01 2123 5733 UB AMSTERDAM



O N D E RW Y S
IN DEN
GODSDIENST,
DERDE DEEL.






O N D E RWY S
IN DEN
GODSDIENST,
DOOR
J. VAN NUYS KLINKENBERG ,
A. L. M. PHIL. DOCTOR EN PREDIKANT TE AMSTERDAM.
DERDE DEEL.
te AMSTERDAM, by JO HANNES ALLART.
mdcclxxxi.



Geadprobeerd door de Eerwaerde dasfis van Amfterdam, den i December 1781.



INHOUD
VAN HET
DERDE DEEL.
HET TWEEDE BOEK
OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN NATUURLYKEN HODSDIENST.
EERSTE HOOFDSTUK.
BEHELZENDE EENIGE VOORBEREI. DENDE AENMERKINGEN. B'. I —15
TWEEDE HOOFDSTUK.
ONZE REDELYKE VERMOOGENS ZYN ZEER VERBASTERD , DERHALVE.M IS HET ONDERWYS IN DEN GODS. DIENST , HET WELK ONS DE REDE ALLEEN VERSCHAFFEN KAN, ONGENOEGZAEM. 15 35
DERDE HOOFDSTUK.
DE VADZIGHEID , DE TRAEGHEID, EN ONOPMERK?AEMHE]D VAN HET MENSCHDOM, VOORAL IN ZAEKEN VAN DEN GODSDIENST, IS TEN ANDER BEVVYS, VOOR DE
* 3 0N«



VI INHOUD VAN DIT DERDE DEEL.
ONGENOEGZAAMHEID VAN DEN NATUURLYKEN GODSDIENST. BI. 3J—45
VIERDE HOOFDSTUK.
DE ONDERVINDING LEERT ALLER. DUIDELYKST , DAT DE NATUURLYKE GODSDIENST ONGENOEGZAEM ZY i NAERDIEN DE WYSGEEREN DER HEIDENEN , MET HUNNE BESTE POGINGEN, NIET VERDER HEBBEN KUNNEN KOOMEN, DAN TOT ZEER GEBREKKIGE EN VEELZINS ARMHARTIGE BEGRIPPEN, OMTRENT DE LEERSTUKKEN VAN DEN GODSDIENST. 46—63
VYFDE HOOFDSTUK.
DE ZEDENLEER- DER HE1DF.NSCHE WYSGEEREN WAS ZEER GEBREKKIG. 63-77
ZESDE HOOFDSTUK,
DE REDEN LAET ONS GEHEEL ONKUNDIG OMTRENT HET HOOGSTE GOED. ZY LEERT ONS NIET , WAERIN HET WEEZENLYK GELUK VAN EENEN MENSCH GELEEGEN ZY , NOCH WELKE MIDDELEN WY MOETEN AENWENDEN, OM HETZELVE DEELACHTIG TE
; WOR-



INHOUD VAN DIT DERDE DEEL. VII
WORDEN. DIT IS EEN YYFDE BEWYS VOOR DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN NATUURLY. KEN GODSDIENST. BI. 77—^2
ZEVENDE HOOFDSTUK.
DE REDE IS GEHEEL ONKUNDIG VAN DEN WEG DER VERZOENING. DIT ÏS EEN ZESDE BEWYS VOOR DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN NATUURLYKEN GODSDIENST. S2—IIJ
ACHTSTE HOOFDSTUK,
DE WYSGEEREN DER HEIDENEN HEBBEN DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN NATUURLYKEN GODSDIENST OPENLYK BELEEDEN. 1 gj ^
NEGENDE HOOFDSTUK.
BY DE HEDENDAEGSCIIE VOLKEREN WELKE ALLEEN DOOR DE REDE WYS ZYN , ZELVS BY DE CHINEESEN , DIE VAN ZOMMIGEN ALS DE VERSTANDIGSTE NATIE BESCHOUWD WORDEN , VINDT MEN DEZELVE ONKUNDE , IN ZAEKEN VAN DEN GODSDIENST, ALS BY DE OUDE HEIDENEN. I27—I4S
TIEN-



VIII INHOUD VAN DIT DERDE DEEL.
TIENDE, HOOFDSTUK.
'ER IS EENE OPENBAERING MOGELYK, — WENSCHELYK, — NOODZAEKELYK , — EN WAERSCHYNLYK. I47—I7G
HET DERDE BOEK
OVER DE OPENBAERING DER CHRISTENEN IN HET ALGEMEEN.
EERSTE HOOFDSTUK.
ALGEMEEN BERICHT VAN DE ONDERSCHEIDENE OPENBAERINGEN, WELKE 'ER, BY VERSCHILLENDE VOLKEREN, ZYN VOORGEWEND. BI. I73—-Ip^
TWEEDE HOOFDSTUK^
OVER DE KENMERKEN DER OPENBAERING. 193—20§
DERDE HOOFDSTUK.
OVER DE NOODZAEKELYKHEID DER VERBORCENIIEEDEN IN EENE GODDELYKE OPENBAERING. 209—aai
VIERDE HOOFDSTUK.
OVER DEN ALCORAN , OF OPENBAERING DER TURKEN. 221—235
VY F*



inhoud van dit derde deel. js
VYFDE HOOFDSTUK.
van de openbaering der jooden. 236—266
ZESDE HOOFDSTUK.
van de openbaering der christenen. 267—282
ZEVENDE HOOFDSTUK.
de christenen erkennen ook de joodsche openbaering , wanneer wy derhalven, in het vervolg, van de christelyke openbaering spreeken 2ullen, bedoelen wy de gewïde boeken, beide der joo den en der christenen. BI. 282—286
ACHTSTE HOOFDSTUK.
algemeen bericht , omtrent de christelyke openbaering. 287—296
NEGENDE HOOFDSTUK.
nader bericht , omtrent de schrivten van het oude testament. 296—317
TIEN-



X INHOUD VAN DIT DERDE DEEL»
TIENDE HOOFDSTUK.
NADER BERICHT VAN DE GEWYDE SCHRIVTEN DES NIEUWEN TESTAMENTS. 317— 330
ELFDE HOOFDSTUK.
OVER DE TAEL EN DEN STYL DER HEILIGE SCHRIVTEN. BI. 330—345
TWAELFDE HOOFDSTUK.
OVER DE MINDERE VERDEELINGEN DER HEILIGE SCHRIFTEN, IN KAPITTELEN EN VERSEN. 350—357
DERTIENDE HOOFDSTUK.
DE APOCRYPHE BOEKEN BEHOOREN NIET TOT DE CHR1STELYKE OPENBAERING. 357—'3^7
TVVEB.



TWEEDE BOEK. over de ONGENOEGZAEMHEID
van den
NATUURLYKEN
GODSDIENST,






TWEEDE BOEK.
over de
ÖN GE NO EGZ AEMHEID
van den
NATUURLYKEN
GODSDIENS Ti
EERSTE HOOFDSTUK.
Behelzende eenige voorbereiden4 de aenmerkinöen.
§. iet
Tiet is eene vraeg' van zeer veel belang, of
de natuurlyke godsdienst genoegzaem Zy.
tn de twee voorgaende deelen , weïkc -■- het eerste boek van ons onderwys in den godsdienst behelzen , hebben wy een zaemenflel van leerftukken en zeeiii. Deel. A s



4 OVER DE ONGENOEGZAEMHEIO VAN DEN
denkunde voorgefielt, welke wy, door het gebruik van onze rede en verftandige
vermoogens , kunnen opmaeken. Dit
zaemenflel zyn wy gewoon, den natuureyken godsdienst te noemen.
Wy koomen nu tot de zeer gewichtigs vraeg, of deeze natuurlyke cod°sSIbNST genoegzaem zy ; dat is te zeggen, of de rede, alleen, en geheel aen zich zelve gelaeten, genoegzaem in ftaet zy, om ons die waerheeden en plichten te ontdekken , welke wy weeten en betrachten moeten, om God recht te kennen, en om de gunst van onzen Maeker en Wergcever , in dit, en in het
volgend leven, te genieten. Deeze
vraeg is van zeer veel aenbeiang j want, ingeval de natuurlyke codsdiens-» bevonden wordt ongenoeczaem te weezen, dan is 'er een bovennatcurlyk onderwys, eene goddelyke openbae-
ring, noodig. Veronderfteld zynde,
dat 'er zulk eene openbaering noodig zy, wordt het onderzoek van het alleruiterfte gewicht, of 'er werkelyk zulk eene goddelyke openbaering aen het menschdom gefchonken, en waer dezelve te vinden zy,
Naer maete deeze vraeg van meerder gewicht is , moeten wy, in dit onderzoek,



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. 5
zoek, met meerder ernst en onpartydig-
heid , verkeeren. 'Er is een | zeeker
flag van menfehen, die over het algemeen bekend ftaen , onder den naem van deïsten of naturalisten. Deeze houden zich alleen aen den natuur lyken godsdienst, welken zy, in alle opzichten , volkoomen en genoegzaem oordeclen. Uit dit beginzel verwerpen zy al dat geen, hot welk voor goddelyke openbaeringen wordt uitgegeeven , als loutere verdichtzelen , als enkele geestdryveryen. Indien deeze Heereu gelyk
hebben, zo als zy, met veel vertrouwen , verzeekeren , dan zyn hunne poogingen allerloffelykst; dan is hun oogmerk zeer grootmoedig , om het menschdom van onder het bygeloov te verlosten; daa worden wy Christenen, met alle die geenen-, welke de zogenaemde Openbaeringen eerbiedi> gen, op een jammerlyke wys bedroo^en. Daa zyn wy in de daed dweepers en geestdryvers. Maer aen den anderen kant
indien deeze Heeren mistasten , dan verkiezen zy de fchemering boven het helder daglicht ; dan maeken zy zich aen de hoogstgaende ondankbaerheid fchuldig; dan verwerpen zy een Hemelse h gefchenk , op eene aller verachtelykfte wys. —— jii. deel. A 3



6 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
Dan eer ik tot het onderzoek van deeze zeer gewichtige vraeg overgae, zal ik; twee aenmerkingen vooraf zenden, welke vry wat licht, over dit ftuk, verfpreiden zullen.
§• 162.
De eerfie aenmerking is deeze, dat men di? waerheeden en plichten, welke wy gewoon zyn den natuurlyke-n godsdienst te noemen, geenszins voor het onderwys der blom rede, en, voor genen eigenlyk gezegden natuurlyken pods-
■ dienst, houden moet.
Men doet de rede eene veel te groote eer aen , wanneer men voorgeevt, dat de fchranderfte der menfchen , de kennis van die waerheeden en plichten, welke wy
tot den natuurlyken godsdienst
gebracht hebben, enkel en alleen, door het gebruik van zyne verflandige vermoogens, immermeer zoude verkreegen hebben. ik heb deeze aenmerking reed?
voorheen mede gedeelt (a) , en elders
naeder aengedrongen (b). in m$ ge.
val,
00 i. Deel p. 10.
f*) Foordeelen van den Godsdienst II. Deel I. {tuk p. 6u



NATUURLYKEN GODSDIENST. II, BOEK. J
val , is zy evenwel van zo veel aanbelang , dat ik dezelve, in de byzonderheeden , een weinig naeder dien te bevestigen.
Het is zeer moeijelyk, zelfs is het on* mogelyk, juist en naeuwkeurig te bepaelen , wat wy, in de zaek van den Godsdienst , al of niet zouden geweeten hebben, wanneer wy geheel aen ons zeiven , en aen ons eigen onderzoek, geheten waercn , en wanneer wy van eene Openbaering , immers van die fchrivten , welke de Christenen als zodaenig eerbiedigen , nimmermeer gehoort. hadden.
Dit is ondertusfehen zeeker , dat beide, christenen en deïsten, wanneer zy over den natuürlyken gods dienst handelen, zeer veele en zeer gewichtige zaeken , ongevoelig en zonder dat zy het weeten , uit de Openbaering overneemen , en aenzien voor ontdekkingen der bloots
rede.
Niemand der deïsten zal ontkennen, dat de gewyde fchrivten der christenen ons de allerverhevenfte bevattingen van God, van zyne Volmaektheeden , en van zyne werken inboezemen, en dat zy ons een allerduidelykst bericht geeven van onze zeedelyke verplichtingen. Aen deeze verhevene denkbeelden, zy wy, van
iii. deel. A 4



S OVER DE ONCENOEGZAEMHEID VAN DEN
onze vroege jeugd , dermaete gewoon , en wy vermengen dezelve zo ongevoelig , met het geen ons de rede aenwyst , dat het ondoenlyk zy , juist te bepaelenj,wat wy al en niet aen de rede te danken hebben. Even op dezelvde wys
is het ook geleegen met de naturalisten ; gebooren en opgevoed in een land, alwaer de Godsdienftige waerheeden, en zeedelyke plichten in een allerhelderst licht worden voorgemeld , verbeelden zv zich , door het gebruik' van hunne verftandige vermoogens , zulke zaeken ontdekt te hebben , aen welke zy, in een ander land , daer het onderwys der Christelyke Openbaering onbekend is, nimmermeer zoudea gedacht hebben. „ Meest alles, het welk „ van de hedendaegfche Deïsten wyslyk en „ naer waerheid gezegd wordt, is duide„ lyk ontleend van die Openbaering, wel'. „ ke zy weigeren te omheizen , en buiten ,, welke zy nooit bekwaem konden geweest „ zyn , om dezelvde dingen gezegt te
„ hebben" (c). Het is met hun even
eens gelegen als met iemand , die, door middel van een vergrootglas, aenmerkelykè ontdekkingen doet, en daerna beweert,
dat
, 00 Clatïke over Gods lejlaen en Elgmfckappen II. Deel. p, 248.



NATUURLEKEN GODSDIENST. II. boek. p
dat hy geenen dienst van het werktuig gehad hebbe , en dat zyne oogen alleen hem genoegzaem zouden geweest zyn.
Ik voor my houde het daer voor , dat wy onze verplichting aen de openbaering , welke van de christenen als zodaenig geëerbiedigd wordt, nooit genoeg , met dankbaerheid , erkennen kunnen. Indien wy , in zulk een land , woonden, in het welk de openbaekIng der christenen geheel en al onbekend was , ben ik voor my zo zeeker, als van eenige zaek ter waereld , dat wy , over den godsdienst, op eene alle? armhartigfte wys , denken en fpreeken zouden. Dit is althans zeeker, dat wy,
zonder eene verachtelyke, verwaendheid , niet konden* voorwenden , dat wy het , in het nafpooren van Godsdieriflige waerheedea en plichten , verder zouden gebracht hebben , dan de fcherpzinnigtte en meest beroemde mannen , onder de VVysgeeren der Heidenen. Niemand zal het ons daarom, redelyker wys, betwisten kunnen, dat wy de uitfpraeken der Heidenfche wysgeeren, over zaeken van den Godsdienst , voor het ■uiterfte vermoogen van de bloote rede, aenzien.
Maer welk een kennelyk onderfcheid is 'er, tusTenen het geen men onder ons tot
III. DtEL. A 5



IO OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
den natuurlyken godsdienst gewOOD
is te brengen , en tusfchen het geen de Heidenfche Wysgeeren , omtrent god, zynen Dienst, onze Verplichting , en de verfchiliende gevolgen van onze gedraegingen , zo in dit, als in het toekoomend
leven , gefchreeven hebben ? Van de
meest weezenlyke waerheeden , welke deq grondflag van allen godsdienst, en van alle zeeden leer uitmaeken , fpreeken zy in het geheel niet, of immers niet opzetlyk, of twyffelachtig , of met veelerley verwarring. Ook is hunne zeedenkunde, in veele opzichten , gansch zeer gebrekkig. By eene voorige gelegenheid
heb ik 'er my op toegelegt, om het een en ander uitvoerig, en in de byzonderheeden , aan te toonen (d). In het vervolg zal ik, zoveel tot myn tegenwoordig oogmerk noodig is, 'er nog kortelyk iets van
zeggen (e). Alleenlyk trek ik 'er nu
maer dit gevolg uit, dat de opgegeevene aenmerking zeer gegrond zy, te weeten, dat men die waarheeden en plichten, welke wy gewoon zyn den natuurlyken godsdienst te noemen, geenszins voor het onder-
00 Voordeden tan den Godsdienst 11. Deel i. Stuk. p. X173. en ii. (luk p. 50-103. (e) Hoofdfl. iv.



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. II
derwïs der bloote rede, en voor eenen tigenlyk gezegden natuurlyken godsdienst houden moet.
Wy zouden 'er nog kunnen byvoegen, dat men de beste geze^dens der Heidenfche Wysgeeren, over zaeken van den Godsdienst, nog niet eens voor het onderwys der bloote rede houden kan. Niets is 'er tog bekender, dan dat deeze groote mannen veele gewichtige zaeken, aen welke zy van zich zeiven nooit zouden gedacht hebben, uit de openbaering der jood en ontleend hebben.
De Grieken , de Vaders der W5 sheid, waeren gewoon naer de Oosterfchc landen te reizen , om aldaer Wysheid te zoeken ; en wie kan 'er aen twyffelen , of de joodsche openbaering heeft ongevoe» lig haer licht verfpreidt, over de Oosterfche Volkeren, welke dicht aen Palestina grensden.
§• iÖ3-
Myne tweede aenmerking betreft het bekende onderfclieid , het welk men gewoon is te maeken, tusfclien de oncenoegzaem.
he'd van den natuurlyken
godsdienst, op zich zeiven aengemerkt, iii. deel.



12 OVER DE ONGENOEGZAEMIIEID VAN DEN
en in betrekking tot den tegenwoordigen toe-> Jtand van liet menschdom.
Deeze onderfcheiding is zeer bekend en
algemeen aengenoomen. Men wil 'er
dit meede te kennen geeven, dat de bloote rede, ingeval onze vermogens niet verbasterd en bedorven waeren, volkoomen in ftaet zoude wcezen, om ons al dat geen te ontdekken , het welk wy tot den Godsdienst noodig hebben. Of korter , dat
de reden, om welke de natuurlyke godsdienst ongenoegzaem is, niet in den
natuurlyken godsdienst Zeiven ge-
leegen zy , maer in de verbastering van onze redelyke vermoogens.
Over het algemeen is deeze aenmerking gegrond. Maer, met dit alles, wordt 'er te veel in veronderfield. —- De verbastering van onze redelyke vermoogens, is een der fterkfte bewyzen voor de Ongenoegzaemheid van den natuurlyken godsdienst gelyk wy in het volgend Hoofdftuk zullen aentoonen. Zy maekt eene nadere Openbaering , in onzen tegenwoordigen toeftand, hoogst noodzaekelyk. Maer zonder en buiten dit allerongelukkigst toeval, zou zelve de bloote rede alleen niet toereikende geweest zyn; 'er had evenwel een buitengewoon Goddelyk onderwys moeten bykoomen.
Toeq



fcATUü-RLtKHN GODSDIENST. II. BOEK. 13
Toen de almachtige Vader van het menschdom, de aerde , tot eene woonplaets, voor levendige en redelyke wcezens , had toebereidt, heeft hy menfchen gefchaepen, om dezelve te bewoonen en te bevolken. — Of deeze ooriprongelyke menfchen , uit welke alle de overige zyn voortgekoomen, één of meer paeren hebben uitgemaekt , kunnen wy, uit gebrek van berichtea, de eerste tyden betreffende, niet bepaelen (f). Het doet ook niets ter zaeke. . Veronder Hellen wy , dat 'er één paer geweest zy. Deeze menfchen waeren zekerlyk in eene volwasfene geftalte gefchaepen. Anders zouden zy , als hulpelooze en allerelendigfte weezens, jammerlyk zyn omgekoomen. Gelyk hun lichaem volkoomen was, zo waeren ook hunne zielsvermoogens geheel ryp , en zeer voortreffelyk in derzelver zoort. Door het betaemelyk aenleggen van deeze redelyke vermoogens, zouden zy de allergewichtigite ontdekkingen , omtrent Godsdienltige waerheeden en plichten , hebben kunnen doen ; maer zy hadden 'er tyd toe noodig. Geduurende dien tyd nu van onderzoek en naervorfching,. hadden zy eene Openbaering, een buitengewoon ênderwys van hunnen Maeker noodig. Zon-
(ƒ) I. Deel p. 24), 345. IÏI. DEEL.



14 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
der zulk eene Openbaering, zouden zy een tyd lang onkundig geweest zyn, van de allergewichtigite zaeken , by welke zy het hoogde belang hadden. Zy zouden in de daed opgelchotenc kinders geweest zyn met een volwasfen lichaem en eene uitmuntende ziel, maer welke voor als nog Ontbloot was, van de allernoodzaekelykite kundigheeden (g).
Hoe wanvoeglyk is het, zich te verbeelden , dat de goedertieren Vader van het menschdom redelyke fchepfelen zoude voortbrengen, om hem te kennen en te dienen, zonder hun een naeder onderwys te verkenen , dan het geen zy, door het gebruik van hunne verdandige vermoogens , en uit de bdchouwing van de werken der natuur, met 'er tyd, konden opmaeken ?
De gemelde onderfcheiding is derhalvea' niet in alles gegrond , noch volkoomen
naeuwkeurig. Dan wat hier ook van
weezen mooge , de groote vraeg is deeze, Of de NATUURLYKE GODSDIENST
in onzen tegenmordigen toeftand, genoegzaem zy, dan niet?
Wy
O?) Myne voorreien voer camp bel naodzaekhkheid dat Openbaering.



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. EOEK. 15
Wy beweeren het laetfte , en zullen het, in eenige volgende Hoofdftukken, naeder betoogen.
TWEEDE HOOFDSTUK.
ONZE REDELYKE VERMOOGENS ZYN ZEER VERBASTERD, DERHALVEN IS HET ONDERWYS IN DEN GODSDIENST, HET WELK ONS DE REDE ALLEEN VERSCHAFFEN KAN, ONGENOEGZAAM.
Dat onze redelyke Vermoogens verbasterd zynt en dat ons ganfche hart bedorven is, leert ons de Ondervinding allerblykbaerst.
TT7y hebben geen diepzinnig onderzoek, geene fpitsvindige redeneeringen noodig, om te beflisfchen, of de klachten, over den tegenwoordigen toeftand van het menschdom, over de verbastering van onze redelyke vermoogens, en over het bederv van onze zeedelyke gefteldheid, gegrond zyn, dan niet. Elk heeft maer het oog te vestigen, op de redeneeringen en
III. DEEL.
§• 10-4.



J<? OVER DE OiN-GENOEGZAEMHEID VAN DEN
daedcn van z\n evcnmentchen , en vooraï op de geftekmeid ^an zyn eigen hart.
Welke verwarde begrippen maeken wy, ook van zuike zaeken , by de recnte kennis van welke wy het meeste belang, hebben ? Hoe groot is de kracht der vooroordeelen, ook by mannen van het iritmuntendst verftand ? Hoe dikwyls beichouwen wy de zaeken in een verkeerd licht ? hoe meenigmaelen vellen wy een averrechtsch oordeel ? hoe afkecrig is onze wil van de betrachting der deugd? En hoe gemeen is het, dat wy , door onze onltuimige drivtcu , van het rechte ipoor worden afgetrokken ?
Laet ik het een en ander , in de byzonderheeden , wat naeder aentoonen.
§• i6j.
Onze verstandige vermoogens zyn, op eene jawmerlyke wys., bedorven.'
De zwakheid- van ons verstand openbaert zich geduurig, ook in zulke zaeken, weike wy konden en behoorden te weeten. Duizend dingen, in de natuur der zaeken , zyn voor het gros van het menschdom verborgen , welke zy, door behoorlyken aendacht, en een weinig navorfehing, zeer
go'



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. \ j
gemakkelyk zouden kunnen ontdekken. Hoé bepaeld zyn onze kundigheeden ? Welke verkeerde bevattingen maeken wy doorgaensch van de zaeken ? Veele menfchen weeten , buiten het geen tot hun beroep en hunne dagelykfche bezigheeden behoort, v/einig of niets.
Vooral openbaert zich de zwakheid van ons ver (tand , in zulke zaeken, by welke wy bet hoogfte belang hebben, ik bedoel de zaeken van den Godsdienst. In dit gewichtig fluk , is de heerfchende onkunde allerbeklaeglykst. ■—■- ,, Zo wy alleen on„ kundig waeren j ten aenzien van zulke ,j dingen , die wy begeeren te weeten,
alleen om ons daerover te verwonderen, „ die ons geen ander voordeel aenbrengen,
dan dat zy ons vermaeken, en die de
mensch alleen daerom zoekt te door„ gronden , opdat hy by anderen als s, fcherpzinnig zou moogen aengemerkt wor-
den; dan zou het nadeel, uit zulk „ eene onkunde voortkoomende, juist zo ,, groot niet zyn. Schoon ook veele din„ gen j die onzen tydelyken welvaert be„ treffen , voor ons verborgen waeren ; wf „ zouden deswegens nog zo zeer niet te
beklaegen zyn. Maer onze onweetenheid, „ dit bederv des verftands, raekt zulke
dingen , waervan ons eeuwig heil, onze
m. DEEL. B



18 OVIR DE OÏ.GENOEGZAEMHEID VAN DEN
„ waere en eeuwige gelukzaligheid afhangt, „ Het komt aen, op het vermyden van „ het geen ons ftort in het eeuwig verderv, en op de kennis van zulke mid„ delen, waerdoor wy de waere volkoo„ menheid erlangen, en eeuwig gelukzalig
„ zyn kunnen" (//). Hoe achteloos ver-
keeren wy, omtrent God en zyne groote werken ? Hoe zeldzaem worden de duidelyklte proeven van Gods Wysheid, Macht tn Goedheid, welke zich allerweegen aen het oplettend oog vertoonen , betaemelyk opgemerkt ? wy zyn 'er dcrmaete aen gewoon , dat wy 'er ongevoelig voor worden. Onze ganfche ziel is zo vervuld , met de denkbeelden van zulke zaeken , welke op ons lichaemelyk geluk betrekking hebben, Of immers fchynen te hebben, dat wy de blyken der Goddelyke Volmaektheeden, geheel en al, over het hoofd zien.
Het is waer, al was ons verftand ongefchonden, en in dien uitmuntenden toeftand gebleeven, in welken de oorfprongelyke menfchen hetzelve van hunnen weldaedigen Maeker ontvangen hebben, het
zou evenwel zeer beperkt weezen.
Veele zaeken zouden ons onduidelyk en
on-
(A) STAPTE* Zeedenker I. Deel. p. 114, 115.



•natüükiyken godsdienst. 11. boek. 1$
ónbegrypelyk zyn ; wy zoudca niet in itaet weezen, om alle viaegen te beantwoorden , welke men, omtrent God , zyne werken 5 en de weegen van zyne voorzienigheid , zou kunnen voordellen; wy zouden alle de vporrechten, en wyze inzichten , waerom dit of dat in de waereld
gefchied , niet kunnen doorgrondea.
Maer wie zal er aen twyffelen , wanneer wy de Goddelyke Volmaektheeden in aenmerking neemen , dat wy een duidelyk begrip zouden hebben van die dingen , welke onze gelukzaeligheid onmiddelyk betreffen , en welker kennis wy, ter bevordering van onze Volmaektheid, volftrekt hoofdig hebben. »— En hoe zwak is thans ons verftand , met betrekking tot zulke allergewichtigfle zaeken ? hoe meenigmael bedriegen wy ons zelve ? hoe dikwyls zieri wy iets voor weezenlyk \ goed aen, het welk ons in de daed ongelukkig maekt ? ia zaeken, welke wy het meest noodig hebben te weeten, begaea wy misflaegen op misflaegen.
Hoe meenigvuldige maelen feilt ons oordeel ? welke averrechtfe besluiten trekken wy niet, ook in zaeken, by welke wy het hoogde belang hebben ? — Welk eenen invloed hebben onze geneigd,heeden op ons oordeel, om hetzelve t
lil. DEEL. f} 2



20 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
op eene allerongelukkigfte wys , te doen dwaelen ? vooral wanneer wy onderzoeken zullen , waerin ons weezenlyk geluk gelee-
gen zy.
Hoe verbaezend groot is niet de kracht der vooroordeelen, ook zelfs by menfchen , die , door hunne geleerdheid , ver boven het gros van het menschdom, verheeven zyn ? en het wyst zich \ an zei vs, dat deeze vooroord kelen eenen aller verdervelykften invloed hebben , op onze oordeel-vellingen, befluiten en redeneeringen. Eenen invloed , die des
te nadeeliger is, naer maetc wy ons beezig houden , met het. onderzoeken van zulke zaeken , by welke wy .het hoegfte
belang hebben. cicero klaegt er
met recht en reden over.. ,, De natuur , „ zegt hy , heeft ons alleen eenige kleine „ vonken van gezonde rede medegedeelt, ,, welke wy zo vroeg, door verkeerde ge■„ voelen* , verdooven , dat het waere licht „ der natuur nergens fchyne. Zo drae wy
„ in de waereld koomen , . worden wy
„ aenftonds omringd , door eene meenigte „ van dwaeze begrippen , zo dar wy de „ dwaeling, zelvs met onzen minnenmelk,
,, fchynen in te zuigen : Wanneer
„ wy naderhand aen onze Leermeesters „ worden toevertrouwd > dan worden wy,
„ met



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. SOEK. 21
„ met zulk eene verfcheidenheid van dwae„ lingen, overftelpt, — dat de natuuriyk„ fte gevoelens van onzen geest geheel j, verfmoord worden , door vastgeftelde „ dwaesheeden. Maer wanneer wy , na „ dat alles , aen beezigheeden in de wae„ reld geraeken , en de meenigte tot ons „ voorbeeld volgen , dan wordt onze gan-
fche natuur , als het waere, in bedor3, vene gevoelens, hervormd" (ï).
Hoe meer iemand , in verftand en kundigdigheeden, uitmunt, hoe grooter en onverwinbaerer de kracht is van zyne Vooroordeelen. Dit leert de ondervinding allerduidelykst. •> Er is ook eene natuurlyke reden voor : want mannen van geleerdheid befchouwen de droggronden , op welke zy een zeeker Vooroordeel vestigen , als onwederlegbaere bewysredenen. Een gemeen 'verftand kan ligtelyk van een vooroordeel geneezen worden, om dat men er geene andere gronden voor heeft , dan het gezach van anderen. Een enkel bewys is genoeg , om zulken j mensch te doen opmerken , dat hy dwale; maer wanneer een Wysgeer zich eenmael een zeeker Vooroordeel heeft in het hoofd gebracht, is. hy daer van veel moeijelyker af te kry-
(i) c i cf. ro".Tuftuf. Q»*fl. !• 3. XII. DEEL. li 3



22 OVER DE OKÖ2N0EGZAEMHEID VAN DEN
gen , dan andere menfchen , om dat hy niet alleen het Vooroordeel zelve verdee, digt, maer ook de drogredenen, op welke hy het zelve vestigt. „ Wanneer
„ de Philofophen zich eens een Vooroordeel „ in het hoofd gebracht hebben , zyn zy „ ongeneeslyker, dan het gemeene volk
zelvs, dewyl zy zich te gélyk verhar„ den , en door het Vooroordeel, en door
de valfche redenen , waer meede zy „ het vooroordeel onderfteunen" (£).
§ 165.
Dit bederv openbaert zich voor al niet minder s in onzen wil en in onze geneigdheeden.
De kwaede gefieldheid van onzen wil is een natuurlyk gevolg , het welk, uit de verbastering van onze verflandige vermoo, gens, van zelvs voortvloeit. Daer het Verfiand de zaeken in een verkeerd licht befchouwt, en het Oordeel dwaelt, door het fchaedelyke voor dienffig aen te zien , kan, zeekerlyk de wil niet anders, dan het kwaede, boven het goede, kiezen.
Wan-,
f f q N t E N e l l E Hifi. des dracht.



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. 23
Wanneer het Verftand het goede niet kent, kan de wil er geene begeerte nacr hebben.
Zal onze wil behoorlyk gefield zyn, dan moet hy altoos het beste kiezen , te weeten dat geen , het welk het meest ftrekt tot Gods eer, en tot ons wezenlyk geluk. Maer meesten tyd bepaelen wy onze keus tot dat geen, door het welk wy God onteeren, en ons zelve ongelukkig maeken. Dit kan elk , in zich zeiven , zo wel als in anderen , duidelyk opmerken. —- Herinneren wy ons zeiven , de plichten, welke de Zeedelcer van ons vordert , en de ondeugden , welke zy veroordeelt ; en raedpleegen wy dan met de gelieldheid van onze harten , zo zullen wy niet kunnen nalaeten te erkennen, dat onze wil van de eerfte afkcerig , en tot de laetfte geneegen zy. — Wanneer wy onpartydig met ons zeiven raedpleegen , zullen wy bevinden , dat de ondeugd ons als tot eene tweede natuur geworden zy, dat zy het acngenaemfte zy van onze bedryven , en dat wy er , door eene langduurige oeffening, dermaete aen gewend zyn, dat het ons hard valle, om ons daer van te onthouden.
Het is waer alle menfchen zyn niet even ondeugend ; er zyn menfchen, die een
III. DEEL. B 4



2 4 OVEK IE OMGENöEGZAEMHÊIÖ VAM D2N beminnelyk karakter hebben; er zyn goedaertige , dienstvaerdige, mededoogende menfchen, die 'er hun vermaek in fteU Jen, om anderen te helpen, en, in den druk, te gemoet te koomen. — Dan hier uit moest niemand befluiten, dat het Zeedelyk bederv van onzen wil niet algemeen zy. Elk een mensch heeft zyn onderfcheiden Temperament, en zyn daer uit voortfpruitend verfchillend zeedelyk karakter (l). Naer maete van dit Temperament, helt hy meer over tot deeze of gecne bepaelde ondeugd, dan tot andere. Het Tempera, ment van den eenen doet hem overuaen tot gierigheid , en dat van eenen anderen tot verkwisting. En dit is de natuurlyke reden, dat zommige menfchen, in zeekere opzichten, zeer deugdzaem fchynen, daer zy in andere gevallen aen de boosheid den losfeu teugel vieren. Elk heeft een zeeker zoort van meest gelievkoosde ondeugden , aen welke hy, uit hoofde van zyne na, tuurlyke gefteldheid, het meest verflaefd is. ^ —_. En wie weet niet , wat moeite het in heeft eene zeekere bepaelde geneigd, heid, tot zulk of zulk zoort van ondeug, den, tot welke onze gelteldheid het meest
over-
V) «taefer Zedenleer II, Deel p. 463, «,



EATUURIAREN GODSDIENST. II. BOEK. 25
overhelt , te keer te gaen , en hoe bezwaerlyk het valt, het tegengeüelde te
doen van die geneigdheid ? Voorts
heeft men wel in het oog te houden , dat eene befchaevde opvoeding , het ZeecieJyk onderwys, en goede voorbeelden zeer veel toe brengen , om onze ondeugende geneigdheeden in zo ver te beteugelen , dat men niet tot buitenfpoorighceden overflae. En dit is een andere reden , waerom alle menfchen niet even ondeugend zyn , of immers de verkeerde gefteldheid van hunnen wjl niet even duidelyk openbaer maeken.
Hoe duidelyk openbaert zich dit Zeedelyk bederv, in onze hartstochten en geneigdheeden. -— Hoe zeer is het menschlyk hart afkeerig, om Gods Zeede, lyke eigenfchappen , in onze gedraegingen , pacr te vojgen ? hoe meenigmaelen voelen wy ons aentoggelen tot zulke daeden, welke, met alle beginfelen van Zeedelykheid, ilrydig zyn ? hoe zeldzaem ftrekken onze neigingen zich uit , tot dat geen , het welk onze verplichting vordert , en ons weezenlyk gelukkig kan maeken ? zyn het piet doorgaensch s' menfchen ongeregelde en cnmaetige hartstochten, welke zyne rust verftooren , zyn genoegen verhinderen, en zyn waer geluk ogenfchynlyk benaedee-* Jen? ^
ni, deel, B s



20 OVER DE ONGENOEGZAAMHEID VAN DEN
En (dat onze ganfche ziel noodzaekelyk in wanorde brengen moet) gelyk de verkeerdheid van onze begrippen het bederv van onzen wil ten gevolge heeft , zo heb„ ben ook de averfechtfche neigingen van onzen wil eenen wederkeerigen invloed op óns verftand, die allerverdervlykst is. — Elk, die met zich zeiven raedpleegt, en behoorlyk acht' flact op zyne ongeregelde hartstochten, zal aenftonds gewaer worden , dat dezelve het verftand overdwarsfchen en in verwarring brengen, zo dat hy niet geordend denken kan, noch onpartydig oordeelen. Wanneer onze hartstochten in beweeging zyn , denken en oordeelen wy geheel anders, dan wy, bedaerd zynde , denken en oordeelen zouden.
Zeer veelerlei zyn de oorzaeken, door welke onze Hartstochten in beweeging gebracht worden. In het begin , zoekt wel het Verftand dezelve te keer te gaen , maer, wanneer de drivten tot zeekere hoogte gekoomen zyn, wordt het verftand zelvs beneevcld, en verhinderd deszelfs vermoogen uit te oeffenen. Niet min¬
der verdervelyk is de invloed der Hartstochten op den Wil. Wanneer de Wil bedaerd is , en niet door drivten beftormd wordt , volgt dezelve het zwakke licht van het verftand; maer wanneer de Harts-
toch-



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. 27'
tochten woeden , wordt de Wil ganfchelyk onttrokken , aen de heerfchappy van het Verftand , dan onderwerpt hy zich aen het' geweld der drivten , en wordt, daer door , zonder leiding en beftiering , al? in het onzeekere, wechgedreeven.
§. 167.
Onze ganfche rede is verbasterd, en onze geheele ziel ongefchikt, om de waerheeden van den godsdienst behoorlyk te kennen , en deszelvs plichten te betrachten.
Onze ganfche aendacht is dermaete bepaeld , tot de zinlyke voorwerpen , dat wy over het algemeen ongefchikt zyn , om zaeken van eenen meer verheevenen aert
behoorlyk te befchouwen. Men ziet
doorgaensch alleen op het tegenwoordige en men beoordeelt de zaeken, naer den uit*, wendigen fchyn, zonder de nadeelige gevolgen in overweeging te necmen. — Men zorgt over het algemeen alleen voor zynen uitwendigen toeftand, voor zyn geluk en vermae'k in dit leven , zonder behoorlyk bedacht te zyn, op dat geen, het welk den toeftand van onzen geest, in dit en in het volgende leven , volmaeken kan. Uli Hoe weinigen gunnen zich den tyd, om
ÏIT. DEEL.



S8 over de ongenoegzaemheid van den
zeedel>-ke waerheeden naer te fVoorea ? hoe zeldzaem vindt men menfchen, die eenige kundigheid hebben , van die alge. metue giopdftelhngén der natuur, uit welke | men beoordeelen kan , wat recht of onrecht zy ? die den grond kunnen aenwyzen, waerom dit of dat bedryv geoorloovd zy , dan niet ?
Men befchouwe Hechts het menschdom , met een vluchtig oog, en men zal ras ontdekken , dat niemand , op eene betaemelyke wys, beantwoorde aen het oogmerk van zyne fchepping , en aen het einde, tot het welk wy, met de rede begivtigd zyn.
De weldaedige Maeker van ons weezen, beeft ons zeekerlyk de verftandige vermoo-. gens gegeeven, opdat wy, uit de befchouwing van zyne werken, de blykbaere proeven der oneindige Volmaektheeden van onzen grooten Schepper zouden opmerken, en daerdoor aengefpoord worden, om den aenbiddelyken Bouwmeester van het gansch
Geheel - al te verheerlyken. Maer wie
beantwoordt volkoomen, aen dit verheeven oogmerk van zyn beftaen , en van zyne beftemming ? wie gebruikt de redelyke vermoogens van zynen geest altoos , en in alle opzichten, tot dat einde, tot het welk hy dezelve ontvangen heeft? ™- De
mees-



HATÜURL'ÏKEN GODSDTENST. II. BOEI?. 20
rneesten denken 'er in hec geheel' niet aen, en de besten niet op de behoorlyke wys. De beezigheeden en bedoelingen 'der 'menfchen' zyn zeet o'nderfcheiden, maer alle koomen zy daerin overéén , dat zy, met het oogmerk van hunne fchepping, meerder of minder llrydig zyn. De een houdt zich alleen beezig , met de vermacken en de ydelheeden van dit leven; hy is nergens anders op bedacht,' dan hoe hy' den eenen dag voor, en den anderen dag na, op eene vermaekelyke wys, zal doorbrengen ; hy is nergens anders over bezorgd, dan over de beste middelen, om deeze
of geene lusten te verzaedigen. Een'
ander bekommert zich alleen , over hét vermeerderen van zynë rykdommen; alleö zynen aendacht vestigt hy alleen op dat geen, het welk hy voor altoos veriaeten
moet. Een derde is 'or op uit, om
eer en aenzien te bejaegen ; hy denkt nacht en dag over middelen en weegen, om boven anderen geëerd te worden , en aenzienlyk te fchynen in de oogen: zyner ffiedemenfehen ; en , met deeze dingen , is zyne ganfche ziel ingenoomen. —Een vierde houdt geheel zynen geest beezig , met de pracht, met het opcieren van z\m lichaem, of van zyn huis. — JNog
III. DEEL.



SO OVER pE ONGENOEGZAEMHEID VAN DlïN
anderen beüeeden hunnen ganfchen aendacht, om andere niets beteekenende dingen nae te jaegen.
Hoe zullen nu raenfchen, welker verftandige vermr.ogens tot het ftof, en tot de zichtbaere dragen, bepaeld zyn, zich verheffen kunnen , om de waerheeden van den Godsdienst te onderzoeken, en hunne
plichten naer te vorfchen ? Die 'er
hun werk van maeken, om anderen , in den Godsdienst , te onderwyzen, weeten door ondervinding best, hoeveel moeite daertoe gevorderd worde. Ieder, die 'er de proev van neemt, zal ras ondervinden , dat 's menfchen geest nergens meer onvatbaer voor zy, dan voor zaeken van den Godsdienst. Men vindt menfchen, die zeer fcberpzinng zyn, een vaerdig oordeel bezitten, en een fterk geheugen hebben, wanneer het op dingen van den tyd aenkomt, op middelen, om hunne byzondere oogmerken te bereiken; maer, wanneer zy zich, in de gronden van den Godsdienst, oeffenen zullen, valt het hun zo moeilyk, als of zy de donkerfte wee-
tenfchappen onder handen hadden. En
wat is hier de oorzaek van ? zekerlyk niet de duiüerheid der Godsdienftige zaeken zelve, maer het bederv van onze



NATUURLEKEN GODSDIENST. II. boek. 3I
ze verftandige vermoogens-, waerdoor wy ongefchikt geworden zyn , om aen het oogmerk van onze fchepping te beüntwoorden.
§• 168.
Deeze ongelukkige verbastering van onze r«delyke Vermoogens hebben ook de wysg e e r e n der Heidenen erkent, en daerover zeer dikwyls geklaegt.
De grootfte mannen onder de Heidenen hebben deeze verdorvenheid duidelyk opgemerkt , en, als een der grootfte onheilen van het menschdom , befchouwt.
„ Indien gy goed wilt zyn , was het zeg' gen van epictetus , zo geloov eerst, „ dat gy kwaed zyt". cicero was er zp zeer van overtuigd, dat hy er aen de natuur , als waere zy eene kwaede ftiefmoeder , de fchuld . van geevt. „ De
mensch , zeide hy , is van de natuur,
niet als van eene moeder, maer als vaa ,, eene ftiefmoeder , ter waereld gebracht, „ met een naekt en zwak lichaem, met
eene ziel, welke angstvallig is in moei„ lykheeden , neergeflaegen door vrees , „ zwak in het arbeiden, en geneigd tot ,, wellust. In onze ziel zyn evenwel ces!-
iii. deel.



gz OVER DE ONGENÖEGiAEMIiEIB) VAN DEM
)> ge fpranken van Goddelyk vuur, maef „ deeze zyn verfmoord" (m).
Nog veel duydelyker ipreekt seneca, wanneer hy zegt: „ hier over hebben om 3, ze Voorouders geklaegt, hier over klae„ gen wy , en hier over zullen onze na* „ komelingen klaegen, dac de zaeken ver,, dörven zyn, dat de ondeugd heerscht > „ dat de menfchelyke zaeken tot erger en „ tot allen gruwel vervallen. Voorts zullen ,, wy altoos het zelvde van ons moeten „ zeggen, dat wy kwaed zyn, dat wy
kwaed geweest zyn, en, ik moet er „ tegen myDen dank byvoegen , dat wy
,-, kwaed zullen zyn" (V). Laet ik
er nog eene plaets van dien zelvden seneca byvoegen: (o) „ in deezen toeftand „ zyn wy gebooren , te weeten wy
zyn, aen geene mindere ziektens van
de ziel, dan van het lichaem onderhees, vig" GO-
Die meer begeert, over de verbastering en het zeedelyk bederv van onze redelyke vermoogens, raedpleege, onder anderen, met , dae-
0») npud augustïnum contra julianum ). 4- c. 12» («) de benef. 1. 1. c. 10. (0) dc Ira. 1. 2. c. 9.
Cp) pfanner Theoi. Gent. pur. stilling-fleet. U, Oor/prong. p. #12.



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. 33
de Zeedeleer van mosheim (3) en de daedelyke Godgeleerdheid van mynen waerdigen Amptgcnoot buurt f>).
§• 169.
Zyn nu onze redelyke vermoogens zo verbasterd , dan is het onderwys in den godsdienst , het welk ons de rede alleen verfehaffen kan, niet gemegzaem.
Het geen ik tot dus ver, over de verdorvenheid heb aengemerkt, is over genoeg , om te doen blyken, dat wy een meer verheeven, een buitengewoon onderwys noodig hebben, zullen wy een recht en volkoomen begrip hebben, van die gewichtige waerheeden, en beminnelyke plichten , welke den Godsdienst uitmaeken De bloote rede , en het ge¬
bruik van onze verftandige vermoogens , alleen en op zich zelve, is geenszins genoegzaem. Vermits ons verftand zeer zwak is , en wy door veelerley vooroordeelen misleid worden , kan het niet anders zyn, of wy zullen tot gevaerlyke dwaelingen , ten aenzien van de leerftukken, vervallen,
(<f) i Deel p. 105. CO i Stuk.
III. DEEfc,
e



34- OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
Onze hartstochten zyn alleszins ongereegeld , en ftrekken zich, naer maete van ons onderfcheiden temperament, tot verfchillende ondeugden uit , en gevolgelyk zullen wy, de verbasterde rede alleen tot leidsvrouw hebbende, zulke bevattingen van de zeedenleer maeken, als met onze averrechtfche neigingen het meesc overeenftemt.
Het is myn oogmerk in het geheel niet, om j in de byzonderheeden , te bepaelen , hoe ver het bederv van onze redelyke vermoogens zich uitftrekke, en nog veel minder, om onderzoek te doen , naer den oorfprong van deeze verbastering. Hiervan is de rede, aen zich zelve overgelaeten, ten eencnmael onkundig. Zy verzeekert ons wel, dat de verdorvenheid een bygekoo« men toeval zy. Zy laet 'er ons geen ogenblik aen twyffelen, of de redelyke vermoogens der eerste menfchen waeren volkoomen en ongefchonden, toen zy uit de handen van hunnen weldaedigen Maeker voortkwaemen. Maer zy is ten eenenmael onvermoogende, om ons te berichten , hoe en waerdoor dit toeval veroor-
zaekt zy (s). In ons geval doet het
ook niets ter zaeke. 'Die onlochenbaere
■waer-
CO VoariiiUtt yen i$n Godsdienst. II D. I St. p. »24,



NATUURLEKEN godsdienst. U. boek. 35-
waerheid, dat onze rede verdorven zy , is een blykbaer bewys , dat zy alleen, in deezen tegenwoordigen toeftand van zaeken , ongenoegzaem zy , om ons een volkoomen onderwys in den godsdienst te verfc haffen.
DERDE HOOFDSTUK.
ï)e vadzigheid , de traeghetd en onopmerkzaemheid van het menschdom , vooral in zaeken van den godsdienst, is een ander bewys , voor de ongenoegzaemheid van den natuurlyken godsdienst.
§. 170.
*Er zyn zeer weinige menfchen, die 'er zich ep toeleggen, om hunne redelyke vermoogens te befchaeyen en te verbeeteren:
Al ftond men eens toe , by wys van veronderftelling, dat de rede, wan» neer zy, op de best mogelyke wys, gebruikt werdt, en dat onze verftandige Vermoogens, wanneer zy met allen vlyt
Hl. DfiEI C 2



3<5 OVER DE OKGENOËGZAEMHEID VAN DEN
befchaevd werden , toereikende weezen zouden , om alie de leeritukken te ontdekken , en alle zeedelyke plichten aen te wyzen, . welke tot den Godsdienst behooren ; al ftondt men dit al eens, by wys van veronderltelling, toe, dan zou , met dit alles, de natuurlyke godsdienst nog niet genoegzaem weezen.
'Er zyn tog zeer weinige menfchen , die hunne redelyke vermoogens befchae-
ven. Dit leert de ondervinding kiaer
genoeg. Hoe onverstandig is het gros van het menschdom ? wat heerscht 'er, by de meenigte, niet eene onbegrypelyke onkunde , ook zelvs in zulke dingen, welke zy met zeer weinig moeite konden weeten, en welker kennis hun zeer veele aengenaemheeden verfchaffen zoude, van welke zy nu geen denkbeeld hebben in het geheel ? hoe zwak is het oordeel van de meesten ? hoe verward en onbeftaenbaer
zyn hunne redeneeriagen ? Men heeft
geene langwylige verkeering met menfchen noodig, om op te merken, dat de meesten , buiten de zaeken, welke tot hun beroep behooren, zeer weinig weeten, en dikwyls op zulk eene wys redeneeren , •welke , voor iemand van meerder geoeffenheid, geheel onverdraeglyk is.
Kan men nu, redelyker wys , bewee-
ren ,



NATUURLEKEN GODSDIENST. II. BOEK. 37
ren , dat de natuurlyke godsdienst, voor zulke menfchen , genoegzaem zy V zal dit onbefchaevde gedeelte van het menschdom, en dit is ver weg het grootfte , zulke gewichtige ontdekkingen doen, omtrent waerheeden en plichten van den Godsdienst? Al was derhalven de menfchelyke rede, wanneer zy tot het • uiterfte toppunt van volkoomenheid, gevoerd wordt, toereikende, om datgeen te ontdekken , het welk tot het weezen van den Godsdienst behoort ; dan zou het nog , voor ver weg het grootfte gros van het menschdom , allernuttigst- weezen , dat 'er een zeeker zoort van onderwys waere, door het welk de leerftukken van den Godsdienst, zo befpiegelende als beoeffenende, op eene eenvoudige en vatbaerq wys , werden voorgefteld. .
Men lette wyders meer byzonder op die vadzigheid, traegheid en dat gebrek ' van aendacht, welke by het grootfte gros van het menschdom heerfchen, vooral in zaeken van den Godsdienst, en men zal 'erRennen moeien, dat de 'natuurlyke godsdienst niet genoegzaem zy.
Men befchouwe eens het menschdom, m, deel. C 3



38 over de okgenoegzaemheid van den
ook zelvs by de meest befchaevde Volkeren, en men zal 'er eene onkunde vinden heerfchen , in zaeken van den Godsdienst, welke alle verbeelding te boven gaet , en men zal niet kunnen nalaeten op te merken , dat deeze! onkunde , met eene onbegrypelyke traegheid en belang-
loosheid, gepaerd gae. De werk-
zaemheeden der meeste menfchen zyn in eenen zeer engen kring beflooten,' zy bepaelen zich alleen tot dingen , uit welke zy hun tydelyk voordeel trekken; aen andere en meer verheevene zaeken denken zy weinig, en den allerminften aendacht vestigen zy op die dingen, by welke zy het meest belang hebben , ik bedoel die van den Godsdienst.
, Niemand zal ons befchuldigen kunnen, dat wy, over het menschdom, al te ongunstig denken, wanneer wy zeggen — dat weinige, met dien aendacht, omtrent den Godsdienst, yerkeeren, welken de
waerdigheid der zaeke vordert; - dat
weinige 'er zich op toeleggen, om zich juiste en betaemelyke begrippen te maeken, omtrent de verhevene volmaektheeden der
Goddelyke natuur; dat weinige zich
bevlytigen, om tc ontdekken, wat Gods wiI zy , en wat zyne wet van hua yordere.
Niet?



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. Jf)
Niets is 'er gemeenzaemer, by het grootfte deel van het menschdom, dan allen hunnen aendacht te vestigen , op die zaeken, welke zich aen de zinnen voordoen , zonder hunne gedachten te verheffen tot de onzichtbaere dingen. De
beezigheeden en vermaekelykheeden van dit leven neemen zoveel van hunnen tyd wech, en vervullen hunnen ganfchen geest dermaete, dat zy 'er niet eens aen denken, om hunnen aendacht te vestigen op zeedelyke onderwerpen, en op dat geen, het welk hun geluk, in het volgend leven , bevorderen kan, Dit heeft aristo-
teles reeds doen zeggen : „ De zucht 3, tot het vermaek wordt zo , van onze „ kindsheid af, met ons opgevoed, en „ in den ganfchen loop van ons leven dermaete, als het waere, ingelyvd, dat „ het den menfchen zeer bezwaerlyk zy, „ hunne gedachten van de zinlyke voor„ werpen af te trekken , en dezelve tot „ zulke dingen te bepaelen, welke met „ onze zinnen geen gemeenfchap heb„ ben " COAI veronderftelt men derhalven eens, dat een Wysgeer, die allen zynen aendacht tot de zaeken van den Godsdienst bepaelt,
(0 Ethic. 1. 3.. c. 2. iii. DEEL. C 4



iO over de ongenoegzaemheid van den de waerheeden en plichten, welke tot denzelven behooren, alleen door het gebruik van zyne verftandige vermoogens, zonder verheevener onderwys, kon leerea kennen; al nam men deeze veronderftelling eens over, dan zou de natuurlyke Godsdienst, voor het grootfte deel van het menschdom , nog niet genoegzaem
weezen. Zelvs in zulk een geval ,
zou een naeder onderwys ten uitcrften nuttig weezen; zulk een onderwys, naemenlyk, door het welk de zaeken vaq dea Godsdienst-, niet alleen op eene allervatbaerfte wys, werden voorgefteld, maer het welk tevens het groot belang, en de gewichtige aengeleegenheid van die dingen vertoonde, om de traegheid en vadzigheid te weeren, welke gemeenlyk te weeg brengt, dat zy zich, over de onzichtbaere dingea, niet of weinig bekommeren.
Ik kan my hier over niet beeter uitdrukken , dan de Hoog Eerwaerdige noesselt dit ftuk heeft voorgeftelt. „ Hec „ blykt, door eene onlochenbaere onder„ vinding, dat de aller weinigfte men„ fchen eenigen fmaek en lust in weeten„ fchappen, en , in de bcfpiegeling yaa onzichthaere dingen , hebben. De nei,, ging tot het vermaek der zintuigen, de ,., Iievde tot gemak, de meenigvuldige iawik-



KATüWILYkEN GODSDIENST. ii. BOEK. 41
w wikkeling in de dingen deezer wae-
j} reld t het minder gevoel van nood-
„ zaeklykheid , om voor de ziel, even als „ voor het lichaem , en de uiterlyke g.e„ luks omftandigheeden , te zorgen , —— „ vcroorzaeken , dat de meeste menfchen , „ op niets minder , —- dan op zich zel-
ven j dan op hunne ziel denken.
„ Wat zal de meeste menfchen dan toch „ beweegen , om Hechts daer op eens te
denken 3 en het vermoogen hunner rede „ daartoe te gebruiken, dat zy leeren en
bcgrypen moogen , wat zy van God te ,, verwachten, of hoe zy zich jegens Hem, „, te gedraegen hebben?" Qu).
..-..§• I7fea ■ 3 33
Eene vraeg is et nog overig, Zy is deeze: zou het onderwys van eenen Wysgeer niet in ftaet zyn , om, zynen tyd- en landgenaoten, behoorlyke denkbeelden van dei} Godsdienst in te boezemen.
Men veronderftelle wederom, dat er, jn elk een land, één of meer Wysgeeren gevonden werden, die, door het gebruik
Qf) nqesselt de waerfieid tn Goddelykkeid van detf Chr'utelyken Godsdienst II. Deel*p. S2? 23.
III, DEEL» C T



48 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
van hunne .redelyke vermoogens , en dooï eenen onvermoeiden vlyt, zo ver gekoomen waeren, dat zy juiste en volleedige begrippen hadden van den Godsdienst, et**, dat zy deeze gewichtige zaeken, op de allerduidelykfte wys, en met allen aendrang, aen hunnen land- en tydgenooten voorftelden. —• Maer, met dit alles, zou de Natuurlyke Godsdienst nog ongenoegzaem zyn en blyven.
Niemand, dan deeze Wysgeeren zelve , zoude de kracht van hunne bewyzen en fpitsvindige redeneeringen begrypen , noch gevolgelyk , op eene redelyke wys, van de gegrondheid hunner Hellingen, overtuigd worden. De landgenooten deezer Wysgeeren , mag men denken, zouden de kracht van hunne redeneeringen zeer wel bcgrypen kunnen, wanneer zy zich op deeze zaeken behoorlyk wilden toeleggen. Het zy zo. — Maer de minsten hebben er tyd toe; weinigen hebben 'er, uit hoofde van die traegheid en vadzigheid, waer van wy zo even gefprooken hebben, eenigen
lust toe. . De onkundige meenigte,
rnag men zeggen, had met de bewyzen niét noodig. De Wysgeeren moesten de voornaemfte waerheeden en plichten, alleenlyk by wys van korte Hellingen, op, de allerduidelykfte wys, aen het volk
voor--



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. 43
voordraegen. Maer wanneer de Wys¬
geeren van elkander verfchilden , wat dan ? zou dit geene aenleiding geeven , dat andere menfchen , die de waerheid deezer ftelling noch konden, noch wilden onderzoeken , alles, het welk den Godsdiénst
botrof, voor onzekerheeden hielden. r
Dan laeten de Wysgeeren in alles volleedig overeenftemmen, dan zal het hun nog aen het gezach haperen.
Om welke redenen zal het volk zich op de Wysgeeren , en hunne uitfpraeken;,, veriaeten ? zouden zy de leerftrukken gelooven , welke de Philofophen voordraegen, alleen daerom, om dat het mannen zeggen , die beroemd zyn, van weegen hunne buitengewoone kundigheeden ? welk eene redelyke overtuiging kon hier uit voortvloeien ? De Wysgeeren zouden menfchen zyn en blyven, als alle andere, die aen dwaelingen onderworpen waeren ? en welke gronden van zeekerheid zou men hebben, dat zy, in de meest aengelegene zaeken , niet dwaelden ? Voor al zou het ge¬
zach der Wysgeeren niets vermoogen, in zeedelyke onderwerpen. Kan men zich, verbeelden, dat menfchen zich , door het enkel zeggen , en op de bloote aenraeding van Philofophen, zullen laeten beweegen , om plichten te betrachten, welke zeer
III. DEEL.



44- OVER DB ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
moeilyk zyn, bv welke zy hunne fterkfte neigingen moeten wederftaen , en hunne
grootfte genoegens opofferen. Voeg
er by, dat de ondervinding altoos geleert hebbe, dat het volk zeer weinig achting had voor de Wysgeeren. „ De Wysbe-
geerte , zegt cicero, verfmaedt de „ goedkeuring van het gemeen , met voor„ dacht , eh zy is ook by hetzelve „ veracht en gehaet, in zo ver, dat s, iemand dezelve, met toejuiching van het „ gemeen, geheel en al zoude kunnen „ verfmaeden." f».
In zulk een land derhalven, daer de Wysgeeren volleedige begrippen van den Godsdienst hadden, zou nog eene Openbaering van eene zeer groote nuttigheid weezen , in welke de waerheeden en plichten van den Godsdienst, op het gezach van Gcd zeiven , werden voorgefleld.
Indien de zeekerheid deezer kennis ge„ grond is, op een Goddelyk gezach, en op j, de Goddelyke daer meede gepaerd gaende „ werkingen, zo ftae ik dan toe, dat „ zodaenig eene zeekerheid het gemoed ten „• vollen kunne gerust Hellen; maer inJ} dien zulks niets is, kan dan het gezach
van
(v) Te/u Qittcfï. U 10. c. i.



NATUURLYKEN GODSDIENST. I[, BOEK. 45
„ van andere menfchen my vastelyk over„ tuigen van het geen ik niet zie, niet „ ervaere " (w).
Ondertusfchen is de veronderftelling, welke wy tot dus ver voor toegeftaen gehouden hebben , ten eenenmael valsch , dat naemenlyk de Wysgeeren, door het gebruik van hunne verftandige vermoogens, het zo ver . zouden kunnen brengen, dat zy juiste en volleedige begrippen hadden van den Godsdienst , gelyk wy , in hec volgende Hoofdftuk, uit de ondervinding, blykbaer zullen aentoonen.
(w) noesselt L 0 n. Deel p. 25, 26.
IU DEEL.



46 ov£r de ongenoegzaemreid van' den
VIERDE HOOFDSTUK.
de ondervinding leert allerduïdelykst , dat de natuurlyke godsdienst OffGENOEGZAEM ZY, naerdien de wysgeeren der heidenen, met hunne besté poogin g en , niet verder hebben kunnen koomen, dan tot zeer gebrekkige en veelszins armhartige begrippen, omtrent de leerstukken van den godsdienst.
173.
Öris derde bewys, ten betooge der onge-
noegzaemheid van den natuurlyken godsdienst, ontkenen wy, int
de Ondervinding. De fchranderfte en
meest beroemde wysgeeren der Heidenen , die 'er zich, met infpanning van alle hunne vermoogens, op hebben toegelegt , om de waerheeden van den godsdienst te onderzoeken, hebben, in dit wichtig Jluk, zeer geringe vorderingen gemaekt. —- En het geen de Htidenfcht
iii. deel.



NATUÜRETXEN GODSDIENST. II. BOEK. 47
wysgeeren, in deezen opzichte ,■ gezegt tn geleert hebben , mag en moet men ah bet uiterjte vermoogen der rede aenzien.
De kracht van dit bewys zal niemand lochenen. Welke groote mannen
waeren niet socrates, plato, cicero, seneca en dergelyke beroemde Wysgeeren onder de Grieken en Romeinen? mannen , die alle hunne vermoogens te zaemen getoepen , en hunnen ganfchen leevtyd, met eenen nimmer vermoeiden yver, gefleeten hebben, in het onderzoek der waerheid ; mannen , die tot op deezen dag, als onnavolgbaere voorbeelden van vernuft en fchranderheid, geroemd worden. — Het geen deeze groote mannen , omtrent Godsdienftige zaeken, gezegt hebben , mag men , met het hoogfte recht, voor de uiterlie grenspael der vermoogens van de bloote rede aenzien. —1 Hoe befpottelyk zou iemand van onzen tyd zich aenftellen, die verwaend genoeg was p om voor te geeven, dat hy het, wanneer hy in de eeuw deezer Wysgeeren geleevt had, verder zoude gebracht hebben, dan deeze uitmuntende mannen ; of dat hy „• gebooren en opgevoed zynde, onder zulk een volk, het welk nooit van eene Openbaering gehoort had, • meerdere en beters
III, DEStv



48 OViiR DE ONGENOEGZAEMiiEID VAN DfM
ontdekkingen , in het ftuk van' den Godsdienst , zoude gedaen hebben ? zulk een zoude zich aen ieders rechtmaetige verachting bloot Hellen.
Wanneer men zich de aenmerking herinnert , welke wy boven gemaekt hebben (xj, dat de Heidenfche Wysgeeren vry wat, uit de Openbaering der Jooden , ontleent hebben , zal men niet ontkennen kunnen , dat wy zeer toegeevende zyn, wanneer wy alle de gezegdens deezer groote mannen, als ontdekkingen der bloote rede, als leerftukken van den enkel natuurlyken godsdienst laeten doorgaen. Lae. ten wy derhalven eens raedpleegen , met de ondervinding , en onderzoeken, hoe ver het de grootfte verftanden , onder de meest befchaevde volkeren , ten aenzien der leerftukken van den godsdienst, gebracht
hebben. Wy zullen zeer ipoedig
bemerken , dat hunne bevatEingen , in deeze zaek van de alleruiterlte aengelegenheid, zeer bekrompen en gebrekkig, ja dikwyls
zeer buitenfpoorig waeren. Na dit
onderzoek , zal men zo volkoomen overtuigd weezen, als men redelyker wys begeeren kan, dat de natuurlyke godsdienst ongenoegzaem zy.
■ S- 174-
fx) §. l6z. p. n.



NAltHJRLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. 49
§• 174.
De fchranderjle tn meest beroemde Wysgeeren onder de Heidenen , hebben nooit een aeneenhangend zamenfiel van natuurlyken godsdienst opgegetven , het welk gefchikt was , om het volk te onderwyien.
Deeze uitmuntende mannen drukten zich zeer onverftaenbaer uit, en dit bracht te weeg , dat het onkundig gros van het menschdom zeer weinig voordeel trekken
konde , uit hunne meerdere Wysheid. •
Hunne beste gezegdens , vooral omtrent Godsdienftige onderwerpen, waeren met zo veel duifterheid omgeeven , en zy bedienden zich van zulke onverftaenbaere uitdrukkingen , dat het volk 'er geen nut ter
waereld uit trekken konde. (31) ori-
genes had eene ongemeene achting voor de werken van plato , dan, met dit alles, moet hy erkennen , dat maer zeer weiïigen iets hebben , aen zyne fchoone Verhandelingen , en dat zy daerom ook maer alleen, in de handen van eenige weinige geleerden, gevonden worden, (z).
Daerenboven verfchilden zy geweldig
(y) lel and, Nut dtrOpentetcringé II. Deel. II. Hoofdft. p. 310 feqq. O) Contra celsum. 1. 6. Mi. deel. D



50 OVER BE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
omtrent de leerftukken van den Godsdienst , en- dit was nog eene andere reden , om welke hun onderwys geen weezenlyk nut s aen het volk , konde toebrengen. Zy waeren het oneens , zelvs
in de meest weezenlyke waerheeden van den Godsdienst , en in leerftukken van het uiterfte belang, cicero heeft eene Verhandeling gefchreeven over de natuur der Goden. Maer deeze Verhandeling kan niemand leezen, zonder verbaesd te ftaen 9 over de ongeloovbaere verschillendheid van gevoelens , welke de fchranderften der Wysgeeren , omtrent dit wichtig ftuk „ verdedigden , en hy zelvs is genoodzaekt te zeggen , dat de verfchillende begrippen zo veelvuldig zyn , dat het verdrietig weezen zoude , dezelve alle [op te tellen.
Welk een nut kon nu de gemeene man trekken , uit deeze altoosduurende twisten ? moest een gemeen verftand niet natuurlyk tot deeze gedachten koomen : de grootfte mannen verfchillen geweldig over de gewichtigfte zaeken van den Godsdienst ; wie zal bellisfchen, wie gelyk heeft ? alles fchynt onzeeker en twyffelachtïg.
Trouwens , onder de Wysgeeren zelve a was de twyffelaery , omtrent den Godsdienst , zeer gemeen , beide ten aenzien
van Leerftukken, en van Zeedenplichten.
Het



RATUÜRLifkÉN GÖI>*BI?NST. 11. BOEK. jt
Het waeren niet alleen...de- Pyrrhonisten 4 die alles onzeeker fielden, maer over het algemeen durvden de Wysgeeren niets bepaelen , vooral omtrent Leerjtukken vari
den Godsdienst. s ene ca geevt een
gansch register op van mannen, die verklaert hadden , niets met zeekerheid té
weeten. (V). socrates oordeelde ,
dat de naervorfchingen, omtrent den oorfprong éer waereld , ongeoorloovd , en den Goden onaengenaem waeren. — plato zegt elders (b), „ dat het voor de ftervelyke j, natuur onmogelyk zy , iets zeekers te 5, weeten , omtrent zulke zaeken, als die, si welke den Godsdienst betreffen." — Of zou men s ten aenzien van Godsdienflige Leerftukken , iets beflisfchende verwachten kunnen, van eenen man als cicero? die ronduit zegt: „ alle kennis is met zeer „ veele zwaerigheeden ömzwagteld, en 'er' 3i is zoveel duifterheid in de zaeken zelve, s, en zoveel zwakheid in ons oordeel, dat 3, de geleerdften en oudften, niet zonder 3, reden, begreepen hebben , dat zy niet i, vinden konden het geen zy zochten. (Y). —Niet minder twyffelachtig fpraeken zy over Zeedtnkundige onderwérpen. Zeer dikwil»
(a) Epiftol. 88.
C^O I" Epinom.
CO Acad. Quaft. U 4. e. 3.
ïii. Deel. D %



52 OVER DE 0NGEN0EGZAEMHEID VAN DEN
waeren zy verleegen , wat zy zeggen zouden , wanneer 'er moest bepaeld worden , hoe men zieh in zulke of zulke omftandigheeden, te gedraegen hadde. — Wanneer cicero de gewichtige vraeg zoude beantwoorden, hoe men zich behoorde te gedraegen, om een betaemelyk en gelukkig leven te leiden , geevt hy ten antwoord: „ ik zal 3, deeze zaek verklaeren, zo goed ik kan ; „ befchouw evenwel myne gezegdens niet, „ als woorden van eene Godfpraek , als „ zeekere en ontwyffelbaere waerheeden , „ maer merk my; aen als één menfchje uit „ veelen , die waerfchynlykheeden , by wys 3, eener gisfing , omhelst: want ik kan het „ niet verder brengen , dan tot waerfchynlykheeden" (d).
Welk nut kon nu het gemeene volk trekken uit de twyffelachtige uitfpraeken , welke de Wysgeeren deeden over de gewichtigfle Hukken van den Godsdienst? - Hier koomt nog by, dat niemand der Wysgeeren 'er zich op toegelegt hebbe , om het volk een aenéénhangend zaemenfiel van natuurlyken godsdienst ter hand te nellen. Al het geen zy over Godsdienilige onderwerpen gezegt hebben , is hier en daer in hunne fchrivten ver-
fpreid,
C<Q Tufc. Dift. Li. c. 9.



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. 53
fpreid , en deeze dingen waeren , uit hoofde van de fpitsvindigheid , van de duiftere en twyffelachtige uitdrukkingen , in het geheel niet gefchikt voor gemeene
verltanden. Zy fchynen zich 'er meer
op toegelegt te hebben , om te fchitteren, en zich den roem van buiteDgewoone vernuften te verwerven , dan om nuttig . te zyn voor het algemeen.
§• 175.
Wel verre van 'er zich op toe te leggen , om het volk , in de leerstukken van den godsdienst, te onderwazen, lieten de Wysgeeren het zelve in de afgodery en in het bygeloov.
Zy zelvs, die , onder de Wysgeeren der Heidenen, zo door hunne Wysheid , als door hunne loffelyke poogingen, het meest hebben uitgemunt , waeren altoos gewoon, het volk aen te raeden, dat zy zich by den vastgeftelden Godsdienst van hun Land, dat is by de Afgodery houden zouden, zo ver was het 'er van daen , dat zy hunne landgenooten , van die gewichtige waerheid, overtuigen zouden, welken den grondflag van allen Godsdienst uitmaekt: 'er is (én God, die de Schepper is van het gansch Geheel <■ al.
iii. deel. D 3



54 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID TAN DEN
By eene andere gelegenheid, heb ik my opzettelyk beezig gehouden , om het geen ik thans ter needer ftel, uitvoerig te be-
toogen. CO- Voor tegenwoordig zal
ik , met de volgende byzonderheeden volfiaen kunnen, socuates, die met den tytel van den Vader der Wysbegeerte vereerd werdt , pleegde openlyk raed, met de zogenaemde Gpdfpraeken ; en wat was 'er meer gefchikt , dan zulk een voorbeeld , om het volk in de Afgodery te ftyven. Uit zyne zaemenfpraek , met den jongeling euthydemus, is het allerblykbaerst s dat hy zynen Landgenooten aenprees, om zich aen het geloov aen het Veel-Godendom te houden , en die dingen , welke in hun land , als Godheeden , geëerbiedigd werden, op die wys te dienen, als door de Priefteren werdt voorgefchreeven. Hy werdt wel door melïtüs befchuldigd, dat hy de Goden van Athenen niet eerbiedigde , maer hy beriep zich in zyne verantwoordiging , ten betooge dat hy gelasterd werdt , op de ganfche meenigte van het vplk, die alle ooggetuigen gewees? waeren , hoe yverig hy, op de Feestdae-
(O Faordeekr. van den Godsdienst 11. Deel I. Stuk, p, icn. —
CQ semophqm. Meisor. U c. 3. Segm. 16.



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. 55
gen beezig was , om op de openbaere
altaeren te offeren. Handelde nu de
groote socrates zo, wat zullen wy daa
van zyne naervolgeren verwachten.
plato ftelde zulke menfchen, die de Góden , welke door de wetten van het land waeren vastgefteld , niet eerbiedigden , als Godverzaekers ten toon ,. en wilde hen , als verftoorers van de gemeene rust, ge-
ftraft hebben, (g). cicero noemde
het geloov , aen het Veel - Godendom , een waer en nuttig gevoelen (h) ; en elders verklaert hy , dat het eene allerloffelykfie handelwys zy zich ftandvaftig te houden , aen die denkbeelden, welke men , omtrent de Afgoden en hunnen dienst , van zyne Voorouderen , ontvangen heeft. „ Ik zal „ deeze denkbeelden, zegt hy , altoos ver„ deedigén , gefyk ik dezelve ook altoos „ heb voorgeftaen , en ik zal my van die „ meening , welke ik van myne Voorouderen ontvangen heb , aengaende den dienst „ der onflervelyke Goden , döor niemands „ redeneering , het zy van eenen geleer„ den of ongeleerden , laeten aftrek8, ken. CO-
ftj) De Leg. I. 10.
(a) De Leg. I. 3. c. 7.
CO De Nat. Deer. 1. 3. c. 2.
III. CEEL. D 4



56" OVER DB ONGENOEGZAEMHETD VAN DEN
Kan men fterker bewys , dan dit , begeeren , om overtuigd te weezen , dat de grootile Wysgeeren de yverigue voornanders en handhaevers waren van de afgodery en het bygeloov ?
§. 176.
Maer] , zou men. kunnen denken , misfehien hadden de Wysgeeren veel betere begrippen voor zich zelve , omtrent de leerstukken van den godsdienst; veelligt durvden zy 'er niet vooruitkoomen ; en het kan zeer wel zyn , dat zy door de vrees, voor de woede en vervolgingen der Friesieren , die uit het bygeloov hun gewin trokken , werden te rug gehouden , van het volk beetere bevattingen inteboezemen.
Wanneer men veronderflelt , dat de Wysgeeren betaemelyke begrippen hadden, omtrent de leerstukken van den godsdienst, en dat zy het volk, tegen hun beeter weeten , in het bygeloov ftyvden , dan doet men waerlyk deezen beroemden mannen niet veel eer aen. Dan zyn zy bedriegers en bloodaerts , die zich , door vrees voor vervolgingen , vervoeren lieten , om hunne medemenfchea
ea



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. 57
en Landgenoüten , in de allerfchroomelykfte dwaelingen , te doen volharden.
Maer dit is indedaed het geval niet. Zy wisten niet beeter. Met alle hunne zo hoog geroemde Wysheid , hadden zy zeer verkeerde en dikwyls de meest onbeftaenbaere bevattingen , omtrent de allergewichtigfte leerstukken van den godsdienst. De beste Godgeleerdheid der Heidenfche Wyzen beftondt in duiuere
gisfingen. In myne Voordeelen van den
Godsdienst (k) meen ik deeze ltelLug , tot volle overtuiging , beweezen te hebben. Ik neem daerom de vryheid myne Leezeren derwaerts te verwyzen. Alleenlyk zal ik nu maer eenige byzonderheeden met een enkel woord opgeeven , en de plaetzen in het genoemde werk aen wyzen , al. waer men dezelve , des begeerende, naeder zal aengedrongen vinden.
De wyste mannen onder de Heidenen hadden de meest onbeftaenbaere bevattingen j omtrent de Natuur en de Volmaekt-
heeden van het Opperweezen. cicero
zette zich , om eene opzettelyke Verhandeling te fchryven , over de Natuur der Godheid , maer nooit heeft hy het ondernoomen , om eene befchryving van de
cn n n. 1 stuk P. 62-^-
VII. DEEL. D 5



58 Ov*EIt DE ONGENOEGZAEMHEÏD VAN DEN
Godheid te geeven, Hy telde eene verbaezende meenigte van verfchillende ge. voelens der Griekfche Wysgeeren op ; ee. nige van deeze heeft hy wederlegt , maer hy bleev altoos by het ontkennende , zonder iets te bepaelen. (7).
Niemand van hen heeft ooit , op eenen beflisfchenden toon , deeze gewichtige uitfpraek durven doen , 'er is een eenig God (m). -— Het is waer , zomtyds fpreeken zy van God , in het enkelvouwig getal , maer men zou zich geweldig bedriegen , wanneer men daeruit befluiten wilde , dat zyNéénen eenigen God geloovt hebben: want die zelvde Wysgeeren , die op deeze plaets van éénen God fpreeken , drukken zich , op eene andere plaets , in het meervouwdige uit. Daerenboven zal men duidelyk bemerken , wanneer men de eene plaets met de andere vergelykt , dat zy het woord God in eenen onbepaelden zin gebruiken , zonder dat zy daerdoor verklaeren wilden , dat 'er maer één God zy. Voeg 'er by , dat zy , van God in het enkelvouwige fpreekende , deeze of geene bepaelde Godheid in het oog hebben, onder die verbaezende meenigte van zogenaemde
Go-
Cö Voordeelen van dsn Godsd, II ü. I Stok p. 68— (») 1. C. p. 105



«ATUÜRX'ïKEn godsdienst, IL BOEK. $9
Goden , welke in hun Land geëerbiedigd.
werden. Men mag. hierop wel toepas-
fen het zeggen van den Eerwaerdigen mil-, lar: „ het is verbaezende , dat zy , die „ zulke reuzen waren , in andere zoorten
van geleerdheid , zulke . dwergen in den 3, Godsdienst waeren , dat zy by de ons, kundigfte Kristenen , die maer iets wis5) ten , om eene les ter fcHool mochten
„ gaen" (?z). Ook laeten zich de
tegenwerpingen , dat de Heidenen den
eenigen en waeren God , onder verfchil-
lende benaemihgen geëert hebben ; (o) .
dat zy , onder den naem van jupitei? , den eenigen en waeren God gedient hebben (p); en dat de zogenaemde Myiterien ingericht waeren , om het volk van de ydelheid der Veelgodery aftetrekken (q) ; deeze tegenwerpingen laeten zich meer gemakkelyk wederleggen.
De Wysgeeren der Heidenen hadden zeer verwarde en onbeftaenbaere begrippen , omtrent den oorfprong der waereld. (r).
Het wyst zich van zelve , dat mei
(«) Uijiorie van de voortplanting van den Ckrisielyken Gods*4'iensi I Deel. p. 44. (O Voord. v. d. Godsd. 1. c. p. 134— CO t c. p. 141—
(?) L c. p. 149— . CO c. p. 164—
njf deel,



00 OVER DE 0NGEN0E6ZAEMHEID VAN DEN
zulke verwarde begrippen , omtrent den oorfprong der waereld, noodzaekelyk de meest onbeflaenbaere bevattingen moesten gepaerd gaen , omtrent de leer der Voorzienigheid, welke den meest weezenlyken grondflag van
allen Godsdienst uitmaekt. (s). cicero
ftelt de Voorzienigheid voor als eene leer, omtrent welke de Wysgeeren voornaemenlyk getwist hebben en hemelsbreedte verfchillen „ of de Goden , zegt hy, niets „ doen , niets onderneemen , en bevryd „ zyn vun alle zorg en beffiering der zae„ feen , dan of in tegendeel alle dingen in den beginne door deeze gefchaepen „ zyn , en tot in eeuwigheid bewoogen „ en beftierd worden , is eene zaek , „ waer over men voornaemenlyk en groo„ telyksch verfchilt". (t).
Hoe zeer de leer van de onftervelykheid der ziele , en het geloov omtrent eenen toekoomenden ltaet van vergelding in het volgende leven , een der voornaemfte grondzuilen zy van den Godsdienst , en den meest vermoogenden invloed hebbe op onze zeedelyke gedraegingen , zo konden evenwel de Heidenfche Wysgeeren hier omtrent niets bepaelen. Op] zyn allerbest
kwac-
CO l. c. p. 189—
(O De Na:. Dior. I. 1. in introduii.



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. 6l
kwaemen hunne gevoelens op enkele gisfingen , op bloote waerfchynlykheeden , needer. Zommigen ontkenden de ganfche
zaek; anderen hadden 'er eenig vermoe¬
den van , maer de gronden , op welke zy hunne twyifelachtige verwachting vestigden , waeren zeer zwak en krachteloos ; — en zy , die beweerden , dat de zielen der menfchen , na den dood der lichaemen , overblyven , hadden omtrent den toeftand der zielen , en omtrent het toekoomend leven , zulke ongerymde gedachten , dat men niet begrypen kunne , hoe een verftaDdig man gelooven konde , dat de zielen der menfchen , na den dood der lichaemen , op zulk eene wys als zy leerden , zouden overblyven. (u).
Nopens den oorfprong van het zeedelyk kwaed, wisten de Wysgeeren der Heidenen niets volftrekt niets. (v). Schoon zy „ zaegen , hoe groot een vloed van zon-
den en. ftraffen de waereld overftroomde , „ waeren zy nochtans als de Egyptenaers , „ die genoegzaeme blykbaerheid hadden no„ pens het overvloeien van de rivier den „ Nyl , maer den bron of oorfprong niet „ konden uitvinden" (w). —- De on-
(u~) Voord. v. d. Godsd. ]. c. p. aoo— C») 1. c. p. 224—
O) STELLIKC-ÏLEET 1. C. J. boek $. 8.
III. DEEL.



62 over de ongenoegzaemheid van dek
kunde omtrent deeze zaek was van geen minder aenbelang , dan omtrent de andere opgenoemde ftukken. Die niets weet, omtrent den oorfprong van bet zeedelyk kwaed , kan de ondeugd nooit te recht in haere affchuwelykheid befchouwen ; zulk een kan nooit verzeekerd zyn j of de menfchen ook zomtyds , buiten hunne fchuld , door hunne oorfprongelyke zaemenftelling , zo zwak zys , dat zy het kwaed onmogelyk wederftaen kunnen , en in dit geval zoude de ondeugd minder affchuwelyk zyn , dan wanneer de fchuld by den mensch zeiven was. -— Die den oorfprong der zonden niet kent , moet noodzaekelyk verleegen zyn , welke gedachten hy van God , zyne Heiligheid, Rechtvaerdigheid en Goedheid te maeken
heeft. Die , omtrent den oorfprong
van het zeedelyk kwaed , onkundig is , kan ook niet weeten , welke middelen wy moeten aenwenden , om onze verkeerd® geneigdheeden te overwinnen.
§• 177-
Het gevolg , het welk wy uit dit alles af. leiden , « onbetwisthaer , dat de na-
tuürlyke godsdienst ongenoeg-
zaem zy.
De



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. 63
De Wysgeeren der Heidenen hebben het, met hunne beste poogingen , niet verder kunnen brengen , dan tot zeer gebrekkige en armhartige begrippen , omtrent de meest weezenlyke leerstukken van den godsdienst. —- Naerdien men nu de ontdekkingen van deeze groote en zeer beroemde Vernuften , voor de uiterfte grenspael van het vermoogen der rede moet aenzien , zo is het gevolg onbetwistbaer , dat de rede alleen op zich zelve geheten , ook dan wanneer zy op de best mogelyke wys befchaevd wordt , niet in ftaet zy, om ons te onderwyzen , in de meest aengelegene waerheeden van den Godsdienst, of met kortere woorden , dat
de natuurlyke godsdienst , in dit Opzicht, ongenoeg ZAEM Zy.
VYFDE HOOFDSTUK.
DE zeedenleer der heidensche wysgeeren was zeer gebrekkig.
§• 178.
Hadden de grootfte verftanden, mier de meest beroemde Wysgeeren der Heidenen , gansch
ia. DEEL.



04 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
zeer gebrekkige bevattingen , omtrent de
leerstukken Van den godsdienst,
niet minder gebrekkig was hunne zee denleer, en dit verfchaft ons een vierde bewys , voor de ongenoegzaemheid van den natuurlyken godsdienst.
Zo zich de Heidenfche Wysgeeren , met. alle hunne vermoogens , op eenig nuk hebben toegelegt , het is althans de zee dende er. Deeze werdt als het voornaemlte deel der ganfche Wysbegeerte befchouwd, en , om deeze reden , was men gewoon de geheele Wysbegeerte de beoeffening der deugd
te noemen, (x). Maer hoe zyn zy
hierin geflaegt ? allerongelukkigst.
Het is waer , men vindt, hier en elder» in de fchrivten der Heidenfche Wysgeeren , zeer fraeije , uitmuntende en allertreffelykfte gezegdens , welke de deugd op het krachtiglle aenpryzen , en de ondeugd , in de alleraffchuwelyklte gedaente voordellen. Ik heb dit voorheen , door het
opgeeven van eenige aenmerkelyke byzonderheeden , naeder aengetoont. (31). — Maer 'er tevens by bewcezen, dat, met dit alles, , hun-
Cj:) 5ENECA- Epift. 89.
Cr) Voordeden van den Godsdienst, 11. Deel. H. Stuk. p. 50.



NATUURLEKEN GODSDIENST. II. EOEK. fjjj
hunne zeedenleer ganfch zeer gebrekkig waere. (z). 'Er waeren geweldige gaepingcn in. Wanneer men alles verzaemelt, het welk de gezaementlyke Wysgeeren , omtrent onze Verplichting, op onderfcheidcne plactfen van hunne fchrivten, hebben aengeteekent; wanneer men dit alles byeen brengt, en in de best mogelyke orde zaemenvoegt, zal men niets minder hebben , dan een volleedig zaemenitcl van zeedenleer. — Het zou eene moeilyke onderneeming zyn, de veritrooide fchraepfelen, uit de Hei„ denfche zeedenkundigen , in een lichaem te vergaderen ; maer fchocn zulks gedaen wierdt , zou het geen nuttig ,, zaemenftel voor het menschdom uitmaei, ken. Het zou, voor het grootite gedeelte, „ bettaen uit raedfelachtige, duiftere en in4, gewikkelde fpreukcn , die eene uitlegging noodig zouden hebben, te lang om te doorloopen , om ze verftaenbaetf te mae„ ken." (a).
Voor tegenwoordig zal ik deeze Helling j fchetsgewys, betoogen.
(a) MUL AE. 1. C. p. 49«
III. DEEL.
I



66 OVER DE CuNGENOEGZAEMHEID van dem
§• l?9.
'Er waeren geveld'ge .e-.-;'. - in de zeeDENi.r.F.b der Ileidenjd* Wysgeeren. Van de meeit weezenlyke plichten werdt in het geheel niet gtfprtoksn , en zommige ondeugden werden niet veroordeeld.
\ De Heidenfche zee den kunde was zo gebrekkig , dat "er vecic noódzaekelyke Deugden in ootbraeken , cd dar veele affchuwelykc Ondeugden niet vcruurdeeld wierden. —-—■ Laet ik beide deeze Hellingen , door het opgeeven van eenige byzonderheeden , welke men ter aeDgeweezene plaets naeder kan aengedrongen vinden, kortelyk
bevestigen.
In de zeedenleer der Heidenfche Wysgeeren , ontbraeken veele noodzaekelyke deugden. De openbaere godsdienst is ze-
kerlyk een ftuk van het alleruiterfte gewicht , en bet welk wy , met recht, in de eerfte plaets, noemen moogen ; en wat leerden de Wysgeeren hier omtrent ? over het algemeen , dat men zich aen den vastgeitelden Godsdienst van zyn land houden moet. Deeze vastgeftelde Godsdienst beftondt in eene zo verfoeilyke, als belachlyke afgodery. Zo handelden zelvs zulke
groo-



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. 6?
groote minnen, als socrates en plato. Wanneer de eerfte eens gevraegd werdt , of men de Goden vereeren mocht, zo als men het goedvondt , antwoordde hy : neen, maer 'er zyn wetten , naer welke men zich hierin J'chikkcn moet ; een ander raedde niet alleen , dat men de Goden altoos volgens de wetten dienen moest , maer hy veroordeelt zelvs de zodaenigen als Godverzaekers , die hierin van de gewoonte hunnes lar.ds afwyken. (/;). Even ongelukkig redeneer¬
den zy, over den inwendigen godsdienst. Het Gebed en de Dankzegging maeken 'er de gewichtigfte gedceltens van uit; en wat hebben de Heidenfche Wysgeeren hieromtrent geleert ? of dat het onbetaemelyk is de Godheid aen te bidden , omdat wy. niet weeten , vat quis nuttig zy , gelyk pythagoras, of dat het veiliger zy zich van het Gebed te onthouden , omdat men gevaer loopt , van in de wys der uitvoering te dwaelen, gelyk plato; en, volgens de stoicynen , was een wys man zyne gaoven en braevheid , niet aen den Goden , maer aen zichzelven verfchuldigd, en het ftondt aen elken rnensch , om zichzelven gelukkig te maeken (c). De eer der Eedzweering
Voordeden yan den Codsd. ii D. ii. St. p. 67.
CO 1. c. p. 66. iii. deel. E 2



08 OVER DE ÖNGENOEGZAEMHEID VAN DEN
gaeven de Wysgeeren aen den afgodéB van hun land , en de groote socrates zelvs zwoer by Jupiter en andere ge-
waende Godheeden Qd). De eerbied
des harten , en de vrees voor God, veroordeelen de stoicynen , die vermaerdc Zeedenmeefters , als gemoedsbeweegingen , welke ons geluk benadeelden (e). In alic gevallen , hoe konden zulke Wysgeeren , die de meest onbeüaenbaere denkbeelden hadden van gods
natuur en volmaektheedkn , met
mogelykheid anders , dan op de alierongelukkigite wys over zynen dienst redeneeren ? Welke goede lesfen kon men 3 in dit opzicht , van menfchen verwachten , die gelyk de stoicynen leerden, dat het eenig onderfcheid tusfchen God en eenen wyzen man daerin beitae , das de eerfte ouder is , maer dat evenwel de laetfte daerin voortreffelyker zy ; dat God , door eene weldaed van de natuur wys zy , maer de wyze man door zyn eigen toedoen, (ƒ). ?
Befchouwen wy wyders hunne zeedelyk» voorfchrivten , omtrent onze gedraegiDgen
je-
00 i. c. P. efc
CO 1. c. p. 64. CD 1. c,p. 65.



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. 6*0
jegens onze medemenschen. —=- De Wysgeeren Ipraeken zeer veel van de menfchenlievde. Maer deeze was indedaed niets anders , dan eene Nationaele lievde tot hunne Landgenootcn. Het was 'er zo ver van daen , dat zy alle menfchen , als gezacmentlyke fchcpfelen van éénen God , en kinderen van ééüen Vader , zouden befchouwt en behandelt hebben , dat zy alle die geenen , die niet tot hunne Natie en Landgenootcn behoorden , als hunne Vyanden aanmerkten, (g). —- De koelheid en onverfchilligheid , welke de Stoicynen met alle macht aenpreczen , liet geene plaets over voor Goedwilligheid, Medelfden , Dankbaarheid , Frkndjchap , en dergel yke beminnelyke deugden van het gezellig leven (h).
Wat eindelyk de plichten omtrent ons zelven aengaet ; in dit Huk, was de z eedenkon de der Heidenfche Wysgeeren , allergebrekkigst. De Kuischheii
werdt byna geheel over het hoofd gezien; allerlei zoort van onreinigheid werdt 3 door de Wysgeeren , onder de onverfchillige zaeken gereekend , zo niet aengemoedigd. zeno , de grondvester van den aenhang
<£) 1. c. p, 71.
fh) I. c. 73.
ia. deel. E 3



70 OVER DE ONGINOEGZAEMHEID VAN DEN
der stoicynen , gav uitmuntende Jesfen , over het beteugelen der vleelchelyke begeerlykheden , en met dit alles heeft men reden van te vermoeden , dac hy zelvs niet ohfchuldig waere , aen dat gruwelyk kwaed , het welk onder zyne tyd- en landgenooten zo algemeen was. üe maeticheid werdt wel hier en elders aengepreezen , maer , beha 1 ven dat veele van de geftrengfte Zeedenmeesters zich in de overdaed verliepen , prees s ene ca het rykelyk. drinken aen , en in zommige gevallen , de dronkenfehap zeive. f».
Hier koomt nog by , dat zommige zeer verfoeilyke ondeugden niet veroordeelt , maer
in tegendeel aengepreezen wier den. - In
plaets van de wraekzucht te veroordeelen , zegt cicero , dat de wederwraek een goed zy , aengenaemer dan het leven
zelvs. (I). Over de Onkuischheid hebben
wy reeds zo even gefprooken , alleenlyk zal ik 'er nog byvoegen , dat cicero de hoerery , in eene plechtige en openbaere redenvoering , met allen aendrang van zyne zeggenskracht , wel ernltig heb-
he
CO I- c. p. 77, . ,
(*) I. c. p. 80. CO L 1. .p. 73,



NATUURLYKEN COOSEIE'NST. II. BOEK. 71
be voorgefprco':en. OÜ- — De Zelvsmoord werdt niet alleen van epicurus , maer ook in het by zonder door cicero , en alle de stoicynen , als eene zeer lof felyke en grootmoedige dacd , aengepreezen. —
Deeze weinige üaelen , zou ik denken , zyn overgenoeg , om elk te overtuigen , dat de zedenleer der Heidenfche Wysgeeren niet alleen gebrekkig , maer zelvs indedaed fchadelyk waere.
§. 180.
Het geen de wysgeeren, omtrent de z"ë eden kunde, leerden , was in het geheel niet gefchikt , om eenigen invloed te hebben , op het gedrag van het volk.
De Zeeden Iesfen , welke de Wysgeeren gegeeven hebben , waeren hier en elders in hunne fchrivten verfpreid , en deeze fchrivten werden van het gemeen niet geleezen. Het beste , het welk deeze groote mannen , omtrent de leer der Zeeden, gezegt hebben , werdt als eene Wetenfchap befchouwd , als een tak van ge-
00 1. 1. p. 78*
ui. deel. E 4



72 over de ongenoegzaekheid van den
leerdheid , die ver boven de vatbaerheid
van hcc gemeen verheeven was. -
Daerenboven drukten zy zich , omtrent de Zecdelesfen , even zo duifter en verward uit , als wy , ten aenzien der Leep. Jlukken gezien hebben, (n). Hunne Zeedenkünde beftondt veelszins , in duistere en
raedzelachtige fpreuken. „ Stook het
„ vuur niet op , met een zwaerd. Zit „ Biet fchreylings over de armen van eene ,, weegfchael. Eet het hart niet. Draeg „ het beeld van God niet met u om , „ in eenen ring." Wat dunkt u van deeze Zeeden fpreuken van pythacoras? ö! Kan mep zich iets meer ingewikkeld verbeelden , iets het welk meer ongefchikt is , om het menschdom in hunnen plicht te onderwyzen , en om het gedrag van bet volk te regelen ?
Hier koomt nog by, dat zy ook in de ZEËDENKONpÉ", grooreiyksch verfchiïden tan eikanderen , ja het was niet ongewoon , dat een Zeedenleeraer zich zeiven tegen fprak. Wat moest het volk hier anders van denken, dan dat de zee denion de uit donkere fpitsvindigheeden be. ftondt , welke voor en tegen konden be-
re-
(n) Hoofdft. IV.
Co) UJOGKNES LAETID3 in feSta PYTHACORE.



NATUURLYKEN GÖDSD1E1*ST. II. BOEK. 7$
redcneerd worden ? (j>). Trouwens de Wysgeeren zelve twyffelden, in zommige ge. vallen. Wanneer zy bepaelen zouden, hoe men zich , in zulke of zulke byzondera omltandigheeden , gedraegen moest , (tonden zy zelve in twyffel , en hunne uitfpraeken beltonden dikwils in waerfchynlykheeden. Hoe kon nu het volk hunne leer, met genoegzaeme overtuiging, aenneemen.
Eindelyk verwoestten zy hunne leer , met hunne gedraegingen. — cicero belydt het openlyk , dat veele Wysgeeren een zeer llordig gedrag geleidt hebben , en dat het beeter waere , dat zommige de Wysbe* geertc , waervan de Zeedenkunde een zeer voornaem gedeelte uitmaekte, niet gelcert hadden, — zeno, het hoofd der stoicynen , die de geftrengltc Zeedenmeesters waeren , is zeer berucht van weege zyne onkuischeid. (q). Wanneer men dit alles in overweeging neemt, zal men gerecdelyk toeltacn , dat de zeedenleer der Heidenfche Wysgeeren in het geheel niet gefchikt waere , om de gedraegingen der menfchen te verbeteren.
(j>) Poofdeelen van, den Goisdienst. I. c. p. 94, 95,
co 1. S p. 87.
Hl. DEEL. E $



7+ OVER DE ONGENQEGZAEMHEID VAN DEN
§. 181.
Ook was de zeedenleer der Wysbegeerte geheel ontbloot , van de bekoorlyke drangredenen en van genoegzaeme hulpmiddelen.
Wy hebben , over de zeedenleer van den natuurlyken godsdienst handelende , eenige drangredenen en hulpmiddelen aengeweezen. (r). Dan men zou de rede wederom al te veel eer aendoen , wanneer men zich verbeeldde , dat wy dezelvde dingen zouden gezegt hebben , wanneer wy geheel aen ons zeiven gelaeten waeren, en nooit van de openbaering der christenen gehoort
hadden. Hieraen zal niemand twyffe-
len , die met de zeedenkundige fchrivten der Heidenfche Wysgeeren raedpleegt. —
Hoe zwak en onvermoogende waeren de drangredenen , met welke zy de betrachting der Deugd aenpreezen ? Zy
waeren doorgaensch ontleend van de inwendige fchoonheid der deugd , van het
eerbaere , van het voordeelige. Maer
van welk een gering vermoogen zyn deeze befchouwingen , om hollende drivten te be-
teu-
00 ii.'Deel, Hoofilft, xvi en xvii.



NATUURLYKEN GODSDIENST. H. BOËK. 75
teugelcn. i Van het Goddelyk ongenoegen fpreeken zy in het geheel niet. Gods heilige afkeer van het kwaede werdt nimmer als eene drangreden voorgeftelt , om den menfchen eenen haet tegen de ondeugd in te boezemen. plato fprak
wel van God naertevol^en ; maer hier over drukte hy zich zo donker en verward uit , dat niemand hem verftaen konde. — De leer van eene toekoomende vergelding, in het volgend leven , verfchaft eene der krachtigfte drangredenen , tot het naelaeten van het kwaed , en het betrachten van het goede. (s). Maer van dit allergewichtigfte leerüuk waeren de Heidenfche Zeedenmeesters geheel onkundig , of op zyn best waeren zy 'er over in twyffel. (t). —
Het ontbrak ook der Heidenfche zeedenk unde , aen genocgzaeme hulpmiddelen. De Wysgeeren wisten niets
van eenig belang aen te wyzen , het welk de menfchen in Ihet kon Rellen, om de verkeerde neigingen van hunne harten te verbeteren , en de kracht van het zedelyk bederv te dwarsboomen. Zy erkenden de verdorvenheid van onze harten , zy beklaegden 'er het menschdom over , maer
O) II. Deel. p. 401.
CO KorJceUv van den Godsdienst. 1. c. p. 97. mi .. III. deel,



7<6 OVER. DE ONGENOEGZAAMHEID VAN DEN
zy lieten hetzelve hulpeloos liggen. t Trouwens zy waeren onkundig , omtrent den oorfprong van het zeedelyk kwaed , en voor hem , die de oorzaek van het kwaed niet weet , is het ondoenlyk , om middelen ter verbetering aen te wyzen f¥).
§. 182.
De onvolmaektheid der Heidenfche zee den, leer is een allerduidelykst bewys, voor de ongekoegzaemheid van den na-
TÜUKLYKÏN GODSDIENST.
Hoe gelukkig waeren de poogingen der fehranderfte menfchen , die zich, met infpanning van alle hunne vermoogens , en met eenen onvermoeiden yver , op de zeedenkunde hebben tocgelegt ? welke geringe vorderingen hebben zy gemaekt, in deeze zeer gewichtige en zeer aengelee-
gene zaek ? Wanneer wy alleen aen
ons zeiven waeren overgelaeten , zouden de wyste mannen onder ons, op zyn allerbest genoomen , op zoortgelyk eene wys gedacht en gefprooken hebben. Niemand, kan het derhalven betwisten , dat
de
00 J. c. p. 103.



NATUURLEKEN GODSDIENST. II. BOEK. 77
de rede alleen niet toereikende zy, om
ons een volleedig bericht te geeven van
onze Verplichting , en dat gevolgelyk de
NATUURLYKE GODSDIENST, Ook in dit Opzicht , ONGENOEGZAEM Zy.
ZESDE HOOFDSTUK.
de reden i.aet ons geheel onkundig omtrent het hoogste goed. zy leert ons niet,
waerin het weezenlyk geluk van eenen mensch geleegen zy, noch welke middelen wy moeten aenwenden , om het zelve deelachtig te worden. dit is een vyfde eewys voor de ongenoegzaem heid van den natuurlyken godsdienst.
§• I83.
De Vraeg , waerin bejtaet het hoogste g o e d j en wanneer is een mensch waerlyk gelukkig ? deze vraeg is van zeer veel aenbelang.
Indien 'er eenig ftuk van onderzoek is,
ui. deel.



73 OVER DE ONGENOEGZAAMHEID VAN DEN
acn het welk den mensch by ukneemenhcid veel gclecgen is , het is de ]cer
van het houcstc goed. • Elk een
men:ch heefc eene natuurlyke zucht , om gelukkig te wezen. Nergens is hem der. halven meer aen geleegen , dan dat hy weete , waerin het waer geluk beftac , en welke weegen hy moet inflaen , om
hetzelve deelachtig te werden. Het
vooruitzicht , om zyn geluk te bevorderen , is het bcginfel , het welk
hy bedoelt , in aile zyne daeden.
Wanneer hy in dit gewichtig ftuk dwaek, en eenen verkeerden weg inflaet , bedriegt hy zich geweldig.
Dit is ook de rede , dat de grooti'te verftanden van alle tyden , over dit ftuk, ernftig gedacht , en 'er zich , met alle hunne vermoogens , op toegclegt hebben , om deeze zeer aengelcegene vraeg te
beantwoorden. En hoe zyn zy ge-
ilaegt ? allerongelukkigst.
§ 184. •
Het licht der natuur is niet in Jlaet , om ons te ontdekken , waerin het hoogste goed leftae , en hoe hetzelve kunne verkreegen worden.
Raed-



natuurleken godsdienst. II. boek. 79
Raedpleegen wy wederom , met de fchrivten oer beroemdlte mannen , onder ds Heidenfche Wysgeeren , en wy zullen zeer fpoedig ontdekken , dat zy , ook in dit zeer gewichtig ftuk , ten eenenmael onkundig waeren. —— Ik heb deeze ltelling , welke voor de rede alleszins vernederende is , reeds elders met opzet betoogt, (v). Voor tegenwoordig zal ik het een en ander , Hechts kortclyk en met een enkel woord, aenmerken.
Het was den Wysgeerca zeer eigen , dat zy , in zaeken van het allerukeritebelang , geweldig va©, elkander verfchiU
den. ~ Maer in geen ftuk was deeze
verfcheidenheid zo groot , als in dat van het hoogste goed. varro telt niet minder dan 233 verfchillende gevoelens cp. Zulk eene vcrbaezende verfcheidenheid van gevoelens , is zeekerlyk een onloochenbaer bewys van duisterheid en onkunde. — Hoezeer openbaert zich hier de zwakheid der menfehclyke rede ? —— De Wrsgcerem bepaelden zich alle tot niets betekenende , en zommigen zelvs tot zulke buitenfpoorige dingen , dat zy zich hadden behooren te fchaemen , dezelve te noemen, socrates ftelde het hoogste
00 c ii Deel I Stuk p. f66j*m I 311. deel,



gO OVER de ongenoegzaem heid VAN D2N
goed in de weetenfchap ; aiustotelïs in de deugd , de gezondheid en andere lichaemelyke voorrechten; zeno in te leren volgens de natuur ; solo.n in het genot van de zichtbaere dingen ; de beestachtige epicurus, in het breideloos genot der vlcefchelyke wellusten enz.
Maer hebben deeze 'er zich wel opzettelyk op toegelegt , om naer het hoogde goed onderzoek te doen ? Kunnen wy hunne gezegdens wel , voor het uiterfte vermoo-
gen der rede, houden? cicero
en seneca hebben 'er althans , met voordacht , hun werk van gemackt , maer zy zyn niet beeter geflaegt , dan hunne
Voorgangers, De eerste zette 'er.
zich toe , om een werk te fchryven , . owr de einiem van goed en kwaed , het welk uit vyf boeken beftaet. Zyn oogmerk was , om zyn Vaderland te verryken , met eene opgaev van het geen de meest beroemde Wysgeeren der Grieken , omtrent dit gewichtig ftuk , gezegt hadden. Wie kan nu anders verwachten , dan dat hy , in dit werk , zal aenwvzen , waerin het hoogste goed van de.i maascb. geleegen zy ? Maer by naeder oaierzosk , vinden wy ons ten eeneamael te leur geleld. Ia het e:rsïe
Boek



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. 2CES. 8l
Boek befchryvt hy de leer van epicurus , volgens welke het hoogste goed in het vermaek geleegen is , met zeer veel welfpreekenheid. In het tweede wederlege hy dit gevoelen. In het ■ derde .(telt hy het begrip der stoicynen voor. In het vierde wederfpreekt hy dit ftelfel. En in het vyfde verklaert hy zich voor de denk wys van aristoteles , welke weinig meerder aendacht verdient , dan de andere gevoelens. Van God , en het toekomend leven , ondertusfehen , wordt geen enkel woord gefprooken. Daeraen had de groote man niet eens gedacht. —> seneca ichrecv eene opzettelyke Verhandeling , ovsr het gelukkig Leven , behelzende niet minder , dan 32 Hoofdftukken. Zyn oogmerk was , volgens zyne eigene verklaering , te onderzoeken , I.oe wy tot de bezitting van eene altoosduutende Gelukzaeligheid koomen kunnen. —— In dit werk , zou men denken , zal men zeekerlyk aenmerkelyke ontdekkingen vinden, omtrent het hoogfte goed , en , zo wy hier wederom te leur gefield worden , mag men wel befluiten , dat wy nergens by de Wysgeeren zullen te recht koomen. En wat vinden wy 'er ? geen enkel woord van God , van zyne gunst , van den toeftand des volgenden levens ; niets 111. deel. F



82 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
van al dat geen , het welk men met reden verwachten zoude ; niets , dan eene zeer fchraele redeneering , welke met eenige goede fpreuken vermengd is , over het begrip der stoicynen , volgens welke het waere geluk van eenen men^ch daerin beftaet , dat hy in alles onver-
fchillig zy. .
Welk eene vernederende proev der zwakheid van de menfchelyke rede ? welk een overtuigend bewys , dat het licht der natuur niet in ftaet zy , om het hoogfte goed te ontdekken , en dat derhalven de natuurlyke godsdienst, ook wederom , in dit opzicht , oncenoegzaem zy.
ZEVENDE HOOFDSTUK.
de rede is geheel onkundig van den weg der verzoening. dit is een zesde bewys voor de ongenoegzaemheid van den maïuurlyken godsdienst.
§• 185.
De verzoening maekt ent der meest
wee-



NATtrURLYKEN GODSDIENST. II. EOEK. 83
weézenlyke leerftukken van den godsdienst uit. Maer 'er is niets i
waer omtrent de rede minder weet , dan omtrent dit allergewichtigst onderwerp.
Dat alle menfchen zondaers zyn , heeft
geen betoog noodig. Wie is 'er ,
onder de kinderen der menfchen , die aen het oogmerk van zyne fchepping , in alles 9 en volkoomen beantwoordt ? die altoos , in alle opzichten , zynen plicht betracht ? wie is 'er , die , door zyn geweetcn , niet befchuldigd wordt , dat hy geduurig , en by aenhoudenheid , overtreeding by overtreeding voege ? Elk vergelyke de gedachten van zyn hart , de woorden van zyne lippen , en de daeden van zyne bedryven, met die zeedenEeer, welke wy voorheen hebben voorgeftelt , O) eri met de uitfpraeken van de wet der natuur ; en hy zal erkennen moeten , dat zyn gedrag eene aeneenfehakeling zy van overtreedingen.
Vooral moet elk zyne aendacht bepaelen , by zyne inwendige bedryven , by zyne gedachten , geneigdheeden , begeertens en bedoelingen ; en hy zal erkennen moeten , dat zy op verre na zo rein en
O) II Deel. Hoofdft. XI. in. DEET.. F ?.



§4 OVER DE ONÜENOEGZAEMKEID VJtN DEN
zuiver niet zyn , als de Wet der Natuur vordert. Welk eene ontelbaere meenigte van zonden worden 'er bedreeven , met gedachten en begeertens , fchoon zy niet altoos tot openbaere euvcldaeden uitbarsten ? Laet ik deeze Helling , opdat
het des te klaerer blyke , dat wy alle de Goddelyke gunst verbeurt hebben , een weinig naeder aendringen.
De Wet der Natuur gebiedt ons , om god , onzen Schepper en Weldoener , boven alles , lievtehebben , en zyne eer te bevorderen. Elk doe zichzelven derhalven de volgende vraegen : Heb ik altoos God en zyne gunst gefchat boven alles , het welk kan gedacht of genaemd worden ? heb ik altoos , met dien eerbied , met dat ontzach , met die dankbaere gevoelens , aen God gedacht, en van hem ge» fprooken , welke ik aen den weldaedigen Maeker van myn weezen verfchuldigd ben ? Heeft de vrees voor, het vertrouwen op, en de onderwerping aen God , altoos in myn hart geheerscht, en heb ik deeze gevoelens , in alle gevallen , met myne woorden en daeden , openbaer gemaekt ? Heb ik altoos , uit aenmerking der Goddelyke Majesteit , in eene eerbiedige bekommering , geleevt , om tog niets te doen . het welk Gode onaengenaem wee-



NATUURLEKEN GODSDIENST. II. BOEK. gj
zen zoude ? heb ik my , ook in de zorgelykfte omltandigheeden , en in de meest nypende gevaeren , gerust verlaaten op de Goddelyke voorzorg ? heb ik altoos berust in de fchikkingen der Voorzienigheid ? heb ik my zelvs het verdrietelyke en alle tegenfpoeden , zonder eenigen weerzin , laeten welgevallen ? — De Wet der Natuur gebiedt ons , om elk van onze medemenfchen liev te hebben , als ons zeiven ; ieder vraege zich derhalven : heb ik altoos , overal , en in alle gevallen , zo met mynen naesten gehandelt , als ik zou begeert hebben , dat men met my handelde , wanneer ik in hunne plaets verkeert had ? heb ik nooit iets verzuimt , om het weezenlyk geluk van mynen Broeder , waer ik kon of mocht , op alle wyzen , te bevorderen ? heb ik, aen allen menfchen, die plichten van goedwilligheid , van dienstvaerdigheid , van befcheidenheid , van belangeloosheid , van medelyden , van grootmoedigheid beweezen , tot welke ik , uit kracht van de Wet der Natuur , verbonden ben ? — De Wet der Natuur gebiedt ons , dat wy ons eigen geluk bevorderen zullen , en op alle wyzen zorg draegen , voor den weiHand beide van onze lichaemen en zielen. Elk vraege zich derhalven : heb ik altoos ni. deel. F 3



8<5 over de ongenoegzaemheid van den
aen die verplichting beantwoordt ? heb ik: 'er my op ; toegelegt , om myne redelyke vermoogens te befchaeven , om myne verkeerde geneigdheeden tegen te fïaen en te overwinnen ? heb ik my behoorlyk gewacht van , en gewaepent , tegen alle verzoeking ? waeren myne hartstochten , in alle gevallen , wel geregeld ? heb ik my zorgvuldig gewacht van die ondeugden , welke gefchikt waren , om den welvaert van myn lichaem , en de rust van mynen geest , te verwoesten en te verflooren ?
'Et is niemand onder de kinderen der menfchen , die zich deeze vraegen doen kan , zonder dat hy genoodzaekt zy te erkennen : ik ben een groat zondaer , ik heb de Wet der Natuur , duizende en duizende maelen overtreeden , de duizenden vermeenigvuldigd.
Deeze verneederende waerheid hebben ook de Heidenen openlyk beleeden en erkent , dat 'er niemand leeve , zonder zonden.
Uit hoofde van onze zonden', zyn wy de voorwerpen van den Goddelyken toorn , en gevolgelyk is 'er eene verzoening noodig.
De allerhoogfte God , die ons , uit kracht van zyne goedheid . de Wet



KATUURLYICEN GODSDIENST. II. BOEK. 87
der Natuur heeft voorgefchreeven , opdat wy weeten zouden , welke daeden , met zynen wil en met onze natuur overeenkoomcn , heeft , uit hoofde van zyne Heiligheid , eenen natuurlyken afkeer , van alle ondeugden , en , van weegen zyne rechtvaerdigheid , kan hy niet nalaeten , den overtreederen van zyne wet, zyn Heilig ongenoegen , door geduchte ftraffen , te doen gevoelen (*). Ja Gods
onafhangelykheid zou verwoest WOr-
dcn , indien cenig fchepzel zich ongeftrafc tegen hem en zynen wil verzetten konde. Wy hebben deeze zaeken reeds
voorheen met opzet behandelt , en ter gelyker tyd beweezen , dat de strafvergeldende rechtvaerdigheid Gode , niet willekeurig , maer noedzaekelyk zy.
Niets is 'er derhalven blykbaerer , dan dat wy , door onze wangedraegingen , de Goddelyke gunst verbeurt hebben , en dat 'er niets noodzaekelyker zy , dan dat wy
met God verzoend worden. Dit
alles leert ons de rede; maer op den minsten ftap , welken wy verder doen , om den weg der verzoening naer te fpoo-
O) i Deel. p. 390— ht. DEEL, F 4



88 OVER DE OKGENOEGZAEMHEID VAN DEN
ren , laet zy ons alleen ftaen , en alles worde even donker.
S. 186.
Be rede weet niets, voljlrekt niets, van den weg der verzoening,- nergens is zy meer onkundig in , dan in deze gewichtige zaek , by welke het menschdom zulk een oneindig belang heeft.
vergeeving ïs de naefte weg, om ia de Goddelyke gunst herlteld te worden. Een zoon onder ons menfe-hen mooge zvnea Vader nog zo zeer vertoornt hebben , het Vaderhart wordt ten laetüen vermurwd , de lievderyke Vader vergeevt zynen zoon , hy omhelst en bemint hem
als te vooren. Laeten wy God ,
den Vader van het menschdom , zegt daerom de rede, om vergeeving bidden ; misschien zal hy ons genadig zyn , ons verfchoonen van de itraffen onzer waDgedraegingen , en ia zyne gunst herftellen.
Het blyvt eenvouwig by misschien; maer , in eene zaek van zulk een oneindig aenbelang , dienden wy wel genoegzaem verzeekering te hebhen. Hoe ramp. zaelig was onze toeltand , wanneer wy
on§



NATUURLEKEN GODSDIENST. II. SOEK. 8j?
ons in dit misschien bedroogen hadden , en , in bet volgend leven , in onze verwachting wierden te leur gefteld !
Maer zou men niet eenen ltap verder kunnen doen , en het voor waerschynlyk houden , dat God vergeeving fchenr ken zal , aen den geenen , die hem daerom bidden ? Het licht der natuur fchynt ons vry wat aenmoediging te geeven. Wanneer wy in overweeging neemen de goedheid van God , de blyken zyner lievde , welke over alle fchepzelen verfpreid zyn , zyne barmhartigheid , het teeder medelyden , het welk hy heeft met allen Ongelukkiger! , en vooral zyne lang moedigheid, door welke hy de grootfte der zondaeren dracgt , en met allerlei weldaeden overlaedt ; wanneer wy deeze Goddelyke Eigcnfchappen in overweeging neemen , koomt het ons zeer aenneemenlyk voor , dat God geneigd zy zich aen den
menfchen verzoenbaer te betoonen.
Het is zo ; maer hoe veele bedenkingen, en welke groote duilterheeden blyven 'er nog overig ? Wanneer men als eene waerfchynlyke veronderRelling aenneemt , dat God de zonden vergeeven zal , dan moeten nog de volgende vraegen , in elk een denkend gemoed , opryzen , zonder
iii» deel. F t



90 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
dat de rede 'er een eenige kan beantwoorden : „ zal God alle zonden ver,, geeven , of de meeste of fiechts eenige weinige ? zal deeze vergeeving zich bepaelen tot mindere overtreedin„ gen , of kunnen de fnoodften der men„ fcrien ook al op genaede hoopen ? Op welke voorwaerden zal deeze vergeeving gefchieden ? zal God ook vergoeding aen zyne gefchondene eer vor„ deren ? zo ja , waerin zal die ver„ goeding beftaen ? door wien , en op welk eene wys , zal deeze vergoeding gefchieden ? waeraen zal elk voor zich „ weeten , dat hy deel hebbe aen de „ vergeevende genaede ? zal God , wan„ neer hy ons de zonden vergeeven heeft, „ zo veel genoegen neemen in onze onvolmaekte gehoorzaemheid , dat wy deswege op belooning , in het volgend „ leven , hoopen kunnen ? enz." Op alle deeze vraegen , vraegen van het alleruiterfte belang , weet de rede niet te antwoorden. Zy zyn boven het bereik van het natuurlyk veritand , en niet alleen dit, maer het hangt van den mensen niet af , om over het een of ander eenige uitfpraek te doen. De misdaed is tegen God bedreeven , de mensch is te onkundig en te partydig voor zyn eigen belang ,



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. Qï
Jang , dan dat hy over deeze zaekea zoude kunnen oordeelen. Het ftaet alleen aen den Goddelyken Rechter , wiens wetten fchandelyk overtreeden zyn , om te oordeelen , wat 'er in dit geval kan en behoort gedaen te worden.
Maer hoe zeer men de vergeeving als mogelyk en waerfchynlyk mooge aenmerken , wanneer men de zaek befchouwt, van de zyde der Goddelyke goedheid, barmhartigheid en langmoedigheid, zo drae denkt men niet aen Gods
heiligheid en r e c h t v a*e rdigheid ,
aen zynen volmaekten afkeer van alle zeedelyk kwaed , aen de üraffende vergelding , door welke hy zynen afkeer van de ondeugd openbaeren moet , aen den verfoeilykcn aert der zonden , en de beleediging der Goddelyke Majesteit , welke daerin ligt opgeflootcn ; zo drae befchouwt de rede de zaek niet van deezen kant , of zy kan niet anders dan dit befluit opmaeken : de verzoening met God , en de vergeeving der zonden is buiten hoop.
$. 187.
Het natuurlyk verftand kan ons wel verfcheidene bedenkingen aen de hand gee-
iii. deel,



0 2 OVER DE OKGENOEGZAEMHEID VAN DEN
ven , welke in den eersten opflag al vry wat aendacht fchynen te verdienen ; maer wanneer men de zaek wat meer van nahy befcliouwt , vinden wy ons geheel te leur geftelt.
Imand , die zich bedaerdelyk zette , om over de hoogst noodige verzoening met God te denken , zou gereedelyk op de volgende gedachten koomen kunnen. — Zyn onze overtreedingen indedaed zo affchuwelyk in Gods oogen , dat hy dezelve , naer aen rykdom zyner barmhartigheid , niet zoude kunnen en willen vergeeven , zonder voldoening aen zyne eer ? hy is de weldaedige Vader van het menschdom , en zou een Vader zynen zoon niet vergeeven ? Door de zonden berokkenen wy
ens eigen ongeluk , het natuurlyk kwaed is in dat leven een gevolg van het zeedelyk kwaed. Zou men daerom de onheilen , welke in dit leven de natuurlyke gevolgen zyn van de ondeugd , niet als genoegzaeme vergeldingen van onze wangedraegingen kunnen aenmerken , zonder dat wy , in het volgend leven , voor meerdere Jtraffen te vreezen hebben ? Zou men ook het kwaed
herjlellen kunnen ? zouden wy ons ook , met een volgend gedrag , met eene verbeterde levenswys 3 dermaett by God kunnen
veraen-



NJLtnUftXïKBN godsdienst. II. eoeic. 93
veraengmaemen , dat hy onze voorige overtreedingen gunstig over het hoofd zag ? —— Althans het berouw over de zonden fchynt een zeer gepast en genoegzaem middel , om God te beweegen , dat hy ons de zonden
vergeeve. God is oneindig wys en zou
hy dan geen middel kunnen uitdenken , om met zondige menfchen op zulk eene wys verzoend te worden , dat tevens de eer van zyne majesteit, en het gezach van zyne wetten , gehandliaevd worden ?
In den eersten opflag , Ichynen deeze bedenkingen al vry wac goeds te beloo-
ven. Maer laeten wy dezelve eens
wat meer van naby belchouwen. Zyn onze overtreedingen , dit is de eerste bedenking , indedaed zo affchuwelyk in Gods 00gen , dat hy dezelve , naer den rykdom zyner barmhartigheid, , niet zoude kunnen en willen vergeeven , zonder voldoening , of vergoeding aen zyne eer ? —,— Maer men heeft maer een weinig dieper door te denken , om den verfoeilyken aert der zonden optemerken , en de beleediging der Goddelyke Majesteit , welke
in dezelve ligt opgeflooten. Elk eene
zonde , elk eene overtreeding van de Goddelyke wet , hoe gering zy ons ook mooge voorkoomen , is indedaed niets minder , dan eene openbaere verlochening
van



04 over de oncenoegzaemheid van 0£S
van Gods gezach en Oppermajesteit , zy is een bl^k van eene hoogst gaende kwaedaertigheid , daer een bewcldaedigd redelyk fehepfel zich niet wil fchikken, naer den wil van zynen goedertierenen Maekef en getrouwen Onderhouder. Zy is eene verbreeking van de eeuwige regelen der rechtvaerdigheid , welke in de natuur der zaeke zelve gegrond zyn. Zy is eene onderneeming van het fehepfel , om de afhangelykheid van den grooten Schepper aftefchudden. Zy is eene irgewikkelde verwerping des rechtmaetigen gezachs van den grooten Opperheer der waereld. Zy is eene blykbaere befchuldiging van Gods zeedelyke Volmaektheeden ; en elk , die zondigt , gedraegt zich zo , als of hy God niet bekwaem oordeelde . om de waereld te bellieren , en als of God wetten maekte , welke in zich zeiven onbjllyk waren , of immers niet gefchikt om door redelyke fchepzelen gehoorzaemd
te worden. Door onze onderwerping
aen Gods wetten te weigeren , trekken wy zyne alomtegenwoordigheid in' twyffel j of , indien wy dezelve erkennen , is de terging des te affchuwelyker , omdat wy hem in zyn aengezicbê befpotten. Hoe affchuwelyk is der-
balven de zonde , en hoe zeer wordt
God



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. 95
God door dezelve beleedigd ? vooral wan* neer wy Gods oneindige Hoogheid in overweeging neemen. Elk eene beleediging immers wordt vergroot , naermaete der waerdigheid van den beleedigden perfuon , en de geringheid van den beleediger ; 'er is geene beleediging , in affchuwelykheid, gelyk aen die geene , welke der Goddelyke Majesteit , door de 3eDhoudende tergingen van haere beweldaedigde fchepzelen , wordt aengedaen.
Daer nu de zonden zo verfoeilyk zyn, in haeren eigenen aert , en zulk eene tergende beleediging der Goddelyke Majesteit in zich fluiten , hoe zal men zich dan kunnen inbeelden , dat de Opperfte Rechter dezelve , als waeren het kleinigheeden , en geringe misftappen , zal over het hoofd zien en vergeeven ?
God is wel de goedertieren Vader van het menschdom. Maer hoe meer hy ons beweldaedigt heeft , hoe grooter ook onze fchuld is , hoe onverfchoonbaerer onze
overtreedingen zyn. Een vader ver-
geevt zynen zoon , hst tederlievend Vaderhart laet zich ligtelyk vermurwen. Maer God moet , in ons geval , niet befchouwd worden , als de lievderyke Vader , maer als de beleedigde Rechter van menfchen , die het gezach van zyne
m. DEEL.



gó OVER DE ONGENOEGZAEMKEID VAN DEN
■wetten verlochent hebben. . God ij
de Regeerer van het gansch Geheelal , de Wetgeever en de Richter van zyne redelyke fchepfelen. Nu is het oogmerk Van elk eenen verftandigen Regeerer , om de menfchen, door het voorfchryven van zeekere Wetten , by hunnen plicht te houden. Tea dien einde moeten de Wetten , door het bedreigen van zeekere ftraffen , geftaevd worden , in ftaet zyn , om de overtreeding geducht te maeken , opdat een ieder van ongehoorzaemheid worde afgefchrikt.- Verbeelden wy ons nu eens voor een oogenblik , dat God aen het menschdom eene algemeene kwytfchelding vergunde , zonder eenig blyk te geeven van toorn en misnoegen over onze wangedraegingen , zouden wy 'er dan niet tevens by moeten denken , dat hy onverfchillig zy over onze daeden ? dat hy geenen natuurlyken afkeer nebbe van bet zeedelyk kwaed ? of dat het hem aen de macht haepere , om de rechten van zyne Majesteit te handhaeven ?
Een Rechter onder de menfchen kan van zyn recht afftaen , hy kan den geeuen , die zich aen gekwetfie Majesteit hebben fchuldig gemaekt , kwytfchelding verleenen. Maer dit kan , in den Opperften Rechter, geene plaets hebben , omdat
by >



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. DOEK. ryj
hy , langs deezen weg. zyne rechtvaerdicheid verlochenen zoude ; en dit is volftrekt onmoogelyk , omdat hem de rechtvaerdigheid natuurl^- eigen is , en onaffcheidbaer behoort tot zyn weezen zelve. Hoe groot zyne goedheid ook weezen mooge , zy kan evenwel geen inbreuk maeken op zyne rechtvaerdigheid; ja het uitoeffenen van de rechtvaerdigheid , is indedaed het betoo-
nen van goedheid, (y). Er is
niets , het welk God beweegen kan , om een enkel flip van het geftrengfte recht aftewyken. „ Niets kan hem aftrekken van
onfchendbaer acht te flaen op de ge-
heiligde regelen van recht en billyk55 beid ; geen valsch begrip van zaeken
kan hem misleiden ; geene ongeregelde „ begeerlykheeden en drivten kunnen hem
aftrekken , en ter verkeerdheid weg„ fleepen ; geene byzondere belangen ,
geene hoop of vrees, voor gunst of „ ongunst van eenig weezen , kunnen hem j, vervoeren" (z).
Door de zonden , dit is de tweede bedenking , berokkenen wy ons eigen- ongeluk , het natuurlyk kwaed is , in dit leven , een
Cv) I Deel p. 395.
00 lel and Redem. I Deel p. 58,
I1T. DEEL. ©
\



O 8 OVER DE ONCENOEGZAEMHEID VAN DEN
gevolg van het zeedelyk kwaed. Zou men daerom de onheilen , welke in dit leven , de natuurlyke gevolgen zyn van de ondeugd, niet j als genoegzaeme vergeldingen van onze wangedraegingen , kunnen aenmerken, zonder dat wy , in het volgend leven , voor meerderej Jlraffen te vreezen hebben ?
Het natuurlyk kwaed is veelzins een gevolg van het zeedelyk kwaed. Gelyk de deugd , in veele opzichten , haere eigene belooning medebrengt , zo berokkenen wy ons zeiven , door de ondeugd, veelerley rampen. De ontucht , by voorbeeld , en de overdaed , hebben eenen hoogst nadeeligen invloed op de gezondheid van onze lichaemen , en op de gefteldheid van onze redelyke vermoogens. Door een deugdzaem gedrag , maeken wy ons geacht , en door de befcheidenheid bemind ; daer een man van kwaede zeeden , en een woest Karakter , zich veracht en gehaet maekt. (a).
Maer met dit alles is het geene algemeene waerheid , dat het natuurlyk kwaed, altoos en in alle gevallen, een noodzaekelyk
gevolg zy van het zeedelyk kwaed.
Dit heeft alleen plaets, in het overtreeden van die plichten , welke wy aen ons
zeiCO Voord. v. d. Go4sd. I Deel I Stuk p. 360.



NATUURLYKEN GODSDIENST. If. BOEK. 99
zeiven verfchuldigd zyn , zodat de zelvlievde ons gebiedt , om , ten deezen opzichte , de Wet der Natuur te gehoorzae-
men. (b). Door het veronachtzaemen
van die plichten , welke wy aen onzen naesten verfchuldigd zyn 3 benadeelen wy ons . in zo ver , als wy onze achting, en de toegeneegenheid van andere menfchen , verliezen. Dit verband , het
welk God zeer wysfelyk geltelt heeft , tusfchen het Natuurlyk en zeedelyk kwaed , is wel eene zeer krachtige drangreden , om ons van die ondeugden , welke ons ongelukkig maeken , aftefchrikken (c) ; maer daerom kunnen die onheilen , welke wy ons zeiven , door het verwaerloozen van zeekere plichten , berokkenen, geenszins als genoegzaeme vergeldingen van onze wangedraegingen worden aengemerkt.
Aen die zonden , welke onmiddelyk •tegen God begaen worden , is geen natuurlyk kwaed verbonden. Er zyn menfchen , die , zonder eenige vrees voor God , zonder de minste dankbaerheid voor zyne weldaeden , en zonder eenige tekenen van gehoorzaemheid aen zyne wetten, in allerley ongebondenheid 3 heenen lee-
f*3 II Deel Hoofdftuk 16. e CO H Deel HoofdSuk 17.
ÉI. DEEL. G 2



, 100 OVER DE 0NGEN.0LGZAEMHEID VAN DIK
ven , en , met dit alles, voorfpoedig zyn~>
in deeze waereld. =• Door het ovej-
treeden van die plichten , welke wy aen onzen naesten verfchuldigd zyn . bevorderen veelen hunnen tydelyken welvaert. Door onrechtvaerdigheid , list en bedrog , vermeerdert meenig mensch zynen ry k> dom; en de verachting, welke hy zichzelven daerdoor . veroorzaektis zeekerlyk geene genoegzaeme vergelding van zyn wangedrag. Een wel afgerichte bedrieger weet de onrechtvaerdigheid van zyne bandeliiïgen , door listigheid , te verbergen , en zo dezelve ontdekt wordt , zal het vermeerderen van zynen rykdom by hem overweegen., boven de verachting by andere menfchen. : Hoe kan daa het
natuurlyk kwaedbet welk met de ondeugd gepaerd gaet , als eene genoegzagme vergelding van onze wangedraegingen , worden aengemerkt ? Alle overtree¬
dingen , zou men kunnen zeggen , worden onmiddelyk ^eftraftdoor. de wroeging. -Deeze is de bittere en de. natyarlyfr vrucht van de -zeedelyke ongeregeldheid; Maer deeze wroeging zal niemand , , onder de - algemeene ItrafFen en genoegzaeme vergeldingen van onze wangedraegingen , rekenen kunnen , die in aenmerking neemt, dat de wroeging, in deeze waereld £.> Z bes



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. IOI
het minst gevoeld worde , door de grootfte ovei treederen , en dat dezelve verminderd , naermaete de boosheid van eenen mensch toeneemt.
Het is , uit de ondervinding , allerduidelykst , dat 'er , eerst na dit leven .
een tyd der vergelding volgen zulle.
Hier op aerde , is de ondeugd zeer dikwyls voorfpoedig , en meenigmael wordt de deugd onderdrukt. Dit hebben de Heidenen ook opgemerkt , fchoon de meesten van deeze waerneeming een zeer kwaed gebruik gemaekt hebben : want , in de plaets van 'er uit te befluiten , dat 'er een leven na dit leven te wachten waere , hebben zy 'er eene tegenwerping uit afgeleidt , tegen Gods beftaen en voorzienigheid. De ondervinding is , in dit
geval , zo algemeen en blykbaer , dat niemand , met eenigen fchyn van reden , beweeren kunne , dat de deugd en de ondeugd , hier op aerde , evenreedig vergolden worden.
Voeg 'er by , dat de onheilen , welke natuurlyke gevolgen zyn van onze I zonden , niet minder dan altoos geèvenreedigd zyn , naer de meerdere of mindere zwaerheid der overtreedingen. Dit kan een ieder zeer gereedelyk , en met weinig aendacht , in de lotgevallen der men*
in. deel. G 3



102 OVER BE ONGENOEGZAEMHEIÜ VAN DEN
fchen , opmerken. „ Zeer veele verdrie„ telyke gevolgen van het zeedelyk kwaed „ zyn niet zo bepaeldelyk , in het wee,, zen der kwaede daeden , gegrond , dat „ zy niet te gelyk afhangen van een „ groot aental zaemenloopende oorzaeken „ en omftandigheeden , uit welker fchik-.
king , eene onnoemelyke verfcheidenheid
van uitwerking in zoort , trap en ze,, kerheid , kan ontftaen. Is niet dikwyis „ eene ftap van onbedachtzaemheid , één „ verkeerd woord , één hartstocht , by ,, eenen anderzins braeven messch , voor „ achting en fortuin fchadelyker , dan
veele aenhoudende dwaesheeden , en „ ongerechtige handelingen by anderen ? 3, Is niet fomtijds één ontuchtig bedryv ,
voor iemands goeden naem en gezond„ heid , verdervelyker , dan anders veel „ foortgelyke en niet min zondige ? is „ alle vlaeg van ziedenden toorn , is ,, alle booze nydigheid , voor welftand 3, en levenaltyd even zeer verwoesten„ de ? volgt op ieder euveldaed , juist zo
veel ramp , als dezelve by mogelykheid
„ kan uitleveren ?" (d) Vermits 'er
nu j
00 De Uitmuntende Schryver der treffelyke Verhandeling over de ycrgeefykhctt der zende Utrecht 1778. P- 30, 31.



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. I03
bu , tot eene rechtvaerdige ftraf , ver» eischt wordt, dat het lyden aen de zwaerheid der misdaeden geëvenreedigd zy , zo kunnen die onheilen, welke uit de zonden, natuurlyk en van zelvs, ontftaen , niet voor genoegzaeme vergeldingen der zonden gehouden worden , en de befchouwing der Goddelyke Rechtvaerdigheid verzeekert ons, dat de huishouding der vergelding , eerst in het volgend leven , te wachten zy.
Het natuurlyk kwaed , het welk , uit onze wangedraegingen, van zelvs ontftaet , is geen genoegzaem blyk van den afkeer, welken God heeft van het zeedelyk kwaed. De gefchiedenisfen leeren het ons ook, dat het den hoogen Beltierer der waereld meermaeien behaegt hebbe , andere en willekeurige proeven te geeven van zyne ftraffende gerechtigheid. Vernielende plasres, gens , Itormen , fchrikkelyke overftroo„ mingen , aerdbevingen , . onvruchtbaere „, jaeren , befmettelyke luchtgefteldheeden , ten verderve van mensch of dierbaer vee, „ door welke de hand der Voorzienigheid „ den fterveling niet bedroeven zoude , „ zonder zyn fchuldig gedrag , zyn ech„ ter de eigene gewrochten niet van zyn „ verkeerd bedryf." COCO l c. 47- !
in. Deel. G 4



104 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
Wanneer wy de natuur der zonden op. Iet-e d gaen , worden wy gediongen te erkennen, dat de onheilen van dit leven geene genoegzaeme vergeldingen zyn van onze wangedraegingen , en dat God zyn rechtvaerdig ongenoegen over dezelve , eerst met nadruk , in het volgend leven betoo-
pen zulle. Geduurende eenen langen
tyd te leeven , in eene hebbelyke verachting van den Schepper en den Opperheeï der vyaereld , in eene geduurige overtreeding van zyne wetten ; een geheel leven door tc brengen, . in het hoonen van de Oneindige Macht , in het verfmaeden vaa de vlekkelooze Heiligheid, en in het verachten van eene onbefevbaere goedheid ; geene dankbaerheid te betoonen aen den besten Weldoener , geene gehoorzaemheid aen den opperüen Regeerer , geene eer aen, of ontzach voor , de allerhcogfte Majesteit ; wat is dit anders dan eene belediging van den Schepper zoj groot , en eene terging van den meest geduchten Rechter zo affchuwelyk , dat alle de onheilen van dit leven te zaemen genoomen geene ftraf kunnen uitmaeken , welke de allerminfte evenreedigheid heeft met de misdaeden ?
De hoofdfom der zaeken van al het geen Ha , omtrent deeze tweede bedenking, be-
re-



NATUURLYKEN GODSDIENST. II, BOEK. 105
redeneert heb , koomt , om het ter meerdere klaerbeid , met een kort woord te zeggen , hier op needer: — dat de natuurlyke ftraffen in dit leven niet algemeen zyn, — en dat 'er geene evenredigheid zy tusfchen het verfoeilyke van onze wangedraeging , en de onheilen , welke natuurlyker wys op fommige ondeugden in dit
leven volgen. Wanneer het gezond
verltand deeze beide aenmerkingen behoorlyk in overweeging neemt, kan het niet anders dan dit befluit maeken ; na dit leven , zal eerst de huishouding der vergelding volgen ; dan zullen onze wangedraegingen eerst in den eigenlyken zin geftrafe worden ; dan zal de Rechtvaerdige God eerst in vollen nadruk zyn ongenoegen , over het verachten van zyne wetten , openbaer maeken.
Wy gaen over tot de derde bedenking : zou men ook het kwaed herjtellen kunnen ? zouden wy ons ook, met een volgend gedrag, met eene verbeeterde levenswys, dermaete by God kunnen veraengenaemen , dat hy onze voorige qvertreedingen gunftig oyer het hoofd zag? — Deeze vraeg kan zeer kortelyk beantwoorde worden.
Wanneer wy de Goddelyke wet in alles volkoomen gehoorzaemen , dan doen wy niet meer dan onzen plicht ; derhalven
iii. deel. G 5



Iö6 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
kan de deugdzaemheid van., een volgend gedrag , voor de misdaeden van eenen voorigen tyd , met geene mogelykheid boeten. Verbeelden wy ons iemand , die
de eerde helft van zynen leevtyd , in eene onafgebrookene overtreeding der Goddelyke wetten , heeft doorgebracht , maer die , in het laetfte gedeelte van zyn leven , in alles gedaen heeft , het geen Gods wet van hem vorderde. Kan nu dit verbeterde gedrag voor de misdaeden van bet voorig leven boeten ? immers niet minder dan dit. Hy deedt op het laest dat geen het welk hy verplicht was , derhalven is en blyvt hy, van weegen zyn voorig wangedrag , aenfpraekelyk by den
Opperden Richter. Om 'er nu niet
eens by te voegen , dat 'er, onder alle de kinderen der menfchen, niemand zy , die zyn gedrag zodaenig verbeetert , dat hy de Goddelyke wetten, altoos, ia alle opzichten , en volkoomen , gehoorzaemt.
Onder ons menfchen kan 'er iets van dien aert plaets hebben. Het is meermaelen gebeurt , dat een wederfpanneling zich zodaenig , met een verbeeterd gedrag , by zynen Koning wist te veraengenaemen , dat de Vorst daerdoor bewoogen wierdt , om hem zyne voorige misdaeden te vergeeven. Maer hier uit,
kan



NATUURLYKEN GODSDIENST. H. BOEK. IO?
kan men geenszins befluiten, tot den Opperften Richter , omdat een wederfpannig onderdaen naderhand aen zynen Vorst weezenlyke dienften bewyzen kan , en zich daerdoor by hem veraengenaemen. Maer God is oneindig gelukzalig , en derhalven kannen wy hem geene dienften bewyzen , en langs deezen weg vergeeving erlangen. ,, Hoe zouden wy ons voorig
„ wangedrag kunnen herroepen, door zulke
dien Hen, welke wy de beledigde God„ heid mochten toebrengen ? hoe onze
fchuld , door zulke middelen , uitwis., fchen ? Kan God, in eenige voordee,, len , welke wy hem toebrengen ,
zoveel genoegen neemen, dat hy daerdoor j, zal bewoogen worden , om de eer zyner „ Majesteit , en de waerdigheid zyner
wetten niet te handhaeven ? om zynen ,, haet tegen onze voorige zonden niet „ openbaer te maeken ? om zich aen te „ ftellen , als of hy niet heilig en recht„ vaerdig waere , in. het wreeken van ,, het kwaed." (ƒ).
Het vierde heb ik, by eene voorige gelegenheid , reeds met opzet ter toetfe gebracht , (g) te weeten , dat het berouw over
(ƒ) Vuordeelen yan den Godsdienst II. Deel I. Stuk. p. ifii.
G?) i.' c. P. 251—
III DEEL.



*Ï08 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
de'zonden een zeer gepast en genoegzaem midvel weezen zoude , om God te beweegen, dat
hy ons de overtreedingen vergeeve. Voor
tegenwoordig zullen de volgende herinneringen genoegzaem weezen. — Dat de rede ons geeue de minfte gronden aen de hand geeve, op welke wy verwachten kunnen, dat de beleedigde Opper-Richter in ons berouw genoegen neemen zulle , en dat dit genoegen zo groot weezen zal , dat by ons de ftraffen , welke wy recht vaerdig verdient hebben , zal kwyt fchelden. 7 Dat de natuur der zaeke zelve s ons alle hoop geheel en al ontneemt. Door het berouw wordt het verfoeilyke der ondeugden, niet wechgenoomen, noch verminderd. Wordt een fchuldeifcher voldaen , wanneer de fchuldenaer berouw heeft over zyne moetwilligheid , met welke hy zyn goed verkwist heeft ? of zou een Koning de eer van zyne Majesteit, en het gezach van zyne wetten , handfcaeven , wanneer hy den boosaertigften wederfpannelingen genaede bewees , zo drae zy verklaerden berouw te hebben ? en zou de hooge God de zeedelyke orde , welke door de zonden gefchonden en verwoest werdt , langs deezen weg , bewaeren en handhaeven ? — Dat de reden niet in ftaet zy , om ons een betaemelyk berouw in



NATUURLYKEN GODSDIENST. IL BOEK. IQG
ie boezemen, daer zy altyd geneegen is, om onze fchuld te verminderen en te verbloemen. Dit leert elks ondervinding ten allerduidelykften , en , dat in ons geval zeer opmerkelyk is, Lord herbkrt de cherbüry, de vermaerde voorltander der ftelling , dat het berouw genoeg zy, om God tot vergeeving te beweegen ; dees edele Lord is 'er zo ver van daen , dat hy rechte begrippen van een waer berouw hebben zoude , dat hy de zonden, zoveel mogelyk is, verkleene. ,, Hy leert „ uitdrukkelyk , dat zulke menfchen niet „ ligtelyk moeten. veroordeeld worden , die „ tot zeekere zonden vervoerd worden , ,, byzonder van toorn en onkuiseheid, uk „ hoofde van hunne byzondere Jichaems„ gefteltenis. Zulk eene handelwys is ,. zy„ nes erachtens , niet minder buitenfpoo,, rig , dan dat men eenen waterzuchtige!?, „ van weegens zynen onophoudelyken dorst, „ of iemand , die door eene ilaepziekte -js „ aengetast , van weegens zyne loomheid, „ veroordeelen zoude ". (h). Eindelyk gefteld zynde , dat God , den berouwhebbenden zondaer , vergeeving kunne en wille fchenken , dan blyvt 'er.nog een allergewichtigste vraeg over. Zy is deeze , of God
• (70 1. cv p. ïöa. III. DEEX,



110 OVER DE ONGENOEGZAEMIIEID VAN DEN
verplicht zy eenen zondaer , die beronw heeft, vergeeving te fchenken ? dan of hy hem , niet tegenftaende een gevoelig leedweezen , even-wel ftraffen kunne, wanneer het hem goeddunkt ? In het eerfte geval, zou elk een berouwhebbend zondaer een onbetwistbaer recht hebben, op de Goddelyke gunst. Dit zal niemand beweeren. Welk eene evenreedigheid is 'er tog tusfchen het berouw en de Goddelyke gunst ? In het laetfte geval zou 'er nog eene nadere verklaering noodig weezen , om ons te verzeekeren , dat God den weg van genaede wille inflaen ? Welke gronden van zeekerheid zouden wy anders hebben , om te verwachten , dat God eiken mensch , die berouw heeft , werkelyk vergeeven zulle ?
Wy koomen tot de laetfte bedenking. God is oneindig wys ; zou hy dan geen middel kunnen uitdenken , om , met zondige menfchen , op zulk eene wys verzoend te -worden , dat tevens de eer van zyne mje'steit en het' gezach van zyne wetten %ehandhaevd worden ?
Nimmer kunnen wy ons te verhevene denkbeelden maeken, van Gods oneindige Wysheid. Het koomt ons kortzichtigen ftervelingen zeekerlyk niet toe, eindpaelen te ftellen , aen de uitgeftrektheid zyner opper fte



natuuulyken godsdienst. IT. boek. in
perfle Wysbeid. - Wanneer wy derhal.
ven de Goddelyke Wysheid op zich zelve aenmerken , zou men , ja , moeten befluiten , dat de verzoening mogelyk zy ; dat men Gods Wysheid bepaelen zoude, wanneer men beweerde , dat God geen middel konde uitdenken, om , met overtreeders van zyne wetten, verzoend te worden. > Maer de Goddelyke Wysheid
moet in het verband befchouwd worden, met de overige Volmaektheeden. Het is , uit dien hoofde, even zo onmogelyk, dat God, door zyne,wysheid, een middel zou kunnen uitdenken, om iets te doen , het welk met eene van zyne overige eigenfcbappen ftryden zoude, als het onmogelyk is , dat hy , uit kracht van zyn oneindig Alvermoogen , tegendrydige zaeken verrichten zoude.
Nu kan de reden niet bepaelen , of het vergeeven der zonden , met het verband der Goddelyke volmaektheeden, ftrydig zy, dan niet. — Zo ja, dan kan ook de Goddelyke wysheid géén middel ter verzoening uitdenken; niet omdat die wysheid bepaeld , maer omdat zulk een middel onmogelyk is. —- Zo neen, dan is
de verzoening mogelyk.
De reden , zeg ik, kan hier niets, met zeekerheid , bepaelen - omdat zy het verin, deel»



112 OVER DE ONGENOEGZAEMHEIO VAN DEN
band der Goddelyke Volmaektheeden niet kan doorzien, indien zy evenwel . .■ s bepaelen zoude , _ kan zy niet nalacten het meest naer de ontkenning heen te hellen. Dit weet zy , ■ dat God Heilig en . Rechtvaerdig zy , dat hy de eer van zyne Majesteit, en liet gezach van zyne wetten, moet handhaeven. Deeze overdenking geevt niet veel hoop , dat de Goddelyke Wysheid eenig middel zou wcetcn uittevinden om met zondaeren verzoend te worden « het welk , met het verband der overige Volmaektheeden, ftro.oken zoude , en by het welk vooral de Heiligheid en de Rechtvaerdigheid niet zouden verwoest, als meede het gezach' der Goddelyke Wetten ge.handhaevd werden.
Maer daerenboven , al kon ds Goddelyke Wysheid een middel van verzoening uitvinden , het zou met dit alles nog maer flechts by het mogelyke blyven. — Al kon de reden ons aentoonen , dat God met ons, behoudens het verband van zyne Volmaektheeden , konde _ verzoend werden , dan zoude zy ons nog geene gronden . van zekerheid kunnen aen wyzen , dat hy deezen weg
wilde inilaen. Wy zouden, ook in dit
geval , even zo onzeeker zyn , als een misdaediger , die weet, dat zyn Vorst de macht heeft, om pardon te verleenen , maer
nog



natuurlyken godsdienst. II. boek. II3
nog niets vernoomen heeft, het welk hem eenigen fchyn van hoop geevt , om te verwachten, dat het den Vorst behaegen «ulle , zich j ten zynen opzichte , van deeze macht te bedienen.
Alle bedenkingen derhalven , Welke de rede ons, omtrent den weg der verzoeking, aen de hand geevt, kunnen by naeder onderzoek , geen Heek houden. De rede laet ons verleegen , en de natuurlyke godsdienst, is ook in dit opzicht,
ongenoegzaem.
§. 188.
De Heidenen hebben ook , met woorden en daaden, verklaert, dat de rede, omtrent den weg der verzoening, ten eenenmatl on-
kundig zy.
De verftandigften onder de Heidenfche Wysgeeren hebben duidelyk geleert , dat het menschdom , door de zonden , de wraek der Godheid verdient hadde , en dat men de ftraffeloosheid van onze wangedraegingen niet beweeren konde , zonder Gods Rechtvaerdigheid en Voorzienigheid te
verlochenen. Maer meer wisten zy
niet , en nimmer heeft het iemand van hen ondernoomen , om een middel aen te
iii. deel. ü.



114- OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DÊN '
wyzen , door het welk fchuldige menfchen * met Gcd , zouden kunnen verzoend, en in zyne hooge gunst herfteld worden.
De verzoenende offeranden en andere plechtigheeden , welke de vastgeftelde Godsdienst der Heidenen voorfchreev, als gefchikte middelen, om zich, by de zogenaemde Goden, te veraengenaemen, en hunne gunst te verwerven , waeren van dien aert , dat iemand , die eenigszins nadacht 3 'er met geene mogelykheid, in berusten
konde. Trouwens, hoe zou de geluk-
zaelige Opperheer der -waereld genoegen neemen kunnen, in het flachten van zyne onfchuldige fchepfelen ? , wat evenreedigheid was 'er, tusfchen een handvol dierenbloed, en de affchuwelykheid der overtreedingen ? zou de rechtvaerdige Richter het dooden van een dier kunnen aenneeraen , als eene genoegzaeme voldoening ? werdt daerdoor zyne gefchondene Majesteit , in haere rechten , herfteld ? werdt daerdoor het gezach
van zyne wetten gehandhaevd ? De
Wysgeeren hebben daerom ook geleert , dat de misdaeden , noch door wasfchingen, noch door wierook , noch door dierenbloed , konden worden weggenoomen.
Ik zal dit Hoofd ftuk befluiten , met het zeggen van den Heer clarke: „ wanneer „ wy meer byzonder koomen naertefpooren ,
,» wel-



NATUURLYKEN GODSDIENST. II, BOEK. 115
„ welke verzoening God wil aenneemen , 3, en op wac wys deeze bevreediging ge„ maekt moest worden , zo ftaet alhier de 5, natuur ftil , en verwacht met ongeduld de 3, hulp eener byzondere Openbaering." (Q.
ACHTSTE HOOFDSTUK.
de wysgeeren der heidenen hebn e n de ongenoegzaemheid van den natuurlyken godsdienst openlyk beleeden.
Ons zeevende bewys , voor] de okginoegzaemheid van den natuürlyken godsdienst, ontkenen wy, uit de erkentenis der Heidenfche Wysgeeren zelve.
Dit bewys is van zeer veel gewichti Tot zulk eene erkentenis, zouden de Wysgeeren niet gekoomen zyn, indien zy 'er niet toe genoodzaekt waeren. Deeze menfchen lieten zich ongemeen veel voofftaen, op hunne wysheid en uitgebreide kutidigheeden , en hoe zeer diende het tot
0') clarke. 1. s. 2 Deel. p. ai8i III. DEEL. H *
§. 189.



IIÖ OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DIK
hunne verneedering , te moeten erkennen, dat hunne Wysheid, in een nuk van het alleruiterfte aenbelang, ik bedoel den Godsdienst , te kort fchoote ? — De belydenis derhalven der Heidenfche Wysgeeren, dat zy , omtrent de meest weezenlyke frakken van Godsdienst , niets met zeekerheid bepaelen konden , is een zeer beflisfchend bewys, voor de ongenoegzaemheid van den natudrlyken godsdienst,
§• 190.
Veel, en wel de meest beroemde, der Heidenfche Wysgeeren hebben hunne onkunde en onzcekerheid , omtrent de meest aengeleegene Jtukken van den Godsdienst , openlyk beleeden.
Het is myn oogmerk niet breedvoerig , en in alle de byzonderheeden, aentetoonen, omtrent welke Hukken van den Godsdienst de Heidenfche Wysgeeren verkiaert hebben niets , en omtrent welke, niets met genoegzaeme zeekerheid , te kunnen bepaelen. Alleenlyk zal ik eenige algemeene belydeDisfen van de meest vermaerde Wysgeeren opgeeven.
Zeer aenmerkenswaerdig is de belydenis van jakblicus. eenen Flatonifchen Wys-
geer



NATUURLYKEN GODSDIENST, II. BOEK. II?
geer in de eerfte eeuw , dat men, geen ander onderwys hebbende , dan dat der bloote rede , niet bepaelen kan , welk eene hulde men der Godheid moefte toebrengen. ,, Het is niet gemakkelyk te ., weeten , zegt hy, waerin God een wel„ gevallen neemt , ten zy wy zelve on„ middelyk door God onderricht, of door „ anderen , met welke God gefprooken s, heeft , onderweezen worden, of, door ,, het een of ander Goddelyk middel, tot
3, die kennis koomen. Kan men een
duidelyker belydenis der ongenoegzaemheid van den natlurlyken godsdienst, en der noodzaekelykheid van eene Openbaering verlangen ?
Voornaemenlyk zal ik my bepaelen by socrates , en van hoeveel aenbelang is niet het getuigenis van zulk eenen grooten man ? — 'Er _ is eene zeekere zaemenfpraek van deeten Wysgeer , met zynen Leer? ling alcibiades , in welke hy de zwakheid der menfchelyke rede, en de ongenoegzaemheid van den natuurlyken godsdienst, ronduit beleeden heeft. Deeze zaemenfpraek heeft plato, onderden t-ytel van alcibiades den tweeden, in zyne werken , bewaert.
(*) In viia pïTHiCOJi. c. 2ï. Hl. deel. H 3



II8 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
'Er zyn, in deeze zaemenfpraek , zees veele duiuerheeden , en onverftaenbaere dingen , lange uitweidingen, en zeer veel a
het welk niets ter zaeke doet. Ik zal
daerom eenvouwig den meest weezenlyken inhoud , by verkorting , voordraegen.
Het onderwerp der Verhandeling is het
gebed.
socrates op zeekeren tyd zynen Leerling alcibiades ontmoetende, die naer den Tempel gong , om de Goden te bidden , en ziende , dat de jongeling zeer ingefpannen van gedachten waere, zeyde tot hem , dat hy zeer veel reden had , om , by deeze gelegenheid , alle zyne aendacht zaemen te roepen , vermits men zich , door zyne gebeeden , veele onheilen konde op den hals haelen , en dat de dingen , welke de Goden ons , op onze gebeeden , fchonken , tot ons verderv konden uitloopen. Hy voegde 'er by , dac
dit alsdan niet alleen gebeuren konde , wanneer men badt om zaeken, welke in zich zelve nadeelig zyn , gelyk edipus bad , dat de Goden het zaed van tweedracht tusfchen zyne Zoonen zaeijen wilden, maer ook zelvs dan , wanneer men badt om dingen , welke men meent dat voordeelig
zyn. Wyders toont socrates zynen
Leerling aen , dat dit den mensch nood-
zae-



NATUURLEKEN" GODSDIENST. II. BOEK. I19
zaekelyk gebeuren moet , omdat hy, door pnweetenheid , zo verblind is , dat hy het kwaede zeer dikwyls voor goed aenziet.
Om alcibiades hiervan naeder te overtuigen , vraegt socrates ; cf hy zich niet verheugen zoude , wanneer die God , welken hy ging aenbidden , hem beloovde Heer van de ganfche aerde te maeken ? — De jongeling antwoordt ja, dat hy deeze belovte als eene- uitneemende
gunst zoude aenzien. Verder vraegt
socrates hem , of hy met genoegen fterven zoude , wanneer hy deze gunst verworven had , en of hy dezelve zoude aenneemen , offchoon hy verzeekerd was, dat hy 'er een kwaed gebruik van maeken zoude ? Deeze beide vraegen beantwoordt
alcibiades met neen. VVyders toont
socrates , dat alle ingebeelde voorrechten , welke de menfchen yverig najaegen , en van de Goden afbidden , zeer nadeelige gevolgen hebben kunnen.
Het befluit van dit alles is, dat niemand, dan met het uiterfte gevaer , bidden kan , omdat hy niet kan weeten , wat , in vervolg van tyden, voor hem een zeegen of een vloek weezen zal. Hierop, gaet hy over , om alcibiades te leeren , hoe hy bidden moest. Zyn onderwys beftaet in drie hoofdftellingen. Eerst pryst hy zynen
in. deel. H 4



120 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
Leerling een gebed , het welk een Griekse* Dichter voor zyne vrienden had opgeftelt, als een goed formulier aen , van deezeu inhoud : „ O Jupiter geev ons alles, wat ons „ goed is , het zy wy 'er om bidden of niet, ,, en weer alles van ons , het welk ons na-
„ deelig is , offchoon wy 'er om bidden". ■
Daerna beveelt hy hem, zich op de waere wysheid toe te leggen , "om te kunnen onderkennen , wat goed en wat kwaed
zy. Eindelyk leert hy hem , dat het
beste middel , om de gebeeden verhoord te krygen , daer in geleegen zy , dat men zich altoos omtrent Goden en menfchen betaemelyk gedraege. ——
Maer, dat voornaemenlyk tot my oogmerk dient , is het einde van deeze zaemenfpraek. —— socrates zynen Leerling , door de voorgemelde zwaerigheeden van het gebed hebbende afgelchrikt, het welk hy voorneemeDs geweest was te doen , voegt "er deeze woorden by : Wy moeten ,, derhalven den tyd aj wachten , dat wy kun„ nen leer en , hoe ons zelve ie. gedraegen, om-
„ trent de Goden en de menfchen. " ,
Maer, vraegt alcibiades, wanneer zai die tyd koomen , en wie zal de Leermeester weezen? —— Het is, antwoordt So-
crates , een die zorg voor. u draegt; maer
3, gelyk homerus verhaeli , dat min er va
y i .. " . . • • .
de



KATÜURLYKEN GODSDIENST. II. SOEK. I2r
», de nevels' van voor de oogen van diome, 3, des zo verdreev , dat hy Goden en mena, Jchen klaerlyk zien konde, even zo moet ,, ook de duisternis, welke . uw verftand,
beneevelt , worden weggenoomen, eer gy kunt
3, onderfcheidsn , wat goed e,n kwaed is." ,
Hier op zegt alcibiades: „Laet die toe„ koomende Leermeester de duisternis , en al 3, wat my meer hinderlyk is , uit mynen „ geest , verdryven. Ik ben gereed, om niets
te verzuimen van alles wat hy gebiedt , ,, wie hy ook weezen mag , als ik maer
beeter mag werden , dan ik ben."
Is dit niet eene allerduidelykfte belyde. nis , dat de rnenfchelyke rede tot den Godsdienst te kort fchoot , en da: het noodig was, dat Gpd iemand in de waereld zondt , om de duisternis van het menfchelyk verftand weg te neemcn , die pns de plichten van den Godsdienst moest leeren, en inzonderheid om recht te bidden?
Op eene andere plaets antwoordt socra?. tes aen euthydemus, nadat de laetfte gezegt had , dat hy zich aen de Goden zeer weinig liet geleegen liggen, en dat het hem leed deedt, dat niemand der menfchen de weldaeden der Goden , met be■taemelyke dankbaerheid, konde beantwoorden 3 „ Dit moet u niet leed doen , ö Euthyde3, mus , gy ziet immers , dat de God
iii. deel. H 5



122 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
van Delphos aen den geenen, die vraegen , hoe moet men de Goden veree„ ren , antwoordde , volgens de wet van
3, het land. Hoe zal nu iemand de
„ Goden beeter vereeren kunnen , dan op die wys , als zy zelve voorfchry„ ven ? - " (0-
Uit vergelyking van deeze beide plaetfen , blykt het allerduidelykst, dat s ocrates de volgende zaeken hebbe willen leeren : — dat de kennis der menfchen , in Goddelyke zaeken , zeer gering zy ; — dat het zeer te wenfchen waere , das 'er van elders een grooter licht verfchynen mocht ; — en dat men den Godsdienst , zolang dit licht ontbreekt , volgens de Godfpraeken , en burgerlyke wetten , moet inrichten.
§. 191.
Zulk eene erkentenis , van het ontoereikende der ' bloote rede, lag 'er ook opgeflooten, in de
veelvuldige vooryvendfelen van Goddelyke on-
derwyzingen.
Niets is • 'er gewooner , . by allerley foort van volkeren , dan zich op Goddelyke
on-
xenüI'HONi Memor. i. 4.



natuurlyken godsdienst. 17. boek. 123
(snderwyzingen te beroemen. Dit voor-
wendfcl diende tot een grondflag , voor de Godsdienüige plechtigheeden , als voor de
Wetten. Allerweege vindt men eene
zeekere veronderftelling , dat God zich , aen het menschdom , naeder geopenbaert hebbe.
Elk een volk onder de oude Heidenen, had zyne eigene gewoontens en Godsdienftige plechtigheeden , en men geloovde , dat de Voorvaders en de Priesters dezelve , op eene buitengewoone wys , van
de Goden ontvangen hadden. De zoge-
naemde Godfpraeken en Orakelen waeren verdichte Openbaeringen der Goden aen het
menschdom. De wichelary en de waer-
zegkunde had. haeren grondflag , in eene vaste overreding , dat de Goden den menfchen toekoomende dingen bekend maekten.
Dit had niet alleen plaets, by de oude Volkeren , maer nog ten huidigen daege is het , by alle naetien, een algemeen aengeuoomen gevoelen , dat God zich aen het menschdom geopenbaert hebbe. Niets is 'er gemeener , dan by de onderfcheidene volkeren zeekere gefchrivten te ontmoeten , welke zy als onmiddelyke onderwyzingen der Godheid zelve eerbiedigen.
Dat begrip is zo algemeen , dat ook mannen van beroemde Wysheid 'er zicfe
iii. deel.



Ï24- OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN D*N
van bedient hebben , om hunne inftellingen gezach by te zetten, numa pompi li us roemde op eene geheime verkeering met de Goden , toen hy den Godsdienst te Rome inftelde ; lycurgus beweerde , dat hy zijne wetten , welke hy aen de Lacedemoniers voorfchreev , aen de onderrichting van het Orakel te Delphos, te danken hadde: minos verzeekertlc den inwuonereu van het eiland Kreta, dat hy de wetten , welke hy hun gav, van jüpiter zeiven ontvangen had ; zo deeden alle de Wetgeevers , gelyk ook dc eerfte grondvesters Van Koningryken.
Het zal niet onvoegzaem zyn , dat ik, ter naedere opheldering van dit ftuk , de woorden van den geleerden Bisfchop warburton overneem : ,, De eerfte weg , dien de Wetgeevers infloegen, was eene zending en openbaering voor te wenden „ van zeekeren God , door wiens bellier 3, en op wiens bevel zy voorgaeven de „ Staetkunde , die zy wilden invoeren, ge„ vormt te hebben. Dus gaeven amasij 3, en mneves , Wetgeevers der ecyp„ ten a er en , van wien zich deeze ges, woonte over geheel Griekenland en Azie verfpreidt heeft , voor , hunne wetten van mlrcurius ontvangen te hebben; >i zoroaster, de Wetgeever der bak-
,, TRIAE-



natuurlyken godsdienst, IL boek- 12$
„ triaenen, en zamalxis de Wetge„ ver der geten van vesta; zathrau,, stes, de Wetgeever van de aripas-
pen van zeekeren goeden geest of s, genius. — rhadamantus en minos,
de Wetgeevers van krete, en lykaon „ van arkadie, gaeven eene onderhande„ ling met jupiter voor. triptole,, mus , de Wetgeever der atheners, j, beweerde door ceres verlicht te zyn; „ pythacoras en zaleucus, die de
wetten voor de krotoniers en lok„ riers maekten, fchreeven hunne inzet„ tingen aen min er va toe; lycurcus „van spar te zeide j dat hy onder het „ bellier van apollo te werk ging ; en „ romulus en numa beweerden te ko-
me , dat zy onder het geleide van „ kon sus en de Godin eg er ia leevden. „ Om kort te gaen , men vindt naeuwlyks „ van eenen ouden Wetgeever gewag ge„ maekt , die geene openbaering of zeeke» „ ren Goddelyken byftand voorwendde. — „ Den zelvden weg floegen ook de Grond„ leggers in van de groote uitgebreide Ryken, i} gelyk de Heer wilhem tempee ze „ noemt. Dus werdt de eerfte der Chinee„ neefche Alleenheerfcheren , fagfour of
fanfur , de zoon des Hemels genaemd , „ omdat hy , gelyk ons de Je/uiten zeggen,
III. DBËX,



I2Ó OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
,, voorgav daeraen verwandfchapt te zym De Koninglyke Gedenkfchrivten van perü onderrichten ons , dat de Grondleggers ,, van dit Ryk waeren mango kopak, ,, en zyne Vrouw koya mama, die ook ,, zyne Zuster was, welke zich den zoon ,, der zonne noemde, van hunnen Vader uitgezonden , om het menschdom van deszelvs wildheid en beestachtige levensWys , tot een volk van orde en j, zaemen'eeving te hervormen, tuisko, de ,, Grondlegger der duitsche volken, ,, wendde voor , ten zelvden einde ge„ zonden te zyn , gelyk uit de betekenis „ van zynen naem blykt, welke uitleg* cer, van de Goden naemenlyk, betee3, kent. thor en odin, de Wetgeevers des IVesterfche gothen, beweerden ins3, gelyks verlicht , ja zelvs van Goddely,, ken oorfprong te zyn. —" (?»).
Legt 'er nu , in deeze handelwys der' Wetgeeveren , en der Grondleggeren van Koningryken , niet eene duidelyke erkentenis opgeflooten , dat de rede alleen niet genoegzaem , en dat 'er een zeeker Goddelyk onderwys noodig zy , om heÈ menschdom te befchaeven , en een behoor*
(m) WAfciïURTON Goddeljki zending yan moiiji I. Deel. p. 154, 155 , 156.



natuurlyken godsdienst. II. boek. 127
hoorlyk onderricht te geeven a omtrent onze gedraegingen ?
NEGENDE HOOFDSTUK.
6y de hedendaegsche volkeren 9 welke alleen door de rede wys zyn, zelvs by de chineezen , die van zommigen als de verstandigste natie beschouwd worden, vindt men dezelve onkunde, in zaeken van den godsdienst, als by de oude heidenen.
§• 192.
Ten laesten zou het nog in bedenking hoornen kunnen , of de verflandigjie onder de hedendaegfche Volkeren , in het onderzoeken van den godsdienst, zich niet beeter van de rede bedient , en grootere vorderingen gemaekt hebben , dan de oude Heidenen,
TTet menschdom, zou men kunnen denken, wordt, van tyd tot tyd, meer verlicht , de kuntten en wetenfchappea ui. deel.



£28 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
verfpreiden zich al langzaem , de rede wordt al meer en meer befchaevd. Men kan derhalven , uit de geringe kundighe. den der oude Volkeren en hunne Wysgeeren , niet befluiten tot de ongenoegzaemheid van den natuurlyken godsdienst. —— Misfchien hebben het andere Natiën , in volgende eeuwen , ver» der gebracht. Vooral heefc men alle reden , om aenmerkelyke vorderingen , in zaeken van den Godsdienst, te vermoeden by de chineezen , die dikwerv , als de verltandigfte Natie van den aerdbodem ,
geroemd worden. , Vooraf dienen wy
nog verzeekerd te weezen' , dat 'er ook hedendaegsch by alle volkeren, die alleen door de rede wys zyn, en vooral by de verftandigfle , zoörtgelyke eene onkunde in den Godsdienst beerfche , als by de oude Heidenen , eer wy het befluit kunnen opmaeken , de natuurlyke godsdienst is ongenoegzaem.
§• J93.
Welke verlichte tyden wy ook bekeven moogen , vindt men nochtans by alk volkeren , die van de openbaering der christenen verjtooken zyn , eene allerbeklaeglykfie onkunde, in zaeken van den godsdienst.
Wy



natuurlyken godsdienst. II. boek. i
Wy zouden nog vooraf, als eene uitzondering ten onzen voordeele, kunnen aenmerken , dat de openbaering der christenen haer licht meer of min , op eene ongevoelige wys, verfpreidt hebbe , ook over zodaenige volkeren , welke dezelve als de zodmige niet erkennen. Door middel van den koophandel , welke de gemeenfehap der onderfcheidene Natiën ongemeen zeer bevordert , en door het verkeer van christenen met en onder alle bekende volkeren , zyn de gezuiverde begrippen , omtrent den Godsdienst , meer verfpreid , dan men misfehien den
ken zoude. Ondertusfchen hebben wy
in het geheel niet noodig , ons van deeze uitzondering te bedienen. Wy willen wel toegeeven , dat de Godsdienftige begrippen der hedendaegfche Heidenen , in alles , de vruchten zyn van hunne eigene onderzoekingen. Ook zou men de gemelde uitzondering niet kunnen laeten doorgaen, omtrent de Godsdienflige begrippen, welke zeekere volkeren hadden op dien tyd , toen zy van de christenen eerst ontdekt werden , en die gevolgelyk van onze openbaering geen het minlte voordeel konden getrokken hebben.
Het is myn oogmerk in het geheel niet, een uitvoerig bericht te geeven, noopens de iii. deel. I



ISO OVER DE ONGENOIGZAEMHEID VAN DEN
Godsdienltige begrippeD van alle Heidenfche volkeren. Alleenlyk zal ik my, ten voorbeelde , tot eenige van de meest bekende , kortelyk bepaelen.
Omtrent de . hottentotten , een volk , het welk de landen , omtrent de Kaep de Goede Huop , bewoont , berichten ons geloovwaerdige Schryvers , dat zy eenen God gelooven , die den Hemel en de Aerde gefchaepen heeft , maer zich niet verplicht rekenen , om denzelven te dienen. Zy befchouwen God, als een goed man , die niemand kwaed doet , en ver boven de Maen woont. Zy bewyzen hunne eer aen de Maen , en vooral dienen zy een kwaedaertig weezen , het welk zy voor de oorzaek van alle onheilen houden, om hem te bevreedigen , en zyne kwaedaertigheid aftewenden. —— Uit de oude en hedenduegfche berichten van indien, blykt het, dat aldaer de meeste Natiën wel eenen God erkennen , die de Schepper is van alle dingen , maer zy gelooven 'er by, dat deeze God zich niet bemoeie , met zaeken van minder aenbelang , dat hy daertoe andere Goden gefchaepen hebbe , en dat deeze wederom mindere Godheeden onder zich hebben , welke alle te zae-
men een verbaezend getal uitmaeken.
De Negers in cuinea erkennen wel eenen
op-



natuürlyken godsdienst. II. boek. I31
bpperften God , maer offeren met dit alles eene meenigte van ondergefcbikte Goden 3 van welke fommige zeer belachlyk zyn. — Toen america ontdekt werdt , bevende men , dat de inwooners over het algemeen de Zon aenbaeden , en geene geregelde begrippen hadden van den Godsdienst in het
geheel. 5> De persiaenen dienden
,, arimaniüs, welken zy hielden voor ,, een kwaed beginfel. Het zelvde getuigt j, men van het volk pegu,decan, nar£ sin ga en andere plaetfen in oostin3, dien. Ook zegt nr.n, dat kwaede gees„ ten gediend werden in j a p a n , cn de j, Eilanden van förmosa, ceilon en
madagascar. Dit wordt meede verzee.
kerd , aengaende de iiottentotten ,, en andere volken in aerica. En het
zelvde was ook eertyds in gebruik ,■ iri s, verfcheidene gewesten van a,merica,4 3, byzonderlyk onder de oude inwoonders 3, van canada, terra firma, brasil' ,, en chili. De meeste van deeze volke3, ren gelooven eenen God of Goden , én' „ zommigen hunner eenen allerhoogüen God, ,, en dat die goed zy ; en nochtans dienen ,, zy een kwaed 'weezen of weezens , by ,, hen zelve daervoor gehouden , uit vrees ,:
om anders door dezelve befchadigd te jv zullen worden. Dit toont middagklaer , I 2 ,, dat



J$2 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
„ dat de denkbeelden , welke de Heidenen „ hadden van de Godheid en de Voorzienig„ heid, ten uiterften donker en gebrekkig
waeren. Want indien zy van eene van „ die beide bevattingen hadden gehad ,
zouden zy overtuigd geweest zyn , dat „ het dienen van kwaede weezens ftrekke „ tot eene allergrootfle onteering van den ,, oneindig wyzen, machtigen en goeder„ tieren God , even als of die niet mach„ tig waere , zyne getrouwe aci bidders en „ dienaers , tegen het geweld van zulke „ kwaede weezens, te befchermen." (n .— Die 'er meer van begeert, raedpleege met den Heer millar, in zyne Historie van de voortplanting- van den Christelyken Godsdienst , alwaer hy een uitvoerig bericht vinden zal van de onkunde en de bygeloovigheeden der inwooneren van a-merica. Co).
Dit weinige denk ik , is genoeg , om elk te overtuigen , dat ook de hedendaegfche volkeren diep onkundig zyn , in de allergewichtigfte Hukken van den Gods.dienst.
(n) l eland Nuttigheid der Opmietriitg. I. Deel. p, 190.
(O H Deel. p. 74*.
§• IP4-



natuurl'yken godsdienst. II. boek. I33
§• 194-
Maer lebben de chineezen ook beetere begrippen van God en zynen dienst ? dit volk werdt van zom nigen geroemd, de verJlandigjte Natie der waereld te weezen ; veelligt zal men by deeze menfchen zien, dat eene welbefchaevde rede het veel verder brengen kunne , dan de oude Wyzen gekuomen zyn.
Het is zeedert 'eenigen tyd, by Schry. veren , die het Christendom partydig zyn, de manier geworden , om , met eenen verbaezenden ophev , te fpreeken van de chineezeNj van hunne befchaevdheid en kundigheeden. Volgens de loftuigingen , welke men, zeedert eenigen tyd, aen die volk heeft beginnen te geeven, zou men verwachten moeten, dat men , by deeze Natie , de kunflen en de wetenfehappen tot eenen zeer hoogen trap gebracht had, dat men , by hetzelve , gegronde bevattingen van den Godsdienst vinden kunne , en dat men , uit hunne vorderingen , zo in Goddelyke als menfehelyke wetenfehappen , eerst zien kunne , hoe ver het de rede kan brengen , wanneer zy wel gebruikt en recht befchaevd wordt,
ju, deel. I 3



134 0VER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
Dan zodrae men met geloovwaerdige beric'iten raedpleegt, ontdekt men zèei fpoedig , dat alle deeze loftuitingen de waer-
heii zeer ver te boven gaen. Ik heb
my alleen tot hunne godsdienstige kundigheeden te bepaelen.
Onder dit zo zeer geroemde volk vindt men , in de plaets van rechte bcvattingen omtrent God en zynen dienst , de buitenfpoorigfte Afgodery , en het befpottelykfte bygeloov heerfchen.
De bonzes, of de Priesters van den afgod f o, maeken het volk de allerzotlte vertellingen wys , omtrent deezen zogenaemden God , en de wonderen , welke
hy verrichten zoude. Behalven deezen
f o , werden ook de Aapen , de Elephanten en andere dieren aengebeeden , in Tempelen geplaetst , en , met de offeranden van fpys en wierook , vereerd. De bonzen leeren het volk de zielsverhuizing , en , volgens hen , zouden de zielen der menfchen , aenftonds na den dood,
in paerden en andere dieren overgaen.
De heiligheid van deeze Priester wordt gereekend zo groot te zyn , dat zy, met hunne vrywillige boetdoeningen , de zonden van. het volk verzoenen kunnen, en elk van hen maetigt zich het recht aen, om zyne verdienften over te draegen , aen
wel-



natuuiuyk1n godsdienst. II. hoek. 135
welken het hem behaegt. — Deeze boetdoeningen zyn even zo onredelyk als geweldig. „ Zy fleepen zwaere kettingen , „ welke aen hunne gewrichten en bee„ nen vast zyn , achter zich langs ftraet ;
en flaen hunne hoofden tegen de ftee„ nen , tot dat 'er het bloed by neer,, loopt , om het volk almoesfen afteper,, zen. Ja men fpreekt van eenen , die zich „ in een zeetel deedt draegen , waer nael„ dens aen weerskanten doorfcaeken, zodat „ hy zich , noch na de eene ; noch de 3, andere zyde beweegen kon , zonder zich 3, zelfs te bezeeren. En dewyl dit ten 3, beste hunner zielen gefchiedde , wierdt
het volk te raede yeder een van die 3, naelden , voor zes Huivers te koopen, 3, opdat deeze Devotaris daervan verlost 3, wierdt. Zy waeren verzeekerd , dat ieder
naeld onwaerdeerlyke zeegeningen, over 3, het geflacht , dat ze gekocht .had ,
zoude brengen : want " dit geld werdt
beffceedt tot opbouw van eenen Tempel
ter eere van den God fo. " (p).
Wyders vindt men in china nog een ander llag van menfchen, welke tien se f, pf Hemelfche Leeraers , genaemd worden,
(p) H'deniaegfcht Historie of tegenwoordige flact van alk Vnlkeren. I. Deel. p. 136. III, DEEL. I 4



I36 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
Zy zyn een zoort van Tovenaers , die in een zeeker genootfchap leeven , en volgens hun zeggen, door behulp van dea Duivel , zeer wonderlyke dingen verrichten kunnen.
In china offert men aen de Zon , de Maen , en de Starren, aen Bergen en Rivieren , en zelvs aen de onwaerdigfte fchepfelen. Zelvs is 'er , volgens de chineesche wetten een rang in het offeren. Niemand , .dan de Keizer, mag aen den Hemel en de Aerde offeren. De Koningen en Vorsten , die cynsbaer , en de naeste zyn aen den Keizer, moogen aen bergen en rivieren , de mindere Landvoogden wederom aen mindere weezens , en zo vervolgens, elk naer zynen rang, offeren. — 'Er is niemand zonder zyn jos of houten Huisgod , maer zy leven 'er mede op eene zeer befpottelyke wys : want wanneer zy hem bidden , zonder het gebeedene te erlangen , kastyden zy deeze Godheid, of zy doen haer allerlei verachting aen , om heur beetere zeedeo te leeren.
Men heeft 'er de allerwandrochtigfte begrippen , omtrent den oorfprong van het menfchdom Dit wyze volk geloovt, dat zeekere tayn, die in den Hemel woont, de deelen der waereld in die orde fchikte,
ia



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. boek. I37
in welke wy dezelve bevinden ; dat hy den eerften mensch Panfon en zyne vrouw Panfone uit niets gefchaepen hebbe ; dat deeze Panfon , door een vermoogen , het welk hy van tayn ontvangen had , eenen anderen mensch gefchaepen had , Tanhom genaemd , die een groot Natuurkenner was , benevens nog dertien menfchen , door welke de waereld bevolkt is , tot dat het uitfpanfel, kort daerna, op de aerde viel en hen alle vernietigde ; dat tayn daerna eenen anderen mensch gefchaepen hebbe, met naeme lotziram, die twee hoorns en een welriekend lichaem hadt ; en dat, uit deezen lotziram verfcheidene mannen en vrouwen zyn voortgekoomen , die de waereld , met de tegenwoordige inwooneren, bevolkt hebben.
Eehalven , deeze twee gezintens der Bonfen en der Tienfees, is 'er nog een derde, die der Geleerden naemenlyk. Deeze zyn leerlingen van den beroemden confuciüs, den grooten Wysgeer en Wetgeever der
cm neezen. Indien wy nu, ergeas
in china, opgehelderde begrippen, omtrent den Godsdienst vinden zullen, moet het zeekerlyk by deeze Geleerden weezen. Maer , daer men zich het
meest over verwonderen moet, de lieden van deeze gezinte zyn niet minder afgo-
111. deel. I 5



138 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
disch , dan het overige gedeelte der Natie. De zelfde Godsdienftige eer , welke de Bonzen aen hunnen ro bewyzen, brengen de geleerden aen confuciüs toe ; en het is bekend, hoe de jesuiten, onder dit volk het Christendom zullende voortplanten-, deeze godsdienftige plechtigheid hebben zoeken te plooijen , door te beweeren , dat dit eerbewys Hechts burgerlyk waere, en zelvs den chineezen, nadat zy belydenis van het Christendom gedaen hadden , moest worden toegelae-
ten. (q). Dit gedrag der jesuiten
bewyst twee zaeken , deels dat deeze zendelingen zeer Hechte Leeraers waeren van het Christendom ; deels dat de chineezen dermaete aen afgodifche plechtigheeden verflaevd waeren , dat de allerduidelykfte leer van het Euangelium hen niet eens tot overtuiging der allereerfte waerheid van den Godsdienst brengen konde , dat de Schepper aller dingen alleen het voorwerp zy van onze Godsdienftige hulde en eerdienst.
Maer zou men dit zoort van afgodery niet kunnen befchouwen , als eene plechtigheid eenvouwig ingevoerd , om de achting voor deezen grooten man des te bee-
ter
's) MILLAR. 1. C. II, Dsc'. f. tl*. —



natuurlyken godsdienst. II. boek. I39
ter levendig te houden ? Denkelyk zou hy dit eerbewys , indien hy het had kunnen voorzien, afgekeurt en verbaoden hebben.— Het zy zo ; maer wanneer men de leer van deezen Wysgeer meer van naby befchouwt , zal men fpoedig bevinden, dat hy niets minder dan genoegzaeme kundig, heeden gehad hebbe, omtrent de leerftukken , en zeedenplichten van den Godsdienst.
Hy heeft 5 het is waer , eenige zeer goede zeedenlesfen voorgefchreeven, maer nimmer heeft hy het volk de gronden van zeedelyke verplichting aengeweezen , en de allergewichtigtte leerftukken van den Godsdienst heeft hy geheel onaengeroerd gelaeten. „ Wat moet men van het verftand eenes
mans oordeelen , welke zich nooit be5, kommert over dingen , waeruit alle ver-
plichting der menfchen , tot een deugd-
zaem en gereegeld gedrag, ontliaen moet, 3, en ze nochtans tot deugd en wysheid
wil opleiden ? die de zo gewichtige „ vraegen , waerdoor alleen omtrent het 5, einde van den mensch , zyne natuur , 3, zyne plichten , iets met zeekerheid kan ,, opgemaekt werden , onaengeroerd laet : ,, wat is de mensch ? tot welk een einde s, heeft hy het leven ontvangen ? heeft 5, hy eene wet of heefc hy 'er geene ?
ui. deel.



I40 OVER DE ONGENOEGZAEMREID VA?l DEN
„ is hy geheel vergargelyk dan alleen ten „ deele ? heift hy iets te duchten, wan„ aeer hy flervt , of niets ? hoedaenig is „ de opperIte oorzaek , die hem het le-
ven en den oorfprong heeft gegeeven ? — „ die , zeg ik , alle deeze gewichtige ,, vraegen onbeflist , maer wat zeg ik „ onbeflist , geheel onaengeroerd laet , „ en echter den weg tot een waer ge„ luk en genoegen wil aentoonen. — Zyne ,, beste vrienden belyden , dat hy van God „ en zyne Eigenfchappen , de ziel en „ haere natuur , eenen toekomenden flaet „ der ziele, byna geen één woord heefc „ gemeld." CO-
Daerenboven hangen de zeedelyke lesfen van deezen Wysgeer niet behoorlyk te zaemen. Zyne leer beflaet meerendeels uic fpreuken , welke noch beredeneerd zyn , noch uit vaste beginfelen afgeleid. ,, Ia
de weinige algemeene lesfen, welke hy „ naerftig infcherpt, zoekt men te ver„ geefsch den grondflag voor den plicht, „ welken hy voordraegt." (s). — Hy heeft Diets minder dan een volleedig en wej geregeld zaemenftel van zeedenkunde opgegeeven. 'Er ontbreekt veel in, en veele
dm-*
(Ó Mo? heim. Zeeden'etr. II. Deel. p. j^s.s^, Cs) Idvin. 1. c. p. 566.



HATDüaLYKEN GODSDIENST. II. boek. 141
dingen zyn verkeerd voorgefteld. ,, Wy „ ftaen gaern toe, dat het, voor een geoef,, fend en fchrander man , moogelyk is , „ de Wysheid van confücius, in eene „ kunuige orde, te brengen , en zodaenig „ te fchikken , dat zy na eene grondige „ wetenfchap gelykt. Maer hy, die deeze moeite doen wil , zal 'er uit zyn eigen ,, fchat veel moeten byvoegen , zal bet „ gebouw vast en duurzaem worden. Ea „ daerentegen zal hy verfcheidene leerin„ gen geheel aen een kant moeten zetten, „ omdat ze zyn gebouw mismaeken , en
„ deszelvs order verbreeken zouden." —
Zyne lesfen maeken meer eene Staet en Regeeringskunde uit , dan een zaemenftel van zeedenkunde; zy zyn meer gefchikt, om Vorlten te leeren regeeren , dan om de gedraegingen van het volk te verbeteren. — Het geen hy van de zeeden zegt, koomt vry na aen de leer der stoicynen. „ De zeedenkunde van confücius, wan„ neer zy befchouwd wordt op haer zel„ ve , en afgezonderd van de kunst van „ te regeeren , waertoe zy eigenlyk be„ hoort , koomt , in de meeste grondre„ gels , overéén , met de ftellingen der „ stoicynen." (t).
(0 I*Mn. II. c. p.2'5S-o. UI. DEEL.



142 ov£r de ongenoegzaemheid van den
De c h i n e e z e n , zal men zeggen , leggen zicb evenwel meer op maetigheid , op vlyt , en naerftigheid toe , dan andere volkeren , moet dit niet aen de zeedenleer van confücius worden dank ge weeten? — Maer men bedriegt zich ; de bron van deeze deugden is geen ander dan éérzucht. Men is in ciiina gewoon den naem van menfchen , die in deugdzaemheid boven andere hebben uitgemunt , in de Jaerboeken te vereeuwigen , en het land is vol van eerzuylen en openbaere gedenktekenen , op het bevel van den Keizer, opgericht , voor anderen, die zich , docr lpffelyke daeden , hebben beroemd gemaekr. Dit is de dryfveer van de Chineefche deugd , maer geenszins eene redelyke overtuiging van zyne : verplichting. Wanneer de Keizer gemelde eerzuylen liet omver werpen , en de naemen van zeekere perfoonen , in de Jaerboeken , liet doorhaeicn , het zou met de Chineefche deugd ,•
op eens en voor altoos gedaen' zyn. ■
Met een woord , de deugd der Chineezen is alleen eene ftaetsdeugd , welke door eerzucht bevorderd werdt.
Trouwens het ontbreekt der Zeedenleer van de chineezen aen eene der meest weezenlyke drangredenen , ik meen het vooruitzicht der belooningen en ftraffen van
het



KATUURLYKtN GODSDIENST. IL DOEK. I43
het volgend leven. In deeze zeedenleer wordt , van de onHervelykheid der ziele, of in het geheel niet , of op zyn best ,• op eene zeer gebrekkige wys , gefprooken. Ik beroep my weder op den grooten MgsHEiM , die zich de moeite gegeeven heeft , om den ftaet van den Godsdienst en van de zeeden , onder de Chineezen , naeuwkeurig te onderzoeken.
Deze gewichtige Hukken , zegt hy ,
omtrent het onderfcheid der geesten en ,, lichaemen , de onuerffelykbeid der ziel 9 3, de ürafftm en belooningen der afgcfchei„ dene zielen , zyn geene Hukken van
het eerste geloov der Chineezen. Wy „ weeten , dat < men eenige plaetzen, uit
de oude boeken , die by hen byna
van een Goddelyk gezach zyn , heeft 3-, verzaemclt , waeruit zo veel fchynt te ,, blyken , dat de onvergangelykheid der ,, zielen niet . geheel onbekend by hen ge„ weest is. Wy willen deze plaetzen
noch den zin , die 'er aen gegeeven 3, wordt , noch haere klaerheid en duide-
lykheid betwisten. Maer , wat zal 'er 3, dan , nadat dit gefchied is ,• uit kun-
nen afgeleid worden ? niets meer dan j, dit : eenige oude wyzen en Koningen 3, hebben vermoedt , dat de zielen met „ het lichaem niet zouden vergaen , of
III. DEEL.



144 ovr-r de öngenoegZaemheio van den
„ zy fchoon niets zeekers van haeren toe„ itand , van haer onderfcheid , van „ haere bezigheeden na dit leven hebben vermeit" (?;).
Eindelyk moet men nog dit in het oog houden , dat 'er eene tweederlei zeedenleer zy in China : die van het gemeene volk , en die van de geleerden. Van de laefte is het gemeene volk geheel onkundig. De zeedenleer van de Geleerden is eigen'.yk eene Staetkunde , en die van het gemeen beflaet , in eenige weinige plichten , welke gefchikt zyn , om het volk in toom en aen den arbeid te houden , en om hetzelve van groove on« deugden te rug te houden , welke nadeelig zyn voor de gemeene rust. W at
is een deugdzaem Chinees ? een mensch, ,, die zynen Keizer , cn allen , die „ onder hem onmiddelyk ftaen , zo eert,
als of het zichtbaere Goden waren.
Die de natuurlyke lievde tot de zynen „ zo ver oeffent , dat zy byna in dwaes-
heid en onverlïand veranderd ; die le-
digheid en weelde haet , en zich , zo „ veel in de zaemenkeving , als by by-
zondere voorvallen , naer het voor,, fchrivt van het ceremonie register ,
„ ge--
00 Idem 1. c. III. Deet p. 5 » 4i . 5-P-



KATÜÜRLYKEN GODSDIENST. IL £OEE. ïijj
gedraegt en beweegt. ;Deezé eigen* j, fchappen beletten hem niet , zyne lus* „ ten alles in te willigen , wat zy wil. „ len hebben. Dë eerzucht is by hem ,, geene ondeugd. Pvlen werkt 'er veel „ eer aen , dat zy by hem ontwaeken mooge en nooit vergaeïi : en die is 5, byna de ziel van zyne deugd. De maet zyner wellusten is niet bepaeld. In zvn huis , kan hy alle zoorten van lust , door de zinnen ontftaende , zo ver het „ hem behaegt , opvolgen. De wetten ftaen hem zelfs toe , zeekere dingen 3, aen een kant te zetten , waerdoor ari3, dere volken , in het genot van wellus3, ten , worden gemaetigd. Hy kan , by 3, voorbeeld , wanneer hy . meer kinderen 3, krygt , dan hy kan opbrengen , dezelve' 3, weehwerpen , en elendig laeten iterveri. 3, Aen zyne gierigheid Hoort zich nie3, mand. Dit is, in dit land, meef eene 3, deugd , dan eene ondeugd. Allert j, ftaen toe , dat deze fchadelyke nei-
jj ging 3 de gemeenfte ondeugd vafl
33 het ganfche volk zy , en niemand ftraf5, waerdig toefchyne. Daer koomt het ,, van daer , dat list en bedrog , in den 3, Koophandel , en eene looze cnrecht3, vaerdigheid , even zo min voor Ofl* 3, geoorloofd worden gehouden. Zelvs dé



I4Ö OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
3, Jefuiten , die zeeker niets vergeeten , 33 wat de Chineezen boven alle andere ,, menfchen kan verheffen , belyden , dat 5. zy het voor zeer geoorloovd , ja zelvs 3, voor een ftuk van Wysheid houden ,
de geenen , met welke zy koopmanj, fchap dryven , te misleiden en te be-
driegen." (y).
Het geen wy tot dus gezegt hebben is overgenoeg ten betooge , dat men , by de Hedendaegfche Volkeren , welke alleen door de rede wys zyn , zelvs by ds chineezen , die van zommigen als de verjtajidigjïe Natie befchouwd worden , dezelvde onkunde vinde , in zaeken van den Godsdienst, als by de oude Heidenen.
Niemand zal ons derhalven , redelyker wys , deeze gevolgtrekking betwisten kunnen , de NATUURLYKE GODSDIENST IS GENOEGZAEM.
Cv) I. c. III Deel p. 550, 55i.



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEIC. 147
TIENDE HOOFDSTUK.
'er is Eene openbaering moce-
l y k , — vvenschelyk — n o o dkaekelyk — en waerschynlyk.
Vermits nu de natuurlyke gods*
dienst ongenoegzaem Ü , ZUllgTl
wy naer een buitengewoon onderwys mot\ ten omzien , naer eene verklaering , welks ons van Gods weege gedaen wordt s om" trent het geen wy te gelooven , en te betrachten hebben , om zyne gunst te ver* werven. —— Zulk een onderwys , zulk eene verklaering, zyn wy gewoon eene openbaering te noemen»
In het voorbygaen , heb ik reeds meermaelen, van eene openbaering, ge* fprooken. Thans zal ik deeze benaeming , en de zaek zelve , welke daermeede bedoelt wordt , wat naeder dienen te verklaeren. -— De tweede grondbeginfelen t met welke wy , In het wichtig onderzoek naer den waeren Godsdienst } raediii. deel. K 2



148 OVER DE OXGENOSGZAEMÏlEID VAN DEN
pleegen , zyn de rede en de openbaering. Al dat geen immer , over zaeken van den Godsdienst , gezegd en gefchreeven is , beftaet in Hellingen , welke men uit de wel of kwalyk gebruikte rede heeft afgeleid , en in verklaeringen van eene waere of valfche openbaering'. Dit is de grond van de
onderfcheiJing tusfchen eenen natuurlyken, en c eopenbaerden codsdienst.
De natuurlyke godsdienst, (heb„ ben wy daerom voorheen gezegt) is
dat zaemenftel van Godsdienstige waer„ heden en plichten , het welk wy , door
het gebruik van onze rede en verftan3y dige vermoogens , kunnen opmaeken. — „ De geopenbaerde Godsdienst beftaet,
in leerftukken en zeedelyke voorfcbriv„ ten , welke van God zeiven , door 3, eene onmiddelyke Openbaering , op eene ,, buitengewoone wys , ter eeniger tyd , „ aen het menschdom zyn bekend ge„ maekt." (w).
Daer derhalven de natuurlyke gods-
dienst ongenoegzaem, en de rede
alleen niet in ftaet is , om ons die waerheeden en plichten te ontdekken , welke wy kennen en betrachten moeten ,
orn
O) i DeeU p. 9.



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. e0e1c. I49
om de Goddelyke gunst te verwerven , en weezenlyk gelukkig te zyn , zullen wy moeten omzien , of 'er elders eene openbaering , een verhevener beginfel van Godsdienst , dan de rede is , te vinden zy.
Wanneer wy van eene openbaering fpreeken, verftaen wy 'er door eene buitengewoone bekenimaeking , welke van God ■zeiven , op deeze of geene wys , aen het menschdom , wordt medegedeeld , van zulke leerftukken en zeedelesfen , welke wy , door het gebruik van onze redelyke vermoogens niet hadden kunnen ontdekken ; of , wilt gy het nog korter , een onderrichting x welke ons , onmiddelyk van God zeiven , tot eenen regel van ons gelo'jv en gedrag wordt voorgefchreeven. Door eene goddelyke 3, openbaering , (dit is de zaekryke befchryving van mynen geleerden Ampt„ genoot A. Buurt (», in het gemeen gefprooken , verfiaen wy eene wonderdae-° „ dige bekenclmaeking van waerheeden door „ het Goddelyk Alvermoogen.
Het oogmerk gevolgelyk van eene openbaering is , om de rede , in de zaeken van den Godsdienst , te hulp te koomen , om ons leerftukken en zeeden
O) Befchouwende Godgel,, II Stuk. p. I. § 184. UI. DEEL. • K 3



J50 over de ongenoegzaemheid van den
plichten bekend te maeken , welke wy s door het gebruik van onze redelyke vermoogens , nimmer hadden kunnen ontdekken , en cm ons van zulke waerheeden , over welke de rede in twyffel ftaet , eene Heilige verzeekering te geeven.
§. ic5.
Tot den aert en het weezen van zulk eens openbaering belmoren de verborgenheeden , zodaenig dat 'er geene openbaering , zonder verborgenheeden , kunne plaets hebben.
Ik heb het noodig geoordeelt , deeze Helling hier in te lasfchen , omdat 'er zeedert eenigen tyd , een zeeker geflacht van menfchen is opgefhen , die alle ver boegenheeden, ook uit den Godsdienst der Christenen , willen uitgemonHerd hebbenó In het vervolg zal ik deeze Helling meer met opzet betoogen en verdeedigen. (*)
Onder den naem van verborgenheeden bedoelen wy , zodaenige leerftukken , welke de rede niet ontdekken , en nadat %y geopenbaerd zyn , niet volleedig begry }en kan, Wanneer men nu het oor
leent aen die menfchen , van welke ik
ÏO
C3 in inb Rqofdft, s,



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. I5I
zo even gefprooken heb , zou men in den Godsdienst , niets moeten gelooven , dan alleen dat geen , het welk wy volleedig begrypen kunnen. Maer het verwer¬
pen deezer verborgenheeden is indedaed het ontkennen van alle openbaeriisg: want zulke verborgenheeden zyn in eene openbaering volltrekt noodzaekelyk.
Men veronderftelle eens , dat God eene openbaering gegeeven hadde , in wel» ke geene verborgenheeden gevonden wierden , maer alleenlyk ontdekkingen van zulke zaeken , welke wy te vooren , of in het geheel niet , of met geene genoegzaeme zeekerheid geweeten hadden , zo evenwel dat de rede alles , zo drae het geopenbaerd is, volkoomen begrypen kan. Zouden dan de beltryders der verborgenheeden niet voorwenden, dat zy , of immers hunne nakoomelingen , in eene meer verlichte eeuw , zonder behulp eener Openbaering , en door een beeter gebruik van hunne verftandige vermoogens , dezelvde ontdekkingen zouden
gedaen hebben P Wie bemerkt nu
niet , dat het verwerpen der verborgenheeden en het ontkennen van alle openbaering , in het weezen der zaeke , het zelvde zy ?
III. DEEL. K 4



IJ 2 OVER. DE OXGiINOEGZaEMHEID VAN DEN
Ik zal meer zeggen , het verwerpen, der verborgenheeden iluyt het verwerpen van allen godsdienst, in zich
ook van den natuurlyk en zei ven.
In den natuurlyken godsdienst, zyn veele en groote verborgenheeden , veele en gewichtige leerftukken , welke wy niet duidelyk en evenreedig bcgrypen kunnen ; neem by voorbeeld , de Oneindigheid en de Eeuwigheid van het Oppsrweezen , de vereeniging van eene onfterffelyke ziel met een werktuiglyk lic? haem , den wederkeerigen invloed van die beide , den oorfprong der waereld , enz. Die derhalven de verborgen¬
heeden , uit de openbaering, wil uitmunten , kan niet nalaeten ook dergelyke geheimmen van den natuurlyken godsdienst te verwerpen. „ Wil men V een duidelyk begrip , aengaende den s, aert der dingen , hebben , eer men „ dezelve voor waer en zeeker houde , wat moet men dan niet ontkennen ? — wat moet 'er dan zelvs van den
natuurlyken godsdienst WOr-
„ den?" fjÜHoe yeele verborgenheeden zyn
• . 'c?
C>0 g. bonnet in de voorreden voor lelands nui'.ig** f| uoodzaek. der Openb. p. ip.
/



NATUPREYKEN GODSDIENST. II. BOEK. 153
'er in de natuur zelve ? Hoe veele ver. fchynfelen erkent de Wysbegeertc , welke wy niet verklaeren kunnen ? „ In ieder „ ftrael van het licht , in elk deelte van de ftof , is eene diepte van werkmees3, terfchap , onbevaedemlyk voor het peil3, lood van eenig menfchelyk verftand". (Y). Het verwerpen der verborgen¬
heeden is derhalven een aenflag tegen de VVysbegeerte , en tegen het gezond verftand zelvs.
Daerenboven de natuur en het oogmerk eener openbaering vorderen verborgenheeden. _ Ik zeg de natuur der openbaering. Gods verftand is oneindig, Onze vermoogens zyn zeer beperkt. Het oneindig Opperweezen begrypt duizenden van zaeken , welke wy , weegens de eng beperkte paelen van ons bekrompen ver. riufc, niet begrypen , en nooit zullen kunnen begrypen. Wanneer nu de oneindige Wysheid ons zeekere zaeken bekend gemaekt heeft , welke wy tot ons weezenlyk geluk wceten moeten , kan het niet anders zyn , of de wys en het hoe van veele by. zonderheeden moet ons onbegrypelyk voor-, koomen. De rede van deeze onverftaenbaerheid is , niet in de zaeken zelve, ge-,
C*0 hervbï Thcron & /t/ps/co I Deel p. 63. III. DEEL. K 5



154 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
Ieegen , maer ic de beperktheid van ons verftand. Het oogmerk eener open¬
baering, heb ik 'er bygevoegt , vordert vereorgenheeden. Zullen wy , van zulk een Hemelsch onderwys , het rechte gebruik maeken , dan moeten wy zeekere waerheeden gelooven en zeekere plichten betrachten , daerom omdat God het van ons vordert. Wy moeten niet alleen onzen wil , aen Gods gebooden , maer ook ons verftand , aen zyne verzeekeringen onderwerpen. Maer deeze onderwerping van het verltand , dit gelooven van zeekere leerftukken , daerom omdat God 'er ons verzeekering van doet , kan geene plaets hebben , wanneer 'er geene verborgenheeden zyn in eene openbaering , wanneer men alles volkoomen begrypen kan. (a).
Men zegge niet , dat eene openbaer i - g , welke ons gegeevea wordt , om de rede te hulp te koomen , in alles verftaenbaer weezen moet , omdat zy het gebrek van de rede zal acnvullen : want het is ons genoeg , dat ons zeekere zaeken ontdekt worden, zonder dat wy noodig hebben , het in alles te begrypen. Is bet voor eenen Stuurman niet genoeg ,
dat
(a) KCtsiiu 1. c. II Deel p. 321.



H"AlUÜRLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. 155
dat hy van het compas zyn gebruik weete te maeken ? is dit werktuig hem van minder waerde , en voldoet het niet aen zyn oogmerk , omdat hy de werking van den zeilfteen noch begrypen , noch verklae-
ren kan ? > Men herinnere zich daer-
enboven , dat wy hier , in eenen zeekeren ftaet van voorbereiding tot de eeuwigheid , leven, Wy zyn hier , als in onze kindfche jaren. En 'er is alle reden , om te vermoeden , dat wy in onzen toekoomenden toeftand , door de meerdere volmaeking van onze vermoogens , ook meer van deeze verborgenheeden be. grypen zullen.
Wy befluiten derhalven , dat 'er , tot den aert en het weezen eener openbaering, ook verborgenheeden behooren, „ Hoe zoude het eene onzer toeftemming „ waerdig , eene waerlyk uit den Hemel „ voortvloeiende Openbaering behelzen , en
echter niet meer of min vermengd zyn , „ met onbegrypelykheeden , met Verbor»» genheeden , in welke , gelyk in de
wonderen der natuur , de mensch het 5, oneindig weezen dat hy vergeevsch be„ ftaen zoude te doorgronden , eerbiedigen 93 moest," (b),
Qb) huet de Goddelykheid der Eiicing. afgeleid van des* zelvs Virborgiuhecden, p, g. III, DEEL,



l$6 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
Laet ik 'er , ten overvloede nog dit byvoegen , dat de verftandiglte onder de Deisten veel beeter denken , omtrent de
verborgenheeden. bolingbroke Zegt
ronduit , dat het onreedelyk zy de v e r. borgenheeden te verwerpen , en dat de zulken voor geene redelyke menfchen moogen gehouden worden, die eene openbaering daerom verwerpen , omdat 'er dingen in geleerd worden , welke , wat de wys en het hoe aengaet , onbegrypelyk zyn. CO-
§. 197.
Eene openbaering is mogelyk,
Deeze Helling heeft weinig betoog noodig : want dat God , wanneer het hem behaegt , zeekere verklaeringen van hem en zynen wil , aen het menschdom verkenen kunne , van welke wy , door het gebruik van onze 'rede , niets zouden geweeten hebben , kan niemand , die van Gods beftaen en Volmaektheeden overtuigd is , een ogenblik in twyffel trekken. Zou het verleenen van zulk eene openbaering onmogelyk zyn voor hem , die de
wae»
(c) Voord. ». d. Godid. II Deel I St. p. 346, 34f«



NATUüRLYKEN GODSDIENST. II. BOEK, 157
waereld gefchaepen :heefc ? voor hem , die oneindig is beide in macht en in
wysheid ? Kan hy , die onzen geest
geformeert heeft , en alle onze gedachten weet , niet zulke klaere vertooningen van zaeken aen onze verbeelding , het zy waekende of flaepende , voorltellen , dat dezelve de allerduidelykfte kenmerken van eenen Goddelyken oorfprong met zich meede brengen ? zou het der oneindige Wysheid aen middelen ontbreeken , om onzen geest , met de duidelyke kennis van zulke waerheeden te verlichten , als hy wil dat wy weeten zullen ? (a").
De algemeene toeftemming van het ganfche menschdom erkent de mogelykheid eener openbaering , en maekt , dat eene naedere betooging van] deeze ftelling ten eenenmael overtollig weezen zoude; ,, de voorwendzels van Goddelyke open„ ringen, welke men van tyd tot tyd „ gemaekt heeft, en de gereedheid , met „ welke veele derzelver ontvangen zyn, „ toonen duidelyk , dat het grootfte ge„ deelte van het menschdom haer niet on> „ mogelyk geoordeelt hebbe." (e).
In dit zelvde begrip {tonden ook ,de.
00 t. c. p. 3—
00 doddridoe Akad. lessen II Deel p. 10. III DEEE.



153 OVÉB DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DtN
fchranderfte Wysgeeren , en de Deisten zelve kunnen niet nalaeten daeraen hunne
toeftemming te geeven. Het was het
gevoelen van plato , dat God zeekere perfoonen , als orgels en trompetten inblies , om zyne Godfpraeken door de waereld te verfpreiden. socrates fchynt gemeent te hebben, dat alle waere Dichters , door inblaezing , fpraeken, en cicero, dat 'er geen ongemeene geest was, zonder ingeeving. Mag men hier uit niet beiluiten , dat eene Goddelyke openbaering niet onmogelyk zy, maer overeenkomftig met het licht der rede, en de denkbeelden der menfchen. (ƒ). En wat de Deisten aengaet , behalven het geen ik, in het flot van de even voorgaende § , omtrent bolingbroke gezegt heb , beroep ik my op de aenmerkelyke woorden van den bekenden morgan : God kan „ Geestelyke en Goddelyke waerheeder me-
dedeelen , het zy middelyk , het zy ,, onmiddelyk, na dat hy zulks goedvindt, „ het zy door de kracht en uitgeitrektheid „ van de natuurlyke vermoogens der men-
fchen , of door eene meer onmiddelyke j, en bovennatuurlyke verlichting." (g).
Cf) De Knibbelaer p. 388.
(£) Morel Pnilofophcr, Wol 1. p. 82, 8;i .
§. IS8.



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK. 159
§• 192.
Eene openbaering is wenschelyk
en de omjlandigheeden van het menschdom zyn zodaenig , dat wy , uit een Goddelyk onderwys , zeer aenmerkelyke nuttigheeden zouden kurkien trekken.
Die den tegenwoordigen toeftand van het menschdom , de onkunde en onzeekerheid der Rede , in zaeken van het uiterfte gewicht , cn het algemeen bederv der zeeden ; die dit alles in overweeging neemt, zal aen de gemelde ftelling zyne toeftemming geenszins weigeren kunnen. Wat is 'er wenfchelyker , dan dat 'er ergens eene Goddelyke openbaering te vinden zy , welke ons een volleedig en duidelyk bericht geevt van die waerheeden en plichten , van welke wy, door de bloote rede alleen , of in het geheel geene kennis , of immers geene genoegzaeme zeekerheid hebben ? waerheeden en plichten , welke van zoveel belang zyn , dat wy dezelve noodzaekelyk weeten en betrachten moeten , om de Goddelyke gunst te erlangen, en ons
weezenlyk geluk te bevorderen. Zou
zulk eene openbaering niet onder de grootfte voorrechten van. het menschdom A in. deel.



ICO OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
en onder de uitneemendfle gefchenken van den Hemel, moeten gereekend worden ?
Wat is 'er wenfchelyker, dan dac 'er ergens eene Goddelyke openbaering te vinden zv , welke onze rede, in zaeken van den Godsdienst, te hulp kwam, en ons cp eenmael onthefte van alle die dwaelingen en verkeerde begrippen , welke, uit hoofde der verbastering van onze vermoogens , ten eenenmael onvermydelyk
2yn ? . eene openbaering, welke
de leerftukken van den Godsdienst, zoveel het van weege de beperking van ons verftand gefchieden kan , op eene duidelyke en vatbaere wys, voorftelde , zodat het een en ander, niet alleen door Wysgeeren en geleerde mannen , maer zelvs door lieden van gemeene kundigheeden, konde ver-
ftaen worden. Eene openbaering ,
welke ons een genoegzaem en duidelyk bericht gav van onze verplichting, en ons leerde , hoe God wil , dat wy ons gedrag, in onderfcheidene gevallen, zullen inrichten ; — eene openbaering, welke ons den oorfprong van het zeedelyk kwaed aenwees , mitsgaders de middelen , om onze harten te verbeeteren, en over de verbaezecde kracht van onze averrechtfche neigingen te zeegenpraelen ; — eene openbaering , welke ons het hoogfte goed
aen-



NATUURLYKEN GODSDIENST. II. BOEK4 iöf
aenwees , en den weg, welken wy moe» tenj inflaen , om. hetzelve deelachtig te worden; —- eene openbaering, welke ons verzeekering gav , dat God ons de zonden wilde vergeeven , en ons dien weg aenwees , langs welken de Opperheer der waereld , met zondige menfchen , kan verzoend worden , zodat de eer van zyne Majesteit , en het gezach van zyne wetten, gehandhaevd worde; eene openbaering , welke ons de onderfcheidene gevolgen van onze gedraegingen , in het volgend leven, op eene genoegzaeme wys* vertoonde , om den behoorlyken indruk te kunnen maeken , op de harten der menfchen; . Eene openbaering, welke
de rede te hulp kwam, in alle die byzonderheeden, in welke zy te kort fchiet;—> Wat is 'er wenfchelyker , dan dat 'er ergens zulk eene Goddelyke openbaering
te vinden zy ?
Ja zelvs gefield zynde, dat de natuurlyke godsdienst genoegzaem waere, dan nog zou eene openbaering zeer te wenfchen zyn. — Veronderftellen wy eens,, dat de rdde, wanneer zy, met de uiterlte poogingen, befchaevd werdt , in ftaet: waere , om den fchranderften aller Wjsgeeren zo ver te brengen, dat hy in de'daed die waerheeden en plichten ontdekte',.
III. DEEL. L



IÖ2 CVER CE ONGENOEGZAEMHEID VA9 DEN
welke toe tL-u godsdienst behooren. Ook in dit geval zou eene openbaering van eene onwaerdeerbaere Euttigheid weezen , deels om deeze waerheeden en plichten algemeen bekend te maeken , deels om 'er gezach aen by te zetten. —
Deels, zeg ik , om de Godsdienftige kundigheeden algemeen bekend te maeken: want, zonder openbaering, zou deeze ganfche Wysheid alleen tot eenige weinige hoofden bepaeld blyven. De Wysgcer , die deeze ontdekkingen gedaen had, zoude zyne kundigheeden aen andere Wysgeeren mededeelen , maer met het gemeen zoude hy zich niet bemoeien , en het daer voor houden , dat deeze dingen , boven de vatbaerheid van gemeene verftanuen , zeer ver verheeven waeren. Andere lieden , die zich met de dingen van hun daegelyksch beroep beezig hielden , en zich niet voor Wysgeeren uitgaeven , zouden zich ook aen deeze ontdekkingen niet laeten geleegen liggen , en dezelve in eenen rang ftellen met de gewoone fpitsvindigheeden der Philofophen. Van hoeveel nut zou , zelvs in dit geval, eene openbaering weezen, welke de waerheeden en plichten van den Godsdienst , zo algemeen , bekend maekte, en , op zulk eene vatbaere wys , voordroeg , dat het de daglooner en de ambachtsman
be-



NATülTM.'YKEN GODSDIENST. II, BOEK. IÖ3
begrypen konden. ,, Ecr.e openbaering s, kan de kennis, van het geen het licht „ der natuur aen ieder mensch ontdekken ,, kan , duidelyker , gemakkc-lyker , zceke3, rer , en treffender maken." (li).
Offchoon zelvs zulk een Wysgeer niets onbeproevd liet , om zyne Godsdienftige ontdekkingen , op alle wyzen , onder het menschdom te verfpreiden , en allerwcegen bekend te maeken , dan nog zou eene openbaering van eene ongemeene nuttigheid weezen , om aen zyne leeringen
gezach by te zetten. De Wysgeeren
hebben nooit eenig gezach by het volk gehad. De gemeene man zou ook de kracht van hunne bewysredenen, voor de leerftukken, niet begrypen kunnen. Niet afgericht op fyn uitgeploozene redeneeringen , zou het gemeen het ganfche zacmenftel voor duiftere fpitsvindigheeden aenzien. En wat de plichten aengaet ; noch het gezach , noch de bewyzen, noch de drangredenen van den Wysgeer zouden in ftaet z\n , om de verkeerde neigingen van het menfchelyk hart te beteugelen , en zondaers te beweegen , om de vermaeken van de ondeugd te verwerpen , en den fteilea
(li) nonnumoE, !. c. II Teel. p. 15.
hi. Deel. L 2



ÏÓ4 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN DEN
weg der deugd in te flaen. Niets is 'er derhalven wenfchelyker , dan dat 'er ergens eene Goddelyke openbaering te vinden zy , welke de leerftukken en de zeedenplichten , uit Gods naem , vcorltelle , om dezelve , op het gezach van den God der waerheid , te gelooven en te betrachten.
§. 199-
Zulk eene openbaering is noodzae-
kelyk.
De noodza eice lykheid der o f e n'
eaering is een blykbaer gevolg van de ong enoe.g zakmheid van den natuurlyken godsdienst. — Schiet de rede te kort , in het wichtig ftuk van den godsdienst; laet zy ons, in zaeken van de meeste aengelegenheid , geheel verleegen ; dan wyst het zich van zelve , dat wy eene Goddelyke openbaering niet ontbeeren kunnen , zullen wy ooit God, op de rechte wys, keren kennen , en weeten , hoe wy het hoogfte goed kunnen deelachtig worden.
Men heeft dit evenwel zo niet op te vatten , als of God verplicht zoude zyn,
zulk



natuurlyken godsdienst. II. eoek. iój
zulk eene openbaering aen het menschdom te fchenken. JS'iets minder dan
dit. Wy hebben ons zelve , door ons eigen toedoen , in die traenwaerdige omftandigheedcn gebracht , dat wy , tot ons weezenlyk geluk, eene naedere openbaering noodig hebben. Maer onze moedwil brengt God geenszins onder de verplichting , om, in die behoevtigheid, te voorzien , welke wy ons zeiven berokkent
hebben. By de oorfprongelyke fchep-
ping van het menschdom , waeren onze redelyke vermoogens ongefchonden , en toereikende tot het oogmerk van ons beItaen, en onze beftemming. Onze weldaedige Maeker voegde 'er eene Openbaering by , omdat de algemeene Stam-Ouders van het menschdom anders , geduurende eenen geruimen tyd , in onkunde zouden geleevt hebben , eer zy genoegzaeme begrippen van zaeken verkreegen hadden.
Maer de menfchen hebben, van tyd tot tyd, hunne redelyke en zeedelyke vermoogens verbastert en bedorven, en de oorfprongelyke openbaering , door afgodery, bygeloov, en ondeugden, dermaete ver-r donkert , dat 'er ten laesten .niets meer
van overgebleeven waere. Het fehen*
ken derhalven vaa eene nog naedere open* ra. deel, L 3



l66 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID VAN D£N
pa eh ing hangt* van de Goddelyke Vrymacht af, en } zo 'er ergens zulk een Hemelsch onderwys te vinden is , moet hetzelve als een onverdiend gcfchenk , als een u itwerkfel van Gods oneindige Goedheid , worden aengemerkt.
§. 200.
Eene Goddelyke openbaering U waer. schynlyk ; 'er is zeer veel reden, om ts vermoeden , dat 'er elders zulk een Hemelsch onderwys te vinden zy.
De overweeging van Gods oneindige Goedheid geevt ons vry wat grond, om te hoopen , dat 'er hier of elders eene naedere openbae'ring , aen het menschdom , verleend zy. Ten minden het fchynt , met onze natuurlyke begrippen van Gods Goedheid en Barmhartigheid , meer over ccn te koomen , te vermoeden 3 dat 'er indedaed eene openbaering gefchonken zy, dan te beweeren , dat God het menschdom , in deszelvs verduisterden en verdorvenen toeftand, in het geheel niet zoude willen te hulp koomen. Hy is en blyvt tog de Vader
der menfchen , en zyne Goedheid kent
ges-



natuurlyken godsdienst. IL boek. IÓ7
geene paden. Kan men van eenen wyzen en goedertierenen Vader verwachten , dat hy zyne Kinderen , wanneer zy zich , in allerlei dwaesheid en buitenfpoorigheid , verloopen hebben , met onverfchilhge 00gen zal aenzien , zonder eenige zorg te draegen , om hen terug te roepen ? Hoeveel te minder kunnen wy dan van God veronderftellen-, dat hy onzen verboren toeftand aenfchouwcn zoule , zonder het mededoogcn van eenen allertederften Vader ?
De Voorzorg , de weldaedige voorzorg, •welke God by aenhoudenheid voor ons draegt , ter afwending van' lichaemelyke onheilen , geevt ons alle mogelyke gronden van hoop, dat hy niet ten eenenmael onoplettende zy , op den rampzaeligen toeftand van onzen geest. — Het is waer, wy hebben ons zelve , door onze eigene fchuld , in deeze beklaeglyke omftandigheeden gebracht , en wy hebben de uitneemende gunst van eene nadere openbaering voor altoos verbeurt. Maer wy zien daegelyksch de duidelykfte proeven van Gods onverdiende Goedheid, van zyne verbeurde Langmoedigheid. De Goddelyke Voorzienigheid levert ons, in de natuurlyke waereld , zeer veele hulpmiddelen op , voor lichaemelyke kwaelen, wei-
iii, deel. L 4



JÓg OVÏ.R M 0NGÏ.N0EGZAEM1IEID VAN BEN
ke wy ons zelven , door orJze eigene dwaesheid , op den hals haelen ; en zou dan z-.ne Goedheid alleen beperkt zyn , ten aenzien van den rarapzaeligen toeftand onzer zielen ? zou Gods Goedheid zich alleen bepaelen , tot onzen tydelyken welvaert , zonder zich aen ons eeuwig geluk te laeten gelegen leggen ?
Eindelyk , orri 'er niec meer by te voegen , beroep ik my op de vry algemeenc
toeflemming van het menschdom. 'Er
zyn, van tyd tot tyd, zeer veele open. baeringen voorgewend, en grectig aengenoomen. Deeze voorwendfels van open. baeringen, en vooral de greetigheid , met welke zy zyn aengenoomen , toonen duidelyk , dat de menfchen eene openbaering waerfchynlyk geoordeelt hebben, (i). — En dit is, ten allen tyde , het begrip geweest , niet alleen van gemeene Verftanden , maer ook zelvs van vermaerde Wysgeeren. „ Het gros der „ Heidenfche Waereld , zegt de Heer „ clarke (k) , het geen, in dit ftuk , „, een ver weg billyker en minder onheil vooroordeeld Rechter was, dan de ha-
v dea«.
CO noDDRincE. 1. c. p, sa.
(*) Oyer Gods btft.icn ta Elgtmftkap, II Deel. p. 240,



NATBURLYHN GODSDIENST. II. BOEK. 1(51}
3, dendacgfche Deisten, was zo volkoomert „ overtuigd, dat de groote regels , tet 3, befliermg van het menfchelyk leven „
haer gezach uit den Hemel ontvangen „ moeten , dat hunne voornaemfle Wet„ geevers oordeelden, dat het geene vol„ doende aenpryzing hunner wetten waere, „ dat zy met het licht der natuur over-
ccnkwaemen , ten zy zy ook voorgae3, ven dezelve van God ontvangen te heb„ ben. Doch , in dit bewys , heb ik niet 3, noodig j van de voorbeelden der Afgo„ difche Wetgeevers gebruik te maeken.; 3, De Philofophen zelve , de beste en „ wyste , en de minst bygelaovige van 3, hen , die ooit leevden , fcbroomden 3, geenszins hun gevoelen , wegens het
gebrek eener Goddelyke op en rakring 3} openlyk te belyden , en hun oordeel te „ kennen te geeven , dat het natuurfykse 3, waere , en met de zuivere en gezonde „ rede , waerlyk overeenkomitig , op iets 3, van die natuur te hoopen."
IN'u koomen wy tot eene naedere vraeg,1 by welke het menschdom zeer veel belang heeft. Zy is deeze: Is *er indedaed zulk eene Goddelyke openbaeriisg? is 'er ,T onder alle de boeken , welke voor God-' delyke openbaerincen zyn uitgevent wel één , van het welke wy, op gq^



170 OVER DE ONGENOEGZAEMHEID, ENZ.
de gronden , kunnen verzeekerd zyn , dat
bet geen verdichtfel zy , maer een buitengewoon onderwys , van God zeiven
corfprngelyk ?
Dit wichtig ftuk zullen wy, in het volgende derde, en vierde boek, me,t opzet onderzoeken.
DER*



DERDE BOEK
OVER DB
OP E NBAE RING
DER
CHRISTENEN
IN HET ALGEMEEN.
III. DEEL.






DERDE BOEK over ©e
OPENBAERING
der
CHRISTENEN
in het algemeen*
EERSTE HOOFDSTUK.
algemeen bericht van de onderscheidene openbaeringen, welke 'er, by verschillende volkeren zyn voorgewend.
§. 201.
'Er zyn verf drillende zoorten van gefchrivten in de waereld , welke als Goddelyke openbaering en zyn uitgevent.
"^Tiets is 'er, in alle eeuwen, gewoonei geweest, dan perfoonen aen te treffen , die voorgaeven, dat zy met de God-:
iii. deel.



174 OVER. DE OPiïNBAER. DCR CHRISTENEN
heid gemeenzaem verkeerden , en, op óz eene of andere wys , kennis kreegen van anderszins verborgene en van toekoomende zaeken.
De Wetgeevers onder de Heidenen verzee. kerden den menfchen , die zich aen hun beltier onderwierpen , dat zy hunne wetten , onmiddelyk van de Godheid ontvangen hadden: Dan het wyst zich van zelve , dat dit voorwendfel enkel ftaetkundig waere , en dac de Wetgeevers hunnen gemeenzaemen ommegang met de eene cf andere Godheid , tot geen ander einde verdichtten , dan om gezach aen hunne voorichrivten by te petten, (a). — Daerenboven had dit voorwendfel haeren grondflag in het Veel - Godendom , het welk met de gezonde reden blykbaer ftrydig is.
Tot de verdichte openüaeringen behooren ook de zogenaemde godspraeken
der Heidenen. Deeze waeren vooral by
de Grieken in groote achting , en niets was 'er gewooner dan deeze Godfpraeken raed te pleegen. socrates zelvs raedde de menfchen , dat zy de uitfpraek der Orakelen volgen zouden , en dat iemand , die iets wenschte te Weeten , het welk boven
het
(<0 WARBURTON. 1. C. II Deel. p. 112.—.



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 175
het bereik der menfchelyke kennis is , zich tot de Godipraeken begeeven moets. (è). Boven alle andere had dees beroemde man eenen byzonderen eerbied voor het Orakel te Delplws. Hier in werdt hy door plato naergevolgt , die aen de Godfpraek van Apollo te Delplws dit getuigenis geevt , dat zy voortreffelyke inftellingen , in zaeken van den Godsdienst, gemaekt hebbe , (c); en elders zegt hy „ dat de wetten , aengaende „ Goddelyke zaeken, uit Delplws moeten ge3, haeld worden, en dat de Priesters daer,j van de Uitleggers bebooren te zyn." (d).
Dan hoe zeer deeze zogenaemde godspraeken , by de meest befchaevde Volkeren onder de Heidenen , en zelvs by de grootfte Wysgeeren in achting waeren, zal niemand in onze daegen beweeren , dat dezelve onder de Goddelyke openbaering en moeten gerangfchikt worden. — Deeze gewaende antwoorden der Goden waeren niets anders dan gisfingen en vermoedens van listige Priesteren , die zich bedienden van de ligtgeloovigheid der menfchen. Meestentyd waeren de Godfpraeken twyffelachtig en dubbelzinnig. Zeer dikwils waren
(j) xf.noph. RJcmor. 1. 4. c. 7. Scct. 10. CO R. P- 1. 4. ' 00 De leg. 1. 6.
HL DEEL.



176 OVER DE ÖPSNBAER, DER CHRïSrüNEN
leugenachtig. „ Zy waeren, zegt cicero y a, ten deele vaï^eh , ten deele by toeval ai waer , ten deele duister , zodat de uit9, legger zelvs eenen uitlegger noodig had; „ ten deele dubbel -.innig "(e). porphyriüs, iioe zeer anders een yverig voorftander van liet Heidenfche bygeloov , erkent evenwel dat de Godfpraeken dticwils geloogen hebben. (ƒ). De antwoorden deezer Godfpraeken ■waeren doorgaensch dubbelzinnig. Hiervan adaen werdt Apollo, die gezegd werdt te Delplws verborgene en toekoomende zaeken te openbaeren, genaemd, dat is iemand,
die twyffelachtig fpreekt. Koning cr.ïsds ondervondt de dubbelzinnigheid van Apollos Godfpraek tot zyne fchaede. Hy meende , uit het antwoord van het Orakel, te moeten befluiten , dat hy de overwinning op de Perfiaenen behaelen zoude, en ondertusfehen werdt hy dermaete verflaegen , dat hy zyne kroon en fchatten verloor, (g) — Ook fpraeken de onderfcheidene Orakelen elkander tegen. Wanneer men, te Delplws , tc Claros, en te Dodon, eene en dezelvde vraeg voorHelde , ontvong men , op elk eene plaets, een verfchillend antwoord.
De
Qe~) De Divin. I. 2. c. 56.
C/) eusebiös, Prap. Euatig." 1. 6. c. 5. origeNes contra celsum. 1. 7.
(g) eusebiüs ]. c. I.5. c. 21.



ZN EET ALGEMEEN. III. BOEK. 177
De Orakelen waeren dikwils leugenachtig, en de uitkoomst was meermaelen geheel llrydig, met de Voorzegging. Volgens eene plaets van porphyrius, door eusebius aengehaeld (//) , moest Apollo zelvs belyden, dat hy zomtyds loog : ook was het bedrog der Priesteren , die voorgaeven , dat zy de antwoorden der Goden overbrachten , voor elk oplettenden vry duidelyk te bemerken. --Het Orakel te Delplws was het vermaerdfte van alle; maer de gelteldheid van de plaets, en alle andere omitandigheeden, waeren op bedrog aengelegd. De zogenaemde Godfpraek deedt zich hooren in een diep hol. Het huisje, in het welk de vraeger zitten moest, was, door den damp. van het reukwerk, ge. heel , verduisterd. De VVaerzeggerin, die van den Drieltal bekend maekte , het geen de Godfpraek rner openbaerde , was doorgaens eene eenvouwige boeren dochter , vervuld met bygeloovige begrippen. De gewaende God , die uit het hol antwoordde, was een fchalkfche Priester van Apollo , en noch vraeger , noch waerzegfter dorst zich verftouten , om te onderzoeken , wat 'er in het hol omgong. Voorts liet men nie¬
mand naderen dan eenvouwige, bygeloovige, en de zodaenige, die, achter het geheim
UO t. c. 1. 6. e. 5. III. DEEL. M



1^8 OVER PE OPENBAER. DER CHRISTENEN
zynde , van de gezegdens der Orakelen gebruik maekten , ter bereiking van hünne ftaetkundige oogmerken. Uit vrees, dat het bedrog zoude ontdekt worden , gaeven de Priesters duidelyke blyken van wantrouwen en verlegenheid , wanneer 'er Epicurifche Wysgeeren naderden , of anderen , van welke zy vermoedden , dat zy niet gunftig over de Orakelen dachten.
Voeg 'er by , dat de Heidenfche Godfpraeken gepaerd gongen , met allerlei fchandelyke en verfoeilyke gewoontens. Het Orakel te Delphos eüchte het offeren van menfchen , en , op deszelfs bevel , moesten die van Athene jaerlyks zeven mannen en even zo veele vrouwen naer Kreta zenden, om aldaer geofferd te worden. Zomtyds hebben de Godfpraeken overfpel , hoerery, bloedfchande,en ande e gruwelen, aenbevolen0 Daere'.boven verdient het zeer onze opmerking , dat de Godfpraeken verftomd zyn , zodrae de bygeloovige volkeren , met het Jicht van het Euangelium , befcheenen waere \ Deeze aenmerking wordt, niet alleen door getuigenisferj van Christenen , maer ook zelvs van Heidenfche Schryveren, bevestigd, luc-anus klaegde 'er over, als over een der grootfte rampen van zyne eeuw, dat het Orakel te Delphos geheel ftilzweeg (i);
zeer
(i) Pharfl!. 1. 5,



Sn het algemeen. III. boek. 279
Êeer opmerkelyk is het zeggen van por» fHYRïus , in eene plaets , welke Ersebiüs uit hem aenhaelt : „ de Stad Kome 55 was met veele ziektens als overltroumd , 3, en jGsculapius en alle andere Goden 3, hebben opgehouden zö gemeenzaem met |, de menfchen te verkeeren : want niemand s, heeft , zeedert dat jesus begon aenge3, beeden te worden 3 eenige bekende hulp 3, of weldaed van de Goden ontvangen. " (k) — Hoe duidelyk blykt het hier uit 5 dat het licht van het Euangeliun de oogen van het bygeloovig menschdom geopcnt , en de bedriegeryen der Heidenfche Priestereh ontdekt hebbe?
Men vindt, by verfchillende volkeren, zeekere gewyde boeken , welke zy voor Goddelyke fchrivten eerbiedigen.
Hiertoe behooren de Godfpraken van zo ho aster, onder de Perfia ;nen. Hy wierp zie 1 tot eenen Propheet op , en zonderde zieh in een hol af , in het welk hy eenen langen tyd doorbracht s onder voorwendfel , dat hy zich , van alle waereldfche beezigheeden , afzonderen , en zich geheel , aen Godsdienstige bedenkingen, wilde overgeeven. In dee-e afzondering werdt hy , volgens zyn voor-
(k; Prsep, Euang. I. 5, Vl> DEtL. M a



180 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
geevcn , met Goddelyke Openbaeringeq verwaerdigd. Deeze gewaende Openbaeringen fchreev hy in een boek , en gav hetzelve den naem van zendavesta of by verkorting zend , het welk een vuurjlag beteekent. Van deeze benaeming gav hy de volgende reden , dat ieder , die dit boek , met behoorlyke oplettenheid , las , daerdoor het vuur der waere Iievde tot God , en tot zynen heiligen dienst, in zyn hart ontvangen zoude. Q). — Zyne afzondering verlaetende , trok hy naer Indie , onder de Brachmannen , van welke hy de Wis- en Starrenkundige wetenfehappen ontleende. Te rug gekomen zynde , gav hy voor , dat hy , op zeekeren tyd , in den Hemel was opgenoomen , om in die leeringen , welke hy den menfchen moest mededeelen , onderweezen te worden , en dat hy aldacr God zeiven , uit het midden van een groot vuur , had hooren fpreekeD. Om deeze reden , leerde hy , dat het vuur het zinbeeld waere der Goddelyke tegenwoordigheid , dat de zon , als het volmaektfte vuur , de throon zyner Heerlykheid waere. Hy verzeekerde , dat hy iets van
het
(O piudeaux Oud en Nieuw Verbond «eneengefihg. kcld. 1. i. c. 4.



IN HET ALGEMEEN. III. EOE'C. igl
het vuur , uit het welk God tot hem gefprooken had , uit den Hemel medege. bracht , en hetzelve op den altaer van den eersten Vuur-Tempel , welken hy oprichtte , geplaetst had. En dit is de rede , dat de Perfianen het vuur , met zo veel bygeloovigen eerbied , behandelden. -— Koning hystaspes en , na hem, zyn zoon darius , befchermden deezen gewaenden Propheet , met hun machtig gezach ; en dit gav aenleiding , dat de leer van zoroaster , binnen korten tyd , eenen zeer grooten opgang in Perfie maekte. Hy werdt door argasp , den Koning der Oosterfche Schyten , die met zyn leger in Baftrie viel , te gelyk met alle de Priesters van zyne hoofdkerk , ten getale van tachtig per-
foonen , om het leven gebracht. De
leer van deezen zoroaster wordt nog ten huidigen daege , van die geene gelooft , welke van zyne lefte in Perfie en Indie zyn overgebleeven.
Omtrent deezen zen da vest a , zal het genoeg zyn aentemerken , dat wy , hoe weinig wy van den inhoud deezes boeks weeten , en hoe twyffelachtig de echtheid zy van die geringe overblyvfelen , welke tot onze kennis gekomen zyn , dat wy alle redenen hebben , om de gewaende
irr. deel. M 3



182 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
Openbaeringen van deezen Perfiaen voop verdien-felen te houden. Het geen wy ggortelyk over het leven van deezen man gezegt hebben , maekt de bedriegery dui? delyk opecbaer , en de valsheid der gewaande Openbaering wordt , door den bygeloovi-en eerbied voor het vuur , nog naeder bevestigd , om nu van de ongerymde leer der twee Engelen , den eenen var. net licht, en den anderen van de 'duisternis , aen welken de cpperfte God de beftiering der waereld zcu lOcbetrouwt heb» ben , niet eens te fpreeken , rrch van de bloedfchande , welke dees gewaende Propheet voor geoorloovd verklaert. (»•). Onder de Indiaenfche Bramins is nog eene yerzaemeiirg van zeer oude boeken , welke zy Vt&m noemen. Deeze boeken zyn s volbens hun voorgeeven van den God fy$ma zeiven oorfprongelyk. Zy eerbiedigen dezelve niet alleen als Goddelyke fcnriv:en , ma r hebben 'er zulk eene bygeloovige achting voor , dat zy aen niemand , zelvs uit het ge/lacht der Braminen , toelaeten , dezelve te leezen , ten zy hy zien vooraf , door veelerlei was-
fchin-
(• ) raedpleegf verder wet prjdeaux 1, c. &
ST*KLEjsiOi hi. tuil. OrienS, p. 1177.



ÏN HET ALGEMEEN. Hl. BOEK. 183
fehingen en plechtigheeden , gereinigc hebbe, —-
De inhoud van deeze boeken is ons onbekend , en zal ons altoos onbekend blyven , zo lang hec uitfluitend recht , om deeze boeken te leezen , alleen toe hec gedacht der Brammen bepaeld blyvt. Weke moeite de Jefuiten , die in Indie , als zendelingen ter bevordering van het Chris, tendom , verkeerden, hebben aengewendt, om een affchrift van deeze zogenaemde Goddelyke boeken machtig te worden , nimmer hebben zy hun oogmerk kunnen bereiken. „ Het goude vlies zelvs werdt „ oudtyds zo zorgvuldig niet bewaerd , „ als deeze wet , welke de Indiaenen
voor Goddelyk houden" O). De Jefuiten hebben ons wel eenig bericht van den Vedam medegedeeld , het welk zy , volgens hun zeggen , uit den mond der Braminen ontvangen hadden. Maer behalven , dat dit- bericht zeer onvoldoende zy , zo zyn ook de verhaelen gansch niet overéénltemmende , ten betooge , dat de Bramins da naervorfchers bedroogen hebben , of dat zy zelvs hunnen eigenen Godsdienst niet verltaen, Hierin koo-
O) mosheim disf. de creatione e nihilo in cudwortHJ Syst, IntelU t. 2, p. 991.
ilï. DEELa M 4



ï84 °ver de openbaer. der christenen
men de berichten overéén , dat de Vedam in vier boeken onderfcheiden zy. liet eerste noemen zy Rogo Vedam , en zou handelen over de eerste oorzaek en de eerste dof ; het tweede . Isfura Vedam over de opperlte macht ; het derde Sama Vedam over deugd en ondeugd ; en het la ede Addeta Vedam over de offeranden en heilige plechtigheeden. (o).
Dan hoe zeer wy van den inhoud deezer boeken onkundig zyn , weeten wy evenwel met genoegzaeme zeekerheid , dat dezelve niets minder , dan eene Godde» lyke Openbaering , behelzen. „ Hoe weiw nig wy ook van de Vedes weeten , y, krygt men echter kennis genoeg , als „ men de gemelde en andere fchryveren ,, raedpleegt , van de leer en zeden dier „ menfchen , die de leiding deezer boe3, ken volgen , om te kunnen vastdellen,
dat die geen Openbaering behelzen , daer « wy naer zoeken." (p).
Van hunne zeeden zal ik niet fpreeken ' om de uitzondering aftefnyden , dat iemand , die onze gewyde boeken nooit
had
CO bernik r voyages aux Etats du Graad Mogol torn. 2. feitjes edifiantes fif curieu/es ecriles des misfiuns ctran^eres far quelques Misfwnaires de la compagnie de J e s u s 9 Recueü»
00 buurt befpicgelemle Godg. II. St.'p. 59.



ÏN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 185
had ingezien , uit het gedrag van zomipige Christenen , gansch geen gunstig vooroordeel van onze Openbaering zoude
opvatten. Maer hunne leer is aller-
buitenfpoorigst. Zy vertellen de grootfte ongerymdheeden , van de voortteeling hunner Goden. Zy dienen zeekere reusachtige beelden , en de Piiesters maeken het volk wys , dat deeze Godheeden , even als de menfchen , eeten. Om wel onthaeld te worden , geeven zy hunne afgoden eene groote geftalte, en eenen wyden buik. De leer der zielsverhuizing is by hen algemeen aengenoomen. En dat het wandrochtigfte van alle is , zy gelooven , dat de koeyen iets heiligs en Goddelyks in zich hebben , en houden het voor het gropfte geluk voor eenen ftervenden , dat hy , met de ftaert van eene koe in zyne hand den laesten adem mag uublaezen. Door dit middel wordt de ziel , by de verhui-r zirjg uit het lichaem , volgens hunne meening , gereinigd , en keert zomtyds in het lichaem van eene Koe weder.
Zal men nu van menfchen , die zulk eene ongerymde leer omhelzen , gelooven kunnen, dat zy met eene. goddelyke openbaering verwaerdigd zyn?
Zulk zoort van gewyde Schrivten vindt men oök , in het Koningryk Siavi , welke
jh. deel. M"j



ï86* OVER CE OPENBAER. DER CHRISTENEN
in de Baalikfche tael , die de tael der geleerden is , befchreeven zyn , en voor
Goddelyk gehouden worden. Dan deeze
verdienen ook weinig of geenen aendacht. De inwoonars van die land gelooven , dat God , even als een mensch , uit ziel en lichaem beltae , en dat zyn lichaem heerlyker is dan de zon ; dat elk gedeelte der waereld onder het opzicht ftae van verftandige weezens van mindere rang. De Ta'apdns , die de Priester en Leeraers der Siair.miers zyn , maeken het volk nog veele andere ongerymdneeden wys : zy beweeren, dat de waereld noch begin gehad hebbe , noch einde hebben zulle , en dienen in hunne Pagoden of Tempels verfcheiden afgoden.
Zal men nog iets meer begeeren , om overtuigd te zyn , dat men by de Siammers te vergeevsch eere Goddelyke Openbaering zoeken zal ?
Het denkbeeld , dat God eene Openbaering van zynen wil aen het menschdom gedaen hebbe , is zeer dik wils door Geestdryvers en bedriegers misbruikt/, om het menschdom te vei leiden, en byzondere inzichten te bereiken. Menfchen van eene
ver*
CO Hedeniqegfche Hiüori;. II. Deel. p. 563» — u 1 5,. 1. c. II Deel. p. 6>i.—



HU MET ALGEMEEN. ÏÏL BOEK, i
verhitte verbeelding , hebben het meermae» ïen ondernoomen , om hunne harsfenfchim? men , hoe dwaes en oobeftaenbaer zy ook weezen mogten , voor Goddelyke ingeevingen uit te venten. Ook hebben zommige listige bedriegers wel eens hunne eigene verdichtfelen , voor Goddelyke ontdekkingen aen het volk opgedrongen , om hunne gierigheid te verzaedigen , en hunne ftaetzuchtige oogmerken te bereiken.
Het is der moeite niet waerdig , om een verhael te geeven van deeze gewaende Openbaeringen , en het zal genoeg zyn eenvouwig aen te merken , dat zy, door alle verftandigen , voor bedriegeryen , en de uitwerkfelen van eene verhitte verbeelding , gehouden worden, (r). Ondertusfcben is het eene allerongelukkigfte redeneeiing , wanneer een Deïst , uit dit misbruik , en deeze verdichtfelen befluit, dat 'er nimmer eene Goddelyke Openbaering aen het menschdom gegeeven zy. — Men kan 'er , met grond , niets anders uit befluiten , dan dat de beste dingen , door de dwaesheid en boosheid der menfchen, kunnen misbruikt worden. Op den voet van de gemelde redeneering, zou men , met het zelvde recht, beweeren kunnen , dat allerlei zoorten van
(r) BctDiEus. Thsol. Dugm. Tom. i. p. 160. —* III. DEEL.



ISS OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
burgerlyke Regeeringen moeten verworpen worden, (s),
§. 201.
Vnder die boeken , welke vcornaemenlyk in overweeging koomen , belmoren de gewyde Schriv. ten der turken , der joudek, en der
christenen.
De Turken hebben een zeeker boek, het welk zy den Alcoran naemen. Dit boek werdt, door alle Malmieiaenen, als eene
Goddelyke Openbaering geëerbiedigd. ' De
Jooden houden de boeken van mos es , en van verfcheidene vermaerde Propheeten , welke voor veele eeuwen onder hun volk gebloeid hebben , voor Goddelyke Schrivten. Deeze gewyde boeken der Jooden werden , van de Christenen over het algemeen 5 de fchrivten van het oude testament ge-
naemd. De laetstgenoemde voegen 'er
nog eenige gefchrivten by, welke, door eenigen der eerfte naervolgers van jesui van nazareth, zyn opgefteld, en doorgaens de boeken van het nieuwe testament genaemd werden. In het onderzoek naer eene Goddelyke
openCO lil and G\er ie Optr.leerirg, I Deel. p. 47.



IN HÉT ALGEMEEN. III. BOEK. 1S9
openbaering , zullen deeze drie gefchrivten alleen in aenmerking koomen kunnen. — Alle andere voorgewende openraeringem verdienen geenen aendacht. Wy hebben omtrent dezelve reeds zo veel aengemerkt als genoeg is, om overtuigd te zyn , dat zy onder de verdichtfelen moeten gerangfchikt worden.
Maer , zou men kunnen zeggen , wie weet , of 'er nog niet, elders gefchrivten voor handen zyn , welke meerder recht van aenfpraek op den tytel van goddelyke openbaeringen hebben, dan de drie gemelde zaemenltellen. Een aenmerkelyk gedeelte van den aerdboi is nog onbekend ; zommige volkeren kennen wy nog niet genoeg van naby; misfchien zou men elders, by naeder onderzoek, een gefchrivt vinden kunnen , het welk boven de gewyde boeken der Mahometaenen , Jooden en
Christenen den voorrang verdiende. Daa
alle de nieuwe ontdekkingen van onbekende volkeren , welke in de laeste tyden gedaen zyn , en alle verhaelen der reizigers, die de meest afgelegene gedeeltens van onzen aerdboi bezogt hebben , maeken het hoogst onwaerfchynlyk , dat de tot dus ver •nbekende landltreekea , door befchaevde
CO S 200. ni. deel.



tgo OVER DE OPENBAER. DER CHRïSTENpfe
volkeren , zouden bewoond zyn ; en by woeste natiën , by afgodifche volkeren , zou men zeekerlyk eene goddelyke openbaering te vergeefsch zoeken. (V).— In het vervolg zullen wy uitvoerig betoogen , dat de gewyde fchrivten der Jooden en der Christenen, zulke onlochenbaere kenmerken van derzeiver Goddelyken oorfprong met zich mede brengen , dat niemand s buiten dezelve , redelyker wys , eene andere openbaering zoeken zal. — 'Er zyn wel menfchen , fchitterende vernuften zelvs , die verklaeren , dat zy met de bewyzen , welke wy , voor den Goddelyken oorfprong deezer fchrivten , aenvoeren , niet voldaen zyn , maer met dit alles erkennen zy , dat , zo eenig zaemenftel aenfpraek hebbe op den tytel van eene goddelyke openbaering , "het alleen de gewyde boeken
der Jooden en Christenen weeztn zouden.
Zeer opmerkelyk is de belydenis van den vermaerden rouslseau. „Ik moet bekennen, over de Majesteit der Heilige Schrivt „ ftae ik verbaesd ; de heiligheid van het EuaDgelie treft myn hart. Lees de boe* s, ken der Wysgeeren , met alle hunne „ opgefmuktheid , wat zyn dezelve tegen ,, dit boek vergeh eken ? ". (v).
r , §• 202,
CO BUURT. i. c. ii St. p. fJl.
(v) Emile. t. 3. p. iij.



m MET ALGEMEEN» III. BOEK. Jtpï
§. 202*
Het is van zeer veel belang te onderzoeken , welke in de, daed de goddelyke openba e r r n g zy.
Naer maete wy eene goddelyke openbaering meer noodig hebben , vordert ons belang , om naer dezelve te zoeken. — De rede fchiet te kort, in zaeken van den godsdienst. Dit gebrek kan alleen door eene openbaering worden aengevuld. 'Er zyn zeer waerfchynlyke gron« den , om te vermoeden , dat God aen het menschdom eene naedere verklaering van zynen wil gedaen hebbe. Mal.ometanen, Jooden , en Christenen, hebben onder zich zeekere gefchrivten , in welke , volgens hun voorgeeven , de goddelyke openbaering vervat is. Deeze verdienen onder alle boeken, welke als Goddelyk geëerbiedigd werden , alleen onzen aendacht. Hoe zeer vordert derhalven ons belang , dat wy deeze onderfcheidene gefchrivten naeuwkeurig onderzoeken , om te weeten 3 welk van deeze drie wy indedaed als eene goddelyke openbaering moeten aenneemen.
Dit onderzoek moet zeer naeuwkeurig ea in. deel.



ï$2 OVER DE OPENEAER. DER CHRISTENEN
onpartydig gefchieden. De zaek is van een groot gewicht. Wy hebben 'er zeer veel belang «by. — Wanneer wy bevinden , dat geen van deeze drie gefchrivten den toets kunne doorftaen , dan zullen -wy ons , met het zeer gebrekkig onderwys der rede moeten vergenoegen , en vastftelien , dat God , om wyze redenen , tot dus ver aen het menschdom geene nadere openbaering ged.acn hebbe. Indien wy , in
ons oordeel , over deeze zeer gewichtige zaek , mistasten ; indien wy, door partydigheid , of eene ydele zucht om wyzer te fchynen , dan andere menfchen , een ge. fchrivt als een verdichtfel verwerpen , het welk indedaed eene goddelyke openbaering is ; dan verfmaeden wy een der grootfte voorrechten , welke het weldaedig Opperweezen aen het menschdom gefchonken heeft , en wy maeken ons aen eene fchroomelyke ondankbaerheid fchul-
dig. Indien wy ons vergisfen , indien
wy eene verkeerde keus doen , en een gefchrivt voor eene coddelyke open da e. ring aenneemen , het welk niets anders is , dan een menfchelyk verdichtfel , dan zouden wy ons , geweldig bedriegen , en het bedrog zou des te fchadelyker gevolgen hebben , caermaete de zaek van meerder belang is.
Maer



ÏN HET ALGEMEEN, III. BOEK. 193
Maer waeraen zullen wy, met genoegzaeme zeekerheid , weeten , welk een gefchrivt wy voor eene goddelyke openbaering hebben aen te neemen? — aen zeekere kenmerken van eenen Goddelyken oorfprong.
TWEEDE HOOFDSTUK.
óver de kenmerken dér openbaering.
§• 203'.
fEr zyn zeekere kenmerken, aen welke men eene voorgewende openbaering toet/en kan , om te weeten, of zy indedaed van eenen goddelyken oorsprong zy.
al men een zeeker gefchrivt, als eene goddelyke openbaering, aenneemen , dan moet hy , die oorfprongelyk, met deeze openbaering, verwaerdigd werdt , genoegzaeme kenmerken in deeze Openbaering gevonden hebben , waeraen hy dezelve, van alle uitwerkfelen eener verhitte verbeelding , onderkennen konde , en niet alleen dit, maer wy moeten ook in die gefchriv=
ilï. deel. N



101 OVER DE QPENBALR, DER CHRISTENEN
ten , welke ons gezegd worden de naedere verklaeringen van het Opperwezen te behelzen - zulke bewyzen ontdekken , welke ons geen twyrrel overlaeten , of zulk een gefchrht is indedaed van eenen Goddelyken oorfprong.
Het eerfte is noodig , ter gerustflelling van dien perfoon , aen welken God zynen wil nader bekend maekt ; en het andere ter verzeckering van ons , die het geTchrivt , in het welk hy de goddilyke openbaering heeft te boek geflaegen , als de woorden van God zeiven zullen aenneemen. mahomet, mos es , de
propheeten , de euangelisten en
apostelen, die de Openbaeringen , welke van de Turken , Jooden en Christenen , als de zodaenige erkend worden , hebben te boek geflaegen, verzeekeren ons, dat zy den inhoud hunner fchrivten , door eene coüdelyke openbaering , ontvangen hebbeD. — Indien deeze menfchen de waerheid fpreeken , moeten zy aen zekere kenmerken geweeten hebben, dat zy zich niet, door hunne verbeelding , hebben laeten bedreigen. Maer al hadden deeze menfchen nog zulk eene flerke verzeekering , dat God onmiddelyk tot haer gefprooken hadde , zo zouden wy nog geene redenen altoos hebben , om hunne gefchrivten
voor



IN HET ALGEMEEN. III, BOEK. tpj
voor Goddelyk aen te neemen, ten zy wy in dezelve zulke kenmerken vinden, welke ons genoegzaeme bewyzen van eenen Goddelyken oorfprong opleveren. Zy kunnen bedroogen zyn.
Beide deeze zoorten van kenmerken, zyn buiten allen twyffel mogelyk.
God kan aen den geenen , aen welken eene ofenbaering onmiddelyk en oorfprongelyk gedaen wordt, eene volkoomen verzeekering geeven , dat dezelve indedaed eene goddelyke openbaering zy* —Zou de almachtige Maeker van ons weezen , die ons menfchen het vermoogen gegeeven heeft , om onze gedachten aen an* deren mede te deelen , geen middel hebben , om zynen wil aen zynen eigenen fchepfelen bekend te maeken , en dat wel op zodaenig eene wys , dat zy 'ef niét aen twyfFelen kunnen , of het is God zelvs , die zich aen hun openbaert ? zöu God niet , by zulke menfchen, welke hy met eene onmiddelyke Openbaering yerwaefdigt , zulk eene klaerheid van gewaerwording kunnen voortbrengen , welke hen verzeekerde , dat het God zelvs waere , dia tot hen gefprooken had?
Het is onmogelyk , en wy hebben hee ook niet noodig, om de wys te bepaelen, «p welke God zich aen zeekere menfchêfi
m. DEEL. £ï *



jqó over de openeaer. der christenen
openbaeren kan , ca wel zodaenig , dat zy 'er niet aen twyffelen kunnen, of God zelvs heeft hun zynen wil bekend gemaekf. De mogelykheid van deeze zaek zal niemand ontkennen , vooral niet , wanneer hy in overweeging neemt, dat God, als de Schepper der menfchelyke ziel , eenen veel caederen toegang tot dezelve hebbe. Wanneer God onmiddelyk tot de ziel van eenen mensch fpreekt , kan zy daervan zo volkoomen overtuigd zyn , door de klaerheid der. gewaerwording , als wy overtuigd zyn , dat de Zon fchynt • wanneer wy haeren glans en warmte gewaer worden, (x).
God kan den- geenen , aen welken hy eene openbaering onmiddelyk en oorfprongelyk gedaen heeft , beveelen aen anderen bekend te maeken , het geen hy hun geopenbaert heeft , en de verklaering , welke God hun gedaen heeft, in gefchrivt gefteld zynde , kan aen de navolgende genachten , met zulke bewyzen, werden overgelevert , dat zy verplicht zyn, dezelve als eene goddelyke openbaering aen te neemen.
In
CO Li L 1 E N Thai. Oordttlk. Rybeherkl. i. Deel. p. ic8. LEL and. Nuttig!., dirQpenl. 1 d. p. 23,24. en het Godichk gezcch yan hit 0, en N. T.' verdee4iLd. i d. i St. p; j6.



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. IQ7
In zulk een geval koomt het aen op den inhoud der openbaering, en op de geloovwaerdigheid der getuigen.
Wanneer ons een gefchrivt wordt over» geleeverd , in het welk de opitellers verklaeren , dat zy eene Openbaering , met welke zy verwaerdigd werden , hebben te boek geflaegen , moeten wy , eer wy dit gefchrivt , als eene nadere verklaering van den Goddelyken wil kunnen aenneemen ,
1. voor eerst den inhoud onderzoeken. Wy dienen 'er zeekere kenmerken van eenen Goddelyken oorfprong in te ontdekken. De voorgetitelde zaeken moeten Gode betaemelyk zyn , niet ftryden met Gods Volmaektbeeden, noch de rede en ondervinding tegen fpreeken. 'Er moeten dingen van aenbelang in gevonden worden, welke wy , zonder nadere Openbaering , niet hadden kunnen weeten. In zulk een geval hebben wy geene redenen , om aen den Goddelyken oorfprong van dit gefchrivt te twyffelen ; vooral wanneer 'er
2. ten tweeden bykoomt , dat het getuigenis van hem, die de openbaering onmiddelyk ontvangen heeft , geloovwaerdig is. Wanneer hy zelvs noch bedroogen is , noch heeft willen bedriegen. —— Staet hy bekend voor een vroom en deugdzaem ma»s dan kan men hem niet verdenken, dat hy
nu DEEL. N 3



108 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
met opzet wil bedriegen. I> hy een
man van wysheid en verftand , dan kan men niet ligtelyk vermoeden , dat hy fchyn voor waerheid hebbe aengenoomen. Koomen 'er nog andere omftandigheeden by , die van zyne Wysheid en Oprechtheid getuigen , dan heeft men alle redenen } om de gezegde Openbaering , als zodaenig indedaed , aen te neemcn. — En bevestigt hy zyn getuigenis , door wonderwerken , dan kunnen wy niet langer twyffelen.
Voor hun , die in laetere tyden leeven, ftaet nog te onderzoeken , of de fchrivten , waerin die mannen, tot welke God onmiddelyk gefprooken heeft , de Openbae. ring hebben opgeteekent , echt zyn ea ongefchonden ■ tot hen zyn overgekoomen.
§• 204.
Men kan van voeren niet bepaelen , welkt kenmerken de goddelyke openbaering van haeren Hemelfchen oorfprong pal medebrengen.
'Er is geen twyffel aen , of de oneindig wyze God kan , wanneer hy eene openbaering aen het menschdom verleent , met dezelve zeer veele en onderfcheidene kenmerken van haeren Goddelyken
oor-



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. IOQ
oorfprong mede deelen. Het is voor ons bekrompen verftand onmogelyk alle de middelen uittedenken , van welke God zich, ten dien einde zoude kunnen bedienen ; en zo onmogelyk is het ons te bepaelen , van welke middelen God zich, in dit geval , zou willen bedienen. — Van vooren derhalven kunnen wy niet bepaelen, welke kenmerken de goddelyke openbaering van haeren Hemelfchen oorfprong zal medebrengen. Zulke gefchrivten, welke ons als Goddelyke Boeken werden overgeleverd, moeten wy onpartydig onderzoeken, om te verneemen, of 'er , het zy in den inhoud , het zy in de omftandigheeden, het zy in de verrichtingen der geener , die voorgeeven , dat zy deeze OpenbaeTing onmiddelyk van God ontvangen hebben , het zy in de uitwerkfelen , het zy in eenig ander opzicht , zulke Kenmerken gevonden worden, welke ons van haeren Goddelyken oorfprong genoegzaem overtuigen.
Stellige Kenmerken derhalven kunnen wy van vooren niet bepaelen. Alleenlyk kunnen wy eenige ontkennende kenmerken aenwyzen , dat is te zeggen zulke kenmerken , welke ons in ftaet 'Hellen, om, by wys van ontkenning, verzeekerd te zyn" , dat eene voorgewende openbaering inde-
Hi. deel. N 4



ÏOO OV£R DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
daed geene goddelyke openbaering
zy. Aen deeze kenmerken kunnen wy,
by voorraed , zulke gefchrivten toetfen . welke ons voor Openbaeringen worden ter hand gefield , en wanneer een gefchrivt aen die kenmerken niet beantwoordt , hebben wy voldoende redenen , om hetzelve , als een louter verdichtfel te verwerpen. '
§• 205.
Deeze kenmerken zyn de volgende: 1. de leer van zulk een gefchrivt moet piet ftryden met de waerheeden en de zedenkunde van den natuurlyken godsdienst; 3. noch eik met de rede en de ondervinding. 3. de openbaering moet zich zelve niet tegenfpreeken; 4. zy moet geene beuzelachtige dingen, maer zaeken van aenbelang behelzen. 5. de inhoud moet met de Goddelyke Volmaektheden niet Jlryden; 6. zy moet niet duister zyn; 7. zy moet het gebrek van den natuurlyken godsdienst vergoeden; 8. zy moet den weg der verzoening aenwyzen; 9- zy moet Verborgenheeden behelzen ; en 10. eindelyk die menfclien , die zeggen , de goddelyke openbaering onmiddelyk ontvangen te hebben , moeten geloovwaerdige getuigen zyn.
Lae-



IN HET ALGEMEEN, lij". BOE'C. 20E
Laeten wy bet een en ander een weinig paeder uitbreiden en ophelderen.
A. De leer van zulk een gefchrivt , het welk aenfpraek maekt op den tytel van eene
goddelyke openbaering , moet niet
J\ryden , met de waerheeden en de zedekunde
y.an den natuurlyken godsdienst.
Dit wyst zich van zelve. De waerheid i? maer één , en al dat geen, het welk met de waerheid ftrydt , is leugen. De leerftukken en de zeedenlesfen van den natuurlyken godsdienst rusten op. zulke onbetwistbaere gronden van zeekerheid , dat niemand redelyker wys , aen derzel. ver waerheid , twyffelen kunne. Wat is 'er nu ongerymder , dan dat de God der waerheid dingen openbaeren zoude , welke met de onbetwistbaere waerheeden van den
Natuurlyken Godsdienst ftrydig zyn ? - -
Zulk een gefchrivt derhalven , het welk dingen leert , ftrydig met de waerheeden en zeedenlesfen van den natuurlyken godsdienst, kan geene goddelyke openbaering behelzen.
B. De inhoud der openbaering moet ook niet Jlryden , met de Rede en de ondervinding. — Deeze Helling is ook, door het geen ik zo even beredeneert heh , genoegzaem betoogd. De Rede is een onwaerdeerbaer gefchenk , het welk wy van
lil. DEEL. N 5



202 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
God ontvangen hebben , om (de waerheid te onderzoeken. Het geen nu de Rede , door onlochenbaere bewyzen , leert waerheid te zyn , kan door eene Openbaering niet tot leugen gemaekt worden. Zo onmoogelyk als het derhalven is , dat God zich zeiven tegenfpreeke , zo onmogelyk is het ook , dat hy ons , door de Rede leeren zoude , dat iets waerheid zy , en daerna door eene Openbaering verklaeren , dat het leugen zy. —- Zo min de openbaering tegen de waerheeden der Rede üryden kan , zo min kan zy ook de waerheeden der Ondervinding tegenfpreeken. Het geen ons de ondervinding , door middel der zintuigen leert , kunnen wy niet nalaeten te gelooven. Wanneer onze zintuigen wel gelteld zyn, en behoorlyk ge. bruikt worden , kunnen zy ons nooit bedriegen. Die dit beweert , veronder ftelt , dat de God der waerheid ons bedriegen kunne. (x). Hoe kan God dan , door eene Openbaering , verklaeren , dat iets , met de blykbaere ondervinding ftrydig , de waerheid zy. Met dit alles even¬
wel moeten wy voorzichtig zyn , om niets voor eene waerheid der ondervinding te houden , het welk indedaed zodaenig niet
is.
'Vt) beate! over de waerheid p. 65— tot pag. 303—



IN HET ALGEMPEN. III. BOEK. 203
is. Men moet , uit byzondere gevallen , geen algemeen befluyt trekken , en het onderfcheid van tyd , plaets en omftandigheeden wel in acht neemen. Het is , by voorbeeld , zeer mogelyk , dat eene landftreek , welke voorheen van weege deszelvs ongemeene vruchtbaerheid zeer vermaerd was , thans eene barre wildernis zy.
C. De openbaering moet zich zelve
niet tegenfpreeken. Wat is tog onge-
rymder , dan dat God zich zeiven zoude tegenfpreeken ? dat hy op de eene plaets voor waerheid verklaerde , het geen hy op eene andere plaets verzeekerde leugen te zyn. —— Intusfchen moet men naeuwkeurig onderfcheid maeken tusfchen eene weezenlyke ftrydigheid , en eene ftrydigheid alleen in fchyn. Wanneer de Openbaering uitvoeriger is , is het zeer te vermoeden , dat menfchen van minder doorzicht de eene plaets, met de andere , niet zullen kunnen overeenbrengen , terwyl mannen van meerder kundigheeden zullen kunnen aentoonen , dat de ftrydigheid alleen in fchyn beftae , en alleen haeren grond hebbe , in de onkunde. Maer een gefchrivt , het welk indedaed weezenlyke tegenftrydigheeden behelst , kan zeekerlyk geene goddelyke openbaering zyn. in. deel.



2C4 OVER. DE OPEHBAER. DER CIIhlSTEivEN
D. De openbaering moet geene beutelingen , maer zaeken van qenbelang behelzen. Men kan immers van d>
OpperÜe Wysheid niet andprs verwachten , dan dat zy ons , wanneer het haer behaagt . mocht hebben , het menschdom met eene Openbaering te verwaerdigen , zulke gewichtige zaeken zal bekend maeken , by welke wy een weezenlyk belang hebben. Anderszins zou de Openbaering niet als een voorrecht . als een Goddelyk gefchenk , kunnen aengemerkt worden. —Ondertusfchen hebben wy geenszins te verwachten , dat de Goddelyke Openbaering ons alle waerheeden zal bekendmaeken , maer alleen de zulke , by welke alle menfchen het meeste belang hebben , en welke zy , zonder Openbaering , niet kunnen weeten. Indien zy alle waerheeden in zich behelsde , zou de allerfcbranderfte niet in ftaet zyn , om alles , op de behoorlyke wys , en met de gewenschte vrucht , door te leezen , en na te denken , al wilde hy ook daeraen zynen ganfchen leevtyd belteeden. Ook zou het tegen de Goddelyke Wysheid aenloopen , dat geen te openbaeren , waervan men elders onderrichting erlangen kan.
E. De inhoud der openbaering moet , met de. Goddelyke Volmaektheeden , niet Jlry-
den.



in HET algemeen. III. flOÈK. 2Ö5
den. De Openbaering moet buiten
allen cwyffel , het Goddelyk weezen , betaemelyk zyn. Zy moet , van God , en Goddelyke dingen , zo fpreeken , zo als het , met dat begrip , overeenkoomt , het welk wy van God en zyne oneindige Volmaektheeden , door het licht der Redt
ontvangen hebben. God kan zich
immers niet anders openbasren , dan hy is , en zo als het , met het overwicht van zyne heerlyke Eigenfchappen , overeenkoomt. — Wanneer derhalven iets , voor eene Goddelyke Openbaering, wordt uitgegeeven , het welk ons verachtelyke en onbetaemelyke- denkbeelden van God inboezemt , eri zulke dingen behelst , welke' tegen de Goedheid , de Heiligheid , de' Rechtvaerdigheid , de Wysheid , de Geiukzaeligheid , of eenige andere eigenfehap van het Opperweezen , aenloopt ; kunnen wy geen ogenblik in twyffel ftaen , om hetzelve als een werk der leugenen te verachten.
F. De openbaering moet niet duister zyn. —_ Wanneer het Gode behagen mocht , ons eene Openbaering te fchenken , moet hy daerin dit oogmerk hebben , dat hy ons zulke zaeken wil bekendmaeken , by welke wy een groot belang hebben ,■• en welke wy , door geen&
ui; deel.



2o6 OVER DE OPENIiAER. DER CHRISTENEN
andere weegen , kunnen te weeten koomen. Maer wat zou het ons baeten , wanneer deeze zaeken , op zulk eene duistere wys wierden voorgefteld , dat niemand dezelve begrypen konde ? Zou God dan zyn eigen oogmerk niet verydelen ? Kan men zulk eene handelwys van de Goddelyke Goedheid en Wysheid verwachten?
G. De openbaering moet het gebrek van den natuurlyken godsdienst vergoeden, De natuurlyke godsdienst,
hebben wy boven uitvoerig betoogt, is ongenoegzaem. Wanneer men geen ander onderwys heeft , dan dat der bloote rede , is men, in veele opzichten , omtrent de meest aengeltgene nukken van den Godsdienst , onkundig , of in het onzeekere. Wat zou ons nu eene Openbaering baeten , indien zy de gaepingen van den natuurlyken godsdienst niet aen vulde , en ons onderrichting gav , omtrent zulke waerheeden en plichten , welke wy, door het enkel gebruik van onze redelyke vermoogens , niet ontdekken kunnen.
Een der groote gebreeken van den natuurlyken godsdienst beitaet daerin, dat zy ons niet kunne leeren , hoe en langs welken weg , wy menfchen , die , door onze wangedraegingen , de rechtvaerdige voorwerpen zyn van Gods geduchten
toorn,



in 1ïet algemeen, III. boek. 207
toorn , in de gunst vau den Opperheer der waereld, kunnen her He ld worden. Het fpreekt derhalven van zelve , dat
H. De openbaering ons den weg der
verzoening moet aenwyzen. Nergens heb-
ben wy meer belang by. Wy kunnen der. hal ven , van de Goddelyke Goedheid en Wysheid , niets anders verwachten , dan dat de openbaering , zo 'er ooit een aen het menschdom gegeeven is , voornaemenlyk daenoe zal ingericht zyn, om ons, in dit meest aengelegene Huk , de noodige onderrichting te geeven. Dit behoort zelvs tot het weezen van eene Openbaering , zodaenig , dat zy , zonder dit onderricht, eene gansch gebrekkige en byna nutteloo.
ze Openbaering zyn zoude. * Wanneer
dan een zeeker gefchrivt , als eene Openbaering , werdt opgegeeven, en het maekt ons geen middel ter verzoening bekend , of het Hele zulk een middel voor, het welk met de goddelyke Volmaektheeden niet beHaenbaer is , dan behelst het ook geene Goddelyke Openbaering.
I. De openbaering moet Verborgenheeden
behelzen. In de natuur der oneindige
Godheid zyn zeekerlyk dieptens, welke , voor ons oneindig verfland , ten eenenmael ondoorgrondelyk zyn. Wanneer het nu Gode behaegen mocht, zich, door eene Openbas-
Ilt. DEEL.



2Ö8 OV£R DE ÖPENB/sER. DER CHRISTENEN
ring, naeder acn ons bekerd te maeken, kin het niet anders zyn , of 'er moeten zeekere byzonderheeden in vóorkoomen , wtlke wy , met ons oneindig verftand , in het geheel niet , of immers niet volkomen begiypen kunnen. ■
Dan vermits de Deisten 'er zich , zeedert eenigen tyd , op toegelegt hebben , om de verborgenheeden, uit den Godsdienst, uittemonfteren , zal ik, in het volgende Hoofdftuk , met opzet betoogen , dat de Verborgenheeden noodzaekelyk tot het weezen van eene Openbaering behooren.
K. De noodzaekelykheid van het laetstgenoemde kenmerk , dat die menfchen, welke zeggen , dat zy de Openbaering onmiddelyk van God [zeiven ontvangen hebben , geloovvaerdige getuigen zyn , hebben wy reeds te vooren beweezen. (y).
OO §• a°3-'
DER-



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 20p
DERDE HOOFDSTUK.'
over de noodzaekelykheid der verborgenheeden in eene goddelyke openbaering.
§. 20ö.
Zulk een leerftük , het welk Wy , zelvs na dat het zelve , door eene openbaering, is bekend gemaekt , niet volkomen begrypen kun" nen , zyn wy gewoon eene verborgen, heid te noemen.
Eene verborgenheid is derhalven teö eeriemael onderfcheiden van eene Tegenftrydigheid. Zulk een voorftel , hec welk met de reden , rriet het gezond verftand, of met zich zelve ftrydig is, kan, in eene Openbaering, met geene mogelykheid gevonden worden.
Dat de alleen wyze God ons zulke vbrborgenheedén, zulke leerftukken, welke van het eindig verftand niet kunnen begreepen worden , openbaeren en van ons vorderen kunne , dat wy dezelve gelooven,
deel. O



210 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
zyn (tellingen , welke byna geen betoog noodig hebben.
Wie zal het onderneemcn, om de onmogelykheid der verborgenheeden te beweeren ? Gods verftand is oneindig. Onze bevatting is zeer beperkt. En zou dan de alleen wyze God geene zaeken wceten , en aen ons openbaeren kunnen , welke , hoe duidelyk zy ook worden voorgefteld , ten aenzien van het hoe , voor ons eindig verftand , onbegrypelyk zyn ? —— Wanneer God ons zulke verborgenheeden openbaert , zyn wy verplicht om dezelve te gelooven. Of is het Goddelyk gezach geen genoegzaeme grond van ons geloov ? wanneer de God der waerheid ons eene verklaering doet , kunnen wy *er dan met mogelykheid aen twyffeler;.
Wanneer het derhalven eenmael vast ftaet, dat een zeeker gefchrivt eene goddelyke openbaering behelst, moeten wy alle de leerftukken , welke daerin worden voorgefteld , hoe zeer zommige van dezelve ons meer of min onbegrypelyk zyn, daerom gelooven , omdat de God der waerheid , die nimmermeer liegen kan , dezelve geopenbaert heeft. Met een woord, de
grond van geloov is , in het Goddelyk gezach , m de geloovwaerdigheid van het Goddelyk getuigenis, geleegen.
i- 207.



IN het algemeen. III. boei'. 2IÏ
S- 2°7.
Zulke verborgenheeden lehooren tot het weezen van eene openbaering, en zyn daerin zo noodzaekelyk, dat een ge* fchrivt , in het welk geene verborgenheeden gevonden worden , even daerom geéne openbaerinc zyn kan.
Eene goddelyke openbaering moet ons, uit hoofde van haer natuur en oogmerk , zeekere leeringen ontdekken , by welke wy het grootfte belang hebben, en welke wy , door onze eigene vermoogens, niet hadden kunnen ontdekken. Nu is ons verftand zeer eng beperkt ; hoe is het dan mogelyk , dat wy alles , het welk God ons zal openbaeren , om ons zyne natuur nader kenbaer te maeken, in alles volkomen zouden kunnen begrypen ? — Waertoe zou ons eene openbaering dienen, indien zy geene geheimnisfen behelsde ? zou men dan niet tot die gedachten geleidt worden , dat een fchrander vernuft alle die leerftukken , wel zonder Openbaering , zoude hebben kunnen ontdekken, en dat derhalven eene naedere Goddelyke
Verklaering onnoodig waere ? „ Hoe
„ zoude het eene onzer toeftemming waei-
iii. deel. O 2



212 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
„ dige , en waerlyk uit den Hemel voort„ gevloeide Openbaering behelzen, en ech„ ter niet meer of min vermengd zyn „ met onbegrypelykheeden., met Verborgenheeden , in welke , gelyk in de wonde„ ren der natuur , de mensch het oneindig ,, weezen , het welk hy te vergeesch be„ ftaen zoude te doorgronden , eerbiedigen
,, moet. " ("%). Daerenboven verkeeren
wy hier op aerde , in eeren zeekeren ftaet van voorbereiding tot de eeuwigheid, en deeze omftandighcid zelve maekt , dat wy van zommige leerftukken , welke wy mogelyk , in het volgend leven , volleedig begrypen zullen , voor tegenwoordig maer eene zeer onvolkoomene kennis hebben moeten.
: , §• 2o8' "
Maer , zegt men , is het niet onreddyk ieu als waer en zeeker aen te neemen , het welk wy niet begrypen kunnen ? — Wy antwoorden niets minder dan dit.
Het zou alleszins onredelyic zyn, iets ais waer en zeeker aen te neemen, zonder dat ons
sivbbooï) oïslKïn ' 3iT» 'èMéeh*' •- '
(z) hukt. de Goddeljkhtid der Eucwg. afgeleid ui', 'de Fsrborgtnheede-p. 9.



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 2 IJ
deszelvs waerheid en zeekerheid, op goede gronden, gebleeken zy. De grond van zeekerheid , op welke wy een leerltuk , ons door God geopenbaerd , acnneemen , is daerin niec gelegen , dat wy het zelve volkoomen begrypen , maer daerin , dat het ons door God zeiven geopenbaerd is. Een ,, buitengewoon Goddelyk getuigenis is geen „ minder grond van zekerheid , dan het
verband der waerheeden, die de Rede
my leert. " (a).
Er is geen twyffel aen , of wy moeten onzen w aen Gods gebooden onderwerpen, en zouden wy dan niet verplicht zyn, om ons verftand aen Gods verklaeringen te onderwerpen ? „ Kan nu God onze gehoorzaemheid best beproeven , wanneer wy ,, In het geheel geene andere reden hebben , om iets te gelooven of te doen, daa omdat God het eischt ; is ons ganfche leven op aerde een ftaet van voort„ duurende beproeving, en zal — eene God„ delyke Openbaering ook daertoe dienen ; „ hoe kan het dan Gode onbetaemelyk, ,, of tegen onze verwachting zyn , dat „ God ons — zeekere geheimenisfen voor„ houdt ? O)."
(e) o. bonnet Voorreden voor lslans Nuttigheid der Upetib. p. 31.
(!■) noess elT. 1. e. II Deel. p. 320,321, III. DEEL. O 3



•314 OVER DE OFENBAER. DER CHRISTENEN
§. 209-
'Er zyn , niet alleen in de natuur der zaeken , maer ook zelvs in den natuurlyken godsdienst zeer veele en groote verborgenheeden,- hoe kan men dan yerwachten , dat 'er , in de open baep, 1 n g , in het geheel geene geheimenis/en weezen zouden ?
In de werken der natuur, welke wy daegelyksch befchouwen , zyn zeer veele zaeken , van welke wy volkoomen zeeker zyn , zonder dat wy derzelver inwendigen aert volkoomen begrypen. Wy zien zeer veele verfchynfelen , in welke wy de wys van werken, noch verklaeren, noch begrypen kun? nen. Men bepaele maer zynen aendacht , by de aentrekkende kracht van den ZeilIteen , byj de zonderlinge uitwerkfelen van de Elektriciteit, by den Polypus. „ Mis„ fchien zal het eene eeuwige geheimnis
Voor ons blyven , hoe de vermeenigvul„ diging van eenen aen Hukken gefneeden „ Polypus eindelyk gefchiedt , van welken
ieder deel teritond wederom een nieuwe
worm wordt ; en echter is de zaek „ ze^ve buiten alle tegenfpraak. Indien wy
„ zul-



m tiet algemeün. UI. bolk. 2 IJ
„ zulke ogenfchynlyke geheironisfen in de „ natuur , in de werkingen Gods moeten „ toeiben , en echter van derzelver werkelykheid volkoomen overtuigd zyn ; waerom zal onze kennis van Gods ei,, gen natuur en van zynen wil niet ook haere onpeilbaere diepten kunnen heb„ ben , en echter zeeker zyn ? " Qc).
De ganfche natuur is als het waere vol van verborgenheeden, en zouden zy dan , in de openbaering alleen , niet gevonden worden ? „ ls 'er in ieder „ ftrael des lichts , in elk deeltje van de ftof , een diepte van werkmeester„ fchap onbevaedemlyk voor het peillood van „ eenig menfchelyk verftand ? zal 'er dan niets afgetrokkens en dieps , n-iets te hoog voor onze kwyncrde bevattingen zyn , in „ de voortreflykheeden en groote dingen van „ Gods wet , en in de groote dingen en „ werken van zyn Euangelie ? dit te ver„ wachten is even zo wys in zich zelve, „ en even zo overeenkoomftig met de na,, tuur, als te verwachten, dat 'er wee„ zen kan eene zee in een fchip of em. „ mer gefchept, een uitfpanfel, welks on„ meetelyke boog , met onze pasfer , be-
(0 NOES5ELT. I. C. I D. p. 358.
ui. deel. O 4



2l6 over. de opinbaer. der CHi<l>tenen
„ perkt wordt, en eene zon, welker fchyf in onze lantaerns te fluiten is. " (d). Ook heeft de natuurlyke godsdienst zelvs zyne geheimnisfen , en zouden 'er dan in eene nadere openbaering , gefchikt , om de gebreken van den Natuurlyken Godsdienst te vergoeden, in het geheel geene verborgenheeden gevonden worden ? — üe eeuwigheid van God , de fchepping aller dingen uit niet, de Goddelyke invloed op alle dingen , do verceniging van ons lichaem met eene onftoffelyke ziel , en andere dergelyke leerftukken van den natuurlyken godsdienst, zyn eigenlyk gezegde verbor-
cenheeden. „ Wil men een dui-
„ delyk begnp , aengaende den aert der „ dingen , hebben , eer men dezelve voor „ waer en zeeker houde , wat moet mea
« dan niet ontkennen ? Wat moet
„ 'er dan zelvs van den Natuurlykea „ Godsdienst worden?" (e).
§. 210,
Eene J'chynbaere bedenking is 'er nog overig. Zy is deeze ; het oogmerk der openbaering
CO BONKET 1. C. p. 29.



IN HET ALGEMEEN. III- BOEK. 217
ring is , om het gebrek van den natuurlyken godsdienst te vergoeden. Derhalven- moet zy , niet alleen den duisterheeden van den natuurlyken godsdienst wechneemen , maer- ook die leer* Jlukken , welke zy ons , op nieuws , bekend maekt , op eene zo duidelyke wys voordrae* gen , dat elk dezelve verfiaen kunne.
De openbaering moet, in zeekeren zin , de duisterheeden van den natuurlyken godsdienst wechneemen In
zeekeren zin , zeg ik. Te weeten wanneer men , door de duisterheeden van den Natuurlyken Godsdienst , zulke leerftukken verftaet , van weike de Rede ons wel eenig , maer geen volkoomen bericht , of mmers geene genoegzaeme verzeeke-
ring geevt. Hiertoe kan men den
oorfprong van het zedelyk kwaed brengen. De Rede leert ons , dat de zeedelyke gefteldheid van ons . hart jammerlyk verdorven , en dat 'er niets ongerymder zy, dan de fchuld van dit bederv op den Heiligen God te werpen. Maer de Rede kan ons den oorfprong van het zedelyk
kwaed niet ftellig aenwyzen. De Rede
maekt het hoogst waerfchynlyk , dat 'er, na dit leven , nog een ander leven volgen 7A\ , in het #elk elk , naer zyn doen ,
lil, deel. O y



218 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
zal vergolden worden. Maer 'er blyvt altoos eenige bedenking over , en men kan , omtrent onzen toekoomenden Itaet , veelerlei vraegen doen , zonder dat de Rede in ftaet zy , die bedenkingen volkoomen op te losfchen en alle die vraegen te beantwoorden. Het fpreekt van zelvs , dat
de openbaering zoortgelyke duisterheeden moet wechneemen. Zy moet , om by de opgenoemde voorbeelden te blyven , ons zulk een duidelyk en volleedig bericht geeven , omtrent den oorfprong van het zeedelyk kwaed , dat wy daerin volkoomen berusten kunnen. Ten aenzien van het volgend leven , moet zy ons ftellig verklaeren , dat 'er namaels eene huishouding der vergelding zal plaets hebben , en dat op zulk eene wys , dat daer door alle tegenbedenkingen, voor eens en altoos, worden wechgenoomen ; en , omtrent de byzonderheeden van het toekoomend leven , moet zy ons zo veel onderrichting geeven , als , voor onzen tegenwoordigen toeftarjd , noodig is , om , uit deeze leer , genoegzaeme drangredenen afteleiden , welke ons van het kwaed kunnen afïchrik» ken , en tot de deugd aenmoedigen.
Maer verftaet men door de duisterheeden van den natuurlyken godsdienst, zulke leerftukken , welke wy niet volkoomen



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 219
men begrypen kunnen , anders genaemd verborgenheeden, dan is de ftelling valsch , dat de openbaering deeze duisterheeden moet wechneemen. De n a-
iuurlyke godsdienst heeft meede zyne verborgenheeden. (ƒ) Maer de openbaering kan deeze geheimnisfen nooit zo verklaeren , dat wy dezelve , immers in dit leven , volkoomen begrypen kunnen. De reden van deeze onmogelykheid is niet geleegen , in de onverftaenbaerheid van deeze leerftukken zelve , maer
in de beperktheid van ons verftand.
liet is , om de zaek eenigzins , met een zoortgelyk voorbeeld , op te helderen , even eens gelegen als met de kinderen, Het is onmogelyk , eene afgetrokkene overnatuurkundige redeneerirg , of eene Matemathiiche betooging , zo verftaenbacr voor te ftellen , dat een kind dezelve begrypen kunne. JN'u is de redeneering en betooging niet onverftaenbaer in zich zelve, maer het is de zwakheid der vermogens van een kind , het welk veroorzaekt , dat hetzelve deeze dingen niet begrypen
kunne. Wy verkeeren hier , in eenen
zeekeren ftaet van kindsheid en voorbereiding ; in het volgend leven , zullen
(O §• iop. ïH. deel.



220 over de ©PENBAEX. der CHRÏSTE>iE!«
onze vermoogens verbeeterd worden , en hec is zeer vermoedelyk , dat wy als dan , in dee/.e Verborgenheeden , meerder doorzicht hebben zullen.
Even op dezelvde wys is het gelegen , met de leerftukken , welke de open ba iing ons op nieuws zal bekendmaeken. Het is onmogelyk dat zy alles zo duidelyk zal voordraegen , dat elk het verfiaen
kan. üe verborgenheeden be-
hooren tot het weezen van eene open-
baerinc. Cg). Zulke verborcen-
h e e d e n kunnen voor ons , immers in onzen tegenwoordigen toeftand , niet verftaenbaer gemaekt worden , omdat het de bekrompenheid van onze vermoogens niet toelaet.
De groote vraeg is in dit geval , eenvouwig deeze , of zulk een gefchrivt , het welk ons , als eene Openbaering , wordt overgeleeverd , indedaed en in de waerheid eene goddelyke openbaering
zy ? Wanneer dit eenmael vast ftaet,
moeten wy alles , het wulk daerin worde voorgefteld , volkoomenlyk gelooven , daerom omdat God het ons verzeekerc heeft.
Wat is 'er redelyker dan dit ? myne Rede en het gezond verftand moeten 'er over
oor-
&ö 5- 20r.



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 22 C
oordeelen , of een zeeker gefchrivt eenè Goddelyke openbaering zy ; en hét zou de grootlte onbedachtzaemheid weezen , welke men zich verbeelden kan , iets voor eene Openbaering laen te neemen , zonder dat wy zulke genoegzaeme gronden van zeekerheid hadden , dat 'er geene de minste twyfteling overbleev. ■Maer wanneer wy eenmael verzeekerd zyn , dat eene zeekere Openbaering werkelyk van God afkomstig zy , zou het alleszins onredelyk zy , iets niet te willen gelooven van h~t geen God ons verklaert , die oneindig meer west , dan ons zwak vernuft begrypen kan.
VIERDE HOOFDSTUK.
OVER DEN m.corah, of openbasrinc der Tl'ltKEN,
De Turken houden een ' zeeker gefchrivt , het welk zy den alcoran noemen , voor eene goddelyke openbaering.
T>e alcoran is de Bybel der Turken. Dit boek is in. dc waereld
iii dell.
§. 210.



222 OVER DE 0PENBAER. DER CHRISTENEN
gebracht door eenen vermaerden Arabier , mee naerne m.uiomet, die zich ukgav voor eenen Propheet van den eenigen en waeren God , en verzéekerde , dat dit gefchrivt de Openbaeringen in zich behelsde , welke hy onmiddelyk van God zeiven ontvangen had.
Op dit Bock en op deeze leer van mahomet, is de mahometaensche Godsdienst gegrondvest , die zich , binnen eenen zeer korten tyd , over een zeer groot gedeelte van de Oosterfche waereld verfpreidt heeft. — Dan in deze fpöedige voortplanting van den gemelden Godsdienst is niets aenmerkelyks , naerdien dit verfchynzel zich zeer gemakkelyk , uit natuurlyke oorzaeken , laet afleiden , gelyk wy in het vervolg 'naeder zullen aentoocen.
§• 211.
Laeten u-y kortelyk een naeder bericht geeven van den Stichter van den mahometaenschen Godsdienst en van zynen
alcoran. .
m ah om et leevde in het begiD der zee-
vende Eeuw. Hy was een Koopman
van zyn beroep , cn die beroep gav hem gelegenheid , om verfcheideae landen te
be-



in het algemeen. III. hoek. 223
bezoeken. Hy bevondt , dat de Af¬
godery nergens tot zulk een toppunt van dwaesheid geklommen waere , dan in zyne
Vaderftad mecca , in Arabie. Hy
vatte daerom het voorneemen op , om den Natuurlyken Godsdienst te herftellen , en van de afgodery te zuiveren. Hy leerde , dat 'er maer één God zy , die alleen moet gediend worden ; dat het begrip der Arabieren , volgens het welk God verfcheidene Zoonen en Dochteren zou hebben , onbeftaenbaer waere ; en dat derhalven de Afgodery moest worden af-
gefchaft. De nieuwe leer , welke hy
voorftelde , was , volgens zyn zeggen , de oude Godsdienst van abraham, die door is ma kl aen den Arabieren overgeleverd , maer vervolgens , door de afgodery , geheel verbasterd was. Zyn
voorneemen was derhalven in den beginne pryswaerdig , maer in het vervolg nam hy de toevlucht tot bedrog en tot geweld , om eenen valfchen Godsdienst , welken hy zelvs verzonnen had , in te voeren.
Over den levensloop van deezen vermaerden man heb ik , by eene voorige gelegenheid , reeds het een en ander gezegt (h). Ten aenzien van zyne
W <t- tèóïïi. 11 d. 1 st. p. ii—
iii. deel.



224 °'"'£R DE OPENBAER. DER CHRISTENEN'
voorgewende Openbaering , zal hec genoeg zyn hec volgende te weeten. Geduurendc twee jaeren , bracht hy den ganfchen dag in eene fpelonk , by mecca, door, mee bidden , vasten en andere daeden van eene zeer geitrenge ingetogenheid , onder voorgeeven , dat hy aldaer met den E.igel cabrif.l gemeenzaem zaemenfprak , en , met buitengewoone gezichten , verwaerdigd wierdt. Na dat hy , door dit mid¬
del , den . aendacht van bet volk naer zich gerrokken , en deszelvs gunst ge.vonnen hadc , waegde hy het , in zyn 43lte jaer , om zich uit ce geeven voor eenen Propheec , die van God gezonden was , om de Heidenen van de Afgodery te bekeeren. Nu begon hy openlyk te yerklaeren , dat Goi den Engel c abri el cot hem .gezonden had , om he.n zynen wil te openbaeren , met bevel , om denzelven aen zynen Landgenooten mede te deelen. Hierop begon hy den gemelden ai.cor a n , als eene Goddelyke Openbaering ,
tc verfpreiden en gemeen te maeken.
Binnen korten tyd kreeg hy eenen verbaezeaden aenhang. Dan de voornaemlte Burgers van mecca zaegen duidelyk, dat hy , onder den fchyn van Godsdienst , heerszuchtige oogmerken bedoel ie. Dit bewoog hen , om zich tegen ccn gewaer.-
. dea



tN KET ALGEMEEN. III. BOEK. 225
den Propheet , aen te kanten. Hy
vondt zich daerdoor genoodzaekt de vlucht te neemen naer medina. Deeze vlucht gefchiedde in het jaer 622 , van welken tyd de Turken hunne Jaertelliog beginnen. — De inwooners van medina ontvongen hem , met groote blydfchap. Madat hy , onder den fchyn van de menfchen tot eenen beteren Godsdienst te brengen , verfcheidene oorloogen gevoert , en veele overwinningen op verfchillende Arabifche ftammen behaelt had , deedt hy zich , in het jaer 627 , te megca , als Koning uitroepen. Hy ftierv in het jaer 631 , in den ouderdom van 60 jaeren ; en, binnen den omtrek van ééne eeuw, maekten zyne aenhangers zich meesters van een groot gedeelte van Azia , Africa en ook van Europa. Tot op deezen dag is een zeer groot gedeelte der bewooneren van den aerdbodem, den Godsdienst van deezen Mahomet, toegedaen. COCO "OTTiNGERUs HifU Oriënt, relandus de Rth Turc. mosheim Hifi. Eccl, p. 2öi— baile Tont»
III. Art. m ah u med.
III. DEEL, P



226 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
§. 212.
De alcoran heeft de Kenmerken niet van «ene goddeeyke openbaering, en is het verdichtfel van eenen heerschzuchtigen Bedrieger.
mahomet heeft zynen alcoran zaemgeraept , deels uit de begrippen der Heidenen , deels uit de Openbaering der Jooden , deels uit die der Christenen , en 'er verfcheidene dingen van zyne eigene uitvinding ingemengt. Dit begreep by , was het gefchikte middel , om zynen nieuwen Godsdienst allerweegen ingang te doen vinden , en zyn aenzien des te meer te vergrooten.
Men kan niet ontkennen , dat 'er , in den alcoran , verfcheidene goede dingen voorkoomen , zo omtrent God, als de leer der zeeden. Maer dit alles is ontleend , uit de Openbaeringen der Jooden en der Christenen. Ook behelst dit gefchrivt zeer veele ongerymdheeden , en niets is gemakkelyker te bewyzen , dan dat hetzelve , in plaets van eene Goddelyke Openbaering te weezen , een louter verdichtfel zy. i. Vooreerst valt 'er vry wat aen te
mer-



ÏN MET ALGEMEEN. HL BOEK. ' 22?
ftierken , op het gedrag van mahomet
zeiven. Hy was een zeer wellustig
en ontuchtig mensch. Na den dood van zyne vrouw Cadigha , nam hy , in zyn 5011e jaer , een- en twintig wyven, van welke 'er j voor hem ftierven , 6 verftootte hy , en 10 overleevden hem. (]k). Een van deeze vrouwen, zaina , welk* by uitnemenheid fchoon was , had zeid s een vrygelaeten ilaev , in het Huwelyk; maer hy noodzaekte den gemelden zei© deeze vrouw te verftooten. Om deezen vuilen handel te wettigen , voerde hy God , in den alcoran , ipreekende in , en verklaerde, dat hy de vrouw van zeid aen mahomet gegeeven' had. s, Toen zeid , fchreev hy in het 32 s, Hoofdftuk van zyne gewaende Openbae* „ring; toen zeid zyne vrouw v er (tiet a „ huwden wy haer aen u , opdat 'er „ geene doling onder de waere geloovigen
„ overig zou weezen. De Propheet
„ zondigt niet in het doen van het geen „ God aen hem heeft toegelaeten." (/)• — Welk eene verfoeilyke zaemenknooping vaQ overfpef en van Godlastering ! Hy maekt zich zeiven , op veele andere
(i) Pr.iDEAUx het leven van MAHOMET p» 157» CO alcobsh p. 2'4III. DEEL. P 9



228 OVER DE OPEN'BAER. DER CHRISTENEN
plaetfen van den alcoran bekend , als een man van beestachtige wellust , en hy ontzach zich niet , om zynen landgenooten , wys te maeken , dat God hem, in eene Openbaering , het breideloos opvolgen van zyne drivten veroorloovt had.
God zou tot hem gezegt hebben : „ ö Pro„ pheet onthoudt u niet , om uwe vrou„ wen te vergenoegen , het geen God u „ toegeheten heeft. God vergunt u, by uwe flavinnen , te liggen." (ra). — Het geheele 32fte Hoofdiluk van den alcoran is blykbaer verzonnen, om de beestachtigfte wellust te doen voorkoomen, als daeden , welke God hem bevoolen had. Aen anderen menfchen verboodt hy de bloedfchandige vermengingen , maer God zou 'er hem vryheid toe gegeeven hebben. ' Wyders was hy een wreed en bloeddorstig mensch. In plaets van zynen nieuwen Godsdienst , door redelyke overtuigingen , in te voeren , bediende hy zich van waepenen en van geweld. Waervan ftraks naeder.
Is nu zulk een mensch een geloovwaerdig getuige , om het , op zyn gezach , aen te neemen, dat hy den alcoran, als eene Openbaering van God, ontvangen
had?
C«0 ALCORAN. p. 42*.



ÏN HET ALGEMEEN, UI, BOEK. 2 2Q
had ? Kan men zulken mensch voor eenen Propheet v3n God houden , en gelooven , dat een gefchrivt , in welke zulke ontuchtigheeden worden aengepreezen , van eenen Goddelyken oorfprong zy ?
2. De inhoud van den alcoran leert ten duidelykfte , dat dit Boek een ver. dichtfel zy , en wel een verdichtfel, het welk verfcheidene zo belachlyke, als zeeden verwoestende dingen , behelst.
Mahomet heeft, in den alcoran, verfcheidene gebeurtenisfen , uit de Openbaering der jooden , ingelascht , maer dezelve zodaenig vervalscht , dat zy alle geloovbaerheid verlooren hebben. — noach by voorbeeld, abraham, isaac, jAcon, en andere Aertsvaders , zouden in zynen alcoran geloovt hebben , daer hy dit gefchrivt eerst eenige duizenden van jaeren , na hunnen dood , had opgeiidt. — salomo zoude het bewind gevoert hebben over de winden , zodat zy, op zyn bevel , waien moesten ; ook zouden de duivelen aen hem zyn onderworpen geweest , zodat zommige van dezelve des Konings paleifen bouwden , anderen in de zee duikten , om paerlen voor hem te visfehen , enz. Ook zou dezelve salomo een leger, zaemengeiteld uit menfchen , beesten en duivelen , gehad hebben , om de mieren te
Hl. DEEL. P 3



230 over de openbaïr. der christenen
beftryden. mar ia, de moeder van je. sus Christus, is, volgens mahomet, dezelve met mirjam, de zuster van Matjes en aarow ; en wat dergelyke verval fchingen der gefchiedenisfen meer zyn (V)„ Voeg 'er by , dat 'er, in den alcoran, geen orde of zaemenhang ter waereld is. Het is een verward mengelmoes , in het welk geen kracht van redeneering , noch geordend verband van zaeken , te vinden is. Hec is onmogelyk, dat een man, van een geregelde derkwys , zulk een verward gefchrivt kan voor den dag brengen. Wanneer iemand van een befchaefd verhand een paar Hoofdltukken geleezen heeft, zal hy 'er zodaenig van walgen , dat hec hem ondoenlyk weezen zal , cm verder voort te leezen. Ook heeft mahomet zich zeiven meermaelen wederfprokeu. Het bevel, om , in het bidden , het aengezicht naer Jeruj'alcm te keeren , heeft hy naderhand verandert, en gezegt, dat men zich, wanneer men bidt, naer Mecca wenden meet» Zo heeft hy ook verfcheidene veranderingen gemaekc , in de veroorlooving , om by de flavinnen te liggen.
Wyders zyn 'er , in den alcoran , zeer veele tegenilrydigbeeden. Dan beveelc
hy
(') 41C0HAK, c. 47 , 1? , 50 ———



IN HET ALGEMEEN. IÏÏ. BOEK. 231
ny de kuischheid : dan geevt hy wederom vryheid , om aen de vleefchelyke drivten den losfen teugel te vieren. Dan leert hy, dat men, in alle Godsdienften, kan zaelig worden ; dan weder , kan niemand behouden worden , dan alleen zyne naervolgers , die in zynen alcoran gelooven. Dan beweert hy, dat niemand tot het geloov moet gedwongen worden; dan weder pryst hy het geweld en de waepenen aen, om de ongeloovigen te bekeeren. Daerenboven vindt men, in den alcoran, zeer veele ongerymde en belachlyke dingen ,
welke zich zelve verwoesten. Hiertoe
behoort de vertelling van den Engel des doods , wiens oogen meer dan 1000 daegen reizens van elkander afftaen ; van de Engelen in den zesden Hemel, welker één 70000 hoofden , en zoveele tongen heeft, en, met dezelve, ook 70000 Hemmen voortbrengt ; van den Os onder de Aerde, die 40 hoornen heeft , en dat men 1000 jaeren noodig heeft , om van de eene naer de andere te reizen ; van de Engelen, » die Gods throon in den Hemel draegen , en zulke groote hoofden hebben, dat een vogel , wanneer hy 1000 jaeren geduurig voortvliegt , nog niet van het eene oor tot het ander koomen zoude ; van Alexand e r den grooten, die tot de plaets
iii. deel, P 4



2^2 OVER DE 0PENBAER. DER CHRISTENEN
kwam , al waer de Zon opryst , en haei> vondt liggen in een warme fontein.
Eindelyk vindt men , in den alcoran, veele vuile dingen , welke de goede zeeden verwoesten , vooral omtrent de vrouwen , de veelwyvery , en de Ecbtfcheidingen; Ja zodaenig was deeze man , door ontuchtige denkbeelden , verhit , dat hy de gelukr/aeligheid van het volgend leven, in de ge, ie-ing der vleefchelyke wellusten , doet geleegen zyn. (0).
Om nu niet eens te zeggen , dat men , in den ganfchen alcoran , geene verborgenheeden vindt, niets omtrent d6a weg der verzoening, met een woord, niets van dat alles , het welk men in eene openbaering verwachten moet.
Het gezegde , denk ik , is overgenoeg, om te doen blyken, dat mahomet eeij bedrieger, en dat zyne voorgewende openbaering een verdichtfel zy,
$• 2I3-
Evenwel heeft de Godsdienst van mahomet zich wyd en zyd verfpreidt. Ban dit is
ver-
OO f Q re er hfl. Thtol. I.4. iiottincerus Hjg.
Oriënt. I. i. 3. hoornbeek Jitmnia. Contrev. 1. 3. p<,
70. ~M MILLAR. 1. c. I D. p. ój. ;



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 233
veroorzaekt , door zulke middelen , welke een nieuw bewys opleveren , dat de alcoran het verdichtfel zy van eenen onkuifchen en heerschzuchtigen Bedrieger.
De nieuwe Godsdienst s welken mahomet invoerde } heeft , binnen eenen zeer korten tyd , eenen verbaezenden opgang gemaekt. Dan hier over zullen wy ons niet verwonderen , wanneer v/y de omltandigheeden , welke de voortplanting van die bedriegery vergezelden , in overweeging neemen. Alle deeze omltandigheeden konden natuurlyker wys niet nalaeten 3 van krachtdadig mede te werken , tot een fpoedige verfpreiding der leer van mahomet.
1. Men lette op de omltandigheeden van den tyd. 'Er heerschte overal eene allerdiepite onkunde, en 'er is geen gefchikter middel voor eenen loofen bedrieger , om zyne verdichtfelen ingang te doen vinden,
dan de onkunde der menfchen. Met
den Godsdienst ftondt het allerdeerlykst gefchaepen. Zommigen van zyne Landgenooten waeren Afgodendienaers , zommige Jooden , zommige Christenen. By de laesten beerschten de allerbeklaeglyklte verdeeldheeden , by alle de ongebondenheid in zeeden. -—. Deeze omltandigheeden waeren.
m. deel, P 5



234 GVER m OPENBAER. DER CHRISTENEN
ongemeen gefchikt voor mahomet, vooral toen hy, door ingetogenheid , de gunst van het volk gewonnen had , om zich eenen aenhang te maeken. Ook wae¬
ren de Burgerlyke omltandigheeden zeer gunftig voor den Bedrieger. In het Westen was het Roomfehe Ryk , door de Gothen, als overitroomd, en , in het Oosten , door dq Perficienen geweldig verzwakt. Dit maekte , dat het , ter deezer tyd , zeer gemakkelyk waere, groote dingen , door het geweld der waepenen , uit te voeren. —
2. Hy fchikte zynen Godsdienst naer de heerfchende neigingen van ongebondene en
wellustige menfchen. Dit middel kon
niet nalaeten van kracht te zyn , vooral
by de Oosterfche Volkeren. Hiervan
daen liet hy de veelwyvery en de echtfcheidingen toe , en beloovde zynen aenhangeren allerlei vleefchelyke wellusten , in
het volgend leven. In zyne Zeedenleer
was niets moeilyks. Hy fpreekt in het geheel niet 5 van het beteugelen der zondige drivten , van boetdoeningen, van moeilyke plichten ; alles koomt op eenige lichaemelyke oeffeningen neder, welke men, zonder eenig aenmerkelyk ongemak , ligtelyk verrichten kan , op baeden , bidden , vasten , aelmoesfen en bedevaerten. Een Godsdienst , die zeer gemakkelyk is
waer-



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 235
waerteneemen - en die het zinnelyk vermaek , en de vleefchelyke wellust , volkoomen inwilligt , moest 3 vooral in het Oosten , wel ingang vinden.
3. Hier koomt nog by, dat mahomet zynen nieuwen Godsdienst , niet als Propheet, door kracht van overreeding , maer, als Krygsman, met het zwaerd , heeft voortgeplant. —— Wanneer eene woeste en oorlogzuchtige meenigte , door de hoop op roov en buit verhit, op eenen zwakken en verdeelden vyand, gelyk de Christenen toen waeren , met geweld aen valt s om hen , tot het omhelzen van eenen nieuwen Godsdienst , te noodzaeken , kan de onderneeming niet anders dan wel gelukken. Van den voorfpoed zyner wae-
penen , hong de opgang van mahomets Godsdienst af. Door eene reeks van overwinningen, vestigde hy den grondflag van het Saraceenfche Ryk , en , met de oprichting van dit nieuwe Ryk , werdt tevens de nieuwe Godsdienst van mahomet ingevoerd.
Wanneer men deeze dingen in overweeging neemt, zal men niets aenmerkelyks vinden, in de fpoedige voortplanting van mahomets Godsdienst , en 'er tevens nieuwe blyken in ontdekken , dat hy een wellustige en ^heerszuchtige bedrieger geweest zy.
iii. deel.



OVER BE OPENBAER. DER CHRISTENEN
VYFDE HOOFDSTUK.
van de openbaering der jooden, §• 214,
Tot dus ver hebben wy nog geen gefclirivt gevonden , het welk eenigszins aenfpraek maeken kan , op den tytel van eene Goddelyke openbaering. Wy koomen nu tot
de jooden, die onder zich eenige gefchrivten hebben , welke zy als Goddelyke Boekin eerbiedigen,
"Cr is - zeedert onheuchelyke tyden , eene zeer aenmerkelyke Natie geweest, bekend onder den naem van jooden,- en, offeboon zy zeedert veele eeuwen over den ganfchen aerdbodera , en onder alle Volkeren, verfpreid zyn , maeken zy tot op deezen dag eene zeer talryke Natie uit , welke niet alleen, door byzondere begrippen en plechtigheeden in den Godsdienst , van alle andere Natiën onderfcheiden, maer, zelvs in de trekken van het aengezicht, ligtelyk te onderkennen is. Deeze jooden hebben eene reeks van
boe°



IN MET ALGEMEEN. III- BOEK. ?. 7
boeken , welke zy zeggen eene Goddelyke openbaering te behelzen. God zelvs zoude deeze openbaering, van tyd tot tyd, aen mos es en anderen Heiligen mannen medegedeelt , en deezen gelast hebben , dezelve , in de gemelde boeken, op te fchryven.
§• 2ÏJ.
De joodsche godsdienst is van eene
zeer aemnerkelyke Oudheid , en door eenen zeer vermaerden man , met naeme moses, byna 1600 jaer en voor den tyd van Christus , gegrondvest.
Dat 'er zulk een volk, als de Jooden, omtrent het begin van onze Jaertelling ge_ weest zy , die toen reeds eeuwen te vooren , als eene aemnerkelyke Natie, waeren bekend geweest, en , door de Romeinen , onder vespasianus en titus , zyn te ondergebracht , is, uit de gefchiedverhaelen van tacitus en suetonius, zowel als uit veele andere Schryveren , en gedenkftukken , zo blykbaer , dat het nimmermeer in twyffel getrokken zy.
Ook is het eene onbetwistbaere zaek , dat 'er een vermacrd perfoon, met naeme moses , ten naesten by 16 eeuwen voor
III. DEEL.



IH HET ALGEMEEN, III. BOÈK. 23Ó
zegt , met zoveele woorden , dat zeer veele van de Griekfche Gefchiedfchryveren , Philofophen, Wetgeevers en Poëeten, van moses , als van den Leidsman der Jooden, gewag maeken. Onder deeze noemt hy inzonderheid polemon,appion van
POSSIDON, PTOLOMiEUS, men d esi IJS, HELLANICUS, PHILOCORUS, CASTOR,
thallus en alexander. polyhis» ton. (r)'
§. 216.
Die zelvde Boeken , welke de jooden thans nog voor goddelyke fchrivten houden t zyn reeds , door hunne Voorvaderen , als zodaenig geëerbiedigd , lang voor het begin van onze gewoone Infielling.
De gemelde Boeken werden oudtyds , door de Jooden , gewoonlyk in drie hoofdzoorten onderfcheiden. De eerfte be¬
vatte den Pentateuchus of de vyf boeken van moses, Genefis, Exodus , Leviticus , Numeri en Deuteronomium. — Tot de tweede Hoofdzoort , brachten zy de fchrivten der propheeten. Deeze onderfeheidden zy weder , in de vroegere propheeten, de
(0 justinus Cohort, ad Gent. p» 9—-*u. iii. DEEL.



240 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
boeken van josua , richter en eo ruth , de beide van samuel, en de beide van de Koningen ; —- in de Iaetere
propheeten , jesaias , jeremias
en zyne Klaegliederen , ezechiel en da
XII kleine propheten. De overige,
die de derde hoofdzoort uitmaekten, noemden zy che'iübim , in het Grieksch hagiographa , te weeten de Pjalmen van dav 1 d , de Spreuken van salomo^ zyn Prediker , zyn Hooglied, het Boek van job, van daniel , van ezra en nehemia , van esther en de beide der Chronyken. Volgens deeze onderfcheiding waeren 'er 22 Boeken. -— By ons christenen worden zy anders verdeeld, en dit veroorzaekt , dat zy een getal van 39 uitmaeken. Te weeten de boeken van Ricliteren en Ruth worden by cns onderfcheiden , daer zy, by de oude Jooden, ais één gefchrivt gereekend werden. De beide boeken van samuel, de beide van de Koningen , de beide der Kronyken, ezra en nehemia , de Prophecy en de Klaegliederen van jeremias , worden, by ons, elk afzonderlyk geteld. En daer de XII kleine Propheeten , by de oude Jooden , voor één gefchrivt, gehouden werden , maeken zy by ons XII afzonderlyke boeken uit.
Dee-



ÏN HET ALGEMEEN. III. BOEIfi 241
Deeze zelvde Boeken, welke de jooden nu nog , voor Goddelyke Schrivten , houden , werden, van hunne Voorvaders , ook als de zodaenige geëerbiedigd , lang voor het; begin van onze gewoone Jaertelh'ng. — josephus geevt elders een lysc op van de heilige Boeken der Jooden , en daerin worden juist de evengemelde gefchrivten opgeteld. (v)- —~ 1° de daegen van ftoloMjEüs philadelphus, is 'er reed* eene Griekfche vertaeling van deeze Boeken vervaerdigd , die in de Alexandrynfehe Boekery bewaerd werdt. (v). — Omtrent het begin tan onze gemeene Jaertelling was reeds de Chaldeeuwfche Targum of Uitbreiding van onkelos over de Wet voor handen , gelyk ook die vin
jonathan over de Propheeten. Ook
•hadden de samaritaenen, die zich , eenige eeuwen voor onze tydrekening, van de Jooden affcheidden , reeds de vyf boeken van moses in hunne tael.
00 Tegen Jppion. 1. ï. c, 6—8. verg. lisz 4* waerheid van den Chris'.. Godsdienst, p. »22, 233. (*0 Josephus /lntiq. 1. 12. c. n.
«I. DEEL. Q



244 OVER DE OPSNJJAER. DER CHRISTENEN
beelden van gods grootheid en oneindige Volmaektheeden. — De zeer gewichtige leerftukken van de Schepping en Voorzienigheid worden , in veel duidelyker licht gefteld, dan de Rede immermeer doen konde. — Zy verzeekert ons ftellig van de onfteryelykheid der ziele, en van een toekoomend leven. Wy vin¬
den 'er eene zeer vocrtreffelyke zeedenleer in. Wy ontmoeten 'er een zeer duidelyk bericht in van de plichten , welke wy omtrent god , ons zeiven en onzen medemensch te betrachten hebben, welke , op eene aengenaeme en overtuigende wys, dcor de meest vermogende drangredenen , worden aengebonden (x).
2. Al het geen, in de otenbaering der jooden , voorkoomt , is zeer aenneemenlyk. Niets is 'er in , het welk , met de Rede en de ondervinding ftrydig is. Nergens , en dit is het
3. Kenmerk eener goddelyke opek-. baering, fpreekt hy zich zeiven tegen.
Het is waer , de Deisten meenen een gansch Register Van ongerymdheeden en tegenftrydigheeden , in de Joedfche Openbaering , te kunnen aenwyzen. Dan
hier-
00 Voordeden van den Godsdienst. II Deel. II St. m—iSi—-. 383—3M. H St. p. 159---.176



IN HET ALGEMEEN. IIL BOEK. 245"
hierover zal ik in de volgende §. kortelyk het een en ander aenmerken.
4. De openbaerinc der jooden behelst geene beuzelingen , maer zaeken van het uiterfte gewicht , by welke wy een
uitneemend belang hebben. Deeze by-
zonderheid zal ik daedelyk wat naeder aentoonen.
j. Zy is alleszins Gode betaemelyk.
6. Ook is deeze openbaering duidelyk j zodat de leerftukken en zeedenplichten , welke zy voorftelt , van eiken oplettenden ligtelyk kunnen verftaen worden. — Omtrent de duisterheeden , welke de Deisten , aen gemelde Openbaering te laste leggen , zal ik in de volgende §. meede iets aenmerken.
7. Zy koomt de rede te hulp , en vervult de gebreeken van den natuurlyken godsdienst. Zy geevt ons
een duidelyk bericht van den oorfprong van tiet zeedelyk kwaed , en leert ons , dat de eerste mensch een zeeker Proevgebod , het welk God hem voorgefchreeven had, moetwillig overtreeden hebbe , en dat , langs deezen weg , de zonde in de waereld gekoomen zy. — Zy wyst ons. aen , waerin het hoogfte goed , en het weezenlyk geluk der menfchen, geleegen zy. (jO-, —
OO I. c. II D. I St. p. 361— MI. DEEL. Q; 3



«40* OVER DE QPRMBER. DER CHRISTENEN
En, daer het der zeedenker van den n atp ur« lyken godsdienst voornaemenlyk aen haepert , de joodsche openbaering wyst eenen genoegzaemen en alles vermogcnden byftand aen , om , ter betrachting van onze plichten , in ftaet gefteld te worden, (z),
8. Zy wyst ons eeRen Gode betaemelyken weg der verzoening aen , welke met Gods Volmaektheeden volleedig overeenftemt , en in welke het gezond verftand niet kan nalaeten te berusten, (a).
9- Zy behelsd groote en zeer verhevene verhorgenheeden , onder welke de Leer der Drieëenheid den eersten rang be» kleedt, (b).
10. Eindelyk zyn de Schryvers van de joodsche openbaering alleszins ge-
loovvaerdig. Zy getuigen dat zy , de
zaeken , welke zy te boek ftelden , onmiddelyk van God , door eene openbaering , ontvangen hebben , en wy hebben alle mogelyke gronden van zeekerheid , om dit hun getuigenis als geloovwaerdig
aenteneemen. 0ok kunnen wy, re-
delyker wys , aen de echtheid van hunne
Schriv-
CfO I. c. ii d. ii St. p. 202
W 1. c. ii d. i St. p. 33^-353— 1- c ii D. I St. p. 335.



ÏN HET ALGEMEEN, III. BOEK. 247
Schrivten , niet twyffelen ; wy hebben alle redenen , welke men , in dit geval t vorderen kan , om ons te verzeekeren , dat die Boeken , welke de Schryvers der joodsche openbaering hebben opgeftelt , volkoomen en ongefchonden tot ons zyn overgekoomen. Deeze beide Hukken zuilen wy , in onze verhandeling, over den Goddelyken oorfprong der Heilige Schrivten s met opzet betoogen moeten, (c).
Daer tog de joodsche openbaering aen die kenmerken beantwoordt , welke men in eene goddelyke openbaering verwachten moet , zal het der moeite wel waerdig zyn , dezelve naeder ter toetstze te brengen , en te onderzoeken , of 'er j en in den inhoud van deeze fchrivten , en in de omltandigheeden , zulke dingen voorkoomen , welke genoegzaeme bewyzen behelzen van derzelver Goddelyken oorfprong.
§. 219.
De voorgewende zwaerigheeden en duisterheeden der joodsche openbaering , van welke de deïsten zoveel ophef mae-
(O IV. Deel. IV. Boek. WO. DEEL. Q 4



H% OVER DE OPENCAER. DER CHRISTENEN
ken , zyn niet in ftaet , om het gunstig vermoeden , het welk zy ons van zich zelve inboezemt , eenigzins ie verminderen.
De Deisten hebben zich zeer veel moeite gegeeven , om den Goddelyken oorfprong der joodsche openbaering te beftryden , en , geeven voor , dat zy een gansch register van ongerymdheeden , van tegenflrydigs en onverltaenbaere dingen , kunnen aenwyzen. Indien men vol, taire gelooven mocht , zo zou 'er geen ongerymder zaemenftel kunnen uitgedacht wotden , dan de openbaering der jooden. rousseau ontkent nie^ , dat
'er zeer aenneemenlyke bewyzen zyn , voor den Goddelyken oorfprong van die fchrivten , maer , met dit alles , meent hy s dat 'er zich zoveele zwaerigheeden in opdoen , dat hy niet weet wat te moeten beiluiten , eq zich vergenoegt met twyffelen. (d).
Dan wanneer men de volgende aeninerkingen in overweeging neemt , zal men ras bemerken , dat dit voorgeeven der Deisten ongegrond zy , en het gunstig vermoeden voor de joodsche-openbaering niet verminderen kunne.
I. Wac
(_d) Zmüt tom. j. p. ijö.



250 over de openbaer. der christenen
dergelyke omltandigheeden , kunnen niet aalaeten te veroorzaeken , dat zommige byzonderheeden , den min kundigen , onbegrypelyk en zomtyds ongeloovbaer voorkoomen. — 3. Verweg de meeste zwaerigheeden hebben haeren oorfprong uit pnkunde. Indedaed , wanneer men de redeneeringen der 'Deisten nagaet , kan men zich niet genoeg verwonderen } over de fchandelyke onkunde , welke zy allerweegen openbaer maeken. Niemand hunner heeft ooit dieper onkunde , in de oude tacien , gefchiedenisfen , zeeden en ge. woontens , verraeden , dan de vermaerdp volt ai re. Men let ser niet op , dat , zeedert het verloop van zoveele eeuwen , de denkbeelden , de levenswys , de kunsten en wetenfehappen , de zeeden en ge? woontens , onder hc mcnfchelyk geflacht, eene aemnerkelyke en -fteeds wisfelende verandering ondergaen hebben , en dat het derhalven zeer onverftandig zy de geloovbaerheid van een verhoel van zaeken , welke voor twee of drie duizend jaeren zyn voorgevallen , te beoordeelen , naer dat het al of niet flrookt met de tegenwoordige gefteldheid van zaeken. Men verftaet de oorfprongelyke tael niet s en trekt averrechtfche gevolgen uit eene gebrekkige vertaeling. Het geen men niet
ver-
I



ÏN HET ALGEMEEN. ÏIÏ. BOEK. 2$x
yerftaet , vent men uit voor eene onge» rymdheid , en , om het als zodaenig des te meer te doen voorkoomen , ftelc men het in een belachlyk licht. — Wat is dit anders dan eene diepe onkunde te verraeden , vergezeld met eene onverfchoonbaere boosheid ? -—- 4. Dit is ook de rede , dat de voorgewende zwaerigheeden , door kundige mannen , die zich in de daer toe noodige wetenfehappen behoorlyk geoeffent hebben , ten grootften dtele volkoomen worden opgeloscht. Er is eene ganfche meenigte van oordeelkundige fchrivten voor handen , in welke de zwaerigheeden der Deisten zo voldoende worden uit den weg geruimd , dat men de verstgaende onbefchaemdheid bezitten moet , om dezelve, op nieuws , te berde te brengen. — 5. Ep, zo 'er al eenige weinige zwaerigheeden mogten zyn , welke men niet geheel en volkoomen kan oplosfchen ; deeze zyn zq weinig en van zulk een gering belang , dat zy zelvs tegen de opgegeevene vermoedelyke blyken van Goddelyken oorfprong op ver na niet kunnen opweegen. — Zy betreffen meerendeels de Tydrekenkunde. — En , in allen gevalle , is eene zwaerigheid in zich zelve onoploschbaer , omdat , wy voor als nog , niet in iiaet zyn, om haer uit den weg te ruimen ? By in. DEEL.



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 255
den , by naeder onderzoek , zullen bevonden worden , eene indedaed van God oorfprongelyke openbaering te behelzen,
L De Leerftukken , welke wy in de Joodsche openbaering aentreffen , zyn allervoortreiFelykst , zeer ver verhesven boven de leeringen der beste Wysgeeren , en van dien aert , dat het gezond verftand niet kan nalaeten 3 in dezelve te berusten.
Wy vinden hier gezonde denkbeelden van God , zyne Grootheid , en oneindige Volmaektheeden ; gezonde bevattingen van de natuur der menfchen , van onze oorfprongelyke rechtheid , en van ons zeede-' lyfc bederv , uit den afval van onzen eersten Vader , oorfprongelyk. De twyffelingen der Rede , omtrent de meest aengelegens Hukken van Godsdienst , * vooral omtrent het volgend leven , worden hier
volkoomen wechgenoomen. Daer de
natuurlyke godsdienst ons verleegen laet , koomt deeze opknhaering ons te hulp. Hier vinden wy een duidelyk bericht van het middel , door het welk wy met God kunnen verzoend en in zyne zaelige gunst herfteld worden ; hoe wy eenen wel gevestigden vreede , in dit , en eene eindelooze gelukzaeligheid , in het volgend leven , verkrygen kunnen. Hier
XII. DEEL.



Ê5Ö OVER DE CPEKBAER, DER CHRISTENEN
worden wy onderweezen in Gods eeuwig voorneemen , om eenen Goddelyken Verlosfer in de waereld ' te zenden } die , voor de misdaeden van zondige en doemfchuidige menfchen , boeten zoude ; hier leeren wy tevens , hoe dit gunstig voorneemen van den menschlievende God , van tyd tot tyd , aen den Jooden , trapsgewys , duidelyker voorgefteld , en al meer en meer ontwikkeld zy , als meede hos de Kenmerken en hoedanigheeden van dien Verlosfer hoe langs hoe omltandiger zyn voorgedraegen. II. De zeedenleer der joodsche open-
•eaering is uitmuntend. De zedelyke
voorfchrivten der beste Wysgeeren moogen 'er niet meede vergeleeken worden. Zy verbiedt niet alleen allerlei ondeugden en gioove buitenfpoorigheeden , welke de rust en de zaemenleeving van het mensch. dom benadeelen , maer ook de heimelyke zonden , en zelvs de onreine begeerlykheeden. Zy ftelt ons ten dien einde niet alleen de Heiligheid van God voor , waerdoor hy eenen afkeer heeft van alle zeedelyke verkeerdheid , maer ook zyne Alweetenheid , waerdoor hy het hart , en deszelvs meest verborgene geneigdheeden aenziet. Zy vertoont ons de ondeugd , in haere natuurlyke affchuwelykheid , zo
ais



2ÓO OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
eerste Olympiade tot zynen leevtyd trv<«* het gefehiedkundige , omdat men van de gebeurtenisfen , in dien tusfchentyd voorgevallen , echte berichten had. Nu
begint de eerste Olympiade met het jaer 3174 na de Schepping der waereld. Zonder behulp derhalven van de joodsche openbaering , zyn 'er meer dan 3000 jaeren , van welke wy noch Gefehiedkundige berichten , noch Tydrekening hebben. thucydides , die omtrent de
88 Olympiade , dat is omtrent het jaer 3-526 na de fchepping der waereld bloeide , begint zyne gefchiedenis met denPeloponneefchen Oorlog , en hy geevt 'er deeze reden van : „ omdat de zaeken , „ welke ouder zyn , door de lengte van den tyd , niet naeuwkeurig , maer al„ leen by gisfing , kunnen ontdekt wor„ den : want Griekenland was toen nog. „ niet , om oorlogen , of om andere „ dingen , vermaerd , noch het land zo „ wel bevolkt enz." (g).
de bello Peloponneb iaco in initio-.
§. 221'.



IU HET ALGEMEEN. III. 50EK. 261
§• 221.
Zelvs hebben de Heidenfche Wysgeeren zeer veel voordeel getrokken, uit de joodsche
openbaering.
De Christen Oud vaders beweeren ftellig, dat de Heidenfche Wysgeeren hunne meest gezuiverde denkbeelden , omtrent God en zyne Volmaektheeden , en hunne beste Zeedenlesfen , uit de joodsche openbaering , ontleent hebben , en dat de Verftandigften onder hen het nog niet eens zo ver zouden gebracht hebben , als zy gedaen hebben , indien zy , langs onderfcheiden weegen , niet het een en ander, uit de gewyde boeken der Jooden, ontleent hadden.
Het zou een werk van al te grooten omflag zyn , om deeze ftelling uitvoerig te betoogen , en de byzonderheeden aen te wyzen , welke de Heidenfche Wysgeeren, meer dan waerfchynlyk, uit de jood» sche openbaering, hebben overgenoomen. Alleenlyk zal ik my, met deeze twee algemeene aenmerkingen , vergenoegen : — dat het Joodfche volk , in zulke omftandigheeden, geplaetst was , dat hunne meer gezuiverde begrippen, omtrent den Gods-
ni. deel. R 3



262 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
dienst en de Zeedenleer , ligtelyk aen de Heidenfche Wysgeeren konden bekend worden , — dat eenige wyze mannen , onder de Heidenen , geene zwaerigheid gemaekt hebben , om hunne achting, aen de joodsche openbaering, te erkennen.
i. Het gerucht der verbaezende wonderen , welke, ten behoeve van het Joodfche Volk , door het Goddelyk Alvermoogen , gezegd worden gewrocht te zyn , en gelyk wy in het vervolg betoogen zullen , werkelyk gebeurd zyn ; dit gerucht heeft zich zeekerlyk , binnen korten , door gansch Oosten , en van daer wyd en zyd moeten verfpreiden. — Het Joodfche Volk, eenen gansch zeer byzonderen Burgerftaet uitmaekende , woonde , niet in eenen af. gelegenen of onbekenden hoek der aerde maer in zulk een gedeelte van de wae-' reld , het welk ongemeen gefchifct was , om de kennis van hunnen Godsdienst en wetten alom te verfpreiden. Zy waeren geplaetst , in het midden van de toen bekende waereld , hebbende Egypte en Arabie ten Zuiden , Syrië , Chaldea en Asfyrie ten Oosten en ten Noorden , uit welke de geleerdheid tot de Westerfche Volkeren is overgebracht. Ook waeren zy in de nabuurfchap van Tyrus en Sidon , toenmaels de grootfte koopfteeden van de wae-
reld,



IN HET ALGEMEEN. III. EOEK. 20$
reld , van welke naer alle plaetfen fcheepen voeren , en volkplantingen , in de verst afgelegene gewesten , werden aengelegd.
In die tyden vooral, toen hunne Burgerftaet tot het hoogde toppunt van luister was opgereezen , onder de Regeering van hunne Koningen david en salomo, hadden zy eene uitgebreide Hcerfchappy , en zeer veel gemeenfchap met andere Volkeren. Men herinnere zich daerenboven
de veriiandhouding van salomo, met Ui-1 ram , den Koning van Tyrus , den fcheepvaert van deezen Vorst , de reis der Koninginne van Scheba om in pcrfoon de wysheid van deezen Monarch te hooren , en de merkwaerdige bevelfchrivten van nebuoadnezar, den Koning' van Chaldcca, darius den Medcr, van cyrüs, van dariüs hystaspes, van artaxerxes , Koningen van Perfie, welke , voor de ganfche waereld , betuigden , dat zy eerbied hadden voor den God der Jooden , als voor den grooten Opperheer van het gansch Heel-Al , als meede dat de Jooden \ met de Babylonifche gevangenis , overal en onder alle Volkeren, zyn verfpreid geworden. Wanneer wy dit alles in overweeging neemen , is het meer dan waerfchynlyk , dat de gezuiverde begrippen
lil, deel. R 4



IN HET ALGEMEEN. Hl. BOEK; 26$
een wys en godvruchtig man waere. (r). — Ook is het zeer opmerkelyk, dat de bitterde vyanden van het Christendom nooit het beltaen en de verrichtingen van jesus ontkent hebben. De vermaerde juli aen zelvs , die onder de Christenen was opgevoed , en derhalven hunnen Godsdienst genoegzaem kende , heeft het nooit ondernoomen , om de gefchiedkundige waerheid der gebeurtenisfen van het Christendom te lochenen.-
§- 223. !
De chrïstenen hebben eene reeks van 27 gewyde Boeken , welke zy gelooven eene
goddelyke openbaering te belltl-
zen;
De eer He verkondigers van het Chiistendom , fchreeven eenige boeken, bevattende een bericht van het leven en de leer van hunnen Meester.
Vyf van deeze Boeken zyn geschiedkundig. De vier eerlte werden Euangelien genaemd , omdat zy het Euangelium , of de blyde boodfchap, verkondigen, dat de Verlosfer der waereld , in den perfoon van
(r) Eusebius Dtm. Euang. 1. 3. ïiï. deel.



27- UVlIX BE OPZNBAEK. DHR Cü'RISfêNeNT
aengehaelt , welke wy 'er niet ia vinden. —2 Hebben wy dan niét alle redenen , om ons' verzeekerd te houden , dat de gewyde Boeken der Christenen , welke wy thans bezitten , dezelvde zyn , die öörfprongelyk uit de handen der Schryveren zyn voortgekoomen ?
Daerenboven was 'er eenige vervalfching, fn deeze Boeken voorgevallen 3 dan moest het gefchied zyn , by hec leven der Apostelen , of in volgende tyden. — Maer het een is even zo onmogelyk , als het ander.
Hadden een of meer perfoonen het onderfjoo'men , om déeze fchrivten te vervalfchen , geduurende het leven van de Schryveren zelve , dan moesten zy het gedaen hebben , of in de oorfprongelyke hand • fchrivten , of in de affchrivten. — Niet in de handfchrivten : want deeze onb'efchaemdheid kon niet „ nalaeten aenitonds Ontdekt' te worden. Ook niet in de af¬
fchrivten : want dit zoude zeer fpoedig zyn ontdekt geworden, zo door de Apostelen zelve , of althans door hunne leerlingen. Deeze zouden aenitonds hebben opgemerkt , dat 'er, in deeze afgefchreevene Boeken , geheel andere zaeken wierden voorgedraegen , dan die, welke zy , uit den mond der Apostelen zelve , gehoort hadden.



ïN HET ALGEMEEN. III. BOLK. 27J
Na den tyd der Apostelen , heeft deeze Vervalfching ook niet gefchieden kunnen» Öf zal men , redelyker wys, gelooven kunnen , dat de Christenen zich niet hebben laeten geleegen liggen aen , noch zorg gedraegen, voor die fchrivten , welke zy als Goddelyk eerbiedigden ? —— Zy hadden de grootfte achting , en droegen de naeuwkeurigfte zorg, voor hunne gewyde Boeken. Zo drae werdt 'er geene vervalfching , door deezen of geenen dwaelgeest , ondernoomen , of zy werdt daedelyk ontdekt. —■» De vervolging , welke onder diocletiaen is voorgevallen j moet ons , van de zorg en den eerbied der eerfte Christenen , voor hunne gewyde Schrivten, volkoomen overtuigen. Toen wendde men alle mogelyke poogingen aen , om den Christenen hunne gewyde Boeken uit de hand te rukken , maer zy wilden liever allerley onmenfchelyke wreedheeden ondergaen , dan dezelve overgeeven.
In laetere tyden , kan zulk eene vervalfching niet gefchied zyn. —- De ontelbaeve menigte van affchrivten , welke onder de Christenen , in allerlei landfehappen , verfpreid waeren » maekte zulk eene. onder» neeming ten cenenmael ondoenlyk. — Binnen korten tyd , was 'er eene zeer groote ineenigte van Overzettingen. Hoe zoude Hl. deel. S



274 OVER DR OPENBAER. DER CHRISTENEN
derhalven eene vervalfching hebben kunnen plaets hebben ?
§• 225.
Be opgegeevene kenmerken van eene goddelyke openbaering zyn , in de gewyde Boeken der christenen, voorhanden.
1. De inhoud der christelyke openbaering ftrookt volkomen , met de leerftukken en zeedenlesfen van den natuurlyken godsdienst. 'Er koomt niets in voor, of de rede ea het gezond verftand moet 'er volkoomen in berusten.
Men kan zich geene Openbaering verbeelden , welke de gebreeken van den natuurlyken godsdienst beeter vergoeden , en deszelvs gaepingen meer vervullen zoude, dan die der Christenen, (s). — Zy heeft zulke leerftukken , welke voor de bloote Rede twyffelachtig waeren , bevestigt en algemeen gemaekt , en daerenboven Dog veele waerheeden.ontdekt, welke anders, voor het menschdom, eeuwig zouden zyn verborgen gebleeven. (t). Zy
teco Voord. v. d. Godsd. II d. i ea ii St. CO L. c. 'II Deel. I Stuk. p. zTl—.



278 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
8. Het getuigenis der Schryveren van de gewyde Boeken der Christenen , die ons verklaeren , dat zy eene onmiddelyke open» ba er ing van God zeiven ontvangen, en dat zy die openbaering , op zyn bevel , in hunne Schrivten , hebben te boek geflaegen ; dit getuigenis is alleszins geloovwaerdig , gelyk wy, in het vervolg, met opzet, betoogen zullen, (c).
Daer nu de opgegeevene Kenmerken van eene goddelyke openbaering, inde gewyde Boeken der christenen, voor handen zyn , zal het der moeite we' waerdig wezen , dat wy deeze gewyde Schrivten vrat naeder ter toetfe brengen.
i- 225.
D; christelyke openbaering is allernuttigst , en verdient daerom alleszins zeer onzen aendacht.
De Voordeden , welke uit de openbaering der . christenen voortvloeien, heb ik , in een afzonderlyk werk , uitvoerig aengewezen. (d). — Voor tegenwoordig zal ik daerom , met de volgende algemeene aanmerkingen , volftaen kunnen.
CO IV. DOEK. L Zï
M) Voord. y. d. Godsdienst. ilD, 1 sn II St.



ÏN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 28l
zen , dan zyn de zeedenlesfen , welke (daerin voorkoomen , zoveele wetten , wel» ke ons door God zeiven zyn voorgefchreeven; en dan is elk verplicht dezelve te gehoorzaemen , daerom omdat God het bevoolen heeft.
III. De Zeedenleer van het christendom, heeft metdedaed eene gezeegende verande» ring en verbeetering, in de zeeden, te weeg
gebracht. Zy heeft de Afgodery en het
Bygeloov uitgeroeit , — de gewaende Godfpraeken doen zwygen, — de grusvelyke offeranden van menfchen doen ftaeken , —, eene al gemeene lievde en goedwilligheid ingevoert, — de onmenfehelyke gewoonte, om kinderen te vonden te leggen, gefluit, — het bloedig vermaek der kampvechteren af. gefehaft , -— de flaverny verzacht, —. de veelwyvery doen ophouden , — en eene meenigte van lievderyke geftichten, tot onderhoud van armen, weezen en kranken, doen oprichten, (g).
IV. Ook heeft de christelyke openbaering eenen zeer gezeegenden invloed, zo op het welzyn van den Burgerjtaet in het gemeen , als op de verfchillende betrekkingen der onderfcheidenc leeden van de Burgerlyke Maetfchappy. Qli).
Cg) Voord, van den Godsdienst. II d. II St. p. iSl. (a) l. c. II d. II St. p.' 220-273. MI. deel. S 5



ZÊ6 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
der Jooden ; paolus verzeekert, dat hy niets anders geleert had , dan het geen Mofes en de Propheeten gefprooken hadden , A£t. 22.
De Joodfche en Christelyke Openbaering, is derhalven ééne Openbaering ; het geen de eerfte beloovdt , verklaerd de laeste vervuld te zyn. — Wy zullen daerom, in het vervolg , beide deeze Openbaeringen, onder den algemeenen naem van christelyke openbaering , begrypen , omdat zy beide van de Christenen , als Goddelyke fchrivten , erkend worden en aengenoomen.
Wanneer het ons derhalven eenmael zal gebleeken zyn , dat de gewyde Boeken der Christenen eene Goddelyke Openbaering behelzen , zullen wy niet kunnen nalaeten , om de Joodfche Openbaering mede aen te neemen , naerdien hare Goddelyke oorfprong , in die der Christenen, veronderfteld en bevestigd wordt.
ACHT-



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 293
Jonicencen gefchreeven hebben , geduurende zyn verblyv te Corinthe , in het jaer $2. den eersten , en in het volgende jaer den meden. Wyders de twee Brieven aen den Corintheren , uit Philippi, in het jaer 57 , in het volgende jaer 58 uit Corinthen dien aen den Romeinen , en ook dien aen de Galaten.
In zyne gevangenis , en wel in het jaer 62 , fchreev hy , van Rome , de Brieven aen^den Philippenfen , Ephefen , Collosfenfen en aen Plülemon. In alle deeze Brie¬
ven fpreekt hy van zyn lyden en banden, waer uit wy beiluiten moeten , dat hy dezelve te Rome , geduurende zyn eerste
gevangenis , gefchreeven hebbe. De
Briev aen den Hebreen is uit Italië gefchreeven , gelyk blykt uit de groetenis c. 13: 24 ; en hieruit fchynt te blyken , dat dezelve mede te Rome , geduurende 's mans gevangenis , en wel omtrent het jaer 63 , zy opgefteld.
Na zyne gevangenis, fchreev hy uit Colosfen den Briev aen Titus , in het jaer 64 , en , denkelyk uit Philippi, den eersten aen Timotheus, in het jaer 65. Naderhand geraekte hy te Rome wederom in de gevangenis , en fchreev van daer den tweeden aen Timotlteus , in het jaer 67 ,
IH. DEEL. T 3



294 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
korten tyd voor zynen Marteldood, (k).
De Heer michaelis ondertusfchen begrypc deeze tyds orde geheel anders. Die 'er tyd en genegenheid toe heeft , om deeze zaek nader te onderzoeken , raedpleege met zyne Inleiding tot de fchrivten des Nieuwen Verbonds , een zeer nuttig werk , het welk zeedert eenigen tyd , in onze tael , door eene kundige hand is overgezet.
De VII overige Brieven, één van ja co box twee van petrus, drie van johannes, en een van judas, draegen den naem van algemeene Zendbrieven. — Deeze benaeming is eerst , zeedert de vierde eeuw , m trein gebracht. Men geevt 'er verfchillende redenen van. De allerwaerfchynlykste is deeze , dat die zeven Brieven met aenitonds alle voor Goddelyk zvn aengenoomen ; over den eenen , flondt mea meer, en , over den anderen, min in twyffel , tot dat dezelve eindelyk door alle Christenen erkend zyn ; en dat zy daervan daen den naem van algemeene Zend. brieven gekreegen hebben , om daer door aentetoonen, dat zy , door de algemeene Kerk , als Goddelyke Boeken waeren aen-
geCO cotta Kerkelyke Gefch. tan het N, T. i n. ii St itTTiNGEioi Disf. Biblico Chrvn. p. 35/-_



§30 OVER BE OPENBAER. DER CHRISTENEN
nis/en behelzen onder de godsregee» ring — onder de koninclyke heer? schappy — ten tyde der Babylonische gevangenis.
De gebeurtenisfen onder de godsrepeering voorgevallen , zyn vervat in de Boeken van josua, de richteren en
RUTH.
Josua was de Veidheer der Israëller«a en de onmiddelyke opvolger van moses. — Dit Boek wordt naer zynen naem genoemd, niet alleen omdat daerin de gefchiecienis van zyne bedryven , Regeering , overwinningen , en da vastüelling van hec Gemeenebest der israëlleren , onder zyn be« Hier , befchreeven is , maer ook voornaemenlyk , omdat hy 'er zelvs de Schryver van is. ^—- Men vergelyke c. 24: 6. uit het Apocryphe Boek Eccleaclkns c 46: 1. moogen wy ook befluiten , dat het , in den tyd van jesus syrach , een algemeen gevoelen waere onder de Jooden , aiat josua de Schryver zy van dat Boek , het welk zynen naem draegt , gelyk het ook alle de oude Thalmudisten, aen josua als den opiteller , hebben toegefchreeven. — De Gefchiedenis van ?s mans dood is 'er zeekerlyk , door den eenen of anderen der Heilige mannen ,
aen



in het algemeen. ÏIÏ. boek> jjötf
aen het Hot bygevoegd. —> De gebeurtenisfen in dit Boek vervat , zyn een onmiddelyk vervolg op de berichten , welke moses geboekt heeft.
Het Boek der richteren draegt deezen naem , uit hoofde van deszelvs inhoud , omdat daerin het leven en de daeden befchreeven worden van die heldhaftige perfoonen , welke het volk van Israël , na den dood van josua, tot op den tyd van samuel , in de hoedaenigheid van richteren , beftiert hebben. — Het behelst dog een gefchiedverhael van de merkwaerdigfte gebeurtenisfen , welke , geduurende den tyd van 300.. jaeren , die 'er tusfehen den dood van jousa, en den tyd van eli , den voorganger van samuel ,
onder Israël zyn voorgevallen. De
Schryver van dit Boek kan , met geene zeekerheid , bepaeld worden. Het is evenwel zeer aenneemenlyk , dat elk een richter de gebeurtenisfen van zynen tyd , in Jaerboeken , hebbe aengeteekent , en dat naderhand de Propheet samuel , uit alle die afzonderlyke Hukken , dit ganfche boek hebbe zaemengeftelt.
Het Boek van rYj'th is een aenhangfel
van dat der richteren. Het is
daerom zeer waerfchynlyk , dat het meede door samuel zy opgelleld. — Het draegt
hl deel.



ÏN HST ALGEMEEN. IIL BOEK. 305
Het Boek van nehemia is een vervolg
op dat van ezrA. Het is genaemd
naer nehemia , eenen man van een zeer groot aenzien , aen het hof van artaxerxes langhand , omdat hy 'er de hoofdperfoon, en ook zeer waerfchynlyk de
Schryver , van is , vergel. c. 1: 1.
Het behelst een beknopt verhael, nopens de herbouwing van Jerufalem , en de herftelling van der Jooden Kerk en Burgerltaet.
est her is de höofdperfoon , van welke , in het volgende Boek , gehandeld
wordt. De hoofdzaekelyke inhoud is
deeze. e s t h e r , eene Joodin van geboorte , .werdt, nadat zy haere ouderen vroegtydig verlooren badt , door mordechai i haeren bloedverwant , opgevoed. Naderhand werdt zy op het onverwachts , door haer Huwelyk met den Vorst , die in dit boek, den naem ahasveros draegt,, tot Koningin van Perfien verheeven. Deeze haere verheffing gav haer gelegenheid , om het Joodfche volk van deszélvs geheelen Ondergang j die door den haman , den eersten Staets - Dienaer , beraedflaegd was rechttydig te verlosfen. — Denkelyk heeft de evengemelde mordechai deeze gefchiedenis befchreeven , zie c. 9: 20.
iii. deel»
V



IN HET ALGEMEEN, lil. BOEK. 307
tegenfpoeden, onderworpen , en , in de meest onoverkoomelyke zwaerigheeden , op
God vertrouwt heeft. De Schryver
kan met geene zeekerheid bepaelt worden , zommigen denken aen job zeiven , zommigen aen moses of eenen anderen der heilige Mannen , die deeze gefchiedenis , uit de oorfprongelyke aenteekeningen van Job , heeft zaemengeftelt.
Het Boek der psalmen behelst eene verzaemeling van Heilige Liederen , welke, volgens de Dichtmaet der Hebreen , in verfen gebracht zyn , en gefchikt waeren, om tot een Heilig en Godsdienstig gebruik, met de Item gezongen, of op fnaerentuig,
gefpeeld te worden. In het algemeen
Worden deeze Liederen, davids Pfalmen, genaemd , omdat de meesten door hem zyn opgeiteld. LXX1II zyn 'er , dié den naem va^n deezen Koning , als opfteller , aen het hoofd hebben. L zyn 'er zonder öpfchrivt , en deeze worden over het algemeen ook, voor Liederen van david, gehouden , omdat de naemloöze Pfalmen t zoveele 'er in het Nieuwe Testament wórden aengehaeld , door de Apostelen, aen ó Avid worden toegefchreeven, by voorbeeld, dé 2de, c-jlte , iojde, node, Act. 4: 35. Hebr. 4: 7. en Matth. 22: 43. •— De overig» V %



208 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
zyn door asaph, heman, ethan, en anderen opgefteld.
Wat de verzaemeling van deze psalmen aengact , en de orde, in welke zy op elkander volgen ; naer alle gedachten is deeze verzaemeling , op verfchillende tyden , door verfchillende perfoonen , . gemaekt. — Het is zeer wanrfchynlyk , dat eenige Godvruchtigen , by het verwoesten van Jerufalem en den Tempel , door den Koning van Babel , zoveel van deeze Liederen verzaemelt hebben , als zy by godsdienftige menfchen , die dezelve tot hun byzonder gebruik hadden afgefchreeven konden opfpooren , en dat dezelve, na de Babylonifche gevangenis , door ezra, zyn byeen gevoegd , zonder zich over de orde te bekommeren , en zich vergenoegende , d3t zy het vollecdig getal van 150 konden uitmaeken , vergel. ezra Kap. 3: 10, 11. — Dit fchynt de reden te zyn , dat zy , noch naer de orde van den tyd, in welken zy gedicht zyn, noch naer hunnen inhoud, zyn zaemengevoegdi
Het Boek der spreuken behelst eene uitmuntende verzaemeling van zeeden en Jlaetkundige lesfen , zodat wy 'er niet alleen voorfchrivten in vinden, voor het gedrag van byzondere perfoonen , maer ook regels voor de regeering van Koningryken
en



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 2cp
en huisgezinnen. Zy worden aen Ko.
ning salomo toegefchreeven , omdat zy meerendcels van dien Vorst afko.nitig zyn. Hy had 3000 spreuken opgegeven, 1 Reg. 4: 32. — Dit Boek behelst dezelve evenwel niec alle , maer alleenlyk een zeer aenmerkelyk gedeelte , vervat in XXIX Hoofdftukken. — De twee laeste Hoofdltukken zyn, uit andere handen, oorfprongelyk , uit die van agur en lemuel. — Wie acür geweest zy, is zeer onzeeker , even zo duister is het ook, door wien de Zeedenlesfen van deezen agur, achter de spreuken van salomo, gevoegd zyn. — Wie lemuel geweest zy , kan meede niet be. paeld worden ; voor ons is het genoeg , dat de waerdy van een gefchrivt niet afhange , van den perfoon des optellers , maer van den inhoud, en dat dit HoofdItuk de alleruitmuntendite lesfen behelzen voor eene Vorstelyke opvoeding.
Het volgende Boek, de prediker genaemd , is meede van salomo afkoomftig, zie Kap. 1: 1, 16. 2: 4-10. 12: 9, 10. — Den inhoud van dit Boek zal Koning salomo, op zeekeren tyd , voor de zaemgevloeide meenigte des volks, hebbe uitgefprooken, het zy, dat zy, op zyn uitdrukkelyk bevel , het zy dat zy, by geleegenheid van een der hooge Feesten, plechtig vergae-
111. deel. V 3



ïn het algemeen. IIL boek. $13
aadere nabuurige volkeren, byzonder de zodaenige , welke den Jooden vyandig waeren.
Het laeste Hoofdftuk is van eene andere hand, zie Kap. 51: 64. Misfchien is het 'er door ezra, of wie anders de verzaenjelaer van jeremias Leerredenen mag geweest zyn , naderhand bygevoegd.
De Klaegliederen van jeremias, welke, een aenhangfel van zyne Prophecy uitmaeicen , behelzen zeer aendoenlyke klachten , over de rampen en elendens der Joodfche Natie, welke, met het beleg van Jerufalem, begonnen zyn , en nog lang daerna, onder de Babylonifche gevangenis, hebben voortgeduurt. — Deeze klachten zyn doorniengd , deels met nedrige belydenisfen van de hoogstgaende ongerechtigheeden der Jooden, door welke zy zich deeze oordeelen hadden op. den hals gehaelt , deels met heweeglyke, vermaeningen tot boete en bekeering.
Ezechiel propheteerde onder de Jooden , toen zy in Babel gevangen waeren. Zyn boek beftaet, deels in vermaeningen tot, bekeering, aen den hardnekkigen Jooden , dpels in bemoedigingen aen den godvruchtigen , door aengenaeme belovten, van eens in hun Vaderland, te zullen wederkeeren , deels in voorzeggingen, welke op den Messias en zyn Komngtyk betrekking hebben,
iii. deel. V 5



314. OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
Daniël heeft zyn boek, in de gevangenis van Babel, gefchreeven. Het eerfte deel is gefchiedkundig, en hehelst een verhael van de groote diensten , welke dees uitmuntende man aen den Jooden beweezen heeft. Het ander behelst de Godfpraeken van toekoomende dingen, welke hem, door den Prophetifchen geest , zyn bekend gemaektj,
§• 235.
De XII kleine Propheeten zyn hoseas,
joel, amos, obadja, jona,micha, nahum, habakuk, zephanja, h a ggai, zacharias, maleachias.
Ho se as leevde, in eene zeer bedorven eeuw ; zyn Boek beftaet daerom hoofdzaekelyk, uit ernftige beftraffingen en gemoedelyke vermaeningen , welks naeder aengedrongen worden, zo met bedreigingen van geduchte oordeelen, als met bemoedigende toezeggingen , vooral omtrent de koomst cn de zeegeningen van den messias.
Toen joel propheteerde, werdt het Joodfche volk , door eenen akeligen hongersnood , gedrukt ; hy zoekt daerom zyne Landgenooten tot bekeering te beweegen , als het eenigfte middel , om dit onheil af
te



IN HET ALGEMEEN. III. EOEIf. 315
te wenden , en nog zwaerer oordeelen voor te koomen.
Amos heeft zyne Prophecy voornaemcnlyk ingericht tegen* het Koningryk der X Stammen, het welk in zynen tyd , onder Koning jesoboam, in eenen bloeienden ftaet was , tcrwyl de onderdaenen , onder het genot van deezen voorfpoed , tot zorgeloosheid , en allerlei booshceden , vervielen.
De Prophecy van obadja, betreft de edomieten, en behelst eene voorzegging , dat dit volk van alle deszelvs voorrechten zoude ontzet , en op het diepst verneederd worden.
Het Boek van jona is, ten grootften deele , gtjchiedkundig ; hy verhaelt 'er in , hoe hy van God naer nikivü, de hoofdftad varj Asfyrien, gezonden zy, om aldaer boete eh bekeering te prediken ; hoe hy dit bevel eerst wederltaen , maer naderhand gehoorzaemt hebbe, met dat gevolg , dat zyne prediking eene openbaere verneedc» ring te weeg bracht.
Micha voorfpelt aen beide de Koningryken , zo aen dat der X Stammen, als van juda , den geheelen ondergang , door de Asfyriers en Chaldeers , ter oorzaeke van de algemeene boosheden , terwyl hy de weinige oprechten, welke nog overgeblec-
hi. deel.



3IÖ OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
ven waeren, met troostryke belovten, bemoe* digt, zo van de verlosfing uk de aenftaende gevangenis , als van de eeuwige verlosfing , welke de messes zoude te weeg brengen.
Nahum voorfbelt de ondergang van niNive , omdat de bekeering , welke op jonas prediking volgde, van eenen zeer korten duur geweest was.
Habakuk voorzegt , hoe de Heer zich van de ckaldeers bedienen zoude, om de godlooze Jooden te ftraffen, als meede hoe de Chaldeers , naderhand, om hunne trotsheid, door de Meden en Perfen, zouden geftraft worden.
Zephanja bedreigt al meede de gevangelyke wegvoering naer Babel , aen den onhekeerlyken Jooden , welke bedreiging , met vermaeningen en belovten , gepaerd gaet.
Haggai fpoort de Jooden, die uit Babel waeren wedergekeerd , ernfïig aen tot yver , ip het herbouwen van den Tempel.
Zacharias Godfpraek ftemt, ten aenzien van den hoofdzaekelyken inhoud, met die van haggai, volleedig overeen ; hy voegt 'er evenwel verfcheidene prophecyen van verder uitzicht by , welke, eerst met
en



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. gl|
en na de koomst van den messias , zouden vervuld worden.
Maleachias, de laetfte der Propheeten , verkeerde onder de Jooden, na hunne Wederkeering uit Babel , hy beftraft dat volk over veelerlei zoort van boosheeden , en voorfpelt hun eenen geheelen ondergang , in geval zy zich niet bekeerden.
TIENDE HOOFDSTUK.
nader bericht van de gewyde schrivten des nieuwen testamen t s.
De Boeken van het nieuwe testament,* hebben wy in drie hoofdzcorten onderfcheiden geschiedkundige, leerstellige, en één prophetisch. — De geschiedkundige zyn de vier euangelien en
de handelingen der apostelen.
De vier eerfte boeken van het nieuwe testament, draegen den naem van euangelien of bly'de tydingen , omdat zy die heuehlyke boodfehap behelzen , dat
Hl. deel.



3t§ over de openbaer. der christenen
jesus zy in de waereld gekoomen , oni zondaeren met God te verzoenen.
Eet Euangelium van mattheus behelst een uitvoerig verhael van jesus dae> den en lotgevallen. — Hy onderfcheidt den geheelen levensloop van jesus j in drie hoofddeelen : zyne geboorte, zyne openbaere bediening , zyn dood, met de daerop
volgende verhooging. Hy bindt zich
niet aen de orde van den tyd , maer voegt doorgaensch de zaeken van dezelvde zoort te zaemen , fchoon zy , op zeer verfchillende tyden, zyn voorgevallen. De reden van die handel wys is deeze, dat hy niet zo zeer voorneemens was eene levensbefchryving te geven van den Stichter des Christendoms , als wel, uit eenige merkwaerdige byzonderheeden in zyne leer * daeden en lotgevallen , te betoogen , dat hy de waere en lang beloovde Meslias zy.
marcus bedoelde het zelvde oogmerk $
als mattheus. Zyn fchryvftyl is
ongemen kort en zaekryk. —- Evenwel verhack hy zeekere byzonderheeden , welke , noch by mattheus, noch by eenigen anderen Euangelist , te vinden zyn.
Het Euangelium van l u e a s is j wat de hoofdzaek, aengaet , gelyk aen die der' andere Euangelisten. Het behelst meede
eene



IN HET ALGEMEEN. III. BOSK. 3:9
eene gefchiedenis van jesus Ieeven , daeden en lotgevallen. — Hy had het zelve eerst opgetteld, ten dienste van eenen Theophilus. — Hy behandelt over het algemeen de zaeken in die orde , in welke zy gebeurd zyn. De zaeken , welke , door
de twee voorige Euangelisten , breedfprcekig befchreeven waeren , gact hy of geheel met ftilzwygen voorby , of hy roert dezelve maer met een kort woord aen , terwyl hy zich aen den anderen kant beezig houdt , met het verhaelen van veele merkwaerdige byzonderheeden , welke, door de twee voorige Euangelisten , of in het geheel niet , of zeer kortelyk, waeren aengeteekend.
johannes fchreev zyn Euangelium s met een tweeleedig oogmerk , niet alleen om verfcheidene merkwaerdige zaeken aen te vullen , welke , door de andere Euangelisten , of in het geheel niet , of flechts zeer kortelyk , waeren aengeteekend , maer voornaemenlyk , om te bctoogen , dat je^ süs christus waerachtig God zy , en dat hy de menfchelyke natuur , niet in fchyn , maer indedaed , had- aengenoo. men , welke gewichtige ftukken , reeds in zynen tyd , door zommige dwaelgeesten , begonnen ontkend te worden.
De handelingen der apostelen zyn
iii. deel.



Ift ffltf ALÖEMEÈN. lil. BÖEK. 323
verdrukt werden , v te bemoedigen , en hen tot ïhndvastigheid in het geloov , als meede tot het yverig betrachten van deugd en Godsvrucht, aen te fpooren. — Deeze eerste Briev , in welken paulus onder anderen gefprooken had van chrts* t u s komst , om de waereld te oordeelen , werdt van zommigen kwalyk verfiaen, die daeruit begreepen hadden , ,dat deeze toekoomst van christus kort op handen
waere. Dit bewoog den Apostel , om
eenen tweeden Briev te fchryven , en daerin deeze misvatting te keer te gaen , als meede , op de betrachting der voorheen gedaene vermaeningen , van nieuws aentedringen.
Timotheüs had het opzicht, over de Gemeinte van Ephefus , terwyl paulus naer Macedonien gereist was. —- In deeze aenzienlyke Gemeinte , kwamen van tyd tot tyd verfcheidene vraegen , zwaerigheeden , en omltandigheeden voor , welke den jongen timotheüs zeer verleegen niaekten. Hy oordeelde het daerom raad» zaem , den Apostel over het een en ander te fchryven , die hem den eersten Briev tot antwoord te rug zondt ; in welken hy hem niet alleen , omtrent de voorgeftelde zwaerigheeden , onderrichtte , maer 'er ook verfcheidene aenmerkingen by voegde , oru
ui. deel. X 2



324 °V£R DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
timotheüs , tot het yverig betrachten
van zynen plicht , aentefpooren. Den
tweeden fchreev paulus, kort voor zynen dood , in welken hy timotheüs tot zich ontboodt , om hem mondeling te onderrichten , hoe hy zich , na zynen uitgang , in het werk der bediening , gedraegen moest.
De volgende Briev is aen titus gefchreeven. Dees verkeerde op het eiland Creta , om de belangens van de aldaer geplante Gemeintens te bevorderen ; maer paulus weetende , hoe onbefchaevd de Creters waeren , en boe zeer de leer van het Euangelium aldaer , door verblinde Heidenen , en verftokte Jooden , gelasterd werdt , onderrichtte hem , in deezen Briev , hoe hy alles moest in orde brengen , in alle Steeden Opzieners aenftellen , valfche Leeraers te keer gaen, en menfchen van allerley ftaet , zo door vermaeningen , als door zyn eigen voorbeeld , tot eenen Godzaeligen wandel , aenfpooren.
De Briev aen philemon is kort, maer zeer leerzaem. onesimus , de knecht van philemon , was van zynen Heer wech geloopen , en kwam by paulus in zyne gevangenis te Rome. Hy maekte een beftendig gebruik van paulus on-
der-



IN HET ALGEMEEN. IH. EOEK. 325
der wys , met dat gezeegend gevolg , dat hy niet alleen een oprecht berouw had , över de misdaed tegen zynen Heer begaen , maer zelvs , met zyn ganfche hart, tot het Christendom bekeerd wierdt. Dan paulus wilde den knecht van eenen anderen niet by zich houden , zonder toeftemming van zynen Heer. Hy zondt hem daerom , met deezen briev van voorfchryving , aen zynen Heer te rug , met verzoek hy wilde onesimus wederom in gunst aenneemen , onder verbintenis, dat hy paulus de fchaede , welke philemon , door het wechloopen van deezen knecht , mocht geleeden hebben , boeten en vergoeden zoude.
in den Briev aen den hebreen, betoogt de Apostel de volgende gewichtige waerheeden: —■ dat jesus christus waerachtig God zy ; — dat hy de grootfte der Propheeten zy ; — dat hy de eenige Hogenpriester zy , die de volkoomene verzoening met God ,' welke , door de wettifche offeranden , werdt afgebeeld , voor eens en altoos, heeft te weeg gebracht ; dat men hem, als den zodaenigen , door het geloov , moet aenneemen ; — dat men , in de belydenis van dit geloov , in weerwil van alle vervolgingen , ftandvastig
ui. deel. X 3



326 over de openbaer. eer christenen
weezen moet, en hetzelve, in eeneq Heiligen wandel , openbaer. maeken.
De VII overige Brieven , welke , om te voren gemelde reden , algemeeb, zendbrieven genaemd worden, zyn van Jacobus , petrus , Johannes en
j u d a s.
Jacobus fchreev aen den XII Stammen , welke in de verjtrooying waren c. is I. , dat is aen den Jooden , uit alle de XII Stammen , die buiten Palestina woonden , en het Christendom omhelsd hadden. — Deeze liepen groot gevaer , aen den eenen kant van , door valfche Leeraeren , tot die aenmerkelyke dwaeling verleid te worden , dat het geloov in christus met een ongebonden gedrag zeer wel beftaen kunne , en aen de andere zyde , van , door de verdrukkingen der ongeloovige Jooden , van bet Christendom te worden afgefchrikt. Het oogmerk van deezen Briev was daerom , om de Christenen , by de zuiverheid der Jeere , en de Heiligheid des levens , te bewaeren,
In zynen eersten Briev , vermaent p eTRus de Christenen , om zich door de dwaelgeesten van dien tyd , die deels op de onderhouding der plechtigheeden van
116'



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 327
moses wet aandrongen , deels de verplichting tot een heilig leven verzaekende , niet van de leer des Euangeliums te laeten aftrekken , en om zich , door de verdrukkingen , van de belydenis der waer» beid , niet te laeten affchrikken.
De tweede Briev is , in de hoofdzaek , van denzelfden inhoud , alleenlyk is er eene waerfchouwing bygevoegd , tegen zeekere fpotteren , die de leer van christus toekoomst ten gerichte , befchimpten , omdat alle dingen bleeven , gelyk zy waeren , betoogende dat dit uitftel een uitwerkfel waere van Gods langmoedighcid.
De eerste Briev van johannes behelst, deels zeer inneemende vermaeningen tot lievde en heiligheid , deels ernftige waerfchouwingen tegen de dwaelingen van zeekere Antichristen , die de leer der genaede misbruikten tot losbandigheid , en , om hunne wanbegrippen des te meer ingang te doen hebben , zich fchikten , naer den ieertrant der Heidenfche Wysgeeren.
Den tweeden fchreev johannes , aen eene zeekere aenzienlyke en godvruchtige vrouw, onder de Christenen , om haer het onderfcheid tusfehen waere en valfche Leeraers te leeren kennen , opdat zy voorzichtig zoude handelen , wanneer de verin, deel. X 4



3&8 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
leiders , die overal rond reisden , zich by haer vervoegden.
De derde van johannes hieldt aea eenen gajus, eenen ryken en godvruchtigen man , onder de Christenen. De Apostel beveelt hem de miidaedigheid ea herbergzaemheid , hy waerichouwt hem tegen diotrephes, en pryst hem demetrius aen.
Judas, de broeder van jacobus, fchreev eenen korten briev , die zeer veel overeenkoomst heeft met den tweeden van petrus; hy verzet zich tegen dezelvde dwaelgeesten , die eene vaifche leer voorltelden, en een godloos leven leiden.
% 238.
Hei laetfte der gewyde Boeken is een prg-
pheetisch gefchrivt, genaemd de openbaering van johannes.
Johannes de Apostel fchreev syM openbaering, in zyne ballingfchap Op het eiland Pat mos. De Heer jesus' christus vertoonde hem , in eene openbaering, de dingen, welke naderhand gefchieden moesten , en gav hem bevel, om dezelve, in dit boek, op te fchryven. Hier wordt de toeüand vaH
chris-



338 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
„ wil raeken. (b). — De waere Welfpreekenheid beftaet in drie ftubkeij : dat de ftyl en de voordracht der zaeken gefchikt zy , om te onderwyzen, te behaegen , en het gemoed te roeren ; met een woord in de bekwaemheid om te overtuigen. — Maer deeze byzonderheeden vinden wy, in de1 Heilige Schrivten, zo overvloedig , als in eenige zaemenitelling der meestvermaerde Schryveren.
i. De Heilige Schrivten zyn ongemeen
gefchikt , om te onderwyzen. Kunnen
Gefchiedenisfen ooit eenvouwiger en natuurlyker , en tevens deftiger en meer hoogdraevende befchreeven worden , dan die , Welke , in deeze Boeken , voorkoomen ? men bepaele zyne aendacht by de Gefchiedenis der Schepping ? Kan men de groote Lesfen der Zeedenkunde , met meerder klaerheid en ernst , voorgelteld begeeren? Kunnen waerheden van het uiterfte belang, meer en eenvoudiger en vatbaerer, worden voorgedragen ?
2. Ook is de Ityl van de. Heilige Schrivten zeer gefchikt, om te behaegen , mits men 'er een behaegen door verltae met weezenlyke fraeiheeden, en niet met val-
fche
(O BMotk. des Sciences, torn. 34. p. 466, 467.



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 339
fche verderfden. Dii dient wat naeder opgehelderd. Een ftyl kan, eenen mensch
van weinig doorzicht, behaegen , door val* fche vercierfelen , wanneer dezelve gemaekt en winderig is, opgetooid met niets betee. kenende bloemen , gelyk men het noemt , onverftaenbaere verhevenheid , en onnatuurlyke leenfpreuken. Zulke vercierfelen vindt men, in de Heilige Schrivten, in het geheel niet, en hec dient zeer tot derzelver luister , dat die val fche welfpreekenheid ontbreekt. Zulke bloemen * „ zyn maer fpin„ newebben , om vliegen te vangen, en ge. „ lyk de Galycn van nero , die , met „ Egyptisch Zand , voor de Schouwburgen „te Rome, geladen werden, terwyl het „ volk, uit gebrek aen koorn, van honger ,, ftierv. Ja het is even het zelvde , als „ of men een uitgehongerd mensch , een „ mandje met bloemen voorftelde." (c). — Maer eene Verhandeling behaegt, door weezenlyke fraeiheeden , wanneer het voorftel geëvenreedigd is naer dé zaeken , welke behandeld' worden ; wanneer 'er niets overtolligs isniets ontbreekt ; wanneer de uitdrukkingen befchaevd zyn, en het oogmerk gewichtig is. Deeze cieraeden vind.
(c) AEISTOTE1ES Rhet. I. I. C.' S. III. DEEL. Y 3



34° OVER CE OPENBAER. DER CHRISTENEN
men allerweegen in de Heilige Schrivten. De gefchiedverhaelen behaegen , door de naeuwkeurigheid ; de onderwyzingen worden , op eenen aengenaemen en levendigen trant , voorgefleld; de befchryvingen van perfoonen en zaeken zyn natuurlyk en echt; de leenfpreuken , vooral in het oude testament, zyn zomtyds ftout , gelyk by de Oosterfche Volkeren gebruikelyk is, maer, met dit alles , zyn zy naeuwkeurig en treffend. En indien de groote kunst van welfpreekenheid daer in beftaet , gelyk het waerlyk is , dat men de allerverhevenfte zaeken, in eene eenvouwige tael, ea op eene verftaenbaere wys, weet voor te draegen , dan is 'er geene grootere welfpreekenheid , dan die van jesus en zyne
apostelen.
3. Kan men zich eenig Eoek verbeelden , hetwelk meer gefchikt is , om het menfchelyk gemoed te roeren , dan onze Heilige Schrivten ? De valfche welfpreekenheid kan wel eene verhitting in de verbeelding te weeg brengen , welke van eenen korten duur is , omdat zy niet , met overtuiging van het hart , gepaerd gaet. Maer kan die nutteloofe verhitting opweegen tegen die heilzaeme beweegingen , welke de Heilige Schrivten , in de gemoederen van deugdzaeme menfchen ,



543 OVER DE OPENBAER. DER CHRHTBHEN
fchelyke fchranderheid en vinding aentroffen^ dat zy den Goddelyken oorfprong ten minften bedenkelyk maekten.
Voor het overige is de befchuldiging valsch , dat 'er , in de Heilige Schrivten , in het geheel geene orde plaets hebbe, en
dat alles verward onder één ligge. . Zy
beftaen uit eene reeks van onderfcheidene Boeken. In elk van deeze, vindt men, zo ten aenzien van Gefchiedenisfen , als van Leerftukken , eene zeer aengenaeme en voegzaeme orde. Vermits de openbaering, van tyd tot tyd, aen byzondere per. foonen gegeeven is , kan zy niet anders , dan uit onderfcheidene ftukken , beftaen. — Voor deeze handelwys heeft God zeer ge. wichtige redenen gehad. Ook is zy allernuttigst. Een doorgaend en regelkundig zaemenftel zou , voor het gros van het menschdom , veel minder vatbaer geweest zyn , dan de tegenwoordige bundel van afzonderlyke gefchrivten , in welke dezelve waerheeden , meermaelen , en op verfchillende wyzen , worden voorgefteld.
3. De derde befchuldiging verliest , door deeze laefte aenmerking , ook alle haere kracht. De Heilige Schrivten , zegt men , zyn vol van verdrietige en nutteloofe herhae-
lingen. Maer zulk eene handelwys is,
gelyk is gezegt , zeer gefchikt , om voor
net






HET OUDE TESTAMENT.
«ïei^°!rf ' '"i" (jÉKE*!5 of *»*MNfc, om tot èiett In * »W«&>f rtfer dinge*, * ScBetJpteg' van net Geheel ai, vsfrwM wsrdt. Wydors
tic eetste mnèeïkg der teM* <•» mlenPckMbBem «m >, <—■
ing van Abraham en zyne nikomelingtn uit (acdk j.»
4* De voortplanting
ïinTdér eerstVw«rÊ d I „ °J *»*5*Ntt, 0*** ?** •* * »WiÏBf •»« d«ge», * Scheel'v^n tiet Geheel si, verbreid WW*. Wydëjs Vindt» wy, ÏB dit boek, et» zeer .mmerWyV: bericht. Beptrtï den R(1W w *^ j,,,^ , .
zyTiaderh^ Zendvloed, van welke niemand vei fcboond Werdt , dan de rtchtvaudige Noach, met zyn buisgetin, «it Welken vervolgens alle menfeben. als nir eenen tweeden ftam-vader, zyn yJStMt^ ^vf^/^ de temt *» m wetenfehappen x van de verdei
Genesis beftaet uit drie HoofddJeTenf' g " » »'* m*ede om *° we« » **«««» «le Vcrtefer van het menschdom .die aèn onzen eersten Vader aanïloMs na «jncn val beloovd was, ten meest gefebikttö tyd, W^oIk«wTwSrtkSSSf 8 A«*AHAM « *>',ie «^««elingMrCIt Ja co», op u «
U van heTm'enlchl^fvS'.rh? |*fc|,iede"is *<«»w. *" ** * W» M mtSthim ikof den Zondvloed kip. WVltt. i. Hier 1» heeft men te onderfcheiden, de Schepping vart het Geheel al Kap. I. Den ftaer èer »,ru«, M v .
ii. Het tw eetdeeïbtticÜ■ «„ ' hn, h?, eTïe,ftMS' Kap. IV.- als door SKttt th de eerste Patriarchen Kap. V. 5. Be Gefchiedenis van den vloed Kap. vi-v11i. de voorbeteidfelen tot den vloed Rap> Vl- de y^t^S^^é^^^ PP> 3i D* R61*** va» de» w» Kap. III. 4» De vtormlantin,
Ili Het&r&dZhïïiïïïï'rï?}" ""f^fy^Sf^ht, na den vloed, voortgeplant Kap. IX. en X, en by gelegenheid der ipraakverwarring over de geh ede aerde verfpreid zy Kap. xi. F 6 Kap' VU de ««volgen daer van Kap. VliL p 4 u* voortplanting
tt vlnA behelst de gefchiedents der Aartsvaderen y welker lotgevallen zeer uitvoerig verhaeld worden*, Kap. xii—I.. b
Hagap ifm*vv( p o "XXV' AÜ Hv W0.tdi uitt^r 8croePen en ,!omt in Kanaan Kap. xii. B. Hy fcheidt zich van LOTH Kip. xiii. O. Hy overwint vyf Koningen van Kanaan . en wordt van Met.chï5eï)Ek gezweeml Kan XïV n rM u^, ■ *■ ,
ham is fereed Isaa,: ^^\^ ^T^% K^ XVIU G' Sodoma Wordt vtaWBd ,{»P- XVIH-xix. H. Abraham verkeert in het land der Pbifiltynen Kap. xx. i. Isaac wordt geboorenKap. xxi.?i.^. KP' HaP*wordt ^°f'gt ''Cm Wet troos'^e belovten Kap. xv. E.Hyaewint IsMaei hv a Vat, 1 . '1 vvv ,V Vvv?" Kf,iXI1- .M-de<f«»denbe«ravenisvan Sara Kap. xxiii. N. Isaac begeevt zich in het Huwelyk met ReBecca Kap. XXIV. o. Abraham ftervt Kap. XXV. t-iu P. GellacI treiter vat, zZnZ' .S9-'AE,ult AkrahaM8 buis vetórceven Kap, UTo- L
zvne ioonen raT Xvvm 9" v l\ aa «V gewtnt twee Zoonen j a co n en E s au Kap. XXV, 1928. B. Esau verkoopt het recht der eerstgeboorte aen jacob Kap. XXV. jp C. Iaa c woont re Gerar XXVI. 1-33. D. E a^ neemt ric* »™™ e,,-B(ï l"C 1smael Kap. XXV. ta-ig. P AA'J 9 L' A»RA' » Vi iTn^ Jv™ ' Tvv y" ^"l" 5erSt-V£r,,aell! XXXV> 281 ^ v - 33 u. sa u neemt zich vrouwen uit de Dochteren der Kanaa.meren Kap. XXVI. j4. «. isaac 2ee«m
had «prt?Pkt hv'hS.i iTXXvvv A' Hy ^luchtv^,vrees voor EsAU KaJ?- XXVir-XXVlII. B. Hv trouwt Lea en RacBeI Kap, XXIX. en ziet verfcheiden rakorne!in?en Kap.XXIX. 8t. — xxx. 24. C. Hy keen weder naar Kmaan b. vw g S^V^J? oöLSwt^M ^ XXXI-&onder den we« w0liU fc5r met God Kap, XXXII., hy werd met E s A u verzoend Kap. XXXIIlT* by gelegenheid der ich.nding van zyne Dochter Dina, vermoordden Lk Vt eo s i^^c^^T'stehomiten' Kap.*XJ^UV^i jA^oïkoöint'iii^KiiBaa'' r"** ^ Eem.ekt ^' BronederfnHKaTe xigif^^^^^ B. zyne verhooging kap. xl-l.* de aenleiding tot die verhooaina Kap. xi xr r rf , ^ * anaaB KaP-xxxv.-geflacht-
l Broederen Kap. XLII»-XLV.— Het gevolg van Joseïós verhooging was, dat Jacob zich met zyn huisgezin in Egypte ter woon begav Kap. XlVI-VxlVH.- Na dat Jacob Jösephs findejea Kap. XuVIII, en aM<Tz^e ove^iTzf»%S^M7£^^ü^^Y!^^^'^M met zyne
'HdVnTendvan °in J»"» v'0S„!rSn heet Ex0DUJ oï orTTOcftt, on) dat daarin de uittocht deï Israëlieten, uit Egypte, met de voorbéreidfelen en de gevolgen van deeze Gebeurtenis , verhaeld wordt. Te weeten wy vinden hier een om(ta.ndi» bericht va„ ^ mie j .• ' ,, " gyPte' ^eli'1 naderhand ook Josiph Kau.L. var^he" Verbond L ZTnTJJïlZ' ZX*'»^ aengedïen' van hunne verlosfing uit deeze dienstbaerheid; van de verbaezende Wys, op welke zy, door den Arabielchen Z.eboezem, zyn heengetrokken; van de WndeAaere Zr?»p»S «if1?8?' W-I¥ dT nak,0,ne,i''^ van Jacob, toen'de loffelvke
M?n kan dit Boek i?n d^ 6" °" Isra opgericht, van den Tabernakel; en den plechtigen Godsdienst, welke de Heer zelvs heeft ingefteld, c wjs, oP weme dit talryk volk, te het midden der onbewoonde wildernislen, ondërhomleH is•
'* ^Etétfchrfvtog v^éaKrdilifli^EgyPtÈ "a dCn düad Val,J'°SEÏ>B' t0t °P h™n* »itt0Cht KaP- l~XU' Hierin ontmoeten wy.
3' wts^et^H^^Jrf^, Vml^0^ A. Moses wordt gebooren en aenhetHofVandenKontegopgevoedKap.il. 1). Hy wordt, met A a r 0 N, van God gezonden, o'fn, aen het Hof Van Pil Alt Ao, het oötfiag van Israël te verzoeken Kar. m », IV r * km
was met alleen vruchteloos , maer had ook eene verzwaering Van ïsraels verdrukking ten gevolge Kap. V. 2. dan evenwel door Go?l op nieuws bemoedigd zybde Kap VI. 3. do'en zy eene tweede pooeinp " welke: yv met LTmrf n )tP' r Xn, C- Zy belden VOïren dit t,evel werkelVk luit. I, De eérue . 6veeICm« SS! T', ~7 DS T de veranueri"g van het Vvaeter in gloed Kap. hl. 14-25— de tweede beftondt in het opkoomen t?n wSfcheï, die het ganfche land beLkten , li de^l r le^erldeHe^ ?T") 1^ 4' hu" .Ve"°':k w<** , op e7ne 0 nzsXfke l l f2 4
vee met pelt geflaegen —- de zesde verwekte booze zweeren aen menfchen en beesten— de zeevende beftondt in een vernielend onwe'ier Kap. ix.— de achfte deedt een heirie#er van fprinkhaanen opkoomen Kan X __. clt n^rndTT. e lerd5 bradlV allerley 0,,ge,1'e"e voort Kap. VIII.— door dé vvw5 u-^^ .
ii In h^^lT&tfP^ri ï% ^"f VCf ho0','drw,as' Xvcrdt ',et P»rch. fagdleld Kap. XI-XIK 3o.— De tiende plaeg had den uitTocht vJh e ten gevolge-- 'Prmkhaanen opkoomen Kap. X de negende wu eene dnedaegfche donkerheid« de tiende maekté eene flachttg onder ee f
* DenToftfnfvnn m n ' .!,CIlcevens'IU"ne reis tot ae" Horeb KaP' XI1- Kap? XVIII. Hier in vinden wy i. den uittocht zeiven, Kap. XIE 3>— Kap. XIII. 16. i. de «leiding VM de Vuur en Wolkkolom b* vt,i
4. Den lorzang van Moses en Mirjam Kap. XV. i^-n. 5. De reis van de Koode Zee tot aen Mara, alwaer de Israëliërs , wegens gebrek oeH waeter murmureerden, en van daer tot aen Elim Kap. XV 22—->7 6 tilnnï ,,,Hm r^i< ?rwolkkolom Kap. Xm. rr-ws. 3. den doortocht door de Roode 7ee Kan viv
III ll^t^Tt aI*aar b,ettwaetf ult>de fteenrots vloeide, en A,,a lek geflaegen wardt Kap. XVÏI. 8.'De ontmoeting van Móse! en Jethro ,vne« fchoöï-vade^?Ka'p. XVIII P' " " '7' 6' Hun"e VCrdere relSin de woeftyne Sln' al*a" «•« M»nn. begon te regenen Kap' XV?. ?. hurne a«koi,« hekond tma/kr ? n «1 Yxrmeren ^ den,berS, S,ï^ XIX "XL' «« God recht het B»«fcfcc volU een v<*bond op Kap. XIX. 2. De Wet der x- woorden wordt opentyk afgekondigd Kap. xx.3. De overige wetten ïsraels «„„erftaet b,r.,r a » a n ,
bekend gemaekt Kap. XXI-.XXIII. 4. Bet Verbond wordt plechtig ingewyd Kap. XXIV. 1—it. 5. Mosis blyvt 40 daegen op den Berg, geduurende welken tyd de Heer hem een fchets'ïav van dén Tabernakel. desze *^ lerend fchaAnPn eé ? g,r v l[feróe' Tora£n vr.nGod aan Moses, en door hem aen hPr vmir Heer? wr inwoolnnfi" bezk' g^noUien^Cap. XL? *' ^ ^ ^ Mo**s verbidden Kap. XXXlVxxXlH, 7. Het gronde» vUond werdc Wederom vernWen'^^^^^
Hdien,UnBden TabernakT ^ LEVlTltüS ^3 > *** - & «** 'der Levietifche Priefteren is voorgefchréeve'n. Mier Werdt geleerd, hoe de Priefters, de Levieten, en het ganfche volk, Zich te gedraegen hadden, in het vewchten van dea CodsdSeMt> by20ader jn ^ „ , . fc , „
I. Het «,jï, Arf handelt van de oferanden Kap. I«»VH. Waerneenmi van den plechtigen Godl*
De zoorten der offeranden waeren 0f A. /Srandoferstip% % B. of Spys'ofcrs 'kap. ïf. C. of Dankofers Kap. III, D. of Zondoffers Kz?. IV. E. of Schuldoffers Kap. V-VI. ^ •3. De plechtigheden.werden bepaeld, welke m deeze offeranden moesten waergenüomen worden Kap. VI. 1!.—VU. 1
II. Het tweede deel handelt van de Priefieren.
gunne aenfrelling en inwying vinden wy Kap. VM. en IX. en 'deïlraf der onbedachtzrémheid van NAtoAB en AbJ'h u Kat). X
XIV ^fdS? zaedvW&^v ^J^Jlfn1 Volk,«. '* D?er roe W «« nderfeheif a« '«"e onreine dieren bepaeld Kap. XI. r-* 12. en ^.verfcheidene reiniging wetten gegeeVcn ,vï,or zidkïii ,'dïë Onrein Waêreh of ^ doof aén'raekinn bh Vt 1 - f ^ u A tr x-,.
-e^eTlïlMr^ pesten %^ITZ^^ ^^^T^ *** ^ XVI ^ h« <»ff-» bUi- 'l ^ « 'l ^ ^ bloed KaP.« D. 'rtgen b>-^ ^ ^H-
III. Het Anfe ^ van de Heilige tyden. A. Van de hooge Feesten Kap- XXIII. B. Van den toeftel des Tabernakels Kap. XXIV. C. van het Sabbath en Tubeliaer Kap. XXV. de Heidenen gemean By wys van aenhangfel worden deeze Wetten, door belovten en bedreigingen, geftaevd, Kap. XXVI.- en er eenige EepaelingenToJSfh? fc|^^a^^T%BV^d Kap. XXVII.
"gevallen! ÖMen' ^il^^o^^l^ ** *** VKhl,eM W°rdt' 6oe de toad,e" M a,lde™ael *e"W beftelst 'een verbad van ïsraels rèistochteB , Van den BergStod, tot aen üc veiden Motte» ett de atnmerkeiykite gebeurtenisfen, Welke in dien tyd vtn ,3 iiere» tri 0 mae , .
U S'Vff^***1 de voorbéreidfelen en de fchikkingen tol brieft optocht, Uit de Woeftyne van Sinai kap. I..— Kap. x. 10. Hiér roe behoorde ' ^ ^
5" van den iSfr^i vol-«T.n"vu^ i fn v t a r. Vi A 8anfch? voUL Wordt geteld KaP' U ^ de orde van een heirleger gefcbikt Kap. Ih S- dit gefcMedde mede Omtrent de ftam Van Ltvi in het byzonder Kap. Jn0.1v Bi Diero» »,rd«.n «•„ » *
2* ruften d«ï ^ ™ï? S £ S*^^*tJ?' S^.t*""! tanne.gefcbB.ken, tot den dienst van het Heiligdom Kap. VII. B. De Leviten werden don Priefteren. a's bedienden, toegevoegd Kap. Vilh C. Het Pafcha werdi^ 1ÏVJLfT^ix f^T-6" kap' V^VU
hëtTnde vaXleertofhtdzyTv^eV^ de ieCh'8n Eh phdlten deï P»cfteren in Kanaan ka^ XV'»-— de ^h«d van de Israëliërs, ten wUten einde het voo^chrivt van de afcb der n^^^^^^^^^ ^{^^ "^TT ^
KejK VoorrpoedSfe^
. Ilu^ee^efl^ 2y ZKh *ach- n°èsren van alle gemeenfehap tnec de Afgodery Kap. VII. Trouwens, God had hte? in de woeftyne veele en groote weldaedendeezen Kap. VIII.^ Hy Kond gereed, om hen in Kanaan in te leiden Kap tv*.
• tt^^^^ bePielen Z°Üde ^ m B* ***** *** ^ Va,r£lle Pr0phKten ^ ^ C' H« °nd£rfCheid £»SfChen rdl,e e" ^ dié«» -1 in acht neemen Kap. XIV. D. De wet van het Sabbathjaer en de vryiaeting de, b^end^CTwerf t'^l^tilT1 *Y«E% C^^ui^<iin "2, Refh,teren en de taedaenigheeden van eenen Koning Kap. XVlt B. Over de inkoomflen der Priefteren Kap. XVIlt. C. Over de Vryfteeden én getuigen in het Gerecht Kan XlX n n * w . , o , „
i In het^Ari3eV h w«rJ ï!k„KwP* ? l j Hnisnoudelyks zaeken en Hnwelyksgevallcn Kap. XXII—XXIV. G. Over de onderfine* twisten Kap. XXV. H. Over de eerstelingen en tienden Kap. XXVI. 8 " Üt Kap- X1X' °' 0vw b" van den Oorlog Kap. XX. E. Over on.
r , ,, fe/.*y°™en deeze wetten bekrachtigd, zoo doortepenbaere gédenkteekencn Kap. XXVII. als door belovten en bedreigingen Kap. XXVIII XXX. ë P *
^. In hetvinden Wy«. De bevestiging van Josüas aehBelling Kap. XXXI. Het lied van Moses, behelzende eene voorlegging van I.rae.a j.otgeyallen Kapv XXXII. Zyn Propbetifchen zeegen over de XII Hammen Kap. XXXilI. % Zyn dood en begraeving, denkelyk door Jofua bygevoegd, Ka, XXXtV. ' J0S"Awas /dfi Veldh^eer der israettéren eh 'd'é opvolger van Mos k?.— Dit bo'êk w'érdt nier zyneh naem genoemd j biet 'aüèen oni dat daér in de gefchiedêriis van zvne bedryven, regeerine. overwinningen, en de vioftelHn? v»n n 1 . * .
nLV°n°leHr ! r1"",* eyt 'Lv^^TauZ^Xrnl^ V"^H K^ XXIÏ' ö' ££ ï1*^^6 5»* .. moogi" wygook belluiten Tdat het inTn tyd^. jliü . S"Tacf e n algemlen ond^d ' 1^ ^Tl^ 0n^ ?3 beRier' be(th"even b, maér:
zynen naem draegt, gelyk het ooi alle de oude 1 halmudistcn, aen Tos oa als den opfteller, hebben toegelchreeven. De Gefchiedenis van s'mans dood is er zeckerlyk, door den den eenen of anderen der Hdlige Mannen a»n het Bot hvlL.'f Jo»den, dat oSUA de Ichryver zy van dit boek, het welk vervolg op de berichten, welke Moses geboekt beeft.*» Dit Boeit behelst twee Hoöfdzaeken I. Het irtneemen van Kanaan Kap. I--XII. II. De beftiering van het zélve Kap. XIII-XXIV ' bygevoegd.— üe gebeurtenisfen, i„ dit Boek vervat, zyn een onmiddefvfc
l. lot het tnfieemen van /{tinann behooren & r -uciya.
. « - ri » ' De ydorbereidTels. A. De bevestiging van jbsbA in syn arript kap. h B, Het zenden van verfpiederen Kap. Ü. C. De doorgang door de Tordaen Kap. Ilï. D. Het oprichten Van 'eer. gederikteeken in dié rivier Km iV §1 1w > it- j
JOSUA; j 3. De inneeming zelve. *• Door het bemachtigen van Jericho Kap. VI. by welke gelegenheid Acban zich ae, diefftal ichuldig maekie Kap. Vil. L Door bet overmeesteren van Ai Kap" VlII. by dee2^ & %.-^g vat, het volk door de befnydenis en het Pafcha Ka, V.
I II. tJVSJSJS;Z /^Tbelftren KaP- ^ °- D0°r h" °nderbrengen de Mdere ^ Kap- XI- E- ^B üJ* " K^ XU- « ^ d« overwinningen vin Josul, en ^l^ni^^^ van vyf LnTngen ,
I R' ln8enVKÏ?"xfx?n ^ ,M,d' *° ^ hét 8toéê* Wl' als ffieer by Zonder Kap' XlV-XIX' Het Iot « hC£ erfdeel ~ van cALeb Kap. Kap. XIV.- van Jüda Kap. XV.~- van ETHRAiM Kap. XVI.- van |M*s.K Kap. XVII.-. Van Benjamin kap. xviil_ m a
l 3. De acnwyzing van de Vryfteeden Kap. XX.— Vari de Stecden voor de Priefteren Kap. XXI. ' 0ven*e ft*M*
l i' ^ Stammen Ruben, Gad en de halve van Mantab krygen, na het inneemen Vaii het land, de vryheid om tot hunne bézittingen Over de Tordaeh weder te kceten Kap. XXII.
V 1. Josua neemt een plechtig aflcheld van Üe öudften des volks Kap. XXIII. en van de ganTcue meenigte Kap. XXIV. aen het Öot van bei welke zyn dood en begraevenis verhield Werdt.
InAl^ df.R '.^ T^jMfoy *ffn naeth.nit hoofde van deszelfs tohwd, om dat ^ bet leVen en de daeden befchreeven worden van die heidbaftigt perfoonen, welke het volk van tsraet, rt» den doOrt van tdsuA tot nn dei tvJ vari s«»nr, , u , „^ïï^.,^^ beVai,een.sh "'n'e'-f Va" t 'ne^waerdigfte gebeurtenisfen, welke, geduurende den tyd van 30:, jaeren, die 'ei tusfehen den dood Van Tosua en dc-n tyd van Eli, den voorganger van Samüel vérheoen onder Isr^,T ^ " taedaenigbêid van RicHf «RÊtt, Kan, met geene zeekerheid, bepaeld worden, liet is evenwel zeer aenneemenlyk, dat ek een Richter de gebeurtenWèn van zvneia tvd. in laerboeken hebbe aemreteekervt en dat i^nirhand rip Pronhepr Samiibt 1 n / 'r ' p, ' a 1V rael zy" voorgeval en.-—. De fchrvver van dit Rn»lt * I M4nr*a*n?, d;i£ fel,en fr^febeiden. I. Be Inleiding Kap. I—III. II. Een gefchiedknndig Regfster derdichtere" ~ Illf 9.—J K^. XV ."m! Hefae'tngVdL, XVH—X^I, P *Ue dle ftukke«> dit ganfche Lek hebbe zaemengeK. *°*
HHTIKl N.< " Tot de Inleiding behoort N- Het verhael der onderneeming van de ftam ] uü a, om de overgebleevene inWooneren van Kanaan te beoorlooyen Kan 1. 3 He Goddelvke hlftiaflino van Icrael over hunne «lanheid Sn b» .... . . , „, ,
j de dochteren der Kanaanneren, door welke zy zich tot afgodery verleiden lieten Kap. ÜI. 1-8. C en Van Kai,aan tL «"-ooriuogen Kap. De oooduykc bUtiahmg van Israël, over hunne .lapneid, in het uttroeien vanderafgodenaltaerenKap.il. -j. De verzwaegering vande Isradleren met
I ^R^r^^^'Vnó»R'crHT\?8N te QzTen XIIL Perl'oonen uitmaekende 1. OtbnieL Kap. til. 9-11. 2. Etooo Kap. III. 12-30. S. SamgaR Ka, III. 3t. 4. Debora en Barak Kap. IV-V. c. G.deön Kap. VteVHI t Am»
lm S,ÏÏ^S'n. SJSlV,^* X-1"2, w-1 JAIil Kap*,x- s-5- 9- J e p h t a Kap. X. 6.— Kap. xn. 7. 10. fes sa* Ka, XU. ?-icv 11! Elon Kap. XII. u-ia, 12? Abdon Ka, Xll. 13. -2 13. S,m5son Kan XIII-Xvr 6' A"Mï"c»» dle eer een dwingeland was, dan ^111.Het aenhangfel behelst twee zonderlinge gebeurtenisfen. ft. De afgodery met het beeld van Micha Kap. XVlb-XVlU. en 3. Dei, lier.jaminitiithen Oorlog. Kap. XlX-XXI. » f s- *>i«sOH*«p, aöl-AVL s««mWas, aan
r««S? S0ek.y,n R.°Tfc ïs è*" «enhangfel vth dak ifer Ri.bk*Ekk».a— Htt is daerom zeer vraerfchynlyk* dat het mede door Sa m u e l zy opgefteld.— Het draegt den naem van Rot 11 naer de vrouw HMIkè • ». • .
R U T Hs \$P^^^^ de— - Na0mPf heisraeï&ewed^ behe^
Ui. S jSSSt TJiïI^^l^é ^TnïdT^V.T^ h *■ HaW tWEéde HüW^k m« Bü AZ ^P. KaP. IV. t,
I A' IWfv^ «^^ÏWJIL^^ « f4°tg,^rM ^ïïtt nakomellllgen W Kap, ^' ^35. C Davio werdt tot zynen opvolger verheeve„ en geZalvd Kap. XVI. D van wa.
I 268fter " Ênd°r KaP' XXVHI> D. David geevt blykbaere bewyzen van SSflSStf - tttWlSSS S^kxxf IL* 1^0» ^bo^ SSXSSfw ^l^r^l"6^ fi^^^« ^
f * K0nin^k' MEn ka" W dHe ^k««in ondericbeiden ft. den Uoeienden %. den *. den W„ ftaet van dat Koningryk,
^ov^ls^^ en» „, den „od nn A.nKk, Saüls vdaoverfteh, di. IShoseT„ op deh thWoB X^*^^ fa
SAMUEL. i tó^n^^^^^ M^Am^^^ b? ^ °-a»8t - « * «- ^ Voortkoomen Kap. VU» c. Hy overwint verRheldene omligge,,de volkeren Kap. VU,, d. Doet wddaedigheid aen k J^U dit
X Den't^^ ^{tAiJ^L^ VS*"* T,^6 !UrLKaP- XI"-&XIV; C' ,E" V0,t°d°id d00r d« ^ van zynen zoon AbsAL„N Rap. XV -XVIII
| E. Het danklied van Da vip Kap. XXII. F. Zynen zwaenenzang Kap, XXIII. G. ZjnT:misSaed i' bSj^^^SJT^lmv. P P' " zoonenover zyB ombrengen der Oibeoniten kap. XXI. i-t4. ü.Een veldflag tegen dfSynenkap. XXI. 15,^,
van Salomo, tot a,n de Babylonifche gevangenis m „ onzetker, wie de febryver zj4 Naer alle gedachten, Zyn deeze G». ""Torde J&^ÏÏX.W ™ Salomo Kap. I.-XI. II. Tot de Vorftln, dfe, na de fcLnrufg van het K^ngrVt^'er Juda geregeert hebben Kap. XU-XXli.
ï De bSS^ÏetS^ ^Kï^WX!; ^«„^0» ff * * En van God, met eene uitneemende Wysheid, begivtigd Rap. til.
KONINGEN < KiPu V' hV d«|dt de» Ttmpel oprechten Kapf yT. deszelvs varen gc'eed maeken Kap.°vn.,b hy wydde^er! ZmptfVJt-Itn* P^cb^e rX^rteg in Kar?* VIII i^dk^ilS Seilt* doÓT em^rhrWiTt«b6?T P^f» ^-"Pel « ^ «y ontfeoodt de bouwftoffen en Werklieden van tl 1 ram
KONINGEN, j ^ ^ ^KSaS^iS: Jrege^"SntS^ W^ « ^^^^3^ 53» Sj^ET" J^ ^ S£rUCllt * ^ ^ V"rp"idde -* aUerweegen
*5udVLAp!EXV. ™.%?ÏÏtyo^^ h- ïf» e« 2-d^dien tyd, een afzonder.yk Koningryk nit, bekend Onder dien naem van israels Koningryk Kap. m*w. 3. A n 1 a regeerde, „a RkhabeAm oVer
ÏÏT^^uÏÏlZÏ? deTeroemd^.ropre't È l 1 a s* Kap^XVa-XK."^ Koning8^ cha b'verftra^B ITöA d I'n *d« ^7' '8-,KV Yh %^ ^"iE." Kap- XVI' ^ °MR' Kap' Xv^ ^ AcHAB die M» verfosi.yk afgodendienaer was b XV ' -
. y 11 at, om tegen de Syriers te itryden, in welkenVyd by jammeilyk omkwam Kap. XXlï. g veriloeg B.hhaoad den homng van bynen Kap» xx. Hy het Naboth dioden, om Zy«en wyngaerd machtig « worden Kap. XXI. en vetnondt ^Jvniff^^^^^^^l
f Het tweede Boek der Koningen vervat de gefchiedenisfen*
1 i. Der beide Koningryken van J uoa en Israël , tot het eindigep Van bet JaestgenOemde Kap I**ÜVft
I vm?t5.JTj^tam°wri rSei^n jt^at intZt Koning van J^mt f ^ tiy^it^it ^t^^ ï f "r £ ^ ^.za tot zynén opvolger in het Pr^étiesch ampt.« Oee,t Èt.za verratte zeer Veele Wondérwerken kan H ii b
KONINGEN, i t Amazia liap.XlV. t. Azaria Kap, XV. i*-3,. rt. Jo-iham Kap. XV. 32-38. M. Achas bo xvï i m^, ,.V,{e ft f. rJ"1615" V " he? af' 8e, vkr ook die van Libna Kap. VIII. tG-z4. j. ABazia volgd. op Joram Kap. VIII. 25. — Kap. X. \ AthmT. «Z xt 4 K'5" J v?,"" x?»».
[u.ije%Sde^k:rnrÜDrei^
eraf. Kar4 XXIV. If^aMgj^ xxy.
I GENESIS»
E X ö D Ü S.
LEVïfICÜS. . K U M E R R 1
• DEUTÉRONOMÏUM. ^
ONDER o *.
GÖDSREGEERING.
I
r
O N D E R » e
O Hl N G LYKE REGEerinü.
J
; 1
1
WET
o f
PENTATEUCHUS.
■J
ESCHlEDKUNDIGE
BOEKEN,
BEHELZENDE IE GEBEURTENISSEN, S U Y D E
SRAELLEREN,
voorgevallen»
1
I









lü HET ALGEMEEN. III. BOEK. 265
sen , het gemeene volk , in het verachten der Jooden, maer al te veel naervolg-
den. Maer niets is 'er leugenachtiger,
dan dat deeze afkeer , onder de Wysgeeren , ajgemeen waere.
Zeer vermaerde Wysgeeren hebben hunne achting voor de Jooden en hunnen. Godsdienst openlyk betuigt, (i). josephus verzeekert ons , dat hf.cat.eus van Abdera, een zeer voordeelig bericht van de Jooden gegeeven hebbe. Qk). Van dien zelyden hecaï^üs zegt origenes, dat hy met zeer veel ophev , over de wysheid der Jooden , gefchreeven hebbe. (I). — numenius, een Pythagorisch Wysgeer , had eene ongemeene achting voor de leerbegrippen der Jooden , . en , volgens het bericht van den gemelden origenes (m) , maekte hy geene zwaerigheid , om gebruik te maeken van de, woorden der, Propheeten , en hunne leenfpreukige uitdrukkingen op te helderen. — artapanus had een zeer hoog gevoelen van moses, en verklaerde onder andere, van deezen Joodfchen Wetgeever, dat zyne leer en wetten zeer nuttig waeren voer.
(0 eusegi us Prap. Euang. 1. 9. (£) Tegen atpiok, Ui.
(/) origenes contra celsom. !. i. in {ni/iq. 0>V j-
in. deel. R 5



IN HET algemeen. III. boek. 275
levert ons een aeneengefchakeld zaemenftel van zeedenkunde op. Zy geevt ons een volleedig en allerduidelykst bericht van de plichten , welke wy, omtrent God, omtrent ons zeiven , omtrent onze Naesten betrachten moeten. (11). ■*» Deeze zeedenleer is ongemeen gefchikt , om het gedrag van het volk te regelen, (v). — Zy verbiedt niet alleen al ie zeedelyke verkeerdheid , maer zelvs ftopt zy de bronnen der ondeugden, (w). — Zy levert ons veel vermogende drangredenen op. (x). — Zy wordt bekrachtigd, door het voorbeeld des Stichters van het Christendom zclven , wiens heilig gedrag ons ter naervolging wordt voorgefteld. (y). — En , daer het der Natuurlyke Zeedenleer vooral aen haepert , zy wyst ons eenen alles vermogenden byHand aen. (z).
1. Gevolgelyk behelst de christelyke openbaering zaeken van veel gewicht, by welke wy een zeer groot belang hebben.
3. Zy wyst ons eenen weg der verzoening
00 l. c. n D. n St. p. 135-—
09 L. c. 11 D. ii St. p. 159.—
(«0 L. c. ii D. ii St. p. 167.—
O) L. c. 11 D. 11 St. p. 176.—
O) L. c, ii D. ii St. p. 193.—
(z) L. c. ii D. U St. p, 201.—
III. deel. S g



276 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
aen , welke met alle redelyke begrippen en de hooge Volmaektheeden van den oneindigen God , alleszins overeenkomftig is. (a).
4. Zy is alleszins Gode betaemelyk. De Goddelyke Volmaektheeden worden daerin, op de allerluifterrykfte en meest verbecvene wys , ten toon gefpreid. Het blykbaer oogmerk der christelyke openbaering, het welk, iD elk eene byzonderheid, op de duidelykfte wys, doorftraelt, ftrekt daertoe, om Gods eer te bevorderen , en ons tot zynen lov aen te fposren.
5. Zy behelst veele en hooge verborgenheeden. Deeze maeken 'er den meest weezenlyken inhoud van uit , en de kennis van deeze Verborgenheeden hebben wy volftrekt noodig, om te weeten, hoe wy met God kunnen en moeten verzoend worden. Het Euangelium is de Wysheid van God, beftaende in Verborgenheid, welke bedekt was, 1 Cor. 2: 6, 7.
6. Niets is 'er in de openbaering der christenen , het welk met de Rede en de Ondervinding ftrydig is. De Kampvechters van het ongeloov hebben niets onbeproevd gelaeten , om , in dezelve 3
iets
00 L. c. IID. I St. p. 349.—



ÏN HliT AÏ.GEMEEN. I& BOEK. 277
tets aen te wyzen , het welk ongerymd, en met het gezond verftand ftrydig weezen zoude ; maer, met alle hunne vermoeiende poogingen , hebben zy nooit iets weezenlyks uitgericht , of iets zaekelyks weeten in te brengen. Nergens ftrydt zy , met zich
zeive. Het geen , door de Deisten ,
voor ftrydigheeden , wordt uitgevent , zyn alleen ftrydigheeden in fchyn, welke, door geoeffende verftanden, zeer ligtelyk kunnen vereffend worden.
7. Zy is duidelyk en verftaenbaer. — Dit moet elk een onpartydige erkennen , die onderfcheid weet te maeken., tusfehen ver. borcf.nheeden , en tusfehen onverftaen-
baere dingen. 'Eene Verborgenheid is
en blyvt , uit haeren eigenen aert , altoos meer of min onbegrypelyk. „ Voor M het overige , laet ik het gerust op de „ ondervinding aenkoomen , ten aenzien „ van noodzaekelyke leerftukken , het hoe „ van zommige uitgezonderd , of niet een „ ieder, die maer het minfte bekwaem is 5, te denken , en flechts een getrouwe ver„ taeTing machtig is, wanneer hy de By„ belplaetfen , daervan handelende , voor „ zich neemt, en met behoorlyke opletten„ heid naleest , dezelve duidelyk genoeg 3> begrypen zulle." (b).
(i) L. e. II D. II St. p. 877III. DEEL. S 3



232 OSfER DE OPENBAER. DER CHRISTENEH
Wanneer men dit alles in overweeging neemt , kan men niet nalaeten te vermoeden , en zelvs te wenfchen , dat de gewyde Boeken der christenen eene indedaed van God oorfprongelyke open ba ering" behelzen mooge.
ZEVENDE HOOFDSTUK.
j)e christeneh erkennen ook de joodsche openbaering. wanneer wy der ha lven, in het vervolg , van de christelyke openbaering spreeken zullen , bedoelen wy de gewyde boeken eeide der. jooden en der christenen.
§. 226.
Ds christenen erkennen ook dt joodsche openbaering.
TP\e jooden houden de christelyke -*-r openbaering voor een verdichtfel. Zy erkennen jesus van na-
zareth niet voor dien Verlosfer, die door hunne Propheeten beloovd is 5 en
hos



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. £83
hoe zeer de tyd , in welken de gemelde Propheeten bepaelt hebben , dat die uitmuntende perfoon in de waereld koomen zoude , reeds eeuwen lang verloopen is, verbeelden zy zich , dat zyne koomst , om de ongerechtigheid van hun volk, voor
als nog werdt uitgeftelt. Vermits zy
nu den Stichter van het Christendom voor eenen bedrieger aenzien , kunnen zy de openbaering , welke de christenen als zodaenig eerbiedigen , niet anders dan als een verdichtfel verwerpen.
Maer de christenen eerbiedigen ook de joodsche openbaering. Zy gelooven , dat dezelve indedaed van God oorfprongelyk zy , en dat hunne openbaering, de vervulling, en de naedere uitbreiding en opheldering, zy van die der Jooden.
§. 226.
De joodsche en christelyke openb a e r 1 n g is , in het weezen der zaeken , eene en dezelvde openbaering. Alleenlyk verf drillen zy in zeekere omftandigheeden.
De Leerftukken, welke, in de Openbaeringen der jo'oden en christenen iii deel.



04- OVER. DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
voorkoomen , zyn hoofdzaekelyk dezelvde , ook is 'er geen wezenlyk verfchil in de zeedenplichten. Het onderfcheid is ai-
leen , in zeekere omftandigheeden , gelee-
%cv.. In de Joodfche Openbaering werdt
de Verlosser der waereld, ais toekoomende , bèloovd, en, in die der Christenen,
voorgefteld , als daedelyk verfcheenen.
Volgens de eerfte was God , in eene jtnsch zeer byzondere betrekking , alleen de God der Ifraellëren ; maer, volgens de laeste , heeft deeze byzondere betrekking, met de koomst van den beloovden Verlosfer , een einde gcnoomen , zodat hem cu, onder alle volkeren , die hem vreezen en gerechtigheid werken , aengenaem zyD. — De eerfte gong vergezeld met eenige uitwendige Godsdienstplechtigheeden , welke èe toekoomende verlosfing , als zoveele fchilderyen , afbeeldden ; maer deeze alle zyn , door de tweede, geheel en al afgefchaft , naerdien zy, door het daedelyk daer fteilen van de bedoelde verlosfing, volkoomen hebben uitgedicnt. — Voeg 'er by , dat de leerftukken, door de laeste, ia eea veel duidelyker licht, worden voor= gefield.
§• as?-



in het algemeen. HL BOEKj 28'jf
§• 227-
De Goddelyke oorfprong der joodsche Openbaering wordt s. in die der christemeNj vooronderjteld en bevejligd , en derhalven maeken zy , beide te zoemen gevoegd , eene geheele Openbaering uit , welke wy, omdat zy beide ,• door, de Christenen , erkend warden , gewoon zyn , met een woord , de christelyke openbaering te noemen*
De Stichter van het Christendom beveelt ons , dat wy de Heilige fchrivten der Jooden naeuwkeurig onderzoeken moeten, omdat zy van hem getuigenis geeven , en het leven daerin te vinden is , Joh. 5: 39 ; en paulus , een van zyne voornaemlte Gezanten , verzekerd ons , dat de gemelde boeken', allernuttigst zyn , 2 Tim. 3: 16. — Ook beroept zich jesus allerweegen op de Godfpraeken der Joodfche Propheeten , om te betoogen , dat hy indedaed die Verlosfer waere , welken zy te gemoet zaegen» Indien gy moses geloovdet , zegt hy , zo zoudt gy ook my gelooven : want hy heeft van my gefchreeven , Joh. 5: 46. De Apostelen bewyzen ook de leerltukken , welke zy voorftelden , uit de gewyde fchrivten
iii, ueel.



ift HET ALGEMEEN. III. BOEK. 287
ACHTSTE HOOFDSTUK.
algemeen bericht omtrent de christelyke openbaering.
§. 228.
Onderfcheidshalven zyn wy gewoon de Christelyke Openbaering te verdoelen in het oude en in het nieuwe testament.
Onder den algemeenen naem van christelyke openbaering , bedoelen wy , om de gemelde redenen , de gewyde Schrivten beide der Jooden en der Christenen. — Wy onderfcheiden dezelve evenwel in twee deelen , de heilige Boeken , weike de Jooden alleen erkennen , noemen wy hec oude, en de gewyde Schrivten, welke de Christenen 'er byvoegen, het nieuwe testament.
De benaeming van testament heeft, in dit geval, wat naedere opheldering noodig. — Het is een Latynsch woord , hec welk eigenlyk eenes menfchen uiterften wil beteekent, dé hertelling over zyne goederen , welke hy , by zynen dood, zal na-
in. deel.



£88 O'/ER DE OPENBAER. DER CHRISTENEH
laeten. Hec fchynt in gebruik gekoomen te zyn, door de vertaeling van den Latynfchen Overzetter , die het Griekfche woord AtxCw, het welk de LXX , in hunne vertaeling, gebruiken, door fes tarnen turn heeft
overgebracht. Deeze benaeming is ook
niet ongefchikt , om onze gewyde boeken aen te duiden, maer dan moet het, in eenen ruimeren zin, genoomen worden , voor eene plechtige verklaering , welke God aen den menfchen gedaen heeft, omtrent zynen wil, en den weg , langs welken hy, met zondaeren , kan en wil verzoend worden. Voeg 'er by , dat deeze benae-
ming , door het gezach van r-au lus, genoegzaem gewettigd worde, 2 Cor. 3: 14.
Die gewyde Boeken , welke voor de koomst van christus gefchreeven zyn, worden het oude, en die na christus, door zyne naervolgeren , als Goddelyke Schrivten zyn aengenoomen , worden het
nieuwe testament genaemd. Niet
als of de laeste eene nieuwe wet behelsde, welke te vooren geheel onbekend was , eene nieuwe Openbaering, van die der Jooden, ten eenenmael en weezenlyk verfchillende. Maer de reden van deeze benaeming is alleen geleegen in den tyd der opHelling. De gewyde Schrivten van het oude testament zyn ouder en van
ce-



ïn HET ALGEMEEN. III. BOEK. 289
«enen vroegeren oorfprong. De boeker! van het nieuwe testament zyn in zo ver hieuw , als zy van eenen laeteren herkoomst zyn. De eerfte zyn voor , de laeste ha den tyd van christus , gefchreeven.
§. 229.
De Boeken van het oude testament^ werden , door Jooden en Christenen, op ver* fchillende wyzen verdeeld.
Van de Joodfche Verdeeling in JTVïb, én D'IWO > de wet, de propheeten, en de heilige schrivten; over deeze verdeeling hebben wy reeds gefprooken (Q. De Heer Christus fchynt ook deeze verdeeling gevolgt te hebben, Luc. 24: 27, 44.
Zommigen der Christenen houden zich aen deeze Joodfche Verdeeling. Zommigen hebben eene andere verkoozen. Ons fchynt de volgende Verdeeling dè voegzaemfte. De wet of de Boeken van Moses , — de geschiedkundige , — de poëtische, — en de prophetiscHe Schrivten. Elk van deeze hoofdverdeelingen kan wederom , op eene voégzaeme wys, onderfcheiden worden.
CO §. 216.
NI. deel.
T



soo over de openbaer. der christenen
Zie hier eene korte ichets van het oude testament
' Genejïs.
I. De wet of de vyf Boe- Exoduu ken van moses <Levitieus.
I Numeri. \E>euteronomium.
II. De geschiedkundige Boeken behelzende
K. de gebeurtenisfen, on- ï^ofm' der de Gods Regeering.i Richttr™S LRuth.
"I Samuel.
3. de gebeurtenisfen, on- 11 SamueL der de Koninglykei1 Konin&™> Heerfchappy. 11 Koningen.
I Chronyken. LH Chronyken. I de gebeurtenisfen, tenf&ra. tyde der Babylonifche\ Nehemia. gevangenis. [Esther.
III. De poëtische Boeken
K. Een Treurdicht. Job.
3. Dankliederen. de Pfalmen.
f de Spreuken en 3. Zeedelyke Gedichten. <|dePr^«- van
! Salomo.
% E«n geheimzinnig Lied. H^Hooglied.
IV.



IN MET ALGEMEEN. III. BOEK. 201
IV. De prophetische Boeken [Jejaias.
ft. De Groote, dus genaemd j Jeremias en zyne om dat zy grooter Boek.<; Klaegliederen. deelen beflaen. J Ezechiel.
^Daniël.
'Hofeas. Joel. Amos. Obadja* Jona.
q. De kleine, welke klei- I Micha. ner Boekdeelen uitmaeken. Nahum.
HabakuL
Zephanja.
Haggai.
Zacharias.
Maleachiat.
% 230.
De Boeken van het nieuwe testament kan men zeer gevoeglyk tot drie hoofdzoor*
ten brengen. geschiedkundige ,
leerstellige en , een prophetiesch.
De geschiedkundige zyn de EuangeHen van mattheüs , marcus, LüeA»
hl deel. T 3



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 295
genoomen. Het laeste der gewyde Boeken van het Nieuwe Testament is een prophetiesch gefchrivt , het welk den naem draegt der Openbaering van johannes, omdat het de Openbaeringen behelst , welke aen johannes den Apostel , omtrent toekoomende zaeken , gedaen zyn. Zie hier een algemeene fchets der Boeken van het nieuwe testament.
I. geschiedkundige Boeken.
f Mattheus. De Euangelien^ Marcus. van | Lucas en
{Johannes, benevens De Handelingen der Apostelen.
II. leerstellige Boeken , beftaende in de
"den Romeinen, twee aen den Corintheren. Galaten. Ephefen. N. Brieven van PhiU?P™f™. p A u l u s aen i Collosfenfen.
twee aen den Thesfalonicenfen. twee aen Timotheus. Titus. Phüemon. (_den Hebreen.
III. DEEL. T 4



2p6 OVER BE OPENBAER. DER CHRISTENEN
3. De algemee.f^0^-
ne ZendbrieJ twee van Petrus'
ven van ' 'ldne van 3ol,aBnesl Judas,
III. Een prophetiesch Boek, de Openiaering van johannes.
NEGENDE HOOFDSTUK.
nader bericht, omtrent de SCHRly-. ten van het oude testament.
§• 23 r,
Tot naeder verftand van moses fchrivten i zullen wy den hoofdzaekelyken inhoud zyner. Boeken kortelyk cpgeeyen.
"T\e fchrivten van moses worden veel al de Pentateuchus genaemd , of het gefchrivt van vyf Boekdeelen.
Het eerste Boek heet genesis of wor* ding , omdat daerin de wording aller dingen , de Schepping van het Geheel-AI , verhandelde wordt. _ Wyders vinden wy , in dit Boek , een zeer aenmerkelyk bericht , nopens den oorfprong van het zee* ielyk kwaed , ^van de. eerste uitvinding der
kunt-



208 over de openbaer. der christenen
welke dit talryk volk , in het midden der onbewoonde wildernisfen , onderhouden is ; van het Verbod , en de Godsregeering , welke de heer, met en onder Israël, heeft Opgericht ; van den Tabernakel , en den plechtigen Godsdienst , welken de heer zelvs heeft ingeftelt.
Het derde Boek van moses wordt leviticus genaemd, omdat daerin de dienst der Levitifche Priesteren is voorgefchree-
ven. Hier wordt geleerd , hoe de
Levieten , de Priesters , en het ganfche volk , zich te gedraegen hadden , in het verrichten van den Godsdienst , byzonder in het waerneemen van den plechtigen Godsdienst , in den Tabernakel.
Het vierde Boek word genaemd numeri of Getallen , omdat daerin verhaeld wordt, hoe de Israëlleren een en apder mael geteld zyn ; en behelst een omftandig verhael van Israëls Reistochten , van den berg Sinai, tot aen de velden van Moab , en de aenmerkelykfte gebeurtenisfen , welke , in dien tyd van 38 jaeren en 9 maenden , zyn voorgevallen,
Het vyfde of laetfte Boek van moses wordt deüteronomium , of herhaelde Wetgeevmg, genaemd, omdat moses, die nu eerlang de waereld vcrlaeten zou. de , nog eens by herhaeling , die wetten
voor-



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. V 299
voorftelt , welke de Israëliërs , uit kracht van het Goddelyk bevel , hadden te gehooyzaemen , met byvoeging van de zeegeningen , welke zy , in geval van gehoorzaemheid , en van de ftraffen , welke zy , in geval van wederfpannigheid , te wachten hadden.
Tot deeze herhaeling had moses drie voornaeme redenen. — 1. omdat hy nu een gansch nieuw volk voor zich had ; alle de Israëlleren , die , by de Wetgeeving op Sinai , meer dan 20 jaeren bereikt hadden, waeren nu, behalven josua en ca leb, geheel uitgeftorven. — 2. omdat het volk nu gereed ftondt , om Kanaan in bezit te neemen ; en hunne voorfpoed in Kanaan hing , van hunne gehoorzaemheid aen de Goddelyke. Wetten ,
af. 3. moses kende de hardigheid
van zyn volk , en hy voorzag , door den Prophetifchen geest , dat zy het fpoedig verderven zouden ; en daerom oordeelde hy eene nieuwe infcherping der Goddelyke Wetten hoogst noodzaekelyk.
§• 232.
De geschiedkundige Boeken van het oude testament hebben wy in drie hoofdzoorten onderfcheiden ; die de gebeürte-
HL deel.



5j04 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
gettelt. Zy zyn hierin , van de boeken
der koningen, onderfcheiden , dat, in die der koningen , de gefchiedenisfen van beide Koningryken , jüda en israel , behandeld worden, terwyl die der kronyken zich byna alleen bepaelen , tot de zaeken van het Ryk van juda. Ook vindt men hier verfcheidene byzonderheeden , welke, in de boeken der Koningen, niet voorkoomen , vooral omtrent de Koningen josaphat, hiskias , en andere Joodfche Vorsten.
De Gebeurtenisfen , onder de Babylonische gevangenis , zyn te vinden , inde boeken van ezra , nehemia , en
es th er.
Het Boek ezra draegt dien naem , naer den Schryver , voor welken de Jooden zoveel eerbied hebben , dat zy hem den tweeden moses, en den Vorst der Schrivt-
geleerden , noemen. In dit gefchrivt 3
worden de gefchiedenisfen des Joodfchen Volks vervolgd , en in het breede verhaeld ; hoe de Jooden uit de Babylonifche gevangenis verlost zyn ; hoe God het hart van den Perfiaenfchen Koning bewoogen hebbe , om den Jooden vryheid te geeven , van naer hun land weder te keeren , Jerufalem en den Tempel te herbouwen ; als meede hoe dit werk , zy met allen yver begonnen
Het
I



3IO OVER DE OPENBAER, DER CHRISTENEN
derd waeren , en dat het daervandien den paera van prediker omvangen hebbe Trouwens oudtyds was het meermaelen ge"woon, dat Vorsten, onder de Ifraëllers, openbaere reden voeringen tot het volk ge' daen hebben, om het zelve tot deugd en Godsvrucht aen te fpooren, vergel. Jof. 24 iChron. 29, i. Keg. 8. _ Het was op het einde van zyn leven , dat salomo, dit gefchrivt heeft opgeftelt : want hy befchryvt zich als iemand, die, door eigene en langduurige ondervinding , geleerc hadt , dat" alle rykdom, pracht, vermaeIcen , en alle middelen, welke de menfchen doorgaensch aenwenden , om hun geluk hier op aerde te zoeken, niet] anders zyn , dan enkele ydeiheid. _ De hoofdfom der voorgeftelde zaeken is een betoog, dat het de groottte dwaesheid zy , zyn hoogite goed te zoeken , in het genot der zichtbaere dingen, en in het opvolgen van zyne begeerlykheeden , en dat de vrees des Heeren en de waare Godsdienst alleen de weg zv , langs welken men zyn weezenlyk geluk , voor dit en het volgend'leven, bevorderen kan.
Nog is 'er een Boek van salomo , genaemd het hooglied, of het Lied by uitnemendheid. . Het behelst een herders kout, in
het welk verfchillende perfoonen fpreeken-
de



ÏN HET ALGEMEEN. HL BOEK. 311
de worden ingevoerd , handelende over de Iievde tusfehen eenen Bruidegom en eene Bruid , die zich , naer de gewoonte der Herders , in hunne gezangen , van zulke fpreekwyzen bedienen , welke, van velden, bosfehen en hoven , ontleend zyn. — Het js zeer waerfchynlyk , dat salomo dit Lied hebbe opgeftelt, by gelegenheid van zyn Huwelyk met de Dochter van Koning pharao, en dat zyne gedachten van daer , door den prophetifchen Geest, zyn opgeleid tot het geestelyk Huwelyk van christus met zyne Kerk.
§■ 234.
V/y koomen tot de prophetische Schrivten , welke een zestiental uitmaekin , en onderscheiden worden in IV c root e en XII kleine Propheeten.
Tot de croote propheeten, dus genaemd , omdat hunne Voorzeggingen uitvoeriger Boekdeelen uitmaeken , behooren
jesaias, JEREMiAS, ezechiel en daniël.
jesaias bekleedt de eerlte plaets , niet dat hy , in orde van tyd, voor de XV overige gepropheteert heeft, maer om den uitmuntenden inhoud van zyne voorzegging.
•Hl. DEEL. V 4



312 OVER DE OPENBAER. DER CHRIS TEMN
Men houdt het gemeenlyk daervoor , dac hy , in orde van tyd , de vierde geweest zy. jona, houdt men voor den eerften, AMOs voor den tweeden , hoseas voor den derden, en j es ai as voor den vierden. Behalven de prophecyen, zo het
Joodfche volk, als andere Naden, betreffende , heeft hy zeer duidelyke voorzeg, gingen gedaan, omtrent den Messias , zyne hoedaenigheeden , ampten en verrichtingen. - Zommigen der Ouden hebben hem den yyfden EuangeÜst genaemt, omdat hy deeze dingen zo duidelyk heeft afgefchildert, als byna, na de vervulling, zou hebben kunnen gefchieden.
De inhoud van jeremias Godfpraek, is deels Leer ftellig, deels Prophetiesch.
Deels Leerftellig : hy beleevde over het algemeen eenen tyd, in welken het bederv der zeeden, onder de jooden, ten hoogden toppunt geklommen was; hy beyvert zich daerom, om de Jooden tot boete en bekeering ernftig aen te maenen , en zyn vermaeningen bindt hy, met veel vermoogende drangredenen, aen , byzonder uit overweeging van het naekend oordeel der verwoesting, door de Chaldeers.
Deels is de inhoud Prophetiesch. De redenvoeringen, van de laeste zoort, bepaelen zich met alleen tot de Jooden, maer ook tot
aa-



S2Ó OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
meede door Lucas opgefteld. Dit
boek geevt een uitvoerig bericht van de daeden én verrichtingen der Apostelen , in het grondvesten en uitbreiden van hec Christendom , als meede van hunne lotgevallen en den uitflag hunner poogingen. — Men vindt 'er evenwel het leven en dé daeden van alle de Apostelen niet in befchreeven , hy bepaelc zich voornaemenlyk tot petrus en paulus , en nog wel allermeest tct den laetten , omdat hy meerendeels ooggetuige geweest was van paulus daeden en lotgevallen,
§• 257.
De leerstellige Boeken van het nieuwe testament beft aen in Brieven , welke de apostelen , deels aèn geheele Gemeentens , deels den byzondere perfoonen
gefchreeven hebben. Deeze Brieven zyn
de Leerboeken van het Christendom , tri welke wy een volleedig bericht ontmoeten van het geen een Christen weeten , geloven , en betrachten moet.
paulus alleen heeft XIV Brieven gefchreeven.
In den briev aen den romeinen, verklaert hy den weg der verzoening allerdui-
de-



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 321
dciykst , bewyzende , dat de dood van jesus alleen de eenige grondflag zy , op welke wy by God genaede vinden kunnen , zonder dat onze goede werken ee= nigzins in aenmerkiag köomen kunnen.
Aen den corimtheren fchreev paulus twee brieven na den anderen.
De aenleiding tot den eersten was gelegen , in de twisten en verdeeldheeden 3 welke 'er , in de Gemeinte van corin. thus , ontftaen waeren. —— De aenzien* lykfte lieden der Gerneinte hadden drie mannen , naer paulus , gezonden, om hem raed te pleegen , over de zaeken , welke
met veel heevigheid betwist werden.
In de 6 eerste Kapittelen, houdt hy zich beezig , om de Christenen tot eenigheid te beweegen 5 in de overige beantwoordt hy de hem voorgeftelde vraegen.
De tweede Briev aen den corinthe* ren is'een jaer na den eersten, gefchreeven. Hy houdt zich in denzelven
beezig , deels met eenige zaeken , over welke hy , in den voorigen , gehandelt had , naeder op te helderen , deels om de Christenen aentefpooren , tot mededeelzaemheid aen hunnen verarmden broederen in Judea.
In den Briev aen de Gemeintens in gala tien, bewyst de Apostel, eerst zyne
iii. DEEL. X



322 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
Goddelyke zending , en daerna dat de befnydenis , en andere plechtigheeden van den Mofaifchen Godsdienst, nu hadden uitgedient.
De Briev, aen den epheseren, behelst een zeer duidelyk voorftel van de meest weezenlyke leerftukken des Christendoms , en eene zeer nadrukkelyke aenmaening tot eenen heiligen wandel.
In den Briev aen den philippensen vermaent de Apostel de Christenen , om, in weerwil van alle vervolgingen , ftandvastig te zyn in het geloov en deszelvs belydenis , en zich door geene dwaelgeesten te laeten beweegen , om tot de afgefchafte plechtigheeden van moses wet wedertekeeren.
In de Gemeinte te coi,osse, hadden zich eenige valfche Leeraers opgedaen , van welke zommigen eene verkeerde Wysbegeerte , anderen de plechtigheeden van Mofes wet , nog andere eenige overleveringen van menfchen , wilden invoeren ; paulus fchreev daerom deezen Briev, om de Christenen, tegen de drogredenen van deeze verleiders, te waepenen.
Den eersten , aen den thessalonicensen , fchreev paulus, om de Christenen te thessalonica , die , door de ongeloovige Jooden, op eene geweldige wys ,
ver-



|N HST ALGEMEEN. III. BOEK.
christus Kerk befchreeven , van dien tyd af , toen johannes deeze openbaering ontvong , tot aen het einde der waereld , en beloovd , dat de ver» heerlykte jesus , met zyn woord en geest , nimmermeer van zyne Kerk wyken zoude , offchoon zy , om de belydenis der waerheid , veel zoude moeten uitftaen , en door , verfchillende vyanden , Wteedelyk üondt vervolgd te worden,
Zie daer een kort bericht , nopens den meest weezenlyken inhoud van de gewyde Boeken , welke de christenen, voor eene gobdelïke openbaering s houden. —r- Ten dienste van de jeugd en van min geoeffenden , heb ik een tafreel deezer heilige schrivten vervaerdigt , vertooneude den korten inhoud van ieder Boek , benevens eene ontleedende fchets der voornaemfte zaeken , welke in hetzelve voorkoomen , om , met een opilag van het oog , te zien , welke zaeken 'er , in elk een Hoofd ftuk ,
behandeld worden. Zulke Tafreelea
heeft men van de algemeene , Philofophifche en andere Gefchiedenisfen ; en wie zal het overtollig rekenen , iets van dien aert te hebben , betreffende den inhoud van die Heilige Schrivten , welk elk een Christen , als een Goddelyk richtfnoer vaa
ra. deel. X 5



$3© OVEE BE OPENBAER- DER CHRÏSTEHEN
zyn geloov en gedrag , eerbiedigt ? ——»
Dit tafreel zal ik, achter dit deel,
laeten voegen. Ook zal het afzonderlyk t? bekoomen zyn.
ELFDE HOOFDSTUK.
qver de tael en den styl der hei* lige schrivten.
§• 230,
De oorfprongelyke tael van het oude testament is doorgaens de Hebreeuwfche. Die van het nieuwe testament is overal de Criekfche,
De Eoeken van het oude testament waeren eerst' en oorfprongehk gefchikt , ten nutte der Israëiieren. Zy zyn daerom doorgaens in het Hebreeuwsch gefchreeven , de toenmaels gewccne Larsdtael van dit Volk. — Doorgaens zeg ik : want 'er zyn eenige weinige (tukken in het Chaldeeuwsch gefchreeven , te weeten in ezra van c. IV: 8. tot c. VI: 19, en c Vil: van vs. 12 tot 27 , zo ook jer. X: 11 , en , in de Prophecy van daniel, van e. 11: 4. tot c. VII. ingeflooten.
In



ÏN MET ALGEMEEN. JU. BOEK. 331
In het Boek van ezra , kon dit zeer gevoegzaem gefchieden, omdat de toenmaelige Jooden , door een langduurig verblyv in Judea, de Chaldeeuwfche tael genoegzaem hadden aengeleert ; en men zal zich daerom over deeze handel wys van ezra te minder verwonderen , wanneer men in aenmerking neemt, dat in dit ftuk, over Brieven en Bevelfchrivten der Perfifche Koningen en hunne Hovelingen, gehandeld wordt , en dat men deeze tael, aen het Chaldeeuwfche en Perfifche Hof, gebruikte. De Chaldeeuwfche woorden by
jeremias C: X: 11. luiden dus, in onze tael : • de Goden , die den Hemel en aerde niet gemaekt hebben , zullen vergaen van de aerde, en van onder deezen Heemel. Dit zeggen moesten de Jooden den Chaldeeuwen te gemoet voeren , wanneer zy hen tot Afgodery zochten te verleiden, en , om dit des te nadrukkelyker te doen , moesten zy deeze veel beteekenende woorden , in de eigene landtael der verleiders , uitfpreeken. By dan iel van
Kap. II: 4 tot Kap. VII. ingefiooten , vinden ' wy zeekere merkwaerdige gedenkftukken , in die zelvde tael , ingelascht, in welke zy aen de Hoven van die Vorsten bewaerd werden , onder welker Regeering, de vermelde zaeken waeren voorgevallen.
iii. deel.



33» OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEH
De Boeken van het nieuwe testament zyn in het Grieksch gefchreeven.
Zommigen beweeren wel , dat het Euangelium van MlTTHiSBs, en de Briev aen den hebreen, oorfprongelyk in het Hebreeuwfcb, zyn opgeileld. Een uitvoerig onderzoek , over deeze zaek , zoude hier niet te pas koomen. - Laet ik 'er evenwel iets van zeggen.
Volgens zommigen , zou de oorfprongelyke tael , in welke mattheus zya Euangelium heeft opgeilelt , de Hebreeuwfche geweest zyn , welke, door de inwooners van Judsa , in dien tyd gefprooken werdt ; en dan zou mattheus zelvs , of iemand der Apostelen , het zelve in het Grieksch , ten diende der Heidenen ,
hebben overgezet. Dan wy, voor ons,
kunnen ons , met dit'begrip, niet vereenigen , onder andere , om de volgende redenen: — i. omdat het Hebreeuwsch , onder het gemeen in het Joodfche land, in mattheus tyd , weinig bekend , en het Grieksch integendeel allerweegen zeer gemeen was; —2. omdat zommige Hebreeuwfche woorden , in dit Euangelium , vertaeld worden Kap. I: 23. 27: 33, 46, maer hoe kan dit gefchieden , wanneer de Euangelüt oorfprongelyk in het Hebreeuwsch gefchreeven had; —— 3. In het aenhaelen
der



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 333
der plaetfen 4 uit het oude testament., wordt de vertaeling der LXX gevolgd 5 maer had matthacus in het Hebreeuwsch gefchreeven , dan zou hy die plaetfen , uit het oude testament , niet volgens de Griekfche vertaeling der LXX maer, in den oorfprongelyken text, hebbes
aengehaelt. -
Ook hebben veelen beweert , dat do Briev aen den hebreen, dat is aen den bekeerden Jooden , die te Jerufalem en in Palestina woonden , meede oorfprongelyk in het Hebreeuwsch gefchreeven zy. (a). Dan wy meenen wederom voldoende redenen te hebben , om dit begrip te verwerpen. Zy zyn voornaemenlyk de volgende: — 1. dat de meeste Jooden , ook in Palestina , Grieksch verftonden; — 2. Niemand , ook zelvs niet van die Oudvaderen, op welker getuigenis men zich, in dit geval, beroept,
clemens de alexandryner , euse"
bius, hieronymus enz.; niemand heeft ooit een affchrivt van den oorfprongelyken Hebreeuwfchen text gezien; — 3. Hadden wy Hechts eene Griekfche vertaeling van deezen Briev , dan zouden wy 'er eene meenigte van Hebreeuwfche fpreekmanieren
Qa) J. D. Michaelis in de yoerbireidfcleti tot de verklaering van deezen Briev, III. DEED.



334 OVEK DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
in aentreffen , maer juist vindt men ser in deezen Briev minder , dan in andere
fchrivten van het Nieuwe Testament; .
4. Ook zyn de plaetfen van het oude testament , welke in deezen Briev worden aengehaelt , even gelyk wy van matt h jE u s Euangelium gezegt hebben , niet uit den oorfprongelyken text, maer uit de Griekfche vertaeling der LXX* ontleend,
§• 240.
De styl der Heilige Schrivten is geenszins eenfiemmig , maer met dit alles zeer gepast en geèvenreedigd naer de zaeken , welke behandeld worden.
De styl is niet eenstemmig. Trouwens deeze Boeken , zyn van tyd tot tyd } door verfchillende Schryveren , opgefteld. Elk van deeze heeft zich van zynen eigen ftyl bedient , en, om deeze reden , kan het niet anders weezen , of men moet , by den eenen Schryver , eenen ftyl vinden , welke aenmerkelyk verfchilt , van dien eenes anderen. Hiervan daen is de ftyl van den eenen zeer hoogdraevende, en die
van eenen anderen zeer eenvouwig.
jesaias, die, volgens de overlevering der Jooden , van eenen zeer edelen af-
lodZttc



IN SET ALGEMEEN. III. BÖEK, 335
koomst was , bedient zich van eenen zeer verheevenen ftyl , van hoogdraevende leenfpreuken , en verbloemde redeneeringen. Maer amos , die oorfprongelyk een Veehoeder was , ontleent zyne uitdrukkingen van zulke aenmerkingen , als hem de vcehoedery opleverde , en , met dit alles , hebben zyne fpreekwyzen die fchoonheid , dat zy cierlyk en beweeglyk zyn.
Over liet algemeen tog is de ftyl der Heilige ■ Schrivten zeer gepast en geevenreedigd
naer de zaeken , welke behandeld worden.
Verheevene zaeken , Gods natuur, aenbiddelyke Hoogheid , en verbaezende werken betreffende, worden, met verheevene bewoordingen, voorgefteld , vooral in de poütische ftukken van het oude testament. De Gefchiedenisfen worden , op eene eenvouwige , de Leerftukken en Zeedenlesfen , op eene zeer duidelyke wys , voorgedraegen. De Verborgenheeden en Voorzeggingen konden niet anders , dan, met duisterheeden , omzwagteld weezen.
Maer vindt men in de Heilige Schrivten, wel eigenlyk gezegde Welfpreekenlieid, vindt men 'er die bevalligheeden , die kunst van behaegen , welke men, in andere gefchrivten van beroemde mannen, aentrefc ? Op deeze vraeg dient onderfcheidenlyk geantwoordt te worden.
iii. deel,



33Ö OVER DR OPENBAER. DER CHRISTENEN
Tot het weezen en het oogmerk eenef
goddelyke openbaering , behoort
juist geene eigenlyk gezegde en kunftige welfpreekenheid. Wanneer God eene openbaering verleent , bedoelt hy daerin voornaemenlyk } om het gebrek van den natuurlyken godsdienst' te vervul-* len ; om ons aen te wyzen , welke waerheeden wy gelooven , en welke plichten wy betrachten moeten , zullen wy het hoogfte Goed deelachtig worden. Dit oogmerk bereikt God, wanneer deeze zaeken s op eene duidelyke en verftaenbaere wys , worden voorgefteld ; en voor het overige is het van weinig aenbelang , welk een
fpreektrant 'er gebruikt worde, . Js bet
eenen kranken niet genoeg, dat de Geneesheer hem de meestgefchikte geneesmiddelen voorfchryve ? kan een geleerd man 3 wanneer hy krank is, vorderen , en zal hy 'er eenig nut van hebben , dat de Recepten , in den ftyl van cicero, gefchreeven worden ? Moeten de Wetten en Plakaeten der Overheeden , aen de regelen der welfpreekenheid , getoetst worden , eer zy een verbindend gezach hebben kunnen V zullen wy dan vorderen , dat de middelen, welke God ons bekend maekt, om, in het volgend leven , gelukkig te weezen , en
dat



IN HET ALGEMEEN. III. ROEK. 337
dat de wetten , welke hy ons voorfchryvt, in den ftyl der Redenaeren worden voorgedraegcn ? — Voeg 'er by, dat de openbaering, ten nütte van het ganfche menschdom, gegeeven , en dat het grootfte gedeelte van hetzelve , in de regelen der Welfpreekenheid geheel onbedreeven zy. —
Ondertusfchen zyn de gewyde Schrivten der Christenen niet minder t dan van alle Welfpreekenheid beroovd. Dit moet elk erkennen , die tusfehen eenen windrigen ftyl ëh eerivouwige Welfpreekenheid , tusfehen zwellende klanken en zaekryke uitdrukkingen , weet onderfcheid te maeken. ,, Er is, ,, in zommige wydfche redenvoeringen, eene i, opgeblaezene Welfpreekenheid , wanneer „ de hoogdraevenheid des geestes enkel tot „ de verbeelding fpreekt , welke zy verj, voert ; wanneer de uitgezochte trekken , „ onvaste uitdrukkingen , opeengeflapel„ de leenfpreuken , aen gemeene denkbeelj, den , eene houding van nieuwigheid by„ zetten ; het geen alles , door het ge^ „ meen, wordt toegejuicht. De Welfpree„ kenheid der waerheid, welke edel is , „ eenvoudig , klaer , en vatbaer , is de ee-
nigfte, welke gefchikt is , tot onderwyi, zing , wanneer men tot het verftand
wil fpreeken, en ter zeiver tyd het hart
III. DKKLi Y



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 341
fchen , verwekken moeten , wanneer zy den eeuwigen afkeer affchilderen , welken de Heilige God heeft van alle zeedelyke verkeerdheid , en den rykdom der oneindige Barmhartigheid befchryven , wel-' ke de Eeuwige Ontfermer , aen boetvaerdige zondaeren , bewyzen wil ? wat zyn de gewoone beweegredenen , van welke zich de Redenaers bedienen , by de veel vermoogende drangredenen , met welke ons moses en de propheeten , christus en de apostelen, de deugd aenpryzen, en ons van de ondeugd affchrikken? — Waerin is paulus minder dan cicero ? zou de laetfte , met alle zyne welfpreekenheid , wel zulk eenen verharden zondaer , als felix was , hebben kunnen doen beeven ? .
Die manieren van fpreeken , of zogenaemde Figuuren , welke, in de Redenkunde, voor ongemeen fraey gehouden worden , ontbreeken ook , in onze gewyde Schrivten , niet. — Het is hier de plaets niet, om dit, met voorbeelden , aentetoonen. — Alleenlyk dien ik 'er nog eene aenmerking by te voegen , te weeten , dat eene Overzetting veel beneeme , aen de fraeiheid vac den oorfprongelyken ftyl. Men doet derhalven onze gewyde Boeken onrecht ,
m. deel. Y 3



342 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
wanneer men derzelver ftyl , Uit de Over-
zetting , beoordeelen wil.
Onze Nedericmdfche Fertaeling is uitmuntend , maer zy heeft, met alle mènfchelyke werken , haere gebreeken. En dat , ten aenzien van den ftyl , hier voornae' menlyk in overweeging koomt , om des te getrouwer te zyn , « zy ktterlyk ; biervan daen hebben wy , jn onze Overzetting , zeer veele Hebreeuwfche en andere fpreekwyzen , welke in onze tael
zeer vreemd luiden. Ik zeg dit niet
ten nadeele van onze Vertaeling. Niets minder dan dit. Had men den Overzetteren vryheid gegeeven , om van den letter aftewyken , zo meenigmael het de aert van onze tael vorderde, en fpreekmanieren , aen de oorfprongelyke taelen byzonder eigen , by wys van omfchryvïngen over te brengen , en alles meer naer de natuur van onze Landtael te plaetfen , wy hadden gevaer geloopen van zeer nadeelige gevolgen. Maer ik . zeg dit , om de reden te doen opmerken , om welke de ftyl der Heilige Schrivten , in onze Vertaeling, veel van desfelvs fchoonheid heeft moeten verliezen. Niets is tog gemakkelyker te begrypen , dan dat de meest welfpreekende Redenvoering , welke
ïm-



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 343.
immer in eene vreemde tael is voortgebracht , zeer veel van haere fchoonheid verliezen moet, wanneer zy letterlyk wordt. overgebracht, en niet gefchoeid , naer den byzonderen aert van die tael , in welke
zy wordt overgezet. Voeg 'er by ,
dat 'er in deeze boeken , welke van zulken aenmerkelyken ouderdom zyn , zinfpeelingen voorkoomen , op gewoontens en plechtigheeden , welke thans geheel in onbruik zyn. Dit moet natuurlyk veroorzaeken, dat die zinfpeelingen flasuw en fchrael moeten voorkoomen, aen menfchen, die van gemelde gewoontens nooit gehoort hebben. —»
§. 241.
Met dit alles , hebben de Deisten verfcheidene bedenkingen , omtrent den ftyl der HeiVge Schrivten , ingebracht , welke , hunnes erachtens ,. alleen genoeg zyn , om derzelver Goddelyken oorfprong ten minften twyffelachtig te maeken.
Op alle deeze bedenkingen , zou ik volftaen kunnen , te antwoorden met twee algemeene aenmerkingen. Voor eerst, dat
de Heeren Vrygeesten zich zeiven zeer ongelyk zyn: dan is de tael de plat, te eenvoudig en te barbaersch ; dan weder
III. DEEL. Y 4



344 OVER DE OEENBAER. DER CHRISTENEN
is de ftyl te zwellende , te hoogdraevende, en, door de hoogdraevenheid , onverftaenbaer. Het geen de een 'er in laekt, pryst 'er de ander in. Het is derhalven onmogelyk , dat menfchen , die het zelvs zo oneens zyn , over alles, zouden kunnen te vreede zyn. — Maer veronderftellen wy eens ten tweeden , dat deeze Heeren een algemeen plan konden maeken , aen het welk eene goddelyke openbaering, volgens aller toeftemming , ten aenzien van tael en ftyl , moet beantwoorden, en dat de gewyde Boeken der Christenen juist in dien fmaek waeren opgefteld ; wat zou 'er het gevolg van zyn ? zy zouden voorgeeven , dat deeze Boeken buiten allen twyffyl, door de list van eenige vernuftige mannen , zeer kunftig verdicht waeren , en dat 'er, zonder onderling overleg, nooit dergelyk ftuk konde zyn voortgebracht.
Dan laeten wy Daeder tot de byzonderheeden koomen. De voornaemfte befchuldigingen kan men tot drie Hoofdftukken brengen.
i. Voor eerst zouden de gewyde Boeken der christenen veel te eenvouwig gefchreeven zyn , dan dat zy Gods woord zouden kunnen behelzen. In eene waerlyk goddelyke openbaerxng, zouden niet, dan zeer verheevene zaeken, moeten voorkoe-



ïn het algemeen. III. boek. 345
fcoomen. Maer deeze eenvouwigheid ,
hec echte kenmerk van waerheid en oprechtheid , is een weezenlyk cieraed van de Heilige Schrivten. Hoe is hec mogelyk , dat lieden , die voor wyze mannen willen doorgaen , zo ongelukkig redeneerea
kunnen ? Is het niet een kenmerk van
Wysheid , dat de Redenaer 'of Schryver, zich fchikt naer de vatbaerheeden van zyne hooreren of leezeren , en dat hy de gewichtigfte zaeken , op de eenvouwigfte en duidelykfte wys , weet voor te draegen ? Is deeze eenvoudigheid niet een bewys van Oordeelkunde ? Wanneer een Redenaer of Schryver in tegendeel zich van donkere fpreekwyzen bedient, van winderige woorden , welke hy met zeer veel moeite heeft uitgezocht ; dan is het een teeken , dat hy meer op het optooizel ziet, dan op de zaek zelve, dat hy de inbeelding meer zoekt te verhitten , dan het verftand op te
helderen, en het hart te verbeeteren.
Wat is 'er dan onredelyker, dan te vorderen , dat God, wanneer hy eene openbaering geevt, ten nutte van het menschdom , waervan het grootfte gedeelte ongeoeffend is , zich niet van eenen eenvouwi• gen en duidelyken ftyl bedienen zoude, gefchikt naer aller vatbaerheeden? Onder-
tusfchen herinnere men zich, het. geen wy III. deel. . Y j



346" OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
even te vooren (d) gezegt hebben , dat da ftyl der Heilige Schrivten geevenreedigd zy, naer de onderwerpen, welke behandeld worden.
2. De tweede hoofdbefchuldiging is deezes dat 'er, in de Heilige Schrivten, geen orde zy, dat zy geen geregeld ontwerp uitmaeken ; alles is 'er verward en ongeregeld, zegt men; maer , indien de alleen wyze God eene openbaering verleende , 'er is geen twyffel aen, of dezelve zou een gereegeld en keurig zaemenftel •san Godsdienftige waerheeden en plichten behelzen.
Wy antwoorden kortelyk het volgende. —• Indien de openbaering der christenen, in zulk eene orde, gefchreeven was, dat zy een wel gereegeld zaemenftel uitmaekte , zouden onze tegenftanders nog altoos iets vinden kunnen, om te berispen. De fmaeken der menfchen zyn zeer onderfcheiden , en derhalven is het onmogelyk, dat alle, over de orde der Openbaering , zullen voldaen zyn, wanneer wy niet, in het Goddelyk welbehaegen, berusten, maer onze keus tot eene regelmaet ftellen , naer welke wy begeeren , dat God zich fchikken zal. — Hier uit blykt ook teevens, welke eene ondankbare vermetelheid het zy
Gogo §• 240.



IN HET ALGEMEEN. Hl. BOEK. 347?
Gode wetten voor te fchryven, naer welke hy zyne openbaering zou moeten inrichten. Wanneer wy éénmael genoegzaeme gronden van zekerheid gevonden hebben , dat een zeeker gefchrivt eene goddelyke openbaering behelst, moeten wy vast ftellen , dat de orde, in het zelve gehouden , zeer wysfelyk ingericht zy , en aen het groote oogmerk best beantwoorde. „ De waere ootmoet leert ons, dit anders te begrypen, en te gelooven , dat de „ oneindige Wysheid in alles haere betaemelyke inzichten heeft, fchoon wy die niet kunnen nagaen. En de hoogmoed , waeruit de gemelde tegenwerping voort„ koomt , is te ondraegelyker, omdat men daerdoor aen God betwisten wil het recht van ons zo van den levensweg te ,, onderwyzen , dat hy , in die fchrivten , ,, waerin zulks gefchied , behalven het al„ gemeene oogmerk , om zondaeren dien weg te leeren , zeekere byzondere eindens — „ bedoelen zoude. " (e). Gefteld zynde , dat de Heilige Schrivten een regelkundig ontwerp, of regelmaetig zaemenftel, behelsden , dan zouden onze tegenftanders aenlei» ding gehad hebben , om te zeggen , dat zy , in dezelve, zo veel blyken van men-
.(«) buurt. L 0 II Stuk. p. 249, 250. III. DEEL.



IN HET ALSEMEEN» III. BOEK. 349
het gros van het menschdom eenerley waerheeden , met veelvuldige veranderingen , voorteftellen , opdat allerley menfchen dezelve zouden kunnen begrypen. — Ook is zy niets minder dan verdrietig en nutteloos , voor meer geoeffende verftanden : deeze herhaelingen dienen , om . ons het gewicht der voorgeflelde waerheeden des te beeter te doen opmerken , als meede om de zaeken , door het vergelyken van de eene plaets , met de andere , des te meerder licht by te zetten. —— Men zou 'er nog kunnen byvoegen , dat de overeenftemming van zoveele onderfcheidene Schryveren , die hunne boeken , op verfchillende tyden , hebben zaemengefteit , m waerheeden van het uiterlle belang , geen verwerpelyk bewys zy , dat zy alle door eenen geest gedreeven zyn.
121. BSEE»



350 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
TWAELFDE HOOFDSTUK.
over de mindere verdeelingem df. r heilige schrivten, in kapittelen en versen.
§. 242.
De jooden hebben, al zeer vroeg, hunne Heilige Boeken , in mindere gedeeltens , enderfcheiden.
in\en pentateochus , of de vyf Boeken van moses , hebben de Jooden in 54 Sneeden onderfcheiden , welke zy niyiï) Parafchaes noemen. Deeze verdeeling is gemaekt, tot gebruik der Synagoge : want , op elk eenen Sabbath , wordt zulk een Parafcha, of fneede der Wet , voor het volk, in de Synagoge, voorgeleezen. Vermits nu de Jooden 54 Sabbatthen hebben , in hunne Schrikkeljaeren , wanneer zy 'er eene geheele maend inlasfchen , werdt de Leezing der wet , volgens deeie verdeeling , telken jaer geëindigd, op den Sabbath van het Loofhutten-Feest. In gewoone jaeren hebben zy maer 52 Sabbatthen , en daerom 'worden als dan de
J4



ÏN HET ALGEMEEN. III. BOEK". 35 r
54 'Parafchaes tot 52 gebracht , door vier korte gedeeltens , tot twee leezingen , te maeken. (ƒ_).
Wanneer deeze verdeeling van den pen. tatedchüs gemaekt zy , is niet , met zeekerheid , te bepaelen. Dit is zeeker dat zy zeer oud zy. In den tyd van Jacobus had de gewoonte , om' de wet , in de Synagoge , by gedeeltens te leezen , reeds van oude .tyden plaets gehad, (g). prideaux oordeelt , dat
men deeze oude tyden wel verklaeren mag , van de tyden van ezra. (h).
Naderhand heeft men ook de Schrivten der Propheeten , in de Synagoge , beginnen voor te leezen , en dezelve , ten dien einde , meede in 54 Sneeden verdeelt , om één van deeze , te gelyk met ééne uit de Wet , op eiken Sabbath, voor te leezen. Deeze fneeden der Prophetifche Schrivten , noemen zy nïlEDSn Haphtw raes. Wie deeze verdeeling der Pro¬
phetifche Schrivten gemaekt , hebbe , kan niet bepaeld worden. Zelvs is het onzeeker , wanneer het voorleezen van dit - gedeelte des Ouden Testaments , in de Synagoge , eenen aenvang genoomen hebbe. —
(7) bunterp Lyn. Jud. c. 16. Cff) act. i5: at.
(a) o. en n. v. atntenge/ehakeU I d. p. 513. III. DfiEL.



OVER DE ÖFEN3AER. DER CHRISTENEN
Zommigen bepaelen het tot den tyd der' vervolging van antiochus epiphanes (i) ; anderen tot de herftelling van het Joodfche Gemeenebest , door de Mac-
chabeen. (k). Dit ltaet ondertusfchen
vast , dat , ten tyde der Apostelen , beide de Wet en de Propheeten , in de Synagogen , werden voorgeleezen. (I).
Elk van deeze fneeden is wederom verdeeld in Verzen , welke de Jooden OplCÖ Pafuks noemen. Daer deeze Pafuks eindigen , worden , in de Hebreeuwfchc Bybels , twee groote flippen gefield ^ welke de Jooden Soph. Pafuk , dat is , het einde van het vers , noemen. — Wanneer, en door wien , deeze verdeeling in Pafuks gemaekt zy , wordt zeer verfchillendlyk begreepen. Volgens zommigen , zou men dezelve , aen moses en de propheeten zeiven , moeten toefchryven. (in). Anderen zyn van oordeel , dat ezra misfchien de vinder zy van deeze verdeeling , of ten minsten , dat dezelve , niet lang na zynen tyd , zy ingevoerd, ten gevalle der Chaldeeuwfche Uitleggers , die den He-
breeuw-
(i) PftlDEAUX 1. C. p. St".
(*) vitringa de Syn. Vet. 1. 3. p. 2. c. ii.
CO act. 13: 15, 27.
(m) ctRFzovius Crit. S. Vet. Tesu pv 1. c. 4. $. $.



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 353
foreéuwfchen text , wanneer dezelve , in de Synagoge , werdt voorgeleezen , in de Chaldeeuwfche tael vertolkten , omda,. het volk , in dey Babylonifche gevangenis , zo van het Hebreeuwsch was afgewend , dat zy het niet alle en volkomen verftonden. Opdat nu de Hebreeuwfche Leezer weeten zou , waer hy moest ophouden , en de Chaldeeuwfche Vertaeler hoe veel hy vertolken moest , zouden deeze Pafuks of verfen zyn ingevoerd, (n).
§• 243-
Be tegenwoordige verdeeling van de boeken des ouden testaments , in kapittelek en versen , is van eenen veel laeteren oorfprong.
De psalmen maeken elk een afzonderlyk dichtftuk uit , en waeren , reeds ten tyde der Apostelen , in dezelvde volgorde , in welken wy dezelve nu vinden , gerangfchikt. Paulus haelt daerom eene " plaets aen , uit eenen Pfalm , welken hy uitdrukkelyk den tweeden noemt. (0). ——■ Maer wat de verdeeling der overige boe-
00 PKIDBADX 1. C. ' Co) ACT. 13: 33.
ill. DEEL. Z



35+ OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
ken van het oude testament aengaet ; deeze is , zo als wy haer nu hebben , van eenen laeteren oorfprong , en den ouden onbekend geweest. Anders zouden de Oudvaders zich , in hunne aenhaelingen , van deeze mindere verdeelingen zee-
kerlyk bedient hebben. Over het al-
gemeen houdt men hógo van st. caro voor den uitvinder , eenen Dominicaener Monnik , den eersten , die , uit deeze orde , tot het purper verheeven- werdt. Hy bloeide in de Xllfde eeuw , en ffierv, in het jaer 1262. Hy was de eerste* die 'er zich op toelag , om eene Concordantie , of een woordenboek van den Bybel, te vervaerdigen , volgens de gemeene Lal tynfche Vertaeling. Ten dien einde zette hy een groot getal Monniken aen het werk , om alle de woorden , welke in den Bybel voorkoomen , elk volgens zynen rang , onder yder letter van het Alphabet , by een te ftellen. Om nu de woorden , an deeze Concordantie voorkoomende , gemakkelyker te vinden , verdeelde hy de Heilige Schrivten in Hoofdftukken. De Hoofdrukken Verdeelde hy , niet in verfen , gelyk wy „u fpreeken , maer in zeven mindere fneeden. Deeze fneeden waeren , in elk een Hoofdiïuk , en werden



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 355
den , door de zeeven letteren A , B , C , D, E, F , C- , welke hy aen den kant plaetfte , aengeweezen. .
Wat de tegenwoordige verdeeling in verJen aengaet ; deeze is van laeteren oor» fprong , en over het algemeen werdt een zeekere Joodfche. Rabbi mordechai of isaac nat ha ri , die in het midden der XVde Eeuw bloeide , voor den eersten uitvinder gehouden. (j>). En gelyk de Jooden de verdeeling in hoofdstukken , van de Christenen , hebben overgenoomen , zo hebben wederom de Christenen de mindere onderfcheiding in vers en , van de Jooden , ontleent.
§• 244.
Be verdeeling van het nieuwe testament in verfen , welke thans algemeen in gebruik is , heeft robbert stephakus uilgevonden.
robbert stephanus was een geleerde Boekverkooper te Parys , die in het
midden der XVI Eeuw bloeide. Tot
dus ver bediende men zich , in de Schrivten van het nieuwe testament , van de verdeeling in hoofdstukken en
Cp) PRIDEAUX 1. C. p. 523
iii deee. Z 2



356 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
sneeden , volgens de zeven gemelde letteren , welke de Kardinael hu go gemaekt hadt. — Maer stepha kus bemerkende , dat de verdeeling van het oude testament in veiisen, door Rabbi hathan, veel gemakkelyker waere, maekte hy zoortgelyk eene verdeeling in het nieuwe testament, by gelegenheid , dat hy beezig was aen eene Corcordantie over het nieuwe testament. — De eerste uitgaev van het nieuwe testament in versfen verdeeld , kwam in het jaer 1551 te voorfehyh.
hendrik «tephanus, de zoon van robbert , verhaelt ons , in de voorreeden tot de gemelde Concordantie , dat zyn Vader deeze verdeeling in verfen , op reis van Lions naer Parys , onder het pacrd
ryden , gemaekt hebbe. - De Ridder
WiCHAELis verftaet dit zó , dat stethanus , vermoeid van het ryden , dit werk in de herberg verricht hebbe. (q).
Deeze verdeeling geevt zeekerlyk groot gemak in de aenhaelingen. iVIaer , met dit alles , kan men niet ontkennen , dat zy veelzins gebrekkig zy , en aenleiding geeve , dat de zin der rede verward worde. Dikwyls tog eindigen de zoge-
naem-
(j3 Inleiding tot de Schrivten van het N. T. i d. p. 1433=



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 357
naerade verfen op eene zeer verkeerde plaets. (V).
DERTIENDE HOOFDSTUK.
de apocryphe boeken behooren niet tot de christelyke openbaering.
§. 245.
Er zyn nog zeekere Boeken , welke den naem van apocryphe draegen , en , door zommige Christenen , meede voor Goddelyke Schrivten , worden aengenoomen.
T~\eeze Boeken zyn de volgende i hec
derde en vierde van esdras , dat van tobias , van judith , het boek
der wysheid , ecclesiasticus , of
jesus syrach , het boek van baruch met den Zendbriev van jeremias , het aenhangfel van est her , vier eenhangfelen aen daniel , het gebed van man asse , en drie Boeken der machabeen. De roomschgezinden brengen deeze
(r) wetstein dijft- distittdt* n. t. RUMPajJDI Commeutatio crit. m n, t. § 37.
iii. deel. Z 3



35? OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
Boeken meede tot de Openbaering der Christenen , en willen dezelve als een gedeelte van het oude testament befebouwd hebben.
Deeze fchrivten worden apocryphe of verborgene Boeken genaemd , omdat het niet geoorloovd is dezelve , in de Godsdienftige Vergaederingen der Christenen } als Goddelyke fchrivten ,v openlyk voer te leezen. Volgens anderen , is deeze racm ontleend van de veronderftelling , dat die Boeken , eenen aenmerkelyken tyd , nadat zy gefchreeven waeren , zyn verborgen en onbekend geweest,
§. 240.
Men vindt in deeze Boeken zeer goede en nuttige dingen , maar dit bewyst in het geheel niet , dat zy van eenen Goddelyken oor/ping zyn.
In de zogenaemde apocryphe boeken, byzonder , in dat der wysheid, entmoet men uitmuntende Zeedelesfen, — Zommigen hebben daerom dit Boek voor een Gefchrivt van Koning salomo gehouden; maer hierin heeft men blykbaer misgetast (s).
Eene
(-0 iuddcl-s Bit. Eed. V. t. tom.2. p. 647,1191.*



in het algemeen. Iiï. boek. ^59
JSéne aenmerking zal genoeg weezen , om deeze gedachten te wederleggen : te weeten Kap. 15: 14 worden de Jooden befchreeven als een volk, het welk , door hunne vyanden, verdrukt was. Deeze omftandigheid past zeekerlyk niet . op de gelukkige tyden van Koning salomo. — Ook kan men , uit deeze Boeken , zeer veel licht krygen , ten aenzien der gefchiedenisfen van het Joodfche volk, na de Babylonifche gevangenis.
Zy kunnen daerom , met aengenaemheid cn voordeel , geleezen worden. Men kan dezelve in eenen rang Hellen , met de fchrivten van andere Gefchiedfchryvers en wyze mannen. —— Maer daerom zyn zy niet van eenen Goddelyken oorfprong, zodat men zich . op de daerin voorgeftelde zaeken , als op Goddelyke verklaeringen, veriaeten kunne.
§• 247.
De roomsche kerk heeft byzondere redenen , om deeze Boeken , onder de Goddelyke Schriften-, te rangfchikken.
De Christenen , geduurende de vier eerfte eeuwen van onze Jaerftelling , hebben deeze Boeken nooit, als Goddelyke Schrivten . gein, deel. Z 4



300 OVER BE OPENBAER. DER CHRISTENEN
Eerbiedigt, origines, cyprianüs , athanasius, en andere Oude Kerkleeraers, geeven eene iyst op, van die fchrivten, welke, in hunnen tyd , voor Goddelyk gehouden werden , zonder , van de Apocryphe Boeken, eenige melding te maeken. (t). „ De „ eerfte Kerk verga edering , die gezegd word „ dezelve aengenoomen te hebben , was de -, Provinciaale Kerk - Vergaedering van Kar,, thago , in }ut jaer onzes Heeren 397 , „ welke klaerblykclyk te laet komt , om „ bevoegder Richter , over dit gefchil, te „ weezen , dan de Jooden zelve." (u).
De roomsche kerk heeft, in veel laetere tyden, het Goddelyk gezach van deeze Boeken beweert , omdat zommige plaetfen in dezelve haere dwaelingen begunftigen , by voorbeeld , de atnroepïng der Engelen, tobias 12: 15 en het bidden voor de dooden, smaccp. 12:40-45. Evenwel houden de roomsgezinden niet alle deeze Boeken voor Goddelyk ; maer he: Concilie van Trente heeft, iD de vierde zitting, de volgende zes voor Goddelyke aengenoomen, dat van tobias, judith,. der wysheid, den eccles i asticus , het eerfte en tweede Boek der machabeen,
mes
CO euse^ius Bst. Eccl. 1. 6. c. 24.
C«Q dodduidgb Akad. Lesfen. ii D. p. 354.



IN HET ALGEMEEN. III BOEK. 5&T
giet de aenhangfels aen esther, jeremias en daniel. — Het gebed van manas se, het derde en vierde Boek van ezra, en het derde der machabeen, worden ook door de Rooms gezinden verworpen.
S- 248.
Niets is ondertusfchen gemakkelyker te beivyzen, dan dat deeze apocryphe boeken geen recht van aenfpraek in het geheel hebben op den tytel van goddelyke Schriv* ten.
A. De Jooden hebben deeze Boeken nooit gereekent onder die Schrivten , welke zy als Goddelyk eerbiedigden. — De Gefchiedfchryver josephus telt, onder de Goddelyke fchrivten, juist die geene , welke wy tot het oude testament brengen, zonder 'er één eenige van de apocryphe
boeken by te rekenen, (v). De Joo»
den verdeelden hunne Goddelyke Boeken in de wet, de fropheeten en de psalmen; maer de Apocryphe Boeken kunnen, tot geen van deeze hoofdfoorten , gebracht
worden. Het getuigenis der Jooden is
in dit geval beilisfchende: want zy wae-
(y) Contra 4PPI0NEM, 1. r. c. 8. III. deel. Z, ï



3Ö2 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
ren ongemeen zorgvuldig, in het bewaeren van hunne Boeken ; en de Heer jesus , die zo veele andere gebreeken van dit volk beftraft heeft, befchuldigde hen nimmermeer , dat zy, in dit wichtig Itiik, hadden misgetast, (w).
B. In dien tyd , toen deeze Boeken werden opgefteld , waeren er geene propheeten meer, geene mannen , die, met Goddelyke openbaeringen verwaerdigd werden. Dit erkennen de Schryvers zelve.
Die van het eerfte Boek der machabeen verklaert uitdrukkelyk , dat 'er, in lafïgen tyd , onder de Jooden , geen Propheet gezien waere. (x). jesus syrach zegt ook , in de Voorreeden tot zynen ecclesiasticus , dat hy , gelyk zelvs zyn Groot-Vader , laet nae alle de Propheeten ,
geleevt hebbe. (y). Voeg 'er by, dat
de Schryver van het tweede Boek der machabeen, zich eenvoudig uitgeeve, voor eenen verkerter der gefchiedenis van de machabeen , welke jason van Cyrene, in vyf Boeken uitvoerig befchreeven had(Y), t • ■ en
O) HOTTINGERUS Th'eftS. Philo!. 1, I. C. 2. P. 522-
00 c. 9: 27. 0) vs. i-3. Cz) c. 2: 24.



IN HET ALGEMEEN. UI. BOEK. 363
en ^cn weinig daerna , klaegt hy , over het zweet en het waeken , welke hem dit uit.
trekfel gekost had (a). Zelvs vraegt hy
verfchooning , dat hy dit werk flecht en maetig verricht had. (b). — Zo fpreekt geen Goddelyk Schryver.
C. Er koomen , in deeze Boeken , dingen voor, welke met het oude testament
ftrydig zyn. judith, by voorbeeld,
keurt den -gruwelyken moord der Sichemiten goed , (c) welke Vader jacoü zo zeer verfoeide, (cl). In het Boek van daruch (e) werdt van dien man veihaeld, dat hy , in Babel, verkeerde, op dien zelvden tyd , als' jeremias ons zegt , dat hy naer Egypten gevoerd was. (f).
D. Er zyn dingen in , welke, met eene gezonde Zeedenleer , ten, eenenmael onbe-
ftaenbaer zyn. Zo wordt , in het tweede
Boek der machabeen , de allerverfoeilykfte zelvsmoord , als eene loffelyke en roemruchtige daed , voorgefteld. (g).
E. Eindelyk' zyn 'er , in deeze Boeken ,
fV) 1. 1. c. vs. 27. (b) \. 1. c. 15: 39.
(fJ C. 9: 2.
00 Gen. 49: 7. O) c. 1: e. C/) Jer. 43:'6. (g-) c. 14: 41. ih. deel.



364 0VER DE OPEN3AER. DER CHRISTENEH
eenige plaetfen , welke ongerymde en tegen*
ftrydigc zaeken behelzen. Wy zullen
maer eenige weinige dingen , ten voorbedde, opgeeven. — In het Boek van tobias, (k) wordt verhaeld , dat de jonge tobias, van eenen Engel , de kunst zoude geleeri hebben , om de hooze geesten te verdryven , door den reuk van het gebraedde hart en den lever van eenen visch. Volgens eene andere plaets in dat zelvde Boek yan tobias (Y), zou de booze geest Astnodeus zeven bruidegoms van Sara gedood
hebben. Deeze dingen zyn helachlyk.
Maer 'er koomen ook zaeken in voor, welke ftrydig zyn , met zich zelve , en met bekende gebeurtenisfen. Zulke tegenftrydigheeden vindt men , zelvs in de Boeken der machabeen , welke de meest aengelegene van alle zyn. Hier toe behooren de volgende ftaelen : dat alexander de groot zyn Ryk , by zyn leven , onder de Ryksgrooten zoude verdeelt hebben, (£) daer 'er niets bekender is , dan dat elk der Overften van deezen Vorst, na zynen dood , zoveel van zyne overheerde Landen na zich getrokken hebbe, als hy met ge-
weid
(a) c. 6: 5: 8. en c. £: 2,
CO c. :,: 8.
CQ » Mach. c. i: 7.



ÏN HËT ALGEMEEN. III. BOEK. 30*5
weid kon machtig worden. (0> Wat is 'er tegenftrydiger dan het bericht , omtrent den dood van epiphahes ? volgens het eerfte Boek der machabeen (m), is hy te Babyion op zyn bedde geftorven ; en, in het tweede Boek (n), wordt ons verhaeld , dat hy, in den Tempel van Nanea of Dia* na , door haere Priesteren 3 gefteenigd zy, in (tukken gehouwen; en op eene derde plaets , meede in het tweede Boek Co), lee* zen wy, dat hy , uit Perzie koomende , in het gebergte van zynen waegen zy afgevallen , en aldaer , aen ongeneesbaere pynen in de ingewanden , geftorven zy. Kan 'er iets werden uitgedacht, het welk zich zelve meer verwoest , dan het geen ons , nopens den leevtyd van judas mach a b e u s, verhaeld wordt ? volgens het eerfte Boek Q) is hy , in het i52fte jaer* in den ftryd , gefneuveld ; en in het tweede Boek Cq) leezen wy , dat hy in hec i88fte jaer eenen brief gefchreeven hebbe naer Egypte. De man zou derhalven dee-
(/) CURTIUS 1. IO.
O) c. 6: 16. O) c. 1: 16. Co) c. 9: 5, i2. (P) c. 9: 3, 18. QD c. 1: i, 9, ia.
iii. deel.



366 OVER DE OPfNBAER. DER CHRISTENEN
zen briev , 36 jaeren na zynen dood , gefchreeven hebben.
Hec geen wy tot dus ver gezegt hebben is overgenoeg , om te bewyzen , dat de apocryphe boeken geenszins behooren, tot de Goddelyke Schrivten van het oude testament. — Men raedpleege voor het overige , met de uitmuntende waerfcbouwing aen de Leezers , welke in onze Bybels , voor de apocryphe boeken, geplaetst is.
§. 249.
'Er zyn ook eenige apocryphe eoeken, van het nieuwe testament, welke
'er in het geheel niet toebehooren, en van geenen Goddelyken oorfprong zyn.
Wy bedoelen eenige weinige gefchrivten, welke den naem eeniger Leerlingen van de Apostelen voeren , by voorbeeld , de Brieven van clemens den romein , van barnabas , en den Herder van hermas. — Dan in het vervolg zullen wy, over den Canon van het nieuwe testament handelende , voegzaemer gelegenheid hebben , om, over deeze Schrivten , te fpreeken.
§• 2j0.



in Set algemeen. III. boek. 36*7
§• 250.
De Boeken van het oude en nieuwe testament zyn alleen en in de daed goddelyke Schrivten.
Deeze zeer acngeleegene Helling zullen wy , in het volgende vierde boek . met opzet en uitvoerig betoogen.



D s
POËTISCHE S C H R 1 V TEN.
D x
[' PROPHETISCHE | s C H a I v T z n . |
I
Met «en Grieksch
verlosfing uit da
terwyl die der Kro-
D. Van Juda uit andere zoonen Kap. IV. 1-23. E. Van Simeon Kan IV n »» v v t,
«in Kap. VIU. K. Naetnen der voornaemfte perfoonen, die na ^ SÜn^Ötë
U. Hiïkias Kan. XXIxO_YYYir *V1,-TXX« Kap. XXI. 6. Ahazia Kap. XXtt.
......... mawasse Kap. AAAUi. i-2o. 15. Amon Kap. XXXIII. 11.as
een onbuigzaem volk, als Urael was.
geestelykc goederen Kap. n. 28. — 111.
Onder db j
BABYLONISCHE <; t gevangenis,
Job, -
[
PSALMEN. |
i [
spreuken. | PREDIKER. .
I
(
[ HOOGLIED, «j
f
groote p r o b H e t e n. '
kleine
PB0pijeten>
/ Be twee volgende Bleken worden Kronykkn, pf Jaerloeken, genaemd, omdat zy eene tydrekenkunthge geichledenM behelzen van de voorwent** gebeurteBSre,,, welke, van de fcbeppïw dar weid, tet •* de Babvlomfch* * , r ,
I woord>.w?rJenzy »ak Parahpomem genaemd dat is vvergettaegene dingen, omdat 'er veel zulke dingen in vervat zyn, welke, in de voorige boeken, overgeflaegen zyn, of naeuwlyks aengeroerrf. Volgens een? oude overk^^^ ïvn voorgevallen. Met «en GriekSCb
Babylonifche gevangenis, uit openbaere gedenkftukken beek opgemaekt en zaeniengeftelt. Zy zyn hierin, van de boeken der Ko ni n g e m , onderfcheiden, dat, in die der Koningen, de gefchiedenisfenvan behie Konfaïfcirln 1" * dC Sc,hr¥ver, die deeze boelen , na de verlosfing uit da
I. KRONYKEN. \ "^^^^l^ÏÏJ&StoT " V " J"DA- °°k VI"dt ™" hiW verfch«dene ^onderbeeden, welke, in de boeken der Koningen, niet voorkoomen, vooral omtrent d! Koningen J o sap H is Kr j», én andere6 Joodfche Vomeri?del'1 WOrde"' ^ KR°'
j I. Eenige gcflachtregisters, Kap. L^IX. A. Van de Patriarchen Kap. I. IS. Van Juda en zyne ftam Kap. II. C. Van David en zyne nakomelingen Kap. III. D. Van Joda uir andere zoonen Kap. IV. i-a* E. Van Simfov Kun tv „ „ „
J G. Van Levi Kap. VI. H. Van Iss(as.char Benjamin, Naphtali, Manas.;e en Ephraim Kap. Vil. I. Van Saul en Jonathan uit Benjamin Kap. VIII. K. Naemen der vournaemfle plrfMnB toïa L MrJi4';'5, F' Van N» Gad en Manassi Kap. V,
{11. Een zeer uitvoerig verhael der daeden en lotgevallen van Koning David Kap. X.—XXIX. " ™«nii«™«e p"'"""™ j nie na de Babylonifche Gevangenis naer Jeriifaiera zyn wedergekeerd Kap. IX.
•("Het tweede Boek der Kronyken vervat ; 1 I, De Gefchiedenisfen van Salomo en zyn Koningryk Kap. I.—IX.
-ïl. KRONYKEN. < ll- De Gefchiedenisfen der Koningen, die zeedert de fcheuring van het Ryk, alleen over Juda geregeert hebben Kap. X.—XXXVI. 1. Rehabfam Van V —Xir •> Aria rm Yin • a7, p,. Yi\r vvr . t
KRONYKEN. < 7? A tb a l ia Kap. XXII. 8. Joas Kap. XXIII.-XXIV. , Amazi'a Kap5 XXV. ,o. UzVia Kap XXVI. iuj ot h a m Kap! XXVIL i'a. A c\i a * iSp. x"V" ï Hi^iï^im^feli "AT 5,p' xvii~xx- 5. Joram Ka, XXI. 6. Ahazia Ka, XXlt.
j 16. JoziA Kap. XXXIV.—XXXV. 17. Joahas. 18. Jojakim. iy. Jecho nias. 20. Zedekia Kap. XXXVI. F A a». «V> * »"ki as Kap. AXIA.—XXXII. 14. ManassE Kap. XXXIII. i-20. 15. Amon Kap. XXXIII. Zl-af
(Hef Boek Ezra draegt dien naem, naer den Schryver, voor welken de Jooden zoveel eerbied hebben, dat zv hem den tweeden Moves en Jpn J'»»*, .„„„,. r„ A„ ■ . , , _. .
, h\t ^^yTm^X^Z.^ *" G°D h" L d- ****** « "«-^ heb^e,eoi^Joo!^^helddtTgS^^ ^^ren^S^J^ fft 2?^ Stór^ ^ ^ *
S j5 » A. j_ De yeriosfiiig der Jooden uit de flabylonil'che gevangenis Kap. I.—IV. 1 T* i II. De lierbouwing van den Tempel Kap. V.—VIII. LlII. De fcheiding der Jooden van hunne heidenfche wyven Kap. IX.—X>
P^L°o1^ Ul He£beUel,t
NEHEMIA. \\l B'efiS^ ^ ^ ^ Konln« v^eiJ ^-gen beeft, om naer Jerufalem te trekken, en den vervallen toeftand van zyn volk te berftellen Ka, !.-„. ro
( ^ ne-renapTlf* ^ d6 j««ft'- « Kap. II. 11-20. B. Het werk ging gelukkig voort Kap. III. C. Hy kwam den tegenfland van Sanerallat en andere zwaerigheeden te boven Kap'. IV.-V, Hy voorziet Jerufalem vaa inwo*
3. In het Godsdienftige maefcte hy eene gezeegende hervorming Kap. VIII.-XII. Na zyn vertrek Hoopen 'er nog groove misbruiken in, nuer by zyne wederkoomst uit Periien gong hy aenftonds weder aen het hervormen Rap XIII
fweEratToP^ l!rirvl\:t?J^ vroe^ verlooren badt, door Mordechai, haeren bloedverwant opgevoed. Naderhand
Idienaer, beraeddaegd vias, recbttyd.g te verJosfen. —- Denkelyk heeft de evengemelde Morüechai detzeV^hiedenis öèfch^ 20. veihelhu& gav haer gelegenheid, om het Joodlche volk van deszetfs geheelen ondergang, die door Haman,PgdcTeêrsrcn Staetl-
EST H E R 4 Men kan 'er zeer gevoegzaem drie deelen in onderfcheiden. 0 . .».»!» » r *v- » a" *
" '] I. üe verheffing van Esther tot Koningin van Periien Kap. I,—II.
j II. Het voorneemen van Haman, om het Joodfche volk uit te roeien Kap. III.—V. {jII.De verydeling van Hamans voorneemen dpor Esther en Morpüciiai Kap. VI,—X.
Wat bet boek van Job aengaet? het behelst eene waeiachtige gebeurtenis, rmé Dat 'er indedaed een man geweest zy, aen wien alle die zaeken, welke in dit Boek befchreevn ftaen wc*ki>lv1r m.mm> .„„ m„i ► j ,1 m7«. plaetst de Heer herp zllvs by Nloa;r:„ er, D a n . eivan eene «er „itmnntende Godsvrnchf, en eenen'krachje" VoortiXaWposfe! Va c o » u s ftelï"^ de , ^ elders, al, een daedelyk perfoon , wordt .engenerkt. EzecH. XIV.
lyk was hy oorfprongelyk, int het gefiacht van Nahor, den broeder van Abraham. —— Dit Boek behelst eene leerzaeme gebeurtenis van eenen man, die zich, met eene Onnayolgbaere lydzaemheid aen de zwaerlh- r ?<,*„rnnZ2f.* „ it£ 1 ■ Hv leevde» voor den tyd van Mosïs, in Arabies denke-
beeft. — De Schryver kan met geene zeekerheid bepaeld worden, zommigen denken aen Job zeiven, zommigen aen Mo.ss of eenen anderen der heilige Man mn die deeze gefchiedenis nit de óór& onderworpen, en, in de meest onoverkoomelyke zwaerigheeden' op God vertrouvrt
I. De Inleiding Kap, I. II, III. behelst een verhael der ongelukken van Job, en van de zeer aendoenlyke omi&ndigheeden, in welke deeze rechtveerdigc man verkeerde s""»*»""». ulc ae oonprongiyke atuttckcningen van Job, m dichtmaet heeft zaemengeftelt. , 3 -waenyieeucn , op uod vertrouwt
II. Deeze treurige omftandigheeden gaeven aen eiding tot veelvuldige_ zaemenlpraeken mee zyne vrienden, die van oordeel waeren, dat de onheilen, welke Gou hem 'toezondt, om zyne lydzaemheid te beproeven a|s fffivoI.6„ Pn a„<T„n „,„ L • , .
Deeze zaeroenfpraeken maeken een negental uit. A. De eerste was met Eliphas, die hen, ovsr ongeduldigheid beilraft, en zoekt te bewyzen, dat hy om zyne zonden zó zwac-f geftraft wordt Kan 1V —V mapr t? « g , u ?" verborSene misdaeden moesten befchouwd worden Kap IV— Kan XXXVII Vl.-Vll. B. De tweede was met BiLD ad d ^b^ ^ ,^2: bewyz y^m .y«^ ^ ff^t^Éjl, over zyn perfoon en gedraegingen «„ ze°er verkendf oordee Fj*™}'.
God, dat hy van zyne clendens mogt beyrydt wor den Kap X f-D^ff/f ,s «P« Zophar, die Job .tot bekeering aenmaent Kap. XI. maer Job beklaegt zich over de verwaendheid van zyne vrienden Kap? XII verklaertna<' ™l d" ^, ?en °vergegeeven boosdoener waere Kap. IX. en badt Kap. XIV. D. De vierde is weder met Eliphas, Hy verwyt Job veeierley misdaeden Kap. XV, die zich bitterlyk beklaegt over het ongunlHg oordeel, bet welk zyne vrienden over hem velden Kap. XVI 4vil l™r„l , rJ vertrouwen op God Kap. XIH. en klaegt ovei de elenden van het mcnfchèlvk leven Ka, XVIII. maer Job bpn.oed.gt: zich, .n1 hej|a™^i»G«»%X«. P, In de zesde befchuIdigtZo% ar zynen vriend Job U,f geveinsdheid Kap. XX. maer dees ve7too«\eV^ vergelding niet yLuA ° yvi8"1^!8 '!ordeefen' «etwelke aê godlooze^ geftra t wördeS
den aen los, selvs dat hy de Voorzienignew vuiocnenae Kap. AAll. maer Jou betuigt zyne onfchuld K«p. XXIII.—XXIV. H. De achtfte met Bii.uao is de uitvoeriglte Bn dad vertoonr aen Ion br>r nn^ü.i vcigeiamg niet zy Kap. XXL G. In de zevende verwvt Flj pmas u.»1mIpv piivpIHup. verdeedigt zyne onfchuld Kap. XXVII. hy geevt een vertoog van Gods onnafpcurlyke wysheid Kap. XXV»I, by doet een verhael v„, zynen voorgel gelukkige,, toeftand Kin XXIX hy beklad ?eeenwon^S Va" Mai-'lleit K8p' X'W' J0K Got>s Shl e„ Maleftéi^ iSnVxïl 5
XXXI. 1 Eindelyk koomt ELiHv « V0«r?cbyn; betoovende, dat hy met meer bedaehtzaernheid en befchcidenSeid, dan de vorige vrienden fprlekeï, zond! Kap. XXXH.Pzyne redeTvSggZelve &?Vè8fêFT%F ™fe"AXKX~- en T dit a,lcs' d" hv oJêrgS" Aer zy Ka?
8..mt JOB op zyne gerecht,ghe,J fteundt La, XXXIV. 3. Hy yerdeedigt dc Goddelyke Voorzienigheid i„ de elenden der vroomen Ka, XXXV. vooral uit aenmerking, dat zy, na de beproeving. wederom hertteW word» «"^ mcni.cl,e5iftraft» ?m ',en va» de ondeugd affefchrikken Kap. XXXIII. III gi^Cdz*^ zeTven^St Kap. XXXVIH.^ Kap. XUI. 6. P' ^ 4" ^ "y J°B °P tot eene betrachting der
». De Heer antwoordde Jo b uit «en onwee der» bewyzende zyne Ma,e(teit uit de werken der Scheppingen voorzienigheid, om Job te overtuigen, dat hy vernetten over Gods weerjen gc0nrdeelt had Kap. XXXVIII en XXYiv .
3. Ten anderen maele a.itwoordde de He r ut een °nw|eder, verdeedigemle de rechtvaerdigheid zyner handelingen Kap. XL-XLI. Job bekent wederom fchuld en vertoont zyn berouw"1 ilof en aslchL Kap XLU 1.6 l"35- fielyk Job dan ook fchuld bekende Ka, XXXIX. 35-3S.
IV. In het flot werdt verhaeld hoe Job na dien tyd zeer gezeegend zy en ui uitneemenden voorfpqed geleevt liebbe Rap. XLII. 7-/7. ""^ p °*
Het Boek der Psalmen behelst eene verzaemeling van Heilige Liederen, welke, volgens de Dichrmaet der Hebreen in verfen gebracht rvn en se'chikt waeren nm tot een MriHn «, rn^;.™«-. ..wt j n
Liederen, Davids Pfalmen, genaemd, omdat de ««sten door hem zyn opp(i w. LXXI„ zy- ,e dje ^ „a » ^veKo4| ^^Se:.fnaerr,;ecl,ooH hebben L rïï^ fnaerentuig gefpecid te worden. In het algemeen worden deeze
zoveele 'er in bet Nieuwe Testament worden aengehaeld, door de Apostelen, aen David worden toegetchreevei,, by voorbeeld, de ade , oSte, 105de, node, ACt. IV. 35. Heb IV. 7. ei1 Mat h KVII^ li — >„,!! J /'gemeen ook, voor Liederln van David, gehouden om dat de ^^emloo7e PfslmL
Wat de verzaemeling van deze Psalmen aengaet en de orde, in1 welke zy op elkander volgen; naer alle gedachten is deeze verzaemeling, op vkfchillendeVyckn, doorverf jY!5'^ Z-V" *" f,54?»' H«man, Etban, en andere,, óp'Stèd nzetnloozt Halmen,
door den Koning van Sabel, zoveel van ^^.f^,^?* ^e», als zy by godsdienftige ,'neofchen. die dezelve tot hun byzondc" fe'bruik Hadden alge fchrèe'ven konden «Vf» ~ö^ïïo^^^n'^' eSnisa Godvruchtige», by he?vervoeiten van Jerufalem en den Tempel
en zich vergenoegende, S^yhet.^^^M^VM 150 konden ««""ken, vergel. Ezra K,p III .o-i, -~ Uit fchyn; de rede,/ te zyn /dat zy, noch „aer^de orde den tyd, in welken' ty loch^naer^hZnen m^dS ',»"<"' ^ A' zv„ byeen gevoegd, 2o„der ove/dJ,Órd?»\eW„S'
Elk een Psalm is een onderfcheiden zatjgttuk. — pe oudile en meest gewoonc vcrdccling van den ganfchen bundel der Vsa men . is. dat men tjenzelven in vvf Boeken onderffbi'iH,. vin v,Mkl pit m^r i '",,,,'^ï" aaemengevoegd.
tweede de volgende tot den LXXII, het derde eindigt met den LXXXIX, het vierde met den CVi en bet ia^te me, den CL. — Cr lil overTge ^e? elk een tólm, rtVÏÏÏ^^^teÏ! ^J^TX^iXTu o^tÏÏIfuitïef oo"'er""" ^ be^e,st dan de XLI «»te Psalmen, hec
Het Boek der Spreuken behelst eene uitmuntende verzaemeling van . . gC en uit iet oogmerk van den Dichter verklaerd worden,
omdat zy mecrendeel. van dien Vorst afkomft.g zyn. Hy had 3000 Spreuken opgegeven, , Kon IV. 32. Dit Boek behelst dezelve evenwel niet alle, maer alle°enïyk e««eïïen™^ Komngryken en huisgezinnen. — Zy worden aen Koning Salomo toeaefchreeven
Agur en Lemuel. Wie Agur geweest zy, is zeer onzeeker, even zo duister is het ook, door wien de Zeedenlesfen van deezen Agur, achter de SbreüVbm van S a l o m^d g^vo!t?d zvn' — 1 p^i», 1 V ,De twe5 lacste Hoofdftukken zyn \.ai: aidere handen2 oorfDr^celvk' iiïdie vai
gefchrivt „iet afhange, van den perfoon des oplUlers, naer van den ,nl,oud, en dat dit Hoofdftuk de aBeruitmnntendfte lesfen behelze voor eene Vorstelyke opvoeding" e» een ÏÏl^l^i'tiCTe^;!^ fiuisvrouwe. g'W ^' **** niet bepae,d worden- v'oor ons fa'hec JSoe^™ een
Het volgende Boek, de Prediker genaemd, is meede van Salomo srkoomftig, ?;e Ka, I. 1-16, II. 4. io. XII. 9-10. Den inhoud van dit Boek zal Koning Salomo, op zeekeren rvd voor de 7aPm . >„ • ^
zy by geleegenheid van een der hooge Feesten ■plechtig vergaederd waeren, en dat het daervandaen de,, naem van Preu1ker ontvangen hebbe. Trouwens oudtydf was'het ^ee^fatlef gelon °1 hTbben u!t8e^ooken , het zy, dat zy, 0P zyn uitdrukkelyk bevel, het zy dat
Godsvrucht aen te fpooren , vergel. Jof. XXIV. i Kon. ylll.l Chron. XXIX. —— Het was op bet einde van zyn leven, dat Salomo dit gefchrivt heeft opgeltelt: want hv befclnwt zich Kn, i,H tb> aII J „ » 7 Ifrafflew, openbaere redenvoeringen tot het volk eedaen hebben nmhItre\vernt.LflA ... welke de menfchen doorgaensch aenwenden, om hun geluk hierf op aerde te zoeken, niet anders zyn, dan enkele ydelheid - De boofdfom der voorgeftelde ziken is een betoog , ^^0.^^^»%',/^' STh renJfnSduuj-,8e ondervinding, geleert haelt, dat aUe rykdcfm Kirtt^^ta « Ste midllon Naetnt'opfchr"t1iap.e£lS. pZZ*tl%Z * ™* ' gS ™U Zya wee2tn)vk voor dit en het volgend levef,, bevorderen ka„. S' C de grootfte dwaesheid zy, zyn hoogde goed te zoeken, in aec genot der z'ichtbaete duigeti, en in^h« opvolgen van zyné beSyk!
I. Een uitvoerig betoog, dat 'er, in de aerdfche dingen, geen waer geluk noch heftendig genoegen te vinden zy Kap I. a —.X
N. Deeze Helling bewyst de Koninglyke Prediker in het algemeen, deels uit het kortftondig verblyv der menfchen on deeze aerde en de ongenoepzaembeid van allo ,:mivVB mm,.«. t. „„ ,„ ,
3. Maer byzonder beroept by zich op twee hoofdbazen, dat het geen ontbreekt, het gebrekkige van al he °onde™réhe! Jet kan geMd Tofde„ fa (Ut het kromme door onze hein"i °^he" 25, 1.UUr te vergenoegen Kap. I. a. „. deels uit zyne eigene ondervinding Kan T „ ,„
drongen Kap. I. 16— Kap. VII. U— Het tweede bewys wordt in de byzonderheeden naeder ontwikkeld Kap VIL 13- Kap X vort,e»> ?n '»at att kromme door onze Wysheid en poogingeu met kan recht gemaekt worden Rap. t. 15, Het eersttfbewVs »erd^ ^ tr, „ u ,a , ,
II. Hier op volgt een onderricht omtrent het recht gebruik van de aerdfche goederen en van het tydlyk leven Kap! XI r.~ K^p XII 8. era, oewys werdt, door eene lengte van voorbeelden, naeder J aenge-
III. Eindelyk leert hy, dat het hoogfte goed geleegen zy, in de vrees voor God, in de gelukzaligheeden van het volgend leven Kap. XII. 9 .14. %
Nog is'er een Boek van, Salomo, genaemd het Hooglied, of het Lied hy uitneemendheid. -— Het behelst een herders - kout in bet welk vprrrhill»,,^ no.n,^»- r ..1. j 1 ■ ....
ne gezangen, van zulke fpreekwyzen bedienen, welke, va„ velden, bosfeben e„ boven, ontleend zyn. — Het is zeer waerfchynWk dat Sal0mo dir r ied blut ™ f5r«kende gorden ingevoerd, handelende over de Iievde tusfehen eenen Bruidegom en een» RmM «. ... a» „. ,„ A„ u a
opgeleid tot het geestelyk Huwelyk van Christus met zyn Kerk. — Dit Boeit beftaêt, behalven het opfchrivt Kap I T u t 0 zaemenfoL by ^le?c»heid va" zy" Huwelyk met de Dochter van Koning P„ARAo e "d« Z !ïïlt'J„* f,eb' nae^ de gewoonte der Herders, m htm-
Ae tweede /. De derde Rap- I.I-IV. 7. 4- ^ ™rde Kap. IV. 8.- Ka, » , 5. De vyfde fp^V. l^tS&SS^^ fflf kïp". ^^^J^SZ^Kap.%1» SS S zÏÏen^
\o3o^iXnf^ o»-*, WsÏÏAe^v^feSa^ Wl^T^^^l^tr W ^ V00,'2e^ingen. Men houdt het gemeen^ daervoor, dat hy in orde van tyd , ■ de r ,
verrichtingen. Zommigen der Ouden hebben hem den vyfden Buangeüst genaemt, omdat hy deeze dingen zo du delvk' heeft afeSidert 11iwf 1, ° k' als i?dWe Nat'u'V, '>etreliende, heeft hy zeer duidelyke voorzeggingen gedaan omti,J rie/i' de V,erde gefeest 2y. Jona , houdt men
Behalven het opfchrivt Kap. h 1., kan men het Boek van Jesaias- gevoegïyk in drie deelen onderfcheidln van welke heiP„ h^V o ynta, de vevv"]hnS' zou hebben kunnen gefchieden. * ÏK ë eeaaan» omttent den Messias, zyne hoedaemgheeden, auipten en
I. Het eerste deel is Prophetiesch Rap. I. 2— Kap. XXXV, en behéisc «rir ^dcrfin^ldene: ^w?«V.fe«S. ' Pr.opheuet.ck, maer het tweede Gefcluedkundig i,.S
K' wdl^erTe^S^che'^ \\%££%$>£%g& %Z §' lf}\.V^yt^k^ 'SSJSStiP* «r^ening toc Ka, I. B. De befchryvt de Heer,ykheid der Kerke
fpreekt het W,eJuit over alle werkers der ongerechtigheid Kap. V. D DeVrA fthildeïr'hLr Kon ngrvk Jin aZ m i ,V« U°", ? r,u^" Me„ss1/1S ,K!,p- IV' a-fi C- De vertoont de ondankbaerheid va„ he: loodithe: vnlf- l \ Testament Ka, II. 1-5, wyders de oordeelen,
en Jfyriers voorfpelt, met tusfehen inmengingen elïfige zaeJn den Me^siaI%n tt ^ PapVVI- E',de,^ werdt Koning Ac „ Az' oeJd£ tegen , L"! ï, i^ï ,T Tn"1 •V"" onvruchtbaeren wynftok .. e5
' I V S A t A e 1 3' De voorzegging betreft veeierley Volkeren K p. XUI.—XXI. a. De BabylZert Kap. XIII-XIV" 1 27 » De S en e.ndelyk werdt het Koningryk van den Me» si as in deuejvs luifter Vaeteekénd K \'i V P' * dC tot8ev,,len der ^"e"
J E S A I A S. <; „as„ Kap. XVIH-XX. G. Weder dc Bahyloniers Kap. XXI. 1-10. H. De Edomiun Kap XXI. 11 - ia1 i "7^ a'Jk,?, Kan vyi k p' 'xlv' 28"3^ Q« 0e ^»«««» Ka, XV.-XVI. D- De kap. XVII ,1 , ^Trl' j «, • „ ^ „
3. De ^ Voorzegging betreft deels de deels Hei£nen Kap. XXH ^XXXV rfleitt wor^B ° ^ 1 ' " 13" l?' 3' K De 4*®mrt Ka, XVII. 4.14. F. il/oo™ en £^re-
t i^Srbe'ooVdttPXXx" & Sgnj C- Over het geheele W Kap,XXIV.-XXIX. D. Over de afvallige Jooden, die hulp „„„gen zoeken h. . * ,
II. Het ria d3 faG^f^, verhaelende eenige aenmerkelyke g^^fet tèn ^dVvan^ning* S S^ï!» ^ K'p' XXXUI' C' In de «W«l der Kerke vft ^ ^ l'f Svl^^r^ v^ef Kap XXXIV XXXV '"•r»e van' Ifet^f «SSS, 'eS° Vv^ BTbef^elfwerd^K"^ X^V^' ^ DT^T^e Et^XVl Messias Kap, XL.-XLI. 3. De tweede vertoont het onwaerdig sed„g der ^den o„ t 7 2 XXXIV.-XXXV.
De Messias werdt in zyn Propheiiesch ampt afgefchilderrKa XUX. B Byzonder zo als hy^Se \oodt« OveTLn oSov Be&nï over hunne geveinsdheid en hardnekkigheid Kap. XLVIII, De rief^'hl den ï , ,T ? ^W**' te?Vy' t£Vens de Selukl!ige aftand
Euangelium zouden aengebooden worden, zo aen den Jooden Kap. LlV^—L X als aen den llulnen kZI' \ v ï w«l r«L.^tlraffen, «oude Kap. L.-Lll. C. Het lyden vin den Messias werdt Kap 1m berèh^ , A Zy" rKe.rJk ten onderwerpe Kap. XLIX.—LXI. a.
„ in de"verwerping der fooden Kap. LXV.-LXVI. p ■ ' MA' «* aen m lUU,n,a Kap' LX' De y^ ^"-«^» verklaert de natuur van Mbssia» Koningryk Ka, LX1.-LXIV. V iJetu Leerml, 1 ' m h v<?°rfpeM i,oe de vruchten van dat lyden door hst
^ -' ^ . * ^laeste Lcerreeden is eene billykmg van Gods weegen, welke hy houden zoude r De inhoud van Jeremias Godfpraek, is deels Leer/leJlig, deels Prophetiesch
dSdS?&| Kw7S * J°oto' "° h00^n !«« % Wvert zich daerom, om de Jooden tot boete en bekeeringB£n te maeiIlu ea 2ya verm,e . „. ,
KtfH=uk^^ - —a- ^- ^ „er vee, venBoo^
Het Boek van Jeremias behelst. ïzu' 01 wl* anaers ae verzaemelaer van Jbrbmias Leerredenen u,ag geweest zyn, naderhand bygevoegd. waeren,
I De Inleiding in welke de gefchiedenis van 's mans aenftelling tot de Prophetifcbe bediening verhaeld wordt Kap I.
^ tïij^^^n^T™' V00rZegS",gen e" ^"«verhaele,,, «„ welkegdee,s de $den betreffen Ka, II.-XLV. X deels de Heidenen Ka, XLVI.-U. A. Verfcheidene Leerredenen tot dat volk ingericht, vermengd met ppniirp trefchiedlrnint;.,. -u.m» j ,c 1 1, u 1. 1 " j
l.aaaanaa < S^&wW^ w,„r.M,«, TO „
L. Hy verhaelt zyn wedervaeren met den valfcben Propheet Hanania Kan XXVIII „kLede t,„fh„ ^„.„."i"6! f^u^ X V ? , , ,zo."dei] geyoerd worden , en anderen te Jerufalem blwen K nTxlV I! i„ , p ■ ten ltryde bwaefen. G. De Propheet preedikt ten Hove Kap.
E ze c hie l propheteerde onder de Jooden, toen zy in Babel gevangen waeren 7v„ boek l.edaet • ■ - • * * " "ten "y met ee" ernfhe gebcd tot God beiiuit, om genaede en verlosfing5 Kap. V.
f deels in voorzeggingen, welke op den U e s s ,'a s en zyn gSÏKföfflnea?' ' d£6lS U vem««wscn tot bekeer.ng, aen den hardnekkigen Jooden; deels in bemoedigingen aen den godvruchtigen, do „ k^,
H« Boek van Ezei.hiel kan men zeer gevoegïyk in deelen onderfcheiden «en utn. goowruqntigen, dPjr ^ngenaqme belovten , van eens in hun Vaderland te zullen wederkeeren; E Z E C H I E l, ] li. H« ^/4'vertt H 1^^^^^ ^rl^ XM^r..^ Ledige ft ,tT h
I Kr1" f" ï/'l rdt v^fcbeidene voorae^igen fwïkf ^nfche-Vott beïeffe'n' Kap.'' xlV-Sx!?" h"nne Wdmgingen, welke, in de Babylonifche gevangenis, zouden voltooid worde» Kap- IV -XXfV
« I IV. In het vier* deel ontmoet men troostryke belovten omtrent de herfteilinu van h,-r r.,„.„1" . a, i **-»lI- ö b "uc"cn naP' lv' A*.IV.
V In het vyf,ie deel voorfpelt de vervolgden ^^^^Sf^^l^^^ Ma\T^Z mviH * \l£k ™ ** ^ ^ ^ude ««brengen Kap. XXXHI.-XXXVII.
L VI. Het zesde deel levert eene afteekenmg op van het nieuw geestelyk Jerufalem Kap. XL.—XLVÜI. s & -P- XaaVIII. XXXIX. & r
r Daniël heeft zyn boek, in de gevangenis van Babel, gefchreeven Het eerftp HpcI ;« „pivi,;„,n„, a- , , , , ,
D A N I E L. J door den Prophetifchen Geest, zyn bekend gemaekt. 8 cnreeven. Het eeilte deel is gefch.edkundig, en behelst een verhael van de grootfte diensten, welke dees uitmuntende man aen den Ton*» u
< I. Het eerste deel v^n DanihlS Boek is G.efchiedkundig Kap. I.—vj. behelzende een verhiel der !ot'>pv»ll A P h„r ' " ^ ™ ^ J°°den bew^
lil. Het ander deel is Prophetiesch, behelzende d* 8««^n, w%te d a^ - ^ ' , „ g ' we,ke he=>.
„ tJ iJELZA^ar Ka, VIL—VIII. 1. Onder Darius den Müder Kap. lx. j. Onder Cïrus Ka„ x!.V,, 3- Onder Be lz az ar Kap. V. 3. Onder Darius den Mede r Kap. VI
Hoseas leevde in eene zeer bedorven eeuw; zyn Boek beftaiet daerom hoofdzaelrMvV m . - _ Jt ^ • * " p' X- XI1' *vap. vi.
f zeegeningen va» den Messias. 1 a" daerom "oofdzaekelyk, u,t ernftige beftrafflngen en gemoedelyke vermaeninge», welke naeder afgedrongen worden -o met bedr*;™,,
H O S E A S. \ De relenvoeringen van Hosbas zyn tweederley of aengearongen ^vorden, .0 met bedreigingen Van geduchte oordeelen, als met bemoedigende toezeggingen, vooral omtrent de koom,t « „
j l Z'nbeeldige, 0111 dc ondankbaerheid en trouwloosheid van Israël afteteekenen k'an 1 it t,t r zoomst en de
! II. Eigenlyke, beftaende In beftrafflngen Kap. IV 3 i„ bcdre ginaen ?,„ v P.' ï' "' of
V» Kap. VIII.-X. %. In bemoedigende belovten Rap. fi.-XW. 8 6 ^ V" J' l" vein,ae>'»,gcn Kap. VI. In vertoogen tegen de geveinsdheid in de bekeering Kap. VIL ft In eene verdeedigin* d,, n a , , ve . .
^ . 1 n "uc veraeeaigmg der Goddelyke rechtvaerdigheid, m het firaffen van zulk een onbuLs7aem v^iv .u
JOEL. S Toen joel propheteerde, werdt het Joodfche volk door eenen akelir/en 1 , 8 ue"v ' ""UIt een onbuigzaem volk, als Urael w»a
tl. Het eerste deel behelst ernftige vermaeningen tHekeaSSie Kap I — k« II * ƒ■ gfruk! ;rhy da^om zyne Landgenootcn tot bekeering te beweegen, als het eenigfte middel om d> , ., ,
keerde KaP. I. KaP. 1». v. U, In het tweed. Deel worden deeze vermaeningen, door belovten, ud&^^uS^^ ^^^«^5.-.™



O s
BYBEL
|fORD T VERDEJLD IN
r HISTORISCHE I ' SCHRIVTEN.
LEERSCHRIVTEN.
[ . . ' ■
PROPHETISCH ; BOEK.
het
-KI tSr-V W E
TESTAMENT.
EUANGELIEN | van
j
D s
HANDELINGEN.
der apostelen.
r brieven
van paulus. aen
VAN ANDERE _A PASTELEN.
I" openbaering. I
r- Am os keert zyne Prophecy voornsemenlyk ingericht tegen het Koningryk der X Stammen, het welk in zyuea tyd, «mier Koning Jürob oam II. in eenen bindenden ftaet was, terwvl de onderdaenen,onder het genot van deezen voorlnoed tot zorgeloosheid, en allerlei boosheeden, vervielen.
A M O S. i{. Eerst voorfpelt Awos Gods geduchte oordeelen over verfcheidene Heidenfche Volkeren, die Israël vywdlg waeren Kap. I. Kap. II. 3. II. Wyders Iiefiraft hy, niet alleen juda Kap. 11. 4 - 5, maer ook gansch Israël. over de' fchroomlyklle ondankbaerheid Kap. U. 6. Kap. VI. III. Vervolgens
<- bedreigt hy hun Gods rechtvaerdige ftraffen Kap. VII IX. 10. IV. tmdeiyk wordt de,ganiche prophecy, met troostryke toezeggingen, béflooten Kap. IX. 11-15.
fi £ A D I A S Het llorte Boek van O bad ja, behelst eene voorzegging, dat het volk der Edomieten van alle deszelvs voorrechten zoude ontzet, en op het diepst verneederd worden. Het behelst I. Eene bedreiging tegen de Edomieten vs. i-ió". II. Eene Euanaelifche belovte, 6tntreBt3nctt ^Koningryk van den Me s-
j ' £sias vs. 17-21.
r Het Boek van J0na is, ten grootften deele ,gefchkdkundig; hy verheelt 'er in, hoe hy van God naer Ninive, de hoefdftad van Asfyrien, gezonden zy, om aldaer bekeering te prediken; hoe hy dit bevel eerst wederftaen, maer naderhand gehoorzaamt, hebbe , met dat gevolg, dat zyne predikin« eene
{ openbaere verneedering te weeg bracht. Hy is tweemaei van God geroepen, om te Ninive bekeering te prediken. 0 J O n A. j I. De eerste roeping vinden wy Kap. I. II. Het Goddelyk bevel Kap. I. 1, a. 3. Üe ongehuorzaeraheid aen dit bevel Kap. I. 3. J. Tot zyne frraf werdt de vluchtende Jonas, ter gelegenheid van eenen ftorm, door de Scheepslieden in Zee geworpen, en door eenen grooten viisch ingeflekt Kap. I. a- 17
i *). Dan Jonas, die in de ingewanden van den visch gefmoord was, werdt, na drie daegen. door de Goddelyke kracht, opgewekt, en door den visch aen het drooge uitgelpoogen Kap. H. '
[_1I. De tweede roeping werdt door den Propheet gehoorzaemd Kap, UI. 1-4 met dat gevolg dat de Ninivieten zich voor God verootmoedigen Kap. UI. 5- 10. maer Jonas was er verdrietig over, dat het oordeel, het welk hy bedreigt had, om deeze verootmoediging niet werd ter uitvoer gebracht Kap, IV.
_ Micha voorfpelt aen beide Koningryken, zo aen dat der X Stammen, als van Juda , den gehcelcn ondergang , door de Asfyriers en Chaldeers , ter oorzaeke van de algemeene boosheeden, terwvl by de ■weinige oprechten welke nog overgebleeven waeren, niet troostryke belovten, bemoedigt zo van de M I C H A. j verlosfing uit de aenftaende gevangenis, als van de eeuwige verlosfing, welke de Messias zoude te weeg brengen. — Zyn Boek beftaet uit 5 Leerredenen. 1. Eene beflraffing der ftraellerën, over hunne hoogstgaende boosheeden Kap. 1. s. Eene bedreiging van geduchte oordeelen, zo aen hec
cvolk in het gemeen Kap. II, als aen de Vorsten en valfche Propheeten in het byzonder Kap. III. 3. Eene belovte, nopens den voorfpoed van Messias Koningryk Kap. IV, V. 4. Een twistgeding van den Heek met zyn 'volk Israël Kap. VI. 5. Eene bemoediging aen den oprechten van batte Kap. VII. NAHUM. <5 N ahum voorfpelt twee zaeken. 1. Den ondergang der Asfytiers Kap. I. 2. Der Niniviten Kap. II, III. omdat de bekeering, welke op J0nas prediking volgde, van eenen zeer korten duur geweest was.
HABAKUK S Haeakuk voorzegt, hoe de Heer zich van de Chaldeers bedienen zoude, om de godlooze Jooden te ftraffen, als meede hoe de Chaldeers, naderhand, om hunne trotsheid, door de Meden en Perfen zouden geftraft worden. — I. Bedreigt hy den Jooden, dat God hunne boosheid eerlang, door • ^de Chaldeers, ftraffen zoude Kap.I. 2. Hy bemoedigt de oprechten uit s' Heeren naem Kap. li. 3. En belluit zyn boek mee een ootmoedig gebed, in dichtmaet Kap. III. ' t>>
c' ZephanJa oedreigt al mede de gevangelyke wegvoering naer Babel, aen den onhekeerlyken Jooden, welke bedreiging, met vermaeningen en belovten, gepaert gaet. — De Propheet I. Stelt den Jooden een ontzachgelyk oordeel voor, het welk zy, 'in geval van onbekeerlykheid, te wachten hadden
ZEPHANJA. Oen fpoort hen daerom tot boetvaerdigheid aen Kap. I. Kip. II. 3. H. Hy bemoedigt hen met beiovfen, dat de H eer hunne vyanden dempen zoude, zo zy zich bekeerden Kap. II. 4 -15! III. Wyders verwyt hy, den inwooneren van Jerufalem in het byzonder, hunne gruwelen Kap. III. 1.8. IV. Einde *
'Jyk wordt dit ganfche boek, béflooten met een aengenaeme afteekeriing van Messias Koningryk Kap. 111- y-20.
HAGGAI. ^ Haocai fpoorc de Jooden, die uit Babel waeren wedergekeerd, eniftig aen tot yver, in het herbouwen van den Tempel. —— Men kan dit Boek, naer de vier gezichten, onderfcheiden I. Het eerste Kap. I. II. Het tweede Kap. IL 1-10. III. Uet derde Kap. II. n-ao. IV. Httyierde Kap. II. 21 -tA. ZacharIAS Godfpraek Hemt, ten aanzien van den hoofdzaekelyken inhoud, met die van Haggai, volleedig overeen; hy voegt 'er evenwel verfcheidene Prophecyen van verder uitzicht by, welke, eerst met en na de koomst van den m'essias, zouden vervuld worden. ZACHARIAS. Het eerfte Deel behelst eene vermaening tot bekeering Kap. I. 1-6. II. Hec tweede, eene voorzegging van de wegen, welke God met zya volk zoude inllaen, onder verfcheidene Zinheeldige vertooniiigen vodrgefteld Kap. I. 7,—.Kap. VI. HL Hat derde eene onderrechting omtrent het waere Vasten
1 Kap. VII. IV. Het vierde eene vermaening tot bekeering Kap. VUL V. Eene bemoediging aen den Jooden tegen de vrees vosr de omliggende Volkeren Kap. IX. VI. Het laeste eene befchryving van den voorfpoed der Euangeiie-Kerk Kap. X.-.XIV. MALEACHIA3. S Maleachias , de laetfte der Propheeten, verkeerde onder de Jonden, na hunne wederkcering uit Babel; hy beftraft dat volk over veelerlei zoort van boosheeden, en voorfpelt hun eenen geheelen ondergang, in geval zy zich niet bekeerden.
I In de Prophecy van Maleacih vinden wy, I. Eene aendocnlyke klacht over de boosheeden, welke onder Israël gepleegd worden. Zo van de Priesteren Kap. L—II. iel. 3; Als v,m het Volk Kap. II. 11-17. li.' Eene belovte nopens de koomst van den Messias cn zynen Voorlooper Kap. III. IV.
r Het Euangelium van Ma ttheus behelst een uitvoerig verhael van Jesus daeden en lotgevallen.—Hy onderfcheidt den gcheelen levensloop van Je sus, in diie hoofddeelen: zyne geboorte, zyne openbaere bediening, zyn dood, met de daerop volgende verhooging. Hy bindt zich niet aen de
orde van den tyd, maer voegt doorgaends de zaeken van dezelvde zoort te zaemen, fchoon zy, op zeer verfchillende tyden, zyn voorgevallen. De reden van die handelwys is deeze, dat hy niet zo zeer voorneemeas was 'eene levcnsbefchryving te geven van denj Stichter des Christendoms als wel, uit eenige merkwaerdige byzonderheeden in zyne lear, daeden en lotgevallen, te betoogen , dat by de waere en lang beloovde Mesfias zy. — Dit Euangelie beftaet uit 111 Hoofddeelen:
I. In het eerste wordt de geboorte van Christus verhaeld, met eenige merkwaerdige oroftandigheeden. welke daerby hebben plaets gehad Kap. I. en II.
II. Het tweede behelst zyne verrichtingen, in zyne openbaere bediening, ais Leeraar en Verlosïet van Israël Kap. III—XXV. Na de voorbereidfelen tot Jesus openbaere bediening, zo door de prediking van Johannes Knp. III. 1-12. Als door zynen Doop en Verzoeking in de Woestvne Kan III. 13.—IV. 11. Volgt hy de orde der Paeschfeesten, welks Christus heeft bygewoont. s au.
'ii. Van het eerste tot-bet tweede Paescuïeisst, heeft Jesus vier perlbonen tot zynen Difclpelen geroepen, en zyne prediking begonnen Kap. IV. 12—25.
3. Jesus verrichtingen van het tweede tot het derde PaeschTFEest vinden wy uitvoeriger befebreeven Kap. V.—XIV. A. Voor de uitzending der Apostelen Mn?. V.— IX, a. Hy hicldt eene uitmuntende Leerreeden op eenen Berg, doorgaends genaemd de Berg ■ Predikatie Kap. V. .VII. b. Na
m A tth v'it S ■{ net uitlPrceken Yj"1 deeze Leerreeden deedt by verfcheidene wonderen Kap. VUL c. Over de Zee gevaeren zynde, deedc hy veelerlei wonderen in en by Capernauin , en op zyne omreis door Galilea Kap. IX. B. De uitzending der Apostelen, om het Euangelie in het Joodfche land te prediken
M a 1 1 n 1» u -s vinden wy Kap. X. C. Jesus prediking en wonderen, geduurende de afweczenheid Zyner Apostelen, zo in Galilea Kap. XI, XII. als aen de Zee en te Nazareth Kap. XIII., met dat gevolg, dat het gerucht van zyne verrichtingen aen hetiHov van Koning Hcrodes kwam Kap. XIV. i-i2, ft Na de
wederkoomst der Apostelen deedt hy nog eenige wonderwerken in de Woestyne, op de Zee, en in Genncznretli Kap. XIV. ïS-36. " .3. Jesus daeden van het tierde Paeschpeest tot aen zyne laeste reis mar Jerufalem Kap. XV.—XVIII. A. Voor zyn Verheètiyking op den Berg deedt hy nog verfcheidene wonderen, en fprak veelerlei leeringen Kap. XV., XVI. B. De Verheerlykmg zelve Kap. XVII. 1 --13. C. Tiet voorgevallene
na die Verheerlykmg Kap. XVII. 14.—XVIII. - , 6
% | k sus verrichtingen na den aenvang zyner laeste reis naer Jerufalem tot twee datgen voor het Pafcha Kap. XIX.—XXV. A. Op die reis gav hy zynen Apostelen, als meede aen eenen werkheiligen Jungeling, nuttige onderrechtingen Kap. XIX. 1. —XX. 16. Hy voorfpelt zyn lyden Kap. XX. 17-10 Hy beantwoordde de vraag der moeder van Zebedeus zoonen Kap. XX. 20-28., en genas twee blinden by Jericho Kap. XX. 29-34. B- zvn intreede binnen Jerutalem Kap. XXI. 1-22. C. Hy leerde in den Tempel, beantwoordde de ftrikvraegen der Wetgeleerden, en wacrfchuuvvde zyne Apostelen tegen de geveinsdheid dei- Pharizeen Kap, XXI. 23. — XXIII. D, By den uitgang uit den Tempel voorfpelt hy deszelvs verwoesting, den ondergang van Jerufalem, en de lotgevallen der Kerke tot aen den laesten oordeelsdag Kap. XXIV., XXV. MII. Het derde dee! bevat een uitvoerig bericht van het laeste Lyden van Jesus en van zynen Kruisdood Kap. XXVI., XXVII. en zyne daerop gevolgde verhooging Kap. XXVUI. - -
. Mar cds bedoelde het zelvde oogmerk, als Mattheus. Zjn fchryvfiyl is ongemeen kort en zaekryk. — Evenwel verhaelt hy zeekere byzonderheeden, welke, noch by Mattheus, noch by eenigen anderen Euangelist, te vinden zyn. ■ Wy ontmoeten 'er in
I t. Een belicht van zaeken, welke Jesus openbaere bediening zyn voor afgegaen, beftaende voornaermyk in zynen Doop door Joannes, en zyne verzoeking door den Duivel in de Woestyne Kap. I. i-i>. MARC U S. S H. Hierop aeüvaerdde hy het Leeraeraropr, kerende ^. alleen in eigen perfoon Kap. I. 14. — III. 6. 3- Hy verkoos zyne Apostelen Kap. III. 7. — V!. 6. J. Deeze zondt hy twee aan twee uit, om , in het Joodfche land, te prediken Kap. VI. 7->$o. 1. Na de wederkomst der Apostelen, was hy
\ van deeze Volgelingen vergezeld, in het prediken en doen van wonderen Kap. VI. 31, — VIII. 2.6. uyzonder in Galilea Kap. VIII. 27. — IX. 50. ,1. Uit (ialilea begav hv zich naer jeiufalem , alwaer hv des da'eas in den Tempel leerde , en zieh des nachts te Bethanien ophielde Kap. X XDU
[JU. Het lyden van Chkist us , zyn dood en opftanding vinden wy Kap. XIV—XVI. J 1 e
f- Het Euangelium van Lucas is, wat de hoofdzaek, aengaet, gelyk aen die der andere Euangelisten. Het behelst meede eer>c gefchiedenis van Jesus leeven , daeden en lotgevallen. Hy bad het zelve eerst opgefteld, ten dienste van eenen Thcophilus. . Hy behandelt over het algemeen de
I zaeken in die orde, m welke zy gebeurd zyn. De zaeken, welke, door de twee voorige Euangelisten, breedfpraekig befchreeven waeren, gaet hy of geheel met ftilzwygen voorby, of hy roert dezelve maer met een kort woord aen terwyl hy zich aen den anderen kant beezig houdt, met het veihaelen
\ van veele merkwaerdige byzonderheeden, welke, door de twee voorige Euangelisten, of in het geheel niet, of zeer kortelyk, waeren aengeteekend. Behalven de Voorreden Kap. I. 1-4. vinden wy hier'een Historisch verhael I I. Der geboorte van Johannes, den Voorlooper van den Mesfias, en van Jesus koomst in de waereld Kap. I. 5. — II. LUCAS. «| I(> van het geen Jes us, na zyne inhuldiging tot zyne openbaere bediening Kap. IH. — IV. 13. verricht heeft N\ ia Galilea Kap. IV. 14. — VII. 10. 3. Op zyne reize door het Joodfche land Kap. VII. 11. — VIII. 3. !• Nadat by van die reis in Galilea was te rug gekeerd Kan. VIII. a — IX co "J. Daerna deedt Jelus nog drie reizen van Galilea natr Jerufalem , A. de eerste vmcfcn wy Kan. IX. 51. —XUL ai. B. de tweede Kap. XIII. 22. — XVU. JOi C, de derde Kap. XVII. 11 — XfL 3 1 III. Voor de derdemael te Jerufalem gekoomen zynde, werdt hy aldaer gekruicigd Kap. XXII., XX1I1. ^1V. Eindelyk voigt er een verhael van Jesus Opftanding Kap. XXIV.
f Johannes fchreev zyn Euangelium, met een cweelèfedig oogmerk, nier Elleen om verfcheidene merkwaerdige zaeken aen te vullen, welke, door de andere Euangelisten, of in 't geheel niet, of Hechts zeer kortelyk, waeren aengeteekend, maer voornaemelyk, om te betoogen, dat Ie sus Christus
I waeraen tig God zy, en dat hy de menlchelyke natuur, met in fchyn, maer indedaed ,.had aengenoomen, welke gewichtige ftukken, reeds in zynen tyd, door zommi&e dwaelgeesten, begonnen ontkend e worden. I Na de Inleiding Ksp. f> l-l3. en het getuigenis, het weik Joannbs de Dooper van JejUS heeft afgelegc Kap. i. 19-37 voigt een verhael \ 1
J L Van Jesus verrichtingen Kap. I. 38. — XII. «• Hy koos eenige Difcipelen Kap. I. 38-52. 3; Hy leerde en verrichtte wonderen, A. ia Galilea Kap. II. i—12. B. te Jerufalem Kap. II. 13.—III. ar. C. in Samaria Kap. IV. 1-1.0, D. in Galilea Kap. IV. 43-54. E. weder binnen Terufalem JOHANNES. S Kap. V. F. te Capernauin en daeromtrent Kap. Vl. C. weder te Jerufalem Kap. Vfl.—X. a. op het Loovhuttenfeest Kap. VII.—X. 21. b. op het Feest der vernieuwing van den Tempel Kap. 'x. 22-42. H. te Bethanien, alwaer hy Lazarus opwekte Kap. XL 1. —XII. II. 1. te lerufalem bv zvne • | ' openbaere intreede k«p. XU. 12-50. j j s j«>-
| II. Van "Jesus lyden Kap. XIII.-—X1X. K. de Voorbereiding tot dit lyden, beftaende ia uitvoerige reden voeringen, zo over den Paeschmaeltyd Kap. XIII., XIV., als na denzclven Kap. XV.— XVli, 3. Het lyden zelve Kap. XVIII., 'XIX. (_111. Van Jesus opftanding en veelvuldige verfchyningen na dezelve Kap. XX., XXI.
- De Handelingen der Apostelen zyn rdeede door Lucas opgefteld. Dit boek geevt een uitvoerig bericht van de daeden en verrichtingen der Apostelen, in het grondvesten en uitbreiden vaa het Christendom, als meede van hunne lotgevallen en den uitflag hunner poogingen. ~_ Men vindt 'er [evenwel het leven
en de daeden van alle de Apostelen niet m befchreeven, hy bepaelt zich voornaemelyk tot Petrus en Paulus, en nog wel allermeest tot den laetsten , omdat hy meerendeels ooggetuige geweest was van Paulus daeden en lotgevallen. '
I. Het eerste Deel behelst te voorbereidfelen tot de Grondvesting van Christus Koningryk, beü.iCHde iii drie ftukken. K. De Hemelvaert van Christus Kap. I, t-fU 3. De verkiezing van eenen nieuwen Apostel, in de plaets van Judas Kap. I. li-26. j. De toerusting der Apostelen met de buitengewoone gaeven van den Heiligen Geest Kap. IL i-I3« >
II, Hierop volgt de Grondvesting van C h ri st us Koningryk zelve Kap. II. 14. — XXVIII.
N. Te Jerufalem Kap. II. 14. —VIL Dit gelcluedde■ A. door de Pinxterpreek van petrus kap. IU 14-47. B. Door de wortderdaedipe geneezing van eeneu kreupelen Ksp. HL, IV. C. Door de merkwaerdige ftrafoeffeninge over efnanlat en Sapphira Kap. V. D. Door het getuigenis en den marteldood van Stephanus Kap. VI..VH '\ 3. Door geheel Judta en Samaria Kap. V1U—-au. hier ontmoeten wy A. de bekeering van de Samariteenen en den Kamerling van Candace Kap. VIII. R. De roeping van Paulus tot het Apostelampt Kap. IX. C üe bekeering van den Hoofdman Cornelius Kap. X., XI. 1*18. D. De Richting der Gemeinte te Antiochkn j Kap. XI. 19-30- E- De. vervolging der Gemeinte te Jerulalem, alwaer Jacobus den marteldood ltervt, en Petrus gevangen genoomen, maer Wonderdaedig geilaekt werdt Kap. XU.
1 -3. Onder de Heidenen Kap. XIII—XXVIII. Hier ontmoeten W A. de gebeurtenisfen , welke i,y cn. op de reizen van Paulus zyn voorgevallen Kap. XUI—XXI. 20. s. op zyne ieis van Antiociun, door Klein Azia, met Baknabas Kap. XIII., XIV. b. van Antiochien naer Jerufalem Kap. XV. 1-35. c. daor Maccdonien en Griekenland en weder ie rug naer Anttochfen Kap» XV. 36. -—AVJII. as. d. van AntioeJilen ntftt Jiphefen en Jerufalem Kap. XVUL 23.— XXI. 26. B. De gebeurtenisfen, welke geduurende de gevangenis van Paulus zyn voorgevallen Kap. XXI. 27. —Kap. XXVIII. a. te Jerufalem gevangen genoomen , verantwoordt hy zich voor den Roaieinfchen Overlten Kap. 'XXK 27-40. voor het voik Kap. XXII. voor den Topdlchen Raed Kap. XXIII. i"n. ■ b. Naer Cafareen overgebracht, verantwoordt hy zich voor Felix Kap. XXIII. 12. — XXIV. voor Festus Kap. XXV. 1-12. voor Festus en Acripra beide Kap. XXV. 13. — XXVI. c. Varvolaena
L werdt hy naer Rome overgebracht, alwaer by zich verantwoordde Kap. XXVIt.—-XXVIH. 15. en bet Euangelium predikte Kap. XXVUIi ié^i. . ", «voigtui
fin den briev aen den Romeinen, verklaert Paulus den weg tier Verzoening aïhwdilidelykst, bewyzende, dat de dood van Jesus alleen de eenige grondflag zy, op welke wy by God genaede vinden kunnen, zonder dat onze goede werken eenigzins in aenmerking koomen kunnen. Na de Inleiding, Kap. h **-l5« volgt het lichaem van den briev Kap. I. 16. — XV. 13. beilaende uit twee deelen , het leerhllige Kap. I. 16 XI. en het beoefenende Kap. XII.— XV. 13. waerop de geheele briev , wst eenige byzonderheeden en groetenisfen , béflooten wordt. Kap. XV. 14. —,XVI. I. Het Leerjlelhg Deel beltaet: m een «itvoerig vertoog over de leer der rechtvaerSgisg, welk- voorgefteld-wordt Kap. I. 16, 17. en daerna uitvoerig.bevestigd Kap. I. 18. — XI. De Apostel houdt deeze orde j*. betoogt hy, dat niemand der menfchen de rechtvaerdigheid by zich zeiven vinden kan - « 1 naerdien alle menichen, niet alleen as Heidenen Kap. I. 18-32. maer ook de Jooden Kap. li. 1. — III. 20. voor God verdoemlyk zyn. 3. Wyders verklaert hy op het allêrduidelykst, boe een Zondaer door het geloov in Christus gerechtvaerdigd worde; tevens aantoouende, dat deeze leer, door het f AG MEIHEN. "} getuigenis der Wet, bevestigd worde Kap. III. 21. — IV. J. Daerop draegt by de gezeegende gevolgen der rechtvaerdigbig voor, beftiehde A. in den vreede met God Kap. V. B. in de bevryding van de heerfchappy der zónden Kap. VI., vil. C in het ontflag van vloek en verdoemenis I Kap. VIII. D. eindelyk klimt by op tot de oorzaek der genade , Gods vrymachtige verkiezing Kap. IX—XI. «"uran I IL In Ut tweede of betrachtende Deel wordt N. de algemeene plicht van Godzaeligheid aengepreezen Kap. XII. 1,2. 3. daerna worden de plichten voorgefteld, welke de Romeinen als Christenen te betrachten hadden Kap. XII. 3-21- 3- Wyders de zulke, welke zy als onderdaenen, omtrent hunne OverL heeden en omtrent malkanderen moesten waerneemen Kap. XIII. T. eindeiyk wordt 'er een vertoog bygevoegd over de onverfchillige dingen Kap. XIV. 1. XV. 13.
Aan den CorinthereN fchreev Paulus twee brieven na den anderen. De aenleiding tot den eersten was gelegen , in de twisten en verdeeldbeeder,, welke 'er, in de Gemeinte van Corinthus , ontftaen waeren. — De aenzienlykft» leden der Gemeinte hadden drie mannen, naer Paulus gezonden
om hem raed te pleegen, over de zaeker», welke met veel heevigheidI betwist werden. in de 6 eerste Kapittelen, houdt hy zich beezig, om de Christenen tot eeniaheid te beweegen; in de overige beantwoordt hy de hem voorgefteide Vraegen. — De tweede Briev aen den Corintheren is, een'iae- ra
I den eersten , gelchrecven. ' ■ Hy houdt zich m denzclven beezig, deels met eenige zaeken, over welke hy in den voorigen gehandeld had, naeder op te helderen . deels 0111 de Christenen aentefpooren , tot mededeelzaemheid aan hunnen verarmden broederen in Judea. ' '
| I. Behalven de voorreeden Kap. I. 1-9., en het belluit Kap. XVI. 13-24. beftaet bet lichaem van den eersten Briev uit twee voornaeme deelen, n. liet eerste is biftrafende Kap. I. 10. — Vf. A. Over de twisten en verdeeldheeden Kap. I. lo. — IV. B. over 'de ergernis gegeeven door een bloedfchanCORINTHEN. ■< '!iS Huwelyk_ Kap. \. C. over he.r. de recht gaen by de Heidenen Kap. VI. 1-12. d. over de hoercry Kap. VI. 13-20. 3. Het tweede deel is ondermsend, behelzende de beantwoording der volgende vraegen A. of een Christen zich van een ongeloovig Echtgenoot fcheiden mocht Kap. VIL B. of men | van het atgoden otter ceten mocht Kap. VIII, IX, X. C. or de vrouwen , zonder dektél.den Godsdienst mochten bywoonen Kap. XI. 1-16. D. hoe men het Avondmael en de lievdemaeltydcn vieren nioest Kap. XI. 17^34. E. welk gebruik men van de gecstelyke gaeven maeken moest Kap. Xll-XIV. F. of'er j eene opftanding weezen zoude Kap, XV. G. hoe men moet handelen by het verzaemelen der aelmoeslën Kap. XVli.1-12. • J II. De tweede behelst, behalven het opfchrivt Kap. I. 1, 5., en het belluit Kap. XIII. u-13. vyf hoofddeelen R* het' eerste' vervat zeekere aentnerkingen. om de beweegingen, welke de eerste Briev veroorzaekt had, te doen bedacren Kap. I. 3. —u' 3- Het tweede eene verdeediging van de leer des Euan. (_ geliums, tegen Joodsgezinde Leeraeren Kap. HL, Fv , V. 3. het derde eenige vermaeningen tot Godzaeligheid Kap. VL, VIL 1. het vierde is betrekkelyk tot de aelmoesfen Kap. VIII., IX. tl. in „et vyfde verdeedigt Paulus zyn gedrag ais Apostel Kap. X. —XUI. 10. In den Briev aan de Gemeintens in Galatien, bewyst de Apostel, eerst zyne Goddelyke zending, on daerna dat de befnydenis, en andere plechtigheeden van den Mofaifchen Godsdienst, nu hadden „jtgediend. GAT ATEN 5 Na de voorreeden Kap. I. 1-5, volgt het lichaam van den Briev zeiven , beitsende iD twee deelen, I. in het leerjlellig deel bewyst Paulus N. zyn Apostoliesch gezach tegen eenige valfche i^craercn Kap. I. 6. — II. 3. Dat de Christenen niet verplicht waeren om Mofes wet te onderhouden
. iKap> IU< ,._iv. tu 3. Wyders verniaent hy de afgedwaelde Galateren, om tot dc zuiverheid van het Euangelium weder te keeren Kap. IV. 12.—V. 12. • 11. In het betrachtend deel dringt hy op ongeveinsde Godsvrucht en broederiievde aen Kap. V. 13. — VI. 10. Het Hot Kap. VI. 10- 18.
, De Briev aen den Epheseren, behelst na het opfchrivt Kap. 1.1,2. L een zeer duidelyk voordel van de meest weezenïyke leerftukken des Christendoms, Kap. I. 3. —III. in het welk de Apostel den Christenen van Ephefen tf. de geestelyke zeegeningen herinnert, welke zy ontvangen hadden Kap. I 3-u EPHESEN. -P- Vervolgens wenscht by hun vermeerdering van genade toe Kap, I, 15-23. 3. Wyders vertoont hy hun hoe zy, uit de rampzaeiigitc elende verlost en tot een weezenlyk geluk verheeven waeren, R,p, II. 1. —III. 12. % uae dit alles bidt hy hun ftan'dvastigheid toe, iu de genade Kap. UL13-21. lLHet , ctweede deel behelst veelerlei vermaeningen Kap. IV. 1—VI. 20. fc. zo algemeene voor allerlei Christenen Kap. IV.) 1. — V. 2e. 3. als byzondere in onderlcbcidene betrekkingen Kap. V. 21. — VI. 20. op dit alles volgt het befluit Kap. VI. 21-24.
In den Briev aen den Philippensen vermaent de Apostel de Christenen, om , in weerwil van aiie vervolgingen , ftandvastig te zyn in het geloov en deszelvs belydenis , en zich door geene dwaelgeesten te laeten beweegen, om tot de afgefchafre plechtigheden van Moses wet wedertekeeren. PHILIPPENSEN. < Nae het °pl"chrivt Kap. 1. 1, 2. volgt I de voorreeden , m welke de Apostel het oogmerk van zyn fchryven voorftelt, te weeten om hen te doen toeneemeu in tte genade Kap. I. 3--11. II. Wyders bemoedigt hy de Christenen tegen hunne bekommering over zyne gevangenis Kap. I. i^-.iCi III nserna iwapent hy hen tegen de verdrukkingen aen welke zy zouden worden blootgeiteld Kap. I.27-U. IV. Veryolgeos waerfchonwt hy hen, tegen da verleiding der valfche Leeraeren Kap. III. V. Het laetfte deel behelst ondetfeheidene vermaeningen Kap. IV. 1 •- 20. Het flot beftaet in eenige groetenisfen Kap. Iv '2.1-23. In de Gemeinte te Colosse, hadden zich eenige valfche Leeraers opgedaen, van welke zommigen een;: verkeerde Wysbeaeerte, anderen de plechtigheeden van Moses wet, nog andere eenige overW-jingc van menftben. wilden invoeren; Paulus fchreev daerom deezen Briev, om de Christenen tegen
COLOSSENSEN, 2 de drogredenen van aee>e verleiders , te waepenen Het oplchnvt is vervat Kap. I. i, 2 en het flot Kap. IV. 7-18. De inhoud van den briev beftaet in drie deelen, I. Het eerfte is leerftellig, oinde Christenen in het geloov te bevestigen Kap. j. 3. — II. 7. 11. Hec tweede is eenen waerfchuuwinu te?pn
tde verleiding van valfche Leeraeren Kap. II, 8—23. III. Het derde deel is eene aenpryzing van zeedelyke plichten Kap. III. 1 IV. 6. ë ^
r Den eerflen,zen den Thessalonicensen, fchreev Paulus, om de Christenen te Thessalonica, die , door de ongelooyige Jooden, op eene geweldige wys, verdrukt werden, te bemoedigen, en hen tot ftandvastisheid In het geloov, als roede tothet yverig betrachten van Deugd en Godsvrucht, aen te TflFSSALONl- 1 'P°or,en- "■—' fJeez.e eerste Url^,v' .ln we'Ken l AtiLüs onner anderen geiprookeii had van Christus komst, o.n de waereld te oordeelen, werdt van zommigen kWalyk verfiaen, die daeruit begreepen hadden , dat deeze toekoomst van Christus kort op handen waere. — Dit bewoog den Apostel, om eenei rp NS EN « tweeden nnw te fchryven, en daerin deeze misvatting te keer tc gaen, als meede, op de betrachting der voorheen gedaene vermaeningen. van nieuws aentedringen. } '
.' I. 111 den eer'ie" N- beyvert de Apostel zich, om de Christenen in het geloov tc verfterken Kap. I. II, III". 3. Daernae vermaent hy hen tot eenen godzaeligeH wandel Kap. IV. 1.—V. 24 Daciop voigt het flot Kap. V. 25-28.
Lil. In den tweeden tf. bemoedigt Paulus hen tegen de verdrukking Kap. I. 3. Daerna beneemt hy hun de verkeerde gedachten, omtrent de nabyheid van den dag des oordeels Kap. II. X Eindelyk frmaent hy hen tot Godzaeligheid Kap. III.
r Timotheüs bad het opzicht, over de Gemeinte van Ephefus,_terwyl Paulus naer Macadonien gereisd was. — In deeze acezienlvke Gemeinte, kwamen van tyd tot tyd verfcheidene vraegen, zwael^eeden, en omltandigheeden voor, welke den Jongen Timotheüs zeer verleegen maekten. Hv oordeelde het daerom raedzaem ,den Apostel over het een en ander te fchryven, die hem den eerp' Briev tot antwoord te rug zondt, in «-eiken hy hem niet alleen , omtrent de voorgefteide zwaerigheeden , onderrichte, maer 'er ook verfcheidene aenmerkingen by voegde, om Timotheüs, tot het yverig betrachten T,,.,Tn„,. J van zynen plicut, aenteipooren. —- Den tweeden fchreev Paulus , kort voor zynen dood, in welken by Timotheüs tot zich ontbootte, om hem mondeling te onderrichten, hoe hy zich, na zynen uitgang, in iiet werk der bediening, gedraegen moest. 8 TIMOTHEÜS. < 1. in den eerften Is. beveelt de Apostel aen Iimotiieus1 tegen dc dwaelingen te waeken Kap. I. 3. te zorgen voor de goede orde in den openbaeren Godsdienst Kap. H. 1. voor het bellier der Gemeinte Kap. 111. 1. —IV. II. 1. hy leert hem, hoe hy zich, andeten ten voorbedde, gedraegen moest Kan. | IV. ia. — VI.16. n. by wys van aenhangfel beveelt by hem de ryken tegen de kracht der verzoeking ie waerfchuuwen, cn aich fcacu de Gnoftieken ie verzetten Kan VI. 1— 21
De tweede Briev behelst K. verfcheidene vermaeningen , welke betrekking hadden op het werk der bediening Kap. I. I.-1V. 8. 3. een ontbod van Paulus aen Timotheüs, om by hem te Rome te koomen Kap. IV. 0-22.
Sr„??pn0lgS?«erie^ de>e^nVilrtvrdL?Ph(',^,eiland Cret-a' °? t belanSens v»n de aldaer geplante Gemeintens te bevorderen; maer Paulus weelende, hoe onbefcbaevd de Creters waeren, en hoe zeer de leer van bet Euangelium aldaer, door verblinde Heidenen en vetftokto • T 1 T U S. ^00den^„|e',;n ' n on7-' « l ™ k-Ln r 1? a i! ' ff ,hy 3'leS m0est 'O orde bteai** » >" «He Steeden Opzieners aenitellen , valfche Leeraers te keer gaen , en menfchen van allerlei ftaet, zo door vermaeningen , als door zyn eigen voorbeeld, tot eenen Godzaehgen wandel, aenfpooren. - Het bevel ia £l. om Ouderlingen op Creta aen te ltelien Kap. I. II. Alle middelen aen te wenden, om de zeeden der Christenen te verheeteren Kap. II. 1 ui 8. III.' Zich tc verzetten tegen dc dwaelgeesten Kap. m, p-n. IV. Het (lot vervat eenige beveelen omtrent byzondere perzoonen Kap. IH. 12-15.
nut r pmotm ï„?' M^wrTS™!' MfJhe^nm"m?^E^?1US' de köeCllt van Philemon , was van zynen Heer wech geloopen, en kwam by Paulus in zyne gevangenis te Rome. Hy maekte een beftendig gebruik van Paulus onderwys, met dat gezeegend gevolg, dat hy niet alleen een oprecht he-
PHILEMON. brouw had, ovu_ de «^^J^.^»^^^^*^ "Ivs, met zyn ganfche hart, ,ot hec Chnftendom bekeerd wierdt. Om Paulus wilde den knecht van oenen Inderen niet by zich houden, zonder toeltemming van zynen Heer. Hv zondt hem daerom, met deezen briev van voorlchry ving, aen
dzynen Heer te rug, m.t veizoeK öy wilde Unesimus wederom in gunst aenneemen, onder verbintenis, dat hy Paulus de fchaede, welke Philemon, door het wechloopen van deezen knecht, mocht ^eieeden hebben, boeten en vergoeden zoude. ' b'
HEBREEN. 5" In-rdi:n ^fr^^™» *JEB f^p!Het0vlnrd^P0Ste'u''e volpnde gewichtige waerheeden: — dat Jesus Christus waerachtig God zy Kap. I. en II.; dat hy de grootfte der Propheeten zy Kap. III. 1—IV. i3.; dat hy de eenige Hoogepriester zy, die de volkoomene verzoening met God, welke door do { H EB Rtt N. i«^^»*«ioJW^^^^e«g^^^k^^1^B:^ ^JÏÏSSlL*^ W Weeggebracllt' daCn'cn '«tn/alsden zodaenigen , door het geloov moet aenneemen Kap. IV. M._X. 34.;— dat men, in de belydenis van dk geloov. m weerwil van alle"vervolgingen, ftandvastig weezen moet, èn hetzelve, in
t a r n R II «5 I v«fad\eS wordteo da? t? ISof'iTciZ^rifiït tZ'^fT'^ ^"a Kap* h 1' dat Ü ^ den Jooden» u!t alfe de xl1 Stammen, die buiten Paleftina woonden, en het Cl, riftendom omhelsd hadden. - Deeze liepen groot gevaer, aen den eeneu kant van, door valfche Leeraeren, tot die aenmerkelyke dwaeling JACOBUS. «/ verleid te worten, dat_het geloot in Christus met een ongebonden gedrag zeer wel beftaan kunne, en aen de andere zyde , van, door de verdrukkingen der ongeloovige Jooden.van bet Cl.rifter.doin te worden atgefchrikt. Het oogmerk van deezen Brief was daerom , om de Christenen , by de zuiverheid der leereT Ltegeerl^hS geen bot Te'vkiTn, Kap.Tv7- Lp. v. 12' 11 By^d^^irtan fa^rord're' *v*ltifb'Ka™ %Vt9°^1 andeKinS' 918 cea C'nisten te gedragen Kan. I. 3- om de werken niet van het geloov te fcheiden Kap. 11. 3. om niet iigtvaerdig te oordeelen Kap. UL 1. om de vleefchelyke.
f dno"r 7enverdmfkfn^ne\,ICïèTêL fC}l dedwaelgeesten van dien tyd, dia deels op de onderhouding der plechtigheden van Moses wet aendrongen , deels de verplichting tot een heilig leven verzaekten , niet van de leer des Euangeliums te laeten aftrekken , en om zich,
PETRUS. i bleeve» lS^fl^tJ^^^ S ee„' J^^^^ifi^^JSd.8'''' is' in de ^tM, van denzelfden inhoud, alleenlyk is er eene waericöouwing bygevoegd, tegen zeekere fpotteren, die de leer van Christus toekoomst ten gerichte, beichlmpten, om dat alie dingo, lh ^mltand^ bekeerde Jooden, Kap. 1. 3. vsrfcheidene daaruit afgeleide vermaningen, A. tot plichten omtrent zichzelve, Kap. I. 13,-Kap. II. ia. B. omtrent anderen, in verfchillende betrekkingen, Kap. II. n. - Kap. m. Sp C. vooial
lil. De tweede beftaet uit waerfchouwingen, ». tegen "alle'verteidfrs, Kap. I. 3. byzonder tegen de valfche Leeraaren, Kap. II. en de fpotters Kap. HL
fzic^fflen'nMrTei/wS tot lievde en i^-iiigheid, deels ernftige waerfchouwingen tegen de dwaelingen van zeekere Antichristen, die de leer der genaede misbruikten tot losbandigheid, en, om hunne wanbegrippen des te meer ingang te doen hebben,
,„„.„„,. J Hnbetd en ^ eZe 'efta,et Ult 5 Deelen h Het eerste behelst Kn kort van de !eer des E™"&*nms Kap. 1. 1. —II. 17. II. Het tweede is eene waaifchouwing tegen die Antichristen Kap. U. i^9- IU. Het derde eene vermaening tot Hei-
JOHANNES. < '%^^^{^^^^; aen eene zieker» «fSEk,Tn °P 1T de1llevde toc en 'd' geboorte uit God Kap. V. i-,5. V. In bet laatst vinden wy eenige meer byzondere vermaeningen Kap. V. 16-21. , . S
/ \ D?dZvZ lo hannes hie^ 68 ^Vfuchuge vrouw, onder de Christenen, om haer het onderfcheid tusfehen waere en valfche Leeraers te leeren kennen, opdat zy voorzichtig zoude handelen, wanneer de verleiden, die overal rond reisden, zich ook by hter vervoegden.
r \_ De derde van johannes hitidt aen eenen Oajus , eenen tyken en godvtuchtigen man, onder de Christenen. De Apostel bevaelt hem de milddaedigheid en herbergzaemheid, hy waerfchouwt hem tegen DiotrbphIs, en pryst hem Demetbius aen. * "set veiv B
l JUDA"1?. ^ Judas , de broeder van Jacobus , fchreev eenen korten briev, die zeer veel overeenkomst heeft met den tweeden van Petrus ; hy verzet zich tegen dezelvde dwaelgeesten , die eene valfche leer vöorfteWen, en een godloos leven leiden.
fdIèWtf\&A|^ ?erwlerond,^T- jESUf Cf„I$TÜS vett00ade hem' in eene Opbnbaeb.no, de dingen , welke naderhand gefchieden moeten, en gav hem bevel, om «ezelve, in dit boek, op te fchryven. Hier wordt de toeftand van Christus Kerk befchreeven van
« ïï Sto lH befchmt Johannes i' ^%%^wetoW3i5SJ^d^*LÏ Veibeefly,k-t1 JESÜ? >net zyn woord en geest, nimmermeer van zyne Kerk wyken zoude, offeboon zy,om 'de belydenis der waerheid, veel zoude moeten u.tftaen,en door, verfchillende vyanden , wrcedelyk ftoadt: verwlEdTword'o. IIV i-Vin r if Flef'd veiwondzyn. I. Het eerste gezicht verbeeldde den hiwendigen ftaet der Kerke, in zeeven brieven Kap. ]. 9.-Ut. 22. U. Het tweede fchildetde den uitwendigen ftaet der Kerke,onder de vertooning der opening van een boek met zwen »«elen Kan
UV. i-VIII. u 111. Het d.rde tekent GgdsoordeUen5aocvtr de Kerk als over haere vyanden , onder de vertooning van zeven bazuinen .welke geblaezen werden Kap. VIII. a.-Xi. 19. IV. Het vierde is eene uitvoerige befchryving va» het heest,in deszelvs opkomsten ondergang Kap. XU. tixXU, «. V? Hieropvol»heTK^^SSi 6 ïf"
TB AMSTERDAM, nv JO H ank ES ALL ART. MD CCL XX XI. " P-aaii.o .



238 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
Onze gewoone Jaertelling, geweest zy , die de Grondlegger was van dtr Jooden Godsdienst en Staetkunde. Ten overvloede
zal ik eenige getuigenisfen van Heidenfche Schryveren bybrengen , welke deeze zaek buiten alle bedenking Hellen.
josejphus haelt eenige plaetzen aen, uit manetho, cheremon, apollon i u s , l i s i m a c h u s , en andere zo Egyptifche als Grieklche Schryveren , welker fchrivten , in zynen tyd, nog voor handen waeren , maer nu verlooren zyn, in welke uitdrukkelyk gezegd wordt, dat moses de Leidsman der Jooden was , toen zy uit Egypte trokken , en de grondvester van hunne Godsdienst, (p). _- Zoortgelyke plaetfen haelt ook eusrbius aen, uit eupolemus en artapanus. (q), strabo fpreekt ook van moses, als den Wetgeever der Jooden , die den afgodsdienst verboodt , en leerde, dat 'er maer één God was. (r). justinus verhaeit ons , uit trogus pompejus , dat moses , de leidsman der Jooden, zich by den berg Sinai legerde , en aldaer den zevenden dag heiligde. (Y). — justyn de martelaer
zegt9
(p) josephus tegen appion. 1. i. §. 2ö.
C?) Pr<tp. Euang. 1. 9. c. 16 - 29,.
Cr) Ceogr. 1. 6.
CO HiK. 1. 36. C. ii.



242 OVER DE OPENBAER. DER CHRIS TEN2H
§• 217.
Deeze gewyde Boeken der jooden verdienen zeer veel opmerking , by iemand, die naer eene goddelyke openbaering zoekt.
De gcwaende openbaerincen, van welke ik tot dus ver gefprooken heb , doen aenftonds blyken , zo drae men dezelve maer eenigszins van naby befcbouwt
dat zy verdichtfelen zyn. Maer hoe
meerder aendacht men op de openbaering der jooden vestigt , hoe meer men in het vermoeden gefterkt wordt, dac hunne gewyde boeken indedaed eene van God zeiven oorfprongelyke Openbaering behelzen. Het is nu myn oogmerk niet, om den Goddelyken oorfprong van de Joodfche openbaering te betoogen. Dit zal, in het volgende vierde Boek , met opzet en uitvoerig gefchieden. Thans wil ik dezelve maer alleenlyk by voorraed befchouwd hebben, als zulke fchrivten, welke by iemand , die naer eene Goddelyke Openbaering zoekt , grootelyksch in aenmerking koomen moeten. Alleenlyk zal ik nu maer aentoonen, dat de joodsche openbaeRinc onze aendacht waerdig zy - en verdie-



m het Algemeen. HL boek. 243
öiene , dat wy naeder onderzoek doen , öf zy indedaed van God oorfprongelyk zy.
§. 218.
De joodsche Openbaering beantwoordt aen die Kenmerken , welke men verwachten moet , dat in eene goddelyke openbaering zullen gevonden worden.
De Kenmerken, welke men, in eene goddelyke openbaering, te verwachten heeft, hebben wy uitvoerig opgegeeven. (wj. Deeze Kenmerken worden , in die Schrivten , met de daed gevonden , welke de Jooden , als eene goddelyke openbaering , eerbiedigen.
i. De joodsche openbaering fteme niet alleen , met den natuurlyken godsdienst , volleedig overeen , maer ook (telt zy deszelvs leerftukken in een nog veel duidelyker licht. — Zy leert ftellig , dat 'er één God zy , en men kan zich geen gefchrivt verbeelden , het welk zich meer met nadruk , tegen den Afgodsdienst , verzetten zoude. — Zy geevt ons de allerduidelykfte en meest verhevene denk-
O) IIoofHft. i. p. 193. —— iii. deel, Q 2



IN HET ALGEMEEN. |IIL BOEK. 249
I. Wat de voorgewende zwaerigheeden aengaet ; de byzonderheeden , in welke de joodsche openbaering met de Rede s met de Ondervinding , of met zich zelve ftryden zoude ; hieromtrent heb ik deeze algemeeae aenmerkingen te maeken. — 1. dat men zulke dingen , welke wy niet of immers niet volkoomen begrypen kunnen , geenszins onder de ongerymdheeden tellen moet. In alle wetenfehappen , zelvs in dingen , welke den hoogften trap van zeekerheid hebben , blyven , uit hoofde van ons bekrompen verftand , zwaerigheeden over. Om deeze reden kan het niet anders zyn , of 'er moeten ook , in eene openraering , dingen voorkoomen , welke wy niet begrypen kunnen. — 2. Wanneer wy de omltandigheeden van tyd en plaets in overweeging neemen, wanneer en waer deeze boeken zyn opgefteld , zullen wy aenltonds bemerken , dat het niet anders zyn kan , of 'er moeten dingen in zyn', welke ons , in den eersten opilag, vreemd en zomtyds onaenneemenlyk voorkoomen. — Deeze fchrivten zyn van eenen zeer hoogen ouderdom , en oorfprongelyk in eens vreemde tael gefchreeven , welke weinig bekend is. De verafgelegenheid der tyden , eene weinig bekende en doodc tael 3 de gewoontens van dien tyd , en andere
MI. deel. O T



255 OVER DE OPENBAER. DER CH1USTENEH
het meerder toeneemen der wetenfehappen , zal men , in volgende tyden , ook in deeze dingen , meerder doorzicht hebben.
II. Wanneer men deeze algemeene aenmerkingen gaedeflaet , zal men ook erkennen moeten , dat het gefchreeuw der Deis. ten , over de duisterheeden , en onverftaenbaere dingen , in de joodsche openba erin c; , ten deele ongegrond , ten deele onreedelyk zy.
Ongegrond : want behalven dat de duisterheeden op ver na zo veelvuldig niet zyn , als deeze Heeren voorwenden , zo worden zy ook , door van buiten aenkoomende redenen , veroorzaakt , en kunnen
meerendeels worden wechgenoomen.
Deeze V3n buiten aenkoomende redenen der duisterheedea zyn voornaemenlyk de vier Volgende. — i. dat de oorfprongelyke tael eene doode tael is , en van dien acrt , dat zy , vooral voor die geenen , die in baere kennis minder geoefiènd zyn , in zommige plaetzen } eenige duisterheeden nalaete. Zy heeft zommige woorden , welke wel uit dezelvde fyllaben beftaen , en , naet dit alles , zeer verfchillende betekeaisfen hebben. Wyders is zy gebrekkig in verfcheidene tyden cn wyzen , (modi & tempora') zodat men dikwyls in twyffel Saet , of men een werkwoord fiellender ,
dan



IN HET ALGEMEEN, lil. BOEK, 253
dan wenfchsnder wys, moet opvatten , of de tegenwoordige, dan de toekoomende tyd, bedoeld worde. — 2. dat de woordenfchikking zomtyds ongewoon en moeilyk is , zodat de woorden verfchillende zinnen opleveren , naermacte zy verfcheidenlyk worden zaemengefteld. — 3. dat de Oosterfche Volkeren zeer gewoon zyn aen ftoute leenfpreuken , welke in onze tael en in onze ooren zeer vreemd luiden. — 4. dat de zinfpeelingen dikwyls ontleend zyn van gewoontens , welke in dien tyd gebruikelyk waeren , en van byzondere gebeurtenisfen , welke tot onze kennis niet gekoomen zyn.
De onkunde van de Deisten in deeze ftukken maekt , dat zy zeekere dingen voor duisterheeden aenzien en uitgeeven , welke voor des kundigen zeer verftaenbaer , en dikwyls van eenen eigenaertigen nadruk zyn.
De klachten der Deisten over de duisterheeden der joodsche openbaering zyn onredelyk. — Behalven dat dezelve meerendeels , gelyk ik gezegt heb , haeren oorfprong hebben , in hunne eigene onkunde , vergrooten zy dezelve boven
maete. Zoortgelyke duisterheeden ,
welke alleen voor geoefFende verftanden verftaenbaer zyn , ontmoet men ook , in
III. DEEL.



2J4 OVER »E OPENBAER. DER CHRISTENEN
alle oude gefchrivten. Daerenboven
moeten 'er , in eene openbaering j noodzaekelyk dingen voorkoomen , welke , uit haeren eigen aert , om de verhevenheid der onderwerpen en de eindigheid van ons verftand , niet anders dan duister weezen kunnen. Hiertoe behooren althans de Verborgenheeden , en de Voorzeggingen, De eerste kunnen wy niet begrypen , omdat de zaeken zelve , boven onze eng beperkte bevattingen , verheeven zyn. De natuur der laetften brengt meede , dat dezelve duister weezen moeten , zo lang zy niet vervuld zyn.
§. 220.
De ndttigheeden , welke wy , uit dé joodsche openbaering trekken kunnen , zyn zo groot en van dat gewicht , als wy ooit verwachten of wenfchen kunnen , dat wy uit eene goddelyke openbaering zullen kunnen afleiden.
Laet ik deeze nuttigheeden der joodsche openbaering een weinig naeder aentoonen } wanneer elk , die dezelve behoorlyk gaedeflaet , zal moeten erkennen , dat wy alle redenen hebben van te vermoeden , dat de gewyde boeken der Jooden



IN HET AtSGEMEEN; Iü, BOEK. 257
als zy met Gods eer en ons waer belang ftrydig is , en zy fpoort ons , door de meest vermogende drangredenen , tot deugd en Heiligheid aen.
Byzonder verdienen de Wetten van moses onzen aendacht. In deeze ftraelt veel meer wysheid door , dan in alle de wetten van solon , lycurgus, numa eh andere VVetgeeveren der Heidenen. Zy wa. ren , met eene onvergelykelyke wysheid j gefc'hikt naer den aert , de belangens , de omltandigheeden van het Joodlche volk , en naer het oogmerk } tot het welk zy , van alle andere Natiën, werden afgezonderd. Zy waeren veel zuiverer en heiliger , dan die van andere Volkeren. Zy ftaen den Afgodsdienst ten eenenmael den bodem in % en verbieden allerley zoort van bygeloovigheeden , met welke de geheele aerde , in dien tyd, overftroomd was. Zy veroordeelen die zonden , die de Heidenfche Wetgeevers toelieten , het haeten van onze Broeders in het hart , de wraekzucht-, kinderen te vonden te leggen ., hoerery, en allerley onreinigheeden.
De zeedelyke fpreuken , welke , in de fchrivten van de Koningen davio en salomo, voorkoomen, zyn zo edelaertig en verheeven , dat zy niet kunnen nalauten , het hart van den oplettenden Leezer te
iii. deel. F.



253 OVER DE OPiNBAER. DEK CHRISTENEN
raeken , en hem ce doen uitroepen : wat is de zeedenleer der Heidenfche Wy.-geeren , by deeze voorfchrivten ?
III. De joodsche openbaering ver-
fpreidt een uitnemend licht over de Gefchiedkunde , en de Tydrekening.
moses is de oudfte Gefchiedfchrxver. Zyn eerste Boek Gene/is alleen behelsc een verhael van byna 2400 jaeren. Zonder dit gefchrivt , kunnen wy niets weeten van alle die groote gebeurtenisfen , welke , geduurende dien tyd, zyn voorgevallen. Maer onder de Heidenfche fchrivten , is , behalven eenige twyffelachtige nukken , geen een Gefchiedverhael meer in weezen , of het is , nae de Babylonifche gevangenis , omtrent 1000 jaeren na den
tyd van moses , gefchreeven. hero-
dotus , welken cicero den Vader der Hiftorien noemt , fchreev omtrent den tyd van xerxes , 450 jaeren of daeromtrent voor onze gemeene Jaertelling. theucy. di des en xenophon fchreeven, verfcheidene jaeren na herodotus. — De boeken van berosüs , die de Chaldeeuwfche , van manetho , die de Egyptifche , en van metasthenes , die" de Jndifche gefchiedenis befchreeven heeft , zyn lang verlooren ; maer al waeren zy nog voor handen , zy zyn veel jonger ,
.en



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 259
en eerst onder de regeering van pto. lomeüs philadelphus gefchreeven , omtrent 300 jaeren voor onze Jaertel. ling. (O- In <*e Joodfche open¬
baering derhalven, kunnen wy eene gefchiédenis vinden van verfcheidene honderden jaeren vroeger , dan in eenig ander boek in de waereld.
Een groot nut kan men , uit deeze Schrivten , trekken , met opzicht tot de
Tydrekening. Van de eerste tyden der
waereld hadden de Heidenen geene berichten hoe genaemd. censorinus ,
een Heidensch Schryver van de derde eeuw der Christenheid , bekent , in dit geval, de onkunde der grootfte mannen ; „ Indien het begin der waereld , zegt „ hv , tot de kennis der menfchen ge„ koomen was , zouden wy daervan daen „ beginnen te rekenen" (f) — Den tyd van de Schepping der waereld tot aen den zondvloed noemt hy het onbekende ,
omdat men 'er niets , met zeekerheid , van zeggen konde ; van den zondvloed tot de eerste Olympiade , m»öiko» het fabelachtige , omdat men 'er niets van wist, dan eenige verdichte zaeken ; van de
O) stellingfleet Oorfprong I Boek Hoofdft. a en 3. (/) de die Natali, c. 20.
III. DEEL. R 2



264 OVER DE OPENBAER, DER CHRISTENEN
der Jooden , omtrent de waerheeden en zeedenplichten van den Godsdienst , zich wyd en zyd onder de volkeren veripreid hebben. En 'er. is geen twyffel aen , of de Wysgeeren der Grieken , die ? allerweegen naer Wysheid zochten , zuilen ook, met de gewyde boeken der Jooden , vooral nadat zy in het Grieksch waren overgezet , geraedpleegt hebben.
2. Indien men den Heer voltaire, en lieden van dergelyken ftempel , gelooven wilde , zou 'er nooit geen Hechter volk op de aerde geweest zyn , dan de Joo•den , zy zouden het voorwerp van den algemeenen haet en afkeer, geweest zyn ,
by alle andere menfchen, Maer deeze
Heeren zeggen zoveel , bet welk met de
waerheid blykbaer ftrydig is. Zoveel
is waer , dat de Jooden en hunne Godsdienst , by het gemeene volk onder de Heidenen , zeer veracht waeren. De voornaemfte rede van deeze verachting was deeze , dat hunnen Godsdienst tegen het Heidenfche Veel Godendom, het welk door de Priesteren met alle macht gehandhaefd werdt , was aengekant. (h). Dit is ook waer , dat zommige Wysgeeren,
W warburt'on. Goddel. zending ytzn moses. II D* P, 72.



266 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
het menschdom. (n). —- In het bericht , het welk strabo van de Jooden geevt, getuigt hy van moses , dat hy veel edeler gevoelens van de Godheid had , dan de Egyptenaers en Grieken, (o).
Deeze getuigenisfen zyn overgenoeg , om eiken onpartydigen onderzoeker der waerheid , te overtuigen , dat 'er, hoe zeer het gemeene volk by de Heidenen , tegen de Jooden , vooringenoomen waere , evenwel veele onder de Wysgeeren geweest zyn , die groote achting hadden voor hunne Wysheid en Godsdienftige begrippen.
Wie kan, na dit alles , twyffelen , of de Wysgeeren hebben veel nut uit de joodsche openbaering getrokken. ,, Het „ geen verder de groote eigenfchap en „ nuttigheid van de byzondere Joodfche ft Inftelling , en van de Openbaering aen
het volk van Ifraël gedaen , aentoont , „ is , dat daeruit ftraelen van het licht ,, alomme onder de Heidenen zyn verfpreid „ geworden , welke , indien zy zich daer„ van behoorlyk bedient hadden , hun
van groot voordeel zouden geweest „ zyn." Q>).
ZES-
(«) eusebius 1. C. 1. p. C. 27.
(») Qeogr. 1. 16,
(/o lel and. Nuttigh. der Opcnb. i d. p. 55", 559.



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 267
ZESDE HOOFDSTUK.
van de openbaering der christenen.
§. 222.
De christenen zyn de naervolgers van
jesus van nazareth.
Jesus van nazareth is de Stichter geweest van het Christendom. —— Zyne naervolgers hebben al vroeg den
naem gedraegen van christenen.
Zy houden hem voor dien verlosser ,
welken de Jooden verwacht hebben.
De hedendaegfche Jooden houden hem voor eenen Bedrieger , en blyven daerom den beloovden Verlosfer nog verwachten.
Dat 'er, onder de Regeering van Keizer tiberius, zulk een jesus geweest zy, die zich , door zyne leer en zonderlinge daeden , jzeer beroemd gemaekt , en , op den aendrang der Jooden , onder den toenmaeligen Stadhouder, pontius pilatus, den kruisdood ondergaen hebbe ; dat 'er zeer fpoedig eene groote meenigte van menfchen geweest zy , die zynen Godsdienst
iii. deel.



2Ó"8 OVER DE OPENBAER. DLR CIi;;liT£N£N
omhelsden , en geloovden , dat hy , op den derden dag , na zynen dood , opgeitaen , en kort daerna zichtbacr naer d°en Hemel zy opgevaeren ; dac hy XII dienaeren gehad hebbe, bekend onder den naem van apostelen , die allerweegen rondreysden , en niets onbeproevd lieten , om zyne leer , in weerwil van alle vervolgingen , wyd en zyd te verfpreiden ; dat by eene zeer gezuiverde zeedenkunde gepredikt hebbe , welke, van zyne naervolgeren , zo naeuwkeurig werdt waergenoomen, dat zy tot op deezen. dag , van hunne uitneemende Heiligheid , geroemd worden ; dit alles is zo zeeker , als eenige waerheid ter waereld.
De Gefchiedfchryver tacitus, zegt uitdrukke] yk , „dat jesus Christus, de „ Stichter van den Christelyken naem ge„ weest zy, en dat hy ter dood gebracht „werdt, door pontius pilatus, den „ Stadhouder van den Romeinfchen Keizer ,, tiberius. " (q). porphyrius , een gezwooren vyand van het Christendom, erkent niet alleen , dat 'er zulk een perfoon , als jesus christus, geweest zy , maer geevt hem ook den roem , dat hy
een
CjO 4""> Ij 15. Conf. 1-ue.tonil's /« Ciaud-o. c. 25.



270 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
jesus ckristus, werkelyk verfcheenen zy. Deeze geeven een uitvoerig bericht van jesus leeven. Het vyfde wordt genaemd de handelingen der apostelen , en behelst een omftandig verhael der daeden van jesus eerfte volgelingen.
Wyders zyn 'er XXI Brieven. — Deeze zyn leerstellige Boeken. Zy behelzen een duidelyk onderricht , in de leerftukken en in de zeedenplichten, welke men, volgens het getuigenis van jesus christus,
gelooven en betrachten moet. XIV van
deeze Brieven zyn, door paulus, eenen zeer beroemden man , onder de eerfte verkondigers van het Christendom, deels aen geheele Gemeintens , deels aen byzondere perfoonen , gefchreeven. — De overige VII zyn, door vier andere van jesus gezanten , jacobus, petrus, johannes en judas , en worden algemeene Zend-Brieven genaemd.
Het laetste Boek, genaemd de openbaering van johannes, is l'rophetisch,
behelzende eene aeneenfchaekeling van voorzeggingen , welke in de volgende eeuwen zouden vervuld worden.
§• 224.



in het algemeen, lil. boek. 271
§. 224.
De gewyde Boeken der christenen, welke alle , voor het eindigen der eerfte eeuw , zyn opgefteld , zyn onvervalscht en ongefchonden tot ons overgekoomen , zodat wy de leerftukken en zeedenplichten , welke wy daerin vinden voorgefteld , als de leer en. de zedenkunde van jesus en zyne Apostelen , moeten aenneemen.
Elk begrypt van zelvs, dat deeze Helling van zeer veel aenbelang zy. Wat ftaet zouden wy op deeze Boeken maeken kunnen , indien wy niet verzeekerd waeren , dat zy alles en volkoomen behelzen , het geen 'er de eerfte opftellers in gefchreeven hebben. — Deze aengelegene Helling zullen wy , in het vervolg , meer byzonder betoogen moeten. Voor tegenwoordig zal ik, met de volgende algemeene aenmerkingen , volftaen kunnen.
Alle de plaetfen , welke de oudfte KerkLeeraers , uit deeze Boeken , hebben aengehaelt , vinden wy nu nog , juist op dezelvde wys , in die affchrivten , welke tot ons gekoomen zyn. Nooit heeft eenig Christen Leeraer , van de allervroegfte tyden af , eenige leering uit deze fchrivten ,
iii. deel,



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 279
I. Zy is zeer gefchikt, om de Leerftukken van den Godsdienst algemeen bekend te maeken. Zulke Godsdienftige waer¬
heeden , welke aen den Wysgeeren, maer ten deele en gebrekkig, bekend waeren ,
ftelt de christelyke openbaering,
in een zeer helder daglicht , en op zulk eene verftaenbaere wys , voor , dat de gemeene man het zeer gemakkelyk begrypen
kunne. Zelvs gefteld zynde, dat een
fchrander Wysgeer alle de leerftukken , welke , in de gewyde boeken der Christenen , worden voorgefteld , door het gebruik der rede alleen, en door onvermoeide naervorfchingen , zou kunnen te weeten koomen ; dan nog is de openbaering der christenen daerin van eene allergewichtigfte nuttigheid , dat zy die aengeleegene waerheeden , welke de fchranderfte Wysgeeren , ter naeuwer nood , zouden hebben kunnen ontdekken , aen allerley flag van menfchen , zelvs aen gemeene verftanden , op eene allerduidelykfte wys, bekend maekt. (O-
De Deisten zelve, die alle openbaering verwerpen, hebben, aen de gewyde Boeken der christenen, zeer veel verplichting. Al dat geen, het welk zy, tea
CO L. c. II D. I Sc. p. -364III. DEEL. S 4



28o OVER »2 OPENBAER. DER CHRISTENEN aenzien van waerheeden en plichten, meet weeten, dan de Wysgeeren der Heidenen, hebben zy, uit deeze opeNuAering, ontleent , en , dat zy deze hunne verplichting niet erkennen willen , is een blyk van de allerlaegfte onedelmoedigheid. „ Of „ zal iemand , in den donkeren nacht, „ eenen moeilyken weg bewandelende ' „ zinneloos genoeg weezen, om den toorts „ uitteblusfchen , die Zyne treeden verl „ lichtte." (ƒ).
li De Zedenleer, welke de chritelyke openbaering behelst, is ongemeen ge. ïchikt , om het gedrag der menfchen te
regelen. Onder alle de gebreeken der
Heidenfche Zeedenkunde , behoorde ook voornaemenlyk dit , dat zy geen gezach had , om de menfchen te verbinden. Het volk befchouwde de zeedelyke voorfthrivten , als geleerde bezegelingen , welke alleen gefchikt waeren, voor de fchoolen der
Wysgeeren. Maer geheel anders is het
geleegen, met de zeedenleer der christelyke openbaering. Indien de Heilige Boeken der Christenen bevonden worden van eenen Goddelyken oorfprong te weezen ,
CO tte BEI,SARI os ytn MARMONTÏL, m *m door di SOF.BONNK. p. 82.



29* OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
en joh as nes , roitsgaeders de handelingen der apostelen, meede doof* ldcas opgefreld.
De leerstellige zyn de Brieven der apostelen , maekende een getal uit van XXI.
paülüs alleen heeft 'er XIV gefchreeven , aen byzondere Gemeentens en perfoonen; éénen aen de Gemeinte te Rome, twee aen die te Corinthus , éénen aen de Gemeentens in Gaiatie , een aen de Kerk te Ephefus , eenen aen die te Philippi , eenen aen die te Colosfen , twee aen die te Thesfalonica, twee aen Timotheus, éénen aen Huis , éénen aen Philemon , éénen
aen den Hebreen. ln de rangfchikking
van deeze Brieven , heeft men niet zo zeer de orde van den tyd gevolgt , in welken zy zyn opgefleld , als wel den rang en de waerdigheid der geener , aen welken zy gefchreeven zyn.
Over de orde van den tyd , in welken paulus deeze Brieven gefchreeven heeft, zyn het de. Geleerden gansch niet eens. ■— .Volgens het gemeenfte begrip worden zy verdeeld in zulke , welke de Apostel voor , in , en na zyne gevangenis gefchreeven heeft.
Voor zyne gevangenis zou paulus het allereerst de twee Brieven aen den Tliesfa-



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 2Qf
kunsten en weetenfchappen ; van de verdelging der eerste waereld , door den alge» meenen Zundvloed , van welke niemand verfchoond werdt , dan de rechtvaerdige' hoach j mee zyn huisgezin , uit welken vervolgens alle menfchen , als uit eenen tweeden Stam - Vader , zyn voortgefproa* ten ; en van de afzondering van abraham , en zyne nakoomelingen uit jacob, opdat zy naderhand een volk van Gods byzonder eigendom worden zouden , als meede om den weg te baenen , dat de Verlosfer van het menschdom , die aen onzen eersten Vader , aenitonds na zynen val , beloovd was , ter meest gefchikten tyd. , uit dit volk zoude voortkoomen.
Het tweede Bock van moses heet exopus of uittocht , omdat daerin de uittocht der Israëlleren , uit Egypte } met de voor» bereidfelen en gevolgen van deeze gebeurtenis , verhaeld wordt. ——<• Te weeten, wy vinden hier een omltandig bericht van de mishandelingen , welke den nakomelingen van jagob , toen de lorfelyke diens» ten van joseph vergeeten waeren, in Egypte , zyn aengedaen ; van hunne verlosfing uit deeze dienstbaerheid ; van de yerbaezende wys , op welke zy , door den Arabifchen Zeeboezem , ïyn heen getrokken ; van de wonderbaere wys , op
jir. deel. T 5



$02 OVER DE OPENBAER. DER CHRISTENEN
den naem van ruth naer de vrouw , welke de hoofdperfoon is in de gebeurtenis , welke hier verhaeld wordt. Het
behelst een gefchiedkundig verhael, nopens deeze vrouw , eene Moabitin van geboorte , welke , door haer Huwelyk met Machlon , den zoon van naomi, eene Israëlitifche weduw , tot den Joodfchen Godsdienst werdt overgebracht , en , na het overlyden van deezen man , haer Vaderland veriaeten heeft , en vervolgens , door eene tweede Huwelyk met boaz, de Grootmoeder van Koning david gewor-' den is.
De gebeurtenisfen, onder de koninglyke heerschappy , zyn befchreeven in de Boeken van samuel , der koningen en der kronyken. De twee Boeken van samuel zyn geheel van eenen gefchied-
kundigen inhoud. Behalven de gefchie.
denisfen van de twee laetfte richteren, eli en samuel , vinden wy 'er in den oorfprong der Koninglyke Regeering , onder de Israëliten , benevens de bedryven , en lotgevallen , van de twee eerste Koningen ,
saul en david. Wat den Schryver
aengaet ; het is zeer waerfchynlyk , dat samuel 'er eenen aenvang van gemaekt, en deeze gefchiedenisfen vervolgt hebbe, tot kort voor zynen dood , en dat zy wyders ,
door



IN HET ALGEMEEN. III. BOEK. 303
door de Propheeten , nathan en cad zyn ten einde gebracht ; verge]. 1 Chron. 29: 29.
De twee Boeken der koningen draegen deezen naem , omdat zy de gefchiedenisfen behelzen der koningen van juda en israel , van het begin der regeering van salomo, tot aen de Babylonifche gevangenis. Het is onzeeker wie de Schry-
ver zy ; naer alle gedachten , zyn deeze gefchiedverhaelen van tyd tot tyd te boek gefield , door verfcheidene Propheeten , en, door ezra , na de Babylonifche gevangenis , zaemgevoegd , en in orde gefchikt.
De twee volgende Boeken worden kronyken, of J'oerboeken, genaemd, omdat zy, eene tydrekenkundige gefchiedenis behelzen van de voornaemfte gebeurtenisfen , welke , van de fchepping der waereld , tot op de Babylonifche gevangenis, onder de Jooden , zyn voorgevallen. Met een Grieksch woord , worden zy ook Paralipomena genaemd , dat is overgejlaegene dingen , omdat 'er zulke dingen in vervat zyn , welke, in de voorige boeken , overgeflaegen zyn , of naeuw-
lyks aengeroerd. Volgens eene oude
overlevering , is ezra de Schryver , die deeze boeken , na de verlosfing uit de Babylonifche gevangenis , uit openbaere gedenkftukken , heeft opgemaekt en zaemen-
iii. deel.



f>o6 OVER DE OPEMtAER. DER CHRISTENEN
§• 233-
De poëtische Boeken maeken een vyftal uit, de gefchiedenis van job, de psalm e n meer endeels van david, de spreuken, den prediker, en het hooglied van salomo.
Wat het boek van job aengaet ; heg
behelst eene waerachtige gebeurtenis.
Dat 'er indedaed een man geveest zy , aen wien alle die zaeken , welke in dit Boek befchreeven ftaen , werkelyk bejeegent zyn , blykt daer uit klaer genoeg , dat hy elders , als een daedelyk perzoon , wordt aengemerkt. Ezech. 14: 13-21. plaetst de heer. hem zelvs, by noach en daniel, als eenen man van eene zeer uitmuntende Godsvrucht, en eenen krachtigen Voorbidder ; - en Apostel jacobus fielt hem den Christenen voor , als een voorbeeld van lydzaemheid Jac. 3:
11. Hy leevde, voor den tyd van
moses , in Arabie ; denkelyk was hy oorfprongelyk,'uit het geflacht van na hor, den broeder van abraham. — Dit Boek behelst eene leerzaeme gebeurtenis van eenen man , die zich , met eene onnavolgbaere lydzaemheid , aen dc zwaerfte
te-