchende öngefteldheden. Geduurende de zeer koude dagen, hadden veele menfchen een holle krampachtige hoest , die zeer hardnekkig was
Verfcheide menfchen ftierven zeer onverwagt
aan beroerte. By veele koortfige zieken,
ja zelfs by anderzints gezonde menfchen had een moeijelyke waterlooling plaats. Op de regenagtige dagen begonnen verfcheide menfchen over roos, tandpyn, duizeling, zinkingagtige keelziekte en oorpyn te k:a2gen. Aanroerkelyk was het ook, dar zo dra de koude voor weinige daagen ophield, 'er zich by de zieken aanftonds tekenen van doffen in de maag en ingewanden opdeden, zelf by die geene niet uitgezonderd, die ontllekingziekten hadden. Een braakmiddel was in deze omfhndigheid allernoodzakelykst, en hierdoor wierd veel heldere, fomtyds ook galagtige flym geloost. Laxeermiddelen waren in dit geval fchaadlyk, en uitwafemende middelen bevorderden de opflorping der ltof, en vermeerderden de koorts. Een zweetmiddel veroorzaakte in een catarrhale koorts een geerftuitflag, 'twelk dooreen ftinkend zweet voorafga



gegaan wierdt. Deze uitflag vermeerderde de koorts, 'Er was tevens een bittere fmaak in den mond en walging, de tong was ook zeer geel en beflagen. Ik gaf hierop een braakmiddel 't welk aanffïnds braaking en verfcheide ftoelgangen veroorzaakte, te gelyk verdween de uitflag, Den volgenden dag vertoonde zich de uitflag weder, en daar dezelve met dezelve toevallen van walging &c. vefgezeld was, herhaalde ik het braakmiddel, onder de werking kwam 'er veel nieuwe uitflag, d.in toen 'er wederom veel flym en gal ontlast was, verdween dezelve, en keerde niet weder.
ByHnnderen zag ik deeze.maand veel wormkoortfen, welke lpoedig door de gecffraea, die veel flym" en wormen ontlaftede, wierden herfteld.
In de maand November begonnen zich de pokj'is hier voor 't eerst epidemifch te verwonen, in het begin waren zy zeer goedaartig, dan in de maand December de epidemie aigemeener wordende, ftierven 'er-reeds 22 aan deze zkkte
ik had verfcheide zieken aan goedaartige pokjes, doch ook andere, -die met deze ziekte de grafferendc catarrhaalkoorts gepaard hadden. De pokjes waren veelal in- het begin met een rozig uitflag gepaard. Een braakmiddel, tydig aangelegde fpaanfche vliegen 'aan de kuiten,en pocijjis van " fulphur aurat, aniimtnxi dceden hier de voortreflykfte uitwerking, zo da.t de pakjes op üèze wyze behandeld , een allerjiunftiglteh verderen loop hielden.



Bericht va*
,0 L Y S T
DEK IN
'8GRAFENHJGE,
IN DEN JA ARE 1788,
tfanuary ^ . ; ; . To0 Febri.arrt .
^ . . ; ■ 1 ?
at* . ! ' ' 115
\, . *;<,■■-.' • • - ioo
Il8
September , j
O&to- , «f
Novsn'er , , rff December , . _



S' ö * A Y * JT K * « *• 25
KORT BERICHT,
D E R
ZIEKTEN
VAN
S'GRAVENII AGE,
VAN DEN £ A ARE 1789
DOOR.
E.J. THOMASSEN 4 THUESSINK Mei Doét
T^vEn 1 en 2 deezer maand was het minder 1 ) koud en de wind Z W. Op den 3de
begon het wederom zo fterk te vriezen, dat de thermometer s* morgens om " agt uur 5 . wï9. Des nagts van den 4 was de thermometer onder o. van den 5 tot den 9 was het zo ftreng koud, dat de thermometer verfcheide malen onder o. kwam. Wy haaden den oden den koudflen nagt, doch s'morgens om y tien



39 Bericht va»
tien uur klom de thermometer tot 8* met Z. wind. 's Avonds hadden wy dooij. Den ió was de thermometer op 32" met Z. wind. Den 11 hadden wy fm$tetïde fneeuw. Den 12 en 13de vorst. Den 14de W. wind en regen. Van den 15de tot den 18de zagt helder •wen. Van den 20 tot den gofte- geduurde zagte regens met Z. W. winden. I De pokjes, die zich irr de voorige maand reeds aanmerkelyk begonnen te ver'fpreiden, maakten door de koude in het begin der maand geen grooten voortgang, doch wanneer op 't einde het weer zachter wierd, was de befmstting veel fterker, zo dat tegens 't einde der maand reeds veelen daarvan ftierven- Wy vinden op dé fterflysten 23 dooden aan de pokken , zynde hiervan 25 Mans en 8 Vrouwsperfoonen. Onder het jaar ftierven 'er 4, van 1 tot 5 jaar 10. Van 5 tot 10, 6. Van 10 tot 15, 2. Van 15 tot ao, 1.
Oflchoon de vorst de ontfteekingachtige ziektegefteldheid fcheen te begnnftigen , vooral in een ziekte, die uit zich zelf van een entfteekingachtigen aart is, waren 'er zelden by de pokjes hiervan eenige toevallen. Zy waren meest goedaartig en onderfcheiden , offchoon by zommigen hoest, benauwdheid op de borst, fteik zweeten, en andere catarrhale toevallen* waargenomen wierden— Hier en daar ontmoete men rariolae petecbialcs. Sydenham («)
be-
(.*) De novae febris wgreffu p.370 &; 71.



(('Gkjlvbnhaö x.
3*
befchouwde dezelve als uitwerkingen van een allerheevigfte ontfteeking, waardoor het bloed met geweld door de fynlte vaatjes gedrongen en in de cellulofa word uitgeftort. Anderen fchryven dezelve aan een verflapping der vafte deelen, en een daaruit ontftaande ontbinding der vogten, toe.
Ik wil. geenfints tegenfpreeken, dat dit beide in zommige gevallen plaats kan hebben. Dan in die gevallen, waar in ik peteebiae, bloedipuwing en bloedwatering gezien heb, geloof ik, dat'er nog zwaare ontsteking, nog zulk een grote fiapheid der vaste deelen aanwezig geweest is, welke deze toevallen konden voort brengen. De uitbottings koorts was by myne iydersniet meer ontftekingagtig,dan in andere, die goede pokjes hadden, de blauwe vlekken waaten zomtyds met zeer goede kragten verzeld, en breidden zich merklyk uit, voor dat de levensgeesten begonnen te zinken, welke veelal de gevolgen of der peteebiae of van derzeiver oorzaak waaren. Meestal meen ik petcchiae by volbloedige dog teedere kinderen en menfchen waargenoomen te hebben, en zoo ik my niet bedriege by die geene, die een difpofitie tot fcrofuls hebben. Ik meen dus reden te hebben, van te vermoeden, dat de peteebiae & de mitlus cruentus afhangen van een byzondere werking van het pokfmet op het bloed, waardoor de vitalitas fanguinis byzonder aangedaan, en als een necrojis fanguinis word te weeg gebragt. Geen, myner zieken die peteebiae hadden heb ik zien opkomen, offchon
ik



3-£ Bbhichtvak
ik ook geloofwaardige voorbeelden weet vau anderen, die dezelve behouden hebben.
Een myner Lyders had reeds den 3den dag boven de oogleeden purpere vlakken drie vingeren breed en vier vingeren lang, het geheele lichaam bedekt met purpere vlakken, waterde bloed, en hoeste veel bloed op.!
By een kind, 'twelk zamenvloeijende pokjes had, die reeds begonnen optedrogen, en waarby geene nadeelige toevallen zich vertoond hadden, kwamen hevige benaauwdheden, bra-" king en' ftuipen, welke door een nieuwe uitbotting van eenige pokjes, die echter fchielyk opdroogden, gevolgt wierden.
Balbaard pokjes waren op deezen zeiven tyd algemeen heerfchende, zy begonnen zomtyds met een heete-koorts, benauwdheid, braking en pyn in de maag, zomtyds met een catarrhale koorts, gepaard met hoofdpyn, niezing, ioopen der neus en oogen, en een brandende huid. Na den eerften of tweeden dag volgde reeds de uitbotting, welke geen remisfie der koorts te - weeg bragt, de huid wierd bedekt met grotere of kleinere puisten, die daarna blaasagtig wierden, en zich met een dunne fcherpe ftof vulden, die de huid brandde en ontvelde. Reeds den tweeden of derden dag na de uitbotting begonnen zy te droogen en af te vallen. Verkoelende en dooripoelende dranken , waren genoegzaam om de hitte en koorts te matigen, terwyl 'er zagte buikzuiverende middelen gevordert wierden om de overblyvende fcherpte uit het lichaam te voeren.
De morbi intercurrentes waren meest carar-
rhaal



S*G R A V K N H A d *. 33
rhaaï met ontfteeking gepaard , zinkingachtige zeere keelen, oogontfteekingen, hoesten, heeschheid, eenige ware en op het einde der maand bastaard longontftekingen.
February*
Van het begin tot den 10 was het weer zagt en de wind meest ZW. Den 10 en n helder met vorst, de wind ZO. Den 13 mist, en de volgende dageu buijig, met fneeuw en doorgaans W. wind. Den 17 vorst. Dog den 18 en 19 regen. Den 20 fchoon weer. Van den 21 tot 28 holle W. winden méc regen. Den 28 vorst.
De catarrhale ziekten begonnen nu fe vermenigvuldigen. Wy hadden zinkingagtige zeere keelen, oogontftekingen, tandpynen, catarrhale en rheumatiekè koortien, rheumatismen, hoesten , buikpynen en roos. Hier en daat ahderendaaglche voorjaars- koortfen.
De pokjes breideden zich dagelyks verder uit, niettemin ftierven er niet meer als 25, waarvan 8 van het manlyke en 17 van het vrouwlyke geflagt. Er ftierven 19 tüsfchen de 1 en 5 jaar, 5 tüsfchen de 5 en 10 , en 1 tüsfchen de 10 en 15 jaar.
De heerlchende catarrhale kootts paarde zich met de pokjes. De uitbottings koorts was heviger, vérzeld met flymachtige braking, benaauwdheid, tranen der ogen, niezen en hoesten. De 'Uitbotting was traag, de pokies warén klein, en lloegen ligt in. Een braakmid*' del in het begin der ziekte, groegtydig aangeef legde



£4 vÈEKICHT v as
legde fpaanfche vliegen aan de beenen, de fulphur aurat. antiman, met Tpecacuanna bevorderden een geregeld beloop der ziekte. Een zuur zweet, en witzetzel in het water fcheenen in deeze pokjes .critisch 'te zyn.
De pokjes welke minder gunftig ,waren, kwamen overeen met de befehryving van Sydenham van die pokjes , die hy crudas noemd ( a ). De uitbottingskooits was matig, de pokjes kwamen zeer traag op, de koorts . was remitterende, met verheffing tegen den ragt, de pokjes bleevén lang neergedrukt, ledig of vulden zich met een dün fcherp waterachtig vocht, de pols was klein en neergedrukt , er was gewoonlyk' hoest, benaauwdheid en heeschheid, welke met de ziekte vermeerderden, er wierd uitermaten veel waterige weiachtige pis geloosd, de kwyling was onbeduidende , en de zwelling niet . aanmerklyk. De ziekte duurde zeer lang, de blazen verdroogden, of afgefchuurd zynde, wierd de huid droog, gefpleten, als bruin pergament of leder. Wanneer de zieke niet voor den fi of 13 dag fiierf, fcheen hy.beter te worden, de pokjes droogden geheel op , en er wierden veele gekookte etteragtige fluimen geloosd. Niettemin' bleef er een zekere hitte en branding der huid en een zeer korte ademhaling met eenen kleinen fneilen pols, en niet zelden iïierf de zieke zeer onverwagt op of na den v. 1 dag, wanneer men dagt dat hy gered was.
De
(a) Varulis Antmalx 1670.



I
'sGEATlSHifiï- 35
'De Ipecacuanna met fitlph. aur. antim. de taviphor., en vooral fpaanfeiie vliegen fchenen de berst te bevryden , en de pokjes te doen rypen. De koortsbast en zuuren deden veel fiadeok
De tusfchenpozende koortfen waren fchielyk tot geregelde anderendaagiche koortfen gevormd, ieder aanval vervroegde twee uren.
De Cortex faliets albae genas niemand, terwyl de Cortex Peruvianus dezelve fpoedig wegnam.
Een angina maligna zonder uitflag verzeld van febrii putrida, fprüuw en diarh.é , en ten verbalende neusbloeding, wierd fchielyk door verplaatling na de borst dodelyk.
Veele kraamvrouwen kreegen zogverplaatfingen na den buik, verzeld van een ftinkende doorloop, koorts, opftopping der kraamvloed, en harde fpanning oes onderbuiks; De/e Wierd door opium en adftringentia verergerd, maar verdween fchielyk, zodra de natuur zich van veele oude en 'harde ftoffen na beneden ontlastede.
Een delirium, lableum, luisterde na geene geneesmiddelen, bedaarde langzaam van zelve; keerde viermaal weder op den 4 dag voor dat de ffonden zich openbaarden , en genas door een geregelde anderendaagiche koorts volkomen.
Maart.
Van den 1 tot den 3 was het zeer koud en vorstig met N. wind. Den 9 was de wind C 2 W.



3<S BlHICST TAIf
W. met regen, hagel en onweersbuijen. Van den 10 tot den 14. was de wind N. en O. zeer koud. Van den 14 tot den ij was het dooy weer, dog van den 17 tot den 20 hadden wy vorst, Van den 20 tot den 26 was de wind over dag Z. met zagten regen, maar des nagts was er vorst. Van den 25 tot den 27 was de wind NO. met vorst. Dog van den 27 tot den 30 hadden wy zagt en fchoon weer met een ZO. wind.
Deze maand gaf ons weinig zieken. — Catarrhale koortfen zeere keelen, co'iquen, en rheumatique pynen , heerschten het meest.
De kinderziekte wierd nu nog algemeener, en hoe langer hoe ongunftiger. Ër ftierveu aan deeze ziekte 27, waarvan n zoons en 16 dogters. Onder 'c jaar 7, van 1 tor 5 jaar 14, van 5 tot 10 jaar 5, van 20 tot 25 jaar 1.
Geduurende deeze koude maand paarde zich met de pokjes een febris inflammatorio catarrbalis Zy vergezelde of aanftonds in het begin de pokjes, of voegde er zich naderhand by. In het eerfte geval was de uitbottingskoorts meer ontftekingachtig, de pols zeer hard, de huid zeer heet en droog, de ademhaling belemmerd, de borst pynlyk , en er was een droge hoest. Een aderlating , openende en verkoelende middelen en lpaanfche vliegen 'aan de beenen, deeden hier een , zeer goede uitwerking. De voorzichtige bloctllelling aan een koele en ruime lugt, deed hier voordeel, en bevorderde de uitbotting.
De extmfta rcfolvemia met decocta emolHernia 6c oxymeïfimplex bevorderden de fluim-
lozing.



'sGravenhage^ 37
lozing. Tegens het afnemen der ziekte bezigde ik den koortsbast met campher en antirnoniaal.middelen, waardoor de kragten onderfteund,
en de ziekteftof door de huid ontlast wierd.
Wanneer de catharrhale Hof zich eerst tegen het tydperk der zwering by de ziekte voegde, was de uitkomst twyfelagtig; de natuur wierd daardoor verhindert in het bereiden der pokftof, en de huid vaten door de pokjes gefloten zvnde, koos zy zich zeiven d-kwyls een gevaarlyken weg, namelyk dien der longen, of der ingewanden. Er kwam een groote benauwdheid, moeielyke ademhaling, of een verzwakkende doorloop, terwyl de te voren opgezette pokjes leeg en fietsch wierden, of 'er plat en blaasagtig uitzagen. Dit gebeurde gemeenlyk voor of op den li. dag. Het was integendeel een goed teken,, wanneer het water van het begin af aan , vooral op de critifche dagen een wit, dik , flymig of rosagtig zetzel liet neervallen. —— Gedurende het beloop dez;r ziekte, heb ik altoos door clyfteren , of door Casjia, Manna ócc. zagte ontlastingen onderhouden, alle heete middelen vermyd, en wanneer de ziekte een cardiacuni vorderde, den koortsbast met rhynfchen wyn voorgefchreven.
Deeze maand hadden wy eenige anderendaagfche koortfen met catarrhale toevallen verzeld. —*- Wy ontmoeteden ook meer plaatslyke koortfen als na gewoonte, vooral in het hoofd. Deze plaat.-lyke koorts bepaalde zich meest tot een van de^zelfs zyden. Zomtyds gevoelde de zieke alléén ligte rilling of huieering gevolgd van hitte zonder zweer, dan ook by zommige was 'er een algemeene koorts meC 3 de



38 Bericht tas
de gepaard. Deze ziekte kon alleen, en in zeer korten tyd door de koortsbast weggenomen worden.
Tegen het midden der maand hadden wy veele zamengeftelde peripneumonkn. Zy begonnen met tekenen van verkouwi'-heid, waarby zich den tweeden of derden dag hoest mst bcnaauwde ademhaling, en een heete koore voegde. De maag en ingewanden waaren zeer vervuild, de mond was bitter, de tong geel, 'er waren oprispingen , en een onaangenaam gevoel van" Ipanning onder het zwaardviyze uirhVekzel des bor»tbeens. Offchoon in het begin de aderlating noodzaaklyk was, en het bloed een i'pekhuid toonde , was de herhaling daarvan nadelig, dewyl daardoor de galftof meer ontwikkeld, en in het bloed opgenomen wierd. Ka de aderlating was het daarom nod:g aanftonds een braakmiddel te geven, waardoor veel flymagt'-ge gal ontlast, en de zieke zeer verligt wierd. Dit verzuimd zynde wierd de ziekte langdurig, hardnekkig en zomtyds kwaadéartig. Zy moest dan door omwegen, namelyk door langdurig purgeren genezen worden. De maag behoorlyk na boven ontlast zynde, deden zagte laxeermiddelen veel nut, en namen de pyn op de borst en benaauwdheid geheel eri al weg. Nadat de èerlle wegen be, hooriyk gezuiverd waren kwam 'er van zelf, of door zagte openende middelen een vcriigtend zweet, het welk een gekookte fluimiozmg en "bezonken water vergezelde.
Ik zag ook omtrent deezen tyd een ftbris catarrhaïis touatigna, die met een droge 'tong, beving, fpruuw, diarbé en grote zwakheid
ver-



'SG A-A V * K H A G E. S9
verzeld was. De zieke herftelde door wyn koortsbast, en flangenwortel„door een fterk bezinkzel in het water op den 11. dag.
April.
Het weêr was zeer veranderlyk. Den I was de wind N. met vorst. Den 2 zagt weelde wind ZO. Den 3^ regen met ZW. xvmè. Den 10 mistig. Den n de wind N W. en kond.' Van den 12 tot den 15 droog met een koude N. of NO. wind. Van den 16 tot den 20 Z. wind met warmen regen Van den 20 tot den 28 was het weer- koud en regenagtig. Den 20 hadden wy Z. wind met regen. Den 29 en 3° weer met
ZW. Wind. - ,
De pokjes grasfeerden nu zeerilerk, en waren over het algemeen kwaadaardig.
Er ftierven gedurende de maand April daaraan 43 menfchen, waarvan 17 van het rnanWke en 26 van het vrouwlyke geflagt. Hiervan ftierven 'er 4 beneden bet jaar, 24' van 1 tot 5 jaar, 9 van 5 tot 10 jaar, 2 van 10 tot 15 jaar, 1 van 20 tot 25 jaar, 1 van 25 tot 30 jaar, 2 van 30 tot 35 jaar.
Ik zao- deeze maand wederom een kind aan variolae°petecèiales fterven. De erupriekoorts was met hoest en, benaauwdheid verzeld, de ukbotting gebeurde op den tweeden dag. Op den 4de°dag had het kind reeds overal purpere vlakken, waterde bloed, uit de neus hcp> dun bloed, de borst was vol en reutelende, de pols (hel en zwak. Nietetgentraande het e C 4 ln'



BniCHI TA*
inwendig gebruik van koortsbast met campher en jpir. vitrioli, clyiteren van cort. Ptruv. met wynazyn, en omüagen van koortsbast met Sp. vin. campbor, flikte het kind reeds op den vyfden dag.
Over het algemeen waren de pokjes van denzelven aart als in de vorige maand. Zeer dikwyls voegde zich by deezeTziekte een peripneumonie, of catharrale hoest, waarin aderlatingen pappen en voetbaden nuttig waren. Na de aderlating volgde by wylen een groot verval van kragten , en hierom moest men zeer vroeg tot fpaanfche vliegen en koortsbast zynen toevlugt nemen. De rhynfche wyn, was ook hier een uitftekend cardiacum. De kwyhng volgde zeer fchielyk na de uitbotting, hoewel de uitbotting der pokjes zeer traag was, de koortsbast met de Tra antim. Huxh. Spir. Minder &c. waren hier nuttig. Deze pokjes waren over het algemeen verraderij* en de zieken ftierven dikwyls onverwagt,
Stuipen in het begin der ziekte worden gemeenlyk voor tekenen van zeer goede pokken gehouden , ïntusfchen heb ik meermaalen zeer ilegte pokken op ftuipen zien volgen.
De tusfchenpozende koortfen hadden dikwyls een plaatslyke ontftekingagtige of catarrhale pyn op de borst by zich, welke eerst door aderlatingen of fpaanfche vliegen, of door beide re gelyk gepaard met verzagtende, verdunnende en uitwaafemende middelen moest worden weggenomen, voor dat men den koortsbast konde toedienen.
De peripneumonien verfchilden in zo verre van die van Maart, dat zich eerst tekenen van
flym-



■
S'G R A T I H H A S I« 4Ï
flymagtige gal in de maag en ingewanden met * koorts verzeld opdeden , en dat daarna een plaatslyke pyn of benaauwdheid op de borst volgde, die door aderlatingen of fpaanfche vliegen moest worden weggenomen , waarop dan een verligtend zweet en dik afgezet water volgden. In zommige gevallen was 'er
een flymkoorts met plaatsverwisfelende pynen op de borst verzeld, deze ziekte was gemeenlyk langduuriger, de natuur ontlastede zich hier langzaam en door herhaalde fcheidingen, vooral op de dies judicatorii van de vreemde doffen, zo wel door den afgang, als doorvliet zweet en het water.
De witte vloed by vronwen, vtfjle zweeren aan de beenen, buiksverftoppingen i opitygingen, en zenuwtoevallen waren in deeze maand menigvuldiger, als ln de voorgaande.
Mey,
Van het begin tot den 7 was het weer koud en regenagtig met ftorm, de wind N. Den 7 Verandederde wind, eu wierdZ., waarop warmte volgde. Doch van den 16 tot den 22 was de wind N. en koud. Den 23 en 24 was het zeer warm met Z. wind. Den 25 wierd de wind O. en daarna W. met zagt helder weer. Den 29 en 30 hadden wy zuidelyken regen. De tnsfchenpozende koortfen waren nu zeer epidemisch. De koorts begon als een aanhoudende koorts, welke gemeenlyk binnen dne da?eu tot intermisfie kwam , en de gedaante C 5



42
Bericht tast
van een anderendaagfche , die eiken aanval twee uuren vervroegde, aannam. Zelden waren 'er in 'u begin aanmerkelyke tekenen van ftoffen in de eerlle wegen, niettemin weeken zy alleen voor het gebruik der koortsbast. Wanneer na eenige aanvallen de fmaak bitter en de tong beflagen wierd, was het een teken dat de koorts aanhoudende zoude worden, hierom was het zeer nadeelig braak of purgeermiddelen te geven. De koortsbast gemengd met fal ammoniac en Tart. Emetic. nam niet alleen de koorts maar ook de fchynbare toevallen der gal weg By zommfgen myner zieken heb ik opgemerkt, dat zy na het wegnemen der koorrs, en onder het gebruik der op deze wyze gemengde koortsbast een groenachtig na het blaauw overhellend ligt en doorfchynend water loosden. Onder deze lyders, had iic 'er een die een tusfchenpozende anderendaagfche koorts had , welken gevaarlyke toevallen verzelden. De aanval vertoonde zich met een ongemeene intrekking en bleekheid der huid, geweldige hoofdpyn, ftyfheid, yskoude, en ilaauwte, dit duurde vier uuren, waarna fchriklyke kloppingen van het hoofd en het hare volgden, met brandende hitte, welke eindelyk in een ruim zweet overgingen, waarna de lyder volkomen gezond bleef. Wanneer ik een, ja anderhalf once koortsbast onvermogend vond om deze koorts weg te neemen , liet ik hem na de paroxysmm twee oneen kina toedienen, en voor den aanval te bed leggen, veel dunne drank drinken, en hem op de rugllreng een pap van camillebloemen met opium leggen. 'Ër volgde geen aanval
meer



meer,' en de zieke herftelde volkomen door het 'gebruik der koortsbast.
Geduren ie de warme dagen begon de galagüge geiLldheid her hoofd op te heffen, 'er waren nog wel eenige rheumatismi, doch alle d:negen zy de kenmerken van. deze zicktegefteldheid. De cholerae en colicae biliofae verdroegen geene purgeermiddelen , maar op de wy» ze van Sydenham dóór zajjte clyfteren en verdunnende middelen behandeld zynde, genazen zy Ipoedig. Nadat de bewegingen bedaard waren, was het no-iig de ontlalbngen te bevorderen. Wanneer 'er reeds gal in het bloed was opgenomen , wierd zy gemaklyk door het geven van zagte laxeermiddelen weder na de ingewanden gebragt en daarna ontlast.
Onder de kimieren heerschte een foort vai flomacace, welke zomtyds met koorts begon', en daarna pyn in keel veroorzaakte, deze pyn wierd te weeg gebragt door roodheid en opzetting van het verhemelte en den wortel der tong, welke met platte witte zweertjes bedekt waren, deze gingen daarna verder voorwaards na de tong en het tandvlecjcb, 't welk rood en gezwollen , en met zweertjes bezet was. Mondfpoelirg'.-n van Spit'. Salis met meii qf*r. en verkoelende laxeermiddelen, namen deze ziekte fpoedig weg.
De kinderziekte bierfmetdezelve hevigheid voortgaan. Zommigehadden confuefende, andere discrete pokken. Ake-tal was de ziekte onvermengd, en zonder catharrale koorts. De kragt der ziekte fcheen thans alleenvan de menigte der pokjes af te hangen. Z) dra ik uit de tekenen bemerkte, dat 'er conüuerende pokjes op handen waren,
ilDC



■44 Bericht va*
liet ik naar het voorfchrift van C l o s s i u s aanftonds twee groote fpaanfche vliegen aan de beenen leggen, en geduurende den geheeien loop der ziekte open houden. Ik ondervond van deze behandeling, dat de pokjes behoorlyk uitkwamen , zich met etter zeer wel vulden, en dat de febris fecundaria zeer matig was, dewyl de natuur door deezen uitlogt van de overtollige pokftof ontlast wierd.
De aithiops antimonialis vond ik uitfrekend nuttig in die pokjes, welke met een bezetting van taaije llym op de borst, die de uitzetting hinderde, verzeld waren , vooral wierd daardoor de zweering uitnemend bevordert, terwyl tevens de falivatie zeer goed voortging en 'er byna geen febris fecundaria was. ik had veele kwaadaartige pokjes en geene doden, hoewel het getal der geftorvenen deze maand nog 36 beliep. Hiervan waren 20 mans en 16 vrouwen. 'Er ftierven 26 tüsfchen de 1 en 5 jaar, 8 van 5 tot 10 jaar en a van 10 tot 15 jaar.
Veele vrouwen hadden vloeden, aambeijen, neusbloedingen en bloedfpuwingen, ook waren 'er veele kwade zweeren aan de beenen'
V
Juny,
De maand begon met een N. wind, mist en koude. Den 4 was het regenagtig en warm met een Z. wind. Van den 5 tot den 14 hadden wy NW. wind , die fomtyds regenagtig en warm , dog ook fomtyds koud en buijig was. Van den 15 tot den 20 was het weêr
fchoon



s'GsiTIÏHAÏ I. 45 •
fchoon en warm, doch de lugt wierd nu en d;m door onweer bekoeld* Van den 11 tot aan het einde der maand was de wind N. met koude regen, doch zo, dat het s' morgens fchoon weêr was, en 'er des avonds koude regen viel.
In het begin der maand waren de ziekten meest zamengefteld. Zy waren het voortbreng* zei van de overblyvende voorjaarsflym, de zomergal, en de bykomende zinkingftof, welke door de vogtige koude wierd voortgebragt.
Hieruit ontftonden verkouwdheden , bezet* tingen der borst, colicqpynen en boorden.
De colicquen en boorden luisterden na geene verzagtende en pynitillende middelen , in de maag en ingewanden was een fcherpe flym voorhanden, welke door weekmakende en ontlastende middelen moest uitgevoerd worden. * De koortfen waren in het begin aanhoudende en ongeregeld, waren verzeld van zwaare hoofdpyn, walging, braaking, benaauwdheid omtrent den maag, met afwisfelingen van koude en hitte, de tong was geel, het water troebel en dik, de afgang traag.
Na verloop van weinige dagen wierd de koorts of geregeld anderendaags, of verzeld van een anderendaagfche koorts Qhaemiiritaea') wanneer de zieke niet geheel buiten koorts was, hoewel de aanval met zweet eindigde. De koortsaanvallen begonnen des avonds, dog vervroegden 4 of 6 uuren. De toevallen waren zwaarder na mate van de zich daarby voegende febris gastrica. De ftof was in het begin traag en onbeweeglyk, 'er waren ontbindende middelen nodig om dezelve bevveeglyk te maken , en
daar



Bericht t as(
daar na te ontlasten. Zom yds begon de aanval met braking , wanneer "er weel flym ontlast wierd. ■ Dan ook lomtyds was het nod:g herhaaide braakmiddelen te geven , waarna pu geermid .leien vereischt wierden om de natuur verder van de flym te ontlasten. Na mate de fto>fen ontïa-t wierden, verminderde doo gaan de aanval. De koortsbast alleen gegeven vermeerderde de koorts, dan gepaard met oxymd en een middenzout verflerkte zy het lichaam en verhoedede de inftoraoKen. De koortsbast nam wel de koorts, dug geenzints de;,zell*s ftoifelyke oorzaak weg.
Ik wierd in deze maand by een jongen ly Ier geroepen, die over een geweldige itekende pvu in de zyde klaagde, hy had een hevige koorts, zweette fterk, en zyn pols was ingetrokken en klein. Een aderlating van 14 oneen verligtte hem niet, het bloed was iiymachtig en outbon* den, ten tweede male adergelaten, was het bloei helder rood, de pols bleef klein en bevende. By de derde adeii ting was het bloed hevig ontftoken, en hy vond zich zeer verligt. 'Er volgden van zelf veiligtende galachtige ftoelgangen. Den 4de dag ontl astte hy d'»or een purgeermiddel nog veele galagrige en taa;je ftoffen, en het water wierd troebel. Den 5. dag zette het water, 'sr vo'gde een ruim zweet en veele galagtige afgangen; waarop hy vo.komen herftelde.
Wy ondervonden in deeze maand nog dezelve hevige epidemie van pokken, zo dat 'er 53 aan ftierven, hiervan waren 33 mans en 20 vrouwsperfonen. Onder 't jaar' ftierven 'er 4, van 1 tot 5 jaar 42, van 5 tot 10 jaar 4,
van



S*G RAVE3THAÖE.
Af
van 10 tot 15 jaar 2. Van 25 tot 30 jaar 1.
De ziekte was of met zinking, of met galkoorts gepaard. In het eerfte geval was de loop der pokjes traag en offchoon de pokjes discreet waren, bleeven zy ledig en blaasagtig, en begonnen eerst op den elfdep dag te etteren. 'Er was meest een aanmerklyke febris fecundaria , offchoon 'er weinig pokjes waren. Sgaanfche vliegen, fulph. aar- antim. met campher deden veel nut. Wanneer 'er een galkooitt mede gepaard ging, was de koorts hevig, verzeld met galachtige braking, een geele drooge tong , diarrhé, fterk zweeten, een dunne overvloedige pis; en een roosagtig uitflag. Niettegenftaande de pokies wel fchencn te ftaau, ftierven de zieken aan de galkoorts.
Wy hadden'in deeze maand, eenige ^ver-> momde anderendaagfche koortfen , hepatiüdes, en uitflagen. Ik had in een fchurftagtig uitflag gepaard met opftopping der maandftonden, by een jong meisje veel nut van een aftrekzei ószvaleriana in water, met de tinei. Hellebor. alb. waarna d© fpir. vitrioli de uitflag geheel wegnam.
Jtily.
De eerfte dagen was het warm en regenagtig de wind ZW. en Z. Daarna liep de wind door het N. na het O., en het weer wierd warmer en helderder. Den 11 wierd het koud met een NW. wind. Den 12 was de wind ZW. en wierd daarna W. met regen. Den 18 hadden wy helder en warm weer met NW.
en



4* Eixicit tak
en N. winden. Den zz hadden wy omveer en regen, en de volgende dagen was de wind meest N. en NW.
"De ziekten waren meest zamengefteld galag6% en catarrhaal, en vertoonden zich onder de gedaante van doorloop, colicquen, rheumatique pynen, en catarrhale galkoortfen.
Ik nam deéze maand een apoplexia billofa waar in een vrouw, die reeds eenige dagen een galkoorts gehad had, zy wierd op eens purperrood , duifelig , zeer benaauwd , de tong en oogen zwollen zeer fterk op, de pols was hard & fnel; Na dat 'er een aderlating gedaan was, volgde 'er een ftaat van gevoelloosheid, vooral in de bovenlip , zy wierd bleek en bevende, daarna kwamen 'er neigingen tot braking, terwyl de tong zeer geel was. Den, volgenden dag kreeg zy dezelve toevallen weder, clyfteren en purgeermiddelen werkten in 't begin byna niet, dan toen zy op eens van een menigte gal & flyrnftoften door den afgang bevryd wierd, was zy aanmerklyk verligt en herftelde fpoedig.
De trjsfchenpozende koortfen waren nu galagtig, en hadden alle tekenen van galkoorts, kwamen des avonds met koude aan, eindigden met zweet, en na den aanval, waren de zieken zonder koorts. Dikwyls herhaalde braakmiddelen, daarna purgeermiddelen, bragten een fpoedige genezing te weeg. De Ipecacoanna met Rhabarber fcheenen hier uitftekend nuttig te zyn. Bittere extracten, fal ammoniac, fulpb. aur. antim. vermeerderden de gilagtige fcherpte, verdubbeldeu de aanvallen, en deden dezelve aanhoudend worden. In dit geval moest de
koorts-



■"Gkaveichase. 4<j
koortsbast aanftonds na de zuivering der eerfte wégen gegeven worden, wanneer de zieke zonder inftoning genas.
Kinderen hadden deze maand een fiymkoörb' met uitfag verzeld.
Hier en daar hèerschre de kinkhoest , welké zich nochtans tot weinige hnizén bepaalde, en door braakmiddelen {ir-iedig genezen wierd.
Een jcorbutus calidus met koorts heerschte, Zo wel by volwasfenen als kinderen; heete anthcorbutica waren hier nadelig, emblltehtid met fpir. fa lis, en inwendig opei.endc en laxccrcnde middelen namen dezelve in weinig dagen weg.
De gehéêle rnaand door bleven de pokjes met dezelve kragt aanhouden, hieraan ftierven 44-> waarvan 27 mans en 17 vrouwsperfonen; Onder 't jaar ftierven er 4, van 1 tot 5 jaar 3?, van 5 tot 10 jaar 1, van 10 tot 15 jaar «2, van 15 tot 20 jaar 1, van 20 tot 25 jaar 2, van 25 tot 30 jaar i, cri een vroiivv van 76 jaareri.
De epidemische galkoorts ging nü met de pokjes gepaard. Zomtyds was zy zelf rotagtig. De zieken hadden ,een zwaare hoofdpyn, pl.ia-slyke pyn in dc rnaag? benaauwdheid en drukking, galagu'ge hreakinq1, een heete kooit-; met een harde en fnelle pols, welke tegens den avond verhefte. Deeze koorts voegde zich zelf by de beste fooit van pokjes. Zömtyds' was 'er een galagt;g. boord mede gepaird', 't welk na de uitbotting voortduurde — Wanneer men zonder op de pokjes agt te geven de galkoorts aaullonds door braak en purgeermiddelen te-' genging, liepen de pokjes wei af- By zorrïD d migtj



So
Bericht vak
mige begon de ziekte met de te voren opgegevene toevallen, waarby neusbloeding kwam, wanneer in dit geval een kleine aderlating gefchiedde, was het bloed teer, dun en ontbonden. — De koorts bleef na de eruptie, die altyd tra,ag was, aanhouden, de maag was ten uiterften gevoelig, zodat alles door brak mg wierd uitgeworpen, de pokjes waren raauw ( crudae ) met een dun vogt gevuld, 'er voegde zich wel dra hoest en pyn op de borst by, en dan was de ziekte altyd verraderlyk, en offchoon de pokjes goed fchenen te etteren, en 'er veel etter wierd opgeworpen was de Item heesch, de zieke flaperig, de huid brandig, de pols zeer fnel, 'er kwam op of'na den 14 dag fpruuw by, en niet tegenftaande de pokjes op den 17 dag opgedroo,!.t waren, bleef de koorts .aanhouden, met dorst, droogte der mond , en offchoon de kragten vermeerderden, en de eetlust wederkwam, ftierven de zieken fchielyk met ftuipen op of na den so dag. - Wanneer zich by de pokjes een dïarfhé voegde, ftierven zy op of voor den 13 dag.
Aaguftus.
Over het algemeen was het weer aangenaam v arm , wordende des avonds vooral de lugt door aanhoudende NO. winden koel en droog gehouden»
De pok jes begonnen geduurende deeze maand te ver minderen. Er ftierven egrer nog hieraan 32, waiivan 15 van het manlyk en 17 van het
vrouw



"SG R A V i K HAöE gt
Vrotiwlyk geflagt. Hiervan waren 'er 6 beneden het jaar, 17 van 1 tot 4 jaar, 3 van 5 tot 10 jaar, 1 van 15 tot 20 jaar, 1 van 30 tot 35 jaar, 1 van 35 tot 40 jaar, I van 5° tot 55 jaar.
]k nam meest onvermengde goede pokjes waar. a— Een meisje van elf jaar kreeg tegeïyk met tekenen van galkoorts goede en discrete pokjes, op den 5<je dag kwam 'er een nieuwe koorts aan, die veele conflucrende pokken voortbragt, de pokjes waren blaasagtig en raauw, droosden fchielyk op, dog er volgdfn napokken, welke zeer lang aanhielden, zeer hardnekkige verzweringen over het gehee3e lichaam maakten, en een langen tyd ter genezing vorderden.
13e Mazelen begonnen in deeze maand ook aan te ftceken, ik bad den 11 daaraan myri eerüe zieke, die wei cn geregeld herftelde. Op de fterfiyst van deze maand vond ik een dode aan roodvonk, dog dewyl'er toen geen epidemie van deze ziekte was, is het denkelyk, dat deze aan de mazelen geflrorven zy» • De galagtige ziektegefteldheid j die reeds in de beide 'voorgaande maanden zich had beginnen te vertoonen, begon nu de overhand te neemen, wanneer 'er omtrent den 15 warme regens met onweer en W. wind waren, die enige dagen aanhielden.
Deze gefteldheid begon met galkolicquen, en boorden, galagtige roos , St. Anthonies vuur, anderendaagiche koortfen , galkoortfen en bastaard peripneumonien. In het verder beloop der maand vermeerderde de warmte over dag, terwyl de avonden koud waren, en de D 2 win-



§SÏI«HI V A 5*
winden uit het N. waaiden. Hieruit ontfton; den ziekten, welke wel aan de in beweging geraakte en overtollige gal haren oorfprong te danken hadden, doch die door de ftremming der uitwaefeming door het vatten van koude géwyzigd wierden. Hiervan daan dat 'er veele ziekten waren, welke op het uitwendig aanzien verfchildert , doch waarlyk van dezelve oorzaak afVngén.
Van dezen aart waren de nu heerfchenie peripneumonien. De ziekte feheeii een ware perirneumonie te zvn , dewyl 'er met de hoest, zware benaauwdheid in het ademhalen, heeschheid, en een volheid van pols gepaard gingen De tong was zuiver, dog de mond fniaakloos. De aderlatingen verhg eden niet, en de purgeermiddelen vermeerderden de benaauwdheid: kort na den eerfren aanval begon de tong geel te worden, de mond wierd bitter, de maag begon op te zetten , en 'er ontftoiïd walging. Een braakmiddel by tyds toegedient, werkte gewoonlyk na boven en na beneden, ontlastte zeer veel gal en nam de hoest cn benaauwdheid geheel til al weg.
De beroertens waren van denzelven galagt^tn aart. Een vrouw van middelbaren ouderdom verviel na den eten in een ilaapzugt, haar pols was vol en hard, en zy had groote benaauwe'heid. Zy ondervond geen de minde veriigting van een aderlating; dan* de tong geel en heilagen was , en de zirke neiging tot braken befpeurde, gaf ik haar een braakmiddel, het welk tert door braking, en na da-hand dcor purgeering veel gal ontlastte, waarop zy aanitonds herièeld was.
Do



De galkoortfen begonnen met hoofdpyn , duifeling, walging, benaauwdheid, pyn in de lendai, en afwisfeiingen van koude en warmte, de fmaak was bitter, de. tong vuil en mes; een geel beflag, en zy hadden veel buikpyn. Veele herftelden door in het begin Jpecac. met Rhabarber te nemen, waarna, zy zuuragtige dranken van tamarind.2, cremorTartari &c gebruikten ——> Wanneer de ziekte reeds dieper wortelen gefchoten had, bleef'de koorts voortduren , welke dan van yling , diarrhé, groote zwakheid, Ituiptrekkingen en fpruuw, en ook zomtyds van giersruitfiag verzeld was. De ziekte dusdanig een keer nemende, en de ontladingen lang genoeg voortgezet zynde , was het nodig den koortsbast met wyn en campher toe te dienen, waardoor veele herftelden.
De galkoorts paarde zich dikwyls met de tusfchenpozencle koortfen , zo dat of de galkoorts met de intermitterende koorts te gelyk aankwam, of de laa'.fte zich by de eerfte voegde. Wy hadden dus een ziekte welke uit twee verfchillende koortfen beftond, op den vryen dag waren 'er alle tekenen van gal, en daardoor wierd de aanval der koorts ook merklyk verzwaard. De koude was zwaarder,, de hitte fterker, en het zweet meer klam en koud. Wanneer de ingewanden behoorlyk door braak en purgeermiddelen van de gal bevryd waren, moest de koortsbast aanftonds gegeven worden. -—- Intusfchen was de galftof niet los en beweeglyk, en men liep gevaar om door hevige purgeermiddelen een verz>*akkenden doorloop te verwekken De aanvallen der koorts zelve maakten de ftof beweegbaar, zo dat zy Dd 3 ra



54 Bkrichtvah
na eiken aanval of door de natuur, of door behulp van zagte braak - en ontlastmlddelen, uit het lichaam gevoerd wierd. Het lichaam genoegzaam gezuiverd zynde, kon de koortsbast eerst met voordeel gebezigt worden. Intusfchen was de koortsbast alleen zonder byvoeging van fal Ammoniac, en Rhabarber niet voldoende, wyl daardoor buiksverftopping en fpanning veroorzaakt wierden.
Een aanmerkiyk geval van angina fcarïatinoja uit gal ontfhande had ik op het einde der maand.
Een vrouw, welke reeds zedert eenige dagen door pynen door de ledematen, afwisfelende koude en hitte, walging, bitteren fmaak, en een galagtig heilagen tong, was aangetast» kreeg een hevige pyn in de keel, met zwellirg en roodheid derzelve, zy zweette ftörk, en na het zweet kwam 'er een fcharlaken uitflag over het geheel lichaam. Een braakmiddel 'c welk een verbazende menigte gal na boven en beneden uitwierp, genas haar volkomen.
De fcheurbuik in de mond by kinderen was even als in de vorige maanden algemeen , dog nu met gal gepaard, en vereischte bies* om braak- en purgeermiddelen.
September.
Jn het hegin deezer maand hadden wy O en ZO. winden met veel onweer. Den 11, ii en 13 was het zeer heet, de wind Z den 14 kwam 'er een zeer koude ZW. wind.
met



s'Gratenhagi,
55
met flagregens, die rot den 25 aanhielden, toen wierd de wind Z. en warm tot den 28. Den 29 en 30 hadden wy kouden regen met NW. wind
In het begin der maand hadden wy veele tusfchenpozende herfstkoortfen, welke door de O. en NO. winden, zich fchielyk tot anderendaagfche koortfen vormden, zy waren niet hevig,' vervroegden twee uur, en genazen door refolverende middelen zonder koortsbast.
De galkoortfeu , waarin in den beginne de ontlastingen verzuimd waren, grepen fchielyk het hoofd aan , zo dat 'er hevige ylmg ontftond, die egter bedaarde door braak- en purgeermiddelen. De galcoücquen en boorden waren algemeen, en genazen door ontlastend? middelen.
By veelen ontdekte men tekenen van eene fchorbutiiche, rheumatifche en galagdge fcherpte, hiervan daan , waren 'er veele fcorbutifche zweeren der mond, huiduitflag, jigtpynen en herpes. Gedurende de koude dagen, was 'er veel roos, tand en oorpyn, zeere keelen, met g.ilagtige tekenen gepaard, t—• Duizelingen en hoofdpynery, en by de vrouwen opilyginge.n, bloedfpuwingen, bloedbrakingen en aambcijei, alle met gakg ige tekenen gepaard , wieiccn deze maand menigvuldig waargenomen.
Op deezen tyd had ik een zieke, die op verfcheide tyden drie maai het middel van Mej. Nouffer tegen den lintworm zonder vrugt gei-ruïkt had; zy had onlydelyke pynen in de maag en ingewandsn, gepaard met doodoop en epileptifche toevallen. Zy wierd van^den geheelen worm bevryd, zonder daar ooit wederD 4 om



5$ Bericht v a h
om van te lyden door het middel van Her*
SENSCHWANDi
Meermaalen-had ik in het najaar de morraea podagrka waargenomen, ik had nu wederom daarvan een voorbeeld. Er onüas'te zich uit de urethra een groene flymagüge ftoffe, niet pyn en branding in het wateren, terwyl de mond der pisbuis rood en opgezet was. biy genas door verkoelende en laxerende middelen.
De pokjes verminderden nu, zo dat ik in de gelieele maand maar drie zieken aan goede pa geregelde pokjes had. '
Er ftierven nog in deze plaats 22 zieken aan pokjes, waafran- 12 mans, en 10 vrouwsperfonen, 3 beneden het jaar, 14 van 1 tCt 5 jaai , 4 yan 5 tot I0 jaar en x 8 jaar. d
De mazelen begonnen nu daagh/ks meer en meer ae ove/hand te ncemen, intüsfchen ftierven er deze geheele maand maar twee aan deze ziekte.
Zy Tj&efj of goedaartdg, of met meer of min gevaarte toevallen verzeld. By |efegellC ydaaftige mazelen namen wy her voLende waar., Ai.e de zieken uierden eerst door Hete towal.en \an v-rfeouwdheid aangepast. Deeze waren crter,aan g^ene vaste dagen verbonden, terwyl dezelve by zpmmige flegts vier of vyf cagen, by andere wel veertien dagen waargenomen wierden. By de meefte ging reen a nmérkfelyke koorts yporaf, c,e uitbot was gexegd, er kwamen icde boven de hi,id eenigim s verhevene vlakken 'eerst op fcet aargezft cn ccn Kis, ütoë,n ,ureu rood tn triflndV,
en



S'Ge ATISBAÖI, 5?
cxi de zieken hadden een ligten hoest. Den 2den dag vortoonde zich de uitflag meer over het geheele lichaam. Den $dcn begonnen de mazelen reeds flaauwer te ftaan, en de hoest was fferker, op den 4<3eQ waren zo wel de mazelen als de hoest reeds verdwenen. In dit foorc van zeer gunftige mazelen, was het niet nodig eem'ge geneesmiddeldn toe te dienen, het was genoeg, de zieken veel te doen drinken, en van vleeschfpyzen te onthouden, en na het aflopen der ziekte zagte laxeermiddelen te geeven.
De mazelen hadden egter altoos dezen gunstigen loop niet, en zy wierden èevaarlyk zo dni zich de fmeritof óp de borst vas zettede. De uitbottingskoorts was met zwaarder catarrhale toevallen verzeld, de eruptie gebeurde op den tweeden of derden dag der ziekte. De Vlakken waren hoogrood of purperkleurig en meer uitgebreid, de hoest was droog en de tong wit. Na de uitbotting wierd de koorts heviger en onttrek ingaartig, zy wierd verzeld door brandende hitte, iryging , en benaauwdh-ïd in het ademhalen , de kleur der mazelen Wiérd minder levendig , zomtyds wilden zy zelfs in het begin niet voor den dag komen, de tong wierd droog, en dé hoest kittelende. In dit geval was het nöodzaakJyk een ruime aderlating te doen, en een verkoelende geneeswyze te volgen. Spaanfche vliegen op de bom en tüsfchen de fchouders, en finapismi of pappen aan de beenen gelegd, waren meestal zeer nuttig Het afgelaten bloed was doorgaans ze'éï pnt'iloken.
Zoïiityds heb ik gezien, dat de kragten op D d 5 het



5S Bebichtvaw
het einde der ziekte zeer vervallen, de borst benaauwd, en de ademhaling moeilyk wierd, terwyl en hoest en fiuimlozing geheel ophielden. Spaanfche vliegen, wyn en opwekkende middelen bevorderden in dit geval de hoest en opwerking, terwyl de natuur zich ook gedeeltelyk door een zagte diarrhé redde.
De mazelen waren ook zomtyds met galkoorts verbonden. De koorts en hoofdpyn waren dan heviger, de mazelen waren met miliaria gepaai d, de tong was geel heilagen , 'er was ten benaauwdheid omtrent den hartkolk , en een bitterheid der mond. Hier was het nodig een braakmiddel te geven, en den buik ruim open te houden.
Odober.
De maand was in het begin regenagtig, buijfg'en koud, met 1\'0. N. en en NW. winden. Van den 14 af begon het helder droog 'en matig warm te worden met O. en NO. winden. Den 23 begon het te misten, terwyl 'er des avonds veel regen viel. Den 29 en 30 hadden wy flagregens en itormen.
Daar het weêr buijig en veranderlyk was, waren 'er veele ziekten, welke gedeeltelyk van een ontftekingagtigen aart waaren.
De roos, de fcheurbuik , rheumatike pynen, tandpynen, heeschheid, en verkouwdheid , waren algemeen, en wierden vérzeld van een papagtigen bitteren fmaak, een witte beflagen tong , en alle de tekenen van een
dikke



t'G R A V E Jf H A G 2. 5?
dikke galagtige flym, welke eerst moest ontlast worden, voordac men tot uitwaasfemende middelen kon overgaan. In deze zameugeftelde rheumatique ziekten heb ik na het behoorlyk zuiveren der eerfte wegen het Elixir gua'oc. volatilc met Effent, aconhi. zeer nuttig gevonden. -— Het St. Anthonies vuur was een gevolg der opgenomene galftof, dewyl voor het verfchynen der uitflag alle tekenen van gal zich opdeden, en de uitflag ook vooral na ontlastende middelen fpoedig luisterde, alle zweetdryvende dingen waren hier nadee-
Ik verloor deze maand een kraamvrouw, waarby ik eerst den agtften dag na de la-aam geroepen wierd , zy had een hevige heete koorts, verzeld van een bittere fisaak, zeec vuile tong, buikpyn en opzetting der buik, diarrhé, en groote zwakheid, vergeefs beproefde ik nog een braakmiddel. Zy ftierf reeds den n dag der ziekte. -- De Febris puerperarum is "na myne menigvuldige waarneming geene byzoudere ziekte en verfchild in geenen cK-le van de heerfehende koorts van her faifoen, ik heb dezelve altyd als zodanig behandelt, zonder op den Haat van kraamvrouw te letten, en heb my by deeze behandeling altyd zeer wel bevonden.
De Iscias of heupjigt was zeer algemeen, en byzonder hardnekkig, de pulv. Doven, de Elix guajaci, de Extr. aconiti en herhaalde fpaanfche vliegen waren de eenige middelen , welke nut deden.
Men belpeurde thans veel windpokjes, welke met een zwaare kuores yerzeld waren.



Re pokjes begonnen in deeze maand meer zeldz^m waflrgcudmerj te worden, zy waren . êgter verzeld van dc heerfehende herfst galkoorts, welke 2ich kenmerkte door hoest, neasbloedidg, een lozing van taaije galagtige Syffi, Ipruuw, yling, remitterende koorts enz. Lr heerschte te gelyk een epideroifche verkotrwdheid, welke tot de influenfa fcheen te teehoorén.
Deze morbl parafytki voegden zich by de pokjes. Zy begonnen gemeenlyk met 'walging , braking en neusbloeding: De pokjes waren zeer klein, etterden wéinig en liepen ienielyk hare tydperken door, zodat zy reeds ©p den ode dag gedroogt waren. Na het üroogen ontftond 'er een droge kuch, die in een vogtige hoest veranderde, de zieken waren zeer geneigc tot diarrhé. 'Er volgden veele napokken, die langen tyd een dunne en zeer fcherpe etter opgaven. . Zdden zien wy te gelyk pokies en mazelen m een voorwerp Ik had daarvan deeze maand ëen voorbeeld by een meisje van 9 jaaren.
De uitbottingskoorts was verzeld met walging, braking van gal, en zwaare buikpyn, door een laxeermiddel loosde zy veel maden. Op den derden dag hield de koorts op, terwyl 'er kleine pokjes uitkwamen. Ik gaf haar toen rhabarber met calomel en fulph, aur. ant. op den 4. dag waren de pokjes rood en onderscheiden , dog tüsfchen de pokjes waren '•ode vlakken als mazelen, de ogen traanden, zy kreeg neusbloeding, en een droge hoest. Dit duurde den 5de dag op dezelve wyze wat* Den ode dag zwol het aangezigt, terwyl



iGlAYIKHilC éf
wyl de huid rood bleef. Den 7de dag verdween de roodheid, de borst wierd heesch, en de pokjes etterden.
Den 3fte dag begonnen de pokjes ta drogen, de hoest verminderde, niettegenftaandg de koorts vermeerderde. Den 9de dag begonnen de handen te zwellen. Den 13 dag kwam 'er een fluimlozing. Den 20 kwamen 'er veeJe napokken, die langen tyd een dun fcbeqi vogt opgaven.
By een kind, 't weik confluerende pokjes had, gepaard met een aanmerklyke opzetting des onderbuiks, en by het welk de pokjes nies wilden uitkomen, had ik een uitmuntende uit* werkirg van de Aethlcps mineralis met fulph* avr. antim. vermengd, welke ik te gelyk met wyn en koortsbast toediende. De pokjes te vroeg opdrogende, en de kragten zeer vervallen zynde, bezigde ik met zeer veel vrugt eea warm bad van verfterkende kruiden, terwyl ife inwendig de campher met Serpentaria en cor~ iex Peruv. toediende. De ziekte afgelopen zynde volgden 'er parotietes, die door verzag» tende pappen en purgeermiddelen verdrevea wierden,
Niettegenftaande de pokjes minder algemeen waren, was het getal der geftorvenen aan deeze ziekte 52, waarvan 22 mans- en 30 vrcuwss» perfonen. 'Er ftierven beneden 't jaar.7, va® ï tot 5 jaar 33, van 5 tot 10 jaar 4, ya® 10 tot 15 jaar 1, van 15 tot 20 jaar 1, vajj 25 tot 30 jaar ï, van 30 tot 35 jaar 4, es 1 van 60 jaar.
De mazelen wierden nu zeer epidemisch, zy fpaarden nkrcand, zedat zelf menfchen va»?.
een



ti Bericht Ta*
een hogen ou.krdom daardoor aangetast wierden. '£r ftierven aan deeze ziekte 6, waarvan drie zoons en drie dogcers, waarvan 'ef
4 tüsfchen de i en 5 jaar, en 2 tüsfchen de
5 en 10 jaar waren.
Zommige hdden alleen de gewoone voorgaande toevallen der mazelen, andere hadden zwaare pynen in de leden, braking en neusbloeding, terwyl de vrouwen veel al haemorrbagiae uterinae kregen By zommigen hadden reeds verfcheiden dagen te voren toevallen van verkoudheid plaats gehad, en waren egter niet zwaarder ziek, als de overige. Wanneer 'er een ophooping van galachtige ftoffen plaats had, was de uitbotting trager, zy hadden zwaare büikpynen , en de ziekte duurde langer. ■ De mazelen kwamen by zommige het eerst in 'taangezigt, by anderen op de borst of buik. Zy begonnen op den 3 of 4den en by zommige reeds op den ede dag bleek te ftaan. Op den 5 of 6de dag wierd de huid fchilfcragtig, en als met meel bedekt.
De oogontfteking en hoesB waren het hevigfte, wanneer de mazelen in haar volle kragt waren, zy minderden & verdwecnen gemeenlyk ook geheel en al met de ziekte. In de eenvoudige 'ziekte, was de eenvoudigfte behandeling genoegzaam. Zelden wierd in dezelve een aderlating of braakmiddel vereischt. Altyd vond ik het nuttig om door clyfteeren, en zagte laxeermiddelen genoegzaame ontlaftingen te bevorderen. Door een eenvoudig aftrekzei van vlierbloemen, wierd de ftof genoegzaam na de huid gebragt, een flifcpotje van amandelolie met Syr. Diacod. bedaarde de hoest, om de ophoesting
te



I
's G' r a v i x h x a s. 63
te bevorderen ,\ gaf ik dikwyls een weinig fulnh. aur. ant.: waren de mazelen met een galachtige oorzaak verbonden, dan bevorderden braakmiddelen niet alleen deszelfs fpoedige ontlafh'ng; maar bevorderden naderhand een zagt zweet en gemaklyke nitbotting; in dit geval was het nodig om geduurende de gantfche ziekte verkoelende laxeermiddelen toe te dienen.
Spaanfche vliegen waren in alle tydperken nuttig (na de ontlastingen) wanneer een hevige hoest, oogontfteking, of keelpyn, dezelve* gebruik aanwees.
November.
Het weer was deze maand zeer veranderlyk. In het begin hadden wy N. en NO. winden met vorst. Van den 6de tot den 9de Z. en W. wind met regen. Van den 10 tot den I4den nevel met NW. wind en regen. Van den 16 tot den 19de warm weer met Z. en W wind. Van den 19 tot 22fte N. en W. wind met regen. Van den 23 tot den 27ite NO. en N. met vorst. Den 27fte dooy met ZW. wind. Den 30 koud en helder weer met een Z.wind.
Door de geduurige veranderlykheid van het weer,-het welk meestal flap en vogtig was, en de westelyke winden de overhand hadden, begon die gelleldheid, welke door den uitmuntenden Engelichen geneesheer Gr ant zo niaukeurig befchreven, en die door hem niet oneigenaartig met den naam van atrabilious covfiituiution, of zwartgallig jaarfaizoen beitem-
peld



H BkrichttaiI
peld is. f» De Hoogleeraar Stol l geeft daarvan ook een allernaaukeurigfte befchryving, en leid dezelve uit de zelve oorzaak af, noemende deeze ziektegefteklheid fiymachtig, en de op deezen tyd heerfchende koorts, de ftiris puuiiofa. (b)
Deeze flymachtige of zwartgallige gefteldheid vertoonde zich by verfchiïlende inënfchen ook onder verfchiïlende gedaantens.
Sterke en welgevoede lieden kregen nu of onregelmatige jigtpynen of podagfeufe aanvallen, welke egter niet geheel en al deze flymachtige gefteldheid overwonnen, dewyl 'er gèmeenlyk een aambeienvïoed, of een ontlasnnavan pekachtige afgangen volgden. Die gene* welke aan aambcijen onderhevig waren hadden op deezen tyd buikpynen en blinde aambeijen.
Verkoudheid en hoesten waren zo algemeen, dat weinige daarvan geheel vry bleven. In den aanvang was de hoest en verkoudheid zeer ligt en wierd daarom ook meest verwaarloosd, de hoest wierd egter na eenige dagen zwaarder, des avonds Wieid zy meteen koortsie verzeld, de zieken waren flaperig, dog fliepen des nagts onrustig., en' vonden zich des morgens met verkwikt, zy zweetteden des nagts fterk, gevoelden vooral des morgens matheid der leden, zwakheid, benauwdheid, en een drukkende pyn omtrent het middenrif het hoofd
was
(«) Grant oa fetrrs. p, V
ti) Apb. dcftbrib.p. rat. Mii. t. u.f. ss/ij. cd.'nl.



s'ÊKAYEKHASli 05
was meer zwaar a's pynlyk, de pols traag» niadg vol en geregeld.
De mond en tong waren flymagtig, de ophoesting was weinig, dun en icbuimende. De aderiaang verhgcede voor het OQgenbük, dog deei over het geheel nadeel en verminderde de kragt en. Openende, flym verdunnen ie cii laxeerende afkookzels, een fpaarzame leefregel, en eindelyk deed de gom. ammoniac, met antimonïalia en de fcilla veel nut, om de Itof door ophoesting uit de longen te verdryven.
Wanneer deze hoest by lieden van jaren die dik en welgevoed waren ontftond, waren de toevallen heviger, dewyl hec verdikte bloed niet gemaklyk de longen kunnende doorgaan, daar ligt bleef hangen, en een peripncumonia mtba veroorzaakte. Deze ziekte had by verfcheide zieken, verfchiïlende trappen, zodat by de eene deze ziekte niet veel van een waare peripneu ■ monia infiammatoria verfchtlde, en grotendeels door herhaalde aderlatingen, d )g ook tevens door clyfteven en buikzuiverende middelen gerezen wierd. By anderen was zy byna niet omftekingagtig, zodat zelf een enkele aderlating nadeel deed. By de laatflen deden zag e purgeermiddelen veel nut, vooral wanneer men zo wel voorif als naderhand veel veidunnende en flymbrekende middelen toediende. In het be ;dn der ziekte deden kleine giften Ipecac. en Tart Y.nttlc. zo wel als de fcilla nadeel , dewyl zy den toevloed van raauwe ftoffen n.t de borst bevorderden en veel b:zwaardhei l gaven. Integendeel deden zy veel nut,' wanneer de ftof gekookt zynde, begon op3eh esc te worE den,



Cè Bericht vak
den , cn 'er te gelyker tydeenmatig zweet des morgeus ontftond. üp dit tydftip bevorderden ook braakmiddelen cn fpaanfche vliegen de ophoestingDe flymberoerten waren, even als de peripmuïnoniae nothae of geheel fiymagtig of met ontfteking gepaard.
In het laatfte geval, was de natuur werkzamer, en de aderlatingen, clyfteren en verdunnende laxeerende middelen, bragten eene volkomene genezing te weeg. Jn de ware ongemengde ilymberoerte, begon de ziekte met een onmerkbare koorts, die egter naderhand tegens den avond mee koude begon en s1 morgens met zweet eindig .ie, deze koorts kwam tot geene behoorlyke koking en fcheiding, en het fcheen nis of 'ér zich - zo wel in het hoofd als in de Jongen het verdikte fiymagtige bloed ophoopte, de zieke wierd ongevoelig, duifelig en llaperig, de ademhaling moeilyk, langzaan! en door zugtcn afgebroken, het weezen geelagtig bleek en opgezet^ dg pols traag en klein, de tong wit cn droog, de ontlas ingen weinig, fiymagtig, Qmerackjey. Eindelyk verviel de lyder in een dienen flaap mee fnorking, ftuiptrekking, lamheid en in een volmaakte beroerte, cn fiierf r,a een trapswyze verergering, fomtyds na drie of vier weken ziek geweest te zyn.
Buibverftoppingen, melancholie, herpes, en andere chronifchc uitdagen wierden dooriiymbrekende en ontlastende middelen weggenomen. Men zag veel roos en de zwoeren wierden zeer ligt ïoosagtig; de koortfen eindigden dikwyls met een entifche roos aan een of beide beenen.
By



S' G R A V E N H A G E. <?7
By eerstgeborene kinderen ontftonden tit&fic rode vlakken aan de dyen en beenen, deeze verfpreideden zich , wierden blaasagtig, en hielden een geel fcherp vocht in zich, deze blafen gebroken of doorgeknipt zynde, kwamen 'er zwarte gangreneufe plekken , welke fchielyk den - dood ten gevo'ge hadden. By anderen wierd dezelve uitflag met het zelve dodelyk gevolg ook in 't aangezigt en op de handen waargenomen.
De febris pituitofa begon met zinkffigv.gttge toevallen, rret een zeere keel, hoest, of ligte peripneumonie, waarby zich de te voren öpgegjvene toevallen voegden: een kleine aderlating, dog vooral zagte braak en purgeermiddelen, ontlastcden een menigte flym , waarna de ziekte gemeenlyk door zweet cn een wit fiymagtig zetzel in het water langzaam weck. Wanneer de ziekte kwaadnartig wierd,verfchenen 'er toevallen van febris mrvofa, het water wierd zeer dun, de zieke zweette zonder verligting, de tong wierd droog, 'er volgde een zagte yling, de pols wierd zeer klein en zwak en 'er kwamen ligte trekkingen. Deze koorts verdroeg zelden den koortsbast. Liquor atiodynus met campher waren hier van een üitftekende nuttigheid.
De pokjes uierden nog hier eri daar dog minder waargenomen, zy waren meest klem cn plat en met de febris pituitofa verbonden. 'Dr Uierven nog 40 aan deze ziekte, waarvan 19 mans en 21 vrouwsperfönen waren, b.lieden 't j aar ftierven 'er z, van 1 tot 5 jaar 30, £, 2 vsw



(8 Bericht vaw
van 5 tot 10 jaar 3, van 10 tot 15 jaar t, en van 15 tot 20 jaar 4.
Aan de mazelen nicrven "er deze maand 12, waarvan 6 zoons en 6 dogters. 2 waren Vr beneden 't jaar geftorven, 9 tüsfchen de 1 en 5 j .ar en 1 tüsfchen de 5 en 10 jaar.
üe Mazehn waren meest met de febris pituitofa verbonden. Een vogtige hoe;-t ging de ziekte vooraf, cn vergezelde dezelve doorgaans. Onder de uitboeting wierd de tong droog en het water zeer hoog gekleurd, zomtyds was Vr een zekere trap van ontfteking by , die door een aderlating moe?t weggenomen worden , wanneer het bloed met een platte rheumatique korst bedekt was. Somtyds verhefte de koorts met groote benaauwdheid. In het begin wierd 'er meestal een braak- en daarna een purgeermiddel vercischt. Daarna was de Ipecac. roet julpb. aurau antim. nodig om een goede fluimiofing te bevorderen. Wanneer de mazelen in herbegin verzuimd waren, en 'er getn aderlating, als zy vereischt wierd, gedaan was , volgde 'er zeer ligt een tering. Een gedeelte der fcherpte zetcede zich op de lengen V2st, en veroorzaakte een pleuritis occulta, welk alleen door kleine hei haalde aderlatingen, een langdurig gebruik van fp. vitrioli, JSitrum en Tart. Etnetic. onthouding van diètlyk voedzel, en een ftrenge leefregel van groent .ns &c. koride genezen worden. Kinderen die de Mazelen gehad hadden, kregen ligt een foort van catar'rhus (vffocatvsus , die alleen door een braakmiddel, waardoor veel flym geloosd wierd, konde weggenomen woidtn.
De



'SG RAVEN H A G E 6Q
De kinkhoest was hier en daar f-oradice, en was zomtyds met de mazelen gepaaid. Een myner iyders een zuigeling, die reeds eenigen tyd de kinkhoest gehad en daardoor zeer verzwakt was, kreeg de mazelen, en ftierf daaraan op den zesden dag.
December.
Den 1 en 2 hadden wy een ftrenge vorst, met een ZO. wind. Van den 3 tot den 8tte dooyde het met een ZW. wind. Van den 8 tot den 13 hadden wy een dikke mist met regen. Den 13 en 14 was het weer fchoon en warm. Van den 15 tot den 18 was het weêr llormagtig met zeer koude iegenbuijen. Den 18 hadden wy warmte met Z. wind. Den 19 was de wind NW. met tegen. Den 20 en 21 wierd het wederom warm en de wind Z. Den 23 ZW. Den 27 NW. met kouden iegen. Van den 28 tot- 31 was het des mor. gens fchoon weêr, terwyl Let des avonds regende.
De ziek'en der maand December waren dezelve met die der voorgaande maand.
De fdhns pituitofa was de he iichende koo;ts, waarmede alle de overige ziekten verbonden waren. Dewyl egter de lymigueid der vogten , en de catarrhale dispoiitie vermeerderde, waren de ziekten ve.1 langduuriger en hardnekkiger, veel geduld wierd 'er zo wel van ae syde deo ge.iees.ieers als der zieken vereischt E 3 om



7° Bericht tas
om deeze koortfen wel te leiden. By de flymagtige en catarrhale ziekten ontmoetede men de/.e maand meerder moeilyke waterlofmg, baikpyneii, en roosagtige tandpynen , verzeld met knobbelagtige uitzettingen van het tandvieesch , die ligt tot verettering overgingen.
De pokjes namen dagelyks meer af, ik had ilegts twee lyders- aan goedaartige pokjes; 'er ftierven nog 22, waarvan u mans en 11 vrouwspirfonen, hiervan waren 3 beneden het jaar, 18 van 1 tot 5#*i 3 van 5 tot 10 jaar, 1 van 15 tot 20 jaar, 1 van 25 en 1 "van 3 9 j.-ar.
De mazelen waren veel doodlyker als de vorige maand. Er ftierven namelyk hieraan 22 waarvan 12 van het manlyke en lo van het vruuwlyke geilagt. Dejaren waren de volgende; 6 beneden het jaar, 11 van 1 tot 5 jaar, 4 v&ri 5 tot 10 jaar, ivan 20 tot 25 jaar.
De ziekte was met een febris catarrhalis pituitofa gepaard. . Verfcheide dagen voor den aanval dér mazelen befpeurde men een hoest met of zonder koorts, welke de longen en maag zeer verzwakte. Hier op volgde een gevoel van zwakhri.1, een loomheid tot beweging, hoofdpyn vooral boven de ©ogen, en zwaare pyn in de lenden, gepaard met een drukkende pyn onder het zwaardwyze uitfteekzél des borstbeens. Tegen den avond kwam 'er een koorts aan met kotide en beeving, gevolgd van hire, hartklopping, btenatuwdfceid qü vermeerdering van hoes., Deze koorts was
ook.



ook verzeld van walging en braking, een bittere of fmaakloze mond , een vetagtig wit ot geel heilagen tong. Op den vierdeti dag volgde de uitbotting' zonder dat de koorts remitteerde. Op den 5 den verhefte de koorts aanmerklyk, te gelyk vermeerderde de walging, en de hoest was zodanig hevig en kramr agtig, dat de zieken met een onmiddelyke ftikkmg gedreigd wierden. Nadat den 4den dag_ de mazelen reeds volkomen rood ftonden, fcheenen . zy op den 5den dag als terug gedreven te worden. Ik heb by een meisje van 15 jaar op den 5den dag 2 aderlatingen zeer kort na elkander moeten doen, en een fpaanfche vlieg op de borst leggen, terwyl ik tevens de damp van warm water liet inademen, welke de geweldige en ftikkingdreigende hoest wegnamen. Wanneer 'er walging was, deed een braakmiddel uitnemende diensten, en deed veel taaije fym ontlasten, waardoor de toevallen fchenen voorgekomen te worden. Gedurende den loop dezer ziekte moest men door clytferen, en zagte openende middelen altyd ruime omlastingen onderhouden, deze verzuimd zynde, liep men eevaar, dat een gedeelte der -ziektestof zich op de borst plaat ft e en gevaarlyke gevolgen te weeg bragr. Het bloed 't welk in deze maand by de n azeen wierd afgetapt was zeer dik, dog nier ontdoken. Spaanfche vliegen namen genuklyk een overblyvende kittelende hoest weg.
Wanneer de ontlastingen in tiet begin der mazelen verzuimd waren, heb ik deze maand E 4 by



71 BlRICHT V A 9
by verfcheide zieken op het einde milt aria zien ontftaan, welke door een braakmiddel, en daarna door purgeermiddelen, en het ontlasten van veel flym zeer fpoedig verdreven wierden.
De koortsbast was zeer nadeelig voor die gene, welke de mazelen overwonnen hebbende, zwak bleven De natuur wierd daaidoor verhinderd om zich door hare eigene wegen va® de fcherpte te ontdoen. Zy veroorzaakte koorts, hitte, benaauwdheid en vermeerdering van hoest. Diluentia en nitrofa veroorzaakten in dit geval een ruim zweet, 't welk door Judamtna of een foort van miliaria verzeld wierd. Zeltferwater met melk was uitfrekend nuttig om een langdurige hoest uit deze ziekte overgebleven, te overwinnen. Eens heb ik een kramphoest na de mazelen, die alle middelen weerftond door een eenvoudige pleister van de Empl. Rustingii met de galb. crocat. op de borst gelegd, weggenomen.
De winterhanden en wintervoeten kunnen niet altyd, zonder fchade genezen worden Een jong Heer, die s'jaarlyks wintervoeten had , fmeerde dezelve met mg. alb. camphorat. de uitflag verdoofde daarop fpoedig , dog kort hierop wierd hy door een heete koorts met walging, dorst, ylhoofdigheid, en een zeer rode vurige tong, aangetast. Na het aanleggen van Jinapismi aan de voeten, en het inwendig gebruik van de TinEf. vim/a antimonii Huxbami met fpir. Minder, keeide de uitflag weder, en de Koorts
ver»



fi'G K A T K X H A Of S. _ ?%!
verdween. Den volgenden dag kwam de koorts weder met dezelve toevallen, aan de voeten was wederom niets te zien, dan de koorts den volgenden morgen afgelopen zynde was 'er een uï'flag aan de lippen van kleine witte puistjes, welke tot etteriug overgingen. Deze genezen zynde, kwamen de wintervoeten even als te voren weder.
E 5 ' LYST



*$ Bericht van
L Y S T
DER
GJESTOjHTJJS IV M 2V,
I N
'SGRAVENHAGE,
IN DEN JA ARE- 1789.
gfanuary z * 3 i~" l iol
Ftbruary . . . . .128
Maart ... . 167
April . . . . ióó
JJfry ... . 137
ffuntf . . . , 120
^7% ... . 130
Augustus ... . . 112
September , , . . 118
Oiïober , » . ? . 16 j
Novenber ... < . 175
December * ; * 145
rcfaal ï 1 . 1758



KORT BERICHT,
D E R
ZIEKTEN
VAN
S'GRAVENIIAGE,
VAN DEN ff A ARE ^90.
DOOR
E.J. THOMASSEN % TIIUESSINK Mei Dotl,
January,
X3e winter was tot nog toe uitnemend
zsgt; zodat 'er byna geen vorst de geheele maand van January wierd waargenomen.
Den 12 was de wind NO. met helder weer en verst. Van den 3 tot den 5 mistig en regen-



"8 Bericht vah
genagn'g, de wind W. Den 6 en 7 wederom vorst. Den 1 kregen wy ze#r dikken mist me regen en warmte, terwyl de wind NW ZW. en Z- was. Den 14 wierd het helder met ZO. wind, die den 17 N. en koud wierd, terwyl 'er van den iy tot den 22 vorst was. Den 23 kregen wy dooij en regen met mist, met liorm en fmeltende fneeuw, terwyl 'er doorgaans een NW. wind waaide tot het einde der maand.
In 't begin der maand waren 'er weinig zie.' ken, behalven eenige ligte verkouwdheden , tand, oor en rheumatiqne pynen.
De pokjes waren fterk vermindert, zodat 'er llegts 15 ftierven, hieronder waren 7 zoons en 8 dogters; 'er ftierven 2 beneden 't jaar. 11 tüsfchen de 1 en 5 jaar. 1 tüsfchen de 5 cn 10 jaar. en 1 tuf feilen de 20 en 25 jaar.
De Mazelen waren ook merkelyk vermindert, zodat 'er de geheele maand flegts een meisje van 3 jaar aan ftierf, Zy waren egter meer onregelmatig, begonnen met een hevige ontftekingagtue koorts, tekenen van ware of bastaard peripneiimonie, fiym en galagtige braking. Deze toevallen wierden door de uitbottingskoorts gevolgd, en vergezeld van traning der oogen, hoest, fteking op de borst en een harde fnelle pols. De nrbotting zelve volgde op den 4èea, 5dcn, c^n, ja zelf op den icden en 12*0* dag. Sydénham merkt te regt op, dat in de onregelmatige mazeL-n de nitbottingsdag onzeker is, zodat dezelve eerst fomtyds op den 6den dag der ziekte befpeurd word.
Na



ï'G RAVESHAÖS.
?7
Na mate de mazelen traag uitkwamen was de ziekte heviger. De froetftof fcheen zich hardnekkig op de borst te plaatfen, en was daarvan daan zeer moeilyk te verdryven.
Aderlatingen , pappen op de borst en aan de beenen, veel warm drinken, een zagt aftrekzei van verzagtende kruiden met vlier, nitrum en Jpir. Mindersri, en vooral de damp van deze kruiden ingeademd, fchenen hier den meesten dienst te doen. Na de aderlatingen waren kleine giften van Tart. E'netU cus, zodat zy ligt? brakingen veroorzaakten, zeer nuttig orn de (lof na de huid te brengen. De Mazelen Maande, 't welk zeer dikwyls gebeurde , waren pappen van zuurdeeg met mostert aan de beenen, en fpaanfche vliegen op de borst nodig, om dezelve na de hnii terug te brengen Wanneer de hoest zeer fterk was, deed een fpaanfche vlieg tüsfchen de fchouders, en een flaapmiddel des avonds
zeer goede diensten. By een kind hadden
de mazelen een zeer zonderling beloop en vertoonden fehrikbarende toevallen. Voor de uitbotting had het kind zeerfterke ftuipen, welke na de uitbotting op den /^en dag ophielden, 'er volgde egter een flaperigheid, ftyfheid en trekking der oogen en een opzetting en zwelling van het geheele lichaam; deze toevallen eenige dagen geduurd hebbende, ontlastede zich een menigte etter uit beide de oogen en ooren , terwyl de flaperigheid voortduurde en de ftuipen terug kwamen. Na dat dit kind op deeze wyze eenige dagen gevoelloos gelegen had ftierf het eindelyk. Ik had geen© gelegen-



ft' Bericht vak
genheid het zelve te opeien. De Heer van der Haar. fpreekt in zyne waarncemingen van diergelyk; veretteringen van de ooren en oogen, welke hy als een ware of bastaard ontfteking ziekte met aderlatingen en verkoelende middelen behandelde.
De Mazelen waren dikwyls verzeld van een fterke bezetting van flym op de borst, zodat 'er een fterke hyging en benaauwdheid by dezelve ontftond, alle incidentia en expectorantia waren hier vrugtloos, de Ipecacoanna in gróte giften was onvoldoende. Ik liet daarom de kinderen verfcheide greinen Tart. Emeticus met fyr. cïtri geven , welken zy gretig by kleifie giften namen , en nooit faalde dezelve door een fterke ontlasting van taaije flym, zo wel door braking , als purgeering, te redden. ► De mazelen waren vooral moeilijk
by kinderen, die in het tandeu krygen waren, veelal was de hoest hardnekkig, en ging tot een teringhoest over. De yslandfche mosch met melk gemengd, deed hier de meeste uitwerking.
In deeze maand waren 'er veele hardnekkige hoesten, welke zo wel als de roos , tand, oor en rheumatique pynen , de parotides, colicae en diarrhéae, dit gemeen hadden, dat de tong beflagen en papagtig wit, de mond fmaakloos, en de adem bedorven , was. By alle deze ziekten verergerden de toevallen door het toedienen van zweetmiddelen. De Ipecacoanna met Rhabarber nam dezelve weg.
De oogontftekingen Varen van een zinking-
agti-



S'G RAVEWHAGE. 79
agtigcn aart, intusfchen had ik een lyder, die een zeer zware ontfteking in de inwendige vliefen van het oog kreeg, welke tot een hy. popyon overging.
Nadat veele aderlatingen, fpaanfche vliegen, bloedfuigers &c. gebezigd waren, behandelde men het oog uitwendig met verzagtende middelen en opium , terwyl hem tevens de opium om de pyn te bedaren ryklyk inwendig wierd toegediend. Door deze eenvoudige, dog geduldig agtervolgde, behandeling, hadden wy het genoegen te zien, dat het oog, offchoon van het gezigt beroofd, zyne uitwendige gedaante wederkreeg, en de lyder gelukkig herftelde.
Omtrent den 20 dezer maand, wanneer het koud en vorstig was, hadden wy verfcheide beroèrtens; fterke en volbloedige menfchen kregen duifelingen en hoofdpynen , en wierden door tvdige aderlatingen van beroerte bevryd.
Wy"hadden weinige koortfen; in het begin hadden zy tekenen van febres catarrhales pituitofae, dog nadat men behoorlyke ontlastino-en te weeg gebragt had, vormden zy zich •fchielvk tot anderendaagfche of dubbele anderendaagfche koortien,'en wierden door flymbrekende en ontlastende middelen weggenomen. .
Zwakke vrouwen hadden m deze maand zenuwkoortfen, welke zonder hevige toevallen te veroorzaaken egter langdurig en moeilyk waren. Zy verdroegen geene ontlastende geneesmiddelen , terwyl daardoor de ziekte en koorts verergerden. De opwekkende bittere en flymbrekende middelen, als' de radix He-
lenii,



Bericht va»
lent'i, floret arnicae, radix angelicae, de cortex cascarillae &c. bragten de beste hulp toe.
Op het einde der maand hadden wy peripneumonlae & pleur ilides ir.flammatorio ■ pituitofae & biliofae. Deze peripneumunkn kwamen zeer langzaam aan, zy begonnen met een ligte droge hoest en benaauwdheid, deze wierden langzamerhand erger , wanneer 'er koorts bykwam, de legging wierd dan onmoogiyk, het wezen en oogen wierden rood en opgezet, 'er wierd zuiver bloed gedurig opgehoest, de urine was wit en krampagtig; s'nagts was 'er yling, de pols klein, ingetrokken en bevende, het afgelaten bloed was zo dik, dat bet droppelswyze afliep, zwart, en had geen bloedwater, maar ftolde als geley. De aüeria'ing hielp in 't eerst weinig, fpaanfche vliegen deden geen nut. Verzagtende pappen, de damp van warm water, en veel emolliërende dranken, en herhaalde aderlatingen bragten eindelyk de ziekte totfti'ftand.
Ik was genoodzaakt tot 4 ruime aderlatingen rp eenen dag te doen. Na de agtflre aderlating wierd het bloed eeist ontftoken by een teder meisje, die deze geweldige ziek'e had, op den 5<tea dag kwamen 'er weinige flym»gtige fluimen by haar op, welke door ffank?nde afgangen, een zeer zuurruikend zweet, een zagte fiaap, een dik zetzel in het water, en eindelyk door een rood gierstuitflag, 't weik drie dagen duurde, gevolgd wierden. De lyderesfe herfteldc hierna langzaam en volkomen.
Veele



Veele hadden een foort van fchurftuitflag 't welk door kwikmiddelen en olmbast genezen wierd.
February.
Van den i tot den 7. hadden warm en helder weer met W. wind, van den 8 tot den 17 was het regenagtig- en koud met NW. wind wanneer wy warmte hadden, die den 18 door dikke mist vervangen wierdwaarop de O. wind met vorst volgde. Den 22 was het weer fchoon en warm met Z. wind, welke den 23 regen aanbragt, die met een W. wind tot den É8 'voortduurde, wanneer wy een zeer kouden dag hadden;
De pokjes waren nu zeer vermindert, zodat men ze flègts hier en daar waarnam, egter waren zy nog veel confluerende, dog niet kwaadaartig. In een huisgezin had ik vyf kinderen aan pokjes, welke meest confluent waren , zv liepen egter zonder eenige toevallen volmaakt wel af, offchoon de uitbotting by allen met ftuipen verzeld was. Er ftierven deze maand aan pokjes 7. waarvan 3 zoons èn 4 dogters. 5 tüsfchen de 1 en 5 jaar. 1 tudchen de 5 en 10 jaar. en 1 van 20 jaar.
De Mazelen waren ook zeer vermindert, een kind was daaraan flegts deze maand geftorven. Zv waren egter van een febris inflammatorio- biliofa verzeld. Zy kwamen als een galkoorts aan mee grote matheid en pyn door F de



83 Bsiieai vau
de leden, benaauwdheid omtrent den hartkolk, een bittere mond en geele heilagen tong. Nadat 'er door een braakmiddel veel gal ontlast was, kwam 'er des avonds een koude koorts, gevolgd van brandende hitte , droge hoest, pyn in de borst, rood helder water, en een harde Inelle pols. Na een ruime aderlatingkwamen de mazelen zeer wel uit met een fterk zweet, de huid was zeer rood. De borst wierd door de uitbotting verligt, dog de hoest bleef aanhouden, s' avonds kwam de koorts weder. Egter liep de ziekte binnen negen dagen af, wanneer men door verzagtende emollierende dranken , door clyfteren , &c. de ziekte geregeld behandelde. — Over het algemeen was 'eene adedating en een braakmiddel by myne zieken noodzaaklyk, wanneer de natuur gemeenlyk de ziekte verder genas.
De kinkhoest was in deze maand vry algemeen, zy had niets byzonders ia haar loop, de hoest was des avonds en des nagts zo wel als na den eten erger, de eetlust bleef by allen geregeld. By volbloedigen had ik meestal een aderlating nodig, door een geregelde leefregel, door zagte braakmiddelen, en daarna door de bekende poeders van Cnossius nam ik de ziekte by allen binnen vier weken weg. Na het aflopen der ziekte gaf ik eenigen tyd den koortsbast. Opium , Tinei. Cantharid. MosJcbus , had ik by geene mynei' zieken nodig.
Wy hadden op deezen tyd veel verkoud, heden , zinkingagtige zeere keelen, tandpynen, jigt en rheumatque pynen, duifehngen, fchee-
ie.



S3
Jê hoofdpynen, by de vrouwen waren de maan-' lykfche ontlastingen moeilyk en ongeregeld, by verfcheide oude menfchen zagen wy bloed watering. By alle deze zieken was een belette uitwaafeming met een verbazende ophoping van taaije flym aanwezig, zodat hier uitwaasferoende middelen minder dienst deden , als die geene, welke de taaije flym losmaakten en ontlasteden.
De borstziekten waren meest gemengd * en helden min of meer tot de psripneumonia ne~ tba over. *
De koortfen waren langdurig en hardnekkig, zy hadden den loop van remitterende koortfen. Zy begonnen met een ondraaglyke pyn in de eene of andere zyde van' het hoofd, de geest was mismoedig en neergedrukt, het wezen was bleek, de pols ingetrokken en langzaam, de tong zeer beflagen. Aderlatingen, braak- en purgeermiddelen, bragten veel verligting toe, terWyl 'er veel dikke groene flymagtige gal ontlast wierd. Intusfchen verhefte de koorts des avonds met de hoofdpyn, welke ondraaglyk was, wanneer de lyder opzar, cn dan gemeenlyk met braking vergezeld wierd. Deze koorts wierd door een langdurig gebruik van fterke flymbrekende middelen en fcherpere purgeermiddelen, genezen.
De tusfehenpozende koortfen, waren galag«tig en in 't begin ongevormd, dog wtérdtti fchielyk geregeld * nadat de eerfte wegen behoorlyk gezuiverd waren, wanneer zy fpoedig door'oplosfende middelen, dog fomtyds ook door de koortsbast wierden herftekb
F i D«



^4 Bericht vak
De rheumat'umi atitti waren gal- en ontfte» kingagtig, zy liérfteldeti door eene aderlating en naderhand door braak- en purgeermiddelen, wann er 'er zich fchielyk een zetzel in het wa! ter voru:de , cn een figt zweet onftond. — Alle geneesheeren getuig cn, dat zy-nimmer zo veele fchieiykc cloöuen aan beroerte gezien hadden, sis in deeze maand.
Ik verloor deze maand een man aan een cohca• rheumatica, verz^d met lie-ige ftuip.'n, waarin alle mxLIelen vrugtloos gebezgt waren, • ' '*
Maart.
Deze timnd was zeer veranderlyk, dog over het algemeen koud en droojr. Den i, a en g was de lugt helder met NW. wind. Den 3 en 4 hadden wy zagten regen Van den 4 tot don 9 was de wind N. en NW. Den 10 W. Van den n tot d n 13 N Den 14 Z. cn ZW. met warmte. Van den 15 tot aan het einde der maand was de wind 3N NO. en ZO. met verst.
De pekjLS lijden nu byna op, intusfehen had ik er \ier aan pnkes in 't zelve huisgezin, welke, ek acn van de andere befmet wierden. Het seie kind kie.g 10 .dagen na het eerile, het 3;e 13 dagui, het 4de 18 dagen na het eerfte, de km.de; z\kte. ' Het beloop was gunftg mertegenfiaande de pokjes cobasrent waren.
Aan de pokjes ftierven deze geheele maand 8 perlöoüeifcj waarvan 2 zoons en 6 dogters.
Hier-



E' G R A V E N H A G E. 8 j
Uiervan waren 'er 6 tüsfchen de i en 5, 1 tüsfchen de 5 en 10 , en 1 tüsfchen de 15 en £o jaar — aan de mazelen was nog een kind geftorven, ik' had daaraan geme zieken meer.
De voorjaaiskoortfen begonnen in deze maand algemeéner te worden. D:-n zy hadden' niet den aart van de gew one febris dèpuratoria, veelmeer hadden zy met de herfstkoortfen overeenkomst, en kwamen ten naaften by overeen met die koorts, welke Sydenham na de flap* pe winter van 1684 waarnam, welke ontwyfelbaar van de niet dcor de koude jtehöorlyk f ouder gebragté gal, en dikte des bloeds haren ooriprong nam.
De zieken klaagden reeds eenige da-gén voor den aanval over gebrek aan eetlust, flaapeioefcthcid, en trage ontlasting. Er volgden afwisselingen van*koude cn hitte, wilke zeer brandend was, zware hoofdpyn, en duifeligheid, de tong was . belh;gen en geel, 'cr was walging, pyn in de maag, braking van frymngtige groene gal; 'er volgden dunne galagtige afgangen. De buikpyn was altyd by deeze koorts tegenwoordig cn zeer hardnekkig, „ materm »» fèbritis & txhélaiïones fanguinis infiauima';f toriae non pro morèjoliio in exiernum- cor„ poris habiium prctrudebantur, fed introrium „ per artcrias mefenterkas in ■cikera ventris „ inferioris , five intep.ina , & nonnunquahi
etiam per arlerïarum coeiiacarum ramos in „ ventnculum deponebantur, quae quidem exhala-
tiones vomituriiionem excua> e jdent praeapue „ flatim ab affurntione Jive potus five nuiri„ menti cujüfvis foiidk>rk\ De zieken had- F 3 den



ÏÓ B * * I « K T TA*]
deze braking zeer dikwyls na het gebruik van voedzel, zy hadden alle hoest en benaauwde ademhaling, by allen was in 't begin eenige ontfteking, en het afgelaten bloed was dik en ontdoken. Het water was rood en troebel, Na de aderlating was de zi:ke zeer verligt, Intusfchen was na de aderlating em braakmiddel noüg, waarna veel taaije galagtige flym ontlat wierd.
Het braakmiddel verzuimd zynde , volgde 'er een hardnekkige verdrop; dng, met opzetting der buik en winden Openende dranken en zagte purgeermiddelen Waren niet toereikende om deze verftopping weg te nemen. Hierom bediende ik ray met een uitftekend gevolg van den raad van Syoenham, die in deze Koorts de pikochiae en daarna een paregoricum voorfcbreef. —— Wanneer deze koorts met zweetmiddelen en fpuinfche vliegen behandelt wierd, volgde 'er een kwaadaartige koorts, welke met grote zwakheid en doorloop, verzeld wierd. In dit geval deed de radix ar-
nicat uitnemend veel nut. Somtyds was
deze koorts met rheumatismus, tnnJpyn, zwelling van hec tandvleesch, en zeere keel verzeld, welke alle egter door een braakmiddel en daarna door fterkere purgeermiddelen wierden weggenomen.
De tusfchenpozende koortfen hadden alle het kenmerk van de heerfchende koorts en waren van dezelve toevallen verzeld; door braak en purgeermiddelen, eindigden zy alle met den v-ekn of oden aanval, zonder koortsbast. Die p-n" die in 'r voorgaande jaar tusfchenDOzeïf-
dg



t*G R A V ■ * K A « «• *7
de koortfen gehad hadden, kregen dezelve nu fterker. In deeze deden na de zuivering der eerfte wegen decocïa aperkntia Len de kermes mineralis de beste uitweiking.
Catarrhale hoesten, en peripneumontae nothae, waren 'er deeze maand zeer veele, als ook colicae rheumaticae, en eryfipelato/ae, welk meest na de ontlastingen door een zuur zweet en dik water, eindigden. .
Er waren veele anginae en ophtbalmiae jercfae; de eerfte by zwakke en oude lieden, dé keel was niet ontftoken of rood, maar met flym bezet, 'er waren als kleine blaauwe aders in de pharynx en uvula verfpreid^-de-ziek'e was langdurig, en week eindelyk voor afvagende en adflringerende middelen, lpaaafche vliegen en koortsbast.
Geduurende dezen tyd hadden wy veel r.etelroos en uitflag, welke gemaklyk voor bnak en purgeermiddelen weeken.
De ilymberoertens waren deze maand zeer menigvuldig, zodat 'er vele aan ftierven.
Ik verloor een vrouw van 80 jaar die een peripneumonia notha kreeg, welke on« danks alle aangewende moeite ni zzn apoplexie pituitofa in 2 dagen overging en weldra dodelyk wierd.
Het buitengewoon /agt en regenagag weer, 'twelk wy den geheelen winter gehad hadden veroorzaakte by fommige vrouwen zulk een flapheid der vaten, en lymtgheiu van het bloed, dat hier door zware verftotpinden >n de vaten des onderbuiks ontftonden, weke by eene, eenbesiing van een groosbloeovat, enlu r' F 4. cp



83 B ixt e H T T A 1«
op volgende dood ten gevolge hadden* Een volbloedige vrouw, die verfcheide miskramen gehad , en daarna altyd zeer onregelmatige ftonden gehad had, had daarenboven altyd een zekere ftompe pyn in de linkerzyde: zonder uitwendige oorzaak whrd zy zeer benaauwd, onruftig en viel eindelyk flaaiiw neder,ik vond haar bleek, met open en verdraaide oogen, een kleine en ratelende ademhal ng, koude han« den en voeten, zonder pols : na het toedienen van een clylteer wier zy bedaarder, en kwam by haar kennis, zy klaagde over niets, zy lag nog met opene ogen, waarvan de oogappels zeer verwydert waren, de pols ontbrak, behalten aan de voorarm, daar zy zeer duister konde gevoeld worden, de buik was hard, gefpannen en pynlyk op 't aanraken, de tong was zuiver en vogtig. s'Morgens daaraanvolgende , klaagde zy alleen over flaperigheid , dog voelde zig anders wel, na eenige uren ftierf zy. De opening van dit lyk wierd my niet vergund
Ik had ten zeiven tyde verfcheide gevallen van flymverlboppingen, welke na het langcHj. rig gebruik van oplosfende middelen en visceraalclyfteren verdwenen.
ApriL
De maand begon met vorst en een NO. en ZO. wind. Na den 9 wierd de wind N. met ftorm re^en en fneeuwvlagen. Den 14 was de wind ZW. met warmen regen. Van den 11
tot



l'G ï i V I S H A ï !• ?9
tot den 22 was het weer regenag:ig en koud. Dan van den 22 tot 06 wierd het vyeer zagt met Z, wind. Van den 26 tot het einde der maand was het koud en helder met Noordclyke winden,
Wy hadden over het geheel grote en icnielyke veranderingen van koude en warmte, welke veele ziekten yooitbiagtën.
Deze geheele maand had ik nog pokjes, nog mazelen ,'zy bleven egter nog Her en daar voortduren, zodat 'er 6 aan Hier ven, waarvan 4 mans en 2 vrouwsperfonen. 1 beneden 't jaar. 2 van 1 tot '5 jaar. 1 van 5 tot 10 jaar. 1 van 20 tot 25 jaar en 1 van 35 tot 40 jaar. .
Terwyl 'er in 't begin dezer maand een fchielyke vorst op zeer zagt weer volgde, veroorzaakte de belette uitwaafemiug, veele rhcuma* tistrdi welke in !t begin met oatfteking verzeld waren, dog naderhand door afwisfelende pynen, die s'nagts verergerden, gevolgd wierden : deze pynen fehenen niet alleen van een rheumatiquen", maar ook van een fcorbutiéken aart te zyn, dewyl by fommige het tandvleesch te gelyker tyd gezwollen en met zweeivn be-. zet was, het water was dik, troebel en had een olieagtig vet vlies op de oppervlakte; de oppervlakte van het afgetapte bloed was groenagtig en als gefmolten vet, terwyl het craffamentum zwart en teengtig was. In deze rbtumatismus fcorbuticus waren de fpaanfche vliegen nadelig, de tayjaflingen door zuuragtige verkoelende dranken, voortgebragt, en het gebruik van oranjeappelen-, vrugten en citroenen F 5 fchce-



pi
Buicïi t a k 1
fcheenen hier het meeste nut te doen. De zinkingagtige keelziekten fchenen ook veel van een fcorbutique gefteldheid te hebben, en wierden ook door dezelve middelen overwonnen. — De hoeften, de roos, oor en tandpynen, als ook de rheumatique colykpynen waren in deezen tyd zeer algemeen.
De voorjaarskoorts was deze maand a^gemeener en met zwaardere toevallen gepaard, naar mate de ziekte meer met ontfteking of gal verzeld was. Gewoonlyk begon de ziekte met koude en beving, pyn in het hoofd en door de beenen en een fnelle 'pols, de tong was by allen vogtig en wit, 'er was geen dorst en de koorts had een merkelyke remhfte des morgens, terwyl tegens den middag en des avonds de verheffing kwam. Zomtyds was 'er ontfteking en gal te gelyk met de koorts gepaard, welke alsdan zo wel door aderlatingen als braakmiddelen moest weggenomen wor-
dem By flymagtige en zwartgallige
menfchen was deeze koorts moeilijk en langdurig en vorderde langzame ontlastingen Wanneer in den beginne braakmiddelen verzuimd waren, volgde 'er een rbeumatismut biliofus, welke door het ontlaften van veel zwarte galagtige ftoften wierd weggenomen.
Dezen tyd hadden wy veele peripneunoniae inflammatorio biliofae, welke zo wel door aderlatingen, als braakmiddelen genezen wierden.
In het begin der maand waren 'er veele tusfchenpozende koortfen, welke door ontlastende middelen genazen.
Door



s»Gkav*xka«ik. 9*
Door de NO. wind , die tegens den jft weder begon, kregen veele catarrhale ziekten als zeere keelen, hoesten, en zinkingen de kinderen wierden zo wel door hoest, als ftuipen aangevallen, en veele hadden bloedige at-
^I-Dt weer d n 14 wederom verandert zynde, zagen wy veel netelroos, welke door een galagtige ftof, welke in 'ttloed opgenomen cn na de huid gebragt zynde, niet kon uitwaafemen, veroorzaakt wordende, door zagte laxeemiid. delen, en daarna door uitwaafemende middelen , wierd weggenomen. . .
Op het einde der maand zagen wy plcurntdes inflammatmae.
Den 28 hadden wy een maanëcïïps; zonderling #as het , dat op dien dag de kooi til ge ziek n een zwaardere koorts hadden, en dat verïh ide menfchen zonder uiterlyke ooizaak zware benaauwdheid en duizeling kregen welke dén volgenden dag van zelf verdween.
In het begin van Mey hadden wy warm weer m« 7uidelvken regen tót den 8. wanneer de wind ö en la wierd «1 daarna den 12 NO. metmrst.
D-n 17 was de wi.id Z. met omveer. Den 2Ï N L NW. Den 25 NO. Den 16 en " wa3 het drukkend warm weer, s avonds bidden wy dorder en blixfem met veel retal Hierop volgde den 28 NO. wind, den p 29



92' Bericht vak
2Q NW. wind. So koude W. wind rnet mist en regen.
De koortfen van de voorige maanden, wa. ren nu gepaard rnet ontfteking , welke gemeenJyk zich door een hevige pyn -n de zyde vertoonde, „ Hoe fere tempore quod utramque „ hanc arm partem ver fciïka £? aeal-m „ nebïtt mixsiin quoddam morborum gems p'e}, rumqne domhatur, ex verna pblogoR &" bik XL aTVa COmP°fitu'n O)- In het begin waren er tekenen van opwellende gal, hier voedde zich ,zulk een opzetting van het wezen, oppresfie, pyn in de zyde, en hardheid van pols by,dat ^ genoodzaakt was, aanftonds adcrtelaten en dit zomtyds te herhalen Het bloed was meest iterk ontfioken, dog de wey zeer ea'laotté Hierom was ik ook. jpaarzaaro in hec herzien der aderlatingen. Na dezelve wierd de mond bitterder, de tong meer heilagen, en de benaauwdheid vermeerderde zeer, waarom ook aanftonds een braakmiddel moest toegedieni worden; Na het braakmiddel waardoor veel beweegiyke gal wierd uitgevoerd, ondervond men zeer veel .verligting. Ik nam dit zelfs in de tusfehenpozende koortfen waar welke alle in het begin met ontfteking ^ paard, aderlatingen, en daarna braakmiddelen vorderden. Inrusfchen fcheen elke aanval nieuwe gal voort te brengen, welke of door de natuur of door de kunst ontlast zynde, de koorts van zelf wegnam. Op dezen zeiven . . tyd
C<0 Stoll, Rat. Mti. -T. II. p. ?t.



's G r a v e n h A g *; 23
tyd hadden wy angina^, perïpneumomae en pkuritides bïliofae, welke vooral door aderlatingen en braakmiddelen genezen wierden. Ey veelen was 'er eerst een ophoping van gal in de eerfte wegen, welke door een braakmiddel weggenomen zynde, wierd een gedeelte in "t bloed opgenomen, en veroorzaakte door neerzetting op de long een ontfteking, een ware pleuritis biliofa, waarin ook ware fputa biliofa, geloosd wierden; 'er waren gecne tekenen van gal meer in de eerfte wegen en heticheen, als of de. natuur ze door een critifchen weg ha de longen gebragt had om dezelve daar te ontlasten.
De anglnae ferofae waaren vooral zeer gèmeen , gedurende het midden der maand, en waren meest met gal gepaard.
Er openbaarde zich. omtrent den 3 wanneer de Zuidelyke winden warm weer aanbragten, een febris biliofa. Nadat de zieken eenige darren over gebrek aan eetlust geklaagd hadden, wierden zy op eens door zware pyn in 'c hoofd, rug en lenden, oppresfie en benaauwdheid , walging en mislykheid , afwisfelingen van koude en warmte, ' en grote moeiheid aangetast. In deze omftandigheid nam een braakmiddel de ziekte in eens weg. Dan wanneer dit de eerfte dagen veifuimd was, en een gedeelte der ftof in 'c bloed was opgenomen, wiercen de koonfige toevallen fterker de huid wierd diep geel en brandend heet, en 'er kwam' een zeer hevige pyn in de beenen; het water was hoog rood, 'er kwamen of vergeeffebe pogingen tot brakingen, of een almattende diarrhé, welke allen dien genen
trof,



94
Bericht tas]
trof, die geen braakmiddel genomen hadden^ Ik heb fomtyds nog op den 6den dag der ziekte een braakmiddel voorgefehreven, 't welk de diarrhé gewoonlyk wegnam, of wel eens voorkwam; nadat de braking veele galagtige ftoffen had weggebragt, heb ik dikwyls met vrugt zagte émeto-catartica voorgefchreven, welke uit zuuren met een weinig Tart* Emctk. gepaard beftonden, deze bielden den buik open, en maakten de urine van zeer donker, helder en bevorderden in weinig dagen een goede crifis.
Op het einde der maand nam de hitte hand over hand toe, en ook hiermede de galagtige gefteldheid, zodat de galkoortfen nu zuiver, en van alle catarrhale bymengzels bevryd, de overhand namen. De tusfchenpozende koortfen, ja zelfs de chronifche 'ziektens deelden in deze galagtige gefteldheid, zodat men by veele braakmiddelen en emtio* catartica moest bezigen.
De maand begon met koud en helder weer^ terwyl de wind van den i tot den 6 N. en NW. was* Van den 7 tot den 12 was het weer zagt, malsch en regenagtig met W. of ZW. wind. van den 12 tot den 17 was de wind N. NO- en O- Den 18 begon het warm te worden, en de hitte wierd zo fterk, dat den 22 de Thermometer buiten de zon op io<f. ltond , s' namiddags om drie uur;
f'nagtt



«• G k a v k n k a a b. PS
s'nagts hadden wy donder en regen,de Thetm. was egter s'morgens om 6 uur nog 88. Den 24 en 25 hadden wy W. en ZW. wind, dog den 27 kregen wy een koude NO. wind met regen, die tot het einde der maand duurde
De fmochus non putris of voorjaarskoorts had tot nog toe over bet algemeen geheerscht, en was na mate van het taifoen met ontfteking, gal, of flym gepaard geweest. Op t einde der vorige maand veranderde de Lpidemifche koorts geheel van natuur, zodat de/*hh aefiiva of putrUa biliofa daarvoor in plaats kwam. Zy begon met koude, gevolgd van hitte, een bittere mond, grote matheid, de tong was wit en flymig, grote benaauwdheid omtrent den hartkolk een zeer zwakke en kleine pols, ..walging en braking, een dikke troebele pis, men had s'avonds en s morgens een verheffing van koorts. Zommige hadden rheumatique pynen, andere pyn in de keel, zommige buikpyn, andere roosagtige uitflagen. Wanneer in 'ï begin een braakmiddel tydig aangewend, en daarna zagte laxeermiddelen geweven waren, was de ziekte meest door de SntLasting van veel taaije fcherpe gal yoorgekomen Dan fomtyds was de ftof reeds te diep in 't bloed gedrongen, wanneer !er op den 6 by zommige oP den 6den dag een verheffing van koorts, met diarrhé, grote matheid, zwakheid en neerflagtigheid volgden , gepaard by zommigen met ongevoeligheid, terwyl by eeragen de pols fnel, by anderen byna natuurlyk was, fomtyds waren 'er zwarte vlakken mede



gó . Bericht Va»
verzeld , andere hadden Harpen, en ftierven op den ii den dag. In het begin deden braakmiddelen hét meeste nut, Dan wanneer 'er grote zwakheid met diarrhé gepaard, aanwezig was, vond ik , dat de rad. arnicae uitnemende diensten deed. De koortsbast deedgewoonlyk die. uitwerking, dat zy de tong droog maakte, en de affchéiÖuTg der fcherpe ftof belettende, de ziekte kwa:d;airig maakte, daar de arnica de taai je flym ontbind . de galagtige ftof verbeterd, en in plats van 'diarrhé zeer goeie en geboudene cfg^.ngen te weeg brengt. Ik heb meermalen gezien , dat wm.neer ue tong rood en droog was, cn 'er éen ufniatrehde diart Li in deze koorts phat- had, dat de arnica de rong vogtig en ie';?.gêu maakte, Wcdejn^ veroorzaakte, en de ftof zodanig beweeglyk • w erd . dat zy nu gemaklyk door eenige weinige gehenjpecacuantia m boven cn na bertedeu ontlast wierd.
De arnica heeft daarenboven een verfterkende en veerkragtgevende krajt. waar.ioor zy de maag . vc.fteikt, de bthoorlyke menging aan de vogten wedergeeft, en dus de nieuwe öphooping van ftoffen voorkoonr. Zy bevordert "dus de kokmg en errjii. D'2 Serpentaria virginian. was vooral ook in deze koortlln nuttig, daar zy door d.szelfs aangename bittere fpecerya-tige kragt. de krampjgt ge werking der vezelen bedaarde, en de kragten opbeurde.
In een jong man van 24 jaar zag ik een typbus nervofus met alerlchriklvkfte benaauwdheden en zeruwD>evallen, gepand met trekkingen, ftuipen, watervrees cn peteebiae, welke op den nuen dag dodelyk wierd.
Na



l'G K I S H A « ï.
9?
Na de nieuwe maan den 12, kregen wy NO. wind, die de hitte matigde, en de koortfen tot geregelde anderendaagilhe koortfen deed overgaan. Er waren egter om die zelve rede veele roofén, die verwaarloosd zynde tot typhi overgingen. De febris Sydenhami dyfenterica vei toonde zich met het einde der maand, zy begon met galagtige braking welüe van colicqpyn'gevolgd, en van een diarfftèé jymptmaüca vergezeld wierd, die de kragten rpoedia wegnam, 'er was te gelyker tyd, een dofheid, ongevoeligheid, cn zomtyds groote wanhopigheid; de tong was in 't begin heilagen, daarna droog,, houtagtig en als verbrand, de tanden waren heilagen, de pols naauwlyks hiel, maar ongeregeld, fpringingen der trekkers, opzetting der buik &c.
In de febris dyfcr.terica heb ik de avhthae critisch gezien, wanneer zy geregeld opkwawen , wit bleven en met geen droge mond verzeld wielden , gewoonlyk was het egter een onvolkomens crifis, welke door een volmaakte crifis vooral door zweet en water naderhand gevolgd wierd.
D- geheels maand door was het koud en regenagdg, zodat het na herfstweer geleek.
y-an'dtn i tot den 5 hadden wy W. winden mét wolken cn regen. Van den 6 tot den 19 was het wesrkoLidregenagtig, of wrik i»? met Ni N'J,en NW.winden. Den 19 keerde de W.wind weder met kouden regen, dog den 25 hadden wy twee warme G en



5>S BerichtvaU
droge dagen. Van den a? tot het einde der maand handen wy wederom koude flagre^ens Deze maand hadden wy niet veeie ziekten de meeste waren fiymagtig 4 rbeumatisch,zeldet eenvoudig galagtig. Ik verJoor deze maand intusien.n.een zieke m zev^n dagen aan een febris putnda rervoja, welke wel het meest fchaen de overhand te hebt en. Over het geheel vond Jkue koortfen 7Êer ov reenkomftig met die gene welke de HeerSxoLL onder den naam van icntae nerufa» befchrcven heeft, en waar-van hy zegt, multipUei medcndi metbodo, inque omnem part cm zerfatili opus erat in fanattda bac febre tam dhcrfos habebat intenfiones modos compiicationes (.*_). Zwakke cn tedere ■vrouwen, wierden 't meest, dog zelden warden mans door deze ziekte aangedaan, vooral trof zy die gene die reeds gehakkeld hadden. By zommige waren toevallen van verkouwdheid, hecschheid, pyn in de keel, rheumatique pynen, ftyfheid in de leden, oyn op de borst, die van plaats veranderde, afwisfeknde rood en bleekheid van 't wezen, een kleine mgetrokkeno pols, die meest langzaam en verfchillend was, het water was by de meesten helder, by fommige dik en troebel, de afgang vcrfcMendc, hard, zomtyds diaiihéagtig,'het aangezigtdikwyls geel, betrokken, en de oogen droevig, en tranende, de tong meest wit papagtig, fomtyds droog en geel. De kcort'
vcr-
l*y&at. Med. T. II p. aft



'sGiiavi:sïa«i.
Verheffingen ivaren ongeregeld, vooral befpeurde men die regens den avond, s'nagts waren de zieken veel benaauwd, en konden in 't bed öïer blyven, bet zweeten fcheen eenige vermindering van toevallen te geven. De ziekte duurde zeer lang, luisterde na geene geneesmiddelen, verdroeg weinig' ontlastende dog fcheen. het meest na flymbrekende en zagte op wekkende middelen te luisteren. . , . Wy hadden veele febres rbcumaticae* welke veelal met flym gepaaid waren. Van den zeiven aart waren de hoesten , peripneumonien en plemisfen, welke meestrhèümatisch zynde, voor fpaanfche vliegen en mtwaafemende middelen weeken.
Tusfchenpozende anderendaagfche koortfen waren veel met rheumati.que pynen verzeld,. de koortsbast met een warme unwaafemende leefregel fcheen hierin het meeste nut te deren.
De diarrliéae en cholerae waren ook rbcumaiiscb, en wierden door uitwaafemende mideiekn genezen. —- Hier en daar hadden wy zmkingagtige zeerekeelen, roos, en neteluitfiag. %j e<pi kind zag ik een cxanibema pemphigoaes —— By een ingefiage daauworm, die een kind koorts en ftuipen gaf, zag ik een aftrekzei der viola tricolor, 't welk ik aan de zingende moeder gaf, wonderen doen, en de uitflag weder uiikomen. Ik heb de jacea dikwyls met een zeer verfchiïlende uitkomst gebruikt en gezien, dat zy zomtyds veel nut, maar by anderen geen uitwerking deed. —— De fchurfc was thans ook vry algemeen, de olmbast, en uitwendiV het üng. citrinum deed hier het meeste G a nut.



ÏOO
Bericht vaW
rut. De belette uitwaafeming veroorzaakte
by veelen een moeilyke waterlofing ,• by anderen een onmooglykbeid cm het water te houden, uitwaafemende middelen, en die dingen welke de dof zagt na de ingewanden bragten fchenen hier nut te doen. -•- Wv hadden veel fcheurbuik , vooral fcerbutus caiidus by kinderen. — By veelen heb ik veiftoppirgen, en ook bloeci braking gezien , ook heb ik de jectiones nïgrae, piceae waargenomen.
Augustus.
Het weer was van het begin, tot het e'nde dezer maand regenagtig en orgurftig. Van den i tot den 4 hadden wy zomtyds N., zomtyds W. en ZW. wind met regen. Van dtn 4 tot den 7 regen met veel wind mt het N. en INW. Van den 8 tot den 17 hadden ivy W. wind met goed weer. Van den 17 tot het einde der maand hadden wy onophoudelyke regens met koude W. en INW. winden.
De febris dyfnterica van de vcrige rraand vertoonde zich nu meer kennelyk, cn ongemengd. De ziekte begon met buikpyn, verzeld van zware krimpingen en pcrüngtn, te gelyk met een afkeer van voedzel, droogte van mond, en een witte tong. By deeze toevallen voegde zich wel dra koorts, verzeld van brandende hitte, walgirg cn galagtige brakirg, teiwyl 'er te gelykcr tyd ra beneden in kleine hoeveelheid veel gal ontlast wierd. Ik
heb ,



S'G R A T E K H A Ö ï. ïcr
heb, de ziekte in het begin verwaarloosd zvnde, reeds gedurende de eerfte dagen een fymptoitatifcbe roode geerstuitflag zien ontitaan, die niet te min door beh oorlyke zuivering der eeifte wegen fpoedig, wierd weggenomen.
De koorts doorgaande vermeerderden de tocvallen hmdover han.1, omtrent den ?den of liften dag kwam 'er een fterk verval van kragren, de zieken wierden ylhoofdig, en zomtyds zeer flaperig, de huid wierd droog en brandig, de afgangen wierden nu hoe langer hoe menïgvuld;g?r; de buik wie-d opgezet en gefpannm, de tong droog en bruin, en de handen en voeten koud, waarna zommige nog herftelden, andere 'er het leven by ihfchöt'en.
In het begin der ziekte gaf ik met nut een braakmiddel, waarna ik zagte buikzuiverende middelen toediende, om voorzigtig de fcherpe galftoffen uit te dryven• Wanneer ondanks dit alles de buikpyn en afgingen aanhielden, heb ik met het uirltekendlte nut de rad. arntcae, zo wel in poeijer, a's in aftrekzei tocgedient. Hoewel ik van beide wyzen van toediening van dezen heilzamen wortel veel nut gehad heb, meen ik ègtèr, dit de poeier de voorkeur vooral om deze rede verdient, dat zy in kleine giften kan gigeeven worden, cn het aftrëkzel in grotere hoeveelheid moet worden toegedicht, Wanneer de ziekte kwardaartiger wierd heb ik uitftekénde werkingen van de cairipher met moffebus en de rad. Sstpèntêr. Fïrgin. te gelyk met dën koortsbast en fpaanfche vliegen aan de beenin, ondervo iden. — De lloelgangen begonnen eerst geregelder te worden, de.
O 3 pols



ï02 BlKlCHT TAS
pols wierd ruimer, de tong aan de Banden vogrjger, dehuidzagten uitwafcmende, eindelyk volgde'er op of naden i4den dageencridsch zweet. Voor den i7den d g was 'er gemeenlyk een merkelyke («acerbdtto febrilis',, of liever een perturbatlo critica, waarin papagtige afgangen met verligcing volgden. Na dien ' dag °begon het water ook eerst een dik zetzel af te leheiden.
Gedurende deze maand hadden wy ook veele zieken aan colicae inftammatorio - biliofas, welke aderlatingen, en een zeer verkoelende, en zagte ontlastende behandeling vorderden. Zommige colicae waren grotendeels zinkingagtig, terwyl 'er ook veele verkouwdheden, hoesten, roos, en hoöfdpynen waargenomen wierden,
_ By een bejaarde vrouw behandelde ik gelukkig op de gewoone wyze een hepatitis met icterus verzeld.
Veele kinderen, die wormen hadden herftelden fpoedig door het gebruik der geoffraea,
Zwangere en kraam - vrouwen wier den vooral door colicae biliofas en j tbr is dyftnt erica aangetast, deze ziekten waren egter dit jaar minder algemeen, als in het voorgaande.
Op het einde der maand, 'waren 'er door het natte en gunre weer veel theumatique pynen op de borst, en pkuritfaes fheumattcae. Ik vond het in een geval zeer hroeilyk een pleuritis byftcrlca van een ware onralcklQgagnge pleuris te onderfchciden, de pyn in de zyde was zo hevig, dat ik drie aderlatingen deed veni0ten, en een ipaauieiic vlieg op de zyde



*JrG RAVKNHAGE ÏO3
leggen, dan na die alles de pyn heviger wordende, gaf ik krampftillende middelen, weike de pyn geheel en al wegnamen.
Hier en daar wierd een zeer goed foort van roodvonk waargenomen, 't welk in zeer weinige dagen vooripoedig eindigde. By twee kinderen - merkte ik egter op , dat na het eindigen der ziekte de parotuks opgezet waren. Dan een warmere leefregel en zagte laxeermiddelen ; -deeden dit toeval in weinige dagen geheel en al verdwynen.
September,
Het begin van de maand September, was even als de vorige maand regehagtig en koud. Van den iften tot den i4den was de wind genoegzaam altyd -W. en NW, Den I4den kregen wy Z. en ZO- winden met warmte en onweer. Hut weêr bleef warm en fchoon tot den ssffen, wanneer de O. en NO. wind wederom begon met zeer kouie ïegen, die de gcheele maand genoegzaam onophoudelyk voortduurde.
Gedurende dit natte weer hadden veele kinderen tekenen van wormen, dog wierden ge» maklyk door de geoffraea herfteid.
In het begin der maand waren 'er eenige cholerae biliofae, welke op de wyze \ ah S ydenham, door het drinken van veel doorfpoelende dranken, en om de 2, of 3 uur een clyftcermet een weinig opium ( als de pyn zeer heG 4 vig



r54 1 i » i e h i yam
vig v/as) fpoedig genazen. Het was eg?er daarna nodig om gedurende een langen tyd ruime buiksontlaftingen te onderhouden. .
Over het algemeen waren egter de ziekten meer na het catarrhale overhellen Je waarby zich egter flym, en de gal van de voorgaande ziektegeileldheid voegde. . De tusfehenpozende anderen - en derdendaarj;fche najaarskoortfen begonnen zich in deze maand te openbaren, zy waren alle gedurende den aanval verzeld van catarrhale toeval-, len, welke egter met het einde der koorts ophielden.
De aanhoudende koortfen waren ook gedeelr telyk catarrhaal, gedeeltelyk galagtig.
Deze koorts begon by zommige met hevige pynen inde ingewanden, by andere met geweldige hoofdpyn, en pyn in de beenen, even als of ze gebroken waren. Niettegcnuaande de koorts aanhoudende was, kwam 'er nog een aanval om den anderen dag m. t kloppende hoofdpyn, welke by eiken aanval fterker wierd, ide zièr kjen ylden, de oogen waren rood en gezwollen, en het hoofd was pynlyk op het aanraken , de pols was hard, zomtyds vol, zomtvds ingetrokken, de huid droog en brandende, by eenigen was een fyfhpiómaïUcb zweet, 't welk wel verre van verligting toe te brengen een llaapzugt aanbragr. De tong was meestal wit beilrgen en vogtig, by zommigen geheel natimriyk, het water was rood en nelder, de buik verftopt en de dorst gering. Dit maakte het eerfte tydperk der ziekte uit, het \vejk zeven of ag: dagen eiuurde. Hierop volgde



s' G K A V E * H A <s «» n>5'
de een groot verval van kragten , dz ziïke wierd ongevc:;g en Hiep geftadig, en ylde by tusichenpozingen , by zyn kennis -zynde was de gee.-t zeer neergeflagen en wanhopig, de oogen wierden fiaauw cn hadden een droevig aanzien, de pols was ten opzigte der kragt (mnmenium) onregelmatig, men befpeurdc op(Vringingen der trekkers en pluking, mee klaine ftmpagtige trekkingen in 't aangezigt, de. tong wierd droog en bruin, de oogen ilonden; in 't verdere beloop half open en tranende, hei water was raauw, on loorfehynend, by zooi-: mige hoorde men borrelingen van winden, de buik was ge pannen en de afgang en het water liepen onwillig af. Die van deze koorts ftierven, hadden een zeer ftinkende diarrhé, en tékenen y*9 verderf der ingewanden, ob v;m een plaatslyk gebrek in \ hoofd. Die, «it deze ziekte opkwamen hadden op den 4<ien. dag neusbloeding , welke op den oden of nden dag rterktV wteid en zeer veel ve%ting aanpragt. Eenige hadden op den nden dag. moeiïyks waterlozing , welke op den leiden dag door een cr'xfts per ul>>um, en den ! reien dag, door een volkomene afgezette urine, die. mét een zagt zw<-et gepaard wa*, gevolgd wicfid. Ik zag pp &n ïf drtj dag witte fpruuw, die door een menigte vetligtendc afgangen op den aoftéh dag agtervolgd wierd.
Ten opzigte der behandeling, heb ik aanftonds in den beginne een of meer aderlatingen na omftandigheden laten doen. De eerfte aderlating ontlasrede een rosokieurig en tot ontfteking overhellend bloed, deze fcheen zeer G 5 vetl



105 Bericht van
veel verügting toe te brengen, dan de tweede aderlating deed gemeenlyk een oogenfchynlyk nadeel. Na de aderlating gaf ik een braakmiddel om de eerfte wegen van de daarin nestelende flym te bevryden. Wegens de zware hoofdpyn heb ik by een en andere zieke beproefd een fpaanfche vlieg in den nek te leggen, dan daar ik befpcurde, dat zy de pyn niet verligteden, maar integendeel een zeer be«aauwehd zweet veroorzaakten, heb ik ze aanftonds moeten laten wegnemen. Zweetmiddelen waren even nadelig, dewyl die de congeft.lt na het hoofd vermeerderden. Verdunnende en verkoelende dranken van een afkookzel van gerst, of graswortel met honing en azyn, en een weinig falpeter of fal glauberi, herbaalde verkoelende clyfteren, en ftovingen der beenen met warm of laauw warm water, deeden het meeste nut, daar zy den aandrang na boven verminderden en te gelyk den buik zuiverden. Op deeze wyze wierd by zommigen het tweede tydperk voorgekomen.
Dit gelukte egter niet by 'allen. Het tweede tydperk kwam by zommigen eensklaps aan, zodat op eens de ziekte als 'geheel- van natuur veranderd wierd. Thans was het tyd om caraph.r met azyn te geven, dan'de ziekte hier niét na luisterende, heb ik te gelyk met koortsbast in fterke giften , een ruime mate van mosfebus, campher en ftrpsntaria toegedient, waarvan ik de uitnemendiie werkingen gezien heb. —' Alle onze koortfen fchynen min of meer tot de febres catarrbales & pituitofae te behoren , deze gaan gewoonlyk tot nsrvofae
mali.-



S' G K A v E » H A G e. ï°?
waUetiat, of de «ifiwfc «ver, waarin
vooral het ïevênsheginfel onderdrukt en aangedaan is. Ik heb dikwyls gezien dat m dit foort van koortfen de koortsbast veel kwaad deed, een zamentrekking in liet geheele vaatg ft-i veroorzaakte, èén drooge tong en mond te weeg bragt, en zo als Stcll z ch wel uitdrukt belettede, ut natura fuo mudo fefe i»p«ixat. De campher en mosfehus daarentegen maken de rong vogtig, verheffen het moutenturn der pols , en verminderen deszelfs fnelheid. Dikwyls heb ik dezelve uitwerkingen van de opium en wyn in het Edinburgsch Hospitaal, daar deze koortfen overvloedig heersen ten, waargenomen.
Deze koorts kwam in veele opzïgten overeen met die koorts, welke'Sydenuam in 't nar 1675 te Londen heeft waargenomen en on ter den naam van febris comatofa- befchrC-
Gedurende de geheele maand hadden wy veel feheur buik , vooral zich uitbreidende fcorbutieke zweeren in den mond, welke door lixeermiddekn en móndfpoelingen met fpir. falts, het best weggenomen wierden.
Oclober.
Geduurende deze maand was het weer zeer verandèiiyk. Van den iften tot den 7den was het koud en helder met O. en ZO.wimb Van dbn fèsn tot den 9den was de wind Z. Van d»n j>den tos den ndea koude NO. rc-



r#8
B» ÏICHT VAM
gen. Den nden helder. Van den iaden tot den T5den koude regen. Van den icxlen rot den -sfÈen koud en helder, s'moreens mistia: en veranderlyk. Van den a4fren tot den arften r^ens. Van den 27ften tot den ^ften ze^r Hóud en vorftig weer met N. wind.
Met het begin der maand waren 'er veele verkouwdheden en hoesten, welke egter regens het midden langzaam verdweenen. De catarrhale koortlën waren deze maand meer met flym in de eerfte wegen, en plaatslvke rbeumattque pynen in de borst en buik verzèid. Na hetzuiveren der maag en ingewanden,waren hier fpaanfche vliegen vooral nuttig.
De boorden en coliquen' waren van den zeiven aart, en wierden eerst door flymbrekende , en daarna zagte zweetmiddelen met de meeste vrugt behandelt. — De roos, zinkingagtige zeere keelen, opzettingen der klielen van den hals, buiklopen en jigtpynen, waren thans heerfchende.
Vry algemeen heersehte 'er deeze maand een foort van febfis purpura miliaris berdena, welke zo wel volwasfenen, als kinderen &rrof. De ?iekte begon met koorts walging en flymagtige braking, de mond was zeer lymig en papagtig, 'er volgde een rood uitflag uit kleine puisjes beftaande, het welk by fommige alleen het hoofd, by anderen de armen, en by zornmigen het geheele lichaam befloeg. Dit duurde een onbepaald getal van dagen, wanneer de pmsjes van zelve verdwenen, zonder eenige affcbilfering der huid na te laten. De afgangen waren in deze ziekte zo icherp dat het
iru



irGtAVÏKHAÖI. lO?
hte(linum rcbium en anus daardoor als ontvelt wierden.
In het midden der maand hadden vrouwen en kinderen hardnekkige hoesten. By twee jonge menfchen zag ik een epilep/ie, die uit wormen voortkwam, welke dcor de geoffraea, na het ontlasten van veel flym en wormen genezen wierd.
De Ifcbias en lumbago wierden in deze maand meer als in het geheele jaar waargenomen, en waren ongemeen hardnekkig.
November.
O^er het geheel was deze maand koud en veranderlyk. Den iften was de wind NO*, koud en helder. Van den sden tot den 6den hadden wy natte koude met Z. winden. Den 6den begon de vorst met de nieuwe maan,de wind O?, die daarna den Sften NO. wierd, Den ioJen wierd het weêr wederom zagt, de wind ZO. zynde. Van den uden tot den I7den was het vorstig met helder weer en N. en NO. winden. Van den i9den tot den xyïïza hadden wy Z. winden met zagc weer. Den s3ftën NO. wind. Den sollen fmeltende fnecuw.
Dc uitflagen van de voorige maand heerschten nog zeer fterk, vooral ook de netelroos, welke uit fcherpe flym en belette uitwaafeming voortkomende, alleen door braak en purgeermidJelen genas.
Zwangere en vooral kraamvrouwen leeden
deze



II» B I R I C H T VAN
deze maand meer door tand en rkeumatique pynen, welke met ean remitterende koorts, die des avonds aankwam en des nagts voortduurde, vergezeld waren, en s'morgens met een vetagtig ftinkend zweet eindigde; de tóng was daarby fcherp en beflagen. Na de zuivering der eerde wee-en deed de opium met koortsbast hier de beste uitwerking.
Zommige kraamvrouwen kregen dezelve rbeuhafifeke koorts in het hoofd, weke gewoonlyk tweemaal daags aankwam, eenige uuren duurde, en eindelyk met zweet afging. Hier waren alle middelen, bebaïven de opium en koortsbast, vrugtloos. , .
De bezettingen op de borst waren met koorts zware hoofdpyn, hitte ën rood brandig water verzeld, en waren dus met de petipneümonid nétka overeenkomftig. Een aderlating, emolherends en verzadende dranken brasten e«.n j^nezing door fputa cocta te weeg.
_ Anginae catarrhalesm irf'ammatoriae, pleuritides _ rheum&iko - t*f ammatoriae, & rbeumat'umi itflammatorü, waren nu vry -algemeen. Zeldzaam zien wy dat 'er zich by rheumatismi een abces vormt, by een jong fteik man, waaraan geen aderlatingen of een verkoelende geneeswyze verzuimd waren , ging een rbeumatifche ontfteking in de geleding der voet tót een verzwering over, die zeer traas; genas. 0
De pbres pituitofae gingen deze maand , even als in de voorgaande, ligt in nervoas malignae over.
De roodvonk met zeerekeel gepaard begon
zich



85G RAVEHHA6*. ïtl
zich hier cn daar, doch zeer goedaardig, to vertoonen. By een fterk volbloedig kind van tien jaar wierd door het fterk broeijeu de ziekte kwaadaartig; de huid wierd zeer heet en brandende, 'er was een fterke ylhoofdigheid, dog de uitflag was geheel verdwenen. Ik liet aanftonds een ader openen, fpaanfche vliegen aan de beenen leggen , en een verkoelende drank gebruiken ; de uitflag kwam hierna wederom te voorfchyn , en de zieke herftelde zeer wel.
Veele vrouwen , inzonderheid die zwanger waren hadden colicae fpafmodicae,welke geenzjïks door purgeermiddelen, maar door cpium herfteld wierden
In het midden van November vertoonde zich de dispofitiè atrabilaria, en veroorzaakte melancholie, verftoppingen en alle die toevallen a 1 welke een gevolg dier gefteldheid zyn.
JDecembcr,
Van het begin tot het einde der maand hadden wy niet, als regen en flap weer. Van den iften tot den 5den was de wind W. of ZW met regen. Den 6den helder. Van den 7den tot den «den regen en W. wind. Den iaden hadden wy vorst met N. wind. Van den isden tot den iSden regende en ftormde het met W. wind. Den ipden was het weer helder en de wind N.' Den 22 fneeuwdo het, dog met dooy weer. Den strften Z.
wind



H2 Bericht vas»
Z. wind met. regen. Den a8ften N. wir-d met vorst.. Den .poften NO. Dan den giften was de wind wederom W., en wy hadden fncejtendé fneeuw.
In het begin der maand hadden wv veele pleuritices biliofo - inflammatoriae & bi!iof> rbeu-
. maikaè. De ziekte begon gemecnlvk met koude en huivering, dzarna hitte, walging, nei-
, ging tot braken, en .aanhoudende koorts. Hierby voegde zig een {lekende pyn in de zyde, zodat de zieke op .de aangedane zyde niet konde leggen. De aderlating verügtte weinig, het bloed was dik en ontftoken, en de wery was zeer groen. Na de aderlating was het dikwyls nodig een braakmiddel te geven, de {lof die op deze wyze ontlast wierd, was dik groen, zomtyds zwartagü'g. Na de braking wierden 'er zagte purgeermiddelen verdscht,
weiKe *esn even groene taaije zwartogtige ftoffe ontlasteden. De opgavorptne fiuimen waren weinig, taay en groeragdg. Het water was «dik en rood .en had een dik bezinkzel. De genezing was altyd moeilyker wanneer 'er .veel ontfteking met de ziekte "gepaard gïfg'j dewyl aan de eene 'kant de herhaalde aderlatingen de gal fcherper maakten en verergerden, terwyl aan de andere kant de braakmiddelen niet konden gebruikt worden. Men rnoejt alsdan door een-omweg zoeken te verkrygen, 't geen men regahecks. niet bewerken kon. Zagte züuTagtige laxeermiddelen moesten als dan de plaats der vermogeneer braakmiddelen vervangen.
Jigt en podagreufë pynen waren zeer algemeen



£GKJLVB*HA«8
ineen, dog vooral fcorbutique tandpynen verzeld van zweeren in de inond en tekenen van algemeene fcheurbuik. Verfterkende antiscorbutica, als de fcordium, rosmaryn, falie, met Jemen cardamomi minorts op wyn getrokken f deden hier den meesten dienst.
Deze maand had ik wederom drie zieken san confluente pokjes met catarrhale tekenen verzeld. De eahmel met regulus antimonii tnedicinalh waren by deze zieken van een ogenfchynlyke nuttigheid.
Stuipen by jonge kinderen waren deze maand zo menigvuldig, dat het getal geftorvenen daar aan 26 beliep. t
Op het einde van December grasfeerde er met zeer veranderlyk guur weer een febris foporofa, waarvan dit hét beloop was.
De zieken hadden eenige dagen koorts, zonder dat dit hun belette uit te gaan. JNa eenige dagen kwam 'er een' fterker aanval van koorts met koude, gevolgd van hitte, zwelling en roodheid van het aangezigt, zware pyn in het agterhoofd, de oogen waren zeer reed, de keel rood en opgezet, verzeld van pyn en benaauwdheid op de borst. Het bloed was dun en roferood. Vervolgens kwam 'er ylhcofdigheid en tandende hitte, de tong wasvuiig rood; de zieke wierd ongevoelig en flapen'?:, terwyl de tong dagelyks droger wierd. In dezen toeftand bieven de zieken zomtyds eenige dagen, en de toevallen fchenen eer af als toe te nemen. Eindelyk wierden zy wederom erger, het hoofd zwol fterk op, vooral de oorklieren, en zy ftierven op of na den elften H dag



«♦ BlllCRI tif '
dag. Stoll zag dezelve koorts in Oétober 1779 en verloor verfcheide zieken door verplaatzingen der ziekteitof na het hoofd, 't welk zich even als by onze lyders door parotidcs aquofae openbaarde. Quibus parotides fub bac ftbre tumescebant de v'tta periclitari mihi idcireo videbantur , quod baec materies ad vicinum quoque encephalon eodem impetu fe~ ratur, & per mat; hy vond na de dood veel water tüsfchen de herfènen , en de medulla •bkngata. Rat. Mei, Tem. UI. p. 94 en 95,



L Y S T
OER IN
?SGRJ VENHAGE,
iN DEN JA ARE 1790.'
ffanuary | .1 . I $■' • • IoS
/{Jaarf ... 5 . iir
,/jori. . . ; . . 106
i - ...' ï . . 10a
^ti»jr • • • «98
... i * . IO 4.
Augustus , . ï e • 97
September • . ï ï . 82
Offo&er . . . 94-
November . ;• ï > I2+
December i • I r • "9






WAARNEMINGEN
omtrent de WEERSGESTELDHEID en ZIEKTEN,
van in de ja aren
1791J 1792 en 1793.
door.
E. J. THOMASSEN a THUESSINK, A' L. M. Med. en Phil. Doel,
's Lands Med. DotJ, examinator by de colonieraad der Wepindien. Directeur van de Genees en Natuurkundige CorrefponJentie Sociëteit, Lid van de Kuningl. Maatfchappy der Geneesk. en Nat. Hiftor. te Edinburg. Fan de Geneesk. Maatje/?, te Londen en Zurich, van de Hollandfcli., Zecuw/che, Proviciaal. Utrecht. Maatfc/i , 't Bataafsc/i Genoodfchap, en Hono~ rair lid van de Maatfchappy der Heelkunde te Amfer dam.
Uitgegeven onder de verhandelingen der Genees en Natuurk. Corefpondentie in *sHage.






WAARNEMINGEN
OMTRENT DE LUGTSGISTELDHEID EN ZIEKTEN VAN
In het Jaar 1791.
DOOR
EJ. THOMAS SE Na THUESSINK, A. L. M. Med. & PUL Do&.
January.
G
eduurende deeze geheele Maand hadden wy vogtig en koud weer, zo dat flegts een heldere dag in dezelve wierd waargenomen. Van den 1 tot den 4, den dag der nieuwe Maan, was de wind veranderlyk, N. NW. en ZW. regenagtig en koud: op den 4 hadden wy fneeuw met een weinig vorst, welke reeds den 5 ophield, wanneer de wind uit het zuiden waaide met zoelen regen en buijen. Den 15 waaide een heldere N. wind: van den 16 tot den 22 was de wind I INW.



n3 Bericht van
I\TW. cn donker. Van den aa tot het einde der maand, was de wind Z. met warmen regen.
Met' het begin der maand waren 'er weinige 'Zieken, dan binnen weinige dag^n vermeerderde derzelver getal aanmerkelyk. Door den aanho'udendcn regen wierd de uitwafeming belet, de vaste deelen verflapt, en de vogten verdikt, en hieruit ontftonden veele rheumatieke, flymagtige en jigtige ongemakken.
Dan deeze namen, naar mate van de verfchiïlende lighaamsgefteld heden, ouderdom en temperamenten der lyders verfchiïlende gedaanten aan. Sommige hadden zinkingagtige zeere keelen, andere zinkingagtige pynen in de borst, welke door fpaanfche vliegen en zagte uitwaasfemende middelen wierden verdrecven. By veelen waren de onderkaaks-klieren fierk opgezet, waarby zich. een ligte koorts met heevige tandpyn voegden, welke door buikzuivereftde middelen, het aan'eggen van verzagtencle pap oen en mondfpoelingen en daarna door ligte zweetmiddelen binnen weinige dagen herHelden.
Deeze toevallen waren egter nu en dan flegts voorboden van een nalaatende koorts van een zamengeftelö'en aart. De ziekte nam haar begin met een plaatslyke pyn in het een of ander deel, welke guwoonhk met hevigheid het hoofd, d.e borft of ook wel de ledematen aangreep.
Na dat deeze pyn eenige dagen had aangehouden, wierd zy verzeld met eene meer algemeene pyn in 'thoofd, den rug efi lendenen, maar vooral, met eene onJraaglyke en borende pyn der beenen, plaatsverwisfeïeijdê ril-



'sG RAVEN HAGE
119
lingen , beurtlingfche verwisfelingen van koude en warmte, een witte flymagtige tong, papagtigen en fomtyds fmaaklozen mond, drukking en bezwaardheid omtrent de maag, walging en braaklust. Deze koorts kwam tegens den nagt aan met koude, gevolgd door hitte, fomtyds met hitte alleen; by zommigen was een volftrekte flaaploosheid, by anderen wederom een onweerftaanbare neiging tot flapen, _'s morgens ging de koorts of geheel af, of had ten miniten een merkelyke remisfit. Dit was het algemeen beloop der koorts, dan by fomirigen was zy geheel onregelmatig, zodat fomtyds de zieke eenen geheel vryen dag had, doch ook fomtyds op eenen dag twee aanvallen van koorts kreeg. Deze koorts was langduurig en zeer hardnekkig, zodat zy van den lyder het grootfte geduld en van den geneesheer de uitterfte oplettendheid vorderde. Gemeenlyk was ik genoodzaakt in het begin wegens de plaatslyke pyn en vrees voor ontfteking eene aderlating te doen. Het bloed was zeer dik, en een weinig tot ontfteking overhellende. Na de aderlating liet ik veel van een losmakenden en verdunncnden drank drinken, waardoor de ftof, in de eerftewegen opgehoopt, beweeglyk gemaakt wierd, en den volgenden morgen door een braakmiddel kon ontlast worden. Wanneer 'er uit de opgezetheid des buiks, en het vlokkig wit of geelagtig beflag der tong agterdogt ontftond van zwaare en aan de ingewanden vast gehegte ftoffen, moesten 'er geduurende eenige dagen ontbindende afkookfels met midden zouten gebruikt worden, om dezelve be* I 2 weeg-



120
Bericht van
weeglyk te maaken, waarna een purgeermiddel ee e groote hoeveelheid taaije flymagtige ftofFvn deed losfeil. Met deze behandeling was men dikwyls verpligt, weeken lang voord te vaaren, terwyl alle bittere middelen, en vooral de rhabarber, de ziekteverergerden en dè koonas vermeerderden. Door het te vroeg aanwenden dezer middelen zag ik eens een geelzugt geboren worden, welke door een langdurig gebru'k van zoute ontbindende middelen overwonnen wierd. Somtyds was deze koorts gepaard met andere toevallen, vooral met p-nlyke en moeijelyke waterlozing, hardnekkige zinkingagtige pynen &c., welke alleen door ontbindende purgeermiddelen wierden weggenomen.
Aanmerkelyk waren in deze maand de zinkingagtige buikpynen , buik - en perslopen, welke ik zeermenigvuldig zag by vrouwen en lieden, die zwak en aandoenlyk van geile] waren.
Deeze ziekten waren gededtelyk flym - en gedeeltelyk ontfteking - en vooraf zinkingagtig Zy begonnen met vliegende, en pfaajtsverwisfe* lende pvnen, welke zich eindelyk op de maag cn ingevraden plaatften, wanneer 'er walging flymagcign braking, gedurige doch ydele persfingen de ingewanden en blaas volgden, de pols Was meest zeer klein en ingetrokken, dikwyls hard en gefpanneh,de tong of rood,of flymagtjg en wit, de buik harden opgezet, de ontlaïling was zuiver fiymagtig en het water zeer dik. Zomiyds Waren deze buikpynen van eene hevige remitteerende koorts verzeld. "Wanneer men in deeze ziekte zo ais gewoon-
ïyk-



s'Gravenhage. 121
lyk reeds voor myne aankomst gefchied was rhabarber toediende, wierden alle de toevallen aanmerklyk verergerd , en de pynen allerhevigst, met verheffing van koorts.' De pynftillende middelen waren zeer nadetlig, en de opium fcheen de pyn wel voor een oogenblik te flillen, dan daarna de ziekte z<eer te verergeren. Eene ruime aderlaating, emollk-rende en verzagtende ffovingen des buiks, etn aanhoudend gebruik van verdunnende tn verzagtende dranken, fpaanfche vliegen op den buik aangelegd, fomtyds ook aan de beenen, het wryven met fpir. fal. amrr.on. en amandelöly, weekmakende verzagtende infpuitingen , en hét warme bad, deeden hier den uitmuntendften dienst. De natuur redde zich meest door een zagt zweet en een dik wit gez.t water.
Deeze ziekte is zo wel door den uitmuntenden Stoll befchreeven, dat ik hier desfelfs eigene woorden zal laten volgen, te meer, daar ik meermalen gezien heb, dat deeze ziekte, die in ons land, in alle vogtige winters,onbegrypelyk gemeen is, van veelen niet gekend en verkeerd behandeld word.
„ Qiiosdam ajjidui dolores aldominis crucia„ bant , postquam artus dolert cejjaverant, „ vel ettam artus una & intepina doluerunt^ „ Colicos hofce cruciatus ab rheumate intera» „ nea obfidente credidimus. Quibus venter „ hoe modo doluit, fimul alvus fluxit, hi mu„ cum pendulum, velut ranarum fperma ejjè /biet, vel etiam qualis in catculojorum uri„ nis obfervatur, in fila du&ilis; crebro & „ torminvfe ,ö* cum tenesmo de/ecerunt, identiI 3 „ dem.



122 Bericht van
„ dem cacaturientes. Mucum hunc fubinde fan„ guis tingebat. Morbus dyfenteriam refc-
rebat, fanavi tarnen ut rheuma intefii„ norum phlogiflicum, venafectionibusfanguinem „ lardaceum exhibentibus, cataplasmatc, fotu-
que abdeminis cmollicnte ^ & potu tepido, „ mucilaginofo, mucilagine potiffimum gummi „ arabici. Dolore omni profligato, fubinde
collebla & au&ior fahurra excuti ere pot uit
tut o, quin & debuit. Diarrhaam, ft qua •„ rcftitarat ob induciam intejiinorum lubrici,, tatem, emendaverunt infufo - deco&um radicis „ arnica, amara, interpofitis fubinde parego,, ricis ,&vinum au ft er urn. Quidam difficultcr ,, &' cum ardore mingebant; malum hoe fubit» „ nonnunquam, pragreffo part is cufusdam alte-
rius dolore veluti deflillatorio, nunc vero diffia „pato, accejjit, rheuma vefica appellabamus, „ Potustepidi emollicntes &catap/asma confimile „ dole:iti pubi & perinao admotum prof uit." (a)
Van deeze ziekte verfchilde en in natuur en in hevigheid de colica Rheumatka Sellii, welke ik reeds, als te voren hier meermalen waargenomen, befchreven heb. Deze ziekte valt in kwaadfappige en aan buikverftoppingen meer onderhevige menfchen, ten minften heb ik dezelve in die geitellen het meeft gezien, waarin ik verftoppingen der lever en der bloedvaten des onderbuiks vermoedde: er fch\nt zich in deeze menfchen een atrabilaire, jigtige ftof op
de
O Rat. Med. T. III. p. 71.



s'Gr-Avenhag e:
Ï23
de ingewanden te werpen, welke de allerhevigfte en onlydelykile pynen en perfingen te weeg brengt: in het begin bepaalèn zich de pyneh gemeenlyk tot de dunne darmen , dan naderhand verfpreiden zich dezelve door het geheele lichaam , en vooral worden de geledingen der armen , handen en voeten door deeze fcherpe ftof aangetast, terwyl er zich rondsom de geledingen pynlyke en veerkragtige zwellingen opdoen, even als wy dit in de jigt waarnemen. De ziekte fchynt dus niet rhcumatifch maar arthritifch te zyn, niet zoo zeer haaren oorfprong aan belette uitwaasfeming, als aan een gebrek in de werktuigen der fpysvertering, verfchuldigd te zyn, hoewel koude en andere uitwendige oorzaaken tot derzelver opwekking aanleiding kunnen geven.
Wegens de hevigheid der toevallen is men fomtyds genoodzaakt in het begin der ziekte aderlatingen , warme baden en emollierende middelen te gebruiken, fpaanfche vliegen op den buik brengen fomtyds eene oogenblikkelyke verligting aan, dan ik heb meermaalen ondervonden, dat oploffende middelen, gepaard met opwekkenue dingen, welke de fcherpe jigtftof door het zweet en water loosden, het duurzaamfte nut aanbragten. Het fat CC. met opium, en vooral een langduurig gebruik van zoete kwik met fulph. aur. antitmn. bragten de zeekerfte en befte hulp aan. Door deeze middelen kregen de zieken een verligtend zagt zweet, een zeer dik wit gezet water, en loofden een menigte zwarte pekagtige ftoffen. Of fchoon de toevallen van deze colica, welke ik, hoewel niet menigvuldig, egter alle I 4 \w



124 Bbricht van
jaar waarneeme, met de colique de poitou overeenkomen in toevallen, is egter de natuur daarvan zeer verfchiïlende, en het is daarom van belang , dat men dezelve wel onderfcheide. Plet lood colyk luiftert zeker het best na abforberende middelen met rhabarber, en daarna doen verlberkende middelen de befte uitwerking, daar dezelve behandeling, na myne herhaalde ondervinding,'in deze colicanadeelig is.
February.
Deeze geheele Maand was, even als de vorige, zeer koud en regenagtig. Van den i tot den 5. regende het doorgaans, hierop volgde den 6 vorst met een NW. wind, Den 7 ZW. nevelagtig. Den 8 NW. en koud. 9 Z. 10 N. li NW. met buijen. 12 N. en helder. Van den 13 tot den 20 was de wind veranderlyk Z. ZW. met doorgaanden regen, stofmeltende fneeaw met NO. wind, 21 ZO. helder. 22 ZW. met nevel. 25 ZO. 24 Z. van den 25 tot den 23 heerfchte een koude N. wind met verdwynende fneeuw.
Dezee geheele maand was meer doorgaande koud en nat dan de maand January, offchoon zy voor 't overige daarmede veel overeenkomst had. De ziekten waren egter nu meer zuiver zinkingagtig cn llymerig, en die Ziekten, welke uit een flymagtige verdikking des bloeds, en een ophoping van flym in de verfchiïlende ingewanden ontstaan, waren nu algemeen heerfchende. Hoest, Benaauwdheid, Kortademigheid, Hoofd-



S'GUVHHACU 125
pyn, Verkoudheid, Slymberoerte waren de meestgewoone ziekten. Zy vorderden eerst eene kleine aderlating om den omloop des bloeds te bevorderen, en daarna kragtige flymbrekende middelen. Omtrent den 10. wanneer de koude N. winden de overhand hadden, zagen wy het meest zuivere en ook met een weinig ontfteking gemengde zinkingagtige ziekten, zinkingagtige pleurisfen,co!iquen, doorlopen, roos en zwellingen der halsklieren, welke met eene kleine aderlating, fpaanfche vliegen, en eerst ontbindende vervolgens met openende laxeermiddelen moesten behandeld worden.
Wanneer op den 20 de wind NO. waaide, fcheen zich de rheumatifche ftof op de ingewanden te zetten, en veroorzaakte by veelen de te vooren befchrevene persloop en buikpyn.
Dat de Podagra dikwyls met graveel en aambeijen verwiszelt, heb ik meermalen waargenomen, ik 'had hiervan deeze maand een aanmerkelyk voorbeeld. Een podagrist, die dikwyls een fterken aambeyenvloed had, kreeg deeze maand fterke perfmgen op het water met loofing van zwart bloed, verzagtende middelen deden geen nut, het gebruik van poejers met aluin en gummi lino en Opium, en een afkookfel van brandnetelen met falebwortel, flopte de btoedwatering, veroorzaakte een algemeen verligtend zweet, waarop een geregelde aanval van podagra volgde, die den lyder volkomen herftelde, zonder dat hy daarna weder eenig ongemak der blaas gevoeld heeft.
Maart.
Het weer was de geheele maand meest zagt, I 5 maar



12.6
Bericht van
maar ten opzigte van natheid en droogte zeer veranderlyk, zodat wy fommige fchoone en warme lente dagen, en aanftonds daarop ftortregens en ftormen hadden.
De maand begon met fneeuw en een NO. wind, waarop een ligte vorst volgde, welke twee dagen voor de Nieuwe Maan veranderde in fchoon helder zagt weer, met een veranderïykeh wind, die Z. ZW. en W. was. Den 9 waaide een heldere N. wind. Van den 10 tot den 20 was de wind W. of ZW. met een zoele heldere lugt. Den dag van de nagtevening op den 21 hadden wy koude noordelyke ftormwinden. Den 23 ging de wind na het NO. en wierd eindelyk NW.tot den 26, waarna dezelve weder naar het N. en NO. liep, met kouden nevel.
Met het begin der maand hadden wy veele zwaare verkoudheden, welke met buikpyn verwis? felden, roos, zwelling der onderkaaksklieren, by kinderen waren de wormen menigvuldig en die fcrofuls hadden, leeden daar aan nu zeer vee1.
De koortien waren zinkingagtig, doch met ontfteking en gal gemengd {rheumatico-inflammatorio - biliofa). Zy begonnen met pyn dooide leden, zeer zwaare hoofdpyn, benaauwdheid en pyn omtrent de maag, buikverftopping, een rood opgezet met geel gemengd wezen, een geele papagtig heilagen tong, een volle fnelle pols. De koorts was remitterende, kwam's avonds met fterke rilling en koude aan, waarop brandende hitte met yling volgde, doch tegens den morgen met een fterk zweet afging. Het bloed was in deze koorts weinig onrilooken., dan de
ader-



s'G r a v E n h a g e. 127
aderlating verligtte de hoofdpyn. De tong wierd niet tegen ftaande het vroegtydig gebruik der braak • en purgeermiddelen droog en brandtg. Eens zag ik in deze koorts reeds den zesden dag den geheelen mond en de keel met fpruuw bedekt, de, zieke wierd llaapzugtig, de pols klein en bevende en het hoofd meer opgezet. De verfchyning van fpruuw in den beginne of in den rouwen ftaat der ziekte voor den 7den dag is door .Boerhave, van Swieten en Ketelaar voor zeer gevaarlyk gehouden, Stoll befchouwde de fpruuw als een teken van onreine ftoffen in de eerfte wegen. Ik heb feldfaam eenige fpruuw zien verfchynen, dan tegens den udenof i7dendag, wanneer zy. meest verligting aanbragt en meest altyd een nadere crifis op den zo aanduidde. In dit geval was het alleen een kenmerk van een opneming van Hof in de vaten, welke reeds in het begin der ziekte zich van een gedeelte derzeive zogten te ontdoen, en dus een molimen criticum, docli onvolkomen, en niet genoegzaam om zich van de geheele ziekteftof te ontlasten. Egter was het raadfaam in dit geval door zagte emollierende Middelen, mondfpoelingen en pappen om de keel, deeze poging te helpen. Dan daar onder deeze behandeling de toevallen toenamen, en de ziekteftof voor 't grootfte deel- in 't bloed was opgenomen, oordeelde ik het nodig, volgens den raad van van Swieten, den koortsbast toe te dienen, waardoor niet alleen de kwyling en beurtlingfche opkoming en afvalling der fpruuw bevorderd, maar op den n den dag een critifche ruime pislofmg, en op den 13 een fterk zweet



«3 Bericht van
bevorderd wierd. Hierna volgden tekenen van gekookte ftoffen in de ingewanden, welke door zagte laxantia wierden ontlast, eindelyk wierd het water den 17 dag troebel, en 'er volgde een volkomen crifis met een wel gefcheiden zetzel in 't water.
Over't algemeen waren deeze koortfen gemakkelyk door een aanhoudend gebruik van zagte laxeercnde middelen weg te neem jn. Wanneer tüsfchen den 8 en 13 der maand de w'ind Zuidelyk en warm was, waren 'er veelen die gal en flymagtige brakingen en doorlopen hadden, zy herftelden door het wegnemen der galagtige oorzaak en het opwekken der belette u;twaaffeming.
Wy hadden geduurende deze maand verfcheide Jyders aan beroerte, onder anderen wierd ik by een fterk man geroepen, die zeer zwaarmoedig van geftel zynde, gewoon was zeer onmatig in het eeten te zyn. Hy had den voorgaanden avond na gewoonte onmatig voedzel genoomen, 's nagts had men hem hooien danfen over zyn kamer, des morgem vond men hem volkomen beroerd, met zwaare ftujptrekkingen.,uit zyn oor was veel bloed gelopen, offchoon men by het naaukeurigst onderzoek geen uitwendige belediging konde vinden, hy was aan eene zyde geheel lam, daar' de andere altyd ftuipagtig was, hy braakte veel fchuim en galagtige hof, zyn pols was zeer hard en fterk. Nadat ik hem ruim had adergelaten, zyn hoofd had laten fcheren en omflagen van koud water 'er omleggen, tragtede ik door een veer in de keel te brengen, hem te doen braken, vooral om dat de maagzeer



s'Gravenhagb
I2f>
zeer opgezet was, dan hiertoe was geen mooglykheid, door het geftadig woelen raakte de :aadband los, en niet tegenftaande hy zeer veel bloed verloren had, bleef de pols hard. Met veel moeite gaf men hem prikkelende darminfpuitingen, en men br?gt het zo ver, dat hy eene dr. fcammonium inkreeg. Dienzelven avond wierd hy weder adergelaten, en 's nagt gebeurde hetzelve ongeluk, dat de laadband losfprong, waardoor wederom een zeer zwaar verlies aan bloed ontftond. Hy fcheen door deze herhaalde ontlaftingen bedaarder te worden, en op den 4den dag was hy volkomen by zyn kennis.
De ziekte bedaarde langzaam en hy herflclde volkomen. 'Er is by my geen twyffel over of de eerfte oorzaak dezer beroerte moet in een al te groote ophoping van voedzel, en hier door veroorzaakte drukking op de onderbuiksvaten, waar door het bloed belet wierd naar beneden te vloeijen, en dus in de borftholte en het hoofd opgehoopt wierd, gezogt tvorden. Dan, zoude het raadzaam geweefr, zvn, hier, ter wegneming der oorzaak, een braakmiddel toe te dienen ? Immers zoude h er door eene nog grootere ophoping van bloed in 't hoofd veroorzaakt zyn. Door de aderlating in tegendeel wierd 'de onmiddelyke drukking in het hoofd weggenomen , terwyl men docr clyfteeren den onderbuik zuiverende, gelegendheid gaf, dat de ftoffen zich naar beneden konden begeven.
In dit geval hebben zekcrlyk de verbafende ontlaftingen van biced, welke geen redtlyk getteesneer zoude hebben durven aftappen, dezen
iy-



130 Bericht van
lyder het leven behouden. En waarlyk, wanneer ik alle gevallen van beroerte, die onder myne behandeling gevallen zyn , overwege, moet ik bekennen, dat alleen diegenen, waarin ïk in het begin ruim en herhaald bloed ontlaft heb, de gelukkigite geweeft zyn. Spaanfche Vliegen kunnen weinig afleiden, wanneer men die by de Aderlaatingen vergelykr,' en ik meen over het algemeen waargenomen te hebben , dat dezelve in 't begin veel meer kwaad, dan goed uitwerken. De Heer Gkant fchynt my dus al _te zeer de Braakmiddelen te pryfen, en ik geloof, dat deeze behandeling alleen in een zeer zeldfaam- geval te pas koomt. De geleerde Burserius waarfchuuwt dus te xegt tegens deeze middelen.
Omtrent de Voorjaarsnagteveninig, wanneer 'er koude N. Winden waaiden, begonnen de Voorjaarskoortfen meer de overhand te neemen, zy kwamen nu fchielyk en onverwagt aan met hevige koude, zwaare hoofdpyn, walging en braking, en deze toevallen waren zofntvds zo geweldig, dat zy een waar boord geleken, zommigen vielen door de hevige aanval'in flaauwte. Anderen hadden deeze zelve Koorts, doch onder de gedaante van eene alledaagfche tuffchcnpozcnde Koorts, waar van elke aanval met duifcling, hevige hoofdpyn, drukking en benaauwdheid, en walging begon. Deeze vorderde herhaalde aderlatingen, braakmiddelen en ontbindende laxantia. Het was
een galkoorts met ontfteking gepaard.
Pleuris en peripneumonie met toevallen van onreinheid in de eerfte wegen,- en een galag-
tig



'sGravenhage 131
tïg ontftoken bloed, wiefden door aderlatingen, verzagtende pappen, en zuure ontbindende purgeermiddelen genezen. — Alle ziekten waren gedurende deeze dagen gal en fiymagtig met ontfteking gemengd, wy hadden veel roos, neteluitflag, en peripneumonia noika\ welke alle de/elve behandeling, namelyk aderlating en ontlaftingen, vereifchten.
April.
Gedurende hetgrootfle gedeelte deezer maand hadden wy byna Zoomerweêr, het welk nu en dan door een zagten regen vervangen wierd. Van den 1 tot den 6 was de wind N. of NO., op den derden hadden wy eene Zonsverduiftering, die hier zigtbaar was. Den 6 en 7 was het warm regenagtig weêr met ZW. wind. Van den 8- tot den 11 was de wind doorgaans 's morgens ZO. tegens den avond O. en warm. Den 13 en 14 W. en ZW. met warmen regen, 15 —- 17 ZO. helder en warm. Van den 18 tot den 20 W. of ZW. wolkig. Den 21 Z. 'en zagten regen tot den 23. Van den 24 tot den 26 wolkig met W. wind. Van den 27 tot den 30 N. en NO. winden met kouden regen.
In het' begin der maand, wanneer de dagen warm en de riagten koud waren, zagen wy veele catarrhale ziekten, die met gal gemengd waren, vooral zinkingagtige zeere keelen, baftaart pleuriffen, galagtige boorden en.colkmen.
Verfcheide menfchen, die in den voorgaanden hemt anderenda^gfehe koortfen gehad
had-



132 Bericht van
hadden, wierden nu weder daar van aangetaft, en dit had niet alleen plaats by die geene, welke door Jroortsbaft waren weggenomen, rhaar ook by anderen, die de koorts of van zelve 'of door oplopende middelen waren kwyt geworden, by verre de meeften verdreef ik de koorts alleen door het gebruik van oploffende geneesmiddelen.
De aanhoudende of remitterende koortfen welke over het algemeen de overhand hadden , waren febres ardentes of caufi H i p p ocratis:, en offchoon by fommige de ontfteking plaatslyk, by andere meer algemeen was, droegen zy egter alle de kenmerken van dez.i e ontftekingagtige galkoorts. De ziekte kwam fchielyk en onverwagt met zware koude cn rilling aan, hier op volgde of een pyn in de zyde die de ademhaling belette, dog veelal over de geheele aangedane zyde zich verfpreidde, zware 'hoofdpyn, roodheid van 't wcfen-, met een geèlagtigen weerfchyn, van 't begin af aan een fterke neiging tot rafen, drooge roode tong meest zuiver, doch ook wel geel beflagen, meestal een zware brand hitte en droogte in de keel, onophoudelyke walging en neiging tot braken, de koorts kwam des nadémiddags altyd met koude aan en verminderde aanmerkelyk tegens den morgen veelal met zweet, het water was zeer galagtig en met een zwaar rood zinkzel bezer. By die gene die plaatslyke ontftekingen hadden, vertoonde het bloed zich galagtig ontftoken, dat is, de kerst was zetr geel taay en als gefmokcil vet, terwyl het bloedwater
gieen



'sG 1 A ■» t N H A C £
133
groen zag. By de overigen was het bloed weinig ontftoken maar fchuimende, geel en zeer teder. De eerften verdroegen dus ruimere en meerdere aderlatingen, terwyl by de laatften de aderlating nuttig was in het begin der ziekte ^ doch geenzints een tweede verdraageh wierd; Na de aderlating zoude het zeker iri dit geval aangewezen geweest zyn een braakmiddel te geven; zodra 'er geen platslyke ontfteking was, of de aderlating de pyn had weggenomen, waren de braakmiddelen ook allernoodzakelykst, dewyl dezelve de Hoofdpyn en Benauwdheid wegnamen en gemeenlyk de volgende verheffing aanmerkelyk verminderden; zo lang egter de pyn in 't ademhalen aanhield,heb ik alleen by de zuuragtige dranken een weinig Tart. Emtticus gevoegd, waardoor dikwyls de maag op een gemaklyke wyze van veel galagtige ftof ontlast wierd, terwvl 'er tevens een heilzame doorloop ontftond, welke de ziekte zodanig verligttej dat niet alleen de koorts verminderde, maar ook de pyn allengs, naar mate der ontlasting van galftof, verdween. .
Ongetwyfeld behoorde deeze ziekte tot de pleuritis biliofa, welke door Bianchi, Guidet en naderhand door Stoll waargenomen en uitnemend befchreven is, de welke door de ouden reeds waargenomen door latere Geneesheeren is over het. hoofd gezien, wanneer wy intusfchen de befchryvingen deezer gen{js" heren met de onze vergelyken, zal het ■ blyken, dat 'er eenaanmerkelykeontftekings<coorts mede gepaard was, welke het vroegtydig ge-



134 Bïrïchï van
brulk der braakmiddelen in deeze ziekte beletted*,en de aderlating noodzaakelyk maakte, welke: ook altyd verligting te weeg bragt. Intusfchen heb ik m deeze epidemie meermalen waargenomen , dat door de herhaling der aderlatingen de koorts heviger en de pyn zwaarder wierd, wanneer de ontlasting zo we] door braakals purgeermiddelen fomtyds niet alleen de pyn m .de borst verminderde, maar zelfs geheel wegnam. De natuur was zeer geneigd om de gal door ftoelgangen uit te voeren, en deeze waren over het algemeen zeer veilig en namen de ziekte fpoedig weg. Offchoon ik niet geloof, dat men altyd purgeermiddelen in de plaats van braakmiddelen in galagtige ziekten geven kan en dezelve zeker in de eenvoudige zomergalkoorts nadelig zyn, heb ik egter meermalen gezien, dat in owzpUuritidcsUliofa welke zelden v ontfteking geheel vry zyn! de braakmidddelen de ontfteking vermeerderden en dat men dus met dezelve voorzigtig moest zyn , daar in tegendeel zagte etheto-caThartica waartoe ik meest het cmete-catkarticum van Tissot gebruikte, welke ligte braking, doch veel meer een dooiloop bevorderden zeer veilige en heilzame hulpmiddelen waren 'waardoor de gal na de ingewanden gelokt en vermogend ontlast wierd.
Te gelyk met de plèümtlats biliofa, zag ik ook ware angm wmfc behalven alle tekenen van galkoorts, welke periodifch remittteerde wis de keel gezwollen en donker rood dè aderlating bragt niet de minfte verligting 'aan mtegendcd Vermeerderde hierdoor de koorts
en



f'j G S i V E H H A G Ë.' Ï35
en hitte aanmerkelyk, het bloed was niet öntftoken, maar dun en teder, terwyl de tong groenagtig was. De natuur redde zich ook jri deeze ziekte door een galagtigen doorloop, welke door een zagt morgenzweet vergezeld wierd. Wanneer ik egter dit zweet door uitwaasfemende middelen wilde bevorderen, keerden de pyn en zwelling der keel, met alle de overige tekenen van galkoorts weder, die ei-ter aanitonds weder wierden weggenomen, door het herftellen van den galagtigen doorloop.
By diegeene, welke de koorts met eenen doorloop en zware buikpyn kregen, was de gal zeer beweeglyk en wierd gemeenlyk door een of twee braakmiddelen uitgedreven, waar na door zagte laxeermiddelen een galagtige doorloop volgde, die de koorts binnen drie dagen tot een geregelde anderendaagfche koorts deed overgaan , welke door aanhoudende laxeermiddelen ook fpoedig «eneezen wierd.
Van denzei ven galagtigen aart waren de opzettingen der onderkaaksklieren, roos en uitllag, welke nu meenigvuldig gezien wierden ; alle verergerden door uitwaasiemende middelen, terwyl een braakmiddel, en daarna een door laxeermiddelen te weeg gebragte diarrhé dezelve geheel cri al wegnamen.
Geduurende de laatfte dagen der maand hadden de phuritides en ptripntumoni& biliofa, dat byzonder, dat 'er niet tegenftaande de ruime ontlaHinden door braak-en purgeermiddelen, waar door °de ziekte overwonnen weid, 'er egter plaat» verwiffelende pynen in de bor^t overbleven, welke door herhaalde fpaanfchevliegen en anK a timontali*



136 Bericht van
timonialia overwonnen wierden. Op dien tyd was het weer vogtig en zoel, en de uitwaasfemmg dus ligte! yk belet.
De ejgenlyke febris aphthofa is over het algemeen in dit Land een ièldfaam verfehynzel, ik had gelegenheid dezelve in deezen tyd waar te neemen.
Een vrouw van een teder en aandoenlyk geftel, wierd door zwaare benauwdheid en hoofdpyn aange-ast, welke om den andereu dag met een. ligte koorts verzeld waren, de tong was wit heilagen en papagtig: na het gebruik van oplolfende en laxeerende dranken, wierd zy op eens hevig benaauwd, met een zwaare toeknyping der borst, welke toevallen door hst ontlaften van veel zwarte ftoffen bedaarden. Dan den volgenden dog wierd zy op eens door een moeyelyke flikking en een gevoel als van een bal in de keel asngeust, waar by zy veel heldere pis loofde. Daar ik dit toeval ais hyfterisch befchouwde, gaf ik een zenuwdraukie. Den volgenden dag was de keel droog en de benauwdheid meerder. Egter volgde er' een goede nagt en de benauwdheid wss merkelyk minder; ik vond roen de flikking moei- ' lyker en de keel zeer rood, en hier en caar met witte fpruuw bezet, deze vermeerderde den tweeden dag, doch op den derden was de geheele mond en keel zodanig met 'fpruuw overtogen, dat daar uit een muevelyke ademhaling en ligging omftond, den j-dèn dag kwamen de llonden, welke de ziekte verligteden, dan dewyl de zieke zeer ^.wak was, gaf ik den koortsbast. Op den isdeii dag kwam een nieuwe bezetting
Van



'SG RAVENHAGï. 137
van fpruuw, en zodanig een onfaftig heiden Gaap» ïoosheid, dat- ik genooizaakt was opium te -even„ üit verwekte een fterk zweet, waardoor de fpruuw verdween. Offchoon 'er nu geen fp uiw meer aanwezig was, verheften de benauwdheden egter om den anderen dag, doch langzamerhand verdween ook dit toeval, doordien de zieke 'snagts zweette, een fterk wit bezinkzel in 't water had en veel flymagtige afgangen kreeg.
Offchoon hier de fpruuw uit een fcherpe ftof ontftond, welke waarfchynlyk vaneen cathrrrakn aart was, zag ik duidelyk, dat de natuur her zynen eigenen weg wilde volgen, en de fcherpte onder de gedaante van fpruuw in den mond ontladen, terwyl op dien tyd alle overige ontlaftingen de fpruuw weerhielden, en g'-oote benauwdheid veroorzaakten. De Heer Grant fpreekt ook van deeze fpruuw en was ook van begrip, dat men de Natuur hier ongeftoord haaren gang moeit laaten gaan, en alleen da fcherpte door verzagtende en doorfpoelende middelen moest tragten te matigen, terwyl alle ontlaftingen^ en vooral ook zamentrekkende middelen en opiaten nadeel aanbragten.
Mey.
De koude NO. winden bleeven van het begin tot den 10 aanhouden met geftaadigen regen, den 11 wierd de wind W. en het weer helder. Van den ia tot den 16. waaiden 'er NO. en NW. winden, den 16 en 17 W. Den 18. NW. 19. N. ai. NW. met een heldere koude, van den 22 tot den 24. was K 3 hét



138 Bericht van
het weer helder en matig warm met W. wind. 35 NO. wolkig en koud. 26 O. en helder van den 27 tot den 30 NO. en helder.
De koude NO. winden veroorzaaakten in het begin der maand catharrale koortfen, zinkingagtige zeere keelen, roos, zweeren in den mond, en by veelen fpruuw, of fcljoon de ziekten anders uit haaren aart niet hevig of kwaadaartig waren. By eenige kinderen zagen wy ftikzinkingen vooral wanneer zy reeds eenigen tyd te vooren gehoest hadden, en daar na onvoorzigtig aan de lugt waren bloot gefield geworden.
Ik had geduurende deeze dagen wederom gelegenheid het nadeel der braakmiddelen in beroerte te zien, hoe zeer dezelve ook aangeweezen fcheeneu. Een mager fiymagtig en met buikverftoppingen bezet man, wierd na dat hy een fterke ontlafling gehad en te gelyk veel bloed door de aambeyen was kwyt geworden, op eens beroeul gevonden, en lag zonder beweeging en gevoel ter aarde, een ander geneesheer had een aderlating gedaan en een purgeerdrank voorgefehreeven Zyn bloed was dik en fiymagtig, de ademhaling ronkende en de pols langfaam. Hy deed alle pogingen tot braaken en loosde een weinig dikke flym. Ik liet 2 grein braakwynfteen in water fmelten en by gedeeltens inbrengen. Dit veroorzaakte een fterke braking van veel dikke taaije flym. Een prikkelend lavement had geen ontlafling te weeg gebragf. Ik vond hem na eenige uuren bleek, ingetrokken, met modjelyke ademhaling, fnorkende, met zeer weinig kennis, hy bragt de
eene



's G R A V E N H A G E. 159
eene hand dikwyls na het hoofd, terwyl de andere zoo wel als het been geheel verlamd waren. Nietregenftaande hy naderhand door darminfpuitmgen veel gal en flymagtige ftoffen kwyt raakte, begon het hoofd en de oogen te zwellen, en hy ftierf nog dien zeiven nagt.
Door de natte koude wierd de galagtige gefteldheid nu merkelyk verminderd- en daarentegen de flymagtige en catharrale in defzelfs plaats gefteld. Hier door waren de ziekten in het begin met ontfteking gepaard, en vorderden aderlatingen, waar na oplosfende middelen vereifcht wierden om de taaije flymagtige ftoffen te verdunnen en los te maaken: na dat deeze ontlast waren, deeden de uitwaasfemende middelen en fpaanfchevliegen den meeften dienst.
Omtrent het midden der maand hadden wy veele tuffchenpoozende koortzen, welke alle aan een belette uitwaasfeming, na dat het lichaam verhit geweest zynde, koude gevat had, haaren oorfprong verfchuldigd waren. Zy hadden alle draaijingen, zwaare hoofdpyn, benauwdheid en een drukkende pyn omtrent den hartkolk. In het begin van den aanval braakten zy veel gal en na eyerdooren gelykende ftoffen, op het einde van eiken aanval was 'er een rood bezinkzel in het water, de tong werd na deezen aanval meer geelagtig bellaagen, en het water was weinig en wierd met moeite geloosd.
De brakingen, welke of door de natuur of door kunst verwekt wierden, deeden hier den meesten dienst, en hier door wierd een K 4 ' ver-



140 Bericht v a s *
vei blazende rneenigte faburra biliofa ontlast, Zommige kreegen na het vierde, andere na het vyfde acces van koorts eenen uitflag rondfom den mond, waar na de koorts aanftonds weg bleef. Ik was egter te raade nog langen tvd een doorloop te onderhouden, waar door ook aile myne lyders zonder weder inftorten herfleld wierden.
Een remitteerende galkoorts zag ik in een zwaare roos overgaan, welke door den damp van warm water, met een zagte uitwaasfeming verdween, terwyl het water moejelyk wierd, en een zeer fterk bezinkzel afzette.
Omtrent den 25 , wanneer de wind meest N en het weêr helder en koud was, wierd de galftof, welke niet konde uitwaasfemen, meest na de borst en ingewanden gebragt, hieruit ontftonden vele galagtige pleuriflen, boorden, diarrheen, rheumatismi, moejelyke waterlozing, zwellingen der onderkaaks-en oorklieren , welke jfl 't eerst wel eenige ontfteekmg, doch daarna haaren gdagtigen aart vertoonden, en hierom zeer bediieJyH waren.
Een bloedryk en fterk man kreeg, nadat hy zyne gewoone voorjaars aderlating had laten doen,een fteekendepyn in de linker borst, met pynlyke en benauwde ademhaling en ligging3 en een zeer harde pols, na twee aderlatingen had hy verngtiug en het bloed was 'met ontflooken, egter was ik genoodzaakt wegens de hevige pyn hem voor de derde maal te laten, wanneer het fejfted ontftooken was, de pyn had zig nu onder hï t bcas'töêen bepaald. Ik liet hier op een fpaanfchcViiég kggen, waarop de pyn verdween.
Op



'sGr-avenhagb 141
Op den vierden dag kreeg hy een hevige koorts niet koude, een zeer geele tong, een bitterenmond en walging, waarop hem een braakmiddel gegeven wierd,'r welk veel taye flym ontlaftte. Op den 5 den dag verhefte de koorts teegens den avond met dezelve toevallen, het water was brandis rood. Op den fesdendag, was de kortademigheid minder, maar de tong bleef zeer heilagen'en de pols hard. Op den 7den was de eetlust verbeterd, maar de ademhaling moejelyk, de tong droog, veel dorst en de pols hard. Den gften dag had hy een hard en ontfloken gezwel aan de kuit, hy had een neusbloeding, hoestte bloed op, was kortademig en de pols hard en gefpannen. Na de aderlating, waar in het bloed galagtig ontftoken was, verdween de zwelling in het been. Den 9 den was de zwelling hard en pynelyk, de pols minder hard, de kortademigheid fterker, ik liet daarom nog 10 oneen bloed aftrekken. Daarna was het bloed ontftooken, de pols zagter, doch de tong droog, en hy ylde, egter was de eetlust goed. Op den 10 den kreeg hy dooiloop, het wefen wierd bleek en verwilderd, de ademhaling geheel ruim, terwyl de pols klein en fnel was, dit duurde voort tot op den nden ; doch den iaden was de yling hevig en boven op de hand vertoonde zig een phkgmopt, de afgangen waren zeer Hinkende, de tong rood, het"water rood en helder, hy had opfpringingen der peezen , s'avonds verhefte de koorts met opzetting van 't wefen, terwyl de pols fnel en klein was en de ftuyptrekkingen vermeerderden. Den 13 den wierd de flikking K 5 moe-



142 Bericht van
moeijelyk en -op den 14 den dag kreeg hy een trifmus maxilla en ftierf dien nagt.
Deze pleuris, welke eerst van geen belang en eenvoudig fcheen te zyn, wierd naderhand met een galagtige ontftekingkoorts verbonden. De natuur deed door verfcheide pogingen haar best om de ftof, door op twee plaatzen uitwendige ontftekingen te vormen , te ontlaften. Dan de bykoomende pkrenitis, en de overgang tot een febris putrida maakte fpoedig hier van een einde.
In een oud man compliceerde dezelve galkoorts met een baftaarr longontfteking: na eenige dagen gehoest te hebben, veiminderde de eetlust, en wierd de tong beflagen, er wierd een laxerende borstdrank gegeven, waarop de hoest vermeerderde, het wefen rood wierd, en de tong meer befloeg, by den borstdrank voegde men nitrum en fp. Minder, om de uitwaasfeming te bevorderen. Hierop kwam een koorts met hevige koude, braking van taaije gal, benauwdheid, kortademigheid, pyn in de zyde, met een uit rood en geelgemengde koleur van 'taangezigt,zeer zware hoest, en een zeer harde pols. Na een aderlating en het toedienen van eenpurgeerdrank, verbeterden deze toevallen. Dan alle avonden vermeerderden wederom dé toevallen, wanneer de koorts opkwam , zo dat ik gedrongen was, vier aderlatingen te doen, wanneer het bloed telkens ontftooken en groenagtig was. Op den 6 den dag was de benauwdheid zeer groot, zonder dat de zieke, wiens borst zeer vol was, iets ophoeftte. Een
drank



'sGra venhagR ï^j
drank ukTamarinde, Manna & Tart. Emtticus bevorderde dezelve uitnemend. Dan by elke avond - verheffing was de zieke zeer flapeTig en benauwd, en de ophoefting was dan zeer weinig. Op den negenden dag, wanneer de zieke reeds veel door braking en lroelgangen was kwyt geworden, wierd de pols zwak, het water bleek en de borst benauwder, waarom ik een fpaanfchevlieg op de borst liet leggen, en een mixtuur met kerm. miner. &? oxymel, feill toediende. Hier op volgde een ruime ophoefting. Op den isden dag, na een heevige verheffing van koorts, kreeg hy meer gebondene afgangen. Na deezen dag vermeerderde de ontlafling van ftoffen daaglyks, terwyl tevens veel flym opgehoest wierd en het water 'een fterk wit bezinkzel had. Het aftrekzei van de fenega wortel en de flor. arnica met de gummi, fsrulacea & fulph. aur. deeden nu zeer veel nut, en de zieke herftelde volkomen. -—~ Dit geval was een -ptripneumoitia JSfot/ia met veel ontfteking en gal verbonden.
Juny.
Deeze maand begon met een helderen ZO. wind, die op den 2. eerst NW. en daarna N. wierd. De hitte was deeze dagen zeer fterk en ondraagelyk , zodat alles verdroogde, op den 9 wierd de hitte door regen gematigd en de NW. wind bragt een fchielyke verandering van koud weêr aan. Den 12 was de wind W. NW. met regen, ftorm en hagel, van den 13 tot den 23 verandcrlyk, zynde de
wind



144
Bericht van
wind dan W. dan weder O. en NW. meest, ftorm enbuyagtig. Den 23 hadden wy weder een onaangenaam warm wéér met W. wind dan van den 27 tot den 30 wierd de hitte draaglyker, terwyl de wind uit het Z, en ZW. waaide.
In den tyd van drie dagrn veranderden de ziekten aanmerklyk, zodat nu de galagtige gefteldheid voor de catharrale plaats maakte, intusfchen waren alle de ziekten meer of min met ontfteking verbonden, ja fommige waren zodanig ontflekingagtig, dat zy geenzints ontladende middelen, maar herhaalde aderlatingen vorderden. Alle de lyders hadden een zeer harde pols, een zeer rood aangezigt en oogen, een drogen mond, en zeer fterken dorst; zonder dat zich een plaatslyke ontfteeking opdeed
In het begin van den Zomer, wanneer de dagen warm en de nagcen gemeenlyk koud zyn, en 'er N. of NO, winden waaijen, heb ik gemeenlyk gezien, dat in het begin der koortzen een ontlteekingagtige gefteldheid plaats had, en dat een aderlating als dan ongemeen veel nut deed en de daaropvolgende ontlaftingen zeer bevorderde. Sydem-iam en Grant raaden hier, en niet te onregt, om in 't begin der galkoortfen een kleine adenating te doen, en Stoll, die over't algemeen de aderlatingen niet toegedaan is, zegt zelfs, ubi tempore, quod „ veri extfemo & ceftati interjacet febres bili„ ofet accidunt, hap fanguinem accendunt, ita ,j ut in hh cura a yf. ét tam iterata inchoari
» de*



'i>GRAVÏNH/\GE
*4$
mi debeat" Op een andere plaats egter fchynt hy niet van het gevoelen van Grant te zvn,
Morbo biliofo per fe vf. nunquam convenit ,, cum extracto fanguine bilis domitore acrius in,,. fitrgat et liberius in fanguinem irruat, fi vero „ bilis per corpus diffufa, turn etiam piethora. „ fpeciem cum febre yalida, ftrangulationem ml*
nitatur {tyara manu mittendus fanguis eft. (cP)
Na myn gedagte behoort men dit laatfte tot de ziekten van July en Auguftus hier te lande te bepaalen , wanneer zeldfaam eenige ontfteeking met de galkoortfen gepaard is, maar de gal minder zuiver en meer tot rotting overhellende is, en 'er tegelyker tyd een faburra putrida in de maag en ingewanden gevonden word.
Na dat door aderlatingen en verkoelende middelen de ontfteking was weggenomen, vertoonden zich fpoedig teekenen van gal in de eerfte wegen, welke aanftonds door braakmiddelen en daar na door purgeermiddelen wierden opgeruimd , of fchoon de lyder zeer zwak fcheen , heb ik dikwyls een braakmiddel het beste cardiacum gevonden. Wanneer de buik opgezet en gefpannen was, gepaard met een wateragtige dunne fcherpe afgang , heb ik na een braakmiddel met een uitftekend goed gevolg zuuragtige laxeermiddelen toegediend, en daar door den doorloop zien ophouden, terwyl 'er goede lloelgangen kwamen. Zoo lang de pols fnel en de hette groot was, heb ik noch bittere noch verfterkende middelen toegediend, maar door rype vrugten en zuure dranken met laxeermiddelen gepaard ruime' ontlaftingen onderhol!,
( a ) . r. m. t. 11. p. 63.;



146 Bericht van
houden en hier door de zieken herfteld. In deeze koorts heb ik meermaalen gezien, dat verfterkende middelen te vroeg toegediend, eene allergevaarlykfte kwaadaartige koorts te weeg bragten, die den dood ten gevolge had.
By eenige kraamvrouwen heb ik in deeze maand dezelve koorts gezien, welke zich met hoest en gierstuitflag, diarhé, walging en opzetting des buiks paarde. Door het gebruik van zuure dranken, vrugten, purgeermiddelen be« daarden de toevallen zeer fchielyk. Seldfaarn heb ik by kraamvrouwen gierstuitflag gezien, als in den voorzomer, wanneer zich met dezelve een galagtige koorts vereenigde, en hier van heb ik altoos in dit geval ruime ontlaftingen laten onderhouden, wanneer door de ftoelgangen in 't gemeen veele oude galagtige en verftopte ftoft'en geloosd wierden.
Wanneer op den agtften deezer maand de lugtsgefteldheid geheel en al veranderde, en het weer ruuw en buyig wierd met een kouden noorden wind, ontftonden 'er aanftonds zeere keelen, pleuriflen en diarheen, welke meest galagtig catharraal waren, dan na dat dit weer eenige dagen had aangehouden, wierden de vogten meer verdikt en fiymagtig, zoo dat men nu die ziekten waarnam, welke men gegewoonlyk in het najaar in de maand van October pleegt te zien, vooral de balbaard peripneumonie in volbloedige en bejaarde menfchen. In het begin vorderde dezelve aderlatingen ert een braakmiddel, daarna laxantia, dan wanneer men re lang met de ontlaftingen aanhield, wierd de ftof tayer, de borst droger en de ophoefting moeielyker. In dit tydftip der
ziek-



'sGravenhag» 147
ziekte deeden de fpaanfche vlieden, antimatnialia & fcilUtica met gum ammoniac gepaard, de taye ftof gemaklyk loozen, terwyl alle uitwaasfemende dingen oosenfchynlyk in deeze ziekte nadeel toebragten. De pïeuriffen, welke nu ook menigvuldig waren, hadden ook een geheel anderen aart, zy waren rheumatico inflammatoria en vorderden aderlatingen, fpaanfche vliegen en emollitntia, terwyl fomtyds alleen op het einde der ziekte laxantia vereifcht wierden.
Op het einde der maand het weêr weder zeer warm wordende, hadden wy veel galkoortfen, en plcuritides biliofa. Over het algemeen zag men, dat de koortfen met een fteekende pyn in de zyde begonnen, waar voor ik altoos een kleine aderlating deed, doch aanftonds daar op een braakmiddel liet volgen, en hier door wierd gemeenlyk de geneezing in eens verricht.
July.
De maand July begon met een W. wind en zagten regen, welke tot den 8 duurden. Den 9 en 10 was de wind meer noordelyk en de regen kouder, van den 11 tot den 13 zoel en vogtig, van den 14 tot den \6. kouder met een NW. wind. Van den 16 tot den 19 was het brandend heet met een O. wind. 9 W. wind en regenagtig. 20 helder en warm. S2 Z. wind. 24 regen, W. wind. 25 buijig, van den 26 tot den 30 zeer warm en droog met een O wind.
De galkoorts wierd in het begin der maand algemeener,en offchoon 'er door de tuffchenko-
xnende



143 Bericht van
mende koude regen by zommige catharralé toevallen bykwaamen, was egter de febris biliofoputrida van Grant, de febris fiationaria. Deeze koorts was in het begin verzeld met pyn in de regter zyde , dan dezelve fcheen haar zitplaats dieper te hebben, en ftrekte zich verder na het epigafirium uit, de koorts was remitterende , kwam 's avonds met verheffing aan en verminderde des morgens. Deeze pyn luiIk-rde na geene aderlatingen, pappen of fpaanfchevliegen , maar fcheen'daar door te verergeren. Het biosd was helder rood en zeer teder, zodat by de minfte omroering hetzelve zich met het groenagtige bloedwater vermengde. In het begin was 'er noch walging, noch kwaade fmaak in den mond, het water was hoog geel en de pols klein en fnel. Dan na dat de koorts eenige dagen geduurd, had, vertoonden zich de tekenen van gal duidelyk en vereifehten herhaalde braak-en purgeermiddelen , waarmede dezelve door het ontlaiten van veel groene gal zeer fchielyk wierd weggenomen.
Geduurende de vogtige dagen dezer maand wierd zoo wel door de koude avonden als de natheid der lugt de galtloï meer ra de inwendige deelen van het lichaam en vooral de ingewanden bepaald, en hier uit ontftonden galcolyken en menigvuldige doorloopen , de lyders ondervonden eerst een ongewoone mattigheid en zwaarte door de leeden, de eetlust wierd gebrekkig, de mond fmaakloos, zomtyds bitter", 'er volgde een zwaarte en drukkende pyn in de maag tn ingewanden, waar
by



S* G R. A V I N H A G E I4p
by zich rilling , gevolgd door meerdere of mindere hitte, volgden, vooral tegens den avond en des nagts, hierop kwamen 'er dunne galagtige geele afgangen. Wanneer men de natuur: volgde en de ontlaftingen haren gang liet gaan, of dezelve door zagte laxeermiddelen bevorderde, en tevens het bloed zuiverde door het gebruik van vrugten en zuuragtige dranken , hield gemeenlyk de buikpyn en doorloop van zelf op; dan niets verergerde zo zeer de pyn als de rhabarber, welke dikwyls reeds door de lyders gebruikt was; er ontftond dan hitte, en koorts, terwyl de buikloop gemeenlyk ophield , en de galftof in het bloed wierd opgenomen» Byaldien de zieke geduurende dezen buikloop zich teveel aan de lugt bloot Helde, of in zyner* gewoon en leefreegel voortging, kwam er een boord, waardoor de galftof met geweld van boven en beneden ontlast wierd. In deze omftandigheid liet ik door zuure dranken mtï-Mannd gemengd, of met Tamarinde-water rykelyk doorfpoelen, wanneer geduurende eenige dagen een heilzame buikloop onderhouden wierd, die den lyder van eene andeis onvermydelyke galkoorts bevrydde.
Nimmer zag ik zoo veele oogontfteekingen als in deze maand, aderlatingen, fpaanfche vliegen en oogwaters waren hier vrugtloos, ja verergerden de ziekte, de oogen waren geel rood * de pyn was niet zwaar, maar zy konden geen licht verdragen, de tong was zeer geel, de mond. bitter, verzeld met walging, en een remitteren de koorts. Herhaalde braakmiddelen, zuure dranken en purgeermiddelen namen deze ophtha* L „ ^ mil



150 Bericht van
mia biliofa weg. Van den zeiven aart was de galagtige roos en de zwelling der parotides,wdkc noch door pappen noch door zweetmiddelen 9maar dikwyls door een enkel braakmiddel herftelden.
De pokjes.welke hier fporadifch waren, hadden dezelve galkoorts by zich. Een jongeling van 13 jaaren kreeg pyn door de leden, benauwdheid en walging, hy nam hier op zelfs een fterk purgeermiddel, fonder dat hy daar van eenige ontlafling had, 'savonds vond ik hem buiten kennis, zeer benaauwd, met een harden vollen pols, gezwollen aangezigt, roode oogen, brandende huid, een zeer drooge, ruwe, roode tong, de maag en ingewanden waren zeer opgezet en hy waterde niet. Een aderlating verligtte hem niet, maar na een clyfteer wierd hy iets beter, hy braakte veel gal van een drank met oxymtl. & Tart. Emaic, dien dag had hy verfcheiüere ïotagtige ontlastingen.
D=n volgenden dag had hy nog eenige galagtige brakingen en de pokjes begonnen zich nu te vertoonen. Op den 4 den dag voelde hy zwaa. re buikpyn, zyn pols was byna natuurlyk, maar hy was zeer zwak: op den 5 den had hy zeer ftinkende ftoelgangen, dan 's avonds was hy wederom comateus, de handen waren koud, de pols traag, de tong zeer droog, de nrine zeer brandig, de pokjes ftonden droog en hard. „ Na dat hy eenige ontlaftingen gehad had, wierd hy beter en de pokjes liepen nu ook haaren gewoonen loop, zonder dat de galkoorts, welke door tydige en overvloedige ontlaftingen en zuuren gefluit wierd, de pokjes verdek belemmerde.
De



s'GRAtïNHAGi;
151
De galkoorts, welke in het midden en tegens het einde der maand zich openbaarde, wierd genoegzaam altyd voorafgegaan door kleine witte zweeren in den mond, welke verdwynen» de, door de koorts zelve opgevolgd wierden, of ook fomtyds de ziekte vergezelden. By zommigen had deeze ziekte een enkele verheffing des avonds, by andere verhefte de koorts ook tegens den middag. Zelden wierd in't eerst meer dan een dikke flym ontlast, dan na dat de , koorts eenige dagen had aangehouden, vertoonde zich de gal meer zuiver, zoo dat zy dan of van zelve, of door een braakmiddel in een zeer groote hoeveelheid met verligting ontlast wierd, gewoonlyk volgden hier op zwartgallige ontlaflingen, en een zeer troebele drabbige pis, welke de ziekte volkomen fcheidde;
Geduurende deeze galagtige gefteldheid heb ik veele bloedfpuuwingen gezien, welke ik aan de uitzetting van 't bloed door de warmte toefehreef; ik heb daar by geen tekenen van ga! waargenomen, en offchoon het bloed niet ontftoken was, met vrugt, hoewel fpaarfaam, adergelaten, en veele verkoelende en zuure dranken toegediend; byzonder vond ik, dat het comcommerfap met citroen in dit geval uitnemende dienflen deed, en de vogten zodanig verkoelde, dat de hette en drift der pols daar door zeer fpoedig gematigd wierd.
Augufltis.
De hette was in 't begin der maand ondraagL 2 lyk



152 Bericht va»
lyk, de lugt was helder, en de wind W., van den 2 tot den 6 hadden wy 's avonds zeedampen, welke de lugt verkoelden, van den 7 tot den 11 was de wind NW. en N. met hitte, den 11 en 12 viel 'er een verkwikkende regen. Maar den 13 bragt de ZW. wind weder een zwaare herte aan, die met een O. wind tot den 17 aanhield, wanneer de W. wind, \velke fchielyk N. wierd, een gematigder lugt gaf. Van den si tot den 24 hadden wy weder warme dagen, dan van den 25 tot het einde der maand was de lugt door een N W. wind merkelyk koelder.
In het begin deezer maand vertoonden zich fianftonds colica & cholera biliofa. Het galagtig coliecq wierd voorafgegaan door een langdurigen af keer van voedfel, daarna walging, neiging tot braken, welke gevoigd wierden van fcherpe en vliegende pynen in het weeke van den buik; vooral aan de regter zyde, de tong was zeer heilagen en geel, de pols fnel, de dorst groot, en de huid zeer heet. Na het drinken van veel verdunnenden drank, gr-fik des avonds een braakmiddel, 't welk zeer veel gal ontlaftte, wanneer de buikpyn gewoonlyk ophield, fomtyds wierden 'er egter ook laxantia vereifchr. Vrugten en verkoelende zuure dranken, waarna de zieken zeer verlangden, deden hier het oogenfch\nlykite nut.
De cholera morbus wierd even als de colica biliofa, door een langdurig gebrek aan eetlust en tekenen van gal in de eerfte wegen voorafgegaan; waarop zwaare buikpyn volgde, welke dan in een hevige ontlafting van gal van boven en van beneden overging. Wanneer de ftof niet
gemak-



'sG&AVÏNHACI 153
gemaklyk ontlast wierd, gaf ik kleine en herhaalde giften van Ipecacoanna, welke de pogingen der natuur onderftcunden, en hierop liet ik de lyders gedurende verfcheide dagen manna Tamarinde of de emulfie van Ga ant uit Manna & Tart ar. folubil beftaande, gebruiken, op deeze wyze wierd de galkoorts voorgekomen, welke ik alleen heb waargenomen, by die gene, welke tot wegneming van het boord rhabarber, verwerkende middelen, wyn met caneel en geroost brood, en diergelyke dingen gebruikt hadden. Zeer kort daarna kreegen zy een zwelling en opzetting der maag, welke op de minfte drukking zeer pynlyk was, een fnelle zeer kleine pols, en groote hitte der huid. Herhaalde braakmiddelen en laxantia genazen deeze koorts.
Die zich onvoorzigtig aan de koude avondlugt blootftelden en de op^eflurpte gal niet tydig door braak - of purgeermiddelen ontlafteden * kreegen een neteluitllag, puiften over de geheele huid, of ook plaatslyke roos, welke door zweetmiddelen verergerden, en meestal fpoedig door een braakmiddel en daarop volgende purgantia herftelden. De dyfenteria bilio/a'wzs een gewoon gevolg van een verfuimde colica biltcfa, zy was verzeld van walging, braaklust, pyn in de maag, een geelheid in 'taangezigt, heilagen tong, opzetting des onderbuiks, hitte en droogte der huid met gedurige cn ydele perzingen tot afgang, waar door een weinig flymagtige dunne ftof ondast wierd. Een braakmiddel en daarna de emulfie van Grant ontlafteden een menigte galftoffen^ waarna kleine L % gif-



154
Bericht va
gifcen Ipecacoanna de al te groote gevoeligheid en krampagtigc zamentrekking der ingewanden
wegnamen.
Gedurende dit galagtig jaarfaifoen had ik veeIe tuifchenpoozende anderendaagiche koortfen, welke van het begin af aan intermitteerden de aanvallen waren hevig, de koude lterk en langdurig, de hitte zwaar en verzeld van ylhoofdigheid en zwaare hoofdpyn, de koorts vervroeg, de telkens twee of vier uuren, het water was ineest helder, ook wel galagtig en bruinrood, en zette eindelyk een zeer hoogrood bezink-
Braak-en purgeermiddelen waren onvoldoen^ de, deze koorts geheel te overwinnen, en na dat de eerfte wegen genoegzaam gereinigd waren , moest ik de koorts met de chïna wegnemen. °
. °nder de chronifche ziektens zag ik veel vor*-' tige herpes t welke een langdurig gebruik vrfn
niumumaca cn Kwiianiüdeien met een decoct lignor. vorderde.
Het einde der maand was zeer verfchülend van defzelfs begin, dewyl 'er nu een koud regenagtig weêr met NW. wind plaats had.
De ziekten bleven egter dezelfde, en vorder.
den ook dezelve braak-en purgeermiddelen, alleen was het nu nodig de ingewanden door verfterkende middelen, tegens een nieuwen aanval te verzekeren.
September.
In den aanvang deezer maand was he^ weer l
'koud '



s'Gravenhage.
155
koud en regenagtig, en de wind W. van den 6 tot den 8 hadden wy helder warm weer met ;en N W. wind, de wind liep vervolgens n a het Z , terwyl de warmte tot den 15 aanhield, van den • 5 tot den 23 hadden wy een natte koude met W. en NW. winden, waarop een droge kouce met een O. of NO. wind tot aan het einde der maand volgde.
Dezelve galagtige ziekten bleven in 't begin de: maand aanhouden, ondertuffchen waren zy gemzints, zoo als dit gemeenlyk op het einde der zoomer plaats heeft, met ontfteeking gepaard.
De zomer gal, welke nu nog in de lichaamen was opgehoopt, wierd door de vogtige koude meer verdikt en met flym vermengd. De flof was hierdoor trager, meer vastgehegt, en veel minder beweegbaar, zy vorderde dus een langdurige bereiding en oploffing, terwyl zy nu riet meer zich geheel en al Jangs den weg der ingewanden wilde ontlaften, maar na de behoorï/ke zuivering der eerfte wegen door het water en zweetgaaten moest ontlast worden.
De zieken, die de galkoorts hadden, gevoelden ni meer een groote zwaarte door de leden, en dokkende hoofdpyn, zy hadden een gevoel van drukking omtrent den hartkolk,een drogen papagdgen mond, ydele braking, een zuivere of witte leflagen tong, een zamentrekking des buiks op d^ plaats van hetcolon tramvtrfum. Na het eerfte braakmiddel in het begin der ziekte wierd een weinig dikke gal ontlast, doch zonder dat hierdoor ie benauwdheid en walging ophield. De koorts verhefte des avonds en verminderde des morL 4 gens



I$6 BlRICHT VAN
gens aanmerkelyk, ja wasfomtvds geheel en al tuffchenpoofende. De ziekte was dikwyls verzeld van een dunnen doorloop met veel dorst en hette, zonder verligting. Na het gebruik van openende afkookzels met fal ammonia? of polychr. fcf oxymel, wierd de ftof beweegbaar, en kon door een braakmiddel ontlast worden, terwyl deze zelve folverende middelen d.n buik genoegzaam open hielden. Hierna moest men overgaan tot zagte diaphoretica als fpir Minder. Tra antimonii, pulph. aur. ant., waan door de nitwasfeming herlteld, en de overgeble* vene ziekte, ftof gemakkelyk door een zagt zweet uitgedreven wierd.
Tegelyker tyd zagen wy diarrketn, rheuma* %tque pynen, angina ferofa, nitilag, hoest, en perkouaheden.
Na den 6, wanneer het weer weder warm wierd, herkreeg de gal weder deslelfs eerfte kragt en hieruit ontftonden wederom verfchiïlende ziekten. Veele vrouwen hadden nu fterke vloeden, welke zo wel door zuuragtige ontladende middelen, ajs door Jp. vitrioli &c. na maten der omfhndigheden moeiten behang deld worden.
De gal, welke door de hette fcherper geworden, en door de verwiffeling van de avond koede en de hette van den dag te gelvk dikker, nauwer met de vogten verbonden, en daarvan niet zo gemakkelyk aftefcheiden was, veroorzaakte nu andere toevallen.
De geelzugt, die nu vry algemeen was fproot niet voort uit een belette ontlafling der gal in de ingewanden, maar alleen uic
een



£*S G R"A VÏNHAéE 15?
eene al te groote overvloed (fiolycfolia). De ziekte begon mee de gewoone toevallen van koorts, verzeld met zwaare lendepyn, de ontlading was traag, de tong wit en fiymagtig, in "t begin was 'er walging en braaklust, de pols zeer fnel, en het water hoog geel, tot hiertoe was 'er geen geelzugt, maar wanneer alle de tekenen van koorts verdweenen waren, en de eetlust zich herftelde, de ontlaftingen natuurly ken met gal vermengd waren, wierd het water dik, zeer geel en gaf een geel vlokkig bezinkzel, de tong wierd geel,en de geheele huid kreeg de kleur van geel wasch. s avonds was 'er een weinig koorts met roodhe d van wezen , welke echter fpoedig verdween. Deeze geelzugt was dus voor een gedeelte critifch, dewyl de natuur een gedeelte der galftof na de huid bragt en daar tragtte te ontladen, egter was deeze crifis onvolkoomen, dewyl het water eeveneens met gal vérzadigd was. Wy leezen menigvuldige dergelyke voorbeelden by Guitje rn en Forbstus, welke de Heer de Wind in zyne uitmuntende verhandeling de morbisvero et firicto fenfu biiiohs breder heeftopgegeven.
By zommige bleef na een galagtigen doorloop een zekere losheid der ingewanden over, wanneer de eetlust herdeld en de gal behoorlyk ontlast was. In deze gevallen deed de opium met addringerende en gomagtige middelen een uitdekenden dienst. De üyfenterie wierd nu algemeener en was of eenvoudig, of met koorts verzeld. In het eerde geval kwam er eerst walging, gebrek aan eetlust, de tong wierd geel behagen, hierop volgden L 5 win-



I58 ÈB1ICHT VAN
winden en rommelingen, gevolgd van hevige, buikpynen, en looze perlingen, welke zeer hevig wierden na het gebruik van warm drinken, perfing op twater, 't welk in een zeer kleine hoeveelheid was; deftoelgangen waren menig vuldig zeer gering fiymagtig met bloed gemengd; byfommigen deed een braakmiddel veel dienst by de meeften egter kleine giften van Ipecacoanna tot dat 'er een fterke walging kwam; alle verftoppende middelen en rhabarber deeden kwaad, zagte emollierende, oploffende en laxerende af kookzels verligteden de ziekte; waarna de rhabarber en bittere middelen de verboren veerkragt der ingewanden herftelden.
De Febris dyfent erica was zeldzaamer, zy wierd voorgegaan door een gebrek aan eetlust, en neerflagtigheid, hierby kwam des avonds koorts met rilling en koude, hierop volgde zwaare hoofdpyn, fterke droge hitte, een bittrefmaak, loose brakmg, een drukking en zwaarte omtrent den iiartkolk, dorst, een droge, witte flymagtige tong, fnydingen in de ingewanden met perlingen tot afgang, wanneer 'er flegts een weimg dikke flym ontlast wierd. De perfingen namen vervolgens toe, terwyl 'er intusfchen telkens minder ontlast wierd en de pyn vermeerderde, de verheffingen van koorts wierden in die zelve rede zwaarder, terwyl tevens de kragten verminderden en de moedeloosheid der Iyders vermeerderde, de pols zwakker en fnelder wierd, endesnagts een vetagtig bezwarend zweet wierd waargenomen. De zieke herftelde met eer voor dat de perfingen verminderden, en er waare galagtige ftoffen genoegzaam



S'G R A.V E N H A O IJ 159
zaam ontlast wierden. De ziekte was over 't algemeen met een grote flaperigheid gepaard, en de Iyders gevoelden zich na den llaap altyd erger. Het eerfte teken van beterfchap was, wanneer de zieke des nagts wel en met verligting doorfliep, en dat hy daarna zuure oprispingen kreeg, een teken 'twelk Hippocrates reeds had waargenomen, en 't welk ik dikwyls heb beveiligd gezien.
Ik begon in 'teerst myn behandeling met een braakmiddel, dan daar ik altyd ondervond, dat hierdoor geen verligting of ontlafting van . gal volgde, heb ik deze behandeling laten va- j ren. Zagte ontladende middelen veroorzaakten . heevige pynen, opzetting van buik en deden/5** geen uitwerking. Ik heb my met zeer veel . vrugt van. dccocta Graminis met Tamarinde . Itecacoanna enfnna bediend, waardoor weinig . pyn veroorzaakt wierd, en gcwoonlyk zeer ■fchielyk goede gebondene en verligtende af- , gangen voortgebragt wierden. Na het purgeer- :: middel heb Ik dikwerf een opiaat gegeven, dan, hoewel hierdoor de persloop voor een korten tyd bedaarde, wierd de koorts heeviger, t en de ziekte altyd zwaarder, ik heb daar om alleen op 't einde der ziekte na de purgantia een emulfie met fyr Diacod gegeven, waardoor de ingewanden verzagt en de ontlaftingen niet te veel geftremd wierderj. De rad. arnica diarheat welke my te vooren in het fluiten van diarheae fymptomatica in koortzeu uitnemend voldaan had, heb ik ook herhaalde reifen in de febris dysenterica beproefd, dan ik heb daar-.. van veel nadeel ondervonden, dewyl de tong
droog



Icb B X R I C H T VAN
droog, de koorts hevig, en de ziekte erger \vierd, zelf heb ik op het einde dezer koorts de rhabarber met arnica altyd moeten ter zvde ftellen. De fpir Minder met fulph. antimon aur, of de Tra antimoni yinofa Huxhami voldeden uitftekend aan het oogmerk, om den aandrang der vogten van binnen naar buiten te brengen, en om de overblyvende fcherpe ftoffen door een fterk bezinkzel in 't water en een zagt morgenzweet af te voeren. S Omtrent het midden der maand hadden wv eenige waare, doch veele baftaart pokjes De jfaatften hadden weinig of geen koorts en byna geenbeflagop de tong, na een gemeJykheid en «ngemaklykheid van 2 dagen volgde een eruptie van puisjes, welke niet van waare pokjes te onderfcheiden was; dan op den derden dag ftonden zy reeds re étteren,en begonnen reeds den 4den dag te verdwynen; zy hadden met als een Laxans op het einde der ziekte nodig.
'Op het eind der maand waren *er veele pc. /ripneumojiiaenpleuritides, welke voor 't groot fte gedeelte galagtig, doch ook fommige meer rheumatifch waren, een kleine aderlating een braakmiddel, en fpaanfche vliegen deden hier de genezing af.
OClober,
f
Deeze maand begon met een fchoon en hélder weêr en een O. wind, welke tot den 7 duurde, wanneer wy tot den 14 NW. ivinden met koude regens hadden; twee 'dagen
had-



hadden wy daarna weder fchoon weêr meü ZO. wind. Van den 16 tot den 24 hadden wy ftorm en buyagtig weêr en veel kouden regen met een NW. W. en zomtyds ZW. wind. , jij
Van den 25 tot het einde der maand hadden wy vorst en vry ftrenge koude met O. en N. winden.
In het begin der maand was het getal der zieken en dooden zeer gering, en de galagtige gefteldheid fcheen nu geheel door de invallende koude overwonnen te zyn. ~—■ Alle de ziekten waren nu rheumatisch, vooral heerfchten colica rhcumatica, opzettingen der halsklieren, en roosagtige oogontftekingen.
De colica rktumatica waren of zonder of met diarhé, zomtyds zonder, zomtyds met koorts verzeld. Zy wierden voorafgegaan door plaats verwisfelende pynen in 't hoofd, nek, borst, lenden, en in den rug, en zetteden zich eindelyk in den buik vast, vooral omtrent den navel, of ook boven het fchaambeen, de pynen waren of hevig, en fcherp, of dof, de tong was of zuiver, of met een dunne witte flymkorst bedekt, en 'er was geen walging, dan die uit de hevige pynen in de buik door medelydenheid ontftond , de ontlaftingen waren of natuurlyk, of hard, doch meest zeer dun, fcherp en fiymagtig. Pynftillende en zweetdryvende middelen in 't begin der ziekte gegeven, deden geen nut. Zagte en weekmakende clyfteeren ftilden fchielyk de pyn, terwyl rhabarber met campher en kreefts oogen zeer fpoedig de pynen wegnamen, de rad.. f firnt*



lÓZ 'B E i I C H T VAN
arnica {lilde vermogend den doorloop Wan neer 'er een taaye flym vast aan de in ge wan" den^ehegt was, welke de catarrhale ftof als tware bevattëde en ingewikkeld hield waren zagte oplosfende middelen hier zeer gefchikt, als Manna, Caffia, en alle de middenzouten.
Wanneer de colica rheumatica met \ koorts en diarhé verzeld (varen, was 'er een aanmerkelyke voorraad van taaye flym voorhanden, welke door ontbindende middelen ontlast zynde de koorts van zelf ophield. Pynftillende middelen deden hier een merkbaar nadeel De koorts opgehouden zynde, bleven 'er zomtyds nog hevige buikpynen over, welke door Oiap wretica erger wierden, en- een verder gebruik van laxantia vereifchten.
Opzwellingen der onderkaaksklieren, met ontflekmg van het tandvleesch waren fomtyds zo hevig, dat zy een herhaald gebruik van aderlatingen en verkoelende middelen vereifch ten wanneer eindelyk zagte laxeermiddelen en fpaanfche vliegen de ziekte weg namen' terwyl er naderhand een overvloedig zweet en dik water geloosd wierd.
Zwellingen der parot/des, welke weinig pynlyk en byna zonder koorts aanwezig waren wierden meest door inwryving van lp CC met amandeloly weggenomen. Ik heb egter' nimmer verplaatfingen dezer zwellingen na de borften en de te/les gezien, waarvan BürseRius gewag maakt.
De pleuritis rheumatica, welke nu vrv menigvuldig was; had in 't begin byna geen
koorts



S'G R. A V E N H A G E. 163
koorts by zich, maar aanitonds een gebrek aan eetlust en mattigheid der leden met flaaploosheid, een vaste pyn in een der beide zyden, die op het leggen, zo wel als aanraken verergerde , en meeftal laag omtrent de korte ribben haar zitplaats had, de zieken hadden meest een rood uitflag in 't aangezigt, de pols was vol en fterk. De aderlating deed niet te min nadeel, fpaanfche vliegen namen dezelve weg. De pyn weggenomen zynde, ontftond 'er een febris remittens met exacerbatie tegens den avond, welke egter na het toedienen van een braakmiddel door openende en laxerende dranden gemaklyk overwonnen wierd.
By kinderen de eerfte weeken na hunne geboorte hadden wy een byzondere oogziekte, welke alleen de glandula Meibomiunae fcheen aan te doen. De oogleden waren zeer gezwollen en gefloten, 'er liep uit de oogen een dikke geele etteragtige ftof. Nadat men eenige dagen fpaanfche vliegen, purgeermiddelen en weekmaakende ftovingen had aangewend, flonken de oogleden van zelf, verminderde dc ontlasting van etter, en men vond de oogbollen zelve volmaakt gezond.
De kinkhoest, welke hier niet epidemisch, was, wierd ons van Utrecht aangebragt, doch verfpreidde zich niet verder in deeze maand als in de huifen, waarin zy reeds grasfeerde, alle de kinderen waren reeds in het tweede tydperk der ziekte, of hadden reeds de kinkhoest zelve, een kind 't welk van de overige befmet wierd, kreeg eerst een catarrhale hoest van 8 of jo dagen, wanneer die in waare
kink-



Ï64 Bericht van
kinkhoest overging. Ik merkte wel verheffingdes nagts, doch niet om den anderen dag.
Zy hadden alle een onverzadelvken honger' Veekyds was zy met lange wormen of mad-n verbonden Om den anderen dag herhaalde bra i - middelen herftelden hen binnen kort. Sommige genazen alleen door het gebruic van Jpecac. fulpk aur, ant. en rhabarber tot dat 'er wa ging kwam , waardoor zagte ontlastingen onderhouden wierden.
Oyer 't algemeen begon zich de conflitutio atrabtlaria te vertonen door zwaarte in de leden, doffe hoofdpyn, flaaploosheid, uitflag over 't lichaam, harcllyvigheid, en aambeyen oo,< zagen wy by kinderen meer wormen, als m de voonge maanden,
Noyember.
Van den i tot den 5 fneeuwde het daaglyk? de wind N. ,van den 5 tot den 8 NW en w' wolkig, 'sniorgensdikke nevel. 9 ZW. helder" 10 regen. 11 heldere vorst met ZO. wind* 13 NW. nevelig en koud. 15 tot 20 regen met W. wind. Van den 20 tot 24 dagelyks dikke koude nevel. Van den 25 tot den 30 regen, met mist verwisfelende, over 't algemeen guur weêr, van den 15 tot het einde der maand waaide de wind altyd W.
Wy zagen nu dezelve ziekten, die wy in de voonge maand hadden waargenoomen, welke arte zinkingagtig waren, diarrlmn, buikpynen veele verkoudheden, rhsumatique pynen, zo wel in de zyden als in de ledematen, zinkingagtige



'sGRA VINHACt'
ï6$
&gtige zeere keelen. Zy hadden deeze opvolging, dat wy in de eerfte dagen met de koude N. winden veele diarheen en colicquen hadden» welke egter van pynen door de ledematen vergezeld waren. De diarhé was de hoofdziekte, waarmede zich de overige toevallen paarden. Omtrent den 5 zachmen meer rheumatique hoofdpynen, roes eri kli ragtige opzettingen van het wefen en den hak, ontftekingagtige rhtumatismi; de wind NW. zynde: zinkingen en ontfiekingen der1 oogen, waren toen ook zeer gemeen. Tegens den 10 kreegen wy veele verkoudheden in 't hoofd, en op de borst, welke door de mist vooral zeer .algemeen wierden. Na den 15 fcheen door 'tllappe en vogtige weêr dé zinkingflof zich weder meer op de ingewanden teplaatfen, zodat mencoliquen, di rheen en moeilykewaterlofing met en zonder hoe?t waarnam. Kinderen en oude lieden kreegen veel geelzugt» Ook zag men veel uitflag van allerhande foort. Op het eind van November waren de bloefpuwingen en alle andere bloedftortingen algemeener, en veele kraamvrouwen kregen eer» doorgaande koorts.
De diarheen waren fiymagtig en catarrhaal zodat 'er met dezelve altoos een ophoping van flym in de eerfte wegen aanwezig was, de mond was pppagtig, de tong wit en met flym bedekt, de mond van de maag was pynlyk, de afgangen waren flymagtig, gering en met perfing verzeld, een remitterende kleine koorts verge5' zelde de ziekte, met vliegende pynen, welke *t hoofd, dan wederom de ingewanden aangreM ped



i66 Bericht van
pen. Een braakmiddel verligtte, maar genas de ziekte niet. Alle zweetmiddelen vermeerderden dezelve; alleen voldeden hier die ontlaftmiddelen, welke de flym losmaakten, terwyl zy te gelyk den aandrang der vogtennaarde oppervlak.e des lichaams bragten en de nieuwe ophoping derzelve, door de ingewanden te verfterken, beletreden; de rhabarber met campher en [al ammoniac beantwoordeden het best aan dit oogmerk. In alle ziekten was 'er niet alleen een ophoping van flym in de eerfte wegen, maar vooral ook in 't bloed een byzondere dikteen flymagtige traagheid, welke zich door alle toevallen openbaarde. Hierom was ook de geelzugt by kinderen en oude menfchen zeer algemeen. Deze geelzugt was- ook van een geheel anderen aart dan in de maand September. Eerst gevoelden de Iyders een drukkend» pyn in de maag, walging, zwaarte en dotfe pyn in het regter hypochondrhim met braking van taaye flym, de pols was langfiam en traag, het water eerst dik en flymagrjg. Op den derden of vierden dag der ziekte wierden de oogen en het aangezet eerst geel, de ontlastingen waren flymagt\J. hard en kleiagtig, het water wierd nu ook drabbig geelagtig groen, of bruin. Een braakmiddel verligtte in 't eerst de ziekte aanmerklyk, zodat dikwyls door het ontlasten der taaye flym in de maag de eetlust geheel herfteld wierd, oplosfende extracten met de rhabarber en fep ryklyk toegediend, namen de ziekte in weinige dagen geheel weg. Om de veèikragt der ingewanden te herüellen, liet ik
lan^



'sGravenha ge. rc>7
lang een aftrekzei van quasfiehout met rhabarber gebruiken.
Geduurende den kouden enmiftigen NW. wind, dien wy omtrent den 9 hadden, wierd het getal der zieken aanmerkelyk vermeerderd door de hoesten en verkoudheden. In 't begin hadden zy een fcherpe hoest, met een ontlasting van fcher* pe ftof uit den neus, die de keel ontvelde er» een angina ferofa gaf. De meefte menfchen agteden deezen hoest niet, en hierdoor wierd dezelve dagelyks droo^er, meer prikkelende en piepende, vooral des nagts; hierby voegde zich dan tegens den avond koorts met koude, plaatslyke pyn tüsfchen de fchouders, of in de zyde, die de ademhaling belemmerde, zodat de hoest by eene diepere inademing vermeerderd wierd; zy konden op de aangedane zyde geheel niet, en bezwaarlyk op den rug of agter over liggen; de pols was in 't begin klein en ingetrokken, de tong vogtig, wit, met flym bezet; de ondasting ongeregeld, het water dik, de eetlust zeer gering. vSpaamche vliegen deden in 't begin geen nut, en 'er wierd altyd een aderlating gevorderd, welke , offchoon zy weinig de pyn verligtede, egter aan het dik bloed een grotere vryheid gaf ende pols ruimer maakte.
Het afgetrokken bloed was dik en geleiagtig, zodat 'er zich byna geen wei van affcheidde, by de tweede aderlating vertoonde zich een platte rheumatifche korst, die egter een weinig omgekruld was. Gewoonlyk bragt de aderlating dit voordeel aan, dat de koorts, die eerst min of meer aanhoudende was, nu fterker remitteerde9 met duidclyker koude en lilling begon, Ma en



t68
Bericht tan
en des morgens met een fterk zuur ruikend zweet eindigde. De ftekende pyn, die na dit alles voortduurde , luillerde nu na het aanleggen van fpaanfche vliegen, en gemeenlyk wierd de ziekte nu door een zagt uitwaaslemende behandeling weggenomen. Dit was dus een febris catarrhalis met een plaatflyke rheumatifche pyn verbonden.
Zomtyds eindigde deeze catarrhale koorts in rooj. Deeze koorts begon met koude en huivering, remitteerde des morgens met een fterk zweet, de tong was wit, de pols vol en hard'; na de aderlating vertoonde het bloed zich meer ontftoken; de tweede aderlating fcheen meer dan de eerfte te verligten, intuffchen kwam de koorts des avonds weder zonder koude, maar was meer van yling en flaperigheid verzeld. Op den vierden dag kwam 'er na een hevig acces van koorts een roofagtige opzetting van de eene zyde van 't wezen, intuffchen vertoonde dezelve zich als een najaars roos, door dien de kleur van 't wezen meer geelagtig en purperverwig was, en tegelyk met het uitbreken dcrzelve de mond bitter en de tong behagen wierd, terwyl de adem zeer fterk riekte, en het water etn galagtig bezinkzel toonde. Den zefden dag vertoonden zich veel blazen met geel vogt vervuld, welke weder verdwynende, door een nieuwen aanval te voorfchyn gebragt wieideu, en de koorts zeer verligtten. Ik tragte nu, door ruime ontlastingen te bevorderen, en het openhouden van een fpaanfche vlieg in den nek, deeze ftof te ontlaften, waar door de ziekte fpoedig ophield.
De



'sGlAVINHiC» ïfy
De Heer Gr ant merkt te regt op, dat de koorts van deeze maand hardnekkig is, en zich niet gemaklyk laat overwinnen, by aldien 'er geen roos of intermitterende koorts by koomt.
Wanneer deeze roos een der oogen aangreep, wierd 'er een zeer moeyelyke ophthalmia Jerofa gebooren, de vaten der albuginta wierden zeer rood en opgezet, rondforn de cornea vertoonde zich een roods kring van kleine opgezette vaten , v/elke de randen van de cornea opzerteden; intuffchen was de pyn en de gevoeligheid voor 't licht niet aanmerkelyk, van tyd tot tyd kwamen 'er pynlyke fchoten door 't geheel oog. Na eenige dagen kwam 'er inden hoek der cornea een donker flipje, '^welke fchielyk het geheel waterig vogt troebel maakte en als in dunne etter veranderde. Aderlatingen, fpaanfch; vliegen, bloedzuigers, alle oogwaters &c. konden den voortgang dezer ziekte niet beletten. Seerlc opengehoudene fpaanfche vliegpleisters in den nek, het gedurig toedienen van fterke purgantia, vooral van het fal epshamenfe tot dat 'er dunne en wateragtige ftoelgangen kwaamen, en het drinken van een decoEt farfaparilla, bragten een dik etteragtig bezinkzel in't water, waardoor langzamerhand het humor aqueus weder helder wierd, 'er bleef egter nog lang een witte vlak op het hoornvlies, welke door eene zalf uit eenige greinen rood pratipitaat en axungta bereid, en een ecorce de garouo? den arm wierd weggenomen.
De borftziekten, welke gedurende de vogtige en koude W, winden op het laatst der maand regeerjyi 3 den



170 Bericht van
den, waren verfchiïlende naar mate zy in verfchiïlende geitellen voorvielen.
By volbloedige fterke bejaarde lieden heerfchte de ptripneumonia notka van Sydenham en Boerhaave, Zy nam haren aanvang met een pynlyke gewaarwording door alle ledematen, geweldige hoofdpyn, als of het hoofd van een zoude berften, vooral vermeerderd wordende door een zware, volle, moeüvke hoest, een zwaare en moeilyke ademhaling, eene zeer ongemaklyke ligging, een witte ïlymige tong, gedurige flaperigheid, doch ongeruste en afgebroken flaap, een zeer waterige of dikke papagtige urine, verftopte ftoelgangen, angst en benauwdheid, walging,een volle en ftcike pols, waarby nog zommige hadden een fteekende pyn in de borst. Deeze ziekte welke by Boerhave en Sydenham onder den naam van peripncumonia notka befchreven is, verfchilt ca myne gedagten niet van de ware peripneumonie, dan in zo verre dezelve in een fiymagtig geftel valt. De dikte van het bloed maakt dat het met moeite door de longen ftroomt; de koude, welke een fterkere zamentrekking der longen te weeg brengt, vermeerdert deeze moeilyke doorftraling, en hieruit ontftaat dus ligt een zamengeltelde ziekte uit flym en ontfteking, waarvan dus zo veele wyzingen zyn, als 'er geitellen gevonden worden. In fommige is de ziekte byna zonder ontfteking, terwyl by anderen de hoogfte trap daarvan befpeurd word. Men begrypt hier uit, dat men in deeze ziekte by zommigen zeer fpaarzaam moet aderlaten, terwyl by anderen



'jGïiavinhagi i?i
\
tcB rykelyke en zeer dikwyls herhaalde, bloedontlaftingen gevorderd worden. De behandeling van Sydenham en Roerhave is over 't algemeen zeer gefchikt, clan men zoude zomtyds kwalyk doen om den anderen dag een lating en een purgeermiddel voor te fchryven. Daar by de eene dikwyls in 't begin een braak-en purgeermiddel de ziekte zal doen eindigen, zal 'er by den anderen meer dan eene aderlating op een dag te pas koomen. In alle gevallen zal een aderlating in het begin altoos de vryheid van circulatie bevorderen , terwyl een braakmiddel de long niet alleen, maar ook de maag en ingewanden van zeer veel taaye flym zal bevryden.
Dan, byaldien de ontfteking hevig is, is het niet raadfaam, braakmiddelen in 't begin te geven, als alleen, door het toevoegen van een weinig Tart. Emeticus by de purgantla, een zagte braking te verwekken. Zelf oordeel ik het niet zeer veilig deeze middelen te geven in fterke ontfteking, voor dat 'er ontfpanning genoeg is, om door de prikkeling deezer middelen de ontfteking niet te vermeerderen. In die gevallen van ptripneumonia notka, die onder myne behandeling gevallen zyn, heb ik altyd gezien, dat de ziekte voor 't grootfte gedeelte ontftckingagtig was, en daarom met zeer veel vrugt herhaald en ruim adergelaten, tegelyk ontbindende en zeer zagt afvoerende dranken gegeven, en dan eerst fterkere purgeermiddelen toegediend, wanneer de kragt der ontftekirg gebroken was. Dan eerst verligten de ontlastingen de borst, en dryven de flym tuur beneeM 4 dea



f'f* Bericht van
den uit. Niets' is na myne ondervinding fchadelykerm deeze ziekte, dan het vro g toedienen van expectorantia, dewyl daar door de borst meer en meer met flym vervuld, en dikwyls een fhkkng gedreigd word. Spaanfche vliegen m t begin der ziekte aangelegd zyn even eens nadelig; hierdoor worden de voeten nog meer naar de borst toegeleid. Wanneer door een zwakheid der longen, of een alte grote zamentrekking derzelve de ophoesting op eens ophield vond ik, dat een kleine aderlating en het aanleggen van fpaanfche vliegen op de borst en aan de beenen, dikwyls den lyder uit het grootffe gevaar reddeden. Nadat het bloed door behoorlyke ontlasting genoegzaam gezuiverd was, deden de gummi ferulacea met kermes minerale of fulph. aur. ant. de overblyfzels der ziekte door een heilzame ophoesting, fchielyk verdwynen.
In tegenovergeftelde droge inflammatore gei ellen had deeze ziekte een geheel anderen Joop. Zy begon met koude en rilling en ftekende pyn in de Zyde op de hoogte van de valtche ribben, de zieken konden op beide zyden gemaklyk liggen, de pyn vermeerderde by de inademing, maar vooral door 't hoesten de hoest was zeer droog en gedurig, 'er volgde brandende hitte met een fnelle ingetrokkene pols. De tong was aan-de randen vogtig en WR, in t muiden brum en droo*, 'tr was waling en braking van flvmagtige ga) het weezen was nier rood noch opgezet. Wy' nadden hier een zamenloop van ontfteking en faburra gaftrica, hierom liet ik in 'r begin
een



*sG ravenhage,;
If3
een aderlating doen, waar door aanftonds de fterke pyn verdween, doch de benauwdheid aanhield, ik liet daar op een refolverende drank toedienen met een weinig Tart. Emttic. • waarna een ontlafling van zeer veel kwade ftoffen van boven en van onderen volgde. Het bloed was zeer ontftoken, en hierom wierd de aderlating herhaald , vooral omdat de hoeft hevig aanhield en de 'ophoefting bloedig was. Wanneer op den derden dag de pyn en hoest wederkeerden, liet il? voor de derdemaal aderlaten, hier op volgde gewoonlyk meer verligting , en de ophoefting fcheen nu meer gekookt , intuffchen bleef de koorts met verheffing des avonds aanhouden. Het voor de derdemaal afgetapt bloed had een platte rheumatifche korst. Ik liet cm die reeden aanftonds fpaanfche vliegen aanleggen op de zyde, waarna de kooits fpoedig ophield, en gekookte met bloedftrepen gemengde fluimen gemaklyk ontlast wierden. Gedurende de geheele ziekte zorgde ik, dat de buik ruim wierd opengehouden.
Deze phuritides waren dus zamengefteld uit het óntftekingagtige en zinkingagtige en van een verzameling van bedorven ftoffen in de eerfle wegen vergeeld (pleuritis infiammatorio -faburrali- catarriïalis).
Veele hevige rheumatique pynen in de borst, verdroegen aanftonds herhaalde fpaanfche vliegen, zonder aderlating, doch vorderden tevens ruime ontlaftingen.
De pleunifen, die wy doorgaans hier te lande ontmoeten, of fchoon zy in 'teerfte begin M 5 her



374 Bericht van
hevig ontftekingagtïg fchynen, hebben egter * . tyd rekenen van zinkingagtige fcherpte by zich. Zeldzaam is de tong zeer droog, en meest kun• nen zyop de aangedane zyde niet liggen. Men denke egter niet, dat men hierom aanftonds fpaarfche vliegen moet aanleggen. Ruime aderlatingen en een ontftekingwerende behandeling worden zoo lang vereischt tot dat de korst van het afgelaten bloed geheel plat is, en de pols merkelyk van zyn eerfte hardheid verloren heeft. Als dan heb ik altyd waargenomen, dat fpaanfche vliegen, zelf wanneer de koorts no'j, aanhoudend en de pols zeer fnel was, niet alleen de pyn, maar ook de koorts, door de ftof na buiten te lokken, wegnamen.
Vrouwen van een volbloedig en flap geftel hadde nu bloedfpuwing met een inflammatore koorts, waarin fterke aderlatingen en een zeer ontftekingwerende behandeling gevorderd wierden.
Te regt merkt de Heer Stoll aan, dat in de flappe winters zeer dikwyls flappe geftelJen waare ontfteking ziekten krygen, terwyl fterkere menfchen voor dezen prikkel ongevoelig zyn en daardoor niet aangedaan worden.
Reeds voor twee jaaren was my de cortex an. guflurat ter beproeving door den Heer M a rc a r r> uit Engeland medegebragt, ik had dezelve flegts eens doch met oogenfchvnlyk gelukkig gevolg in een chronifche diarhé toegediend. Ik had nu gelegenheid dezelve in een diarhéa fymptomatica te beproeven in het laatfte tydperk der tering. Ik liet aan 'deze lydereffe daarvan driemaal daags 10 greinen in poeder toedienen met dit uitfteekend gevolg, dat daardoor de diarhé
wel-



'sGRAVENHiCfc I7<f
welke na geene andere-middelen luifterde, zeer fpoedig wierd weggenomen.
In trage en koude geitellen, was een taaye en dikke flym en zwartgallige gefteldheid aanwefig, die wy te vooren (Ao 1788.) befchreven hebben. Ook waren 'er veelen, die chronifche mtflagen hadden, waarin flymbreekende laxantia den meeften dienst deden.
December.
Deze maand is in 't begin buiten gemeen zagt geweest, zoodat wy van den 1 tot den 6 zagt regenagtig weer met W. wind hadden, hierop volgde helder weer met vorst en O. wind, den 3 was het dooy weer en regenagtig. Den 10 fmeltende fneeuw. Den 11 N. wind en vorftig. li O. wind met fneeuw, van den 13 tot den 16 ZO. en ZW. winden met zagt weer. Van den 16 tot den f23 des nagts vorst, doch door den dag helder en fchoon weer met een O. of N. wind. van den 23 tot het einde der maand ftorm en buiagtig met veel reegen en een veranderlyke W. ZW. of Z. wind.
In 't begin der maand, hadden het zwakke lieden het ergst, en zukkelden aan catarhaleen flvn> agtige ziektens. • Hoeflen, inftortingen van tusfchenpozende koortzen, lumbago, rheumatique pynen, maagpynen , coliquen, kramphoeften waren meest al de gewoone ziekten.
Na den Öden zagen wy rheumatique ziekten met ontfteking gemengd, zinkingagtige pleuriffen, zeere keelen, catarhale met ontfteking
ge-



576" Bïu.ht viK
gemengde koortsen, zeer moejelyke waterlofmg, zinking pynen.
Den 16deBeroerten, vloeden, bloedfpuwingen, walgingen, hevige rheumatismi en oogziekten.
Den 24 paarde zich met de ziekten meer'flym ; flymhoeften, roos met flym, coliquen, maagpynen, zwellingen der oorklieren.
Veele kinderen hadden geelzugt, wierden door braakmiddelen van veele taaye flym bevryd , en herftelden door ontbindende zouten en zagte laxeermiddelen.
De catarhale koortsen, of verkoudheden met koorts gepaard, die wy menigvuldig omtrent den 3 waarnamen, begonnen met huivering, of ver wittelingen van koude en warmte, welke s'avonds erger wierd, de huid was heet en droog, de pols fnel en zelden hard, de ademhaling gemaklyk , de hoest was kittelende en gedurig aen lyder afmattende, of geheel droog, of met een uitwerping van zeer dunne en fchuimagtige flvm, 'er was altyd een prikkelende gewaarwording in de keelen onder deprocesfus 'ensiformis van het borstbeen, by fommige was een zinkingagtige zeere keel, by anderen tand of oorpyn. De hoest was vooral des nagts door het liggen en de warmte van het bed zoo ondraaglyk, dat de zieken het in het bed niet konden houden, de tong wüs wit, vogtigen papagtig, het water dik en drabbig. Zommige braakten een dikke taaye flym en waren daardoor zeer verligt. In het begin ( in ftatu morhi crudo) deed de aderlating nut, en het bloed was met een ligte ontrteeking korst bedekt, de flym wierd na dezelve meer
ont»



's Graven hagê t$
ontwikkeld, zoodat zygemaklykdoor een braakmiddel konde ontlast worden. Alle olie en flymagtige middelen, en borstdranken verergerden den hoest, Ipecacuanna en kermes waren vooral nuttig, omdat de geringde gift daar van abyd een heilzame braking te weeg bragt. Zagte fmeltende afvoerende dingen, als manna, rhabarber en middenzouten waren tot het zelve einde dienftig. Maar wanneer de hoest meer chronisch wierd, nam zy de gedaante van een maaghoest aan, kwam met acceffen en verergerde na den eeten. Opium met cachou, yslandfche mosch en de polygala amara met koortsbast voldeden dan uitnemend.
Omtrent het midden van December, wan-7 neer het weer vorftig en koud was, paarde zich de zinkingagtige ftof meer met ontfteking, zo egter, dat by allen een galagtige ftof in de eerfte wegen gevonden wierd. Deanginae inflammatorio-firofa waren nu zeer algemeen. Een ruime aderlating, gefchikt naar de kragten en de omftandigheden der Iyders bragt veel verligting aan, en het bloed was zeer ontftooken. Daar de tong zeer beflagen en geel de fmaak bitter en de urine dik geel en troebel was, toonde dit de noodzakelykheid der emeto - catartica aan. Deze een en andermaal herhaald zynde, wierd de ziekte of geheel weggenomen, ©f ging in een algemene rheumatismus over. Deeze rheumatismus verdroeg ?een fpaanfche vliegen, maar in't begin aderlatingen, waarna een braking van zelf aankwam , die een menigte gal en flymagtige ftoffen



Bericht van
fen onflaftede, en de ziekte onbegryplyk ver3igtede. Kleine giften van Tart Emeticus Jpecac., & fulphur. aurat., veroorzaakten in 'tbegin zagte en gemakkelyke brakingen, en daarna een verligtend zweet.
De maand ten einde lopende, wierd het weer zeer koud guur en regenagtig. Hier door wierden de vogten verdikt, de eerfte wegen Verzwakt, de omloop des bloeds door het geftel der poortader vertraagd, de flym, welke in de ingewanden nestelde, vooral by zittende en werkende menfchen meer vastgezet. Het bloed het welk in de groote takken der ingewanden traag bewoogen en opgehouden wierd, belette de wederkeering van 'tbloed naar de refter holte van het hart, en de uitgang uit het linkergedeelte, hierdoor ontftond een ophoping van bloed in het hoofd en in de borst, en veroorzaakte by fommigen gevaarlyke toevallen, welke moeilyk konden weggenoomen worden. By andere veroorzaakte dezelve taaye flym chronifche uitdagen, welke alleen door het behoorlyk ontlaften der ingewanden en buiksvaten konden herfteld worden.
De zwellingen der parotidts by kinderen, waren algemeen, in een jongeling van i7jaaren zag ikeersrde eene, vervolgens de anderen parotis 'opzwellen, den derden dag was ook de glandula Thyrtoidea zoo opgezet, dat het een kropgezwel geleek, een verwarmende pap, en een dscocJ. 'aperlens laxans, genas hem in zeer weinig dagen.
LTST



'sGkaveniïage. 17$"
L 'Y S T,
DER
GESTORVENEN fa's G R A f E N H A Q &
IN DEN JA ARE 1791.
tfamary , . I34
February , 8?
Maart . * 73
Aprit «j • ï 9*
• i * 91
<3?«/y . 7I
Auguftus . . . 95 September , . ; zoi
November » - 97
December .» J 99
Tonaal »"i
1104



lp Bericht van
WEERSGESTELDHEID
e n
ZIEKTEN
v a »
>GR A VENH AGE,
van 'tjaar 1792.
January*
De maand van January was zo veranderlyk-, dat wy geen twee dagen Ziadden zonder aanmerkelyke verandering in den dampkring te ondervinden. Van den i tot den 3 hadden wy Z, ZW. en W. wind met mist en regen. Den 4 N. wind met heldere vosst. Van den 5 tot den 3 mist en Z. wind. Den 8 heldere vorst. Den 9 regen met 'ZW.' wind. Den 10 fmeltende meeuw, de wijid N. Den 11 heldere vo.st. Den 12 en 13 fneeuw met W. en NW. wind. Den 14 ZO. wind, helder-en vógdg. Den 15 zagten regen met.ZW. wind, tot den 18, wanneer wy mitlig weêr hadden met vorst, de wind N en NW. Den if en '22 bleef het weêr helder en vorstig, de wind ZO. Van den 23 tot het einde der maand was het weêr zeer zagt, regenagu'g en ftormig met ZW. wind.
Hm



*s G R A V E N H A G E. l3l
Het getal der zieken was in 't begin van Jantiary aanmerklyk groot. Het flappe weêr verzwakte het lichaam, maakte de fpy^. vertering gebrekkig en de uitwaasfeming ongeregeld, hierdoor heerfchte er een flymagtige gefteldheid, waarmede zich een faburra biliofa paarde. Hieruit ontftond die koorts, welke Sydenham en Gr ant de winterkoorts genoemd hebben, en die uit de dikte der vogten, een te groten toevoer van flym na de ingewanden, en een ophoping van bedorvene ftoffen in de eerfte wegen, gebooren word.
De zieken klaagden over zwaare hoofdpyn, duifeling, walging, braking, benauwdheid omtrent den hartkolk, fmaakloozen mond of bitteren fmaak, verwifielingen van koude en hitte, pyn door armen , beenen en de lendenen, traage buiksontlasting, zyyldenzeer ligt, het wezen was rood en zy zweeteden fterk zonder verligting, de tong was met een dikke witte flym overtoogen, het water of rood of dik en troebel, de koorts verhefte des middags of na den eeten : 'er was geen trifist als alleen een crisis partialis; en de ziekte fchikte zich langzaam, en zeer ongelyk tot beeterfchap, wanneer 'er een dik zetzel in 't water befpeurd wierd. Eene aderlating, waardoor een dik en met een rheumatifche korst bedekt bloed wierd afgetapt4 een braakmiddel, en vervolgens openende en verdunnende dranken met fpaanfche vliegen, waren hier de veiligfte hulpmiddelen. Met deeze koorts was dikwyls een plaatslyke zinking gepaard, welke de ziekte als door gen foort van crifis fcheen te feheiden, een zwelN ling



l82 BEPvlCHT van
ling der oorklieren was vooral hier in zeer gemeen, en gemeenlyk zwol eerst de eene, vervolgens de andere en eindelyk de ftrottenhoofdsklieren, wanneer de ziekte tevens wierd weggenoomen : verzagtende pappen en laxeermiddelen deden deeze klieren zonder fnppuratie verdwynen. —Eeveneens fchcidde de ziekte zich door een opkomende zinkingagtige zeerekeel.
De zinkingagtige oogziektens, of fchoon niet zeer pynlyk, maakten ligt kleine zweertjes op de albuginea, welke hardnekkig zynde, dikwerf door het lancet moeiten geopend worden, de vaten der albuginea, waren varkeus, de oogen liepen van eene fcherpe weiftof over, egter waren zy voor 't licht niet zeer gevoelig. Deeze ontlteeking in 'teene oog geneezen zynde, ging ligt tot het andere over. In 't begin wierden aderlatingen, bloedzuigers, en fpaanfche vliegen aangelegd, en uitwendig zamentrekkende collyria uit het vitr. alb. ferum aluminofum &c. op het oog gelegd, terwyl inwendig om den anderen dag een afleidende purgatie uit fa!, epsk of fal. glaub. wierd toegediend. Des avonds ?.ppliceerde men op 'toog, of het gewoone ung. ecu tere, of de roode praecipitastzalf, uit een Dr. axungia en i of 2 gr. piaecipitaat bereid. De roode prtecipitaat deed in deze chionifche oogontfteking zeer veel nut, en trok de uitgezette oogvaaten uitnemend zaraen.
in een persloop, die zeer lang geduurd had, en na generhande middelen wilde luifteren, fchreef ik de cortex angufiurce met zeer veel vrucht voor. Ik heb dezelve met een even gelukkig gevolg in een anderendaagfche koorts,
en



"sGravenhage 185
en in een maagpyn, welke tegens- alle andere middelen hardnekkig bleef, toegediend. Dit middel fchynt, behalven zyne verfterkende kragt, iets krampiftillends te. bezitten, 'twelk ook eenigzins door den fmaak, die iets na de Ipecacuanna gelykende heeft, word aangewezen.
Van den 1 o tot den 15 hadden wy een vry fterke vorst met fneeuw. De catarhale koortfen waren nu meest zuiver of met een weinig ontfteking gemengd, rheumatique pleuriffen, coliquen, en verkoudheden &c. vereischten meest na een kleine aderlating, ( 't bloed was met een platte korst voorzien) emollientia en zagte dia^ phoretca; wanneer 'er een plaaislyke pyn by was, fpaanfche vliegen.
Veele kinderen, die te voren kinkhoest gehad, en daardoor zwakke longen hadden, wierden op dezen tyd door ftikzinkingen aangetast: het warm bad, een fpaanfche vlieg op de borst, en een mixtuur van oxym fcillit en kermes miner voldeed over het algemeen het best: by een kind wierd egter een aderlating gevorderd ; de clyfteeren deeden in deeze ziekte ook een zeer voortreftelyke uitweiking.
Van den 15 tot den 18 was het weer zagt,1 en nu zagen wy veele verkoudheden, en catarhale koortzen met een flymagtige gefteldheid.
Op den 18 kreeg ik een hevige pleuris by een jong en fterk menfch, by wien den eerften dag alle teekenen van galkoorts waren, die egter den volgenden dag verdwenen, wanneer de ziekte volkoomen ontftekingagtig was. Dcor herhaalde aderlatingen de ontfteking gebrooken hebbende 3 onderhield ik door clyfteren en laxantia N » zag-



■ 184 Bericht van
zagte buiks" ontlaftingen. In 'tbegin was het bloed zeer ontftoken, naderhand rheumatifch, wanneer ik met vrugt fpaanfche vliegen liet aanleggen. De ziekte fcheidde zich eerst door ontlaftingen, daarna op den 9 dag door een zeer dik etterig water, zonder eenige fluimloozing. Op den 15 dag kwam 'er een furunculus op de borst, en hy genas zonder eemg overblyfzel van ongemak.
Van den 19 tot den 22 hadden wy wederom vorst;duizelingen, zuifingenderooren, ftuipen, zenuwaandoeningen , bloedfpuwingen, en uitflagen, waren nu de heerfchende ziekten.
Den 22 volgde'er wederom flapvogtig weêr, en nu waren 'er veele fiymkoortfen, waar van
een reeds den 6den dag dodelyk wierd.
Zonder voorafgaand ongemak begon de ziekte met een koude rilling, flaaprigheid, duifeling en zwaarte in het hoofd, hier op volgde roodheid van 't wefen en hitte zonder zweet. Den volgenden dag keerde de koorts weder, maar gepaard met walging, bitteren mond,een vuile tong, benauwdheid, en alle andere teekenen van turgerende ftof naar boven, vooral byaldien 'er een aderlating gedaan was. Zommige hadden een hoest, die vooral den flaap belette. De ontlafting van veele taaye flym door een braakmiddel, het openhouden van den buik door purgeermiddelen, en daarna een dik rheumatiesch water, genas ze allen.
Zelden wierden fterke mannen, maar alleen vrouwen en kinderen door deze ziekte aangetast. "Kinderen en jongelingen hadden ook nu meer waare ontftekingagtige pleuriflen, welke doorader-



'sGra venhage
185
devlatingen en verkoelende middelen gered wierden.
Zwangere vrouwen kreegen na hevige colicq pynen miskramen, die niet waren voor te komen.
Kraamvrouwen wierden ook ligter door buikpyn en diarhé aangetast, welke door pappen, emoilierende dranken, ciyfteren, en zeer vermoogend door kleine giften van de Ipecamanna geftild wierden.
Op 't eind der maand mengde zich meer gal met deze flymziekten, dewyl nu het wéér byzonder warm was; hierom waren de netelroos , fcheelehoofipyn, rheumatique pynen, oogontftekingen meer galagtig, verdroegen geen zweetmiddelen, maar vorderden braak- en purgeermiddelen. Hierom wierd de febris eryfipelatofa zelve door in 'e begin een braakmiddel, en naderhand door zuure dranken met fenne aangezet, en door een kunitige diarrhe fpoedig geneezen.
February.
De maand van February was over het geheel regenagtig, 'er waaide meest een ZW. wind. Van den 3 tot' den 5 W. van den 6 tot den 8 ZW. van den 9 tot den n ZO, miftig en koud. Van den n tot den 15 was de wind W. met zagten regen, van den .15 tot den 18 hadden wy zulk een fterken vorst en fneeuw, dat alles daar mede dik bedekt was. 19 helder weêr met O. wind, den 21 fneeuw, N wind. 23 ZO. wind, heldere 3N 3 vorst



i86 Bericht van
vorst Den is kreegen wy een zagten doov met W. en ZW. wind tot aan het eind der maand.
Met het begin van February, waren 'er veel febres pituitofo-biliofa, welke eenige dagen geduurd hebbende, meer catarrhaal wierden.
'Er waren veele rkeumatifmi acuti met tekenen van onreinheid in de eerfte wegen De ziekte nam haren aanvang met koude, daarna hitte en fiyfheid der ledematen. Het zweet vermeerderde de zwelling en pynlykheid der geledingen. Het water zette een vioolkleurig diK bezinkzel. Een of meer a Jerlatingen, waar door een dik en met een rheumatifche korst bedekt bloed wierd ontlast, verligteden de zieken. Door openende afkookzels met tamarinde en fal glaub. wierd veel galagtige flym ontlast. Na genoegzame aderlatingen en ontlastngen, deeden juleppen van fp. minder, fp. Nitr. dulc. met laud. liquid. nut, waar op de fulph. aur. ant met camphor en opium tegelyk met een fterk afkookzel van den klittenwortel, met het befte gevolg gegeven Moerden.
By een man van 50 Jaaren kwam een kwaadaartige koorts met zwaare benauwdheid, welke van zulk een menigte ant hr aces, welke als pestkolen waren, verzeld wierd, dat hy daaraan, na eenige weeken flierf.
* Wanneer omtrent den 8 de wind N. wierd zettede zich de catarrhale ftof door de beier! te uitwaasfemingop de ingewanden, hieruit ontitonden veele Colica rheumatica. Zy begonnen



'sGlAVIHHAGÏ Ï87
nen als gewoonlyk met vliegende pynen door de leden, die zich of paarden, of eindigden met fcherpe pynen in de ingewanden, welke door alle voedzel en vooral door warme dranken heviger wierden. De verzeilende koorts was remiterende, en des nagts, en in 't bed ereer De afgangen waren of hard, of wieren door de ligtfte prikkeling van rhabarbarma dun, pynlyk, en met persfingen verzeh,; de pyn verbreidde zich tot de blaas, en 'er ontftond een pynlyke waterlofing, zo dat alle oogenbhk de zieke met zeer veel pyn een weinig hoogrood water loofde. Zeer veel verdunnende dranken, kleine giften opium, clyfmata emolhtntia, fpezeryagtige Hovingen des onderbuiks, en het vryven des buiks met het hmmtntum (jpodeldoch van den Heer van der Haar deden hier veel nut
By fommigen was een zamenloop van galagtige ftoffen, die door braakmiddelen moeften ontlast worden.
Wanneer de wind wederom na het weiten »-ïn"- met warmen regen, veroorzaakte dit veeTe vei koudheden, welke offchoon zy meest faburraal fchenen te zyn, egter in t begin geen onduidelyke kenmerken van bykomende ontfteking toonden.
Zy begonnen met een langdurige fterke kou. de met inwendige rilling, verwarring der zinnen, Yling, dorst, zwaare hoofdpyn, een witte flymagtige tong, walging, bitteren fmaaW, en een zeer dik water. Een aderlating, een braakmiddel en daarna herhaalde laxantia namen deze ziekte weg.
N 4. J a



383
BXRICHT VAN
. In dee?e koude das;en waren 'er veele pfru ritldes rheumatico - tnflammatoria, parotides, angina catarrhale*, cephalea rhtumatica, uiting en peripneumonia notha. Kraamvrouwen hadden veel geerft uitflag.
De uitbotting der tanden by de kinderen was moeilyk, en met ontfteking, ftuipen, hoest, zuur en andere zwaare toevallen verzeld. In deze toevallen deden de flores zinci wonderen. De flores zinci heb ik lang en menigvuldig gebruikt voor dat ik daar van eenige uitwerking gezien heb; ik zag egter met verwondering, dat de luna fixata van Ltjdeman in die gevallen wondei en deed, en de ftuipen bedaarde, waar in ik te vergeefs de flores zinci beproefd had, ik dagt dus eerst, dat de Heer Gaubius te omvgt de luna fixata voor flores zinci hield. Dan by naaukeuriger onderzoek vernam ik, dat Ltjdeman altyd zeer zorgvuldig belaste, zyne poejers met fuiker vermengd" droog in den mond te laten ftrooiien, en een half uur voor en na dezelve de kinderen niet liet zuigen. _ Dewyl ik begreep, dat even als dé flores zinci in roos en uitwendige ontfteking der huid, de hitte matigen, en de hnidkramp wegnemen, dagt ik dat veelligt de plaatflyke aanbrenging dezer bloemen op'de gevo;lige tepeltjes der tong moo^lyk een antispasmodifche werking langs het geheele zamenllel zoude kunnen veripreiden, welke door dilutie met water of eenig ander vogt wierd weg genomen, en dat de zinkbloemen byzonder m:;n> konden zyn, wanneer zy plaatslvk aan het ontftoken tandvlcefcb, wierden aangebragt. De
on-



'sG RAVENHAGE 1^9
ondervinding heeft deeze gisfing volkomen beveiligd , en zedert ik de zinkbloemcn den kinderen droog toediene, heb ik genoegzaam abyd daar vsn in lluipen de fchoonfte en een meest onmiddelyke uitwerking gezien. Zedert het berigt in de vaderlandfche letteroeffeningen omtrent de bereiding van Ltjdeman van dezen metaalkalk, heb ik ook altyd dezelve laten afwasten , en gezien, dat daar door aanmerklyk de braakverwekkende kragt gebroken wierd.
Men zorge egter altyd \ dat men zuivere en wel gebrande zinkbloemen hebbe, dewyl ik meermaalen ondervond, dat de met kryt of op eene andere wyze vervalfchte kalk geen uitwerking deed, en dat ik zeer wel Haagde met die zinkbloemen, van welke ik overtuigd was, dat zy wel waren toebereid.
Wanneer op het eind der maand ^ het weer droog wierd, vermeerderde het getal der zieken aanmerklyk; 'er waren veel verkoudheden, en zingkingagrige zeerekeelen, maar vooral heersehtë 'er een colica rkeumatico inflammatoria, waar in de pynen ondraaglyk waren, alle tekenen van onreine ftoffen in de ingewanden waren hier afwezig, de koorts was zeer hevig, en da pols zeer zamengetrokken, herhaalde aderlatingen, en fpaanfche vliegen op den buik deden hier de befte uitwerking. Ik befchouwde deze ziekte als een roofagtige aandoening der darmen, en hierom waren de fpaanfche vliegen, welke de zinkingagtige ftof na buiten bragten, hier zeer voordeelig,
N 5 &aart.



ïoo Bericht v a 5i
Maart.
Het weêr was in het begin der maand zeer veranderlyk en regenagtig, de wind was W. ZW NW. van den 7 tot den 14 kregen wy een ftrenge vorst met fneeuw, hierop volgde een malfche ,regen tot den 20, die weder door ten koude heldere lugt met een N wind vervangen wierd. Dit weêr duurde tot den 31, wanneer het weêr weder zagt wierd, terwyl de wind na het wellen liep.
In de maand Maart zagen wy veele chronifche ziekten by zwakke en flymagtige menfchen , als amenorrhea', leucorrkea , zenuwtoevallen, flym en maaghoeften. De koortfen waren alle van een flymagtigen aart. Veele kinderen hadden flikzinkin^en.
Na den 7 verminderde het getal der zieken langzamerhand, hoewel fommige door de fchielyke verandering van lugtsgefteldheid hardnekkige en zwaare verkoudheden kregen, die, met ontfteking verzeld, aderlatingen vorderden.
Na dat de koude weder fchielyk tot een natte warmte overging, zagen wy veele zinkingagtige pleuriffen, en rheumatique pynen.—■ De overgebleevene ontftekingagtige gefteldheid des winters, voegde zich nu dikwyls by de flym der lente, en veroorzaakte by bejaarde lieden een peripneumonia notka, welke in *t begin aderlatinren en purgeermiddelen, en daarna oxym. fcillit. en txptctorantia vereifchte.
Een ongetrouwde Juffrouw van in de veertig jaren kreeg, ongeveer fes jaar geleden he-
vi-



S"G tt. A V E N H A G B.
191
vige tandpyn in de regeer bovenkaak, en liet zich daarvoor een kies trekken, van dien tyd al* aan gevoelde zy geduurige hevige pynen, welke als een blikfemftraal door de bovenkaak fchooten, zich verfpreidden door de flaap van het hoofd, en eene onwillekeurige zamentrekkende beweging van de fpieren van het aangezigt der aangedane zyde veroorzaakten.
Dezefchoten, die verfchriklyk pynlyk waren, duurden flegts eenige minuten, dan langer dan korter, en hielden dan wederom voor eenigen tyd op. Zy was genoodzaakt om zo dra zy deeze pyn gevoelde, baar neusdoek na den moftd te brengen en de kaak te vryven, 't welk haar eeüge verligting fcheen toe te brengen, en hier door was de kiak zodanig rood en glad gevreven, dat zy 'er als rood turks leer uitzag; des nagts was zy veelal vry, doch ontwaakte fomtyds fchielyk uit den flaap, en moest dan overeind zitten en de pyn door vryven verdryven. De ligtfte oorzaak en beweging der kaak bragt deeze pyn te weeg, vooral het kaauwen en fpreeken, zelf fomtyds een fchie-' lyk op de kaak vallende zonneftraal. Het bed, en de verwiffeling van koud of warm weêr hadden op de pyn geen invloed. Zy at fmaaklyk, . doch was dikwyls verdopt van buik, hare menfes waren ongeregeld, en zy was van een zwaarmoedig en zwartgallig temperament. Zo als het metdiergelyke zieken gaat, waren alle geneesheren geraadpleegd, en alle huismiddelen, zonder het minfte effect gebruikt. Ik gaf haar, toen ik voor de tweede keer van haar geraadpleegd wierd,kwik met opium t welke eenigen invloed
op



192 Bericht van
op de pyn fchenen te hebben, ten minden wierden de aanvallen daarvan minder. Ik was genoodzaakt deze middelen ter zyde re zetten wegens een verkoudheid, waar van zy vry hevig wierd aangetast, verzagtende en inwikkelende middelen fchenen den hoest en bykomen•de koorts te verminderen, na d.t ik haar 'savonds vry wel verlaten had, zo dat zy my zelf tot aan de deur van haar kamer bragt, wierd zy in haar bed des morgens dood gevonden. Uit den mond liep een etterige ftof, en het lyk rook reeds zeer fterk den volgenden dag.
Deze ziekte is ongetwyfeld dezelve welke Satjvages onder den naam van trifinm dolorificus en Fothergil onder dien van dolor maxilla befchreven heefr. Fothergil Zag daarvan flegts zeer weinige voorbeelden, en Thilenius getuigt, dezelve maar tweemaal gezien te hebben.
Vogel ,(_manuale t. II.) noemde ze rheumaticus dolor maxillaen geeft daar van eenige voorbeelden op. Dan de Heer Puyol heeft die ongetwyfeld het best en naukeurigst befchreven , in zyn werkje fur le tic douloureux. By Blumenbach (med. biblioth. 2 b. 1 ft. p. 146 J Lentin (beytrage zur aufubend. arzmykimst p. 334) Baldinger (Medicin. Journ. 7 ft. p. 55 en neues magaz. fur artze t. IX. ï. ft.) Sauter (mufeum helv. t. 1.) Blunt ("London Med. Journal ann. 1786. p, 46) en Rahn. (mus, helv. t. 1. p. 302.) vinden wy daarvan verfchiïlende en zeer leezenswaardige voorbeelden.
En ongetwyfeld zouden wy daarvan meerder



s'0 ravehhage:
193
der waarnemingen hebben, byaldien men _ die gebrek niet voor een hardnekkige rheumatique pyn gehouden had. Het is hier de plaats'niet, dit "ebrek utvoerig te behandelen, 't welk ik egter nader in een ander werk doen zal, ik zal hier alleen aanmerken, dat deze ziekte uit verfchiïlende oorzaaken voortkoomt, en dus ook een verfchiïlende geneeswyze vordert.
Intuffchen moeten wy met Lentin zeggen, dat het een ongemak is, 't welk tot nog toe verre van altyd re kunnen genezen worden, fomtyds de kragtigfte geneesmiddelen weerftaat en daarom alzints de oplettendfte aandagt der artzen vordert.
Offchoon ik met Fothergill geloof, dat dit gebrek veelmalen in vrouwen, by welke de tnenfes zyn opgehouden, en difpofitie tot cancer hebben, voorkoomt, en zeker veel overeenkoomt met die hardnekkige rheumatique pynen, die by zwartgallige vrouwen op dien tyd worden waargenomen, en die ik geloof van eene ftof die met de carcinomattüfe ftof analogie' heeft, af te hangen, denk ik egter niet dat dit altyd de oorzaak is. Immers is dezelve ziekte ook by mannen waargenomen, en door geneesmiddelen genezen, welke op de kankeragtige ftof geen werking doen. Na het my voorkoomt , is 'er een aanmerkelyk onderfcheid tüsfchen de dolor maxilla, die idiopatifch is, en die, welke uit een verftopping der ingewanden, en dus door fympathie geboren word.
Fotpergil genas de zieken door cicuta; by anderen deed dezelve niets af; fommige her■ fielden door de bella donna; andere door oplos-



194 Bericht van
loffende middelen ; andere wederom door kwik en een fterke falivatie. Ik meen zoo wel de idiopatiiche , als nu onlangs ook de fymptomatifche dolor maxillat te hebben waargenomen : beide myne Iyders ftierven, ondanks alle aangewende middelen, aan dit hevig en verfchriklyk ongemak.
Den 20 volgde, op een zeer warmen dag, een ftrenge koude, hier door verloor ik een vrouw, die een ontftekingagtige buikpyn kreeg in 24. uuren, na dat zy een meenigte fcherpe bloedige ftof door den afgang was kwyt geworder». —— Zommige ftierven aan beroerte, terwyl 'er veele door duifeling en hoofdpyn aangetast wierden.
De geheele maand door, leden de kinderen door de groote veranderingen der lugt, meer dan naar gewoonte. — Gedurende eenige dagen fchenen zy een verkoudheid te hebben, zy hoeften, en hadden een belemmerde ademhaling. Na dat dit eenigen tyd geduurd had, wierden zy door een hevige koorts met een flekende pyn in de zyde aangetast, welke noch door aderlatingen, noch door fpaanfche vliegen verminderde, het bloed was ook byna niet ontftoken. De koorts verhefte geregeld des middags en des avonds, weldra voegden-zich hier by ftuipen en trekkingen, welke tot ilaapzugc overgingen, zommige kinderen lagen met ongevoelige opene oogen twee en meer dagen lang, de ademhaling was natuurlyk, de pols fnel, by anderen zeer langzaam, de buik was zeer hard en opgezet, by de meeflen was een doorloop, by zommige een hardnekkige buiksver-



S' G ï A V I N H A C ï, I95
verftopping , weldra befchoude ik toen de ziekte als een wormkoorts, en gaf calomel, fat ammoniak met cremor tartari en clyfteren van een aftrekfel \an tanacetum, fantonic, of ftmen fabadilleos, tuffchen beide gaf ik fterkere purgantia, en hier door wierden niet alleen wormen, maar ook een menigte glasflym geloosd, waarna de kinderen zeer fpoedig herftelden.
April*
Het weer was met den aanvang der maand regen- en ftormagtig, de wind i\W. Den 8 volgde er een heldere zuidelyke aangenaame warmte. Dit weer wierd op den n en 12 iets koeler Van den 14 tot den 17 kwam 'er een O. wind met koude, dan op den 17 wierd de wind ZO, en het weer regenagtig en zoel, hierop volgde den 19 een N. wind met rauw en nat weer. Op den 21 kreegen wy een fchielyke fterke vorst, waardoor niet alleen de opene bloefems afvielen, maar zelfs 't groen verdorde. Den volgenden dag, 22, wierd de wind ZW. en op den 23 Z., wanneer wy weder tot aan het einde der maand zomerfche dagen hadden.
De ziekten waren in 't begin der maand zuiver catarhaal, de hoeften, keelziekten, zwellingen der oorklieren, roos &c. genazen zeer wel, zonder eenige laxantia, door uitwaasfemende middelen, en fpaanfche vliegen ,fpir. Mirid, antivion. diaph. alkali yolatil., fulph. aur. antim # camp hor. en vlier waren de eenige middelen, welke wy hiertoe nodig hadden.
De



196 Bericht van
De koortsen waren eveneens catarhaal, met plaatflyke zinkingen gepaard, en wierden doof een critifch zweet en een waare rheumatifche urine op den 9 of 10 dag gefcheiden. Egref was het dikwyls noodig by de openende middelen Cortex Peruv re voegen , dewy] zy fchielyk zwakheid by zich hadden, en anders gevaar liepen van tot febres maligrut catarhales over te gaan.
Van den 9 tot den 15 was de warmte zeker voor dit jaargetyde boven maten groot, en hierdoor wierd de flym nu meer beweeglyk en fcherp, en veroorzaakte boorden, colicqpynen en doorloopen. Deze boorden waren egtef zuiver fiymagtig zonder eenig bymengzel van gal; de pynen waren fcherp, en fnydende; de buik p\ nlyk en opgezet; de tong zuiver of wit beflagen; 'er was benauwdheid, dorst en hitte; de pols was zeer fnel en zeer geirriteert; zy braakten geduurig een dunne, galagtige fmakei loofe flym; de afgangen waren fcherp, fpaarfaaam', dun, met perfmgen en gedurige neiging tot ftoelgang; de pis helder en wareragtig. Oplosfende zoute middelen en tmetica namen de ziekte zeer fchielyk weg-.
By een kind van drie weeken zag ik een hevige ontfteking van het fcrotum, die door pappen tot verettering overging en daarna toefloot, zonder dat de ttfticuli daar door eenig nadeel leden: veele eerftgeborene kinderen, en ook die in het tandkrygen waren, wierden door fpruuw, buikpyn en diarkétn aangetast en door kleine giften van Ipecacuanna geneezen.
De



s' G R A V E N H A G E." iQjf
Den 15 kreegen wy fchielyk koude met O; Wind, waarop eerst warmte, naderhand koude regen volgde, hierop kwam den 20 een ftrenge vorst.
De roos, zinkingagtige ophthalmia, en catarrhale koortfen waren nu met gal vermengd; de galagtige pleuris was zeer menigvuldig. Deze was egter ontftekingagtiger, dan diewy te voren hebben waargenoomen, en altyd "min of meer catarrhaal. Nadat de zieken reeds geduurende eenige dagen over walging $ kwaaden fmaak, benauwdheid,en dan over koude, dan over warmte geklaagd hadden, voegde zich hier by een ftekende pyn op de hoogte van de korte ribben * welke door de inademing en hoest vermeerderd wierd. Na een aderlating, die een kort durende verligting gaf, en fomtyds geheel niets hielp, gaf ik aanffonds een braakmiddel. Het bloed was ontdoken, de tong zeer gplagtig, door het braken wierd een menigte dikke en taaye gal ontlast meé de grootfte verligting, het water was hooggeel. Sommige wierpen door den hoest galagtige groene fluimen op , welke met bloed gemengd waren, zy hadden een gevoel van* hitte in de borst en in den hartkolk. Na een of meer braakmiddelen, waren fmeltende en zuuragtige purgeerdranken hier zeer gefchikt om de overvloedige galftoffen, die zich in de ingewanden ophielden, te ontlatten.
Eindelyk veroorzaakten de fpaanfche vliegen , op de pynlyke plaats aangelegd, niet alleen een oogenbliklyke verligting, maar deden ook de overblyffels der ziekte, door een zuur Q awees



198 Bericht van
zweet, en dik wit water ontlaften. Verfcheide cholera pituitofa -blliofe, die op den 17 en 18 voorvielen, wierden door cmeto-catartica herfteld.
Deeze galagtige gefteldheid veroorzaakte by twee vrouwen, doch van ten zeer verfchOlend geitel, een geelzugt met ontfteking der lever.
De eerfte was een Meisje van 16 jaar. Den 12 gevoelde zy pyn door de leden, walging en braaking, den 13 waren de oogen en huid reeds geel, de fmaak was bitter, 'er was geen ontlrdting, zy gevoelde een zwaarte in de lendenen, en in de regter zyde , zy was dorfrig, de pols fnel en de tong zuiver. Door het gebruik van een refolverende drank, had zy den 15 witte ftoelgnngen, en het water was iaffraangeel. Den 16 kwam 'er een zware koorts met hitte, een drukkende pyn van de rugwervelen af tot midden in den buik, een korte afgebroken hoest, moeilyke ademhaling, inwendige hitte, en een kleine zeer fnelle pols. Eene aderlating, een verzagtende drank en emolliererde pap wierden nu voorgefchreven. Met bloed was dik en zwart, en naauwlyks oirftoken. De fpanning was daar door merkciyk verligt. Den 23 waren de ftoelgangen reeds natuurlvk, en de overige tekenen van geelzugt verdwenen, maar de keel, het weeke verhemelte en aniand^en waren met vuile zweeren bez.t, welke egter in korte dagen door het gebruik van gorgeldranken mee Jp. fal. mar, en rozenhonig, cn door zuuragtige dranken genezen wierden. .
Dc andere was een vrouw van jaaren, die
lan-



'sG R A V E N H A G E. I99
Jarigen tyd met toevallen van zwaarmoedigheid was gekweld geweest. Den 20 dezer maand gevoelde zy koude rilling, die tot hitte overging, benauwdheid, pyn in het regter hypochondrium, welke door de inademing verhefte, walging, braaken, rood helder water met. een fnelle en harde pols. Den volgenden dag xvs zy zeer geel, de tong galagtig beflagen, onruliig, dorftig, braakte veel, en had gedurige hik. Den 2 2 was de koorts hevig, vermeerderde des avonds, de pyn verhefte op het aanraken, de pols was hard. Den 23 was 'er een groote hette, een harde pols, een zwaare drukkende pyn in de zyde met hik, welke door de ademhaling vermeerderde, het water was dik. Tot nu toe waren 'er niet als openende decoóten en pappen gebruikt, dan nu, het welk veel eer behoorde gefchied te zyn, wierd zy 10 oneen bloed gelaten. De pyn was in 't eerst hier door zeer verligt, dan verhefte des avonds met de koorts, de kleur van het aangezigt was nu geel, de afgang zwart, de tong droog, 'er waren gedurige oprifpingen en hik. Hier op liet ik wederom 10 oneen bloed aftappen, 'c welk met een dikke taaye rheumatifche korst bedekt was. Den 25 was de pyn eerst beter, doch keerde des avonds weder, en verbreidde zich naaiden fchouder en het fleutelbeen, 'er was hik, en ydele braking, een groote inwendige hitte, drooge mond, dunne afgangen na koffydik gelykende, en een zeer dik water. Na een aderlating van 8 oneen wierd de pols weeker, de O 2 pyri



2oo Bericht van
pyn minder, en 'r bloed was rheumatifch, 'er wierd een fpaanfche vlieg op de zyde gelegd. Den 26 was de hoest fterker, als ook de braking, de buik aan de regter zyde pynlyk en opgezet, de ledematen koud en de pols klein en ingetrokken. Ik liet wederom 6 oneen bloed aftrekken. Nu eerst was het bloed met een omgekrulde korst bedekt en de pols ruimer geworden. Den 27 was 'er een groote onrustigheid , hoest en zeer moeilyke ademhaling, de pyn bleef aanhouden en de buik zwol. Een aderlating van 6 oneen, een fpaanfche vlieg op de zyde, en een emulfie met lynolie enfyrup. diacod. wierden nu aangewend. Den 28 vond ik het bloed met een zeer dikke fpekhuid voorzien , en 'er brak des nagts • een zeer fterk. zweet uit, 't welk de pyn zeer verminderde, het water begon nu ook zuiverder te bezinken. Des avonds egter was 'er een beklemming op de borst en moeilyke doorflikking , waarop een drankje met fp. Mind, en ant. diaph. wierd toegediend. Den 29 was de huid droog en het water helder, terwyl de benauwdheid dezelve bleef. Na een clyftecr wierden 'er veele rotagtige ftoelgangen met groote verl'gting ontlast. Den 30 was het water dik en de itoelgangen zwart. Den 1 Mey op den 11 dag der ziekte verfprejdde zich de pyn langs de geheele ftreek der lever en breidde zich tot de keel toe uit, zy had veele zwarte ftoelgangen. 's Avonds kwam de koorts met koude rillingen. 'Er was nu geen hik meer e i langzaam herftelde de zieke door zwarte afgangen en een zagt
zweet



's Graven hage
201
zweet des morgens, zy gebruikte geduurende die dagen een drankje van Manna met Tart. Emeticus.
Een beginnende cataract genas ik in een vrouw van byna <5o jaaren door het gebruik der fhuifpoeders van Kleber in weinige weken.
Omftreeks den 21 vertoonden zich tuffchenpozende koortfen, welke reeds den 24 vry algemeen waren. In het begin waren zy met een catarrhaale koorts vereenigd, welke door een aderlating, ('t bloed ontflvóken zynde) en openende decvcta wierd weggenomen. Na drie of vier dagen verliet de catarrha'e koorts den lyder, en 'er bleef een eenvoudige anderendaagfche koorts over. Somtyds egter waren by eiken aanval der koorts catarrhale toevallen, als hoest, pyn op de borst, niefen &c., welke den aanval geëindigd zynde, verdweenen.
Dit was egter de aart dezer koortfen, dat offchoon dé eerfte wegen zeer wei gefuiverd waren, de koorts niet alleen niet vei minderde, maar heviger wierd, verdubbelde, en de eetlust en kragtèn der zieken verminderden, en de koorts gemaklyk in een aanhoudende koorts overging. Hierom was het nodig den koortsbast in een genoegzame hoeveelheid in fubjiantie toe te dienen, dewyl noch het afkookfel, noch het extraB iets deden, om de koorts te verminderen, of weg te nemen.
Den 25 wierd het weêr wederom warm en bier door ontftonden die ziekten, welke uit een galagtige oorzaak ontfpruiten. Behalven de gewoon e tekenen van koorts, hadden de zieken een geweldige hoofpyn, en een drukkende zwaarO 3 te



co2 Bericht van
te door het geheele lichaam, duifeling, walging en een zeer bitteren mond. Intuffchen bleef 'er nog altyd iets ontffekingagtigs over, waarom men de behandeling met een kleine aderlating beginnen moest.
Op het eind der maand heerschte een Mige fcherpe hoest, welke door zweeten vermeerderde: in allen wierd een aderlating gevorderd, offchoon daarna een braakmiddel dezelve wegnam.
Mey.
Na een fterke warmte in de laatfte dagen der voorige maand, volgde in het begin van Mey koude, Den 2 hadden wy donder en blixem, den 3 een koude_ N. wind, den 4 en 5 koud en regenagtig rüuw weèr. Den 6 volgde een koude O, wind, die den 7 N. wierd, en met helder weêr tot den 11 duurde, toen was de wind W., N. of NW. en koud. Op den 15 wierd de lugt meer gematigd met ZW.wind en zagten regen. Den 16 hadden wy wederom onweer, als ook den 20, wanneer de lugt veel koeler wierd. Den 23 hadden wy N., ZO. en NW. winden, met zeer veranderlyk weêr, 'Den 25 was de warmte matig. Den 26 was de wind NW. en helder, welke den 27 door warmen regen met W., ZW. en Z. winden vervangen wierd.
Uit den fchielyken overgang van warm tot koud weêr ontftonden door belette uitwaasfeming veele catarrhale ziekten met gal gemengd, jigt en meumatieke pynen, pleurisfen, uitflag, de
wel-



'S G R A V E N II A G E.
203
welke met een catharrhale koorts gepaard gingen. Ik zag in een bejaard man een pe-
ripntumonia notka, welke in het begin afe de tekenen van een ontftekingagtige pcripneumonia notka hebbende, met een aandoening der lever verzeld was, en fchielyk tot een ptripneumonia maligna overging. Na voorafgaande ontlaftingen deed hier het Decoct. C. Peruv. cum Tamarindis zeer goeden dienst.
Het koude weêr voortdurende, wierden de verkoudheden , zeere keelen, en intermitterende catarrhaal koortfen zeer algemeen. Vooral openbaarden zich buikpynen met hevige koorts verzeld a waarin de pols fnel en klein, en de buik zeer pynlyk en gefpannen was. Deze colica waren ontftekingagtig en de aderlatingen toonden een zeer ontdoken bloed. In deze buikpynen deeden de olieagtige dingen een uitnemenden dienst. De olie, waartoe ik de zagte amandelolie verre boven de lynolie verkiefe, bragt niet alleen een zagt zweet, 't welk gewoonlyk -vet en kleverig was, maar ook een kypojlafis laudahilis in 't water te weeg. Sedert weinige jaaren heb ik my met zeer veel vrugt van olie in inwendige ontftekingen zo wel der long, als vooral der ingewanden bediend, wanneer de pyn niet fchielyk voor aderlatingen wilde wyken, en de oorfrak der ontdeking een rheumatifche fcherpe ftof was, welke ingewikkeld moest worden. De aderlating koude hier wel de uitwerking doch de oorzaak niet wegnemen. Spaanfche vliegen deden niet altyd die gelukkige uitwerkingen, welke ik daarvan verwagtte, dewyl de ftof dikwyls te O 4 veel



204
Bericht van
veel raet de vogten verbonden, en dus hardnekkig de aangedane delen bleef bezetten.
Hier mede ftemt over een het onlangs aangetoonde nut der boomolie in de rheumatifmus, 't welk de Heer J. A. Marino in een byzonder ftukje over dit onderwerp boven alle andere middelen heeft aangeprefen. (a)
In een rheumatifmus acutus, waarby toevallen van fcorbutus waren, heb 'ik het meel te nut na genoegzame aderlatingen en fpaanfche vliegen gehad van Tart. Emetic met opium. Deze vermenging nam de pyn weg, en bevorderde een gemaklyke fcheiding der ziekte door zweet en het water.
Een colica podagrica, waarby zo wel de borst als ingewanden pynlyk aangedaan waren, genas ik door aderlatingen, pappen, en decocta operitntia en laxantia, waar door de pyn op zyn vorige plaats gebrast zynde , de lyder herftelde.
In een pleuritis infiammatorio - bïHofa zag ik den nden dag een gier ft uitflag, 'twelk zich eerst rondfom den mond vertoonde, en vervolgens pver het geheel lichaam verfpreidde, deze crifis was egter onvolkomen, en wierd op den I4den dag door een volkomene crifis doo: ontlaftingen gevolgd.
D= wind warm en zuidelyk wordend?, 'kwamen
(a) Saggio fopra 1'efficacia dell' ollo di olivo nell, artritidi vaea, del lig. Giov. Ant. Marino, in 'r IJoogduirfch vertaald uitgegeven in de Jialienifche Medicinifch - Chirurg, biblioth, von Kvm en Weicel, jLeijrzipi?93-



'sGravïnhage
205
men 'er veele koortfen met oogontfteking verzeld , er wierden meer vrouwen dan mannai aan • getast, en het linker oog was meermalen ontftoken, dan het regter; vooral wierd ik deze ziekte gewaar by vrouwen, die zwakke zenuwen hadden. De oogen waren rood en opgezet, niet zeer pynlyk, traanden veel en waren des morgens gemeenlyk door een verdikte fcherpe ftof aaneen gelymd, meest was deze ziekte van roos verzeld. By zommigen was de pyn in 't begin hevig, en dan hielpen emollierende Hovingen met opium het meest. Wanneer de pyn en ontfteking verminderd was, gebruikte ik z^gt zamentrekkende oogwaters met witte vitriool en opium. De oogleden zamengekleed zynde, was een zalfje met ung. rofac., zinkbloemen en roode praicipitaat vooral nuttig.
In de intermitterende koortfen, die den 20 en volgende dagen aankwamen, waren gewoonlyk de eerste twee of drie aanvallen zo zagt en gematigd, dat de zieken dagten, dat de koorts wederom van zelf zoude verdwynen, en daarom zelden hulp vroegen. By zommige was er een galagtige, en by andere een flymagtige complicatie, 't welk ook verf chili mde anomalien te weeg bragt. Wanneer er zich in 't begin gal byvoegde, hadt de zieke reeds verfcheide dagen te voren gebrek aan eetlust, benaauwdheid, walging,een bitteren fmaak, pyn door alle leden, vooral in 't hoofd, koude en daarna brandende hitte, een roode gladde tong, en de koorts had geen volkomene tusfehenpozing. De koorts verhefte om den anderen dag met groote koude, gevolgd van hitte, zwaare O 5 hoofd



sö6 Bericht van
hoofd en lendepyn, fterke braking en doorloop. De koorts was zeer moeilyk, dewyl de zwakheid fchielyk de overhand nam en de koortsbast wel de bykomende intermitterende koorts wegnam, maar de galkoorts verergerde, welke zeer ligt in een continuo putrida o /erging, verzeld, met een zeer drooge tong. Dat hier waarlyk een zekere maligniteit bykwam, toonde de uitwerking der evacuantia, waardoor de kragten vervielen en de tong droog wierd. Ik moet egter bekennen, dat ik dikwyls niet vroeg genoeg by de zieken geroepen wierd, en de ziekteftof reeds in de tweede wegen was overgegaan. Wanneer ik in 't eerste begin gelegenheid had een braakmiddel toe te dienen, wierd de koorts geregeld intermitterende, en kon gemaklyk door den koortsbast overwonnen worden. De ziekte tot een febris biliofa putrida overgegaan zynde, maakten de camphor, radix, ferpentaria en mosfchus met wyn de pols traager en voller, en namen de droogte der tong weg; gemeenlyk fcheidde de ziekte zich dan door afgangen en zweer.
Wanneer 'er integendeel een flymagrige complicatie was, begon de ziekte meer onverwagt, offchoon de zieken reeds te vooren verkoudheid, of ligte rheumatifche pynen waren gewaar geworden. De koorts was van 't begin af aan gevormd, en de bykomende catarrhale toevallen hielden na den aanval op en de zieke gevoelde zich dan wel. De koortsaanval begon des morgens met hevige koude, benauwdheid en een fcherpe prikkelende hoest, zwaare pyn in 't hoofd, lendenen en beenen, en eindigde



'S G R A V E N H A G É. 207
digde met een zuurruikend zweet en een fterk wit zetzel in 't wao*r. Gemeenlyk wierd deze ziekte door een braakmiddel, waardoor veel taaije flym ontlast wierd, en vervolgens door zagte afleidende openende dranken, uit middenzouten, vlier en fp. Mindtr. met het derde of vyfde acces weggenomen. By een zieke, die deeze zelve koorts had, wierd de koorts dubbel anderendaagsch, en offchoon er rykelyke ontlastingen van flym geweest, en de eetlust en tong natuurlyk waren, kwam ér den "den dag der ziekte een overvloedige witte fpruuw in de keel, die den zieken geheel van de koorts, bevrydde. Den 9 den dag verdween de fpruuw. van zelf, offchoon "ik door pappén en weekmakende gorgel dranken dezelve zog't te bevorderen, de koorts kwam ook dien zeiven dag weder, verdubbelde wederom onder het gebruik van refolverende middelen, en week eindelyk fpoedig voor 't gebruik van koortsbast met rhabarber.
Op het einde der maand bleven de rheumatïfche ziekten aanhouden, 'er waren veel uitilagen by kinderen, colicquen, diarheen, roos en wormkcortfen. Veele bejaarde lieden hadden podagra, jigtpynen en aambeyen,
Juny.
De eerfte 4 dagen waren aangenaam warm, en helder, 'cr waaide een ZO. wind, welke op den 4 M het N. ging, en eerst een drooge en naderhand een vogtige koude gaf.
Den 9 den kagt de W. wind, die weldra Z„
wierd



soS Bericht van
wierd ons weder een vogtige warmte aan; welke met een ZW. wind voortduurde tot den 16, wanneer wy een helderen warmen dag hadden. Van den i0 tot het einde der maand was het des daags regenagtig en des avondshelder en droog, de wind waaide meest uit het W.
De vogtige warmte der vorige maand, had de lichaamen aanmerklyk verzwakt, en devogten verdikt, de affcheiding derflymklieren was zeer vermeerderd; door de hierop volgende drooge warmte, wierden deze ftoffen in beweging gebragt, de gal fcherper gemaakt, en de eerfte wegen meer vervuild: hier door leeden vooral in het begin der maand het meest zwakke vrouwen en kinderen.
Dagelyks nam nu het getal der koortfen toe, welke offchoon zy den loop van anderendaagfche koortfen hielden, egter een bykomende onreinheid niet alleen der eerfte wegen, maar ook der vogten zelve, aantoonden. Zy wierden voorgegaan door walging en pyn door alle leden. Zomtyds egter kwam de koorts zonder deze toevallen. Omtrent den middag begon de koorts met een allerhevigfte koude, zeer zwaire pyn in 'thoofd, lendenen en beenen, hierop volgde de hitte, welke aanftonds verzeld was van kleine roode puisjes, die door het zweet vermeerderd wierden. Deze uitflag kwam zomtyds by den eerften, dan by zommigen ook met den tweeden aanval. Het fcheen als of deze uitflag niet zo zeer fymtomatifch, als gedeeltelyk critifch was, dewyl zy niet gezien wierd, voor dat 'erheen aan-
mer-



'sGravenhag*. 209
roerkclyfce hoeveelheid gal en flymagtige ftof door braken en purgeeren ontlast, en de zieke na deefen uitflag zonder koorts was, het water was zelf by deze Iyders zeer met flym vervuld. Meeftentyds wierd deeze koorts door twee of drie maal herhaalde braakmiddelen weggenomen. Dan fomtyds wierd de koorts door de ontlaftingen niet verminderd, maar verdubbelde veel eer en fcheen den zieken te verzwakken, met dit alles kregen zy goeden eetlust en trek na vleefch en vast voedfel. De natuur toonde dus een cardiacum nodig te hebben , 't welk ik dus ook geredelyk toeftond , terwyl ik tevens den koortsbast als het befte cardiacum, gepaatdmet camille bloemen ,fal ammoniac en rhabarber toediende.
Met den N. wind en koude wierden veele door kliergezwellen aangetast; by fomraigewasalleen een enkele waterklier gezwollen, in anderen vooral, die aan fcrofuïa, die met den winter bedaard was, onderhevig waren, vertoonde zich een jeukend rood fchubagtig uitflag, vooral agter de ooren, aan den hoek van den mond, en op 'thoofd, 't welk zich langfaam over het geheel lichaam verfpreidde. De klieren, die langs de halswervelen lopen, waren hard en gezwollen, by kinderen was tegelyker tyd de buik hard en gefpannen, zy waren flapcrig en zeer gemelyk. Ik tragtede de fcherpte af te leiden door bois de garou op de arm te leggen, en de vogten te zuiveren en te verdunnen door kwikftneringen, en inwendig kwik en fpiesglasbereidingen te geven. Sommige hadden fcrofuleufe 'oogontftekingen.
Men



210
Bericht van
Men konde een ongeloofiyke hoeveelheid kwik invryven en laten innemen zonder dat de mond daar door eenigfints geraakt was.
'T weer wederom zagter wordende, zagen wv veele morbi chroma, hoeffen, diarheen , asthmata, maaghoeften, heup en jigtpynen. Ook waren 'er nog veele fereufe keel en oogontflekingen.
Omtrent den 17 leeden 'er veele aan rheumatieke pynen, welke, offchoon gedeeltelyk galagtig, egter voor 't grootfte gedeelte van belette uitwaasfeming afhingen, en hierom na behoorlyke zuivering der eerfte wegen door fpaanfche vliegen en diaphoretica, geheven wierden.
Een zestigjarig man, die reeds lange jaren te voren een opzetting der milt, en nu zedert eenige dagen buikpyn gehad had, kreeg in het bukken óm zyne fchoencn aan te doen, een hevige bloedbraking, hy ontlaftede den geheelen dag door potten vol. geronnen en deels dun zwart bloed, 's Avonds by hem geroepen, vond ik hem doodsbleek, koud en als Kervende,hy was nog zeer benauwd en de maag en buik waren nog zeer gezwollen, de bloedbraking was door het drinken van water en azyn opgehouden. Door het gebruik van cajjia, Man-na en amandelolie, en het toedienen van clylreren, raakte hy nog veel ftukken zwart bloed door den afgang kwyt en genas alleen door deze middelen in weinig dagen.
Omtrent den 20, wanneer des daags de hitte lastig was, en de avonden zeer koud en nat waren, hadden' wy veele anderendaagfche
koort-



'sGravenhjge. ftil
koorcfen, welke van het begin cf aan gevormd waren. Na de ontlasting van veel gal eindigden zy met den vyfden aanval door eene fterk zweet'en dik wit bezonken water. Wanneer egter de zieken door gevatte koude inftortten, gaf ik met vrugt koorftbast met ammoniac zout en camillebloemen, waardoor de koorts aanftonds wierd weggenomen.
Een vyfdgjarige vrouw kreeg een dubbele anderendaagfche koorts, en loosde door oplosfende middelen niet alleen geheele potten vol taaye witte flym, maar kwylde in de tüsfchenpozingen geftadig. Haar tong was met een dikke korst van een loodkleurige papagtige flym bedekt, het water bleef helder. In *t eerst waren de aanvallen zeer gematigd, dan in 't vervolg wierd elke aanval heviger. De koude en rilling en de pyn in de benen, waren zo hevig, dat zy eindlyk ftyf en gezwollen wierd, het wefen was ingevallen, de kaken waren zodanig krampagtig gefloten, dat zy niet drinken konde, zy waterde niet, de buik was ingetrokken, de oogen ftonden wyd open, en de mond en lippen waren droog. Deze ftaat duurde eenige uuren, toen kwam 'er langfaam warmte,, zy loosde een ligtgeei water, en kwam langfaam weer by, zonder eenig zweet. Ik gaf na dezen aanval aanftonds den koortsbast in fterke giften. In 'c be^in had zy fterke brakingen en benauwdheid; nadat ik door clyfteren, laxeerpillen , en het toevoegen van Jal. ummoniac by den koorstbast veel taaye flym ontlast had, hield de koorts terftond op,
de



£12 Bericht van
de «Ptlust kwam weder, en de zieke herftelde volkomen.
Van het midden der maand tot aan deszelfs einde heerschte een byzonder foort van uir> flag, die epidemisch doch niet befmetlyk was. 'Er ontftond eerst een ligte graad van koorts, die met koude begon, hierop volgde een benauwde warmte, den derden dag begon het wefen te zwellen, en 'er ontftonden roode breede vlakken op de wangen, die daarna zich ook langs den hals en op de handen en by eenige weinige ook over het geheele lichaam verfpreidden, deze vlakken beftonden uit zeer kleine puisjes, die naauw aan elkander zittende, de gedaante van roode vlakken hadden. Met den uitflag verdween de koorts, de vlakken bleeven twee dagen ftaan, en verdwenen daarna van zelf. — Hier en daar zag men ook bastaart pokjes.
Ik had deze maand twee Iyders aan borstwater, de een genas door fontanellen aan de bee* nen, fpaanfche vliegen op den rug, en het inwendig gebruik der fcillitica met fpeceryagtige middelen verbonden.
De andere ftierf ondanks alle middelen door een verplaatfing des waters na de hejfenen, de digitalis-purpurta deed hier nadeel, niettegenftaande het water helder was en in een vry goede hoeveelheid ontlast wierd. In 't begin gebruikte de lyderes i gr., zonder uitwerking, dan tot 4 gr, opgeklommen zynde, veroorzaakte dit middel droogte des monds, hitte en gedurige brakingen.



*SG R.AVENHAGB» t\%
July
Van den eerften tot den zesden hadden wy vogtig en koud weêr met een W. wind. Na den 7 wierd de wind, eerst NW. en daarna N. met een drooge en brandende hitte. Den 13 waaide een Z. wind, met koelen regen* De warmte wierd daarna weer fterker, en bl^ef tot den 23 met veranderlyke winden aanhouden. Hierop volgden N. koude en buyagtige winden, welke buyen, offchoon de wind Z. wierd,aanhielden tot den 28, wanneet wy tot aan het einde der maand droog en warm weêr met een O. wind hielden.
Door den kouden regen in 't begin der maand waren 'er veele zieken, meest catarrhaal, met iets galagtigs gemengd, colica, diarrhtct catarrhi fuffocativi by kinderen, anginae fcrofa.
By kinderen heerschte nog het in de voorgaande maand befchreven uitflag, 'e welke nu meer na pokjes geleek, en egter van de wind-, pokjes, die ookheerlchten, merklyk verfchilde: fomtyds kwam het fchielyk en zonder koorts», bywylen na een koorts van eenen dag, hec verdween na eenige dagen, kwam dan weder» verplaatfte zich van het eene deel na het andere, en vermeerderde door de warmte in hec bed. Het duurde langer by die genen,' die, van alle koorts bevryd waren gebleven. ,
Ik zag een zeer duidelyk gekenmerkte angi* na biliofa by een fterk volbloedig man, hy had een awaare hoofdpyn , de huid, oogen P en



214
Bericht va h
en de neus, waren geel, hy had een bitteren mond, de tong had eèn dik geel beflag, pyn en benaauwdheid in de maag, ivalging en ligte bïaklftggn van gal, heete brandende huid met een volle en harde pols, de keel was purperrood, gezwollen en zeer brandig, het water was fchuirnende en faffraangeel. Een drank van vlier en cremor Tart, had de ziekte verergerd. Ik gaf hem een cmetico- catarticumy 't welk een onnoemlyke hoeveelheid gal van boven en van onderen loosde en daardoor in eens de keelsontfteking wegnam.
Veele vrouwen liepen gevaar van miskwamen te krygen, en fommigen kreegen dezelve werklyk. Het zenuw en vaatgeftel waren door de warme en vogtige lugtgefteldheid zeer verzwakt, en hierom waren de aamborftige, teringagtiae, aan bloedfpuwing onderhevige menfchen, erger.
Na den zesden, wanneer de wind W. waaide, en de warmte meer en meer de overhand nam, begonnen die ziekten, welke uit een overtollige en fcherp gewordene gal voortfpruiten, meer en meer het hcofd opteheffen. De voorgaande uitflagen bleven niet alleen voorduren, maar 'er kwamen nieuwe by, welke pynlyk waren, fterk jeukten en des avonds vermeerderden, doch door de warmte van het fced, en een zagt zweet verdweenen.
Deze uitllag vertoonde zich meest op de dyen en beenen met een wlteragtige opzetting van het geheele been. Het fcheen als of dezelve uit een opgenomen© galftof, welke door de zweetgaten een uittogt zogt, voort-
fproot*



*sGravenhage
2i£
fproot. Verkoelende laxantia, en doeken met karnemelk en vlierbloemen uitwendig aangelegd, voldeden hier het besr.
De genen, die met een galkoorts gedreigde, wierden, wierden daarvan bevryd door een braakmiddel, waarop terftond een purgeermiddel moest genomen, en de buik lang door zuure laxeermiddelen open gehouden worden.
Omtrent den 9, wanneer wy met een N. wind des daags fterke hitte en des avonds een zeer koude daauw hadden, zagen wy veel colicquen. Hetzelve begon met tekenen van ontfteking en zulk een hevige pyn, dat ik een aderlating nodig keurde, hierna verdween de pyn geheel en al, maar na dat de zieke te veel gegeten had, keerde de pyn weder, met een bitteren mond, geele drooge tong en hardnekkige buiksverftopping. In 't eerst gaf ik te vergeefs openende dranken met [alEpshamens. ,dan daar hier door de pyn verergerde, nam ik myn toevlugt tot olyagtige clyfteren, en inwendig het Oleum Ricini, welke zeer fchielyk de ziekteftof na beneden ontlasteden.
By volwasfenen zo wel als by kinderen zagen wy nu duidelyke kenmerken van fcheurbmk, Dan wy namen hierin een aanmerklyk verfchil waar.
De volwasfenen klaagden over mattigheid en pyn door de leden, en over een zekere droefgeestigheid: wanneer dit eenige dagen geduurd had, kwam Vr tandpyn met een inwendige zwelling der mond, het tandvleesch was rondfom de tanden loodkleurig en gezwollen, en kort daarna waren de tanden met etter omgeP 2 ven,



2i6 Bericht van
ven, zodat het tandvleesch fponsafitig; en de. tanden uit de kasfen opgeheven wierden, en daaruit zeer gemaklyk konden geligt worden. In 't begin bezigde ik antiscorbutiiche mondfpoelingen van lepelbladwater, met falie, tinct. van Myrrhe, rofenhonig, en om de pyn te bedaren opium, hierdoor wierd de pyn wel geftild, doch de oorzaak niet weggenomen. Dan zodra ik zo wel in als uitwendig den fpir. falis marini rykelyk bezigde, verdween de ziekte oogenfchynlyk in weinige dagen. By kinderen was deze fcorbutifche gefteldheid met gal gepaard, zy hadden een ondraaglyken flank uit den mond, de tong was galagtig, 'er was een zwaare koorts mede verzeld, en een afkeer voor alle voedzel, demonden het tandvleesch waren bezet met kleine witte platte zweertjes, welke ook de tongen liet verhemelte bezetteden ,en dikwyls van plaats verwisfelden, het overige van den mond en het tandvleesch, waren rooze* rood. Ik liet aanftonds een braakmiddel en daarna zuure laxeermiddelen toedienen, waarna ik den mond met een zeer verdund acid. falis Het fpoelen met een aangenaame ftroop vermengd , en het zelve ook inwendig met zeer veel viugt voorfchreef. Deeze ziekte kwam veel overeen met het puistagtig uitflag in 'c begin der maand by kinderen waargenomen , 't u-elk ook na óezelve bebandeürg luisfterde.
Ik zag tegclyker tyd by verfcheiden kinderen een koorts, welke volmaakt met de wormkoorts overeen kwam, en egter niet van wormen, maar uit een zwaare fcherpe flym, meü onverteerde fpyfen in de ingewanden opge-
' hoopt,



*s Graven h ag e. 217
hoopt, ontftond. De ziekte begon met een gevoel van koude, 't welk gedurende verfcheiden dagen onafgebroken aanhield, een walg van alle voedzel, en geduurige braking van dikke flym met gal vermengd, hierop volgde hitte, die des avonds altyd merklyk toenam, deze hitte wierd verzeld van zware krimpingen in den buik met perlingen tot afgang, de onderbuik was veerkragtig gefpannen, de fioelgangen waren dun en flymerig, het water dun en raauw, het wefen bleek. en ingetrokken, zy ploofen gedurig in den neus, de pols was fnel en gefpannen.
Deze toevallen duurden fomtyds twee of drie weeken, wanneer zy door het toedienen van geschikte middelen, ophielden. De ontlastende middelen na het behoorlyk zuiveren der eerfte wegen, waren hier fchadelyk en vermeerderden de koorts en pynen. Zagte opwekkende middelen , gepaard met inwikkelende mucilapnofa en oleofa, fpeceryen met koortsbast, verzagteden en verfterkten de verflapte fpiervefelen der ingewanden, en deeden deze koorts bedaren.
Ik heb my dikwyls verwonderd, dat ofchoon wy by kinderen toevallen van wormen zien, en. "er fomtyds wel een enkele worm met deeze toevallen geloosd wierd, dat wy egter meer wormen zien lofen van kinderen, waarvan wy dit niet verwagten, en die anders volmaakt gezond zyn, daar wy in tegendeel by de fterkfte tekenen van wormen, door de beste wormmiddelen geen wormen zien voor den dag komen. Dr. St. Clair befchreef reeds in 't Jaar 1737. twee gevallen van kinderen, het een, 't welk een dusdanige wormkoorts had,en het andere, 't welk P 3 ai-



ai8 Bericht van
alle tekenen van een epilepfie uit wonnen had, waarby geen wormen door wormdryvende middelen geloosd wierden: en by de ontleding van 't laatfte bleek het, dat dit kind geen wormen, of eenige wormflym in de ingewanden had, maar dat de ziekte van een ophoping van water in de herfenen, na hem hydroctphalus acutus by de latere fchryvers genoemd, gehad had.
Het is nu bekend, dat veele ziektens,die te voren met wormen verward waren, daarmede veele tekenen gemeen hebben, byzonder de fcrophula en de hydrocephalus acutus: dan de Heer Musgrave heeft ons in een byzonder ftuk, Ca) '£ we^c *n' de nuttige auferlefcneabhandïungtn zum gebrauch practifchtr art ze vertaald is medegedeeld ( b ), geleerd, dat de koorts , die wy in den zomer by kinderen zien, en die alle tekenen van.aanwezende wormen heeft, van een andere oorfaak afhangt, en veelal uit een onmatig gebruik van vrugten ontftaat,en dat hierin de herhaalde purgantia en fcherpe wormdry vende middelen nadeel doen. Na het toedienen van een braak- en laxeermiddel raad hy, warme omfiagen van aromatieke kruiden, en het eenvoudig gebruik van caneelwater met amandelolie en fyr. balfamic. om de ingewanden te verzagten en te verderken. Ik heb meermalen gelegenheid gehad , de
waar-
(a) Esfay on the nature and cure of the (io callcd) Woimfever Lond. 1776.
(b) 3 band. 3 ft, p. 554 fqg.



'sGlAVENHACJ, QI9
waarheid van deze waarnemingen op te merken, in zo verre, dat ik deeze zelve koorts met alle tekenen van wormen, door kwik en andere purgantia zag verergeren, en in tegeendeel door 't gebruik van zagte foborantia en dcmulctnha genezen. Ik denk dus, dat in deze gevallen, waarin men twyfelagtig is om rmt het aanwezen der wormen, het altyd voorz'gtig is, deeze fcherpere middelen te vermyden, en liever die middelen te bezigen,_ welke door hare bittere aromatifche kragt niet alleen de ingewanden verfterken, maar ook tevens een wormdodende kragt bezitten. Ik heb'my altoos in die gevallen met zeer veel vrugt van een eenvoudig aftrekzei van wormkruid op mee of witten wyn bediend, en dit even kragtig bevonden als de kwikmiddelen.
By volwaffenen zagen wy ook tekenen van wormen, en nu en dan een worm loofen, zonder daartoe eenige middelen gebruikt te hebben. By deefen namen de geofrca , vakriana en calomel wel veel flym , doch geen wormen weg.
Rktumatifmi met zwelling der ledematen namen wy in flappe en zwakke geitellen waar, waarby een bitteren mond, gcele tong", 'en bykomende buikpynen duidelyk toonden, dat 'er onzuiverheden der eerfte wegen plaats hadden. Intuffchen waren het geene zuivere rheumatifmi bilioft, dewyl na genoegzame ontlaftingen der eerfte weegen openende en zweetdryvende middelen en fpaanfche vliegen de geneezing te weeg bragten.
Ik heb nooit op denzelven tyd zo veel vrouP 4 wen



220
Bericht van
wen aan vloeden zien lyden, als op dit tyduip, zy klaagden, dat zy reeds voor vier, ja zes weken nu meer, dan minder baare menfes gehad hadden, over pyn in de lenden, welke zich fomtyds tot den buik veifpreidde, mattigheid en groote zwakheid, by sommigen waren de eerfte wegen ook met een fcherpe gal en flym bezet. Alle de vrouwen, die deze ziekte hadden, waren flappe, wateragtige, fcorbutifche geitellen ; ik fchreef hierom deze ziekte aan flapheid der vaten, en een diathefis fcorbutica toe. Met dit oogmerk gaf ik na het zuiveren der eerfte wegen, zodanige middelen, welke het bloed verdikten en verbeterden, en de vaten verfterkten en zamentrokken, vooral minerale zuuren en koortsbast. De uitwerking dezer middelen overtrof zelfs myne verwagting, zodat alle binnen zeer korten tyd daardoor genezen waren.
Wanneer de wind zuidelyk, en het weer drukkend warm wierd, kreeg ik op een dag 5 Iyders aan colica en cholera bilio/a, hiervan waren 4 vrouwen, en een zwak hypochondrisch man. Twee hiervan hadden een waare cholera met hevige 'braking en afgang, fterke koorts, dorsten droogen mond. Drie andere hadden een colica biliofa t welke op een galagtige diarhé uitliep. By allen egter,offchoon zy gal loosden,was de tong wit en papagtig, en zy hadden de ziekte bekomen door zich aan de koude avondlugt bloot te ftellen. Hierom behandelde ik de ziekte niet na de wyze van Sydenham met dilutntia, maarmet antispasmodica, die te gelyk een weinig zweetdryvende waren. Hiertoe bezigde ik de Jpececuanna met rhabarber en Land. Liquida
wei-



'sGravknhage.
221
welke ik in kleine en herhaalde giften met dit gevolg toediende, dat de ziekte in zeer korten tyd volkomen bedaard wierd
Deze geneigdheid tot cholera en colica hliofa bleef de geheele maand voortduren, en veele wierden tevens door een feftris cejliva gedreigd, welke eter door het by tyds gebruiken van een braakmiddelen daarop volgende laxeermiddelen, wierden voorgekomen, tevens liet ik egter een koelen, en uit zuuragtige vrugten met onthouding van vleesch, beftaanden leefregel in agt nemen.
Van den 21 tot den 28 hadden wy N. ree. geus, die door de fchielyke op de hitte volgende verkoeling verkoudheden, zeere keelen, colicqpynen, rheumatifche. zydeween, _ en lendeween te weeg bragten, welke alle ruime ontlaftingen, en daarna fpaanfche vliegen en zweetmiddelen vorderden.
Den 29 wierd de lugt helder en warm, toen hadden wy veel galagtige roos en colicae biliofae.
In de voorgaande maand zond my de Heer Hufeland van Weimar zyn ftukje over het gebruik der barytes muriaius, en een proeve van dit zout ter onderzoeking. Ik liet aanftonds een zekere hoeveelheid van dit middenzout na het voorfchrift van Hufeland mt/pathum ponderofum, welke ik uit Schotland voor myne verzameling had medegebr^gt, toebereiden, welke in alle opzigten met die van gemelden Schryver overeenkwam. Ik liet een half drachma van dit zout in een once gedeftilleerd water ontbinden , en gaf daar van aan een fcrofuleus kiud van 15 tot 20 droppen met water, zo dikwyls het kind dit nam, gaf het braking en daarna, P 5 *fe



saz Bericht van
afgang. Een kind van 3 jaar, *c welk niet alleen klieren aan den hals, maar ook een verharding en verlïopping der darmfcheilklieren had, verdroeg zonder het minste ongemak van 30 tot 40 droppen: maar wanneer ik een dragma in dezelve hoeveelheid water ontbond, en het kind daarvan 30 droppen toediende, raakte het fterk aan het braken. By een jonge juffrouw die zedert langen tyd zeer groote en verharde klieren aan den hals had, veroorzaakten 30 droppen geen uitwerking, 40 droppen gaven walging , en 50 braaking. Ik bleef dus voor haar de gift op 40 droppen bepalen. -—~ By de kinderen , waarin ik het tot nog toe beproefd heb, fcheen het in 't eerst een zeer goede uitwerking te doen, doch daarna verergerden zy wederom.
Dan by de jonge juffrouw wierd de groote klier aan den hals zeer fchielyk week, en verdeelde zich in verfcheide kleinere, welke ook dtaaglyks verminderden, dan daar dit meisje cacheétisch was, kwam 'er een fchielyke bloedipuwing van zeer dun fchuimagtig bloed, waaraan zy ltierf: het is by my twyfelagtig of deeze bloedfpuwing aan een fterke refolutie van 't bloed door dit zeer kragtig ontbindend middel, dan aan een toevallige bykomende oorzaak, moet toegefchreven woiden.
De calx falita of het overblyfzel van de destillatie van de Fpir. 'pat. amwon. c. ca let viva paratas, een oud geneesmiddel, waarvan wy in eenige oude apotheken nog gewag gemaakt vinden onder den naam van litliontripticum Hofmanui. Dit middel, 'r welk in fmaak en beftanddeelen zo veel overeenkomst heeft met de terra
pon-



S'G RAVEN. HA GE. E2J
pondtrofa falita, heb ik ook met vrugt in fcrgphula beproefd. Dan daar 'er altyd nog alcali yclatik aan de calx falita, op deeze wyze verkregen , blyfc hangen, welke de zuiverheid aan dit middel beneemt, heb ik eenvoudige calx vhft met fpir falis laten verzadigen, dit tot droogwordens toe uitwaasfemen, en vervolgens in de lugt fmelten. Op deeze wyze verkreeg ik een zeer fterk zout lixivium, 't welk ik van 10 tot 20 droppen, in gedeftilleerd water opgelost, aan kinderen gaf, dit middel werkte veel minder hevig dan de barytcsmuriatus, en veroorzaakte geen walging, het hield alleen den buik ruim opèn. Ik heb met dit middel, wanneer ik langen tyd vergeefs ealomtl met Sulph. aur. gebruikt had, hardnekkige klieren aan den hals in zeer korten tyd doen fmelten (a~)
Augufius.
Met het begin van Augustus hadden _ wy droog helder weêr met een O. of N. wind, zodat de eerfte van den 1 tot den 5, en de laatfte van den 5 tot den 11 waaide. Den 11 begon de lugt zich meer met wolken te dekken, en de wind wierd westelyk, den 15 ZW. met zagten regen, welke het verdroogde aardryk zeer verfrifchte, offchoon den 18 de wind O. was, hield het zelve weder aan, en bleef met onweers buyen en flagregens op den 28, tot aan.den 29 'voortduren, wanneer de wind tot aan het einde der maand N. bleef.
De afwisfeling van O. en koele N. winden
maak-
•O) de Heer Fourcroy pryst ook dit middel aan in Scrofula, zie Medecint Eclairée t. 1. p. 368 en 369.



224 Bericht van
maakte, dat wy een aangename getemperde drooge lugt in de eerfte dagen van Augufius hadden, zodat 'er byna geen colica. of diarhea biliofa meer gevonden wierden. Op den 6de wierd de hitte meer brandende en onaangenaam, te meer dewyl de avonden door de N. winden zeer koud waren. Het getal der zieken, welke een te overvloedige en fcherpe gal hadden, vermeerderde dus aanmerkelyk, en wy zagen al aanftonds veele cholera, colica hiliofa3 diarhea, roos' en andere galagtige uitflagen. De cholera kwamen meest zeer fchielyk en onverwagt aan, doch de gal zeer beweeglyk zynde, wierd dezelve aanftonds door de natuur zelve uitgedreven, alleen op de wyze van Sydenham , door dezelve met veel drinken te onderfleunen. Na het aflopen der ziekte deed de rhabarber veel voordeel, welke ik in andere cholerae, waarin de natuur minder werkfaam was, en de ftof niet volkomen ontlast was, nadeelig zag. In 't vervolg der maand, wanneer er tekenen van ophoping eener faburra biliofa in de eerfte wecken aanwezig waren, was de ziekte moeilyker, en de toevallen zwaarder. By eene zieke waren de toevallen zodanig r evig, dat zy van de eene flaauwte in de andere verviel, onlydelyke an<rfte'ij en brakingen, en onophoudelyke dunne ftoelgangen had. Dezelve geneeswyze, welke ik in de cholera der voorgaande maand gevolgd had, voldeed nu ook volkomen, dewyl de lpecac. met Laud. Kheum en lap. cancr. in het begin de loofing van ftoffen door braking bevorderden, de kramppynen bedaarden, en de ftcelgangen zodanig bedwongen, dat; 'er nu oude



s' G R. A V E N H A G E. 225
de en zwaardere ftoffen met verligting ontlast wierden. Hierna volgde een goede uitwaasfeming, welke geheel en al de gezondheid herftelde.
De colica biliofac waren ook ligt en wierden aanftonds van een galagtige diarhé gevolgd, wanneer egter deze afgangen te fterk waren, wierd de buikpyn zonder nadeel door rhabarber en abforbentia weggenomen.
De galagtige roos wierd in galagtige drooge lichamen ook hier en daar waargenomen, doch alleen by die geene, die veel en vet aten, en zich aan de avondlugt onvoorzigtig hadden blootgefted. 's Avonds hadden zy koorts met hitte en des morgens een bezwarend zweet, de kleur van 't weezen was meer purperagtig rood, en om den neus en mond waren de zieken zeer geel; voor 't overige hadden zy alle tekenen van fcherpe gal in de eerfte wegen. Braakmiddelen en purgantia, waar door veel dikke taaye gal geloofd wierd, genazen hier de zieken fpoedig. —— De windpokjes, en netelroos, welke nu ook menigvuldig gezien wierden, hadden ook alle tekenen van gal by zich.
In deze maand zag ik wederom een en . ander voorbeeld van pemphigus. Deze ziekte heb ik hier niet anders dan zeer ligt, en dan ook meermalen waargenomen. De ziekte was of verfpreid over het geheele lichaam, of meer bepaald tot byzondere deelen: zy kwam te voorfchyn onder de gedaante van kleine roode puistjes, welke langfaam groo'er wierden; eindelyk zich tot blaafen van een meerdere of mindere grootte verheften, en een dungeelagtig vogtbevatteden. De blaasjes doorgefneden zynde, viel de opperhuid tevens af. Deze ziekte zag ik
zei-



fs£ Bericht van
zelden met eenig teken van onzuivere ingev\artden gepaard. Somtyds duurde deze uitflag eenige dagen, fomtyds eenige weeken, terwyl telkens de afvallende blaafen door nieuwe vervangen wierden. Geduurende deezen uitflag, welke ik van eene zekere fcherpte in 't bloed afleidde, heb ik ruime buiksontlaftingen onderhouden , bloedzuiverende dranken laten drin-r ken, en den uitflag zelve met doeken met karnemelk en vlierbloemen laten betten.
De pemphigus is een dier ziekten, welke minder bekend, en onder de meer zeldzame behoren, intusfehen is 'er zekerlyk een merkelyk onderfcheid tüsfchen de pemphigus acutus en ckronieus. De pemphigus chronicus heb ik verfcheide reizen gezien zonder eenige koorts, cn langer of korter duuren, Cullen zag de ziekte flegrs eens, en hy dagt dat ze fymptomatifch was, gelyk hy dan ook aan de befchryvingen van Sauvages weinig gewigt fchynt te hangen (Nos. Method. g. 34..). Ik heb eens gelegenheid gehad , de ware pemphigus acutus, zoo als dezelve van Sauvages beichreeven word. • fp. 3 onder de naam van pemphigus Heheticus te zien, hoewel dezelve nochdoodlyk noch befmettelyk was. Deze vrouw kreeg na ongeregeldheeden der menfes eerst bloedbraking, daarna een zekere blindheid, zonder dat men iets aan de oogen zien kon; vervolgens kwaamen 'er over het geheele lichaam blafen uit, die de grootte van een hazelnoot hadden, en met een helder fereus vogt vervuld waren, deze blazen kwaamen te gelyk op de tong, in den mond en keel, daarna in de maag en dengeheelen loop deringe-
wan-



'sG r a v e n h a g e. 22?
wanden, zoodat zy van plaats tot plaats fcheenen voort te lopen, zy was met geen hevige koorts, maar met fterke benauwdheid gepaard. De blazen droogende, gingen alleen in een affchi'fering der huid over, die lang blauwagtig bleef. Deeze ziekte kwam op dezelve wyze drie agtereenvolgende jaaren weder in de maand April, en wierd door de Heeren Home en G r egory met koortsbasten wyn behandeld. Het laatfte jaar, toen ik dezelze zag, was de aandoening der oogen fterk, doch de uitflag der blaazen niet zeer langdnurig. Dewyl de ziekte haren oorfprong fcheen verfchuldigd te zyn aan een opftopping der menfes, zoude men dezelve mogelyk onder de 7 fpec. van Sauvages kunnen brengen , die hy pemphigus plet hor kus feu inpZammatorius ftmplex noemt.
Geduurende deeze dagen hadden wy veele toevallen, welke alleen van gal moesten afgeleid worden,anginae biliofae,pkuritides biliofae &c. welke alle door braak en purgeermiddelen zeer fchielyk verdreeven wierden.
De galkoortfeu waren van een remiterenden aart. met fterke verheffingen des avonds, en remiffie des ogtends door zweet, de zieken waren zeer zwak en tot flauwtens geneigd. Herhaalde braakmiddelen, zuuren en laxantia acidula voldeden hier zeer wel. Op den 9 den dag zag ik by een fterk menfeh in een febris biliofa , een abfees in \perineum geboren worden, waardoor de koorts ophield, By een ander hield de koorts op, wanneer de ziekte zich op de tanden zettede en een zwaare kiespyn veroorzaakte, na het gebruik van een zweetmiddel,
ver-



fiio* Bericht van
verplastfte de ftof zich wederom na de maag en ingewanden, en veroorzaakte alle de tekenen van materia turgens, er wierd door een braakmiddel veel diklce grauwe gal ontlast en de zieke was zoowel van zyn tandpyn, als van zyn galkoorts geneezen. Gewoonlyk eindigde de ziekte door ruime ontlaftingen van ftoffen door een diarrhe op den nden dag, wanneer 'er op den 14/len een zeer vet zweet uitbrak, 'twelk den lyder geheel en al van de koorts bevrydde.
Den 16 begon het weer te veranderen, nadat de wind na het W. gelopen was, de lugt wierd betrokken, en weldra kwam 'er een ZW. wind met regen, die nu de geheele maand bleef voortduren. De uitwaasfeming fchielyk by veelen belet zynde, kregen zy verkoudheden , zeere keelen en dyfenteriae, welke egter van die dyfenteria vcrfchilde, web ke ik te voren had waargenomen, c-n door Grant als een gedeelte van de conflitutio biliofa befchreven is. Deze dyfenterie was geheel en 2l rheumaiifch, en tastede alleen dezulken aan, die,nawsrmgeweest te zyn, koude gevat hadden. Zy begon met of zonder walging, met een fmaketofen mond, fomtyds met, fomtyds zonder koorts, met een gebrek aan eetlust,'er volgden buikpynen in de dunne darmen, met zeer dikwyls herhaalde doch fpaarzame en pynlyke afgangen van flym met bloedftreepen vermengd. Het water was dik, fjumentofa) met een rood of ook wel wit poejer op den grond, de tong was wit, of geheel zuiver'; alle de tekenen van gal waren hier dus afwezig,
die



s'G r A v e N H A g ti 22$
die wy te voren gezien hebben. Rhabarber met Laud. Liquid. en abforbentia matigden niet alleen de buikpynen, maar bragten gemeenlyk in twee of drie dagen waare ftoelgangen zonder perlingen te weeg, waarmede de geheele ziekte ophield; Een zuur en overvloedig zweet volgde of verzelde de ziekte, 't welk de pyn altyd verminderde.
Ik genas een asthmatisch meisje $ die een pleuritis itiflanimatorio • rheumatica had door aderlatingen, fpaanfche vliegen en een af kookzel van fenegawortel met oxymel en kermes-. Wat ook de Heer Thilenius omtrent het nut der Senega wortel mooge zeggen in het verdunnen van inflammat oir bloed, en het genezen der pleuris;w&t ook anderen en vooral Lentin daar omtrent mogen ftaande houden, ben ik verzekerd , dat de Senega in een zuivere ox'.tftekingagtige pleuris nadeel doet. Ik heb dezelve niet een, maar meermalen na genoegzame bloed ontlastingen in pleuris toegediend, dan ook altyd my deszelfs gebruik beklaagd. Altyd was ik gedrongen op nieuw ader te laten, dewyl het bloed daardoor aangezet en de hitte in de maag en ingewanden ondraaglyk was, en de tong daarna droog wierd, terwyl niet alleen geen expectoratie volgde maar dezelve veel meet gefupprimeerd wierd. Dan in inflammationes jpuriae en eryf/pelatofae, waarin de infiammatie maar per accidens komt, en gewoonlyk dooi: een aderlating word weggenomen; waarin een byzondere fcherpe ftof de oorzaak der infiammatie is, en 'er tegelyk, zo als gewoonlyk is by alle rheumatieke ziekten, een tegennatuurQ_ lyk#



230 Bericht van
lyke dikte der vogten, en ftyiragtige dispofitie de overhand heeft, zal de Senega als een zeer vermogend attenuans en incidens de taaye flym verdunnen, in beweging brengen, en door den korften weg ontlasten. Na myn inzien komt de Senega dus te ftade, wanneer de Helenium,fulpk.aurat. en kermes te pas komen en in dit geval heb ik meer dan eens desfelfs uittlekend vermogen in het bevorderen der fluimlozing bewonderd. "
September.
De maand begon met fchoon en helder weêr en ZO. wind, 's morgens was 'er een dikke koude mist, die zich weder na zonnenondergang vertoonde.
Van den 8 tot den 11 was de wind W. met reegen. Van den n tot den 18 was 'er ftorm en regen, de wind eerst NW. daarna N. Den 18 ZO. heldere koude. Van den 20 tot den 27 ZW. koud en regenagtig. Van den 27 tot den 30 was de wind 's morgens O, en helder, 's avonds W. en regenagtig.
In 't begin zagen wy veele tand- en oorpynen, zeerekeelen en rhevmatismi, plearitides rheumaticee, diarhea en dyfenteria. Die gezond en fterk zynde, deze ziekten door gevatte koude, kregen, hadden geene tekenen van gal; een fpaaifche vlieg en een uitwaasfemend drankje van fp. Minder. Laud liq, Ipecac ócc. genas dezelve aanftonds.
Maar die zwak, en te gelyk met een moeilyke en kwade fpysvertering behebt waren,
en



's G R A V E N H A G E. ftgj
en vooral kraamvrouwen, kreegen ligt de febris dyfenterica biliofa. De kraamvrouwen kreegen aanftonds ria de kraam zwaarte in 't hoofd j roodheid van weefen, en ongevoeligheid, daarna zware pyn door de leden, een geele kring omftreeks den neus en mond, een geele drooge tong, dorst, walging, pyn omtrent den hartkolk, buikpyn, perfingen en zeer Hinkende dunne afgangen. Het zog wierd egrer behoorlyk afgefcheiden j en de kraamvlocd was niet genoegzaam, en zeer bleek. Ik gaf haar de Ipecacuanna met fal polyckrest in kleine i doch genoegzaame giften om den vreemden gast uit te dry ven; 'er volgden gemaklyke brakingen * en fcherpe maar doorgaande en zeer verligtcnde onilaftineen. Terwyl 'er egter nog tegen-. natuurlyke ftoffen in de ingewanden overbleven, kwam 'er des avonds koorts met koude en rilling, en braking, het hoofd wierd 1 gt en yl, wanneer de hitte aankwam en de aanval eindigde met een ruim zweet, en een volkomen bezonken urine. Afkóokfels van tamarinde met Ipecacuanna en fal polyckrest veroorfaakten dunne, galagtige ert ftinkende ontlastingen, terwyl de kraamvloed weerkeerde, en het zog meer na de borften ging. Daar na wierden de afgangen lyviger, meer gekookt en gunftig, de eetlust keerde weder, en zy herftelden volkomen door laxeermiddelen. De verloorene kragten wierden na het eindigen der ziekte door koortsbast en bittere middelen her-, fteld. Men ziet hieruit, hoe gevaarlyk het is by kraamvrouwen altyd een diarhé door adfoia&ntia en anoclyna te fluiten, daar zy tog 1 Q a veel



a|i Bericht van
veel meer gefchikt zyn om een heerfchende ziekte, vooral van een gaftrifchen aart te krygen, 't welk door Stoll diensvolgens op veele plaatfen te regt errinnerd word.
Hoewel by kinderen nog veele wormen en vooral maden beipeurd wierden, heerschte 'er nog een febris verminofa fpurias welke uit een galagtige flym in de eerfte wegen opgehoopt, zyn oorfprong had, en die van de voorgaande verfchilde. De koorts kwam des avonds zonder koude, met hitte, rood- en opgezetheid van het aangezigt,droogen mond, roode tong, welke in- 't midden met een witte flymagtige korst bedekt was , verwyderde oogappels, zy plooien den neus en bragten de handen dikwyls na de genitalia, de adem was heet en ftinkende , zy waren zeer afgemat, zomtyds hadden zy een kleinen hoest, geen lust tot ceten, en neiging tot braaken, de afgangen fiymagtig, de buik gefpannen en als trommelzugtig. Na de Geojfrea, de overige amara &c. te vergeefs te hebben toegediend, nam ik myn toevlugt tot zagte en inwikkelende laxantia: de pulp. ca/fa met bleütn amygdalartim deed hier de fchoonfte uitwerking, zy bedaarde de koorts', en gaf veele flymagtige afgangen. Am een kind, 't welk deze koorts gehad had, en by het welk ik nog vermoeden van wormen bleef houden, gaf ik het Hxïvium der terra ponder, falita, waardoor een lange worm ontlast wierd.
Een vyftigjarige vrouw, die haare gewoore aderlating verzuimd had, kreeg een llerke lloedbraking, die door een aderlating, en casfa met amandelolie fpoedig weggenomen wierd.
Den



'sQ B. A V E N II A G K. £33
Den 8 wierd het wéér koud en veranderlyk met een regenagtigen W. wind. Veele kreegen nu zonder , andere merkbare oorzaak dan gevatte koude , een allerhevigfte pyn in do maag, onder het zwaardwyze uitfteekfel van het borstbeen, het was als of hier een fcherpe priem in geftoken wierd; deze pyn kwam des middags na den eeten. De zieken hadden te gelyk winden en oprispingen na boven, en waren tot fiaauw werden zeer geneigd. Zommige hadden zeer goeden eetlust, doch zo dra de fpysvertering een uur byna na het eeten begon, braakten zy al het eeten weder uit met veel dikke groenagtige fjym. Een braakmiddel hielp in het begin voor een of twee dagen. De Ipecacuanna met Laudan. en rhabarber deed geenerhande uitwerking. Na het braakmiddel keerde de pyn na een of twee dagen weder, zo dat ik de flym eer als een uitwerkzel deikramp, als een oorzaak daarvan befchouwde. Een koud aftrekzei der valeriaan wortel genas ze alle, en fcheen niet alleen als een krarapftillend en verfterkend, maar ook als een zagt uitwaasfemend middel te werken. Zomtyds was deze pyn van een hevigen aart, en vertoonde een inflammatio eryfipelatoja ^ der maag. Een jonge gezonde vrouw was, terwyl zyeen zware verkoudheid in 't hoofd had, op een kouden regenagtigen dag op een open rytuig gaan zitten, zodat zy door en door nat wierd, s'avonds hield de verkoudheid geheel en ai op, zy gevoelde aanftonds zware pyn in de maag, walging, cn braakte veel flym, dit duurde tot den volgenden dag. Des nadenQ 3 »rid-



234 Bericht van
middags kreeg zy zeer zwaare pyn in 't hoofd met gedurige braking, zwaare benaauwdheid, egter had zy in de maag geen hevige pyn, maar alleen een drukking en zwaarte, dunne afgangen, rilling en koude, die met warmte yerwisfeld wierden, de huid was matig warm, en de pols klein en ingetrokken, de tong zuiver en vogtig. Dewyl ik de voorgaande omftandigheden niet wist, en alleen aan een overlading "der ma g dagt, gaf ik haar een mixtuur uit rhabarber, Ipecac, kreeftsoogen en een weinig Laud. Lig. beftaande. -Na dat zy dit middel tweemaal gebruikt had, viel zy in een genisten flaap, en zweete fterk met verligting, voor myn komst had zy egter het drankje doorgebruikt, dewyl lmr tong zeer heilagen was: na dat zy flym gebraakt en ontlast had,kreeg zy des nages-wederom een zeer fterk zweet, een hypoftatifche urine, en bevond zich des andcrenclaagsch gezond.
De koortfen waren geduurende de geheele maand zeldfaam; men zag egter nu en dan tusfehenpozende koortfen, welke van een galen zinkingagtigen aart waren. Zy hielden het beloop van een dubbele anderendaagfche koorts. De zieken hadden een gevoel van zwaarte in 't hoofd,een droogen hoest, die met den aanval vermeerderd wierd, benaauwdheid, en met het begin des aanvals braking, de tong was fiymagtig en geel beOagen, het water dik, de ontlasting traag. De catarrhale en galagtige toevallen moesten eerst door openende en laxerende'dranken worden weggenomen, wanneer de koorts door den koortsbast konde



's G R a v » N h a g e. 235
gefluit worden. By eenen lyder zag ik een febris rheumatico-biliofa, zo als die by Grant onder den naam van febris biliofa bel'chreeven word, die op den I5den dag met een koude rilling en llerkere koorts, waarop een goed zweet volgde, eindigde.
Zinkingagtige zeere keelen en tandpynen, als ook verkoudheden waren heerfchende. Verfcheide menfchen wierden door een foort van roode gierstkoorts aangedaan, die ook rheumatico- biliofa en goedaarrig was. Zy begon even als andere koortfen, met verwisfeliogen van koude en warmte, zware pyn in 't hoofd, rug en lendenen, walging, onrustigheid, een drooge en beflagene tong, hoest en benaauwdheid, te gelyker tyd brak over het geheele lighaam een rood puistagrig uitflag uit, 't welk zeer jeukte; dit uitflag vertoonde zich alleen zo lang de lyder te bed lag, maar zo dra hy buiten 't zelve was, verdween hetzelve, en wierd vervangen door heeschheid, angstvalligheid en moeilyke ademhaling. Het duurde 3 of 4 dagen, wanneer ruime ontlastingen, en een daar op volgend zweet, hetzelve wegnamen.
Omtrent den 20 kwam de febris dyfenterica wederom ten voorfchyn. In het begin klaagden de zieken over afwisfelende koude en warmte, de hitte wierd daarna meer beflendig met grooten dorst, 'er volgde hevige buikpyn met perfmgen, en geduurige afgangen, waardoor een weinig bloedige flym ontlast wierd, de mond was bitter, de tong wit heilagen, de pols fnel en ingetrokken, het water dik en troebel. Door de Ipecacuanna met Q 4 rheum



236 Bericht van
rheum braakte de zieke eerst, en kreeg hierop dikke ftoflyke ontlastingen. Somtyds 'bleef 'er egter een bloedige doorloop over zonder pyn, welke het veiligfte door de cortex anguflurae overwonnen wierd.
Met deze febris dyfenterica heb ik een tusfehenpozende koorts verbonden gezien, 's Avonds kreeg de zieke den aanval met koude, en zwaare buikpyn, de hitte was verzeld met geweldige hoofdpyn, vooral van het voor en agterhoofd, zodat de lyder zyn gevoel uitdrukte , ais of 'er een band ftyf om 't hoofd gebonden was, 's morgens zweette hy fterk. Na den aanval was 'er walging en neiging tot braking, en een vuil beflag op de tong. Op den vryen dag bragt een braakmiddel veel taaye gal op, en daarna wierd de ontlasting door rhabarber met fal. tolychr. bevorderd. De tweede aanval liep op dezelve wyze af, maar op den vryen dag, waren de afgangen lyviger. Na het derde acces hield de dylènteiie op, maar de zieke hadde zwaarder hoofd? pyn, yliflg, en een opzetting der maag, die op het aanraken pynlyk was. Om deze rede wierden de ontlastingen meer bevorderd, en de volgende paroxysmus was van deze toevallen vry. Wanneer de zwakheid vermeerderde, gaf ik campher met ferpentaria, waardoor van zelve, wel gekookte afgangen, een verligtend zweet, en een dik wit water, volgden. Een i'paanlche vlieg in den nek aangelegd, nam nier alleen de hoofdpyn, maar de koorts zelve Weg. Dan daar de koorts als een zuivere terti-
ana



'sGravenhage. 23?
ana wederkeerde, genas ik dezelve gemaklyk met den koortsbast.
De volgende dagen waren 'er door de koude en belette uitwaasfeming rheumatique pynen en cholera., welke door openende laxantia verdvveenen. Zommige daarvan wierden door een critisch acces van koorts met braking en ftoelgangen, een "fterk zweet, en een dikke wel belbnkene urine geheel weggenomen.
Oólober.
Van 1 tot den 11 was het weêr helder en koud met een O. of NO. wind, op dien dag veranderde het weêr geheel en al, zodat wy met een W. wind warmen regen hadden. Den 13 was de wind Z., welke dus met regen tot den 20 bleef voortduren, wanneer'er heldere en zomerfche dagen kwamen. Den 24 hadden Wy weder een plotslyke verandering van weêr, het welk nu koud, en regenagtig wierd met NO. wind, die den 26 O. wierd, maar helder en koud. Den 28 wierd de wind Z. laauw, regenagtig. Van den 29 tot den 31 ftormagtig met regen, terwyl 'er een ZW. en W. wind waaide.
De febres biliofa - catarrhales der vorige maand bleven nog aanhouden, waarby zich hier en daar een inflammatoire dispoütie voegde. Rheumatique pynen, catarrhale koortfen, pletiritides rheumatico - inflammatoria , wierden nu over het algemeen waargenomen: een galagge flym voegde zich gewoonlyk by een fcherpe zinkingagtige ftoffe, zodanig dat een fchieQ 5 lyk



233 Bericht van
lyk belette uitwaasfeming de toevallige oorzaak fcheen te zyn, waardoor eene opgehoopte galagtige ftof in werking gebragt wierd. Met een fcherpen hoest, oppresfie, en pyn op de borst was meest een geele tong, walging en drukkende pyn in de maag gepaard, die op het aanraken erger wierd. Hierom was een braakmiddel uitftekend nuttig, waardoor na het ontlasten van veel flymagtige gal een fterk en waar critisch zweet veroorzaakt wierd, zodanig, dat de natuur zich hierdoor zonder eenige purgeermiddelen redde.
Dezelve oorzaak maakte de diarheen menigvuldig, welke in 't eerst met zwaare pyn, walging, en bitteren fmaak verzeld, door purgeermiddelen verergerd , maar kragtig door een braakmiddel en vervolgens door zweetmiddelen genezen wierden. In fommige gevallen wierden zy egter langdurig, zodat zy oogenfchynlyk nadeel deeden, hierom heb ik gedagt dezelve door een kragtig verfterkend middel te moeten bedwingen. Ik liet tot dit einde een Dr. cortex augujlurae in 6 oneen van een fpeceryagtig water aftrekken, en in 24 uuren gebruiken. Dit middel 2 of 3 dagen gebruikt zynde, bedaarde niet alleen de diarhé, maar nam ook tegelyk de walging en bittere fmaak weg. Dit middel komt dus in veel opzigten met de radix arnica overeen, waarvan ik de uitftekende uitwerkingen te voren heb medegedeeld.
By die gene, welke te voren tekenen van kwaade ftoffen in de ingewanden gehad, en dezelve verwaasloosd hadden, brak de netelroos uit, die door laxantia weggenomen vierd.
Moei-



'sGravenhage. 039
' Moeijelyke waterlofing met buikpyn, fcherpe maagpynen met zuuragfige oprispingen, uit onderdrukte uitwaasfeming voorspruitende, Wierden op dezelve wyze als in de vorige maand door een aftrekzei der vakriaanwortel genezen.
Sommige vrouwen kreegen zonder uitwendige aanleidende oorzaaken flauwtens, en wieideu daarvan herileld door antifpafmod'ka.
De moeilyke en belette neerzwelging was dit jaar meer gemeen dan in de voorgaande jaaren, zo dat ik daar aan drie vrouwen verloor. Offchoon ik zo wel by jonge als oude menfchen deze kwaal heb waargenomen, zag ik dezelve egter me:r cp dien tyd, wanneer de menjes ophouden Ey een anderzints gezonde vrouw , wier Honden twee jaaren te vooren waren opgehouden, kwam in de verlopen maand van April een zek re fcherpte in de keel met een gevoel van droogte, welke de flikking moeielyk maakte, wannéér ik de keel met alle oplettendheid befchouwde, vond ik dezelve bleek en verflapt; deeze moejelyke flikking wierd allengs grooter, en nu vertoonde zich in den nek by d^ doornachtige uitfteekfels der halswervelen een verharde klier, welke langfaam grooter wordende, zeer lastig wierd. In de maand van September wierd deeze moeylykhesd in 't flikken g^oofer, en tegelyk met het voedzel wierd 'er veel taaije flym uitgeworpen. Zy kreeg een zeer fchielyk verval van kragten , en flikte onverwagt. Zeldzaam of ooit beb ik gezien, dat de ziekte in zulk een korten tyd zodanig verergerde, als in dit geval. Meest altyd was de verergering^
on-



240 Bericht van
onmerkbaar: een vrouw van 80 jaar ftierf aan dit gebrek, nadat zy het reeds dertig jaar gedragen had.
In deeze Maand vertoonde zich hier dezelve epidemifche catarrhaal koorts, welke onder den naam van Influenza in het jaar 1782 geheel Europa bezogt heeft , en vooral in de maanden van Mey en Juny hier in Nederland algemeen was. —— De eerfte, die hiervan aangetast wierd, kreeg ik op den 9, wanneer een koud en regenachtig weer, tot helder en koud met een NO. wind overgegaan was. De ziekte verfpreidde zich dagelyks meer en meer, doch vooral den 24,25en 30, wanneer de lugt
zoei en vogtig was. De toevallen, welke'
deeze epidemifche ziekte kenmerkten, waren de volgende.
Onverwagt wierden zy aangetast door een pyn door alle leeden, matheid, en een ligte rilling en koude, het hoofd was vooral pynlyk, doch zodanig dat 'er als een band boven de oogleden gebonden was; de oogen waren rood, pynlyk, traanende, en konden geen fterk licht verdragen; 'er was een gedurige niefing, ïn de uvula, het velum pendulum en de keel voelden zy een ligte prikkeling, en hierdoor was de IMking pynlyic, de item was eenigfints heesch, de hoest was geduurig en heesch, by fommige was zy byna niet aanwezig, de ademhaling was moeilyk en 'er was als een gevoel van zamentrekking over de geheele borst, 'er was altyd een pyn en drukking op de fcrobicuius cordls, walging, neiging tot braken, de £naak of zoet, of papagtig of bitter, by zommige



*sGra venhage 341
mige was de tong wit en papagtig, by andere geel en galagtig; de pols was in 't eerst klein en ingetrokken, doch daarna wierd zy vryer en meer vol, te gelyk kwam 'er een brandende hitte; het water was dik en liet een onvolkomen wit zetzel vallen; des nagts vermeerderde de hoest, en 'er volgde een fymptomatiich zweet. — Den tweeden dag vermeerderden alle de toevallen, vooral de braking, en veele braakten van zelfs veel flym, met zeer veel verligting. Den derden dag verdween de koorts reeds en 'er volgde een zagt aangenaam verligtend zweet, en een gel'cheiden wit water, waardoor de ziekte volkomen geëindigd wierd.
By fommige waren fiegts geringe tekenen
van koorts, maar by alle het gevoel van drukking cp de maag, en tekenen van verkoudheid. By andere waren alle toevallen van koorts zwaarder, en de kooits een remitterende catarrhaalkoorts. Sommige hadden alleen des avonds een aanval van koorts, welke des morgens afging met zweet en een zeer overvloedig wit zetzel in 't water. Deze hadden alle fterkere tekenen van koorts. Somtyds bepaalde zich de ziekte alleen tot het hoofd en de keel, en vertoonde een angina ferofa, dan de walging en drukking op de maag, de korte duur der ziekte, en de genezing doör een verligtend zweet, toonden genoegzaam dezelve natuur der ziekte.
Niet zelden koos de ziekte ftof de waterwegen, de maag of ingewanden, en veroorzaakte moeilyke waterlozing, pyn in de maag, een boord of doorloop, welke binnen drie dagen
door



t»fi Bericht van
door een rheumatifche urine*, en een fterk" zweet geoordeeit wierden.
De ziekte was dikwyls verzeld van een fcherpe pyn in de borst, die de ademhaling belemmerde , intusfchen luifterde dezelve niet na de gewoone middelen, had zulk een hevige koorts niet by zich , als de pleuris, en wierd door zweet in weinige dagen geheel weggenomen. —• Was de catarrhale koorts met een tusfchenpozende verbonden, dan maakten de catarrhale toevallen de koorts zeer moeilyk, en deze bleeven de intermittens lang verzeilen; dan wanneer zy eens overwonnen waren, kon men de koorts veilig met den koortsbast wegnamen.
Met opzigt tot de behandeling, befchouwdeik de ziekte als zamengefteld uit het rheumatifche en gaftrifche, (als een febris rkeutnatico -gaflrica) en hierom liet ik aanftonds een decoc-, turn aperiens laxans gebruiken, 't welk in 't begin een ligte braking, en daarna veele flymagrige ftoelgangen te weeg bra^t, terwyl 'er des nagts een zeer verligtend zweet volgde. In de meefte gevallen was geen ander geneefmiddel nodig, en binnen drie dagen wierd de zieke ' daar door herfteld. Was de walging fterker , dan gaf ik de ipecacuanna in kleinere giften en hierdoor wierd zeer dikwyls de hoest weggenomen. De aderlating was zo fchadelyk, dut daar door aanftonds de benauwdheid, en de iteking der borst, ja zelf de koorts aanmerklyk vermeer- ■ derde. By eenige zwangere vrouwen liet ik een ader openen, om dat zy meer oppresfie, fterker hoest, en een harder pols hadden, deeze egter bleven veel erger en langer ziek. Ik heb
na



'sGravknhage 24$
naderhand, niet tegenftaande een plaatflyke pyn en benaauwdheid op de borst een aderlating fcheenen aan te wyzen, dezelve niet in 'twerk gefield, maar op de pynlyke plaats een warme pap gelegd, en tegelyk een openende drank met Manna en fal polycr. rykelyk laten drinken, waardoor de ziekte na voorafgaande behoorlyke ontlaftingen door een goed zweet gefcheiden wierd. In 't begin der ziekte heb ik nooit aanftonds fpaanfche vliegen gebezigd, maar zo dikwyls 'er een kittelende hoest overbleef, welke vooral des nagts laftig zynde den flaap belettede, liet ik een groote fpaanfche vlieg tüsfchen de fchouders leggen, welke niet alleen de hoest verminderde, maar ook een goede ophoesting gaf. Wanneer de ziekte na het einde liep, liet ik gedurende verfcheide dagen zagte uitwaasfemende middelen gebruiken, welke de fynere overblyvende ftof langs den weg der huid loosden. Bittere middelen voldeden my zeer wel om een inftortmg voor te komen.
Opiaten vermeerderden den hoest en de koorts, en maakten de ziekte hardnekkiger. Maar byaldien de hoest en heeschheid langdurig wierden, en de borst door een fpasmodifchen hoest, die diep uit den buik fcheen te komen van tyd tot tyd krampagtig wierd zamengetrokken, was de opium met cafloreum en tinct. Succini zeer heilzaam.
Wanneer de zieken niet aanftonds zich te huis hielden, en zich van de vrye lugt wagteden, waren zy veel erger ziek, en haduen een veel zwaarder koorts. Het te vroeg uit-gaan was zelf zo nadelig, dat zy den zeiven
dag



244 Bericht van
dag reeds weder inftorteden, zy wierden op eens overvallen door een zwaare oppresfie die een onmïddelyke ftikking dreigde, met zwaare pyn boven de oogleden, benaauwdheid, en een fnelle en gefpannen pols. Een kleine aderlat tong fcheen in dit geval goed te doen, niet tegenftaande het bloed niet ontfioken was; maar cenclyfteer, en een buikzuiverend middel, bragten een onmiddeiyke verligting te weeg.
Offchoon de ziekte het meest by mans en vrouwei 1 van middelbaren ouderdom gezien wierd , en over het algemeen de kinderen fcheen te fparen, wierden deze egter, by aldien zy de ziekte kregen, zwaarder aangetast. Zy kregen wel dra een waare ontftekingagtige peripneumonie, welke voor een tyd door aderlatingen verligt wierd, offchoon het bloed alleen met eencfusta rhtumatica bedekt was. 'sAvonds wierdert zy door een aanval van droogen hoest, met oppresfie en benauwdheid aangetast, met een hevige koorts, welke door een aderlating moest weggenomen worden. Emollierende dranken, fpaanfche vliegen tuffchen de fchouders, clyfteren en laxantia genazen ze alle.
De ziekte was voor geen van myne Iyders doodelyk, offchoon by veele zwaare toevallen plaats gehad hebben. >
Een delirium ferox met toevallen van epilepftaapoplectica door fchielyke gramfchap ontftaan, genas ik, na aderlatingen en fpaanfche vliegen, door camphér met opium en azyn, welke na een.^ ruim zweet, en galagtige ontlaftingen de ziekte geheel wegnamen.
Novem*



'sGrRAVÉNHAGÈ* ^45
November,
De W, wind bleef met regen en zagt weêr geduurende de eerfte dagen van November1 Voortgaan, van den 4 tot den f hadden wy fchoon helder weêr met een O. of ZO. wind* des nagts vorst. Den 7' en 8 mifte het fterk, van den 9 tot ii bleef de ftinkende koude mist aanhouden met W. wind. Den 15 ZWmet zoelen regen. De drie volgende dagen ftormen ert regenbuijen uit het W. en NW. welke nu meer, dan minder aanhielden tot den 24. 'Ér volgde den 24 helder weêr met vorst tot den 28, de wind N. of O. Den 28 wierd de wind ZO. met döoy weêr en mist tot het einde der maaftd.
De catarrhus epidemicuS, die de voorige maand zo algemeen geweest was, bleef nu nog aanhouden; de ziekte fcheen nu egter een ernstiger keer te nemen. De benauwdheid was groot, de hoest zeer droog en kittelende, zonder de minfte opwerping, by zommige was een plaatflyke pyn in de zyde, by anderen begon de ziekte met een hevige koude koorts, waarop hitte en ZWeet volgde, de kenmerkende drukkende pyn in den hartkolk was altyd by deze ziekte tegenwoordig, de pols was fnel en week, de tong Wit of geel, 'er was wal-, ging, het watei was zeer diep gekleurd, helder of ook bezonken. De ziekte was over het algemeen fterker, hardnekkiger en langduriger. Zomtyds was zy met een plaatflyke zin* R king



246 Bericht van
king op de borst, de keel, of de ingewanden verbonden.
In het behandelen dezer ziekte begon ik met het zuiveren der eerfte wegen door refolverende dranken, door Manna, Tamarinde, oxymel, middenzouten &c. wanneer de natuur of na boven, of na beneden een menigte galagtige flymfloffen ontlastte, of ten minften de ftof zodanig beweeglyk maakte, dat dezelve door kleine giften Tart. Emetic. gemaklyk ontlast wierd. Over het algemeen heb ik niets in deze ziekte zodanig zien voldoen, als de kleine en aanhoudend toegediende giften der braakmiddelen, zonder welke de overige middelen weinig dienst deden. Zomt;. ds egter was de benaauwdheid en de doorloop des bloeds door de longen zodanig moeilyk, dat men verpligt was een ader te openen. Het bloed was dik,galagtig, zonder wey , doch ook zonder de minfte korst. Intuffchen wierd dezelve meest vrugdoos en verkeerd in 't werk gefield, wanneer 'er een fcherpe flekende pyn in de borst plaats had; de aderlating nam deze pyn niet weg, maar een fpaanfche vlieg, zo na mogelyk aan de plaats der pyn aangelegd.
'Er was geen maand, waarin zo veel rfoutnatismi en rheumatifche koortfen waren, als deze. By zommige waren 'er eerst tekenen van verkoudheid, by andere begon de rheumatifche pyn met zwelling en roodheid van het deel aanftonds met de koorts, terwyl wederom by andere de koorts by de plaatflyke rktumatifmus bykwam.
Over-



*s Graven hage
047
Over 't algemeen was de ziekte in haar eerfte begin zeerinflammatoir, het aangedane deel was zeer rood, gefpannen, pynlyk en kloppende, zo dat 'er herhaalde aderlatingen en weekmakende pappen vereifcht wierden om dezelve weg te nemen. Hier door het- ntflekingagtig tydperk overwonnen zynde, begon de koorts remitterende en gaftrisch te worden, terwyl de verheffingen des avonds aankwamen, en des morgens wederom met een vettig, en hiet verligtend zweet, nalieten. De tong wierd geel, het water dik, 'er was walging en alle andere tekenen van onzuiverheid der eerfte wegen. Kleine giften van braakmiddelen, openende en buikzuiverende dranken ontlafteden veel galagtige flym, en maakten, dat de pyn van de een na de andere plaats telkens verfchietende, eindelyk verdween. Deze rheumatifmus verdroeg geen opium of pulvis doveri, maar na een vry langdurig gebruik van laxantia waren pillen van gum. guajac. met fulph. aurat. en rheum zeer gefchikt. De overblyvende ftyfheid der ledematen en vliegende pynen, wierden door campher met fal. volatile C. C. en bittere extracten weggenomen. De fpaanfche vliegen deeden in den beginne hierom nadeel, dewyl zy de fomes gaflricus en de koorts vermeerderden, en dus middelyk de ziekte voedden.
Offchoon 'er weinig heldere koude was, voegde 'er zich egter hier en daar een weinig ontfteking by de morbi rheumaiki. vooral b die geene, welke natüuriyk daar toe geinig gefchikt fchenen. Vooral waren 'ef R % vee-



248 'j5 r r T c h t van
veele vrouwen, die een inflammatio tc&a particuïae piilmonis hadden , een ziekte zo wel door Stoiz Defchreven, en die helaas nog zo> dikwyls door onze geneesheren, als een ligte verkoudheid tot fchade der Iyders behandeld word.
De kraamvrouwen, vooral die voor 't eerfte kraamden, hadden een langdurig en moeilyk kraambed.
Een jonge, fterke, gezonde vrouw, kraamde voor 'teerst moeilyk na langdurige valfche pynen, de nageboorte was zodanig vast vereenigd met de lyfmoeder, dat de vroedmeefter genoodzaakt was dezelve voorzigtig met de vingeren af te pellen. Den volgenden dag was de kraamvloed gering. Op den derden dag kwam de zogkoorts, en de kraam vloeide fterk. Den vierden dag bleef de koorts voortduren, en hierom was ik verpligt, door een clyfteer en een manna drankje, den buik te openen. Op den 6 dag kreeg zy een geregelde koorts met koude, hitte en zweet, waarna zy door middel van een clyfteer veel oude ftoffen loofde. Op den 8, io, 12, dag kwam de koorts weder,doch nu verzettede zy zich op den 13, terwyl de eetlust wederkwam en de urine afzettede. Dewyl de koorts nu geregeld op den 15 terug keerde, gaf ik den koortsbast. Den 17 was zy zeer llaperig en het zog verdween langzaam, egter keerde het langzaam onder het gebruik van kina wed:r; niet te min bleef 'er zeer lang een groote fnelheid van pols en zwakheid over. ik ben lang van begrip geweest met dc
mees-



S'G *. A V E N H A G 249
Tfteefte hedendaagfche vroedkundigen, dat men de nageboorte niet terflond na de kraam behoorde aftehalen. Dan ondanks de redenen door den Heer Van Der Haar (Bataafsch genoodf. 6. d.) Ruisen en Camper hier voor ingebragt, ben ik, en met my veele kundige vroedmeefters, van myn gevoelen te rug gekomen, en raade na om zo het mogelyk is, dezelve niet te lang te laten zitten. Immers heb ik een en andermaal gezien, dat 'er by het agterblyven der placenta, zonder dat daaraan eenig geweld gedaan was, de kraamvloed te rug bleef, de lyfmoeder hard wierd, een fterke inflammatoire koorts gebooren wierd, welke zeer fpoedig in een gangraena ut tri en den dood overging. Meer dan eens zag ik, dat de placenta agterblyvende, na twee of meer dagen met klonters bloed wierd uitgedreven, dat zo wel de placenta als de grumi, welke tegelyk ontlast wierden, bedorven en zeer Hinkend waren, de kraamvloed weinig was, en dat 'er langen tyd een dunne Hinkende ftoffe geloosd wierd. Dat deze dunne etteragtige Hof in 't bloed opgenomen, een zoort van febris lenta naturae putridae veroorfaakte, en op den 20 of 22 dag eindelyk nog dodelyk wierd.
In deeze zelve maand heb ik een kiaamvrouw aan rheumatifmus acutus gehad, welke door zagte involvcntia en diapfioretica met een weinig opium gemengd, herflelde.
Wanneer in het verder beloop der maand het weer ftormagdg, vogtig en koud wierd, waren de rheumatifche ziekten menigvuldiger, en kwamen nu onder de gedaante van tand-en oorpyR 3 nen



250 Bericht van
nen en zeere keel menigvuldig voor. Zy ".varen egter alle min of meer met een remitterende febris gaftrica gepaard.
De influenfa. die nu eenigen tyd verminderd was, hefte nu ook wederom het hoofd op. De borst wierd nu daar door Aerker aangetast, de oppresfie was grooter, en de zieken gevoelden nu meer flekende pynen in de zyden, en een zekert hitte in de borst. De aderlating deed nu meerder nut, en het bloed had een dikke zamengetrokken korst- De influenfa verzuimd zynde, kreetren de zieken een zeer gevaarlyke pleuritis rhtumatko-inflammatcria , waarin aderlating-, n , en daarna fpaanfche vliegen, maar byzonder het oïeum lini nut deeden. Op het fterk aanpryzen van Thilenius heb ik in deeze ziekte een infufum van de radix fenegce gegevrn. Dan de hitte en vermeerdering der koorts, welke daardoor fpoedig verwekt wierden, deden my overtuigend zien, dat dit prikkelend middel pehee! on^efchikt is om de dispofitio fanguinis tnflammatoria weg te neemen, daar het integendeel zeer nu'tig is örh in die gevallen gebezigd te worden, waarin een dikke taaije flym de longen verftopt, en een genoegzame veerkragt aan dit ingewand ontbreekt, om zich van deeze ftoffen te ontdoen.
Ik heb meermalen gezien, dat zwangere vrouwen in de laatfte maanden van haaré zwangerheid, fchielyk en zonder uitwendige oorzaak een geelzugt krygen. Offchoon de vrouwen op dit oogenblik in een gevaarlyk tydpunt van h§ar leven verkeeren, is deeze geelzugt, ook volgens de herhaalde waarneeming van Burseuius,
niet



'sGravsnhagk, 251
niet gevaarlyk. De ziekte, welke uit een drukking der lyfmoeder op de lever en deszelfs ontlastbuis voortfpruit, laat dikwyls geene genezing gedurende dezen tyd toe, en word aanftonds na de kraam, door het wegnemen der oorzaak, geheven. Intusfchen kan de in het bloed opgenomene gal een koorts doen geboren worden; en dat zelve vogt, 't welk in de galblaas, en de du&us hepatici opgehoopt is, kan hierdoor fcherp worden, prikkeling, pyn en ontfteking in deeze deelen te weeg brengen;het gebrek aan gal in het duodenum en de andere ingewanden, kan niet alleen de natuurlyke neiging der kraamvrouwen tot zuur merkelyk vermeerderen, en daardoor een fterke hardlyvigheid veroorzaaken, nïaar ook andere aanmerkelyke ongemakken te weeg brengen.
Een zwangere vrouw van een droog en galagtig geftel, kreeg op de agtfte, maand een fterke jeuking en rood uitQag over de geheele huid, haar mond was bitter,, zy had pyn door de leden en koorts. Na het gebruik van zagte laxantia wierden de huid en oogen geel,zy klaagde over een fpannende pyn in de regter zyde, haar water was groengeel, de pols hard en fnel, de pyn week voor een aderlating, en voor verdunnende * en verkoelende dranken. Egter keerde de pyn den volgenden dag weder, de huid was geeler, de ontlasting grys, en de keel zeer fiymagtig. Dewyl zy na het gebruik van clysmata en zagte laxantia geen ftoelgang kreeg, gaf ik haar een openend decoctum met een weinig fennebladen, hierop ontlastte zy veele harde afgangen, die welgekleurd waren. Dit middel hield R4 den



25e Bericht tin
den buik dagelyks open, en de geelzugt verminderde Niettemin kwamen er onverwagt pynen , en de vrouw verloste van een kind, 'c welk geen tekenen van geelzugt had,doch des anderendaags aan hevige ftuipen ftierf. Alles fchikte zich met deze kraamvrouw wel. en op den derden dag kreeg zy een behooriyke zogkoorts, waarna een geel en met gal beimet zog uit de borsten ontlast wierd. Zy herftelde door het gebruik van reiViVciende extracten.
Na den 24 wierd het weer geheel veranderd en koud, gedurende dit vorstig weer, vermeerderden de rheumatismi acuti. Omtrent den 27 wierd het weer mistig met O. wind. Wy had'den toen veele anginae inflammatoriae, de amandelen waren hier geheel r.ict aangedaan, maar alleen het palatum molk en uvula, deeze waren zeer rood en pynlyk, de zieken hadden daarby een febris acuta inflammatoria; de ziekte ging in drie dagen tot fuppuratie over, dan meestal wierd de hand des heelmeesters vereischt om deeze abfeesfen te openen, eer dat zy volkomen ryp waren, dewyl een langer uitftel een ftikking zoude te weeg gebragt hebber. Dit was een ware angina inflammatoria, die hier zeldzaam is, zy had haar zitplaats niet in de klieren, maar in de vleefige deelen der keel, en fuppureerde daarom fpoedig. Onze gewoone keelziekten zyn meest rheumatisch, hebben haar zitplaats in de amandelen, en zyn langduriger, offchoon zy zelden tot een voikomene fuppuraui overgaan.
Decenti



'sGhavinhagi 253
December.
In het begin deezer maand hadden wy vorst met O. wind, en zeer koud weer. Wanneer de wind den 4. na het Z. liep, kreegen wy fchielyk een warmen reegen en ftormbuijen. Van den 7 tot den 11 kreegen wy ftorm uit het N. en NW. met zeer kouden regen,de wind wierd toen ZW\ en het weer iets warmer, den 16de en 17de ZO. den i3 en 19 ZW. van den 20 tot het einde der maand NW. Van den 4 tot het einde der maand hadden wy. niets als regen en ftorm.
Gedurende de eerfte koude dagen waren veele menfchen verkoud en heefch. . Een byzondere foort van zinkingagtige zeere keel vertoonde zich by verfcheide menfchen. Deeze ziekte was niet zeer hevig maar uitermate n lastig en langdurig. Het was een angina pharyngea, waarvan dit het beloop was.
'sAvonds kwam 'er een aanval van koude koorts, gevolgd van brandende hitte, waarby zich aanftonds voegde een zekere ruuwheid in de keel by het Hikken, het aangezigt en de hals waren gezwollen, en uitwendig aan de hals konde men gezwollene klieren gewaar worden, Diep in de keel zag men niet alleen de amandelen rood en opgezet, maar overal zag men diep in de keel veele kleine roode opgezette kliertjes, welke in het flikken zeer veel pyn gaven. Na den derden dag waren alle tekenen van koorts reeds verdwenen, de tong was zuiver eu vogR 5



254 Bericht van
tig, en de eetlust zeer goed. Zy verdroegen gene adüringerende gorgeldranken, maar emolHcrende en llymagtige dingen, en de damp van warm water, het vry ven van den hals met hei Unimentum volatik, purgeermiddelen, en des avonds het ferum laclis vinofum, bragten de meeste verligting aan. De ziekte, welke ook vooral deszelfs catarrhale natuur daardoor verraadde, dat zy met verkoudheid gepaard, of de eene ziekte in de andere overging, was ook fomtyds hardnekkig en langdurig.
Wanneer de vorst in een zagte dooy overging, hadden wy veele verkoudheden, die verwaarloosd zynde, in een catarrhale koorts overgingen. By een jong fcorbutisch mensen wierd deze koorts kwaadaartig en eindelyk dodelyk. In het eerst was de verkoudheid eenvou'8ig en zonder koorts, en hierom bleef hy met • dezelve uitgaan, en zich aan 'c guure weêr bloot ffellem Eindelyk kreeg hy zwaare pyn m 't voorhoofd, roode oogen, een drogen hoest en benauwdheid op de borst, pyn door alle leden en 's avonds een vry hevige koorts, het water was zeer dik, de tong wit, en de pols fnel. Na dat men een aderlating, fpaanfche vliegen en openende en losmakende middelen'had toegediend, wierd de koorts heviger met yling en verhefte twee maal in 24 uuren met koude, en fcheen met zweet te remitteren. Op den elfden dag wierden de toevallen meer bedenkelyk, de yling heviger in de verheffingen, de ademhaling moeilyker, en de pols meer krampagtig, ik oordeelde
daar-,



'sGravenhage 255
daarom nodig de campher te geven. Op den 13 dag vertoonde zich aan de lippen en in den mond flippen van witte fpruuw, de urine was moeilyk en 'er kwam een zekere beving by. Op den 14 was 'er buikloop, veel fereufe urine, en de geheele keel droog en fprunwagtig. Men gaf toen een afkookzel van koortsbast, hierna wierd de tong vogdger en de koorts, minder. Den 16 was de tong droog en vuil,öpfpringingen der peefen, de poïs intermitterende, de buik gefpannen. Deze convulflve bewegingen vermeerderden van tyd tot tyd, en hy lfierf den 17 dag. Deze ziekte was in 't begin eenvoudig catarrhaal, ot> den agtften dag kwamen 'er tekenen van typhus nervofus, welke ik door campher zogr weg te nemen, dewyl de ondervinding my geleerd ha 1, dat de koortsbast te vroeg in deeze koortfen gegeven, de huid en tong droog maakte * en de hitte vermeerderde. Op het laatst egter was ik genoodzaakt tot dit middel mynen toevlugt te nemen, dewyl 'er een groot verval van levenskragten kwam. In dit tydperk was het ook zeer merkbaar, dat de koortsbast, de campher en wvn, de tong vogtig maakten. 'Er waren geheet geene fymtomata putrïdg, de urina ftranguricja, welke op den Aden dag wierd waargenooroen, toonde een poging der natuur om de ziekte te fcheiden. Op den 13 poogde dezelve een bezinkzel in 't water te vormen, dan dit was een vergeeflche poging, dewyl dekragten te veel vervallen waren. De aphthat waren hier niet waare aphihae criticae, offchoon A . 'er



256 Bericht van
'er na het verfchynen derzelve een mindere ophoping na de borst was, zy waren wit en gefcheiden, maar zy kwamen niet uit de keel, zy waren niet doorfchynende, en verligtende, men kon dezelve eer als miliaria befchouwen, welke hier en daar in den mond onder den naam van fpruuw voortkwamen.
Met opzigt tot de fpruuw, heb ik in myne praétyk daarvan verfchiïlende foorten opgemerkt, welke alle in aart verfcheiden zynde, een verfchiïlende behandeling vorderden. De fpruuw by jonge kinderen fchynt thans niet zo menigvuldig te zyn, als in voorgaande jaren. Deze fchynt niet van een zuur geworden zog af te hangen , dewyl de kinderen, die niet zuigen, en pap eeten, ook dikwyls fpruuw krygen. Alle ophopingen van zuur, flym en onverteerd voedzel, geven fpruuw, en deeze houd op, zodra de oorfaak word weggenomen. De Ipecacuanna en de Tinctur antimonii Huxhami zo zeer door Arneman aangeprefen, kunnen, door de maag onmiddelyk door braken daarvan te ontlaften, hier zeer veel nut doen, purgeermiddelen werken langzamer, en behagen gewoonlyk meer aan de moeder en minnen, en ik heb dezelve ook meermalen met zeer veel vrugt gegeven. Alle ftroopen doen nadeel. De borax neemt wel de fpruuw, maar geenzints deszelfs oorzaak weg. Om de fpruuw te verzagten, liet ik de kinderen dikwyls een eyerdojer met regenwater en fuiker gemengd nemen, dewyl dit door desfelfs inwikkelende en feepagtige kragt de flym ontbind, en het zuur
in-



*
*SG RAVENHAGfc; 257
inwikkelt, hierom laat ik beurtlings het zelve met een rhabarber drankje verwisfelen. In veele zwakke kinderen heb ik de fpruuw zonder purgeermiddel alleen door een eyerdojer overwonnen. Zomtyds voegt zich de fpruuw by tanden of koortfen van kleine kinderen; de fpruuw is dan meest een zeer lastig toeval, en ik heb de borax in dit geval veel nut zien doen.
De fpruuw by volwasfenen is van een geheel anderen aart. Zy is een toeval van koortfen , en of fymptomatisch of critisch. Ik heb dezelve nooit dan op een dies judicatorius ,zelf in het begin der' ziekten, gezien. De catarrhale koortfen, die eenigfints kwaadaartig zyn, en een foort van roosagtige ontfteking by zich hebben, hebben dikwyls fpruuw by zich, en zeeker moet men dan met de ontlastingen voorzigtig zyn, offchoon dit ook wel eens een uitzondering hebbe: gewoonlyk zyn zy eenigfints critisch, en verligtende, en toonen dat'er eer» crifis per cvacuationem ferofam op een andere crifis dag volgen zal. De fpruuw, die vroeg by de catarrhaal koortfen komt, verheft zich om den anderen dag, en heeft gewoonlyk een groote zwakheid by zich. Ik meen dezelve meer by lieden van hoge jaren, dan by jongere menfchen te hebben waargenomen. De fpruuw,die goed en waarlyk critisch was, heb ik genoegzaam altyd op den 17 dag zien koomen, wanneer zy wit, doorfchynend en zuiver, onder uit de keel kwam, en zich geregeld tot voor aan in den mond, en tot op de lippen voortplantte.
In
\



S58 Bericht van
In alle fpruuw heb ik my onthouden van veel ontlastingen te bevorderen; ik zag by een oud man een mataftafis na de borst gebéuren, die doodhk wierd, door een zeer eenvoudig laxeerdrankje.
Ik heb altyd door emoWerende mondfpóelirgen, en een warme pap om de keel te leggen, getragt, deeze heilzaame uitVotting te bevorderen. Inmiddels kan ik met van Swieten zeggen, dat de fpruuw zeer wel den koortsbast, ja zelf de ferpentdria, mofchas en campher verdroeg , en dat ik door de levenskragten op te beuren, uitftekend deeze heilzame poging der natuur bevorderde. Gewoonlyk wierd hierdoor een volkcmene crifis, door gebondene ftoelgangen, en een dik water, op den 20 dag te weeg gebragt.
Nimmer zag ik fpruuw van een ophoping van kwade ftoffen in de eerfte wegen, of van een verwaarlofing van behoorlyke en tydige ontlastingen, ontftaan. Zomtyds heb ik in de febris aestiva en dyfénterica op htt einde der • ziekte zwarte drooge ftinkende fpruuw zien opkomen, welke met andere zeer flegte toevallen gepaard, een voorbode des doods was.
Eindelyk heb ik te voren een chronifche fpruuw waargenomen, waarvan Ketelaer, Boe rh ave en Gr ant ook gewag maken, dan wy vinden daarvan als een endemifche ziekte het beste verflag in Hillary die dezelve op 'teiland Barbados menigvuldig opmeikte, in het werk, 't welk '*!zm ts opmerklyk en lezenswaardig is (obferv. on the changes of tht air & the concomitant epidemie
dis-



s' G r. a v e n h a g e.'
259
difeifes in the island of Barbados by W. Hillary p. 276 tot 2970 Deeze fpruuw fchynt ook van een catarrhalen oorfpronk te zyn, en van een belette uitwaasfeming af te hangen, zagte emollientia en diaphoretica, genezen deeze ziekte het best.
De aphthae der ouden, of de roode zweertjes des monds met een wit flipje in 't midden, welke gemeenlyk voortlopende zyn , heb ik meest al by kinderen in den zomer epidemisch zien h erfchen. Deze verfchillen van ulcera fcorbutica, en hebben egter daarmede zeer veel overeenkomst, zy fchynen uit een catharrhale ongefteldheid, te gelyk met een phlogistifcbe dispofitie te ontftaan; een antiphlogistifche geneeswyze, en, zuure mondfpoelingen fcheenen hierin het beste te voldoen. Ik heb diergelyke zweeren ook in febres catarrhales gafiricae gezien, dan offchoon zy met ulcera fcorbutica de naafte overeenkomst hadden, waren zy pynlyk, minder uitgebreid, geelagtig en fpekkig, en weerftonden alle collutoria antifcorbutica. Na het zuiveren der eerfte wegen voldeed hier de koortsbast het best.
Van den 3 tot den n vermeerderde de N. wind de rheumatifche ziekten, zodat 'er veele febres rkeumaticae ^rheumatismi en hoesten waren.
Den 11 den begonnen de ftormen en plasregens, die byna zonder ophouden voortduurden en in 't begin van een ZW. warmen wind verzeld wierden.
De rheumatismi waren, zelf in fterke en volbloedige menfchen, niet zuiver mflatnmatoir,
maai



êSo Bericht van
maar waren met een febris pituitofa gaflrica gepaard. By minder fterke lieden, waren wel in 't begin toevallen van ontfteking, die door een lating moesten weggenomen worden, maar de voornaame ziekte was by allen een flymkoorts. Alle de zieken hadden een remitterende koorts, welke des avonds fterk verhefte, des nagts het hevigfte was, en tegens den morgen in een fterk, niet verligtend, zuur fweet overging; het water, het welk in het begin dik was, wierd daarna helder, de ftoelgangen waren dun en fiymagtig, de tong papagtig en geel, de geledingen waren gezwellen, maar de zwelling was niet rood, maar bleek en wsteragtig, en niet pynlyk op het aanrak:-n. De zwelling en pyn verwisfelden dikwyls van plaats, en bezetteden dan het hoofd, dan wederom de borst en de ledematen. De ziekte was verdrietig, langdurig en vermagerde de zieken fterk. De aderlating was flegts in het begin van dienst, de fpaanfche vliegen bragten een zeer kortduurende verligting te weeg, De uitwaasfemende middelen atedeant/mouiaiia fpir. Minder &c. vermeerderden de koorts en de icherpte der vogten. By eenen lyder zag ik op den i^den dag witte geerstuitflag, en daarna groote blafen op de borst, die in 't begin fchenen te verligten, dan hoewel zy lang duurden en veel ongemak veroorzaakten, verminderd2 de ziekte nier. De koortbast met de farfapariiia deeden zeeker een goede uitwerking om de kragten te onderhouden, dan de ziekte zelf verdween langzaam, zonder merkbare Grifs.
do



*S G R A V E N li A ö E. £Ó*Ï
'De melkdiëet, en koortsbast herftelden daarna de verlorene levenskragten.
De netelroos, verkoudheden, colicae rheumat ica, angina, parotidcs waren hier en daar te zien. De fcorlutus of flomacace was vry algemeen; 'er wes een bezwaarende en drukkende pyn in 't hoofd, een traagheid tot alle beweging, het tandvleesch was rood en gezwollen, daarna week en fponsagtig, de tanden waren niet etter omgeven, en zaten los in de kasfen. Over het geheele lichaam waren blaauwe vlakken verfpreid, op de beenen waren de aders uitgezet en vül fpatten , en des nagts was 'er een zwaare pyn in de beenen. De flomacace was een toeval van de fcheurbuik des geheelen lichaams, dewyl gedurende de aandoening des monds, alle de toevallen in 't lichaam zelve op het hevigfle waren, en daar door niet verligt wierden. Ook dwalen na myn inzien die gene, welke de fcheurbuik als een ziekte der eeifte wegen befchouwen, dewyl de eetlust en fpysverteering, gedurende deeze ziekte, gewoonlyk zeer goed zyn. Ook helpen de eigeulyk gezegde maagmiddelen in deeze ziekte niet, maar zulke dingen, welke de byzondere alcalifche fcheipte wegnemen. By zom-, tnige genas eenvoudig citroenfap den mond zeer fchielyk, by anderen was ik verpligt het pnguent. Atgyptiacum, in lepelblad of faliewater ontbonden, als mondfpoeling te geven. Het ccrevifa antiscorb. Sydenhami, de koortsbast tn vooral het elix, vitrioli deeden inwendig bet meefte nut, Intusfchen moet men all» oplettenheid gebruiken om de fcheurbuik wel S te



z6z Bericht van
te onderfcheiden, dewyl in volbloedige en fterke menfchen de fcheurbuik meer heet, en als van een impure inflamrnatoiren aart kan zyn, daar zy in tedere en magere geftellen meer na het tegenovergeftelde overflaat. By de eerfte zvn dui zuure dingen en fpir. vitrioli, of fp. falis., by de laatfte amara fineer tor a en zomtyds aromatica nuttig.
Omtrent het midden van December begon de fcharlakcnkuorts zich hier en daar te vertonen. Een jongman van 30 jaar kreeg op den 27 deezer maand koude en rilling, benauwdheid, walging en braaking van flym, de keel was rood en pynlyk, de tong wit: ik gaf hem een braakmiddel. Nadat hy met veel verligting gebraakt had, wierd het wefen en het geheele lichaam rood, de keel was ontftoken en de amandelen gezwollen, de oogen waren rood, de pols hard en fnel, hy was zeer heesch, en de tong befiagen. Ik liet een ruime aderlating doen en een Dec. aper. met manna geven. Het bloed was rofenkleurig en iets ontftoken, de koorts was fterker, de urine rood, de amandelen ontftoken en bedekt met een geulcereerde korst; een pap van mostert en zuurdeeg, en een verzagtende gorgeldrank wierden van het begin af aan voorgefchreven. Na een ongedurigen nagt was de koorts den derden dag minder hevig, de keel vryer, maar de borst heesch en raauw, hy had walging en dunne afganaen; het water was rood, dik en fiymagtig. 's Avonds was de koorts fterker, de pols voller, en een zagte uitwaasfemingj des nagts wierd de zieke onrustiger, de pols
fnel»



'sGHAVERHiCE. 363
fteller, en 'er kwam een gedurige neiging tot braken met een inwendigen brand, terwyl de uitflag ftaan bleef. Na het geven van een verzagtend clyfteer, en het toedienen van een emulfie met fyr. Diacod. bedaarde de bnking,enhyhadeen rustigen nagt,intusfchen had hy geweldige pyn in 't flikken, de fcharlakerl uitflag had zich meer over het lyf en beenen verbreid, het water was als bruin bier ; ik liet een fpaanfche vlieg tüsfchen de fchouders leggen. Hierop volgde een goed zweet en verligting in de keel. Den 5den dag was de keel purperrood, en de tong groen beflagen, aan de linker zyde was een diepe zweer, die groene etter gaf, de uitflag wierd bleeker en de braking hield op. Den 6den dag kreeg hy des nagts koorts met yling, terwyl de uitflag verdween, en de keel droog en rood zag. Na het toedienen van een dtco& laxans bedaarden deeze toevallen, terwyl de uitflag den volgenden dag zich wederom vertoonde. Den /den dag was hy flaperig, maar by zyn verftand, des avonds had hy, koortsverheffing. Den 8 kreeg hy gekookte ftoelgangen, gevolgd van een fterk 2weet, waarna de uitflag verdween, en nu rragtte ik door rhabarber en Tra. ant Hux. de uitwaasfeming en den buik open te houden, en hield hem lang buiten de lugt.
Ik heb deeze ziektegeschiedenis hier alleen zo breedvoerig opgegeven omtetoonen, dat deeze zwaare ziekte zeer wel na de eenvoudigfts behandeling luifterde. Deeze ontftekingziekte wierd in 't begin antiplogiftisch behandeld, op den sden dag wiard ezn/ymptomu terrens doox 3 9 een



364 Bericht van
een eenvoudig verkoelend anodynum weggenomen. Op den 4den dag gaf ik geen cortex of acida mineralia, offchoon de keel purperagtig zag. Ik maakte de ziekte door deeze middelen niet kwaadiartig, en liet dezelve byna aan de natuur over f én myn zieke herftelde in agt dagen.
LYST



'sGravenhagb. 26*5
L Y S T
DER
GESTOR. VENEN In's G R A V E N H AG E
IN DENJAARE 1792.
^January « . - 100
february ... 89
Maar/ . 9*
jSprit m ï<54
Jir«y . 8t
gmy ... 8*
. * h 83
dugu/lus ... 8<f
September * 73
Cftofor . . i 84
November . . * 104
December . » ï icö
S 3 WEEKS-



£f56 Bericht van
WEERSGESTELDHEID
e n
ZIEKTEN
VAN
'sGRAVENHAGE,
van 'tjaar 1793.
January.
het begin van January tot den 5 bragt de N. wind een heldere vorst aan , hierop volgde ftorm met" fneeuw en veranderlyk rauw weêr tot den 12, de wind NW. Na de nieuwe maan hadden wy een ZW. wind niet een ' zagten reegen tot den 14. Toen hervatte de koude N. wind weder met vorst en fneeuw tot den 16, het weêr wierd daar na helder tot den 20 met vorst. Van deefen dag af tot héfc eind der maand was de wind W. met mist en donker weêr.
De roodvonk wierd nu meer epidemifch, en 'er ftierven drie kinderen aan defzelfs gevolgen. Een kind kreeg naderhand een fterke neusbloeding, daarna een ontlafting van
blooji



'sG t A V E H H A 6 ï. 267
Hoed uit het oor, eindelyk waterde het ook bloed, en ftierf. Een ander kreeg een verzwering in de long en ftierf uitgeteerd.
Door den langdurigen zagten regen, verzwakten de vafte deelen des lichaams, de vogten verloren hare behoorlyke menging, de uitwaasfeming wierd ongeregeld, en de fcherpe deelen, welke van dezelve moeiten afgefcheiden worden, bleven met de vogten vermengd , hier uit ontftond eene byzondere dyfcrafia humorum, welke by de kinderen vooral zeldzame toevallen gaf. 'Er wierd door de bykomende vorst eene febris inflammatorict verwekt, welke een foort van forbutifche fcherpte by zich had , en dus een inflammatio impura te weeg bragt. Deze fcorbutifche gefteldheid was niet alleen by kinderen, maar ook by volwasfenen zigtbaar, 'er was een loom en traagheid , blaauwe vlekken over het geheele lichaam verlpreid, fcorbutifche zweeren in den mond, dorst, terwyl de eetlust zeer goed bleef. Deze gefteldheid voegde zich meer of min by alle ziekten, en maakte hier door een zamengeflelde ongefteldheid, welke door de natuur en geneefmiddeien. moeilyker te overwinnen was. Op deefen tyd nam de inflammatoire gefteldheid wel de overhand , doch zodanig , dat zy de fcorbutieke conftitutie niet wegnam, maar daarmede gepaard zynde, een morbus protheiformis voortbragt. Van dezen zamengeftelden aart waren de pleuriffen, &c. rheumatifmi, keelziekten, colieken, en koortfen, welke zo wel door my , S 4 als-



268 Bericht van.
als de overige geneesheeren wierden waargein cn.
De koorts ƒ die de pleuris vergezelde, was minder hevig, begon met geringe rilling, matige hitte, maar wierd door een zeer fcher* pe pyn verzeld, de ophoefting was zuiver bloederig, de pols klein en zagt, en niet fneller dan natuurlyk. De lating verligtte weinig, en 'er wierd fpoedig een tweede bloedontlasting gevorderd, het bloed had een dunne groene lymige korst, die doorfchynend was, en 'er met de vingeren zeer gemaklyk konde afgeligt worden , egter was ze eenigfints 'omgekruld, de bloedkoek was zwart, ftroopag. tig, vloeibaar, als teer, en gemaklyk met de wey te vermengen. Na een of meer aderlatingen, pappen, en emolliercnde dranken met veel oxymel fimplex, fcheidde de ziekte zich njet door ophoefting, maar door een olicagtige _ dikke urine, welke een vetagtig zetzel liet vallen , vergezeld van een kleverig zweet.
De peripneumonien waren van den zeiven aart, langdurig, maar wierden tegelyk door ophoefting en dik water en zweet gefcheiden. —- Veele hadden bloedfpuwjngcn van dik zwart, veneus bloed, zonder hoest buiten de bloedfpuwing, en het afgelaten bloed was, even als by dephuritici, ligt ontftoken, maar fcorbutifch. —*— By anderen zagen wy colica, rhèurnattfini, podagra, adfectiones /typ'erica en hypochondriaca, In deeze maand alleen flocgen zeven menfchen, die zeer hypochondrifch waren, de handen aan zich zelven. Veele.
ftier-



s' Gravenhage. 269
ftierven fchielyk of aan beroerte, of aan .een fchielyken dood, zonder uitwendige of bekende oorzaaken.
February.
Het weêr was koud en vogtig tot den 12, wanneer 'er een ZW. wind waaide, tuffchen beide had men den 13 een helderen dag, dan de ZW. wind ftelde zich nu aanftonds weder in tot den 19, de wind was toen O. en wy hadden fchoon weêr, maar den 20 kregen wy W. wind, en de 2 volgende dagen N. wind met fterke koude, den 23 was de wind weder W. met regen, dan van dien tyd af hadden wy tot aan het eind der maand aangenaam helder en warm weêr.
In het begin der maand waren 'er veele colica rheumatica, zo als ik dezelve te voren befchreven heb. Ik heb verfcheide van deeze colica gepaard gezien niet een geregelde anderendaagfche koorts, en zy gingen daarna in een zijivere tertiana over. Tegelyk waren 'er veele andere rheumatifche ziekten, welke door zagte openende middelen best geneezen wierden : gewoonlyk duurde de ziekte zeer lang, en zy herftelden eerst, wanneer 'er een zeer overvloedige pisvloed van een heldere ftrookleurige urine kwam. By enkele menfchen heb ik de natuur zich fpoedig zien redden door een grooten toevloed van dikke, zeer Hinkende, taaye flymftoffen, na de ingewanden, welke door een diarhée ontlast wierden.
S 5 Of,



270 Bericht van
Offchoon 'er nu veele colica rheumatica waren, welke met de befchryving van Stoll (zie anno 1791.) zeer overeenkwamen,fcheen het als of de natuur elke ziekteftof meer op de ingewanden bepaalde. Hier door greep de inflammatoire conjtitutie nu ook vooral de ingewanden aan. De colica inflammatoria , of inftammatio inteflinorum, welke ik wel eens nu en dan gezien had, doch nimmer epidemifch heerfchen, was nu zo algemeen, dat ik daar aan verfcheide menfchen te gelyk had.
De ziekte begon fchielyk en onverwagt, vooral na dat het lichaam fchielyk aan koude was blootgefteld. Zy nam haren aanvang, met walging, braking, en een zekere fcherpe pyn, welk'3 in de maag begon, en zich door den g.heelen onderbuik langfaam verfpreidde, de braking wierd aanhoudend, de dorst zeergroot, de tong wierd droog, de buik was zeer gevoelig by de minfte drukking, zeer opgezet en gefpannen, het water was zeer rood en helder, de pols was klein, ingetrokken en fnel, het weefen bleek en zamengetrokken, de handen en voeten waren koud, de ledematen en het hoofd waren pynlyk. Clyfteren, opium, een aftrekfel van camillebJoemen, en alle andere middelen, die men in colica fpasmodica toedient, en daar men zyn eerfte toevlugt toe nam, waren niet alleen vrugtloos, maar vermeerderden de pyn en braking. In het begin fcheen de ziekte zonder aanmerkelyke koorts te zyn, dan den eerften avond reeds kreegen de zieken een fterke rilling, waarop een branden-



'SG B. A V E N H k G E. 2?t
.dende drooge hitte volgde, zonder eenig zweet, de afgang was niet verdopt, integendeel hadden de zieken veele dunne Hinkende afgangen, met hevige perfingen. Zodra ik de natuur der ziekte kende, zag ik de noodzaaklykheid, van aanftonds ruime aderlatingen te doen. Het bloed was zeer ontftoken, zomtyds met een dikke rheumatifche korst bedekt. De zagtfte laxantia, de amandelolie met cajjia zelf, wierden niet van de maag verdragen, maar ten eerften weder uitgeworpen, alle warme dranken veroorzaakten de onlyddykfte pynen. Zeltzer water, met een weinig witten wyn, of koud gerHe water, wierd nog het best binnengehouden. Verzagtende pappen op den buik gelegd, maakten de pyn wel iets draaglyker, dan de vryving des buiks met het, linitmntum volatile cum camphora bragt de meefle kalmte aan. Na een voorafgaande aderlating, was niets van een betere uitwerking, dan een geheel warm bad, waarin de lyder een half uur gelaten wierd. Hier door wierd de pyn op eens geflild, en de zieke raakte daarna in een zeer zagt verligtend zweet. Deeze ziekte was zeer halftarrig en wierd van alle uitwendige oorzaken vermeerderd, en offchoon de zieken zeer verzwakt waren, bleef zy weeleen aanhouden. Wanneer namentlyk de grootfle kragt der ziekte door aderlatingen, emollierende pappen, het warmebad &c. gebroken was, bleef 'er een zekere plaatflyke pyn in den buik, welke vooral zich op die plaats in de regterbuiks holte deed gevoelen, daar het ikum zich met het colon vereenigd, deeze pyn ftrekte zich dikwyls tot aan de blaas
uit,



s-2 Bericht van
uit, cn hier door wierd een moeilyke pislofing veroorzaakt, waar door een dikke, flymngtige en met een dik rooferood poejer bezwangerde urine ontlast wierd. De ftoelyang wierd nu ook verftopt, en daar alle laxantia en clyfmata &c. de zeer gevoelige ingewanden zeer prikkelden, veroorzaakte deeze harr%vig« Ireid een zeer groot ongemak. De oleofa, de ohum ricini &c. wierden aanftonds weder uitgeworpen. By een tedere en aandoenlyke vrouw, die door dit colyk zeer hevig wierd aangetast, kwamen de menfes op den 4den dag, en op den 5 den een zwaare neusbloeding. die beide de ziekte verligteden. Zy wierd uaarna door een intermittens quotidianazzngetzst, die geregeld alle avonden met koude aankwam, en des morgens met zweet en een dik water eindigde, wanneer alle buikpyn wierd weggenomen. Daar ik, zag dat de ziekte op deeze wyze door de natuur geneezen wierd, liet ik decotl. fajfaparillae, bardanae &c. gebruiken, welke zeer wel verdragen wierden, zeer goeden afgang gaven, en de ziekte langzaam wegnamen. Om de ingewanden te verfterken gaf ik haar een aftrekzei van de licken ijlandicus en eindelyk de vitr. mart. met extr. agrimoniae en myrrhe.
In de behandeling van deeze colica inflam* matoria heb ik naderhand aanftonds een ruime aderlating laten doen, en dezelve fomtyds 2, 3 ja zelf 5 of 6 maaien laten herhalen, alle ontlaftende middelen, welke de reeds al te gevoelige ingewanden prikkelden heb ik vermyd, olieagtige dingen, welke van veele
zo



'sGravbnhage. 273
20 zeer geprezen worden, worden te fehielyk fcherp, en deen dus meest al meer nadeel dan nut, ik heb dezelve altvd moeten nalaten. Een dccoct. 'Emolliens van althéa, malva met een weinig diacodium deed het meefte nut en verzagtte de pyn. Broodwater met harsthoorn, of enkel water en melk, liet ik de eerfte dagen alleen voor fpys en drank dienen. Na dat de eerfte kragt der ziekte gebroken was, gaf ik met veel vrugt een decoct. Lichenïs met farfaparille, en daarna martialia. De clyfteren. prikkelden te veel door de uitzetting, welke zy in de ingewanden veroorzaakten, en deeden dus meer nadeel. Zwangere vrouwen en kraamvrouwen hadden ook veel colicae inflammatoriae, welke op dezelve wyze moeiten behandeld worden.
Maart.
Deze maand begon met ftorm en regenagtig weer, en een Z. of ZW. wind. Den 6 wierd de wind NO. en daarna O., welke een heldere vorst tot den 12 te weeg bragt. Na den 12, wanneer wy een zoneclips hadden, volgde een Z. wind met fchoon warm weer, hierop volgde regen met W. wind tot den 20, van den 20: tot den 22 was het weer helder en warm met ZW. wind. Den 23 was het koud en regenagtig, de wind N. Deeze ging den 25 na het NO. en bragt vorst en wind aan, den 27 wierd het weer iets zagter en helder met N. wind.
In het begin van Maart heerschten dezelve ziekten, welke wy in February gezien hebben,
voor-



274 Bericht van
vooral colicae inflammatoria, gleuritides rheumatica, en febres catarrhales. Maar het weer meer helder en koud wordende, wierden 'er veele door een gierstuitflag aangetast, welke zonder koorts zynde, door de ontlasting der eerfte weegen en de herftelling der uitwaasfeming wierd weggenomen. Diarrhea, ophtkalmia en angina ftrofae, welke uit een belette uitwaasfeming en ophoping van flym ontftonden, wierden gemaklyk genezen.
Omtrent den 6, terwyl 'er N. en NO. winden waaiden, zagen wy uit dezelve oorzaak, veel tandpyn met zwelling van het inwendig gedeelte des ■ monds en van het tandvleesch, welke dikwyls tot verettering overging.
Het getal der geene, die aan hoest, rheumatique borstpynen en verkoudheid onderhevig waren, was nu ook zeer groot. De kinderen leeden veel aan de tanden en ftuipen, en de flores zinci deeden hierin veel nut.
Na de zoneclips, veranderde de lugt zodanig fchielyk ,van warm in koud, dat 'er veele cholera, welke in dit jaarfaifoen niet gewoon zyn, zich openbaarden, dezelve waren zeer kort van duur en veel minder hevig, dan men die in de maand Augustus pleeg waar te neemen. De colica injfammatoria waren niet minder ontftekingagtig, maar hadden nu nieuws toevallen by zich, die de ziekte erger maakten. Zy begonnen als een boord met een fterke ontlasting van flym en galagtige ftoffen, de buik was fteenhard, de afgangen meer Hinkende, 'er was meer inwendige hitte, zy waren alle zeer tot flaauwtens geneigd. Dezelve behandeling door vry
vin-



'sG&AVlNHAGi; 5z7$
vingen, aderlatingen en pappen was hier ook diealtig; maar de pyn kwam gedurig weder, de zieken konden geheel geen vogtige dingen verdragen, offchoon zy by het genieten van vaster voedzel geen ongemak befpeurden. Da vr alle vaffere ontLsangen zeer verligteden, en allo tekenen van ophoping van ftoffen in de ingewanden gevonden wierden, maakte ik van den raad van Pringle hier gebruik, om kleine, doch dikwyls herhaalde giften van fal. Epshamenje toe te dienen, waardoor gemaklyke en verligrende ftoelgangen onüast wierden. Om de ingewanden hare groote gevoeligheid te benemen en tegelyk haare verlorene veerkragt weder te geven, gebruikte ik vervolgens rhabarber met kreeftsoogen en een weinig opium. En eindelyk liet ik lang yslandfche mosch, catechu en martialia gebruiken.
De koortfen hadden ook meest in het acces zwaare buikpynen by zich, welke na hetzelve ook verdwenen. Ér waren veele catarrhale koortfen met een weinig ontfteking verbonden, welke door een aderlating en zagte catartica verdreven wierden.
Intusfchen gingen deeze catarrhi ligt in pleuris en peripneumonie over, wanneer zy verzuimd, of het bloed door hevige zweetmiddelen aan het gisten gebragt wierd. Er waren egter geene tekenen van waare pleuris, dan in zo verre de ziekteftof zich op de long plaatfte. 's Avonds kwam 'er een koorts met koude rilling 9 gepaard met benaauwdheid en pyn op de borst, te middemagt volgde hitte, en des morgens een fterk hezwaarend zweet, de buik
was



£7fS Bericht van
was matig open, 'er was walging, braaklust, een vogtige witte tong, met den hoest Wierd alleen een dunne witte flym in een kleine hoeveelheid ondast, het water was of zeer overvloedig en dun, of weinig en dik. Deze pleuris wierd niet door de gewoone middelen bedwongen , de aderlating dikwyls herhaald zynde, nam de kragten der Iyders zonder vrugt weg. Zeer veel verdunnende dranken, openende eil zagt laxerende deco&a met een verkoelenden leefregel, deden hier het meeste af. De 'anti* monialia, kermes, fulph. aurat. Tart. Emetic deden geen nut. De ziekte duurde veel langer, dan de gewoone pleuritis, en wierd niet door ophoesting gefcheiden. Een fpaanfche vlieg tüsfchen de fchouderen by tyds gelegd, de^d zeer veel nut. Deze ziekte kwam overeen met dien hoest en pleuris, welke Sydenham in 't jaar 1675 gezien en zo naaukeurig befchreeven heeft («) „ Materia tantum febrilis cum ftimulantc tusfi in pleuram ac pulmones ube. ,, rins dponerctur, fymptomata ditlas partes ,, attinentia excitabat, attamen febris, quaii' „ turn mini licuit obferyare eadem prorfus cum „ illa fuit, qua ad cum ufque diesn fuerat de,, populata, quo ha tusfes primum compare„ bant, quin cV remedia, quibus promtifpme „ parebat, idem plane demonjlrabant. Et quanturn lateris dolor ■punctorius ,/pirandi difficuh tas, color detracli fanguinis & reliqua figna^
„ pkw
£a) Sydenham opp. prig. 150.



's Graven ii agé £77-
t fhurïtidi familiaria effentiakm pleutepn fit., heffe intwerint non aliam tarnen medendi „ methodum poflulaVit hic morbus, quam qua ,, febri hujus confitutionis quadrabat, ab Ma 5' vero, quae verae pleuritidi conveniebat abhor* rebat admodum
Hy behandelde deeze ziekte met eene aderlating, een fpaanfche vlieg in den nek, en alle dag een clysteer. Hy liet de zieken dagelyks eenige uuren opzitten, zich van vleesch ontbonden, dun bier, of water en melk, of zomtyds een verkoelenden en verzagtenden drank drinken. Hy genas ze op deeze wyze alle, en zegt verder „ Cum „ qui morbumferocius atque hojlili manuadgredie„ bantur, ingenti retnediorum molimine helium „ inferentes, vel juos acgros amitterent , vel „ fal'tem phlebotomia repetita faepius, quant „ vel poflulabat morbi genius, vel etiam tttto „ ferehant, eorundem vitam redimere cogeren* „ ttir. " Deeze basraart pleuris is hier waarlyk meer gemeen , dan men wel oppervlakkig ■zonde denken, en ik heb my in de behandeling daarvan dikwyls deeze befchryving van Sydenham enïnnerd,en 'er my met vmgt van bediend. 'Er heerfchten egter hier en daar te gelyker tyd waare pleurisfen, waarin de aderlating alles afdeed.
De febris depuratofia Syden h a bi i, of de. Synockus imputris van Grant, die ik te vo*ren reeds meer dan eens heb opgemerkt, heerfchte nu ook, en wierd op de tevoren belchrevene wyze behandeld. De tusfchenpozeride anderendaagfche koortfen, welke of na de fynocfius impumis, of aanftonds gevormd, reeds in T de



478 Bkricht van
de maand! van February zich geopenbaard hadden, begonnen zich nu meer en meer te verbreiden, zy waren egrer dikwyls zo hardnekkig, dat zy ter wegneming den koortsbast vorderden.
De kinkhoest, welke de voorgaande maand reeds epidemisch begon te worden , zag ik nu, doch ook flegts hier en daar, onder de kinderen. By een kind was by eiken aanval een zeer lastig niezen, 't welk egter met de ziekte zelf, door kleine giften Tartar. Emetkus, door het ontlasten van veel flym, verdween. De yslandfche mosch voldeet my in deeze epidemie uitnemend na genoegzaame voorafgegaane ontlastingen.
Het afkookzel der yslandfche mosch heeft my dikwyls uitnemende dienften gedaan by het kleine traage koortsje,*t welk wy by kinderen ontmoeten en van een bleek wefen , en groote vermagering vergezeld zien, dit koortsje word veelal aan wormen toegefchreven, dan ik heb dit meest gezien by kinderen die bovenmaten fterk groeiden. Meermalen zag ik met het grootfte genoegen, dat de kinderen na het gebruik van dit middel gezond en fterk wierden.
April.
De eerfte twee dagen der maand, was de wind W. en regenagtig. Den 3 N., den. 4 begon een NO. wind te waijen.die tot den nden met fchoon en helder weêr voortduurde, wanneer na de nieuwe maan eerst een W. en daarna een N. wind met regen volgde , hierop wierd het weêr fchoon en helder tot den 15.^ De W,
wind



's-G RAVENHAGE. 270.
wind bragt toen doordringende koude reegens aan, met fmeltende fneeuw, welke door Z. N. NO. en dikwyls veranderende winden opgevolgd wierden. Den 22 was de wind ZO. Den 23 O. tot den 25 met fchoon weêr. Hierop volgde ,een groote verandering in den dampkring, wanneer de wind fchielyk Z. wierd met regen. Den &6 was het weêr weder helder met ZW. wind, maar van den 27 tot den 29 wierd de wind N. koud en mistig. De laatfte dagen der maand hadden wy warmen reegen met ZW. en W. winden.
De ziekten, welke in dit faifoen gewoonlyk voorkomen, waren nu. in volle kragt, de fyno* chus imputris, de anderendaagfche en dubbelde anderendaagfche koortfen.
Hier en daar zag men verkoudheden, hoest, coïyckpyn, doorlopen, perslopen en roos.
De fynockis imputris toonde geen tekenen van [ordes in de eerfte wegen in 't begin der ziekte, voordat dezelve door de koorts losgemaakt waren ,• zy kwam ongemerkt met koude en beeving aan, na eenige uuren volgde hitte en hoofdpyn, en vooral een algemeene matheid met een fhelle en matig fterke pols, den volgenden dag kwam een overvloedig en zeer verligtend zweet, 't welk fomtyds twee dagen duurde, terwyl het. water een rood zetzel liet vallen. Intusfchen bleef de hoofdpyn, de tong wierd wit, de buik opgezet en *er kwamen andere tekenen van een mattria deorfurn tur* gtns. Gedurende de koorts gaf ik alleen clyfteren en verkoelende dranken, na dezelve was een zagt laxans genoegzaam om de ziekte geheel T 2 en



23o Bericht van"
en al weg te neemen. Terwyl van den 3 tot den 15 cie N. en NO. winden byna onophoudelyk waaiden, was de fyncckus imputris of fchielyk geheel gelcheiden, of zy ging zeer fpoedie. in een enkele of dubbele anderendaagfche koorts over. In het begin was zy of met hoest, of fnet een plêöfffpfn verzeld. Een of twee aaerjatingèn nam dezelve weg, en na een ruim zweet, wierd de ziekte gemeenlyk geheel cn al weggenomen. By anderen egter kwamen 'er toevallen van febris pituiffa by, wanneer 'er dikwyls gedurende verfcheide dagen veel dikke flym door braak- en purgeermiddelen wierd afgevoerd. De koorts hield geen vasten loep, en begon nu vroeger dan later. Wanneer na den 16 het weêr regenagtig wierd, verloor de koorts langzamerhand deszelfstusfcher.pozingen. Elk acces wierd heviger, de koude was zeer fterk, de hitte brandende met yling, een rood opgezet aangezigt, drooge tong, fterke dorst, roodheid en branding der keel, wasrby zich dikwyls een angina voegde. In dit geval was het nodig aanftonds den koortsbast in een ruime maate toe te dienen, airdoor rie ziekte fchielyk en zeer verlig genezen wierd.
Kinderen wierden in deeze maand ook door intermitterende koortfen aangetnsr. Zy hadden -He kentekenen van veel flym in de eerfte wee«èfi; De koude was by dezelve zo langdurig in hevig, dat het wefen en de handen blaauw waren,"en het koude tydperk dikwyls den dood dreigde. De koorts vas dubbel anderendaagsehj zodat op den eenen dag een zeerhe-



'S G R A V I N H A G E 2ÖI
vige, en op den anderen een minder zwaare koorts befpeurd wierd, egter kwamen beide koortten geregeld op een en 't zelve uur. Het tydperk der hitte was geheel niet evenredig aan dat der koude, en het zweet ontbrak zomtyds geheel, en was meeftal onbeduidend. De koortsbast moest in dit geval aanftonds, en in een ruime mate, worden toegediend. Het afkookzel of extract, deed geen uitwerking, hierom moest ik de poeder geven, welke by verfcheide een, moeilyke waterlozing en een leucophlegmatifche opzetting van het geheele lichaam te weeg bragt, deeze wierd egter door gepaste diuretica fpoedig geholpen. De koortsbast veroorzaakte daar en boven of een heilzaamen uitflag rondfom den mond, of een uitflag over het geheele lichaam, of een zeerekeel, die de koorts geheel fcheidde. Om de verlorene laagten te herftellen gaf ik gemeenlyk koortsbast met tinct. marl. aper.
Geduurende het midden van April, wanneer de W. winden waaiden, waren de anderendaagfche koortfen over het geheel meer gepaard met een faburra pituitofo- biliofa, offchoon zy met een geregeld acces met koude om den anderen dag aankwamen , was de hoofpyn zwaarder, de hitte fterker, de tong drooger, en een grotere geneigdheid tot braakeh, het zweet was langdurig, lastig, benauwd en verzwakkend (colliquativus'), na den aanval remitteerde de koorts, maar' ging niet zuiver aft Na een aderlating en herhaalde braakmiddelen, het toedienen van dcco&a van Tamarinde met oxymel en middenzouten, waardoor niet alleen de ;onreine ftoffen ontlast, maar ook de fterke gisT 3 »»g



Bericht van"
ring der vogten bedaard wierd, ging deeze koorts tot een tusfchenpozende over. Maar dewyl het weer koud en vogtig was, verminderde de koorts niet, en verteerde zodanig de kragten der zieken, dat men ze door den koortsbast moest wegnemen.
Men kan dus niet zeggen, dat in dit land de voorfchriften van Sydenham in de voorjaars koortfen kunnen gevolgd worden, wanneer hy zegt, dat de voorjaars koortfen zeldzaam langdurig zyn, en altoos den lyder nuttig zyn, zodanig, dat de oudfte en zwakfte lieden, door de onkundigfte behandeling niet kunnen gedood worden „ QOfpciofiJfima dam,„ nofijfunaque imperitisfimi cujuslibet periefgia „ modo probus is fuerit e medio vix tolli „ queat} " en dat men deeze koortfen altoos aan de nabuur moet overlaten.
Ik heb in deeze koortfen dikwyls den koorts-^ bast moeten gebruiken, ik heb dezelve egter altyd met fal. abfir.thii. en fal. ammoniac en Tart. Emetic verbonden, op dat tegelyker tyd alle overblyvende onreinheden op deeze wyze zouden ontlast worden.
Het is opmerklyk dat de koortsbast de kragt van den Tart. Emetic zodanig breekt, dat ik zeer dikwyls 18 greinen zeer goeden Tart. Emetic met een once koortsbast zonder walging geeve. Deeze bereiding bevordert egter een goeden ftoelgang en een zeer nuttige uitwaasfeming. (a) Op
£a) Dit effect is door andere geneesheren dikwyls
waai;-



'sGlAVlSHAfi» 2«3
Op het einde der maand, het weêr warm en regenagtig zynde, nam de gal meer de overhand, het wefen was geel, de tong galagtig, 'er. was walging en neiging tot braken de hitte en hoofdpyn waren zwaarder. De ziekteftof fcheen nu meer de maag en ingewanden aan te doen, en hierdoor wierd de koorts door braak- en purgeermiddelen, waar door veel heldere groene gal ontlast wierd, zonder koortsbast meeftal weggenomen. By zommige fcheen de koortsftof na de ondafting der eerfte wegen zich na de borst te begeven, en veroorfaakte hoest en een ftekende pyn in de zyde, vooral wanneer het tydperk der hitte aankwam. De aderlating verligtte de pyn, off-hoon het bloed niet ontftoken was. De koortsbast wierd niet te min veilig toegediend en nam de koorts zonder overblyfzel weg.
Het blvkt uit al het geen wy hier gezegd hebben, "dat offchoon eén tegennatuurlyke ziekteftof aanleiding tot de tuflchenpózendè koortfen geven, en andere toevallen by die der tuflchenpózendè koorts te weeg brengen kan, en dat dikwyls de afgaande koorts, door het wegnemen der bykomende of aanleidende oorzaken , geheel of door uitwaasfeming, of door een zetzel in 't water, geheven word, dat'er egter een andere oorzaak of ziekteftof, (miasma)
waargenomen en word nader verklaard in het eerfte deel van de Medicine eclairée par les fetences phyfques t. i p. 261. in een verhandeling van den Heer Büifc *tholet.
T 4



284 Bericht van
ma) der tulfchenpozende koortfen aanwezig is, het welk geenzints in een vogtig weêr door de natuur uit het lichaam kan gebragt worden, mnar het wei k veeleer uk den vogtigen dampkring fchynt te worden aangetrokken, in het lichaam word opgehoopt en de kragten verteert, of eindelyk, dat 'er een zekere koertsagtige hebbelykheid geboren word, welke niet anders dan door den koortsbast kan worden r ondergebragt, en dat men dus in dit vogtig land, zelf in de voorjaarskoortfen den koortsbast nier kan misfen. Dit word ook van Grant, geen vriend der koortsbast, toegeftemd. My zag dat veele zieken, die uit Holland na Engeland kwamen, zéér gemaklyk en zonder koortsbast herftelden, en meende toen, dat dit even gemaklyk in Holland met deeze zelve behandeling zoude toegaan: dan hy vond zich zeer in zyne meening bedrogen, en zag zich genoodzaakt ook hier den koorstbast re bezigen. Wy behotven ons ook zo zeer niet te verwonderen , dat wy in de Jaarboeken van van Swieten, door Stole uitgegeven, vinden, d2t de voorjaarskcortfen door hem befchreven zo eenvoudig en gemaklyk te genezen waren, daar oude Geneesheren eempaarjg getuigen, dat zy die middelen, welke zy in hunne jeugd gebruikten, om de tusfehenpozende koortfen te ftuir ten, nu veelal onvermogend vinden. Ongetwyfeld hangt dit af van de grotere vogtigheid desdrampkrings, onze veel koudere zomers, en onzen verflappenden leefregel, waardoor de natuur minder gefclnkt is, dan te voren, om de koortsituf 't onder te brengen en uit te dryven.



'S G RAVEN U AG ï. G85
von. Om deeze zelve rede zyn alle febres gaftrica en pituitofe veel menigvuldiger, en hierom is de eenvoudige geneeswyze van Syden* ham, die veel aan de werking der natuur betrouwde, nu minder gefchikt, dewyl veelal de ooifaafc der koortfen in een vervuiling der eerfte weegen en onderdrukte uitwaasfeming moet gezogt worden.
Gedurende dit flappe weêr heerfchten 'er veel w,ormen zo wel by volwasfenen, als by kinderen , en by de laatften was meest een koorts tegelyk aanwezig, welke in veele opzichten van de febris verminofa fpuria verfehüde. Zy hadden benauwdheid, een zwaare pyn in de maag, vooral na den eeten, hierby kwamen hyfterifche toevallen, zy fpraken verward, ylden, en hadden ftuiptrekkingen, de pyn wts, hevig maar met tusfchenpoozingen en kruipende rondsom den navel. In jonge kinderen was een kleine koorts, die tegens den avond zich verhefte met hitte, de ontlasting was of zeer hiri, of zeer dun. Nadat ik door een braakmiddel veel flym ontlast had, gaf ik cremor Tartari met fal ammoniac, of fabadillen zaad tot 2 of 3 greinen in poeder, waardoor veel bloederige flym met wormen ontlast wierd. Om de ingewanden te verfterken liet ik langen tyd da yslandfche mosch gebruiken. Verkoudfudm,roos aan de beenen en netelroos waren 'er deeze maand ook overvloedig. Da rheumatismi waren in 't begin der maand meer oncftekingagtig „. en genazen alleen door aderlatingen, en verkoelende middelen, maar op het einde der maand T 5 wa-



o.Z6
Bericht van
varen zy meer fiymagtig en weeleen voor het gebruik van braak en purgeermiddelen.
Mey.
Het weêr bleef warm en vogtig met Z. wind van den i tot den sden, van den 3 tot den 5 kouden regen met NW.winden, van den 6 tot den 1 o ZW. met matig warm en vogtig weêr. Den 10 kregen wy ZO. wind, welke fchoon en zeer warm weêr aanbragt, dan hierop volgde den 13 een konde doordringende N. of NO. wind met fterke vorst, welke tot aan het einde der maand voortduurde.
In het begin der maand waren 'er veele anderendaagfche koortfen, welke in 't begin met eenige ontfteking verzeld waren, doch naderhand een grooten overvloed van gal vertoonden, zy waren gepaard met geweldige hoofdpyn, en een zeer groote benaauwdheid, galagtige oprifping en walging. Na een aderlating, welke zeer ontftoken bloed ontlaftede, gaf ik een braakmiddel en daarna zuure laxantia. —— 'Er waren veele hardnekkige buiklopen, met een bitteren mond, en perfingen, en een galagtig water. — Veele hoeften fterk met een fcherpe druiping van ftof op de keel, met zweet, en een bitteren mond; eene aderlating, emeto-catartica, en refolvcntia falina &c. namen dezelve weg.
Van den.iö tot den 31 waren 'er veele anginae en colicae inflammatoriae —- als ook hier en daar kinkhoest.
De roodvonk wierd nu zeer epidemifch, zo
dat



S' G il A V E N H A G E. 23?
dat 'er i5 kinderen aan ilierven. De ziekte was zeer ontftekingagtig, zo dat rneu zelfs kleine kinderen moest aderlaten, het bloed vertoonde altyd een dikkeingeirokkene korst,gemeenlyk wierd de uitbotting een of twee dagen voorafgegaan dooreen buikloop, welke aanftonds ophield, zodra de ziekteftof'zich op de huid genoegzaam vertoonde , maar wanneer deeze buikloop aanhield, was de uitbotting gering, de koorts wierd hevig, en de kinderen kreegen zwaare buikpynen; Een aderlating en verzagtende decocta antiphloghtica namen de buikpyn en diarrhe weg, en bevorderden de behoorlyke uitbotting der.roodvonk, alle die deeze ziekte hadden, wierden zeer wel door een antiphlogistifche methode genezen , en hebben gene nadelige gevolgen naderhand onder* vonden. )
Juny.
Den eerden nagt deezer maand hadden wy zulk een ftrenge vorst, dat alle de bladeren der bomen en de jonge takken daardoor verzengd waren, met een NO. wind, dit weer duurde egter maar drie dagen, op deeze ongewoone koude volgde aanftonds hitte, met een ZO. winden onweer,
van
(a) Daar ik zelve geduurende een gedeelte van Mij, Juny en July afwezig was, heb ik deeze berigten ontleend van een myner vrienden, een kundig en zeer op* lettend geneesheer, waarop men den beften lfaat kan maken.



e"83 Bericht van
van den 3 tot den q helder warm weer met NW. wind. Van den 1 o tot den 12 W. wind, wolkig. Den 13 was het weer onftiümig met N W. wind. _ Van den 15 tot den 20 koude reegen met W. wind, welke de volgende dagen, door dien de wind ZW. wierd, warmer waren. Van den 24 tot het einde der maand bragt de Z. wind warm en helder weer aan.
Er waren nu veele febres rheumaticcte, die de keel, vooral de longen, en fomtyds de maag indeden. De keelziekten gingen vooral nu
tot verzweering over. De peripneumonien
wierden fomtyds door ophoefting, maar meest door zweet en het water gefcheiden.
Na voorafgaande aderlatingen warende fpaanfche vliegen hier vooral nuttig, Het bloed vertoonde een platte rheumatifche korst —— De roodvonk bleef nog aanhouden, en 'er ftierven drie kinderen aan deeze ziekte.
July
De eerste dagen van July was het helder en warm met ftorm en ZW. wind. Den 3 W. daarna ZW. tot den 7. Van den 7 tot den 9 N. helder en warm, en NO. tot den 17, wanneer wy drie dagen warmen regen hadden. Den 22 kwam het fchoon weder terug, terwyl 'er een ZO., en daarna een ZW. wind waaide, en duurde tot den 28. De wind nu N. wordende, wierd de lugt koeler, vooral toen 'er reegen bykwam, welke dus tot het einde der nraand met veranderlyke winden voortduurde.
De febres rheumatico-faburrales wierden nu
voor-



"s G r a v e n ii a g è 289
vooral waargenomen, welke alle egter in 't begin ontftekingagtig waren, en dus eene adèrlating vorderden, daarna moest men emetica en catartka bezigen. Zy wierden meest door liet zweet en de -urine gefcheiden, en gingen zomtyds in intermittentts over, welke door het aanhoudend gebruik van refohentia en laxantia, zonder den koortsbast, wierden weggenomen. De roodvonk hield met dezelve hevigheid aan, en 'er iHerven 10 menfchen aan, waaronder een vrouw van 50 jaar. De ziekte was nu met faburrale tekenen gepaard, en vorderde een herhaald gebruik van braakmiddelen.
Augufius.
Van het begin der maand tot den 14 hadden wy meestal fchoon en helder weer, met een V. wind en matige warmte. Van den 14 tot den 16 W. wind met regen en ftorm. Den 17 Z. wind 'savonds NW. en regen. Den 19 was 'er een hier zigtbaare maaneclips, waarop een N. wind volgde. Van den 22 tot den 25 W. wind en kouden regen. Den 2g en 26 N. of O wind met helder weer. Den 27 en. 28 W. wind. Den 29 en 30 N. en den 31 NW. met regen.
Geduurende de eerfte dagen van Augustus waren 'er zeer weinig zieken.
In het naburig dorp Ryswyk waren de pokjes zeer epidemisch,- zo dat zy byna niemand fpaarden, egter waren zy zeer goedaartig, zo dat 'er zeer weinigen van ftierven. Zy wierden nu ook hier en daar in deeze ftad waar-



cqo Bericht van
genomen, maar ook zeer goedaartig, egter ftierven er deeze maand drie kleine kinderen aan.
De roodvonk, welke nog van denzelven galagtigen aart bleef, doodde ook nog 4 kinderen.
De galkoorts begon nu rmer de overhand te neemen, geduurende verfcheide weeken hadden de zieken winden, gebrek aan eetlust en bezwaardheid na den eeten, deeze toevallen vermeerderden, en hierby voegde zich een zwaarte door het geheele lichaam en hoofdpyn, eindelyk vertoonde zich onverwagt de koorts met koude en een zeer zware kloppende hoofdpyn, welke eerst met hitte verwisftlde, en daarna in zwaare inttc overging, 'cr waste gelyk walging, bittere imaak, eendrooge witte tong, doch geen byzondere drukkende maagpyri. Des .morgens had oe zieke een vet kleverig zweet. Geduurende den dag was 'er weinig of geen koorts, het water was helderen ïood, de zieke gevoelde een fterk verval van kragten. Offchoon de grote hoofdpyn en hitte een aderlating fcheen aan te wyzen, verdroeg de ziekte gene bloedontlaftingen. Dct bloed was dun, helder rood, en tot entbinding geneigd, de wey was zeer geel. Een braak.middel ontlaile veel galftoffen. Den volgenden dag gaf ik een drank van Tamarinde, Cretnor Tariar. en Manna, welke de ingewanden van een menigte gal bevrydde. De koorts fcheen hierop minder hevig te zyn, de pols was minder ingetrokken en het water wierd helderder . en in groter hoeveelheid afgefcheiden. De flaap. loosheid was den zieken vooral laftig en de kooits altyd des nagts het fterkfte- Dezelve middrien, het gebruik van vragten en zuure dranken namen ' ' de-



s'G RAHSHAGt 29Ï
deze koorts langzaam weg. De fpir vitrioli was byzonder nuttig om na genoegzame zuivering der eerfte wegen aan het bloed deszelfs behoorlyke corifistenfie weder te geven,
De colica, diarrheae en dyfenteriac biliofae waren van dezelve koorts verzeld en vorderden dezelve behandeling, na genoegzame braak- er» purgeermiddelen, bedaarden de zuuren, en verzagten de pyn, en namen de koorts weg; om egter voor inftortingen verzekerd te zyn, moest men zeer lang met een dieet van vrugten, karnemelk en zuuren voortgaan, dewyl de minfte vette dingen en vieefch dezelve toevallen deden te rus koomen.
De ontflekingagtige gefteldheid, welke zich dit jaar meer dan in eenig ander vertoonde, en die door de hitte in de maanden July en in 't begin van Augufius fcheen 't onder gebragt te zyn, begon het hoofd aanftonds wederom op te heffen, zodra na den 7 de O. en N- winden een droogere koele lugt aanhragten. Alle de koortfen, de cholerat de welke zich dezer daagen vertoonden , hadden alle iets phlogistisch.
Een kloek fterk man, die met een zeer geel weezen, een bitteren mond en vuile geele tong, brakende en reeds verfcheide dagen aan den afgang geweest zynde, my om raad vroeg, gaf ik^een braakmiddel, dit veroorzaakte zulk een hevige cholera ,dat die doorgeene middelen aan het bedaren kon gebragt worden, een aderlating en verzagtende drank, bragten dezelve aan* ftonds tot nilfland. In een volbloedige vrouw, die een zware cholera had, nam een aderlating en zuure. dranken in eens deze ziekte
weg.



sos Bericht van
weg. In beide gevallen was bet bloed geweldig ontftoken. Men kan dus altyd niet zeggen, dat in alle galziekten de aderlating nadelig is, en zeker kan men in dit geval de zagtheid der pols niet vertrouwen, dewyl ik in deeze beide gevallen niet de minfte opzetting of hardheid der pois befpeurde, hoewel het bloed zeer ingetrokken en de wey groengeel was.
De pUuritidts rheumatico inflammatoriae, anginae, eryfipelas &c. offchoon van een belette uitwaasfeming oorfpronglyk, kregen, na dat de ontfteking was weggenomen, zeer fchielyk alle tekenenen der heerfchende galkoorts en moesten dusdanig behandeld worden. Kleine kinderen hadden veel ftuipen en doorloop, welke galagtig zynde, door kleine braakmiddelen genezen wierden.
Omtrent het midden der maand zagen wy by volbloedige oude lieden veel beroerten, herhaalde aderlatingen, en hierop volgende en van zelf ontftaande brakingen veiiigteden dezelve, waarna zuure laxeermiddelen, na het ontlasten van veel galftof, dezelve ten vollen herftelden.
Veele klaagden ter zeiver tyd over walging, zonder beflagen tong of bitteren fmaak, alle hadden een dunnen afgang.andere hadden zonder eenige tekenen van fardés een fcherpe maagpyn. Dit was een roosagtige ongefteldheid der maag, welke door veel drinken, maar vooral door aderlaten genezen, wierd.
De causfus biliofus met een tertiana verbonden, of de febris nêmitfiiaa'Wa ik deeze
maand



'sGravenhagê. 293
maand eenige reifen ontmoet. Wanneer in 't, begin de aderlating en braakmiddelen verzuimd waren, waren de acceflen zeer gevaarlyk, en met zeer zwaare toevallen verzeld. Ik was irt meer dan een geval genoodzaakt aanftonds een aderlating te doen, en hierop ruime giften koortsbast te geven, welke ik egter met fal ammoniac en Tart. Emetic. paarde-, om op deeze wyze dezelve te fluiten. —■ Wanneer ik in 't begin by deeze zieken geroepen wierd 4 genas ik dezelve genoegzaam aanftonds door eene aderlating, een braakmiddel en een pur* gatie.
Op 't eind der maand fcheen de gal meer verdikt te zyn, en hier uic ontftonden uitflag en andere tekenen van opgefiorpte en verdikte gal.
September,
Het weêr was van het begin der maand af ftormagtig en buijig met een W. wind. Na een voor ons zigtbare zoneclips op den 6, hadden wy een kouden N. wind. Van den 8 tot den 11 was de wind W. en het weêr ve-randerlyk, dan nu wierd de wind weder N.. en eindelyk O. met warmte. Van den 13 tot den 19 kreegen wy weder W. wind met regen. Hierop volgde een N. wind, en koude regen. Den 24 bragt de Z. wind een vogtige warmte aan, dan den 25 wierd het weêr helder en aangenaam met O. wind. Op den 30 wierd de wind Z. met regen.
In de eerfte buijige dagen van September' V had*



£04
Bericht van
hadden wy catarrhi, angina, odontalgia, di* arbéa, colica en febres rheumatico - biliofa, welke uit een belette uitwaasfeming, in een met galagtige ftoffen opgevuld lichaam ontftonden. Zomtyds hadden zy in 't begin ontfteking by zich.
De koortfen, welke nu heerfchten, waren alle caujfï of febres arqentes. Zy waren verzeld van alle tekenen van gulftoffen in de maag cn ingewanden, da tong was geel en als met móftert bedekt. De koorts begon met beurtlingfche koude en warmte, zwaare hoofdpyn, brandende hitte met ylhoofdigheid en neiging der vogten naar boven, het water was of bleek of dik en ongekookt, zomtyds met een glinsterende huid bedekt, de ftoelgangen waren zeer galagtig, de dorst was onlefchbaar, een laftige prikkelende hoest met benauwdheid en zomtyds ftekende pyn in de borst, verzelde deze koorts.
De koorts nam aanftonds den vorm van een anderendaagfche aan, offchoon de zieke nooit geheel vry was, de verheffing was by zommigen met koude, by anderen met hitte; de hoest was het laftigfte geduurende de hitte der koorts, zo dat zomtyds bloed uit de longen kwam, offchoon 'er in de remisfies geen hoest was. Een zeer ruime aderlating, waar cloor waar ontftoken bloed wierd afgetapt, en de wei donker groen was, en daarna een braakmiddel, maakten de ziekte iigter. Na het braakmiddel maakten oploffende decocta met een goede hoeveelheid fenna aangezet, een groote menigte zeer dikke gal los, en eindigden



'sGlUVïflHAGt &9J
den de ziekte fpoedig. Wanneer deze behan> deling in het begin der ziekte verzuimd was, was 'er meer moeite om dezelve weg te nemen. De refolventia, tmttica\ emetico - catartica, en purgantia hielden wel de koortfige aanvallen min of meer in bedwang, maar de galftof eens geheel en al in het bloed opgenomen zynde, liet zich niet gemaklyk weder na de ingewanden brengen. De fcherpe hoest, welke uit eene na de longen gebragte fcherpe galftof ontftond, vorderde dikwyls het gebruik van fpaanfche vliegen, waardoor de ftof naar de huid .gebragt zynde, een laftig St„ anchonies - vuur veroorzaakte. En hier uit bleek my op nieuw de galagtige oorfprong van deezen uitflag, waardoor als een weg van fcheiding de gal van 'c bloed wierd afgefcheiden. Pan daar deeze weg moeilyk en langdurig is, heb ik denzelven geenzints bevorderd. Ik liet verzagtende pappen op het aangedane deel leggen, om de fcherpe ftof een gemaklyken uittogt te geeven , maar tegelyk fterkere laxantia toedienen, om een nieuwe ophoping na de huid voor te komen.
Gewoonlyk heb ik het St. anthonies vuur waargenomen op het einde des zomers, of oolc veel vroeger, wanneer een vogtige koude de galftof fchielyker verdikt en minder gangbaar maakt. Ik heb een ignh facer in_ podagra zien overgaan, en dit fchynt eenigfints de oorfprong der podagra uit de eerfte wegen te tonen.
Den 5 den hadden wy een hier zigtbare Zone-» clips, de lugt was wolkig en de hitte 20 druk* V » ken*



2gcT Bericht van
kende, dat ik daarvan een ongemene zwaarte op de borst gewaar wierd. By myne zieken beipeurde ik egter. geen merkbare verandering..
Omtrent "den 10 waren 'er veele cholera en febres biliofa met de gewoone toevallen.
Den 12 volgde op warme heldere dagen , een W. wind met regen , hier door ontftonden febres inflamtnatorio - bilio14,
De keelziekten waren heviger dan gewoonlyk, maar zy verfchilden zeer in toevallen. By zommige was 'er geduurende eenige' dagen, een moeilyke flikking met roodheid van keel, gebrek aan eetlust en een beflagen tong, hi -rop volgde een koorts met fterke koude, gevolgd van hitte, de keel was nu van het voerfte gedeelte van het verhemelte af tot aan de pharynx purperrood, egter was de keel noen de amandelen zeer gezwollen, 'er was tevens een zwaare hoofdpyn, en gewoonlyk eindigde de koortsverhef ng met zweet. 'sAvonds verhefte de koorts aanmerklyk, 'er was een gedurige neiging tot braken, het water was dik en troebel, en de ftoelgangen waren galagtig. ' Na een tydige aderlating, waar door een zeer fterk ontftoken bloed wierd afgetapt, terwyl de wey .groen was, en daarna door een braakmiddel veel galftoffen ontlast zynde, wierd de ziekte in een paar dagen weggenomen. Na de aderlating verligtte een fpaanfche vlieg tuflehen de fchouders met een decoci. Emetico - catarticum, zeer de ziekte. Dan
noch



*SG RAVENHAGE. 297
noch braakmiddel noch laxeermiddel alleen was inftaat de ziekte weg te nemen, en wanneer men niet in 't begin een aderlating deed, volgde 'er een febris ardens. De decoctd laxah • ia ontlafteden veel galftoffen, en hierop volgde gewoonlyk den 5 of 7 den dag een erina hypojlaika, en een verligtend zweet des morgens.
Omtrent het aequinoctiufn, kreegen veele kinderen en ook volwaflenen, die aan deze toevallen onderhevig waren, fterke aanvallen van epilepfte, welke by de eene meer by de andere minder hevig warén en meermalen des daags wederkeerden, zy gevoelden zelden eenig ongemak voor dat zy het toeval kreegen. Veele ontlafteden een menigte flym, hoewel de ziekte door rcfohenta en laxantia verergerd wierd.
De afafo&ida\ caftoreum, tin&. fuccini, valeriana &c. deden geen nut. De zinkbloemen fcheenen hier de befte uitwerking te doen, offchoon ik in de meefte gevallen meen waargenomen te hebben, dat de ziekte langzamerhand v .n zelf afnam.
De pcripneumonia Notha was thans ook menigvuldig, mflammatoir met flym gepaard, en luirterdé zeer wel na de Boerhaviaanfche behandeling. Op het einde der ziekte deden detergentia batfamka den overblyvenden hoest ophouden.
De roodvonk bleef nog even fterk aanhouden zo dat 'er nog 10 aan ftiervem
De variolae fptiriae waren zodanig overeenkomftig met de waare pokjes, dat zy daarvan V 3 al-



£98 Bericht van
alleen in het beloop der ziekte te onderfcheiden waren. De uitbottingskoorts was zomtyds zeer fterk, de braking en pyn in den rug geweldig, de uitbotting gebeurde op den 3den of 4den dag, dan de fchielyke ryp. wording en afvalling dezer pokjes toonden genoegzaam derzelver aart. Zy waren des te moeilyker in het begin van de waare pokjes te onderfcheiden, daar deze zich op eens de geheele ftad door in deze maand fchenen te verfprciden.
Zy waren doorgaans zeer gunftig, geregeld en liepen zeer wel af, 'er ftierven flegts 8 kinderen aan, waar van 4 jongens en 4 meisjes.
Van ö tot 12 maanden 4.
Van 1 tot 5 jaar - - 1.
Van 5 tot 10 jaar - - 3. Ik had in een huis drie kinderen, welke ■ejle zeer gevaarlyk waren, zo dat 'er twee van ftierven. Het eerfte kreeg op den 5de de eerfte tekenen der ziekte, het ade op den 20, en het 3 de op den 22. Zo dat zy 14 en jö dagen na de eerfte befmetting wierden aangetast. Ik heb zo wel in deeze ais in voorgaande epidemien opgemerkt, dat over het algemeen de 15 de dag kan gerekend worden voor den juiften tyd, waarop zich de befmetting door koorts openbaart, dit heeft eg.ttr zeer veele uitzonderingen, dewyl dikwyls, ook vooral wanneer 'er een fchrik by de befmetting koomt, het gif zich zeer fchielyk, Ja zelf oogenbliklyk in werking zet. Deeze drie kinderen waren alie klieragtig. De ziekte begon



'sGravenhage. 299
gon met een zeer matige koorts, met een fnelle maar zwakke pols, benauwdheid en hevige braking, hoofdpyn, het water was bleek, zy niefden, heefteden» en hadden van het begin af tranende oogen, de huid was nu droog, dan wederom zvveetende, by alle drie was 'er doorloop, dan by het eene met perfing en bloed. 'De uitbotting begon reeds op het einde van den tweeden dag zeer menigvuldig en klein. De huid was naauwlyks rood en de volgende dagen begonnen ze zich niet in de hoogte maar alleen in breedte uit te breiden. Den fesden dag was het aangezigt een weinig gezwollen, maar bleek en wateragtig, en 'er was naauwlyks eenige koorts. De pokjes waren ingedrukt, navelagtig (umbilicatd) cn in 'c midden z?g men een blaauwagtige vlak. Den agtften dag wierd de koorts meer merkbaar met hitte en een fnelle pols, hier door wierd intuffchen de pokftof niet meerder na de huid bepaald, maar fcheen haar kragt meer op de inwendige deelen, vooral op de longen, uit re oeffenen, en verwekte hoest, benaauwdheid, heefchheid, en een verzwakkende diarhé. Offchoon 'er falivatie was, verligtede dezelve niet: de huid wierd meer en meer droog en op het lichaam vertoonden zich enkel ledige blaafen. Den 10 dag was het aangezigt geflonken, de leden vertoonden zich niet gezwollen, maar de kinderen begonnen te yfen en ftuipagtig te worden, en ftierven zeer benaauwd op den 11 den dag. Deeze pokjes waren van catarrhale toevallen verzeld, in het begin hadden zy een onbeduidende V 4 koorts



Soo Bericht van
koorts, en kentekenen van groote zwakheid en van een ftbricula knta nervofa, de nokjes waren zodanig als van Sydenhaïi cru da genoemd worden, en door Sarcone-zeer naaukeurig befchreeven zyn. In deeze pokjes waren geen!tekenen van coctie, dewyl zy zich tegens den 8 ot io.dagnaar de inwendige deelen begaven. J^e diarhé was vooral in die geval een zeer ongunftige voorbeduiding.
Alle ontlafbnde middelen waren in deeze gevallen gecontraindiceerd, ik zogt veel meer optalie mogelyke wyzen de levenskraffMi te onderfteunen. Intufichen beantwoordde aan dit oogmerk geenzints de regul. antimen, medicih. zo zeer door den Heer van den Bosch aancepreefen noch ook de flores zinci, waarvan de Heer Hüfelano zo veele uitnemende uitwerkingen gezien had: rhynfche wyn, fpaanfche vliegen, koortsbast, en fpir vitrioli, welke door pDENHAM m dit foort van pokjes zo uitftekend nuttig gevonden was, deeden alle r^tn de minfte uitwerking. Dewyl deze kinderen noen pappen noch doeken met wate« en melk om de beenen wilden dulden, kon ik dezelve hier met beproeven. Intuffchen zag ik wederom de belle uitwerkingen van "een warm bid met aromatique kruiden. Na de indompeling m dit bad fcheen door de opening d-m huidporen, en door dc prikkeling der kruiden de pokftof zich naar de huid te begeven, 'hét aangezigt wierd rood en opgezet, de blaafen begonnen Zich te vullen en de borst wierd ruimer Maar wanneer daarna de kinderen zich ontWoteden wierd de ftof te rug gedreven, en
een



'sGravsnhagk.
301
een ftikking veroorzaakt. By het jongde kind, 'rwelk offchoon diftincfe pokjes hebbende, dezelve toevallen, en raauwheid pokjes plaats hadden , en op den 10 dag alle de pokjes droog en blaafagtig ft ouden, terwyl de borst zeer benaauwd was, liet ik driemaal daags een kruidenbad nemen, en aanftonds daarna het kind in flenelle lappen in dit kruidenaftrekfel natgemaakt winden, hierdoor wierd een gedurig zweet onderhouden , waardoor het kind, zonder zweeren der pokjes, en zonder dat 'er eenige napokken volgden, gered wierd. By een arder kind, 'twelk in confluente pokjes, door het fchielyk inflaan derzelve op den 10 den dag, door zwaare ftuipen , en een diarhé wierd aangetast, zag ik door het zelve bad, en hét inwendig toedienen van fp. C. C. binnen een half uur de pokjes te rug komen, alle de toevallen verdwynen, en het kind uit het grootfte gevaar gered.
O £1 ober.
Na een helder koud weêr en N. wind. kwamen 'er nu fchielyk warme regens uit het Z. van den 1 tot den 10. Nu hadden wy zeer warm doch veranderlyk weêr tot den 17 Wanneer de N wind zeer koud waaide tot den 20 en toen NW op den 21 W. wierd, met regen. Eindelyk liep de wind door het N. na het O. opden 23, wanneer wy tot den 25 koud en helder weêr hadden. Van den 25 tot den £;t was het weêr regen- en ftormagtig, met een W. 'kouden wind.
Dezelve koorts, die in September geheerscht had, had nu ook nog de overhand, zodanig, V 5 dat



302 Bericht van
dat men ze by zommige febris inflammatorioMliofa+vsmi by andere febris hybema of pituitofa kon noemen. By de eerften waren kentekenen van waare ontfteking, met met faburra gafirica, maar met gal gepaard, of om met GraNt te fpreeken, de hntor biliofus was nog geheel in het bloed aanwezig. De ziekte begon roet verkoudheid met een droogen hoest, hierby kwam een benaauwdheid omftreeks de maag, een zwaare drukkende pyn in het hoofd en in de lendenen, walging, de ontlasting was of gemaklyk en dun, of met perlingen vergezeld , het aangezigt was rood, en de pols fnel en hard, hec water was fchuimeud en geel, fomtyds drabbig met een rood zetzel. De aderlatiug gaf onmiddelyke verligting, en deeze was des te grooter naar mate de hoest heviger was. By deezen moest de aderlating ook herhaald worden. Het bloed was zeer ontftoken, de wey was als klaare gal. De aderlating maakte gewoonlyk, dat de gal zich langs de ingewanden ontlastede, of ten minften hiertoe gereed wierd. By fommige ging dezelve gemaklyk na beneden, by anderen vermeerderde de buikztiivering de koorts, welke herhaalde braakmiddelen wegnamen. Gemeenlyk wierd door een braakmiddel veel zuivere gal ontlast, en daarna van zelve na beneden gevoerd, waar* op de avond verheffing ophield. Maar dewyl de kooits niet voortkwam uit ftoffen in de ingewan len, maar de gal uit het bloed gedurig na de maag en ingewanden aangevoerd wierd, kwamen de koortiige toevallen weder en hielden zo lang aan. tot dat op deeze wyze de gal genoegzaam uit het bloed ontlast was. Hierom
wa-



"sG R.AVEN/HAGE, 303
waren bittere middelen en rhabarber niet gefchikt om de nieuwe voortbrenging van gal te beletten, zy vermeerderden veel eer de hitte en de koorts. Di tieren de zuure dranken waren hier veel meer gefchikt om de gal te verbeteren en te ontlasten.
By zommige was de galkoorts zuiver en zonder de minfte ontfteking. In het begin was by deezen de koorts aanhoudend, doch 'smorgens remitterende, de hoofdpyn was zo fterk, dat zy zich niet overeind in het bed konden houden. D£ koorts begon met koude, waarop brandende hitte en zweet volgde, des anderendaags avond kwam de koorts weder, zonder koude, met hitte, fterke walging, een bitteren mond, een zeer geele tong, en geduribenaauwdheid. Herhaalde braakmiddelen en laxantia deeden hier het meefte nut. By deezen had dezelve galagtige ontlasting uit het bloed naar de ingewanden plaats, en hierom moest men zeer lang zuure laxantia en galverbeterende middelen gebruiken, voordat de ziekte geheel overwonnen was.
Wanneer de koorts in het begin verzuimd was, bragten de zelve ontlastingen, welke in het begin der ziekte gebruikt, dezelve fpoedig wegnamen, gevaarlyke toevallen, zwakheid, ylhoofdigheid, beeving, groote benauwdheid, hartkloppingen en een ongeregelde pols te weeg, de zieken ftierven ondanks her gebruik van fpaanfche vliegen, campher, koortsbast, mosclws, &c. met hevige trekkingen, op den itden dag.
in eenige deezer koortfen fcheen de gal trager,



304 Bericht van
ger, minder beweegbaar en minder gemaklyk van de getonde vogten afgefcheiden te worden. In deezen was de oorfprong der ziekte meer in de vaten des onderbuiks en der poortader vaftgezet. De ziekte begon met een drukkendende pyn op d: hoogte van het colon tramvcrfum en de lendenen, hierop volgde de koorts met koude, de hitte aankomende, was 'er walging met een fcherpe hoofdpyn, welke naderhand meer drukkende wierd en in flaperigheid overging, het water was helder rood, de tong vogtig, de pols fnel en hard, 's morgens remitteerde de koorts met een gering zweet: in 't begin verligteden een aderlating en buiksontlastingen, zodat zich de zieken gedurende eenige dagen beter bevonden, daarop volgde onverwagts een nieuwe en zwaare aanval van koorts met ylhoofdigheid, braking en een befiagen tong, alle aanvallen vermeerderden dagelyks in hevigheid, en de tong wierd zwart, terwyl 'er een gedurige flaapzugt en yling mede gepaard ging. In dit geval heb ik my met een uitftekend goed gevolgd bediend van een afkookzel van koortsbast met tamarinde, waardoor niet alleen de levenskragten onderfteund, maar ook de aanvallen van koorts getemd, en veele zwarte galagtige ftoffen ontlast wierden. Tegens het einde vair den nden dag kwam 'er een ruim en gemaklyk zweet over het geheel lichaam, de tong wierd vogtig, de pols zagt en minder fnel. 'Er volgden niet te min jigtpynen, welke naderhand door vryvlngen en zagte laxantia, waardoor de gal na dc ingewanden gelokt wierd, verdwenen,
De



s'G *. a v E n h a g E." 305
De intermitterende koortfen waren ook ontftekingagrig en met gal gepaard, hoewel zy zuiver afgingen. Egter vervroegden de aanvallen, en verdubbelden ligt, het was daarom altyd raadfaam na een ruime aderlating en het geven van braak- en laxeermiddelen, niet te lang met den koortsbast te wagten. Ik ondervond daarvan niet het mmfte nadeel zodra ik genoegzaam de ontftekingagtige gefteldheid door aderlatingen, en de galagtige door ontlastingen bedwongen had.
By twee kinderen zag ik deeze maand geelzugt zonder koorts of hitte, alleen was de buik hard en pynlyk op het aanraken, zagte laxantia, waardoor veel taaye ftoffen ontlast wierden, genafen beide.
Ronde wormen en maden plaagden niet alleen kinderen, maar zelfs volwasfenen. By een volwasfene veroorzaakten zy zwaare ftuiptrekkingen, flaauwtens en brakingen, en by een kind een zeer langdurige lastige kramphoest. By andere duifelingen, en epileptifche toeval* len, alle hadden een verbafende ophoping van dikke taaye flym, die de ingewanden als bedekte. Clyfteren van een fterk afkookzel der geoffraea, het Ele&uarium van STÖRcicmet femen fantonici, zo als het van Lentin word voorgefchreven, deeden hier de uitmuntendfte werking.
Omtrent den 18, wanneer de wind uit het W. na het N. ging, kregen veele door belette uitwaasfeming roos, op hthaimi cc .febres dyfeniericae mair vooral anginae, welke alleen van.
el,



gofj Bericht van
elkander verfchilcien,naar mate 'er verfchiïlende organa waren aangedaan.
De angina waren even als in de voorgaande maand, inflammatorio-biliofa, na een aderlating, wierd aanftonds een braakmiddel genomen , waardoor de koorts en ontfteking bedaarden. De koorts keerde egter als een intcrmit■Uns quotidiana gedurende eenige dagen weder, maar wierd alleen door zagte laxantia en zuuren 't ondergebragt. Eene aderlating was by allen nodig, doch ook genoegzaam om de ziekte te overwinnen, en offchoon het bloed van boven ontftoken was, vertoonde het zich egter van onderen teder en dun.
By eenige menfchen zag ik een angina fubmaxillaris, deeze klieren waren zeer gezwollen, zodat en de flikking zeer moeilyk was, en de mond niet konde geopend worden : fpaanfche vliegen in den nek, het linimtntum volatile en verzagtende pappen om de keel, ecc. deeden deeze klieren niet fmelten, welke eindelyk aan het zweeren gingen, wanneer na een ontlasting van veel etter, de keelziekte bedaarde. De (olica, welke den 24 zeer gemeen waren verdroegen geene pynftillende middelen, maar herftelden fchielyk door middel van zagte refolvenlia, welke veel flymagtige gal ontlasteden.
Alle foorten van uitflag waren nu zeer gewoon,, maar vooral nam ik een zeer lastig foort van fchurft waar: in 't eerst waren 'ec kleine puisjes, welke daarna grooter wierden, tot ettergezwelletjes overgingen, en een gee-
len



'S G R A V E N H A O E. op?
len etter voortbragten, de randen waren zeer ontftoken, tegelykertyd hadden de Iyders walging, een bitteren mond, en 's avonds koorts; alle opdrogende middelen maakten dit uitflag erger, daar emollierende pappen s en afleidende en purgerende dranken, het fchielyk wegnamen.
De roodvonk bleef nog voortduren, en offchoon 'er flegts drie doden aan waren,, behield zy nochtans desfelfs kwaadaartigheid.
Onder myne Iyders aan deeze ziekte, had ik een byzonder geval van fcheurbuik, welke met rondvonk gecompliceerd was. De zieke was een man van omtrent 40 jaren, die dikwyls zeer zwaar aan de fcheurbuik geleden had. Hy wierd eerst door pyn in alle leden, en in de keel, met een doorgaande koorts aangetast,by wierd daarvoor adergelaten en het bloed was met een taaye korst bedekt. Den volgenden dag was de keel zeer rood en gezwollen, de huid droog, de pols hard, en de tong galagtig. Na dat de aderlating herhaald was, en het bloed miuder ontftoken fcheen, kwam 'er op den sden dag een uitflag van groote purperagtigs vlakken, die verre boven de huid opkwamen, vooral was deeze uitflag op het aagezigc en de handen, men gaf verkoelende decotJa. Op den 4den dag waren deeze vlakken nog donkerder van couleur, en het hoofd en handen nog meer gezwollen. By het onderzoek der keel bleek, dat dezelve vervuld was mee bruine korften met afchgraeuwe flippen bezaaid, de koorts bleef aanhouden. Het fcheen my dus toe als of 'er hier een infiammatio impura ad putredinem yergens plaats hads
nier.



So3 Bericht van
iiierom liet ik een gargarisma detergens uit een infufie van de flor. rofar. met fp. fal. matin. en een decocf. Tamarind met cortex Peruv. gebruiken, waardoor de keel gezuiverd en de ziekte in zeer weinige dagen herfteld wierd. By het kind van deezen man, waarby ik het eerst geroepen wierd, vond ik na de roodvonk een uitterend koortsje, zeer drooge brandende huid, een kittelende hoest met groote benaauwdheid, zwaren brand in de keel, en een gedurige ontlasting van groene dunne carieus-ruikende etter uit de neus, welke uit een verzwering van den neus door het gift der roodvonk, waarin een verkoelende geneeswys verfuimd was, veroorzaakt, voortfproot.
- De pokjes waren vooral onder de geringere liepen zeer epidemisch, maar goedaartig, zodat ik by die geene, welke ik gezien heb, geenegeneesmiddelen nodig had. 'Er ftierven ro kinderen aan, waarvan 5 jongens en even zoveel meisjes.
Van 9 tot 12 maanden . . 2 Van 1 tot 5 Jaar . . . 6 Van 5 tot 10 -— ... 2
November.
Met het begin van de maand November was 'er een heldere koude met een N. wind, den 3 was de wind O. met regen, den 4 weder N. Den 8 was het weer vorftig en helder, ds 2 volgende dagen regende het met een O. wind. Van den 11 tot den 15 was het weer regenagtig en de wind W. Den 16 en 17 ZW. van
den



'S G R A V K N H A G 309
d«i 18 tot het einde der maand vm 'er een dikke nevel met een kouden O. wind.
In het begin der maand waren 'er veele ziekten, welke alle de kenmerken der overblyvende zomergal, en de beginfelen der winter ontfteking vertoonden. De koortfen, als ook de oogontftekingen, waren gal en ontftekingagtig, aderlatingen braak- en purgeermiddelen, waren hierin alleen nuttig.
'Er waren thans ook veele plcuritidts, maar alleen by zwakke vrouwen, en mannen, die zwak en aandoenlyk van geftel waren: zy wierden [voorgegaan van pyn door alle leden, matheid en koorts, welke niet te min zeer ligt was, de pyn verhefte met koorts tegens den avond, de ademhaling was niet zeer moeilyk, maar fteekende, vooral by een diepere inademing, de hoest was droog en kort, en vooral des nagts zeer laftig, 'er wierd niets dan een weinig dunne fchuim, opgeworpen, de pols was zwak en vooral des avonds zeer fnel, zy waren zeer tot zweeten geneigd, de tong was wit, kleverig of geel, het water was raauw en dun, zy hadden gedurige walging en braking. De aderlating verligte4e altyd, en moest zelf herhaald worden, het bloed was waar ontftoken, by . zommige zeer dik en met een gevlakte korst bedekt. Warme pappen op de pynlyke zyde gelegd, verminderden dezelve, doch geenzints de fpaanfche vliegen. De ziekte duurde by zommigen zeer lang, en de koorts was vooral hardnekkig. De Tartarus Emetkus in kleine giften, zo dat dezelve ligte brakingen verwekte, en laxeermiddelen verlatten de ziekte voor een korten tyd, maar een X mor-



3io Bericht van
morgenzweet door antimonialia en campher verwekt, of varf zelf voortkomende, en een dik wit en effen bezinkzel in het water bragten de wefenlykfte verligting aan. Dit was dezelve pleuris, welke Stoll in de maand van January 1778 te Weenen zag, en die hy in zyne Rat. Med. t. III. p. 63. befchreeven heeft. In deeze pleuris was een groote zwakheid van pols, welke door de aderlating wierd weggenomen, vrouwen vooral, die een flap geitel hadden, wierden daarvan aangetast ,, nempe virile ,, robur, aut viraginum conditio inflammanti „ aëris kyberni ftimulo hucufque rtftjlere vide}, batur, cui delicatior & irritabilismagis foe, minarum fibra male obfecundabat. De meefte braakten in deze epidemie van zelf gal met verligting, de koorts bleef ook na het verdwynen der pyn zo lang over, tot. dat zy door buiksontlaftingen, het water, of zweet gefcheiden wierd, men moest egter deeze fcheidingen niet dwingen, maar eens door de natuur voortgebragt, helpen. Wanneer 'er te veel bloed wierd afgelaten, wierd de ziekte rotagtig. De geneesheer moest met diluerende middelen en nitrofa aanhouden, en zich zelf dikwyls toeroepen, fpoed langzaam.
De pleuritides waren egter fomtyds met veel gal gepaard, wanneer de zieken over zwaare drukking omttent den hartkolk klaaqden; behalven een aderlating, wierden dan braak- en purgeermiddelen, welke zagten gemaklyk werkten , gevorderd.
De cholera, welke deeze maand heerfchten, varen hevig, maar kortftondig, men had hier geen
eva-



's G R A V E N H A O B ? 31I
evacuantia nodig om de natuur, die tut zich zei ven zeer werkfaam was, te helpen. Men behoefde hier niets dan doorfpoeling, waardoor veel dikke gal geloosd wierd. Na het aflopen der ziekte waren hier rhabarlarina en zagte aromatica nuttig om de ingewanden te verfterken.
Kinderen hadden deeze maand wederom een febris rtmittens, welke met de te vooren befchrevene febris verminofa fpuria overeen kwam, doch niet na ontlaftende middelen wilde luifteren, maar veeleer daardoor verergerd wierd en kwaadaardige toevallen aannam. De koortsbast met fp. vitrioli en wyn bevorderden een zagte uitwaasfeming en deeden deeze toevallen verdwynen.
By een kind, 't welk deeze ziekte zeer erg gehad had, ging deeze koorts in een rheumatismus over, welke eerst den buik en daarna de beenen aandeed, de gtm gtiajac met fp. Minder, fp. CC, fpaanfche vliegen, maar vooral het warme bad, deeden hier zeer goede dienften.
Deeze koorts fcheen tot de febres catarrha* les malignae te behoren, welke, offchoon uit een belette uitwaasfeming voortfpruitende, niet door eenvoudige zweetmiddelen moesten behandel! worden, om dat de vogten bedorven en de vafte deelen te veel verzwakt waren, hierom waren verfterkende en bloedverbetcrende middelen, welke aan de vafte deelen de behoorlyke kragt en aan de vogten haare voorgaande lyvigheid en menging wedergaven, hier noodzaaklyk» Deeze maakten, X % dat



3TS B ÏIICHT VAN
dat de natuur behoorlyk ondcrfteund, zich zelve redde, en de gezonde vogten van de fchadelyke afgefcheiden en uitgedreven zynde, weder inïlaat gefield wierd, om haare verfchiïlende werkingen weder te kunnen uitoeffenen.
Wanneer 'er omtrent den 10 een fchielyke verandering in den dampkring voorviél en de koude O. wind in een W. veranderde met warmen regen, kreegen wy netelroos, St. antonies vuur, *diarheen en colicquen; alle deeze ziekten hadden in het begin tekenen van faburra biliofa in de eerfte wegen by zich, welke eerst door een braak-en purgeermiddel moest Ontlast worden, voor dat deeze ziekte konde herfleld worden.
De geheele maand door, maar vooral om deezen tyd, heerfchte 'er een ongelfeldheid der maag, zodat alle ziekteftotfen zich op dit ingewand fchenen vast te zetten, terwyl de overige werkingen des lichaams geregeld haren gang gingen. Deze aandoening der maag wierd vooral befpeurd by die geene, welke rnders gewoon waren jigtpynen te lyden, en by deezen wierd de pyn in de maag gemeenlyk door jigtpynen voorafgegaan. By anderen waren deeze pynen afwezig. Eenige hadden walging en gebrek aan eetiust, andere daarentegen hadden veel honger, doch moesten na den eeten aanftonds alles weder overgeven. Na het eeten volgde fpanjiing en opzetting der maag met een fcherpe en fuydende pyn, welke zo lang duurde tot dat alles uitgebraakt was , of'er rommelingen ontftonden, die pyn in de buik gaven, welke langzamer-



'sGïAVINHAGI, SI3
mei-hand verdween; gedurende deezen aanval was het aangezigt bleek en ingetrokken, en de pols zeer klein. De huid was by deeze Iyders droog en zy waasfemden des nagts zelf niets uit. De afgang was hard en kleiagtig, of dun met perfingen, die voor een tyd de pyn wegnamen. Het water was rood en dik met een wit poejeragrig rheumatisch zetzel. Deze pyn plaagde zomtyds ook de zieken des nagts: alle dranken , maar vooral warm genomen, bragten der» aanval van pyn meest oogenbliklyk aan.
In 't eerst dagt ik, dat 'er een taaye flym in de maag was, welke deeze toevallen te weeg 'bragt, maar dewyl ik zag, dat alle ontladende middelen nadelig waren, fchreef ik dezelve aan een andere oorzaak- toe. Ik oordeelde, dat het langdurig vogrig weêr de ingewanden verzwakt en daardoor een moeilyke fpysvertering te weeg gebragt had, dat hierdoor krampen en winden ontftonden, welke tot deeze toevallen aanleiding gaven. Hierom fchreef ik eerst verfterkende en windbrekende aromata voor, dan daar deeze veel nadeel deeden, raakte ik in 't begrip, dat 'er een foort van erythema ventriculi plaats had, uit een rheumatique oorfaak voortfpruitende, en agtervolgens deeze aanwyzing gaf ik involverende middelen en oleofa met 'opium verbonden. Ik vond egter, dat ook deeze middelen flegts voor een korten tyd voldeden. Daar ik te voren in maagkrampen zeer fchone uitwerkingen van het magister ium Bismuthi gezien had , befloot ik eindelyk , dit middel hier te beproeven. Ik gaf ten dien einde 4 gr. vier maal daags met een weiX 3 K



3I4 BSRICHT VAN
nig fuiker, en ondervond wel dra,- dat dit middel in deeze ziekte fpecifisch werkte; want naauwlyks was het zelve gedurende twee dagen gebruikt of de pyn was geheel bedaard, de lyder braakte niet meer, kreeg natuurlyken ftoelgang,en 's nagts een goede uitwaasfeming. Aan allen, welken ik dit middel heb toegediend, gaf het de fpoedigfte en zekerfte verligting, de pyn keerde niet weder en de zieke herftelde volkomen. Ik heb zedert dien tyd zeer dikwyls het magist. Bismutki in krampagtige buikpynen met het heerlykfte effect toegediend, dan wanneer hierby een diarhé gepaard was, of de pyn niet fchielyk genoeg bedaarde, voegde ik 'er een kleine hoeveelheid opium by, welke de kragt zeer vermeerderde. Zeldzaam deed het eenige zigtbare uitwerking op het lichaam zelf, wanneer ik het langzaam opklimmende , tot 4 grein toediende: eens heb ik het flegts braking zien veroorfaaken.
Deeze maagpyn was egter niet altyd van denzelven krampagtigen aart: by fommige was zy waarlyk ontftekingagtig en met enteritis of gaftmis gepaard, waarby zich een labes bilU oja voegde. By andere ging een verkoudheid vooraf, waarop een diarhé volgde met koorts een ingetrokkene pols, dorst, zonder walging, maar met zulk een gevoeligheid der maag, dat zy zelf geen drinken verdroegen. Deeze pyn veranderde dikwyls van plaats, zodat zy dan eens het hoofd, dan wederom de maag of ingewanden aandeed, dan wederom een prikkelenden fchcrpen hoest veroorzaakte; het water was troebel met een wit zetzel. —— By anderen
was



!' G J A V I N H A G, B. .$7 5
was van het eerde begin af aan, walging en braking met een, pyn, die zich van de maag tot de valfche ribben uitftrekte, en dik-, wyls van plaats verauderde; de ademhaling was te gelyk moeilyk; 'er voegde zich hierby koorts met een harde en volle pols, die zich 'savonds verhefte; de buik was hardnekkig verftopt. Aderlatingen deden hier veel nut,, maar vooral vond ik hier kleine giften Epfoms-zout van een uitftekende werking.
Veele vrouwen hadden hatmorrbagia uteri* na, andere bloedbrakingen. By eene was het uitgebraakte bloed zo zuur, dat het de keel raauw maakte en de .tanden verftompte,
Omtrent den 22, terwyl 'er een koude O. wind waaide, waren de ziekten meer inflamtnatcria ■ biliofi. De angina waren zo hevig ontftekingagtig, dat ik in 't begin dezelve voor roodvonk aanzag, zy waren gepaard met gewei, dige braking, een zeer hevige ontftekingskoorts, en een fterke zwelling in de geheele keel, het water was zeer dik en brandig, en het' zweet fterk. Deeze zeerekeelen gingen gemeenlyk zeer fchielyk tot verettering over, en maakten zeer vuile gryfe zweeren, eene aderlating in 't begin, en daarna braak- en purgeermiddelen, waardoor veele galagtige ftoffen ontlast wierden , bragten hier de fpoedigfte hulp aan.
De roodvonk was noch zo dodeiyk dat^ 'er deeze maand 10 aan ftierven, waarvan 9 jongens en fiegts een vrouw van 22 jaren. Deeze ziekte was ook gal- en ontftekingagtig, en met een febris ardens gepaard, waaropmen alleen in de behandeling letten moest, en welke X 4 ver«



3i6* Bericht van
verwaarloosd zynde,' de gevaarlykfle toevallen, en den dood zelf te weeg bragt. Een kind, 't welk door een hevige koorts met braking en ftoelgangen wierd aangetast, kreeg den volgenden dag de uitflag der roodvonk, welke gepaard ging met een hevige koorts, ylhoofdigheid, en hevige benaauwdheid; op den 4de dag der ziekte, wanneer alle deeze toevallen vermeerdert waren, wierd ik geroepen. Ik vond het kind bleek cn betrokken in 't weefen, het geheele lichaam was bedekt met een geelagtig purperroode kleur, de huid was brandend heet., de keel was geheel verzworen, en met een gryfe korst bedekt, uit de neus droop een fcherp ftinkend vogt, de oogen fehitterden en waren waterig rood, het kind ylde hevig. Men had niets gedaan dan vlierthee geven. Daar het kind reeds te veel verzwakt was om aderlatingen te doen, of braakmiddelen te geven, liet ik bloedzuigers agter de ooren leggen, een clyfter zetten, en ik fchreef een drankje van Manna, nitrum en oxymd voor. Door de ontlasting van bloed bedaarde de yling en kittelende hoest, die ook reeds plaats had, en het kind kreeg verlatende afgangen. Den volgenden dag vermeerderde, de koorts en alle toevallen, en 't kind was zodanig zwak, dat het ondanks het aanleggen van fpaanfche vliegen, het gebruik van campher ccc. reeds den vólgenden dag ftierf.——* Het broeyen en de vlierthee waren hier zeer verkeerde middelen geweest, en ongetwyfeld het verzuim van aderlatingen en braakmiddelen de' oorfaken des doods.



's G R A V S N H A G K. . 3Ï7
De kinkhoest was nu epidemisch onder eer» geringere foort van menfchen. Die gene,welke ik aan den kinkhoesc had, waren erger ziek dan na gewoonte, en de ziekte luifterde niet na de gewoone middelen. Na het toedienen van braak-en purgeermiddelen, heb ik my met veel vrugt bediend van kleine giften faffraan met castoreum gemengd. 'Er ftierven aan deeze ziekte 5 kinderen, waarvan drie jongens en 2 meisjes.
De pokjes waren nu zodanig verfpreid. dat zy in alle de hoeken der ftad waren. 'Er ftierven 26, waarvan 15 jongens en 11 meisjes.
Jongeni. Meisjes.
Van 4 weeken . 1 Van 10 maanden . t
Van 8 maanden. 1 Van 1 tot a jaar. o
Van 1 tot 2 ja ar. 2 Van a tot 3 jaar. 4
Van 2 tot 3jaar. 3 Van 3 tot 4 jaar. 1
Van 3 tot 4jaar. 1 Van 4 tot 5 jaar. o
Van 4 tot 5jaar. 1 Van 5 tot 6 jaar. 2
Van 5 tot 6jaar. 1 Van 6 tot 7 jaar. 1
Van 7 tot 8jaar f 1 Van 10tot 11 jaar. 1
Van 8 tot 9jaar. a Van tot 14jaar. 1
Van 18 jaar 1
Van 24 jaar 1 ïl
. De pokjes waren meest goedaartig, vooral by jonge kinderen en ' volwaffene menfchen. Zeer kleine kinderen hadden weinige en zeer ©nderfcheidene pokjes, welke zonder veel koorts
x $ 'm



318 Bericht van
in weinige dagen hare verfchiïlende tydperken gemaklyk doorliepen. Offchoon de volwaffene in 't begin een zsvaare uitbottingskoorts hadden, welke gedeelcelyk ontfteking-, gedeekelyk galagtig was, hadden zy egter onderfcheidene pokjes, zy waren groot, duurden lang, en had. den een aanmerklyke febris fecundaria. De toevallen^ welke de eruptie voorgingen, waren by zommige catarrhaal, by andere galagtig. In beide begon de koorts met koude en rilling en daarna warmte. Wanneer 'er galkoorts by was, was de hitte heviger met ylhoofdigheid tn zeer zwaare hoofdpyn, by deezen was de mond cn neus geel, en de tong galagtig beflagen, de walging was heviger, en 'er wierd groene gal met braaken opgebragt. 'Er was ook z \ aarder pyn in den rug en mattigheid; de koorts bleef langer na de uitbotting aanhouden, maar 'was remitterende, en verhefte des avonds; den geheelen loop der ziekte door hadden zy faffraankleurig dik water. By deezen was het nodig genoegzame ontlaftingen te onderhouden en het was 'er zo verre van daan, dat dit de pokjes zoude doen inflaan, dat de zelve daar doör veel beter etterden. Die een catarrhale koorts met de pokjes verbonden hadden, niesden, hadden hoest, tranen der oogen, een dunne pis, of een fterk zuur zweet, egter belettede dit het uitkomen der pokjes niet, ten zy de zinking zich op eene byzondere plaats vast zettede. In dit geval belettede de prikkeling der catarrhaale. ftof, dat de gifting niet behoorlyk gefchieden, en de ziekteftof zich niet van het bloed konde affcheiden en op de
huid



'S G R A V E N H A G t. ST9
huid plaatfen. En dit koomt my waarfchynlyker voor dan de gcdagte van van SwitTfN en voorheen van Sydenham, die meende, dat de pokftof zich eerst op het een of ander deel vaftzettede en daarna naar de huid gedreven wierd, zo dat zy in verfchiïlende menfchen eerst de keel, den rug of de longen aandeed, en daar ontftekingagtige toevallen vportbragt-, en vervolgens in 't bloed opgenomen zynde, zich naaf de huid begaf.
By een kind, 'twelk door de pokjes befmet was, zag ik eerst de klieren van de keel opzwellen, daarna kreeg het hevige en ftekende pynen op de borst, na twee aderlatingen , fpaanfche vliegen, en verdunnende dranken te hebben toegediend, kwamen 'er goede pokjes, welke een zeer geregelden loop hielden, dan wanneer de pokjes afgelopen waren, kreeg het rheumatique pynen, die eerst de beenen, daarna de armen en eindelyk het hoofd aandeden, welke door warme baden en zweetdry vende middelen overwonnen wierden.
Zware, en herhaalde ftuipen in 't begin der ziekte, waren voor my altyd een flegt teken, ik zag daar na of colicertnte ,of confluente pokjes volgen.
Een geringe graad van koorts, ja een geheele koortfloosheid met goeden eetlust, fonder dorst en een bedaarde pols, beloofden altyd geen goede ziekte. Ik heb in de flegt* fte confluente pokken, welke niet wilden zweren , en eindelyk dodelyk wierden, na de eruptie de koorts zien ophouden, en de kinderen verfcheide dagen agter een, met veel graagte alles zien eten, wat men hun voorzette.
De



320 Bericht vin
De dagen van het uitkomen der pokjes zyn dikwyls zeer moeilyk te bepaalen, en ik vond het daarom veel gefchikter met Ziviani, het begin der ziekte van den dig van het uitkomen der pckjes te berekenen. Veele kinderen krygen de pokjes, zonder van eenig belang ziek te zyn. Andere zukkelen reeds verfcheidene dagen te voren. Ik heb zeer flegte pokjes tegelyk met de koorts zien uitbotten. Over het algemeen kan men ffellen, dat de goede en geregelde pokjes op den 4den dag der eruptiekoorts uitkomen, en dat flegte kwaadaarrigepok• jes, op den 2den of derden dag zich vertonen: dan de ondervinding zal elk oplettend Geneesheer doen zien, dat dit zeer verfchillend kan zyn.
By eenige kinderen zag ik reëds op den eerHen dag een enkel pokje op het voorhoofd, den hals, de hand, of ook wel op een of andere plaats van het lyf, welke een byzonderen en van de overige pokjes verfchillcnden loop hield. Deeze enkele pokjes waren reeds lang vol etter voordat de anderen zich tot zweeren fchikten. Ik heb ook niet geme/kt, 't geen Morton als eén doorgaande regel houd, dat distintte pokjes genoegzaam op eens, en confluente pokken zich langzaam vertoonen, en zich als fteelsgewyze verbreiden. 'Dit heb ik zo wel in diflincic zh confluente pokken waargenomen. Altyd heb ik .het egter voor een flegt teken gehouden, wanneer de pokjes eerst aan de beenen en zich van onderen na boven uitbreideden; dan wierd meeffal langzaam het geheele lichaam en vooral, het aangezigt met confluente pokjes bedekt, de voornaamfle uiEbotdng zag ik intus-
fcherj



s'G ravenhage.' 321
fchen genoegzaam altyd op den fesden dag der koorts gebeuren. In zeer onderfcheidene pokjes was de uitbotting volkomen op den 6 den dag; van den 8 tot den 10 dag duurde de ettering, cn van dien tyd af begonnen reeds de pokjes te drogen. Dit had egter meer by kinderen, dan by volwasfenen plaats, by de laatften begonnen zy eerst omtrent den i2den dag in 't aangezigt te drogen," daarna zwooren de handen 2 dagen, hierop volgde de ettering der beenen, welke gewoonlyk tot den 19 of 20 dag duurde.
In confluerende polsjes begon de zwelling van het aangezigt eerst op den pden dag, wanneer 'er een etterende korst over het geheele weezen verfpreid was, waar tüsfchen zich hier en daar bruine vlekken vertoonden, op die plaatfen, daar de pokjes afgerukt waren. — Omtrent den 8ften dag begon de kwyling,maar te gelyk een zekere heeschheid en holle hoest; 'savonds was "er een aanmerkelyke koortsverheffing, die tegens den morgen een weinig naliet, wanneer de ademhaling ruimer wierd, en de fluimlozing overvloedig was. Zy waren niet te min in het grootfte gevaar, wanneer de zwelling van het aangezigt op het einde van den 11 den dag begon te verminderen, en de handen begonnen op te zetten, als dan kwam 'er een zeer hevige koorts met ylhoofdigheid, benaauwdheid op de borst, een heefche Mem en een zeer drooge tong. In deeze gevaarlyke om Handigheid heb ik meer dan eens gezien, dat 'er een fterke kwyling, doorloop en pisvloed kwam, maar dat even daardoor de pokjes Honken, plat en bleek wierden, dat 'er een rotkoorts ontftond, met een on-
draag-



j-22 Bericht tan
draaglyken ftank, dat de zieken geheel loodkleurig wierden, en onbefchryiiyk benaauwd op den 15 dag ftierven. Zommige egter wierden, niet tegenftaande de febris fecundaria zeer hevig \va5 f en 'er zeer fterke ftuipen waren, nog gered. By deefen egter zag ik, dat 'er zeer dikke etteikorsten kwamen, welke zich verfcheiden malen vernieuwden, een ondraaglyken reuk hadden, en het aangezigt zo wel als het geheele lichaam bedekten.
Byeen fcrofuleus kind zag ik een fuppurerende parotis ontftaan, dan by dit kind hadden de pokjes ook flegts twee dagen geëtterd. By zommige zag ik ophthalmia, en pokjes op het hoornvlies op den 20 of 21 dag der ziekte komen; purgantia, fpaanfche vliegen agter de ooren, en een oog-water met vitr. alb. of fl. zinci met rofenwater, genafen dezelve alle in weinige dagen.
Ik zag weinig napokken, waarfchynlyk om dat ik by het afnemen der pokken ruim den buik open hield.
Met opzicht tot de voorbehceding, liet ik in de huifen, daar dit gefchieden konde, de gezonden van de zieleen zo veel mogelyk aftcheiden, ik liet ze alle van wyn en vleefch onthouden, veel verdunnende en zuure dranken drinken, groentens en vrugten eeten, en gedurende al dien tyd, door tamarinde en manna ruim open lyf houden.
Myne behandeling was in alle gevallen eenvoudig, en na elk byzonder geval gefchikt. By volwaffenen, volbloedige kinderen, of by een hevigen aanval van koorts, list ik een ruime
ader-



s'Gkavïnhagi; 323
aderlating doen, en by de meefte was het bloed galagtig en ontftoken. Na de aderlating gaf ik een braakmiddel, wanneer ik kwade ftoffen in de maag vermoedde; de braking verminderde gemeenlyk de gedurige walging, en bevorderde een goede uitbotting. Ingeval van ftuipen, liet ik aanftonds ftovingen van warm water en melk om den buik en beenen leggen, en gaf een half of heel grein fl. zinci na mate van omftandigheden. Hierdoor wierden de ftuipen dra bedaard. Na de aderlating en het braakmiddel, gaf ik een laxans, opdat de pokjes in haren loop, door geene kwade ftoffen in de ingewanden zouden geftoord worden. In zeer onderfcheidene pokjes gaf ik geheel geene geneesmiddelen, en liet de zieken enkel veel van den een of anderen zuuren drank drinken. Wanrieer 'er catarrhale toevallen waren, of een zinking zich op de een of andere plaats neerzette, liet ik fpaanfche vliegen leggen, en de geheele ziekte door fulph. aur antim. gebruiken. In die conflutnten, waarin de borst en keel byzonder aangedaan waren, en een kittelende hoest de zieken gedurig plaagde, liet ik van den 6den dag af een anodynum gebruiken, en tegelyk epitpastica om de keel leggen. De vervallene levensgeesten tiagtede ik door koortsbast en rynfehen wyn te onderfteunen; de keel liet ik met emollierende en afvagende mondfpoelingei* gorgelen; en om de ftof na buiten te bepalen, liet ik de campher met fulphur aurat. gebruiken. Warme baden liet ik dikwyls, van het begin der ziekte aan, met een uitnemend goede



324 Bericht van
de uitwerking bezigen. Omtrentden iodendag, fomtyds reeds op den 8 of 9, liet ik de handen en beenen in haverdegort pappen met zuurdeeg gemengd, leggen, welke fomtyds een oogenfchynlyk nut, dan weder by anderen niet de minfte vrugt, even min als de fpaanfche vliegen, aanbragten. Wanneer de borst vol en de ademhaling zeer benauwd was, liet ik een zeer groote fpaanfche vliegplyfter tüsfchen de fchouders leggen, en gaf inwendig een mixtuur van oxym. fcill. met fulph. aur. of Tart. Emetic. zodat 'er een ligte braking wierd voortgebragr. Ik heb van dusdanig een behandeling eens het uitftekendite nut gehad by een kind, 't welk op het punt van flikken was, wanneer de borst door een ruime braking geheel verligt en de pokjes met etter gevuld wierden. Zodra het wefen begon te drogen, liet ik op een voorzigtige wyze tüsfchen beide laxantia gebruiken, dewyl door een onvoorzigüge toediening deezer middelen, de handen en voeten ligt dun worden, en de pokftof na binnen gaat, terwyl te gelyk de fluïmlofing belet word. Na het drogen der pokjes liet ik myne zieken zeer ruim en langdurig purgeermiddelen gebruiken, om de napokken voor te komen.
December.
"De wind was met het begin der maand O. met nevel en regen, op den derden wierd de wind N. cn 'er kwam een fchoon helder weêr met vorst. Den 4 veranderde het weêr fchielyk van zeer koud in warm, terwyl de wind
ZW.



'sG R A V E N H A G fe. %1$
ZW. wierd. Den 9 en 10 hadden wy een kouden regen met een NW. of N. wind. Op den dag van het eerfte quartier den 11 ging de wind van het ZW. na het Z. en het weêr wierd fchoon en warm. Op den dag der volle maan den 17 was de wind N. en koud, maar den volgenden dag was de wind Z. en veranderlyk tot den 22, toen hadden wy tot den 29 een drooge koude met mist, den 30 begon het te vriefen, en op den 31 was de vorst zelf ftrerig»
Het vogtig en flap weêr en W. wind* na de N. koude, die flegts twee dagen duurde» veroorfaakte veele verkouwdheden met koorts en een fcherpen hoest, deeze verkouwdheden waren zo algemeen heerfchende, dat wy in elk huis daaraan verfcheide zieken hadden. Na eene behoorlyke zuivering der eerfte wegen, waren hier kleine giften van de Ipecacoanna als antispasmodicum zeer dienftigi
Wanneer de wind den 3den fchielyk N* wierd, was de rheumatifche hoofdpyn de meest heerfchende ziekte. Deeze was fomtyds zo hardnekkig, dat zy na geene aderlatingen, fpaanfche vliegen, opiaten, of ontlastende middelen luisterde. Zy kwam ongeregeld aan, en kwelde vooral da zieken des nagts. Zy was fomtyds met een remitterende koorts, duifeligheid, verftopping van afgang, en gebrek aan eetlust verzeld. Na een aderlating, waardoor een zeer dik en taay bloed ontlast wierd, waren zee? lang gebruikte refolventia van het meefte nut.
'Er waren nu ook veele geelzugtige zieken A welke ziekte haren oorfprong nam uit een verY dik



326 Bericht van
dikte gal en belette uitwaasfeming. In het begin was 'er eenige koorts met walging en een bittere mond, 'er was een zeker gevoel van volheid en benauwdheid op de plaats der lever. Het aangezigt en oogen waren geel, de tong galagtig, en het water dik en groenagtig. De zieken wierden in 't begin verligt door het braken van veel dikke gal, en vervolgens door het ontlasten van flym en kleyagtige ftoffen door middel van openende deco&a, waarna een overvloedig zweet volgde, 't welk de ziekte
fcheidde. By anderen was de regter zyde
der buik opgezet en by de aanraking pynlyk, offchoon de eetlust goed was, en de overige werkingen van het lichaam geregeld haren gang gingen. Oplosfende extracla, de fpir. atherèus, en daarna ftaalmiddelen, waren deefen dienftig.
De koortfen waren nu zeldzamer, zy bleeven egter noch inflammatorio-biliofa. Zy begonnen met een boord waardoor veel ware gal na boven en na beneden wierd uitgeworpen, de tong was geel, de mond bitter 'er was een fpanning omtrent de hypochondrie,, de ontlastingen waren aanhoudend fterk, de koorts begon des avonds met hitte, en remitteerde des morgens met zweet. By zommige bleef 'er nadat de koorts geweken was langen tyd een pyn op de hoogte der lever.
Nadat de N. wind zich met een Z. wind en warmen regen verwisfeld had, zagen wy wederom veele dolor es yentriculi & intestinorum rheumatici; zagte rhabarbarina t en daarna campher
met



'sGra vknhage 327
met fulph. aur. antim. en het magist. Bismuthi hadden hier een zeer goede uitwerking.
Den 22 kreegen wy een fcherpere koude met een O. wind,en hierdoor wierden de ziekten meer ontftekingagtig, offchoon zy nu meer na het zwartgallige reeds overhelden. De podagra, peripneumonia notha roos &c. en de febris hybtrna waren het meest heerfchende. Het bloed ■was by allen, die adergelaten wierden dik, taay, ftroopagtig met een wankleurige korst bedekt.
Den 30 en 31 begon de N. wind te waaien en bragt een fcherpe vorst aan. De mor* 'bi atrabiliofi waren nu zwaarder en hardnekkiger , en vorderden een meer vry gebruik van aderlatingen, en emollierende middelen.
De atrabilieufe koorts, die de laatfte dagen van dit jaar heefchte hield dit beloop. Gedurende eenige dagen was 'er een gebrek aan eetlust, zwaarte en mattigheid des morgens na een onrusti* gen flaap, benaauwdheid na den eeten, vervolgens walging, braaking en zwaare hoofdpyn. Op eens wierden de zieken nu van de koorts aangetast, die met zwaare rilling en koude aankwam, met hitte en kloppende hoofdpyn, een geelagtige roodheid van het aangezigt en pyn in den rug en lendenen voortging, en met een zwaare benaauwdheid omtrent den maag, die geen drukking duldde gepaard was. Zommige hadden hevige pyn in de zyde met hoest, andere buikpynen met opzetting en hardheid des onderbuiks; alle waren hardlyvig en hadden een moeilyke waterlofing. Het water was dik als gist van bier, eu donker bruin met een onvolYa ko-



323 Bericht van
komen rosagtig bezinkzel. De pols was hard en vol, de hitte en dorst waren onverdraaglyk, de tong droog en geel. Des morgens nam de koorts een weinig af, maar de benauwdheid en hoofdpyn bleeven dezelve. Een ruime aderlating was hier by allen aangewefen, welke de koorts niet alleen matigde, maar ook de aanwendig van andere middelen veiliger maakte. Het bloed was dik en zo zwartgallig, dat het na teer geleek. Na de aderlating wierd aanftonds een braakmiddel gegeven, het welk door het ontlasten van veel dikke flymagtige gal aanftonds het hoofd en de maag verligtte. Vervolgens maakte ik gebruik van refol verende en losmakende dranken, welke een zwarte teeragtige ftof in eene zeer groote hoeveelheid ontlasteden. Deeze ftof was zodanig teeragtig, dat zy na zwart bloed geleek. Wanneer men gedurende twee of drie dagen met deeze behandeling aanhield, fcheen de ziekteftof zich door deezen weg volkomen te ontlasten, het watt* wierd natuurlyk, en de koorts week geheel en
al. Het braakmiddel wegens een pyn in
de zyde of belette waterloüng niet kunnende worden toegediend, was men verpligt door omwegen, en herhaalde purgeermiddelen langzaam te verrigten, 't geen men anders fpoedig en op eens doen konde, de koorts week dan ook meer langzaam door dusdanig een behandeling, —— De ziekte in de eerfte dagen verfuimd of verkeerd behandeld zynde, kwamen 'er fpruuw en zweeren in de keel. Zuure dranken, ontlasteden dan langzaam de galftoffen, waarna openende en verzagtende dtcocla alle de
we-



'jGiavenha sï 329
«
wegen open zetteden, opdat de natuur zich gemaklyk en op hare eigene wyze zich van deselve ontdoen zoude.
De mazelen, die ik reeds hier en daar op het laatst der voorgaande maand begon te befpeuren, waren nu reeds vry algemeen, zo dat 'er reeds vier aan ftierven, waarvan 2 jongens en a meisjes.
By de meeften waren de mazelen zeer goedaartig, doch by zommige was de ziekte moeilyker. By een kind van drie jaar begon de ziekte met zwaare hoofdpyn, benaauwdheid op de borst, pyn in de keel en hevige koorts; op den derden dag kwam 'er een uitbotting van kleine roode puiflen, even als van confluente pokken. Op den 4den dag geroepen zynde was het aangezigt rood, de keel zat vol met kleine roode puisjes, 'er was een zeer fcherpe hoest en benauwde ademhaling, de huid was brandende en het kind was zeer ylhoofdig, de pols was hard en fnel. Daar 'er nu catarrhale pokjes regeerden, zag ik dezelve daarvoor aan. Ik liet het kind aderlaten, een clyfteer zetten, een pap op de borst leggen, en gaf het een mixtuur van -ipecac. met Manna. Den 5den dag hield de hoest byna op, de puisjes kwamen meer te voorflhyn, en waaren verheven en groot op de armen. Op den 6den dag kon men eerst duidelyk zien, dat het mazelen waren, en nu vertoonden zich de verhevene puisjes als breede vlakken over het geheele lichaam, zy waren egter nu meer purperagtig, en den
7den dag begonnen zy reeds te verdwynen.
Een verzameling van faburra in de eerfte weY 3 gen,



53° Bericht van
gen, of een fcherpe ftof, welke zich op het een of ander deel heeft vaftgezet, verhinderen zomtyds de bchoorlyke aflmilatie en uitbotting der mazelen. Een klein kind, 'cwelk langen tyd gehoest, en tegelyk darmfcheils-verftopping'en had, kreeg een Kleine uitflag van mazelen, die denz-3ven dag" wederom verdween, 'er droop een zeer fcherp vogt uit de neus, welke de neus en mond ontvelde, ik het aanftonds een clyfteer zetten, en ik gaf het kind poejers van fpec. en fulph, aur. antimon. Na dat hier door veel flym door braken en purgeren geloofd was, kwamen den volgenden dag de mazelen zeer fterk voor den dag, dan daar het kind niet In het b;d gehouden wierd, verdweenen zy reeds des avonds, de oogen wierden nu ontftoken, de hoest wierd wederom fterker, en de tong was zeer rood. Na dat ik het een verzagtende borftdrank en veel verdunnende drank had laten gebruiken, brak 'er een fterk zweet uit, de mazelen kwaamen wederom ten voorfchyn, en het kind wierd in twee dagen gezond.
De roodvonk bleef ftceds kwaadaartig en was nog zo doodelyk, dat 'er in deeze maand nog 9 aan ftierven, waarvan 5 'jongens en 4 meisjes
De grafferende koorts was met de roodvonk verbonden, de ziekte begon met pyn door alle leden, voor al in het hoofd en rug, hevige braking, 'savonds kwam de koorts met koude aan, hierop vo^de een brandende hitte , 's morgens begon de koorts na te laten; de koorts wierd aanftonds verzeld van pyn, zwelling en roodheid d.-r keel, by zommige begonnenoumiddelyk, by an-
de



'sGR-AVINHAGI.
33t
deren in het hevigfte der ziekte, een of beide de parotides te zwellen, de tong was vuil, de mond bitter, het aangezigt bleek geel, de huid zeer droog de pols hard en zeer fnel. De uitflag kwam op den 3den of Aden dag, zomtyds zelf later, zy was niet algemeen, maar alleen onvolkomen, en op zommige plaatfen van bet lichaam; by deezen was de borst vooral benauwd en h»t wezen zeer ingetrokken. De koorts was overdag niet aanmerklyk, maar verhefte des avonds eerst met koude, en daarna met zeer fterke hitte. Het was een zeer kwaad teeken, wanneer de uitbotting in den verderen voortgang der ziekte ophield en de borst benauwd wierd met hoest en ylhoofdigheid, en de neus een fcherp en ontvellend vogt ontlaftede. Die deze toevallen hadden, ftierven alle. Offchoon de braking in het begin der ziekte verligtte, en 'er door den afgang veele galftoffen ontlast wierden, bleef de koorts even hevig aanhouden. Herhaalde aderlatingen, een fterke vloed der ftonden, en neusbloeding verligteden de ziekte zeer. Wanneer de braking in den voortgang der ziekte bleef aanhouden toonde dit, dat de roodvonk zich op de maag plaatfte, warme Hovingen der buik, en emollierende en pynftillende dranken, bedaarden uitnemend dit toeval. De geheele ziekte door waren de zieken zeer mismoedig.
Het getal der geenen, die aan de kinderpokjes la "-en, wierd dagelyks grooter, zo dat 'er deeze maand 69 ftierven, waarvan 39 jongens en 30 meisjes.
De ouderdom was van de.
Y 4 jon-



33* Bericht van
Jongens. en Meisjes.'
Van 6 tot 9 maand. 4 Van 9 tot 12 maand. 2
Van 9 tot 12 3 Van 1 tot 2 jaar... 3
Van 1 tot 2 jaar. . 3 Van 2 tot 3 jaar. . 1
Van 2 tot 3 jaar . . 8 Van3tot 4jaar. ï
Van 3 tot 4 jaar . . 3 Van'4tot 5 jaar.7
Van 4 tot 5 jaar . . 6 Van 5 tot 6 jaar. . 1
Van 5 tot 6 jaar , . 2 Van 6 tot 7 jaar . 3
Van 6 tot 7 jaar . . % Van 8 tot 0 jaar . . 4
Van 7 tot 8 jaar 40jaar . . J
Van 8 tot 9 jaar . . o
Van 9 tot 10 jaar . . 1 „0 , . . . 14 jaar . . 1 ♦ ... 17 jaar . . 1 .... 20 jaar . . 1 . . . .22 jaar . . 1 onbek. oud, . . . . r
39
Offchoon de pokjes niet volilrekt kwaadaaitfc waren, waren zy minder goedaarrig, als in de voorgaande maand. In het begin der maand was er een febris catarrkalis, of rhcumaticottiflammatoria en op het einde een febris inflatnmatorio-biliofa mede gepaard.
Het tydperk der uitbotting was nu zwaarder, de koorts, yihoofdigheid, pyn in de keel en lendenen waren heviger, de walging was langduriger en laftiger, de uitbotting zelve was traag, en zelf by difcrete pokken, was zy met voor den 5den of 6den dag, en in cc-nflu«dtcn voor den 7den voleindigt. Een zes ja-



'sGravenhage 333
rig kind kreeg met een zwaare eruptie koorts zeer veele diftincte pokken, na een paar dagen waaren zy alle volmaakt verdwenen op twee na, die haare tydperken zeer geregeld doorliepen. De vergezellende koorts der pokjes was meest catanhaal, had een zeer ongeregelden loop, en hield niet geheel op na de volkomene uitbotting, de zieken waren bleek, mifmoedig en hadden een ingetrokken wefen, de ligtfte oorzaak was genoegzaam om de pokjes te doen inllaan. Van het eeten van rype druiven niet tegenftaande de zieke 's avonds een anodynum gebruikt had, zag ik by een volwaflenen op den 10 dag de pokjes door een diarhé plat en neergellagen ftaan, hy wierd egter fchielyk door wyn en cardiaca weder herfteld. In confluente pokken was 'er van het eerfte begin af aan traning der oogen, niezing en hoest, de pokjes verheften zich naaulyks voor den /den dag, wanneer het fcheen als of de natuur een meuwe poging deed om zich te redden; de pokjes begonnen zich dan te vullen maar met een raauw waterig vogt. Op den 8ften dag wierden zy wederom plat. Op den pden dag vermeerderde de benaudheid en hoest, en 'er was zelf by kleine kinderen een aarmerklyke kwyling. By zommige maakte de catarrhale koorts, dat zelf de goedaartigfte pokjes op eens bleeven ftaan, en zonder zvveeren, langzaam verdroogden. Andere kreegen op den joden dag een fterk zweet, het welk zeer verligtend was, en waarna de pokjes zich vulden, en geregeld haaren loop afliepen. De kwyling en een dunne overY 5 vloe-



334
Bericht tin
vloedige waterige pis verligten de ziekte niet altyd, en kunnen de plaats eener geregelde ettering niet vervullen. Een kind, 't welk aan zeer erge zamenlopende pokken lag, had ik een fpaanfche vlieg tüsfchen de fchouders gelegd, deeze ontlastede daaglyks veel etter en het kind fcheen ook beter te worden, intusfchen bleef het koortzig. Op eens kreeg het op den 24 dag zware ftuipen met braking en afgang; op den 30 dag wierden de ftuipen zo hevig, dat zy in een volkomene beroerte en verlamming der regter zyde overgingen, waaraan het op den 32 dag ftierf. In dit geval had de pokftof zich op de borst en de herfenen vastgezet. Dit kind kreeg geheel geen napokken.
By allen, warin deeze koorts de behoorlyks ontwikkeling van het pokgift belet had, ontftonden na de pokjes, diepe en langdurige verzweringen op verfchiïlende plaatfen des lichaams, terwyl voor het overige de eetlust goed was. Andere kreegen pokjes op het hoornvlies, en 'er vormde zich onder het zelve etter. Een aderlating, maar vooral fterk aangezette en lang opengehoudene lpaanfche vliegen en herhaalde fcherpe purgeermiddelen genazen dit gebrek,
By volwasfenen matigde de aderlating de uitbottings koorts, en hierna was een braakmiddel voor hun nuttig, om de eruptie te bevorderen. Beide waren by kinderen nadelig, daar zy de uitbotting verminderden en de kragten wegnamen; na de aderlating, hoezeer ook aangewefen, volgde aanftonds bleekheid en gebrek aan kragten, welke verfcheide dagen duurden. Hierom
ont-



'sG R A V E N H A G I. 335
onthield ik my in het vervolg van deezemiddelen, de buikzuiverende middelen deeden dezelve uitwerking. Opwekkende middelen, rhynfche wyn, fpir. Mindffr. fp. CC. maar vooral de campher met vinum antimoni deeden het meefte nut. De gantfche ziekte door gebruikte ik emollierende baden met het beste gevolg: ja zelf zach ik dat by een klein kind, *t welk reeds met den dood worllelde op den oden dag , na het warme bad de pokjes met etter gevuld wierden, en dsardoor de benaauwdheid wierd weggenomen, dit kind ftierf egter naderhand , aan ftuipen, daar het onvoorzigtig aan de koude wierd blootgefteld. Wanneer ooit
de opium in de pokken te ftadekwam, was het zeeker in dit foort van variolae catarrhaks. Volgens het voorfchrift van Sydenham gaf ik alle avond een anodynum, maar hier wierd een ruime gift vereifcht, wanneer het niet alleen de groote gevoeligheid en koorts, maar zelf de ylhoofdigheid en febris fecundaria uitnemend matigde.
Op het einde der maand waren de pokjes met een febris inflammatorio-biliofa gepaard, Zy begonnen mee hevige hoofdpyn en braking het wefen was geel rood, zy waren zeer ylhoofdig, eerst was 'er een beurtlingfche koude en warmte en daarna een hevige hitte, neusbloeding, de uitbotting was langzaam maar volkomen, de pokjes wierden fterk met etter gevuld, en de vaten bleeven haar volle kragt behouden. Na een aderlating waren herhaalde braakmiddelen nuttig, daarna aanhoudende zuure purgantia als tamarinde, cremor
tar-



33$ Bericht van
tartan' &c. juleppen, met azyn of citroen zuur gemaakt, waren tüsfchen beide nuttig Omtrent den 9 of 10 dag gaf ik met nut ook anodyna. Deeze hadden geene napokken. In da catarrhale pokken zagen wy gedurende het zweeren der pokjes parotides fymptomatica, welke niet tot verettering overgingen, maar met het droogen der pokken verdweenen.
LYSX



'sG 1 A V ï N H A 6 t\ 3J7
L Y S T,
DER
GESTOR VENEN In's G RA V E N H AG E
IN DENJAARE 1793.
éfanuary . I 134 February . . • 94
Maart . • «2
JW«y ... "o
^any ... 94
3Wy . . . 9S
jtuguflus ... 89
September . . . 100
Oftofor ... 119
November . . . 169
December » . .* 181
Tüfaai 1418