01 2123 5774 UB AMSTERDAM



ONDER WYS
IN DEN
GODSDIENST,
VIERDE DEEL.






Ö N D E RW Y S
ï N DEN
GODSDIENST 5
DOOR
j. van :nuys klinkenberg j
A. L. M. ' F H I L. DOCTOR EN PRE' Dl KANT TE AMSTERDAM.
VIERDE DEEL.
te AMSTERDAM, 2 y JOHANNES AL LAKT.
mdcclxsxxi.



Met Adprobatie van de Eerwaerde Clasfis van Amfterdam, den 20 Augustus 1782.



VOORBERICHT. m
■ Ik ftae zeer, fterk op de woordelykg Ingeeving , omdat my dit (luk is voorgekoomen van een ongemeen aenbelang te weezen. Daer door krygt het Goddelyk gezach van den Bybel eene onverwrikbaere ffcerkte ; en er kannooit een meer genoegzaeme grond yan zeekerheid gedacht worden , dan deeze ; ik geloov het , omdat God het zelvs, met zoveele woorden, verklaert heeft.
Er zyn , onder myne broederen , die meenen , dat de woordelyke Ingeeving niet , tot alle byzonderheeden i moete worden uitgeflrekt ; en dat zy , in zaeken van Gefchiedenis en
t 1Y. deel. * 4



vin VOORBERICHT.
van minder aenbelang , noch plaets gehad hebbe , noch noodig waere. — Het zy verre van my, dat ik deeze mannen , in het meest of in het minst , veroordeelen zoude. Maer ik verwacht ook , van hunne befcheidenheid , dat zy my niet , van eene bekrompene naeuwgezetheid , verdenken zullen. Ik meen , na een behoorlyk onderzoek van zaeken , voor myne ftelling , alle die gronden van geloovwaerdigheid te hebben , welke ik , in eene zaek van dien aert ,' hebben of verlangen kan. —— Ook yind ik , voor my , in deeze ftelling ,



VOORBERICHT. af
ling , eenen byzonderen grond van geloov en gerustheid. Die uitfpraeken , God zegt het ; dit zijn de woorden van den getrouwen getuigen ; Zo /preekt de heer ; — die uitfpraeken doen by my alles af.
In het betoogen van deeze zeer aengelegene ftelling , ben ik , van den gewoonen weg , afgeweeken. — Myn hoofdbewys heb ik zodaenig in-" gericht , dat tevens alle die byzonderheeden behandeld worden , welke door de Deisten , meer of min betwist worden. —■— Deeze vyanden van het Christendom -vallen onze Open-
iV. leel. * 5



% VOORBERICHT.
bacring , van vcrfchillende , zyden | en op onderfcheidene wyzen , acn ; het fcheen my daerom niet ondienstig myn hoofdbewys zodaenig voor te draegen , dat tevens het ongegronde der bedenkingen van de Deisten , of opzettelyk , of van ter zyde werdt aengeweezen.
, De andere bewyzen van minder ?enbelang , voor den goddelyken oorsprong van den Bybel , heb ik ©ok maer korselyk behandelt.
, De andere hoedaenigheeden
van de openbaerïng zyn gevolgen van ha( :ren Goddelyken oorfprong ,
en



INHOUD VAN DIT VIERDE DEEL. SI*'
' |4 a v/t
derde hoofdstuk.
-/ • '-v3 over de klaerheid der heilige
schrivten. BI. 36I—3<J8^
vierde hoofdstuk.
over de volkoomenheid Der heilige schrivten. 3<^9—37*
v y f d e hoofdstuk.
over het algemeen gebruik
der heilige schrivten. 37<*—383
HET AENHANGSEL
handelt
eerste hoofdstuk.
over de vertaeling der, heilige schrivten. 384—413
IV. DEEL. ** S



XX . INHOUD VAN DIT VJERDE DEEL.
TWEEDE HOOFDSTUK.
OVER HET UITLEGGEN VAN DEN BYBEL. 414—42S
DERDE HOOFDSTUK.
OVER ONZB PLICHTEN OMTRENT DE Oi'ENBAERING. 429—43»
VIER-



VIERDE BOEK,
OVER DEN
GODDELYKEN OORSPRONG
E N
ANDERE HOÉDANIGHEEDEN
VAN DE
OP ENBAERING
DER
CHRISTENEN.






VIERDE BOEK,
over den
GODDELYKEN OORSPRONG
e n
ANDERE HOEDAENIGHEEDEN
van de
OPENB AERING
der
CHRISTENEN.
vóórbereidende ae n m e rk i n ges,
Dy Wys van inleiding , of van
voorbereidende aenmerkingen s
«iien ik het een en ander te zeggen ; deels over de orde , welke ik j in haÊ betoogen van deeze aengelegene zaek t houden zal ; deels over de beteekenis Van zeekere worden en fpreekwyzen t Van IV. deel. A s



4 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
welke ik my dikwyls zal bedienen moeten , byzonder van de uitdrukking im-
gee ving.
§• 251.
Omtrent de orde , welke wy , in het be^ handelen van deeze allergewichtigjle zaek houden zullen , dienen wy het een en ander te berichten.
Dat die openraertng , welke in de gewyde Boeken der christenen vervat is , indedaed van eenen godpelyken oorsprong zy , is eene allergewich-
tigfte ftelling. Zy is de grondflag
van het ganfche Christendom. Wanneer men eenmael de valschheid van deeze ftelling bewyzen konde , dan is het ganfche geloov der Christenen ydel.
Maer wanneer het eenmael voldoende betoogd is, dat de Bybel. eene openbaering behelze , welke van God zelven oorfprongelyk is , dan zyn wy verplicht alle leerftukken en plichten , welke daerin worden voorgefteld , te gelooven en te betrachten , daerom , omdat God zelvs het
verklaert en bevoolen heeft.
Deeze gewichtige ftelling dient derhalven , met bondige bewysredenen , welke



VAM DEN BYBEL. IV. BOEK. 5
geene uitzondering overlaeten , tot volkoomene overtuiging , betoogd te worden. Zo lang 'er de minste fchyn-
baere twyfFeling , aen den goddelyk en oorfprong van den Bybel , in iemands gemoed overblyvt , kan hy de zaeken , welke daerin worden voorgefteld , niet met een volkoomen geloov aenneemen , als zaeken , welke de God der waerheid
zelvs verklaert heeft. Met Zwakke
en onvoldoende bewyzen , zou men gevolgelyk de zaek van het Christendom groocelyksch benadeelen.
Elk een weldenkend gemoed kan niet nalaeten te wenfchen , dat de gewyde Schrivten der Christenen , by bet ge'ftrengfte onderzoek , bevonden worden , indedaed goddelyk e Boeken te zyn. — Wanneer de bewyzen , voor deeze ftelling , bevonden worden te zwak en onvoldoende te zyn , zouden wy het Christendom onder de verdichtfelen rekenen moeten , van alle de voordeden , welke hetzelve kan te weeg brengen , afzien , en ons , met het gansch gebrekkig onder* wys der Rede , vergenoegen moeten.
'Er is een aental van fchryveren voorhanden , die 'er zich op toegelegt hebben , om de goddelykheid der Heilige Schrivten , en de waerheid van den Chris -
iv. deel. A 3



é> OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
telyken Godsdienst te betoogen. De zeeï vermaerde fabriciüs heeft in een werk , het welk in 172J te Hamburg is uitgekomen 00 , reeds een groot register van deeze fchryveren opgegeeven. Na, dien tyd is het aental van dergelyke boeken , ook in onze tael , nog grootelyksch vermeerderd , onder welke de werken van l i l i e n-
thal, AliBADIE, addison, leland3 forster, lesz, noesselt, charles bonnet, en dergelyke, den eersten lang verdienen.
Maer alle de bewyzen , welke deeze fchryvers hebben aengevoert , zyn niet even beflisfehende ; zornmige zyn te zwak, andere niet volkoomen , boven alle uitzondering , verheeven. En daer het
voornaemenlyk hapert , men heeft zomtyds geen behoorlyk onderfcheid gemaekt , tusfehen de echtheid en tusfehen de goddelykhexd der Bybelboeken, tusfehen de goddelykheid van zeekere fiukken en tusfehen de Goddelykheid van het geheele zaemenjtel. Immers is een Boek niet daerom goddelyk , omdat het echt is en niet valfchelyk ondergefchoven ; en al wierdt 'er iets goddelyks in onze
By
00 syllabus fcripterum de werilate Religionis Christinnes , in 40.



IO OVER DEN GODDELYKEN OQRSPROXG
king van God op de redelyke vermogens van eenen mensch , waerdoor die mensch te vooren onbekende kundigheedén ontvangt , en dezelve aen anderen , by monde of gefchrivte ,
mededeelt. De zaeken derhalven ,
welke iemand , door Goddelyke ingeeving , voordek , zyn zaeken , welke God zelvs verklaert heeft : want , in zulk een geval , moet God als de Spreeker worden aengemerkt , en de mensch , als het werktuig , door het welk God zelvs fpreekt. De voorftellen en gefchrivten van zulk eenen mensch zyn , in vollen nadruk, goddelyke voorftellen en gefchrivten.
Eene openbaering en eene ingeeving zyn twee onderfcheidene zaeken, Eene ingeeving gaet altoos met eene openbaering gepaerd ; maer er kan wel eene openbaering, zonder inceeving , plaets hebben. God zou
aen iemand eene zeekere zaek kunnen openbaeren, en door eenen onmiddelyken invloed op zyn verftand bekend maeken ,• maer , wanneer hy nu het geen hem geopenbaerd was , aen adderen by monde verhaelde , of voor het nageflacht in gefchrivt ftelde , zou hy hetzelve verkeerd kunnen voordraegen. Het zou kunnen zyn , dat hy de geopenbaerde zaek * niet;



VAN BEN BYBEL. IV. BOEK. IJ
piet recht begreepen had , of dat hy er jets van vergeeten had , of dat hy er jets van het zyne had bygevoegt. Zal derhalven iemand goddelyke zaeken aen anderen , by monde of gefchrivte , met dedeelen , dan heeft hy niet alleen eene openbaering noodig , om hem deeze zaeken bekend te maeken , maer ook eene ingeeving , door welke hy s in zyn fpreeken en fchj-yven , zodaenig beftierd wordt , dat hy de zaeken juist zo mededeelt , als hy dezelve van God ontvangen heeft.
Dat zulk eene ingeeving mpgelyk zy , zal niemand in twyffel trekken. —— Zou de Almachtige Maeker van ons weezen geen vermoogen hebben , om op den geest van eenen mensch zp te werken , dat die mensch juist zo fpreekt en fchryvt , als God wil gefprooken en gefchreeven hebben ? —— Terwyl hiertoe evenwel eene buitengewoone tusfchenkomst van het Goddelyk Alvermoogen noodig is , moet de ingeeving onder de wonderwerken geteld worden.
Wy houden het daervoor , en zullen, het met opzet bewyzen , dat de Schryvers der boeken van het Oude en Nieuwe Testament , door zulk eene Goddelyke ingeeving gefchreeven hebben , zo 'dat
iy. deel.



VAN DEN BYBEL. IV*. SOEK. t?
behouden , heeft God zich , by het ingeeven der woorden y gefchikt naer den verfchillenden ftyl der onderfcheidene Schryveren. Dat dit zeer moogelyk zy j
zal niemand betwisten , en dat 'er wyze redenen toe waeren t hebben wy zo even
aengetoont.
Veronderftellen wy eens a dat Gód door zeekere menfchen tot ons fprak , zodaenig dat Hy deezen menfchen niet alleen de zaeken openbaerde , welke zy tot ons fpreeken moesten , maer ook zelvs de woorden en fpreekwyzen ingav , met welke hy die zaeken wilde voorgefteld hebben , gelyk lucas ons verzeekert , dat God op eenen Pinxterdag , door de Aposi telen , in allerley taelen gefprooken hebbe ; (e) zouden zy dan alle op eenen en denzelven toon fpreeken ? of zoü men van elk zulk eene Item hooren t als hem natuurlyk eigen is 3 zodat het geluid van den eenen zwaerer en van den anderen zwakker , van den eenen helderer van
den anderen doffer weezen zoude ? .
Zeekerlyk het laefte. —— Zou God zich nü , in het fpreeken , van de natuurlyke ftem der werktuigen bedienen , door welke hy fprak ; waerom zou hy zich
(<J Aft. 2.
iv. deel, g



18 OVER DEN GODDELYKEN O0RSPRÓNG
dan , in het fchryven , niet bedienen van den ftyl der geener , door welke hy
fchreev ? De Heer rivet (f) ver-
gelykt de Heilige Schryvers by pennen. God , zegt hy , moet by de ingeeving , als de Schryver worden aengemerkt ; en de heilige mannen kan men als levendigs pennen befchouwen. Een Schryver nu bedient zich van verfchillende pennen van welke zommige fyner , andere groover zijn ; het ganfche gefchrivt is wel het werk van den Schryver , maer de meerdere of mindere fynheid der letteren fchikt zich , naer de verfchillende gefteldheid der pennen.
Met dit alles evenwel moest men zulke en dergelyke voorbeelden , met welke men de zaek zoekt opteheideren , niet al te eigenlyk opvatten , en er uit afleiden , als of wy beweeren wilden , dat de heilige Schryvers niet anders dan bloote werktuigen geweest waeren. Men moet aen deezen menfchen niet te veel , en ook niet te weinig toefchryven.
De zaek is deeze. De Goddelyke ingeeving heeft de natuurlyke vermoogens van deeze Heilige mannen niet dermaete verzwolgen , dat zy van het geen zy fchreeven niets begreepen , en in het geheel
C/) IJagoge ad S. S. c. 2. § iS.



van den bybel. IV. boek. 19
heel niet gedacht hebben , over het geen zy fchreeven, en over de uitdrukkingen, van welke zy zich bedienden. Dan zouden zy flechts b!oote werktuigen geweest zyn , en geen meer deel gehad hebben , in het geen zy te boek ftelden , dan myne pen heeft in het geen ik thans beezig ben te fchryven. Die dit beweercn wilde , zoude den Heiligen mannen
te weinig toefchryven. Wanneer men
zegt , dat de zaeken den Schryveren eenvouwig geopenbaerd zyn , en dat het aen hun ftondt , om zich van zulke woorden te bedienen , als zy het meest gefchikt oordeelden , dan zou men hun te veel toeëigenen , en hunne gezegdens zouden , in geenen eigenlyken zin , gods woorden kunnen genoemd worden. ——
De Heilige Schryvers waeren , in zeekeren zin , ' levendige pennen,. De Goddelyke ingeeving liet hun het gebruik van het natuurlyk verftand en van hunnen gewoonen ftyl ; maer wanneer God zich , van het natuurlyk verftand en den gewoonen ftyl deezer menfchen bediende , om zyne openbaeriwgen te fpreeken of te fchryven , fchikte hy zich , by het ingeeven der woorden , naer elks byzonder Karakter en onderfcheidenen ftyl. Kortom elk een Schryver be-
iv. deel. B 2



26" over den goddelyken oorsprong
der Christenen eene waere goddelyke
openbaering behelzen. Maer aen den
anderen kant indien deeze gebeurtenis/en niet werkelyk zyn voorgevallen ,• indien het ganfche verhael een verdichtfel zy ; indien onze gewyde fchrivten onecht en op eene listige wys zyn ondcrgeltookcn ; indien zy niet werkelyk , door die Schryvers , zyn opgefteld , aen welken zy worden tuegefchreeven ; dan vervalt het gan* fche Christendom op eens en voor altoos. • De echtheid derhalven van
deeze Boeken , en de geloovwaerdigheid van derzelver Schryveren , dient eerst en voor alle werken betoogd te worden.
Ons Hoofdbewys daerom , voor den Goddelyken Oorfprong van onze gewyde Boeken , zal in een uitvoerig betoog beftaen van de volgende Hellingen,
I. Dat de Hoofd -Perfoonen , van welke , in de Bybelfche Gefchiedenisfen , gefprooken wordt , in de daed geleevt hebben , en dat juist op dien tyd , als in die gefchiedverhaelen , bepaeld wordt.
II. Dat die Boeken van het Oude en Nieuwe Testament , door die mannen zyn opgefteld , aen welken zy worden toegefchreeven.
III. Dat deeze Boeken , zo als wy de¬
zelve



van den bybel. IV, boek. 2?
zelve thans hebben , ongefchonden en onvervalscht zyn.
IV. Dat alle die Boeken geloovwaerdige Schrivten zyn , zodat de gebeurtenisfen , welke daerin verhaeld worden , in de daed zyn voorgevallen.
V. Dat er in die Boeken dingen voorkoomen , welke blykbaer van eenen Goddelyken oorfprong zy.
VI. Dat de gemelde Schryvers die Boeken , op Goddelyke ingeeving, hebben opgelteld ; dit zal uit de wonderwerken beweezen worden.
VII. Dat deeze Boeken , in derzelver geheelen zaemenhang , in den allereigen. lykften zin , voor de woorden van God zeiven , moeten gehouden worden.
VIII. Eindelyk zullen wy eenige zwae» righeeden , tegen de woordelyke in» ceevinc , beantwoorden.
iv. deel.



»8 OVER DEN goddelyken oorsprong.
EERSTE HOOFDSTUK.
de hoofd - persoonen 3 van welke , in de bybel sche geschiedenissen , gesprooken wordt , hebben in de daed geleevt , en dat, juist op dien tyd , als in die geschied verhaelen , bepaeld, wordt.
255.
Deeze ftelling is van aenbelang , en verdient ' met opzet betoogd te worden.
Moses en christus zyn zeekerlyk de yoornaemfte Hoofd - perfoonen , van welke , in de Bybelfche Gefchiedenisfen , gefprooken wordt. De eerste was de ftichter van den Joodfchen , en de ander van den Christelyken Godsdienst. — Indien nu deeze perfoonen er nooit geweest zyn , dan is onze Openbaering niets anders , dan een louter en ftout verdichtfel. Dan zyn beide Jooden en Christenen , in hun geloov , te jammerlyk bedroogen. —- Deeze ftelling dient daerom allereerst betoogd te worden.
Men



VAN DEM BYBEL. IVi BOEKi 9.p
Men denke niet , dit betoog is overtollig ; niemand kan 'er aen twyffelen. Wanneer iemand ontkennen wilde , dat er nooit zulke perfoonen , als moses en Christus , geweest zyn , zoude hy zich belagchelyk maeken. Nimmer heeft het iemand ondemoomen , om te lochenen , dat deeze perfoonen in de waereld geweest zyn ; en men zou met even zo goed recht kunnen zeggen , dat er nooit een serxes , een darius , een alexander , een caesar geweest zy , als dat moses en Christus verdichte perfoonen zyn. —- Het is waer ; maer , met dit alles , oordeelen wy het noodig t deeze ftelling met opzet te betoogem Deels omdat het ligtelyk by een onkundig mensch zou kunnen opkoomen , om te denken : zou er wel eens zulk. een moses , zulk een Christus geweest zyn ? waet blykt het uit , dat deeze perfoonen , niet met de ganfche zaek , verdicht zyn ? leest men van deeze perfoonen , wel ergens anders , dan in den Bybel ? Deels om onze ongeoeffende Christenen in ftaet te ftellen , om eenen Vrygeest te beantwoorden , waneeer het hem in het hoofd mogt koomen , om te vraegen : waer blykt het uit , dat er ooit zulke perfoonen geweest zyn j als van welke in den Bybel gejproo-
IV. DEEL.



Van den bybel. IV. boek. 33
tJ het geflacht der Jooden overgaende j ;„ zynen naem verandert had , in dien
„ van mose." (k). Het is waer ,
in dit verhael van manetho t zyn veele verdichtfelen ingemengd ; maer , in ons geval , is het genoeg , dat deeze oude Schryver uitdrukkelyk melding maeke van mose , den Wetgeever der Jooden.
diodorus van sicilie , een zeer bekend Grieksch Hiftorie Schryver , die , een tyde van julius caesar en augustus, geleevt heeft, telt mose onder de meest vermaerde Wetgeevers , dié den Jooden zeekere wetten had voorgefchreeven } welke hy , naer zyn zeggen, van eenen zeekeren God jao ontvangen had. CO'
strabo heeft , ónder augustus en tiberius , eeno Aerdrykskunde , in XVII Boeken , befchreeven. Dees fpreekt ook van mose , als van eenen zeer beroem* den man , die de Jooden in judea gebracht had. (m).
tacitus , een Latynsch Gefchiedfchryver , een man van een zeer groot aenzien , en p l i n i u s de tweede , die beide tander vespasianüs en titus gebloeie
(*) tegélï APl'ION 1. i. §. 26.
CO 1. 1. part. s. c. 5. 0») Geogr. 1. 16,
iv, deel; C



g4 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
hebben , maeken meede uitdrukkelyk melding van mose. —— De eerste verhaelt van hem , dat hy den Jooden nieuwe gewoonten geleert hebbe , geheel ftrydig met die der overige volkeren, (n) ; en de laetfte plaetst hem onder de Tovenaers. (o).
Onder de nog veel 'oudere Schryveren , die aen moses getuigenis geeven , beroept zich eusebios , een Kerkleeraer in de derde Eeuw , op eenen philochortjs f die , ten tyde van pïolomaeüs philopater en epiphanes, ten naesten by 200 jaeren voor onze gewoone jaertelling , XVII Boeken van de Grièkfche Gefchiedenis gefchreeven heeft , welke nu verlooren zyn; op eenen alexander polyhistor , eenen Griekfchen Schryver , die , in den brand van Rome , 86 jaeren voor onze jaertelling , is omgekoomen ; op eenen apion , den zoon van possedonius , die ten tyde van tiberiüs gebloeit heeft. (p).
Naerdien nu deeze en andere Schryvers , van welke de oudften , voor meer dan 2000 jaeren , gebloeit hebben , van
MO-
00 ff'flor. 1. 5- «• 3-5(o) Hijl. Nat. i. 30. c. 1:
EUSEüius praf. Euung, 1. 9 en to.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK.
Moses melding maeken , als van eenen ouden Wetgeever der Jooden , die voor hunnen tyd geleevt had , is er geen twyffel aen , of er moet zulk een moses , als van welken , in onze gewyde Schrivten , gefprooken wordt , voor veele eeuwen , in de waereld geleevt hebLen. -—
Dit getuigenis van Heidenfche Schryve. ren is van een gansch byzonder gewicht. Alle andere volkeren waeren met fterke vooroordeelen bezet , tegen de Jooden , omdat de ganfche Godsdienst en Burgerftaet van deeze Natie , met de hunne , zo zeer ftrydig was. Derhalven is dit getuigenis nergens anders aen toetefchryven , dan aen de kracht der waerheid , of aen het gezach van bekende overleveringen , welke deeze Schryvers voor echt hielden. (q).
£• 257.
Er is een christus , die de grondlegger was van den Christelyken Godsdienst t met de daed in de waereld geweest.
Om hiervan overtuigd te zyn , heeft
(?) 1.eland unr de Schrivten der deisien I De«l. 9. 481.
IV. DEEL. C 2



36 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
men Hechts het oog te vestigen , op de christenen. Deeze zyn wederom zoveele levendige bewyzen , dat er 3 ter eeniger tyd , een christüs in de waereld geweest zy. —- Zeedert veele eeuwen , is er een verbaezènd aental van menfchen geweest , die zich , naer den naem van eenen christüs , benoemden , en belydenis décden van den Godsdienst , van welken hy gezegd werdt de nuchter geweest te zyn. Wie kan zich nu verbeelden , dat zoveele menfchen zich , naer eenen verdichten perfoon , die nooit be* ftaen heeft , zouden benoemt hebben ?
Wyders zyn de getuigenisfen der Heidenfche Schryveren , die van christüs gewag maeken , ook zeer aenmerkelyk. — De reeds gemelde tacitüs zegt , met zoveele woorden , ,, dat christüs de 5, ffichter van den Christelyken naem ge5J weest zy , en dat die christüs , onder de regeering van tiberius , „ door den Landvoogd pontius pila„ tiüs , zy ter dood gebracht." (r). —■ Er is nog een zeer merkwaerdige briev voor handen , welken plinius de Jonge aen Keizer trajanus gefchreeven heeft , om hem bericht te geeven van zyne
, haa-
C>0 Annal. I. 15.



van ken bybel. IV. boek. 37
handelingen tegen de Christenen in Achaien. In deezen briev , Ipreekt plinius niet alleen van christüs , als den grondlegger van dien aenhang , die zich , naer zynen naem , Christenen noemden , maer hy verhaelt ook , dat deeze menfchen zulk een groot aental uitmaekten , dat de Tempels der Heidenfche Goden byna geheel veriaeten waeren , eer hy de ftrafr wetten tegen deezen aenhang had beginnen uitteoeffenen ; hy voegt er by , dat zommigen zich , door de vrees voor de doodftraf , hadden laeten beweegen , om christüs te vloeken , maer tevens dat hy , uit deeze afvalligen , niets weezen^ lyks ten nadeele der Christenen vernoomen had , daer zy niets anders bekent hadden , dan dat de Christenen gewoon waeren , op eenen bepaelden dag , voor den opgang der zonne , by een te koo* tjien , om voor christüs , als voor eenen God , eenen lovzang te zingen , en zich met eeden te verbinden , datzy zich van fchendaeden wachten zou-i den. (V).
Deeze Briev bewyst niet alleen , dat er , ten tyde. van Keizer trajanus » een aenhang van menfchen geweest zy s welke zich , naer eenen zeekeren chris-
o) plinius Epijl. i. 10. Epifl. 97. iv. deel. C 3



38 over den goddelyken oorsprong
tos benoemden , die , onder tiberius , was ter dood gebracht ; maer ook dat deeze Christenen van geen kwaed konden overtuigd worden.
Laet ik er alleen nog maer dit byvoegen , dat prophyrius en celsüs , twee bittere vyanden van het Christendom , niet alleen , als eene onbetwistbaere waerheid , veronderstelt hebben , dat er zulk een man , als christüs , werkelyk geweest zy , maer zelvs hebben zy de gefchiedkundige waerheid van die dingen , welke de Euangelisten , omtrent christüs verhaelen , nimmer zoeken te betwisten, (f).
Behalven de Heidenen , Hemmen ook de Jooden volkoomen toe , dat er een zeeker perfoon , in Judea , geleevt hebbe , die den naem van christüs droeg , van zommigen voor eenen grooten Propheet , en van anderen voor eenen verleider gehouden werdt , en die zyn leven aen een kruis geëindigt heeft.
Dit getuigenis der Jooden is van des te meer gewicht , naer maete deeze menfchen meer verbitterd zyn tegen deezen Christus, en zyne naer volgeren.
Over
(0 EUSEBIUS U c. 1. 3 & OUIGINES contra CUsun paifim.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 29
Over de betwiste plaets van josephus O) > in welke wy een gansch zeer merkwaerdig getuigenis van christüs vinden , zal ik nu niet fpreeken. Zoinmigen gelooven , dat die plaets echt , en, van josephus zeiven, afkoomftig zy. Anderen beweeren , dat hy , in laetere tyden , door eenen Christen , in de fchrivten van josephus zy ingelascht.
(v). Er is nog eene andere plaets
van josephus , in welke hy christüs befchryvt , als eenen Heiligen , welken God, met byzondere genaede, verwaerdigt had. (w). In den Joodfchen tal¬
mud , wordt christüs, op eene hoorrende wys , befpot en gelasterd, (x). — Voor ons is het , in dit geval genoeg , dat deeze allerbitterfte vyanden van het Christendom , erkennen , dat er een christüs geweest zy.
Die meer uitheemfche getuigenisfen , nopens christüs begeert , kan elders overvloedig te recht koomen , onder an-
00 Mm- '}'">• I. 18. c. 4.
O) huet Demonft. Euaug. prop. 3: faBRicius Syll. Jcript. de ver. Rel. Chrht. c. 2. te cleiicMiil. anc. & moderne part. 2. art. 1. cotta Kerk. Gtfeh. I D. p. 236. dk. hamelsvslu Ned. Bibl. I Deel 11 Stuk.
(w) Anliq. 1. 10. c. 12. 00 a« pfeiffer operum P.-1914—IV. DEEL. C 4



4° OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG deren by den Jeiuit de colonia (y\
eckhard , (z) , lardner ( a) , P,£
briciüs, WsereniusCO, en anderen, §• 258.
mose heeft juist op dien tyd geleevt, als , in onze gewyde Boeken , bepaeli. wordt.
J-osephus , de zeer vermaerde Gefchiedfchryver der Jooden , bewyst , uk de getuigenisfen van zeer oude gefchiedfchryveren, dat mose geleevt hebbe op dien tyd , welke , in' onze gewyde boeken , wordt aengeweezen. Ten dien einde haelt by (d) , uit den Egyptifchen Geichiedfcbryver manetho , eene zeer lange plaets aen , in welke gemelde manetho , maer ondermengd van veele verdichtfelen , ver.haelt , dat mose de Jooden , uit Egypte , hebbe uitgeleid , «nder de regeering van Koning teth-
mo-
OO La Rag. Chrel. autorif e par la temoignage des anciens auteurs.
O) Seleüa non Christianorum de. Christo testimonia. C«) geloovwaerdigheid enz. O) Sylloge enz. p. 634. (O Getuigenisfen van jesls. Cd) tegen Appion l 1.



VAN DEN bybel. IV. boek. 41
Mosis ; dat die Koning, na het vertrek der Jooden , nog ruim 25 jaeren , over Egypte geesgeert hebbe ; dat tethmosis XVII opvolgerea gehad hebbe , tot op her maïs , die by de Grieken danaus genaemd , en by hen voor den eersten Koning der Egyptenaeren gehouden werdt , en dat er , onder het beilier van alle deeze Koningen , tusfehen de uitleiding der Jooden door moses , tot op den tyd van den gemelden danaus , 392 jaeren verloopen zyn. En deeze tyd koomt , gelyk josephus wyders aenmerkt , juist overeen met dien tyd , in welken moses , volgens onze. gewyde boeken , geleevt heeft.
justyn de martelaer, een Oudvader van de tweede eeuw , beroept zich , in eene redenvoering , welke hy gefchreeven heeft , om de Grieken , tot het Christendom , te bevveegen , op - verfcheidene oude Schryveren , welke , in dien tyd , bekend waeren , om te betoogen , dat moses de Israëlleren uit Egypte hebbe uitgeleidt , toen inachus als Koning over Griekenland, en amosis over Egypte regeerde ; de Schryvers , welke - hy aenhaelt., zyn polemon en ptolomaeus mende sius. (Y),
O) Oratie paranst, ad Gentes.
\y. deel. C 5



42 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
Op dezelvde wys betoogt klemens van alexanurien , meede een Kerkleeraer van de tweede eeuw , dat moses veel ouder zy , dan die tyd , van welke de Griekfche Gefchiedenis eenen aenvang neemt ; dat deeze Wetgeever der Jooden ruim zes eeuwen eerder geleevt hebbe , dan bauhus onder het getal der Goden
is aengenoomen. (ƒ_). Hy beroept
zich op de zeer oude gefchrivten van ptolomaeus mendesius , eenen Egyp» tifchen Gefchiedfchryver , dionysius van
halecarnasse , apollodorüs, a rI-
stippus en anderen.
eusebius, tatianus en andere Christen Kerkleeraers hebben op zoortgelyke wys , uit oude gedenkftukken , met opzet beweezen , dat moses veel vroeger , dan de oudfte Gefchiedfchryver der Heidenen , geleevt hebbe , en wel omtrent dien tyd , die in onze gewyde Boeken ,
bepaeld wordt. De redeneeringen en
tydreekeningen hier toe betrekkelyk zyn zeer uitvoerig , die lust heeft , om dezelve na te gaen , kan ze by den Heer holman vinden, (g).
Het geen wy , uit josephus , ju-
styn
(ƒ) Stromatum 1. i. p. 320—— iS) c. p. 444,



4*5 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
ren ontvangen hadden , de plaets aerii wyzen , al waer christüs , uit eene maegd , gebooren is.
Hier meede hebben wy onze eerste Helling betoogt , dat de hoofdperfoonen , van welke , in onze gewyde Boeken j gefprooken wordt , met de daed in de waereld geleevt hebben , en dat wel op dien tyd , als } in die Schrivten 3 bepaeld wordt.
TWEEDE HOOFDSTUK.
de hoeken van het oude en nieuwe testament zyn, door DIP. mannen, opgesteld, aen welke zy worden toegeschreeven;
§; 2öf.
Deeze ftelling , dat onze heilige Schrivten , door die mannen , zyn opgefteld , aen welken zy worden toegefchreeven , is van aenbelang en moet met opzet beweezen worden.
"Cf is , volgens het geen wy betoogt hebben , geen twyffel aen , of de
hoofd-



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK, 4f
hóofdperfoonen, van welke , in onze gewyde fchrivten , gefprookën wordt, hebben werkelyk en wel öp dien tyd geleevt , als in die Boeken gezegd wordti —— Maer dit bewyst nog niet , dat die fchrivten echt zyn. Zy zouden 4 in laetere tyden , door den eenen of anderen bedrieger , kunnen opgefteld y en s om aen het bedrog des te meerderen fchyn by te zetten , onder de naemen van moses , van zeekere propheeteh, van Christus Apostelen , valfchelyk zyn ondergefchooven. Er zyn meer voorbeelden van zulke verdichte , en , onder eenen valfchen naem ± ondergeftookene
fchrivten. > Om derhalven , yan de
echtheid onzer heilige boeken , volkoómen overtuigd te zyn , dienen wy vooreerst en alle werken verzeekerd te zyn , dat zy , door die zelvde Schryveren , op welker naem zy uitgaen s werkelyk gefchreeven zyn.
Wy zouden , met een algemeen bewys 9 volltaen kunnen , dat ivy dezelvde gronden hebben , om onze gewyde boeken » in dit geval , voor echt té houdeh , als men heeft voor alle andere oude ge-
fcbrivten. Te weeten ; een oud ge-
fchrivt wordt zo lang, voor het werk van dien Schryver , gehouden , op wiens
IV. DEEL, D



5© OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
naem het doorgaet , als het tegendeel niet beweezen is. Op deezen grond , gelooven wy , dat de brieven , de Redenvoeringen , en andere werken van cicero , dat de gedichten van homerus en virgilius, en dat de Gefchiedverhaelen van justinus , waerlyk werken van cicero, homerus, virgilius en justinus zyn. Het zou derhalven niet ongerymder zyn , te beweeren , dat alle de gemelde werken ondergefchooven zyn , dan te beweeren dat de boeken van het oude en nieuwe testament , niet , door die mannen , op welker naem zy uitgaen , zouden gefchreeven zyn.
Dan , terwyl de zaek van al te veel aenbelang is , zullen wy deeze ftelling wat meer byzonder betoogen ; te meer , omdat de Deisten , omtrent het een en ander boek s bedenkingen gemaekt hebben.
§. 262.
De vyf Boeken , welke op moses naem Jlaen , zyn in de daed , door moses zeiyen , gefchreeven.
Qnze bewyzen , ten betooge , dat
mo-



54 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
dat eene ganfche Natie zeekere Boeken , als gefchrivten van moses , den Leidsman hunner Vaderen , zoude hebben aengenoomen , daer zy nooit te vooren geweeten , noch van hunne Voorouderen gehoort hadden y dat moses zodaenige boeken had nagelaeten ?
3, Men zou ook uit den inhoud deezer Boeken zelve redeneeren kunnen , en , uit veele byzonderheeden , welke in dezelve voorkoomen , aentoonen , dat zy van niemand anders , dan van moses , oorfprongelyk weezen kunnen.
Laet ik er kortelyk iets van zeggen. De gefchiedenisfen , vooral
welke in moses Boeken verhaeld worden , driegen het duidelykfte kenmerk van eenen hoogen ouderdom deezer fchrivten. De levenswys en de gewoonten der tyden , van welke gehandeld wordt , zyn zeer eenvouwig befchreeven. De kunsten en weetenfchappen klimmen daerin , van de eerste beginfelen , tot eene fteeds toekoomende volkoomenheid. De ftyl , de ganfche fchikking van zaeken, en andere dergelyke omltandigheeden meer , kenmerken de boeken , welke op moses naem gaen , als zeer oude en eenvouwige verhaelen. —— Zoortgelyke byzonderheedea
vindt



VAN DEN BYBEL. Wi BOEK. SS-
vindt men ook , in ,de overige Schrivten van het Oude Testament , gelyk ons , in het vervolg , blyken zal.
Dit bewys kan men naeder uitgebreid vinden by p. allix bedenkingen over de. boeken der H. Schrot (?) , alwaer Doctor hamelsveld , in de aenteekening ook redeneert , uit den ftyl , die , overalin den Pentateuchus , dezelve is , en zich duidelyk onderfcheidt , van dien der andere Boeken van het Oude Testament.
4. Eindelyk men kan zich geenen tyd verbeelden , in welke bet mogelyk zoude geweest zyn , om den Pentateuchus te verdichten , en den Jooden , als eigene gefchrivten van moses in de hand te
Hoppen. Al het geen: daeromtrent ,
door het ongeloov gezegd is , laet zich zeer gemakkelyk wederleggen.
De Deisten , die moses niet voor den Schryver van den Pentateuchus erkennen willen , om , langs deezen weg , de gebeurtenisfen , welke er in .verhield worden , onder de verdiehtfelen te rangfchik-; ken , zyn het niet eens over den tyd , wanneer deeze Boeken zouden zyn onder-
gefchooven. Volgens zommigen , is
het gefchied , ten tyde der Richteren k
CO I D. I St. 6 Hoofdft. p. 44 - 5<S« IV. DEEE. D 4



56 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
volgens anderen, onder de Koninglyke Heer* Jchappy ; volgens nog anderen , heeft Ezra eerst den Pentateuchus opgeftelt. Maer het een is even zo ongerymd , als het ander. De Pentateuchus kan , ten tyde der.
Rechteren , niet zyn opgelteld. De
ganfche Richterlyke Beftiering heeft niet langer geduurt , dan tusfehen de drie en vier eeuwen. Maer deeze kortheid van tyd maekt het verdichten van die Boeken , welke op moses naem uitgaen , ten ee' nenmael onmogelyk. Zou iemand het, in dien tyd , hebben kunnen of durven onderneemen, om den Jooden eenige Boeken in de hand te floppen , en hun wys te maeken , dat die boeken door eenen moses waeren opgefteld ? da t die moses, voor niet meer dan uiterlyk tusfehen dé 3 en 4 Eeuwen , de Leidsman en de Wetgeever van hunne Vaderen geweest waere ; dat die moses hunne Vaderen dwars door den Arabifchen Zeeboezem heenen gevoert , en eene groote meenigte van verbaezende wonderen verricht had ; zou iemand dit alles in dien tyd den Jooden hebben kunnen en durven wysmaeken , die hunne Vaderen nooit van Moses en zyne fchrivten hadden hoorea fpreeken ? —— Behalven de gefchiedver-
hie-



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK.
haelen , behelst de Pentateuchus. een uitvoer rig zaemenftel van moeilyke Wetten. Maer hoe ongerymd is het , dat de ganfche Natie der Jooden zich , ten tyd der Richteren , aen deeze wetten onder-» werpen liet , door het voorgeeven van eenen Bedrieger , dat moses. deeze wetten van God zeiven ontvangen , en in vyf boeken , welke hy hun in de hand flopte , befchreeven had ? en dat daer zy nooit te vooren van moses , zyne Boeken , en Wetten hadden hooren fpreeken.
Ook is de Pentateuchus , ten tyde der. Koninglyke Heerfchappy , niet verdicht en on-
dergeftooken. Men bcpaelt den tyd
naeder tot Koning josias. Toen deeze den fcepter zwaeide over het Koningryk van Juda , zou de Opperpriester hilkia , met medewerking van den Koning , en van saphan zynen- Geheimfchryver , den Pentateuchus verdicht hebben , onder voorwendfel , dat hy dit Wetboek , by toeval , in den Tempel , gevonden had. Deeze zaek , meent men , wordt , door den Schryver van het tweede Boek der koningen Kap. 22 en 23 , duidelyk bevestigd. Dan iemand , die zich
eenvouwig herinnert , dat de Godsdienstige Plechtigheeden in den Tempel , zeedert den tyd van salomo , volgens dö
IV. DEEL. D J



VAN DEN BÏBEI. IV. BOE&. ö"5
dat zy niet lang na die tyden gefchreeven zyn , van welke zy handelen. Alle zyn zy er zeekerlyk geweest , voor den tyd van ptolomaeus philadelphus : want zy zyn , door de LXX , meede in het Grieksch vertaeld. Deeze ouderdom is een bewys , voor de echtheid van deeze Boeken } gelyk wy zo even , ten aenzien van moses fchrivten , beredeneert hebben, (%). Hoe ouder dog deeze Boeken zyn , hoe naeder zy koomen , aen die tyden , van welke zy handelen , en hoe minder de Jooden dezelve zouden hebben aengenoomen» indien zy niet genoeg waeren verzeekerd geweest , dat dezelve niet verdicht waeren. Voeg er by ; dat .deeze Boeken een onmiddelyk vervólg behelfen % op de gefchiedenisfen 4 Welke m den Pentateuchus befchreeven zyn. Nu zouden de oude Jooden immers die fchrivten , niet als aenhangfels en vervolgen van moses boeken> hebbeb aengenoomen , zonder zeeker te weeten , dat het echte Hukken waeren , van deeze en geene Heilige mannen ooirfprongelyk , welke in dien tyd bekend waeren. Ten aenzien van die Boeken , welker
(2) §. 260.
tV. deel.
E



66 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
Schryvers , met naemen , bekend zyn , duldt de zaek geene tegenfpraek. Hoe dog zouden de Jooden deeze fchrivten , als echte Hukken aengenoomen , en met zulk eene groote hoogachting verwaerdigt hebben , indien zy niet verzeekerd geweest waeren , dat dezelve niet van anderen , in den naem van deeze mannen , ver* dicht , maer in de daed door hen zelve opgefteld waeren ?
In alle gevallen , is het getuigenis der oude Jooden , in deeze zaek , genoeg , om ons van de echtheid deezer fchrivten te verzeekeren , ook van die , ten aenzien van welke wy nu den naem van den opHeller niet kennen. Het is genoeg , dat de Jooden elk deezer Boeken , zodrae zy op onderfcheidene tyden voor den dag kwaemen , als echte Hukken van toenmaels bekende fchryveren , hebben aengenoomen. Dit oordeelde tertul-
li aen genoeg , om de Heidenen zelve te overtuigen. „ De hooge ouderdom , „ fchryvt hy , in zyne verdeediging tegen „ de Heidenen , (a) zet aen deeze Hukken ,, het grootfle gezach by. By ulieden ook ,, wordt het , voor eene zaek van het „ uiterfte belang , gehouden , om de tyden ,
CO «• i0'



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 6*?
„ den , met zeekerheid , te bepaelen.
Het werk van éënen eenigen Propheet t
het welk als het waere den fehat van. „ den Godsdienst der Jooden » en der„ halven ook van den onzen , bevat , „ gaet alle de zaemenftellen van alle
oude Schryveren , die in uwe tael gej, fchreeven hebben , zelvs de meeste „ volkeren en vermaerde fteeden , uwe j, Gefchied en gedenkftukken , ja de oude
zinnebeelden zelve, welke, in de plaets „ van letteren , gebruikt werden , om de „ gedachtenis der zaeken te bewaeren ? „ dat nog hooger klimt , uwe Goden , ,, Tempelen , Orakelen en Godsdiensten ,
., eenige eeuwen te boven. Onder
„ de overige Propheeten , die na moses
gekoomen zyn , zyn nog de laetfte niet „ jonger , dan de oud (te van uwe Wyzen , Wetgeevers en Gefchiedfchryve-
„ ren." Hoe zouden nu zulke oude
Schrivten , in laetere tyden , kunnen verdicht zyn? en hoe zou tertulliaen, by de Heidenen , op de oudheid en echtheid deezer Boeken , hebben durven roemen , indien het niet eene zaek geweest was , welke de Heidenen zelve niet ontkennen konden ?
Het is eindelyk onmogelyk , dat de laetere Jooden iets van dien aert zouden iv. deel. £ 2



08 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
hebben kunnen fchryven} als de boeken van het oude testament zyn , en deeze ééne aenmerking was alleen genoeg , om alle vermoeden wech te neemen , dat deeze
Schrivten zouden ondérgeflooken weezen.
Alle narichten der nieuwere Jooden zyn zo vol, van beuzelingen en belachlyke verhaelen , en zy zelve zyn , met de eer hunner voorouderen , en de voorrechten hunner natie , dermaete ingenoomen , dat het hun onmogelyk zoude geweest zyn , de oude gefchiedenisfen , op zulk eene eenvouwige wys , te verhaelen , en nog veel meer , de gebreeken van hunne grootfte mannen , en de hoogstgaende ondankbaerheid van hunne Natie tegen den weldaedigen God , zo oprechtelyk op te geeven. Hunne neiging tot het zon¬
derlinge , en hunne nationaele trotschheid , zouden geheel andere narichten veroorzaakt hebben , vol van wonderbaere dingen , en zaeken , welke de eerzucht van hun volk ftreelen konden. Alles zou er in vermyd zyn , het welk eenigszins ter verneedering van hunne Natie flrekken kon.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 75
of wanneer die Gemeintens , toen deeze Brieven aen naer gezonden werden , niet waeren verzeek er j geweest , dat die fchrivten , van de Apostelen zelve , gezonden waeren ? —— üaerenboven vorderde niet alleen het gjoot belang , het welk de eerste Christenen , in de Brieven der Apostelen , fielden , dat zy , in het onderzoek , naer derzelver echtheid , alle zorg en naeuwkeurigheid aenwendden ; maer zy hadden ook daertoe de beste gelegenheeden , en ruim zo veel als andere ouden hadden , ten opdicht der echtheid van hunne Boeken. Deeze brieven werden gefchreeven , of aen talryke Gemeintens , of aen byzondere perfoonen van een openbaer en geheiligd Karakter. Die van faulüs althans werden , zo niet door zyne hand gefchreeven , door hem geteekend , om daerdoor zelvs de mogelykheid van bedrog voor te koomen. (h). —Ook hadden de eerste Christenen genoegzaeme gronden , op welke zy , van de echtheid der Apostolifche Schrivten , konden verzeeKerd worden, (i).
Het is waer de echtheid van eenige deezer Brieven is , in de vroegite tyden ,
(Kj Rom. 16: 22 1 Cor. 16: 21. enz. 0') eusebius Hifi. Eed. 1. 3. c. 26.
IV. DEEL.



70 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
door zommige Christenen zelve , betwist en in twyffel getrokken. Zo was het geleegen met zes Brieven , dien aen den hebreen , dien van jacobus » den tweeden van petrus , den tweeden en derden van johannes, en dien van judas. Dan men dient te weeten ,
dat het grootfte gedeelte der Christenen , de genoemde fchrivten , als echte brieven der Apostelen , erkent hebben. Het minder deel , het welk over deeze fchrivten in twyffel Itondt , b'ecv by de twyffeling , zonder ftellig te beweeren , dat zy valfchelyk ondergefchooven waeren. Voeg er by , dat men zeer
ligtelyk redenen van deeze twyffeling geeven kan. Te weeten , wanneer een apostel eenen briev aen eene bcpaelde Gemeinte, of eenen byzonderen perfoon, fchrcev en overzondt , konden de overige Christenen nergens anders , dan by die bcpaelde Gemeinte of byzonderen perfoon , verneemen , of zulk een briev , door zulken Apostel , waerlyk was toegezonden. Dit is de rede , dat niemand twyffelde , aen die Brieven , welke door p au lus , aen geheele Gemeintens en byzondere perfoonen , gefchreeven waeren. Maer geheel anders was het geleegen , met die Brieven , over welke zommigen in twyffel



van drn bybel. IV. boek. f7
fel (tonden. Die aen den hebreen was gefchreeven aen bekeerden Jooden , die door Canaan , en die van jacobus aen bekeerden Jooden , die allerweegen onder de Heidenen , verfpreid waeren. Deeze by^ zonderheid maekte het verneemen , naer de echtheid van die Brieven , veel bezwaerlyker. De tweede van petrus en die van judas waeren gefchikt , voor allen Christenen ; dit maekte het onderzoek nog moeilyker. Ook is het zeer ligtelyk te begrypen , dat de byzondere perfoonen , aen welken de tweede en derde van johannes hieldt j by veele Christenen , op andere plaetfen onbekend waeren. Om deeze reden nu hebben
zommige Christenen , aen de echtheid der gemelde Brieven , getwyffelt , tot dat men hieromtrent , van die Gemeintens en perfoonen , aen welke zy door die Apostelen zelve gefchreeven en gezonden waeren , zeekere berichten bekoomen hadt.
Deeze twyffelachtige Brieven dog , wanneer zy naeuwkeurig onderzogt waeren , zyii ten laetften algemeen aengenoomen, en deeze zelvde twyffeling verzeekert ons , dat de eerste Christenen zeer zorgvuldig waeren , dat hun geene verdichte ftukken , als fchrivten der Apostelen , wierden in de hand geftopt.
iv. de£l.



Van den bybel. ÏV. boek. 3t
mArtelaer. (?). irenaeus, de ale&andrynschë klemens en anderen, (r). En het gezèch van deeze vroege Kerkleeraers , die niet- lang na den tyd van johannes, gebloeit hebben , is zeekerlyk van veel meer gewicht , dan de twyffelingen , welke zommigen , eerst in de derde eeuw ; zonder gen'oegzaeme redenen , hebben beginnen voor te Hellen.
De bekende tegenwerping , tegen de 'echtheid- van deeze betwiste Brieven 3 welke men , uit de Syrifche Overzetting , heeft zoeken afteleiden , is van zeer weinig aenbelang. —-— Te weeten , in de gemelde Syrifche Vertaeling , ' welke reeds zeer vroeg vervaerdigd is , vindt men wel den briev van jacobus ; maer de tweede Van petrus, de tweede én derde vari johannes, die van judas, en de Openbaering van johannes, kbomen er niet in voor. —— Dit moögen wy er , by voorraed , uit befluiten , dah de vroegfle Christenen de echtheid van ' Jacobus Briev eerder erkent hebben , dah van dé overige betwiste fchrivten. —— En wat de andere Brieven van petrus , jóhAnnes en judas aengaet. Men ge-
O?) D'aL cu"! Tryphom p. 179. (O eu se uius 1. c. 1. 4. c, 18.
tV. deel, F



ga OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
loovt , dat de Syrifche Overzetting van het Nieuwe Testament zeer vroeg , en misfchien wel voor het eindigen van de eerste eeuw vervaerdigd zy. (7). Indien men nu daerby in overweeging neemt , dat de tweede briev van petrus, eerst kort voor den dood van dien Apostel , in het jaer 64 of daeromtrent gefchreeven zy ; dat het toen ter tyd , wanneer men zich , van de drukpers , en geregelde posten , niet bedienen konde , niet mogelyk was , dat zo een Briev , binnen zulk eenen korten tyd , door het geheele Oosten , konde bekend worden ; zal men zeer ligtelyk bègrypen kunnen , waerom dit gefchrivt , in deeze over oude Vertaeling , niet gevonden worde. De Oosterfche Kerk heeft evenwel naderhand deszelvs echtheid erkent , en men eegt , dat deeze Briev meede te vinden zy , in eenige oude Syrifche Handfchrivten , welke , in de Koninglyke Boekery
te Parys , bewaerd worden. . — De
tweede en derde van Johannes waeren zeer kort, en aen byzondere perfoonen gefchreeven ; er was derhalven een aen-
mer-
(s) m 1 chablis Inleiding tot de fchrivten van het N. T. I d. §. 57. p. 647. baeusobre & l'bnfant Intiiding tut het <N. T. p. 3^4 , 285.



IC4 over DEN GODDELYKEN OORSPRONG Eisfchop van Tunnunum of Tennona m Africa. Deeze victor heeft een Kronyfc gefchreeven , beginnende vaa het Jaer. 444 , en eindigende , met het jaer 566 welke Chronyk , uit een of. meer handlehrivten , door canisivs (f) en josephus scal iger (g) is uitgegeeven.
Io dit werk nu van victor , vindt men de volgende plaets : „ Qnder het B ,,• meesterjchap van mess al a , werden de „ Heilige Eüangelien , als door ongeletterde. „Euangelisten opgejleld , te Conjlantinopo» len , op het bevel van den Keizer (&NA. „ stasios) afgekeurd en verbeeterd" Van deeze plaets maeken de Deïsten eenen verbaezenden ophef, vooral de vermaerde collins , die dezelve een verhael noemt van eene algemeene verandering der vier Eüangelien , in de zesde eeuw. (h).
Laeten wy eens veronderftellen , dae victor in alles de waerheid verhaele wat hebben dan tog de Deisten gewonnen ? Laet Keizer anastasius in de daed bevel gegeeven hebben , om de Euangehen , zo als hy het noemde , te verbeeteren ; by kon evenwel maer eenig, • as? wei*.
00 »» Lc&hnibas dntipuis. tg) in The/auro Temporum. W Discourjt of Freethipking p. 39> 90,



van den bybel. IV. boek. löjf
■weinige affchrivten ia handen krygen , oir* die verbeetering werkitellig te maeken. Het was hem onmogelyk , om dit te doen in alle de affchrivten 5 welke , allerweegen wyd en zyd , onder de Christenen , verfpreid waeren. De affchrivten , welke deeze Keizer in de handen krygen konde , waeren zo weinig , in vergelyking van alle die geenen , welke onder de Christenen verfpreid waeren , dat er , van zyne onderneeming , geen kwaed te duchten waere. — Hy heerschte in het Oosten ; io het Westerfche Ryk had hy niets te zeggen. De affchrivten der Westerfche Christenen zouden die verandering aenftonds hebben openbaer gemaekt. Zelvs zou hy maer weinige af> fchrivten hebben kunnen machtig worden , van die geenen , welke te Conftantinopolen voor handen waeren. Behalven deeze was er nog een groot getal , door alle de deelen van zyn Ryk verfpreid , en hy zelvs was by zyne onderdaenen zeer
gehaet. Hoe zou. nu zulk eene zo-
genaemde verbeetering , in die weinige affchrivten , eene algemeene verandering der vier Eüangelien hebben kunnen veroorzaeken ? De onderneeming zou buitenfpoorig geweest zyn , en de Keizer zelvs zou zich belachlyk gemaekt hebben. —r Voeg iv. deel. G 5



IOÖ OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
er by , dat er reeds lang voor deezen tyd , veele overzettingen der Eüangelien waeren , en dat die fchrivten , in de werken van veelvuldige Kerkvaders , waeren aengehaeld. Wanneer de Keizer
in dergelyken toeleg wel zoude flaegen , moest hy niet alleen alle de affchrivten 3 welke er in de waereld waeren , verandert , m3er ook zorg gedraegen hebben , dat die zelvde veranderingen , ook in alle Vertaelingen , en zelvs in alle fchrivten der Kerkleeraeren , in welke plaetfen uit de Eüangelien waeren aengehaeld , gernaekt werden. En wat was onmogelyker dan dit ?
De ondervinding leert ons ook allerduidelykst , dat de Keizer , in zyne onderneeming , zo hy dezelve ooit gedaec heeft , ongemeen flecht geflaegd zy : want „ het is met de daed blykbaer , „ dat er tusfehen de Oosterfche en Wes„ terfche affchrivten , na dien tyd , geen „ grooter verfchil geweest is , dan te
vooren. In tegendeel blykt het on„ wederfpreekelyk , uit een groot aental
van Schryveren , die in de vroegere S) eeuwen geleevt hebben , en welker
werken bewaerd gebleeven zyn , ■ dat „ de Heilige Schrivten , van welke men , j, in hunne fchrivten , een groot gedeelte
vindt



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 10?
i3 vindt ingelascht en nageichreeven , eveq „ dezelvde geweest zyn, voor den tyd „ van die gewaende verandering , als „ naderhand." (O-
Maer boven dit alles nog verdient het verhael van victor geene aendacht in
het geheel. Het is geheel valsch.
Niemand der oude Schryveren maekt , van zulk een aenmerkelyk geval , eenige de allerminste melding. He Keizer anastasios was , vooral wegens zyne overhelling tot de Monophyfiten , zeer gehaet ; en zouden dan alle zyne vyanden eene zo gewichtige befchuldiging geheel ver-
zweegen hebben ? victor was een
zeer ligtgeloovig mensch , die allerlei beuzelachtige vertellingen , voor goede berichten , aennam. Zo verhaelt hy onder anderen van eenen zeekèren Arriaensgezinden Bisfchop barbas , dat hy zich aenmaetigde , iemand te doopen met deeze woorden ; barbas doopt u , in den naem des Vaders enz. , en dat daerop het vat , in het welk het doopwaeter was , terHond in Hukken gefprongen zy ; als meede dat er in Alexandrie , om het verwerpen van het Concilie van Chalcedon, eene zwaere en vreemde plaeg heersch-
CO lbland over de [chrivltn der Deïsten I D. p. 135. IV. DEEL.



XeS OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
te , en dat er een Engel verfcheenen zy , die verklaerde , dat deeze plaeg
diende , om anderen aftefchrikken.
Welk een geloov verdient dog zulk een beuzelaer ? (k).
Maer hoe is victor dan , aen zulk eene vertelling , gekoomen ? deeze vraeg heeft de uitmuntende wesseling (l) , op eene zeer aenneemenlyke wys , beantwoordt. Te weeten , onder de regeering van anastasius was er een twist ontftaen onder de Godgeleerden , over het doorfteeken van Christus zyde met een fpeer , of zulks gefchied waere , toen hy nog leevde , dan nadat hy reeds geftorven was. Zy , die het eerste beweerden., beriepen zich op het Euangelium van matthaeus , in het welk , volgens de affchrivten , die zy gebruikten , ftraks na de woorden doch anderen zeiden , laet ons zien , of Elias komt , om hem te ver. losfen (m), gefchreeven werdt , maer een ander , neemende een fpeer , doorfiak zyne zyde , en deur kwam bloed en waeter uit.
Zy
C*) J- a. vos in de vób'rrteien tot lel and over de Deisten p. 21.
CO in dilT. de Emng. jufu Intp. anastasii non emen. datis fubiunéta diatriba de Jndaorum Archontibut Traj. U Rlienum 1738.
O) c. 27: 49.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. tO£
Zy , die voor het laettte gevoelen waeren , beweerden , dat deeze laetfte woorden „ ten onrechte , uit johannes , by matthaeus waeren ingelascht , en beriepen zich daertoe op de oudfte handfchrivten. — Deeze twist gav aenleiding , dat de gun{telingen van den Keizer , die de party der Eutychiaenen waeren toegedaen , de voorhanden zynde affchrivten nazaegen , en de fouten , welke er door onkunde of onachtzaemheid der affchryveren , waeren ingefloopen , volgens goede en oude
affchrivten verbeeterden. Vermits nu
de Keizer en zyne gunstelingen , om hunne overhelling tot de leer der Eutychiaenen , by victor en anderen , die zich aen het Concilie van Chalcedon hielden , zeer gehaet waeren , is het ligtelyk na te gaen , dat er zich , door Africa , een gerucht verfpreidt hebbe , dat anastasius de Eüangelien had laeten veranderen , en dat victor dit gerucht geloovt , en , onder zyne vertellingen , gemengt hebbe. (n).
Ik gae het voorwendfel van eenen ongenoemden Italiaen , met ftilzwygen , voorby , die zynen argwaen aen den ver-
• 00 conf. bentlby PkikkeihsTHS Lipfunfis. Sc j.
VOS 1. C. p. IJ}—
iv. deel.



112 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
inwooneren van Palsffina waeren opgefteld , en daerdoor liet reen zich des te gemakkelyker beduiden , dat zy , in de tael van dat Volk , dat is , in de Hebreeuwiche 4 oorfprongelyk gefchreeven
waeren. Maer die verzeekering van
zommige ouden is niet geloovwaerdig.
Wat het Euangelium van matthaeus aengaet. Veele Oudvaeders als papias ,
origenes , epiphanius , hierony-
mvs , en anderen , zeggen uitdrukkelyk , dat matthaeus het zelve in het He-
breeuwsch gefchreeven hebbe. Maer
papias , welken ik daerom het eerst genoemt heb , heeft dit het eerst gezegt , cn de overigen hebben het , op zyn gezaeh , overgenoomen. En papias , die een ligtgeloovig mensch was , is hier geen genoegzaem getuige, (q). _ Daeren„boven bewyzen de volgende aenmerkingen , dat onze Griekfche text de oorfprongelyke zy : i. dat de Hebreeuwfche woorden , in dit Euangelium , vertaeld worden Kap. i: 23 en Kap. 27: 33 , 46 ; 2. omdat de overzetting der LXX gevolgd wordt , in die plaetfen , welke , uit het Oude Testament , worden aengehaeld ; 3. dat er geene reden was , waerom Matthasus
in
C?>EUSEIiIUS i. C. 1. 6. C. 39.



VAN DEN BYBEL, IV. BOEK. li!}
in het Hebreeuwsch zoude gefchreeven hebben , daer de Griekfche tael, toen ter tyd , allerweegen , en ook onder de Jooden in Palestina , zeer gemeen was. (r).
Betreffende den Briev aen den hebreeuwen. Hoeveel fchyn 'de bewysredenen van den Heer michaelis ook hebben moogen , geeven ons zoortgelyke aenmerkingen 9 als wy zo even , over matthaeus EuaDgelium, gemaekt hebben, genoegzaeme zeekerheid , dat deeze briev oorfprongelyk in het Grieksch gefchreeven
zy. Niemand der Oudvaederen , op
welker getuigenis men zich beroept , heeft den oorfprongelyken Hebreeuwfchen text gezien ; de plaetfen , uit het Oude Testament , worden volgens de Griekfche Vertaeling der LXX aengehaeld ; maer had paulus in her Hebreeuwsch gefchreeven , dan zou hy ook den Hebreeuwfchen text hebben aengehaelt , en de Vertaeler , wie hy ook weezen mooge , zou ook , in deeze aenhaelingen , zynen eigen ftyl , en niet dien der LXX gevolgt hebben. Ook worden de Hebreeuwfche eigene naemen van melchisedek en salem Kap. 7. in, het Grieksch overgezet ; en hoe kon dit gefchieden , in-
(0 noesselt 1. c. ii d. p. 98. in de noot. iv. deel, H



114 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
dien paulus oorfprongelyk in het Hebreeuwsch gefchreeven hadt.
§• 271.
4. Maer zyn er ook eenige boeken verlooren ? misfehien behooren die fchrivten , welke wy nu voor apocryphe houden , in de daed tot de boeken van het nieuwe
testament.
De apocryphe boeken van het nieuwe testament ; welke men bedoelt , zyn de brieven van clemens den romein , van barnabas , en de Herder van hermas.
Het is waer , zommige Oud-Vaders hebben deeze boeken meede , in hunne fchrivten , aengehaelt ; maer dit bewyst niets minder , dan dat zy dezelve als Goddelyk geëerbiedigt hebben, (s). Miemand beroept er zich meer op , dan origenes , en evenwel , zo meenigmael hy een register van Goddelyke fchrivtea opgeevt , reekent hy er deeze apocry-
phe boeken nooit onder. Voeg er
by , dat de eerste Christenen genoegzaeme gronden van zeekerheid hadden ,
om
Wnoeiselt i. c. p. s2. in de noot.



II? OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG leerftellingen der vroegfte Kerk - Vaderen , en tusfehen de fchrivtuurplaetfen , op welke zy zich beriepen , zo als zy thans voor handen zyn , verzeekeren ons volkoomen , dat wy geene verminkte affchrivten hebben. (w).
S- 273.
6. De laetfie tegenwerping heeft den meesten fchyn. Zy is ontleend uit de verbaezende meenigte van verschillende leezingen.
Van deeze tegenwerping , welke meemgmael beantwoord is , maeken de Deisten eenen zeer grooten ophev , als of dezelve ten eenenmael onoplosbaer waere. Deeze byzonderheid betreft , zowel de' fchrivten van het Oude , als van het Nieuwe Testament. Dr. kennicot , zegt men , heeft , door het vergelyken van zoveele affchrivten der Boeken van het Oude Testament, als hy , met groots moeite en kosten , heeft kunnen machtig worden , een zeer groot aental van verschillende leezingen ontdekt ; en Dr. mil alleen beeft er , in het Nieuwe
7>r-
t» wetstiin proleg. in N. T. $. 2.



VAN DEN BYBEL. IV. BOLK. 110
Testament , meer dan 30000 verzaemelt. wetstein heefc er nog andere ontdekt, (x). Hoe onzeeker is derhalven de Heilige Text ? —- Laeten wy deeze fchynbaere tegenwerping wat uitvoeriger beantwoorden.
A. Onze gewyde fchrivten maeken een zeer aenmerklyk Boekdeel uit. Dit groote Boek is ontelbaere maelen afgefchreeven. Veele van deeze Affchryvers waeren onkundig. Anderen waeren niet naeuwkeurig genoeg. Hoe kan men nu verwachten , dat er , door zoveele affchryveren , uit onkunde , uit onoplettenheid , door overyling , in zulk een uitvoerig werk , niet veele verfcheidenheeden zouden plaets hebben. Wanneer men de uitgebreidheid van dit Boek in aenmerking neemt , moet men zich waerlyk verwonderen , dat het aental der verfchillende Leezingen niet nog veel grooter zy. Hoe klein is het boekje van terentius? en evenwel , in de weinige affchrivten van dit boekje , welke men vergeleeken heeft , zyn byna zoveele verfchillende leezingen gevonden , als in de veelvuldige affchrivten van het ganfche Nieuwe Testament. — Het is hier derhalven , . met onze gewyde Boeken , even eens geleegen , als met
C*) L c. ,
ïv. DEEL. H 4



120 OVER DEN GODDEEYK£N OORSPRONG
alle andere oude gefchrivten. — Zonder wonderwerk, was hec onmogelyk , dat de verfchillende leezingen , in de meenigvuldige Affchrivten der Bybelboeken , zouden zyn vermyd geworden. Maer het is de ongerymdheid zelve een wonderwerk , in dit geval , te vorderen ; dan moest er , geduurende zoveele eeuwen , een aenhoudend wonderwerk hebben plaets gehad , en dat by eiken affchryver , gelyk naderhand by elk eenen Letterzetter.
B. De verfchillende Leezingen , het is waer , maeken een verbaezend aental uit ; maer van alle deeze zyn er maer zeer weinige , welke den zin eener Bybelplaets raeken , immers in eenig aenmerkelyk hoofdpunt. De meeste betreffen kleinigheeden van zeer weinig aenbelang. Meerendeels zyn het blykbaere fchryvfouten , of kleine Grammatikaele verfchillenheeden , welke , in den zin der woorden , en in de meening van den Schryver , geene verandering in het geheel maeken.
C. Er zyn evenwel , dit kan niet ontkend werden , eenige weinige , onder de verfchillende Leezingen , welke in de hoofdzaek zelve verandering maeken. Maer daerom is de Heilige Text niet onzeeker. In zulk een geval kan men , door het vergelyken der overige handfchrivten ,
door



van den bybel. IV. boek. 123
fen , genoegzaem worden aengeweezen ; daer men zich , zonder zulk eene verzaemeling van verfchillende Leezingen , op een éénig affchrivt , of eene éénige uitgaev , veriaeten moet.
Betreffende de verfchillende Leezingen van het nieuwe testament. Dertig duizend , welke de Heer mil verzaemelt heeft , is zeekerlyk een getal zo groot , dat men er , in den eersten opflag, van fchrikken zoude. ,, Maer het is daer te-
gen zeeker , dat de geleerde mil , ,, hoe onvermoeid , en in dit en andere
opzichten zeer prysfelyk , zyn arbeid ,, geweest zy 5 eene overtollige naeuwj3 keurigheid in acht genoomcn hebbe , „ met alles op te geeven , wat maer „ eene verfchillende leezing heeten konde ,
zonder behoorlyk onderfcheid te mae3, ken 3 tusfehen verfchillende leezingen , j, in welke verfcheidene affchrivten overeen,, fïemmen } en zulke die men enkel ,j houden moet voor misflaegen van de 3, affchryvers , die door verhaesting fom9, tyds een woord overgeflaegen , fom3, tyds , weegens de gelykheid in lette-
ren , een verkeerd woord geftelt , of „ het een voor het ander genoomen ; ,, fomtyds de orde der woorden veranj, dert ; of , uit eenen volgenden regel ,
iv. deel.



124- OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
„ iet in den voorgaenden, geplaetst heb„ ben , en wat dies meer is." (z).
VIERDE HOOFDSTUK.
de boeken van het oude en nieuwe testament zïn ce'loov'waeedi. ce schrivten. wy her hen alle . ; c r o n d e n van zeekerheid, dat de gebeurtenissen, welke daerin verhaeld worden , in de daed zyn voorgevallen.
•§• 274.
Het is eene vraeg van zeer veel aenbelang of, de gebeurtenisfen , welke , in de boeken van het oude en nieuwe testament verhaeld worden , in de daed zyn voorgevallen.
Onze ganfche Godsdienst is op gebeurtenisfen gegrondvest, (a). Met de waerheid of valschheid derhalven van die gebeurtenisfen , welke in onze gewyde
(2) J. A. VOS li C. p. 22.
00 boven §. 253.



van den bybel. IV. boek. 125
de Boeken verhaeld worden , moet het ganfche Christendom ftaen of vallen. .—Indien moses en christüs die wonderen niet verricht hebben , welke , in onze Heilige Schrivten , van hun verhaeld worden , dan zyn zy bedriegers geweest ; en dan is de ganfche Bybel , in plaets van eene Goddelyke Openbaering te behelzen , een kunstig verdichte Fabel , eene verzaemeling van niets waerdige Romans. Het is derhalven van het uiterlte belang , dat wy de ge'oovwaerdigheid van deeze fchrivten , tot volle overtuiging , met opzet betoogen. —i— Dit ftuk dient eerst te blyken , eer wy tot het onderzoek , naer derzelver Goddelyken oorfprong , kunnen overgaen.
De Hoofdperfoonen , van welke, in de gewyde fchrivten , gefprooken wordt , hebben , gelyk beweezen is (b). , met de daed in de waereld geleevt , en wel op dien tyd , als in dezelve bepaeld wordt. ——; Ook is het ons gebleeken , dat de Heilige fchrivten , door die mannen zyn opgelteld , aen welken zy worden toegefchreeven. (c). Wyders hebben wy gezien , dat die boeken ongefchonden
(t) Hoofclftuk I. (O Hoofdftuk II. IV. DEEL.



12(5 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
en onvervalscht tot ons zyn overgekoo-
men. Maer met dit alles kon nog
de ganfche Bybel wel een Roman weezen, moses en de propheeten , gelyk ook de eu ancelisten en apostelen , konden wel dingen verhaelt hebben , welke nooit gebeurt zyn , of ten minsten in hunne verhaelen van gebeurde zaeken , veele en groote verdichtfelen hebben in-
gemengt. Indien dit de zaek was ,
zou het niet eens noodig zyn , naer den Goddelyken oorfprong deezer Boeken ,
naeder onderzoek te doen. Wanneer
iemand bewyzen kon , dat de fchrivten van het Oude en Nieuwe Testament eenige verdichtfelen behelzen , dan was het, met onze Openbaering , en , met het ganfche Christendom , 'voor eens en altoos , afgedaen.
§• 275.
De fchrivten van moses zyn geloovwaerdig • de gebeurtenisfen , welke hy verhaelt , hoe zonderling ook , zyn in de daed en met alle die omjtandigheeden voorgevallen.
I. De geloovwaerdigheid van moses fchrivten vloeit van zelve voort , uit de 'reeds beweezene ftelling , dat moses
zelvs



VAN DEN BYBEI. IV. BOEK. 127
zelvs de Schryver zy van die boeken ,
welke op zynen naem uitgaen. Hy
verhaelt tweederley zoort van gebeurtenisfen , zulke welke in , en zulke welke voor zynen tyd waeren voorgevallen. In beide verdient hy alle geloov , en in beide was het zelvs onmogelyk , dat hy
iets leugenachtigs verdichten konde.
Had hy , omtrent die zaeken , welke in zynen leevtyd gebeurd zyn , onwaerheeden opgeteekent , dan zou het ganfche volk van Israël , hem zeekerlyk , in plaets van zyne fchrivten met zoveel eerbied aen te neemen , in het aengezicht hebben tegengefprooken. Had hy om¬
trent de dingen , welke voor zynen tyd waeren voorgevallen , onwaerheeden verhaelt , dan had hy moeten vreezen , dat zommige nakomelingen der geener , van welke hy het een of ander verdicht had, hem openlyk van leugentael zouden hebben kunnen overtuigen.
II. Maer , dat naeder koomt , in moses vinden wy alle die vereischtens , welke wy , in eenen geloovwaerdigen Gefchiedfchryver , zouden kunnen vorderen. —Deeze vereischtens beftaen in twee hoofd hoedaenigheeden. A. De Gefchiedfchryver moet waerheid kunnen getuigen ; hy moet zelvs niet bedroogtn zyn. Wanneer hy van
iv. de et.



van den bybel. IV. boek. 131
leh , nog meer dan een oog- en oorgetuige. Hy is zelvs de hoofdperfoon in zyne gefchiedems. Zyne eigene verrichtingen en lotgevallen kent elk het beste ; en deeze zyn de dingen , welke moses
befchreeven heeft. Wanneer een man
van oordeel en doorzicht , by zeekere gebeurtenisfen , een oog- en oorgetuige is ; wanneer hy er , in eigen perfoon , by tegenwoordig is ; wanneer hy alles , met zyne eigene oogen en ooren , ziet en hoort ; dan is het nog mogelyk , dat hy zich verkeerde denkbeelden van zaeken maeke , omdat hy misfehien den zaemenhang der ömftandigheeden niet kan doorzien , noch in alles de oogmerken begrypen , welke die geenen bedoelen j die de voornaemfte perfoonen zyn in deezè
gebeurtenis. Maer wanneer iemand ,
die, gelyk moses, zelvs de hoofdperfoon is van de gebeurtenisfen , welke hy verhaelt , een naeuwkeurig bericht fchryvt van het geen hy zelvs gedaen heeft , en van het geen hem zeiven is overgekoomen ; dan kan men er niet aen twyffelen , of hy is volleedig onderricht van de dingen , welke hy te boek ftelt.
Maer zyn eerste Boek , genesis genaemd , behelst gebeurtenisfen , welke geduurende veel meer dan 2000 jaeren »
IV. DEEL. 1 2



138 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
„ een was onze Wetgeever." Qok
bedoelde moses geene voordeden van rykdom en eer , voor zich of de zynen. Had hy , uit een dergelyk laeg beginfel* van eigenbelang gewerkt , dan zou hy het Egyptifche hof niet veriaeten hebben , alwaer hy de meest vleiende vooruitzichten had , om eerlang tot de hoogrte waerdigheeden verheeven te worden , en de bezitter te zyn van onbereekenbaere
fchatten ; dan zou hy ook de Aerts-
priesterlyke waerdigheid naer zich genoomen , en dezelve ervelyk aen zyne eigene nakomelingen vastgemaekt en niet toegelaeten hebben , dat zyne zoonen
Hechts gemeene Levieten waeren ;
dan zou hy de verkiezing van den Raed der Overften , niet aen de vrye verkiezing van het volk gelaeten , maer zyne zoonen en bloedverwanten , tot deeze
eerampten , bevordert hebben ; dan
zou hy , niet josua , die hem in het geheel niet beftondt , maer eenen zyner zoonen , tot zynen Opvolger , in het bellier der openbaere zaeken , hebben
aengeftelt. ,
6. In plaets van zich te bevoordeelen , heeft moses , om en van weegen de gebeurtenisfen , welke hy verhaelt , zeer veel moeite en verdrietlykheeden moeten
on-



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 143
baere gedenkteekenen , zyn onlocbenbaerc bewyzen voor de waerheid van die gebeurtenisfen , welke moses verhaelt heeft.
IV. Myn laetlte bewys ontleen ik uit het getuigenis van Heidenfche Schryveren. Dit getuigenis levert een voldingend bewys op , voor de waerheid van moses gefchiedverhaelen. Die Schryvers zouden die gebeurtenisfen niet verhaelen , indien zy daer van niet , uit nög oudere Schryveren , van hun volk , bericht ontvangen hadden. Zy zouden dezelve , het is waer , uit moses hebben kunnen overneemen ; maer zy zouden evenwel die zonderlinge gebeurtenisfen niet geloovt en befchreeven hebben , daerom alleen , omdat moses , die hun vreemd was , deeze dingen verhaelt had , indien zy van derzelver waerheid niet waeren overtuigd geworden , door de verzeekeringen van hunne eigene voorzaeten , die het weder van de hunne , welke, in die tyden leevden , toen dit alles gefchied is , met zeekerheid ontvangen hadden.
Het is myn oogmerk niet een uitvoerig Register op te geeven van getuigenisfen der Heidenfche Schryveren , voor de waerheid van moses gefchiedverhaelen. Dit zou een opzettelyk werk op zich zelve vereisfehen. Ik zal my , met eenige wei-
IV. DEEL.



«44 over den Goddelyken oorsprong'
oige byzonderheeden , ten voorbcelde j vergenoegen. Die er meer van begeert , raedpleege met eusebius (k). hu et (0 , grotius (m) , kolman (n) restel Co) en anderen.
By de Dichteren , hesiodus , (p) , en ovidius (q) , vindt men eene befchryving van den oorfprong aller dingen , en van den gelukkigen toeftand der eerste menfchen , welke , met de verhaelen van moses , eene kennelyke overeenkomst heeft. — josephus (r) , hebben wy reeds gezegt , beroept zich op manetho , be-
rosus, hesiodus, hecataeus hel-
lanicus , en anderen , ten betooge der langlevenheid van de eerste menfchen. (s). — Dezelvde josephus (t) haelt berosus den Chaldeer aen , hieronymus . den Egyptenaer , die van de oudheeden der Phoniciers gefchreeven heeft, nicolaus
van
c*) Prcep. Enting. j. q.
CO Dem. Eüang. prop. 4. c. 3—
(«) de ver. Rel. Christ. 1. 1. §. 16.
00 1. c. p. 45o^—
c<0 Over de Openb aering.
C/O Operum & Dierum l 1. verfu 109,-
(?) Metamorph 1. 1.
(o ittOj. 1. 1. c. 4.
co boven p. 133.
(O i. c.



150 OVER, DEN GODDELYKEN OORSPRONG
den tyd in overweeging neemt , in welken hunne fchrivten werden gemeen gemaekt ; den openbaeren aert van die gebeurtenisfen , welke zy verhaelen ; de meenigte der getuigen , die hen van valsheid zouden hebben kunnen overtuigen ; zal men erkennen moeten , dat het , voor den Schryveren , onmogelyk waere , leugens en verdichtfelen voor te Hellen.
IV. Eindelyk beroepen wy ons weder s op het getuigenis der Heidenfche Schryveren , die van veele der gebeurtenisfen , in het Oude Testament verhaeld , uitdrukkelyk melding maeken.
Ten aenzien van josua , en de inleiding der Israëlleren in Kanaan , onder zyn bellier , is het Phamififche opfchrivt zeer aenmerkelyk , van het welk pkocopius, een Grieksch Gefchiedfchryver, ten tyde van Keizer ju li aen , verhack , dat de zuilen , op welke dat opfchrivt gegraveerd was , nog in zynen tyd , te zien waeren. Zyn verhael koomt hoofdzaekelyk hier op uit : „ dat de Phceni„ ciers , j os va niet kunnende weder„ ftaen , zich op de vlucht begeeven „ hebben naer Egypte ; dat zy aldaer , „ wegens de groote meenigte der inwoo„ neren , geene plaets genoeg vindende , » verder in Africa zyn voortgetrokken ,
>, en



VAN DEN BYBEL. IV. BOtK. 151
en zich tot aen de zuilen van hercules , dat is de itraet van Gibralter , i, uitgebreide hebben ; dat zy zich aldaer „ hebben nedergeflaegen ; dat zy ook eene vesting gebouwt hebben , in Nu* meJien ; dat zy aldaer twee zuilen „ van witten fteen hebben opgericht , „ na by de groote bron ; en dat op deeze zuilen , in de Phamicifche tael , „ de volgende woorden gegraveerd wae„ ren : Wy zyn de geenen , die gevlucht „ zyn , voor het aengezicht van Josua , „ den rooverden zoon van Nave." (ƒ»>
Dit verhael is een aenmerkelyk bewys voor de waerheid der gebeurtenisfen , welke van Josua en zyne verrichtingen verhaeld worden. CO-
Van de volgende gefchiedenisfen zyn die de merkwaerdigfte , welke het Koningryk van salomo betreffen , en van deeze vinden wy ook de meeste melding by de Heidenfche Schryveren. Ten betooge der waerheid van die gebeurtenisfen , welke , volgens onze gewyde boeken , ten tyde van salomo , zyn voorgevallen ; dat deeze Koning eene meer dan gewoone Wysheid bezeeten hebbe ; dat hy vriendfehap ge-
(K) procopius de bello fanda'ko. 1. il c- i°-
(i) budbaeus iïtfl. Ecci. Vet. Test; torn. 1. p.' $6*
IV. DEEL. K 4



152 OVER DEN GODDELYKEN 00RSPR0N6
houden hebbe met hieram , den Koning van Tyrus ; dat hy eenen zeer prackigen Tempel gebouwt hebbe ; en dat wel bepaeldelyk 143 jaeren vroeger , dan CVthago gebouwd is ; ten betooge van dit alles, beroept zich josephus op de ge• tuigenisfen van dais en menander twee Pbanicifche Gefchiedfchryveren (k) Zelvs heeft hecataeus eene uitvoerige" befchryving gegeeven van de Stad Jeruf*l*m en van den prachtigen Tempel, Het een en ander had hy, niet van hooren zeggen, maer hy had bet van naby gezien, toen hy , met ale.ander den groot en , in pe,f00n te Jeru_ ialem geweest was. (/).
Van de gevangenis der Jooden in Babel heeft b er os cs, de Chaldeeuwfche Gefchiedfchryver , uitvoerig gefprooken. r>) Veele der aenmerkelykfte gebeurtenisfen van het Oude Testament , zou men kunnen zeggen , worden , door de Heidenfche Schryveren , geheel verzweegen
Dan hiervan kan men verfcheidene redenen geeven. Van de < vestiging der
Jooden in Kanaan , tot op den tyd van
QO contra appionem 1. i. S^
^josep„vsi. euskii;usc_



van den bybel. IV. boek. I$%
salomo , maekten zy eene afgezonderde Natie uit , welke , met andere volkeren , geene gemeenfchap hieldt. Het is derhal* ven ligtelyk te begrypen , dat de Heidenen , zelvs van de gewichtigfte gebeurtenisfen , welke by de Jooden voorvielen , weinig of niet vernoomen hebben. Ten tyde van salomo begonden zy zich eerst op den fc heepv aert en den Koophandel toeteleggen , door welke de gemeenfchap tusfehen de volken bevorderd werdt. De meeste dar oude fchrivten zyn verlooren geraekt. —— De oudlle der Griekfche Schryveren , welke nog voor handen zyn , waeren onkundig van de gebeurtenisfen , onder de Jooden , welke lang voor hunnen tyd waeren voorgevallen. Bebalven dit alles waeren
de Jooden , uit hoofde van hunnen verfchillenden Godsdienst , en byzondere gewoontens , by andere volkeren m verachting.
§• 277-
De verhaelen der Euangelisten , omtrent de daeden en lotgevallen van christüs, en zyne apostelen , zyn alleszins geloovwaerdig.
Wy zullen hier dezelvde orde , in het iy. deel. K 5



154 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
opgeeven van onze bewyzen , volgen , als wy gehouden hebben , by het betoogen der geloovwaerdigheid van moses fchrivten.
I. De Eüangelien zyn echt , en door die mannen gefchreeven , op welker naem zy uitgaen. Qnf Maer , uit deeze reeds beweezene ftelling , vloeit de geloovwaerdigheid der Euangelifche gefchiedverhaelen
van zelve voort. De Euangelisten
hebben zulke dingen geboekt , welke zy zeggen , dat , by hunnen leevtyd , in het Joodfche land , zyn voorgevallen. Maer hoe zouden zy deeze dingen , met mogelykheid , hebben kunnen en durven fchryven , indien zy niet waerlyk gefchied waeren. Plomper verdichtfel , en eene onderneeming , welke meer onuitvoerbaer is , kan men zich niet verbeelden.
II. De Euangelisten bezitten alle vereischtens , welke men , in eenen geloovwaerdigen getuige , vorderen kan.
A. Zy hebben waerheid kunnen fchryven. De zaeken , welke zy verhaelen , hebben zy , met genoegzaeme zeekerheid , kunnen weeten , en ook werkelyk geweeten.
Ontbrak het hun ook aen de vereischte ytrmoogens , om liet waere , van het val-
fche ,
(n) boven Hoofüft. 2.



van den bybel. IV. boek. 155
fche , en het fchynbaere , van liet daedelyke , t( onderfcheiden ? zy waeren , het is zo , eenvouwige menfchen , lieden van geringe kundighecdcn. Maer de zaeken , welke zy verhaelen , waeren van dien aert , dat er geene byzondere fchranderheid van geest toe noodig was. Het kwam maer op hooren en zien aen. Wel geItelde zintuigen waeren genoeg ; het kwam er maer op aen , of zy , het geen zy verhaelen , al of niet gehoort en gezien hebben.
Eene verhitte verbeelding , zou men kunnen denken , kan te weeg brengen , dat een ligtgeloovig mensch dingen meent te hooren en te zien , welke nimmer zyn voorgevallen. Waeren deeze Euangelisten ook Dweepers , die , door hunne eigene verbeelding en ligtgeloovigheid , misleid zyn ? Dit is de gewoone laster der Deisten , maer die zich zeer gemakkelyk laet wederleggen. Zy verkeer¬
den , in zulke omftandigheeden , welke hen , omtrent de gebeurtenisfen , welke zy verhaelen , veeleer achterdochtig , dan bygeloovig maeken moesten. Zy waeren Jooden van geboorte , en hadden , van hunne vroegite jeugd , de^ yooroordeelea hunner Natie , omtrent ..den aerdfehen luister van den m,essias , ingezoogen, iv. deel.



I5Ö OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
Vooroordeelen , welke niet konden nalaeten , hen , tegen de nedrige omltandigheeden van jesus , voor in te neemen. Hun Karakter was van dien aert j dat zy ,' in hunne ongeloovigheid, by uitneemenheid ) hardnekkig waeren. Het geen jesus, van zynen dood , voorfpelde , wilden zy , in weerwil van zyne flerkfte verzeekeringen , in het geheel niet gelooven. Hoe verregaende was de onwilligheid van thomas , om jesus opflanding te gelooven ? De dweepery verkeert omtrent
meeningen en gevoelens , maer niet omtrent gebeurtenisfen. Een dweeper mag zo hardnekkig flaen op eene meening ,b dat hy er den dood op fterve ; maer wie heeft het ooit in het hoofd gekrcegen , om te beweeren en er op te ilerven , dat hy oor- en ooggetuige geweest zy van zaeken , welke nimmer zyn voorgevallen. — Zy hebben niets van het Karakter der dweeperen. Zulke menfchen hebben zeer hoogmoedige gedachten van zichzelven ; maer de Euangelisten bekennen openhartig , tot hunne verneederïng , verfcheidene misflaegen ; zy verbergen in het geheel niet , hoe zy , uit lafhartigheid , hunnen weldaeligen Meester verketen hebben , zo drae hy gevangen werdt , ea hoe hy , die zich het meest , van zyne
ver-



Van den eybel. IV. boek. 157
verkleevdheid aen zynen Meester liet voorftaen , hem op het fchandelykst verlochent hebbe. Men vindt in hunne fchrivten , gelyk in die der Dweeperen , geene verwarring , geene raedfelachtige , duiftere en tegenltrydige zegswyzen. Men vindt , in hunne gedraegingen , niets van dat grillige , van dat eigenzinnige , van dat ituurfche en ongezellige , het welk den Dweeperen eigen is. (0).
Ontbrak liet den Euangelisten ook aen genoegzaeme. onderrichting , omtrent de gebeurtenisfen , welke zy verhaelt hebben ? Niets minder dan dit. — Zy fpreeken niet van gebeurtenisfen , welke , eenige eeuwen voor hunnen leevtyd , in eenen afgeleegenen hoek der waereld , maer van zaeken , welke , in hunnen tyd , en in hun eigen land , waeren voorgevallen. Van de gebeurtenisfen , welke zy verhaelen , zyn zy zelve oor en ooggetuige geweest , of zy hebben dezelve onmiddelyk ontvangen van zulke menfchen , die er , in .eigene perfoonen , by tegenwoordig geweest zyn.
De Euangelisten hebben derhalven waerheid kunnen fchryven.
B. Zy hebben ook waerheid willen fchryven , en er is geene Ichynbaere reden ,
(V) LF.S2 |. c. p. Ifjl-Seo, iv. deel.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. l6$
Wanneer men dit alles in aenmerking neemt , zal mén genoegzaeme gronden van zeekerheid vinden , dat de Euangelis* ten niet hebben willen bedriegen.
C. Hier koomt ten overvloede nóg by, dat deeze Schryvers niet zouden hebben kunnen bedriegen , al was het hun voortieemen geweest. -— Het waeren geene meeningen en gevoelens , ter onderzoeking van welker waerheid of valsheid, veel vernuft en groote fcherpzinnigheid noodig is ; maer feitelykheeden en gebeurtenisfen , welke elk een Jood zeer gemakkelyk on*
detzoeken konde. Zy beroepen zich
op het getuigenis van hunne Landgenooten , en zouden deeze alle hen niet aenftonds in het aengezicht hebben tegengefprooken , indien het opgeraepte verdicht*
felen geweest waeren. Maer nimmer
heeft iemand der Jooden deeze gebeurtenisfen gelochent ; de Opperhoofden van het volk , hoe zeer zy tegen jesu« verbitterd waeren , durvden evenwel zyne wonderdaedige verrichtingen niet ontkennen, zy konden ook niet , omdat het ganfche volk er getuigen van was ; zy moesten zich , met armhartige uitvluchten , vergenoegen. De grootfte vyinden van
het Christendom , cei.sus , porphy*ius , julianus en dergelyke, durvde»
iv. deel. L 2



l54 OVER DEN GODDELYKEN OOltSPRONG
de gebeurtenisfen zelve niet ontkennen , maer zy zochten het verbaezende van jesus verrichtingen , uit de toverkunst , te verklaeren.
Het moet derhalven vast ftaen , dat de Euangelisten geloovwaerdige Scliryvers zyn , en dat die gebeurtenisfen , welke zy verhaelen , in de daed zyn voorgevallen, (p).
III. Eindelyk beroepen wy ons , op de getuigenisfen van uitheemfche Schryveren , en zelvs van de zodaenigen , die vyanden waeren van het Christendom.
Dat deeze getuigenisfen van een zeer groot gewicht zyn , heeft geen betoog noodig.
Wat de verbaezende wonderen aecgaet , welke christüs , volgens het verhael der Euangeiisten , verricht heeft ; hieromtrent 'vinden wy een alieropmerkelykst getuigenis in eenen briev, die gezegd wordt , door den Stadhouder pilatus , aen Keizer tiberius , gefchreeven te zyn. De briev is woordelyk van deezen inhoud.
pontius pilatus groet den keizer. „ Het is onlangs gebeurd , waervan ik
„ zelvs
(?) lesz I. c. p. 184-258. noesselt 1. c. II Deel p. 164— bonnet Phihfepkifche naeryorfcliingcn ovtr de fowyzcn voor het Christendom p. ico—



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 1C5
zelvs getuige zyn kan , dat de Jooden „ zich zeiven en allen hunnen nakoraelin„ gen , uit nydigheid , door een wreede „ veroordeeling , zeer veel benadeeld heb„ ben. Want terwyl zy , volgens hunne „ voorzeggingen , die van hunne voorva„ deren aengenoomen waeren , daerop „ wachtten , dat hun God hen door eene „ Maegd dien zenden zoude , die met „ recht hun Koning konde genoemd wor„ den : zo heeft hy denzelven , toen ik „ Landvoogd in Judea was , gezonden. „ Deeze , gelyk iedereen weet , gav den „ blinden het gezicht weder , hy reinigde „ de melaetfchen , hy genas de beroer„ den. Zy hebben ook gezien , dat hy „ Duivelen uitgedreeven , en de bezeete„ nen van de booze geesten bevryd heeft.
Hy heeft zelvs ook dooden uit de „ graeven weder opgewekt. De Itormwin„ den waren hem gehoorzaem , en met „ drooge voeten wandelde hy op de Zee. „ Hy heeft veele andere wonderwerken „ gedaen , zodat hy ook gemeenlyk by „ de Jooden , onder den gemeenen hoop , „ de Zoon van God genoemd wierd. „ Maer de voornaemfte onder de Priesters , „ door jaloersheid en nydigheid aengezet , „ waeren tegen hem ingenoomen , en gaven hem gevangen aen roy over v terwyl . jv. deel. L 3



l66 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
„ zy hem aenkJaegden als of hy zich „ aen misdryven , die zy echter verdicht „ hadden , fchuldig gemaekt had. Zy „ noemden hem een toveraer , en een „ overtreeder en vyand van hunne wet. „ Door welke overtreedingen ik zelv ver„ leid wierd , en aen hunne klachten » geloov floeg , en hem , na hem te „ hebben laeten geesfelen } aen hen over. „ gaf , dat zy hem paer hun welbehae„ gen ftraffen mogten. Daerop hebben zy s, hem nu gekruisd , en by het grav , „ waeria zy hem gtjegd hadden , wach„ ters gefield , onder welke ook zom„ mige van m\ne Soldaeten waeren , die v hem ten derden dage van de dooden „ hebben zien opftaen. Maer de boos„ heid der Jooden is , door deeze daed , „ nog meer gaende gemaekt , en zy heb„ ben de Soldaeten eene groote fomme „ gelds ^egeeven , dat zy zeggen zou„ den , dat. zyne Jongeren zyn ligchaem „ bv dep nacht gefloolen hadden. Deeze „ nebben wel het geld aengenoomen , „ maer hebben nochtans overal opentlyk „ heieeden , en betuigen het nog , dat », zy de gezichten der Engelen gezien » hebben , en dat zy deezen jesus „ waerachtig van de dooden hebben zien « QPrtaen. pjt heb ik nu daerom ge-
„ fchree-



van den BYBEL. IV. BOEft. 17 S
crlsUS was uitgekoomen. Derhalven zou hy , door het wederleggen van zulk eene zaemenfpraek , indien zy verdicht was , zich zeiven befpottelyk gemaekt , en het Christendom fchande hebben aengedaen. 2. Dat Keizer julianus , van welke wy aenftonds fpreeken zullen , veele dingen , uit dit werk van celsus , hebbe overgenoomen. (v).
porphyrius een Tyrier , gebooren in het jaer 233 , was een man van groot
aenzien en. uitgebreide kundigheeden.
Dees heeft alle de krachten van zynen geest ingefpannen , om het Christendom te beflryden. Keizer julianus was zo zeer , met de fchrivten van deezen porfhyrius , ingenoomen , dat hy dezelve
voor Goddelyk verklaerde. (b). Hy
heeft , beha 1 ven verfcheidene andere werken over de Starre • Gefchied- en Bovennatuur-kunde , XV boeken opzettelyk tegen het Christendom gefchreeven. Dan
van alle deeze werken is er niets meer overig. Keizer theodosius heeft dezelve , uit Godsdienstigheid , laeten verbranden. Dit is waerlyk te bejammeren : want er is geen twyffel aen ,
00 SERENIUS I. C. p. 92.
(O GREGO&ll NAZIANZFNl Oratio ij.
iv. deel.



! 76 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
of wy zouden , in de werken van zul* ken grooten geleerden , die zo vroeg geleevt heeft , zeer veel dingen vinden , welke aen de Kerkelyke Gefchiedenisfen ongemeen veel licht zouden byzettem Si Misfchien, zegt michaelis, niet onaer»> 'tig 00 > zou thans meenig vriend van „ den Godsdienst gaerne eenen vroomen Kerk-Vader voor dezelve geeven wili, len i wanneer hy ze daerdoor , uit
J} het vuur , konde te rug koopen."
De wederleggingen , welke tegen hem gefchreeven werden , zyn al meede verlooren. Zoveel weeten wy , uit de verklaeringen van hieronymus over de prophecy van daniel , al waer hy de tegenwerpingen van porphyaios wederlegt , dat deeze groote vyand van het Christendom beweert hebbe , dat de gemelde Prophecy , niet door daniel , ten tyde v.-.n belsasar , maer lang naderhand , nadat alle de voorfpelde zaeken gebeurd
waeren , verdicht was. Maer behal-
ven dit vinden wy , by verfcheidene Kerkvaderen , die voor de verbranding zyner boeken gefchreeven. hebben , veele plaetfen en tegenwerpingen , uit zyne werken aengehaeld. Men kan de verzae-
me-
CO I. c. I Deel p. 78.



VAN DEN BT^BELi IV. BOEK. 177
meling van zyne tegenwerpingen vinden
by mils , (d) en lardner (e). a.
En wat zegt porphyrius nu van christüs ? „ dat de Goden , zeedert den tyd , dat jesus als God geëerbiedigd j, was j in gebreeken gebleeven waeren , „ van hunnen aenbidderen te hulp te koomen ; dat de Godfpraeken zelve van j-sus Heiligheid en verheerlyking getuigt „ hadden ; en dat men zich derhalven onthouden moest , om hem te lasteren." (f). Wat de wonderen van christüs aengaet. Hy gaet , op foortgelyk eene wys , te werk , als wy zo even van celsus gezegt hebben ; . maer nergens onderneemt hy het , om de gefchiedkundige waerheid van die gebeurtenisfen te ontkennen,
Wy komen tot Keizer julianus , den machtigden en bitterflen vyand , die zich ooit tegen het Christendom verzet heeft. Voor het overige was hy een zeer geleerd man , en een Vorst van uitmuntende hoedaenigheeden. Hy leevde niet alleen maetig en deugdzaem , maer hy
(rf; Prolegomena, in N. T. §. 7C2, 7°3(-.) ce'lleBion of Jewish & lleathen testimoniei tom. 3. C 37. §• 7-
(/) mils & LARDNEK !. C. HOLSTENIUS de vitü &
/triplis PORPHYRii crotIus de verit. R. C. 1. 8. c. 5. IV. DEEL, M



I78 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
^was ook een yverig handbaever van Recht ea Gerechtigheid. Zyne voorzaeten , nero , domiiiamjs, en dergeiyke waeren, in zyne oogen , niet anders dan wreede dwinglanden , onverftandige Vorsten , die zelvs den naem van menfchen niet eens
waerdig waeren. Dat zulk een man
de valscheid der Euangelifche verhaelen , in geval zy niet anders dan verdichtfelen waeren, had kunnen ontdekken, en ook zeekerlyk zoude ontdekt hebben , zal niemand ontkennen. Maer in plaets van dit , er. kent by de gefchiedkundige waerheid van al het geen de Euangelisten , omtrent de verrichtingen van christüs , verhaelt hebben , en hy doet niets anders , dan te beweeren , dat die verrichtingen , geene waerachtige wonderen geweest zyn , maer de uitwerkfelen van kunst , bedrog , handigheid en gochelary.
Hy ilemt het toe , dat christüs blinden , lammen en bezeetenen geneezen hebbe ; alleen voegt hy er by , dat dit zulke groote daeden niet waeren , welke de menfcheJyke krachten te boven gingen, (g). Van het opwekken der dooden, en andere blykbaere wonderen, fpreekt
hy
- iS~) C¥ RIL LUS ALRXANnRItlUS COftlrg JULI.-,' WUM 1. C.



van den EYBEt. IV. BOEK. ,l8l
al te veel te bewyzen , en dit is , onder andere , de reden , dat zy , door eenigen , voor onecht gehouden wordt. — Ik heb boven reeds verfcheidene Schryveren opgegeeven , van welke zommigen de echtheid deezer plaets beweeren , en anderen ftaende houden , dat zy nader^ hand , door den eenen of anderen Monnik , zy ingelascht. Ik zal er nu nog een paer by voegen , serenius en warburton. De eerste zoekt de echtheid van deeze betwiste plaets , zeer uitvoerig Ite bewyzen. CO- ^e *aerfte noemt haer ten verdicht/el en zelvs een zeer dom verdicht/el. (k).
Dan ik kan niet ontkennen , dat de bewysredenen van serenius en anderen my het meest doen overhellen , om te vermoeden , dat de betwiste plaets van josephus echt zy. Veele oude Schry¬
vers hebben dit zyn getuigenis aenge-
haelt. (O* In deeze PIaets is de
gewoone ftyl van Josephus blykbaer , en de draed der redeneering wordt , door dit getuigenis , in het geheel niet afgebrooken. Wanneer men het Karakter
(j) serenius getuigenisfen van jesus iii Afd. p. 136-r— (a) warburton G. zending van möses ii Deel p. 83. (/) eusebius Iliji. Eccl. L c. 11.
IV. DEEL. lVÏ 3



ïgS OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
van deezen man in aenmerking neemt s zal men zich niet verwonderen , dat hy , door het geeven van zulk een ge* tuigenis , tegen de Jooden en de grondstellingen van zynen eigen Godsdienst, gefchreeven hebbe. Hy geevt klaer genoeg te kennen , dat hy geen martelaer zou hebben willen worden , voor het geloov van zyne Vaderen, üe lotgevallen , welke hy gehad heeft; „ van eenen Bevelhebber en Hoofd„ man in Judea , een gevangene onder „ de Heidenen te worden ; zyne aenhoo,, rigen en vrienden jammerlyk te zien „ omkoomen ; zyn Vaderland , zonder „ hoop op herftelling , in een puinhoop „ veranderd te zien ; genoodzaekt te. 3, zyn , zyne vyanden om het leven te „ bidden ; en van de genade der geener ., afhanglyk te zyn , die men innerlyk „ gehaet en veracht heeft" (m); deeze lotgevallen zullen zeekerlyk eene aenmerkelyke verandering gemaekt hebben , ia zyne Godsdienstige leerftelüngen. En hoe onverfchilüg by , omtrent het geloov zyner Vaderen, geweest zy , blykt daeruit klaer genoeg , dat hy de blykbaerlte Voorzeggingen , omtrent den messias , op Keizer vespasianus hebbe toegepast.
(«) SSREN1US 1. C. p0 I55.



VAN DLN BYBEL. IV. BOEK. 183
past. (ra). Waerom nu zou een man , die zo onverfchillig was omtrent den Joodfchen Godsdienst , niet onbewimpeld hebben kunnen fchryven , het geen by yan jesus gehoord had.
Ondertusfchen is het eene tegenwerping van aenbelang , dat geen een Kerk-Vader van de drie eerste eeuwen , zich op deeze plaets beroepen hebbe. justyn de mar* telaer , die er , in zyne zaemenfpraek met tryhon den Jood , een zeer goed gebruik van had kunnen maeken , fpreekt er in het geheel niet van. tertullianus en cyprianus , die tegen de Jooden gefchreeven hebben , maeken er ook geene melding van. Zelvs heeft origenes zich , in het wederleggen van celsus , van dit getuigenis niet bedient. euseiüus , die in de vierde eeuw geleevt heeft , is de eerste die er zich op beroept. Hier uit nu befluit men , dat de ganfche plaets , door den eenen of anderen , na den tyd van origenes verdicht zy. Maer deeze gevolgtrekking
gaet in het geheel niet aen : want chrysostomus, die na eusebius geleevt heeft , bedient er zich ook niet van tegen de Jooden. Daerenboven kan men er zeer
(») Oud/i. L 18. c. 31.
iv. deel. M 4



184- OVER EEN GODDELYKEN OORSPRONG
voldoende redenen van geeven , om welke de Oud vaders zich , vóór euseeius , op
deeze plaets niet beroepen hebben, 'i-,
Het kan zyn , dat de ' affchrivten , van welke deeze Oud-Vaders' zich bedient hebben , vervalscht waeren. Immers het is even zo mogelyk , dat de Jooden , uit eenen haet tegen jesus , deeze veel beflisfch'ende plaets , uit de werken van josephus , uitgefchrapt en verdonkert hebben , als dat een 'Christen dezelve zou
ingelascht hebben. (0_)., . Maer , dat
nog veel waerfchynlyker is , de OudVaders waeren veel al gewoon elkander naer te volgen. Wanneer nu de eerste verdeediger van het Christendom van deeze •plaets niet fprak , omdat zy niet tot zyne kennis gekoomen was , zo is bet ligtelyk te begrypen , dat' er ook de volgende geen gewag van maekten , tot dat eusebius dit getuigenis het eerst
aenhaelde. (p). Nqg meer in het
byzonder ; justinus dt martelaer wilde zynen tegenftander tryhon den jood , aileen door bewyzen uit de Heilige fchrivten , wederleggen. tertulli&nvs en cyprianus hadden, in hunne
fchriv-
00 FABltJCIUS di.vtr. R. C. p. ic64 (?) Dtmtijlr. Euaxg, I. j, » '



VAN DES BYBEL. IV. BOEK. 185
fchrivten , het zelvde oogmerk. En wat origenes aengaet ; dees zou , in zynen ttryd met celsus , geen voordeel hebben kunnen doen , met het getuigenis van josephus : want gemelde Wysgcer ontkende niet , dat jesus dergelyke daeden verricht had , als die , welke josephus verhaelt ; maer hy lochendë , dat het waerachtige wonderwerken waeren. Hy zocht alle die verrichtingen , uit toveryen , en menfchelyke kunsten , te verklaeren.
De tegenwerping , uit het üilzwygen van veele Heidenfche Schryveren , fchynt, in den eersten opflag , van zeer veel gewicht te zyn. Indien jesus , zegt 3, men , en zyne apostelen , zulke ver3, baezende dingen , in het Joodfche land 3, verricht heeft , zodat het gerucht daer,, van zich wyd en zyd verfpreidde , dan ,, zouden de Romeinfche Gefchiedfchry3, vers j die ten tyde van Keizer tibe,, rius en kort daerna gebloeit hebben , ,, veel meer daer van aengeteekent hebben." Dan deeze tegenwerping , zal , door de volgende aenmerkingen , alle haere kracht
verliezen. (1). Dat veele werken
der Heidenfche Schryveren verlooren zyn. Vooral was het te wenfehen , dat de Romeinfche Jaerboeken , welke in de
iy. deel. M 5



lZ6 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
eerste eeuw van het Christendom gefchreeven werden , nog voor handen waren. Dat wy , in deeze Jaerboeken , zeer veele en aenmerkelyke getuigenisfen , omtrent jesus en zyne daeden , zouden aentreffen , blykt daer uit , dat de eerste Christenen , in hunne ver weer fchrivten , zich zo dikwyls op dezelve beroepen hebben. Vooral is het jammer , dat de berichten der Stadhouderen in de Oosterfche Provinciën , en byzonder de echte ASten van pilatus , niet meer gevonden worden. Voor het overige is het be. kend , dat Keizer diocletianus alle de boeken en fchrivten der Christenen , welke hy machtig worden konde , byéén deedt verzaemelen en in het vuur werpen ; en het is zeer waerfchynlyk , dat daeronder ook zulke werken der Heidenfche Schryveren begreepen werden , welke eenigermaete konden worden aengemerkt , als het Christendom te begunstigen, (q). — C-O- jud^a lag op eenen grooten afftand van Rome. Nu weeten wy , dat alle meuwstydingen , van vreemde voorvallen , uit verre landen , zelden geloov vinden , dan eenigen tyd nadat zy gefchied en behoorlyk onderzocht zyn. —,
C3)-
Cf) Baronids ad antium 302,..



100 ovèk den goddelyken oorsprong
flisfchende te zyn. Voor my en allen
Christenen is er geen twyffel aen , of God zelvs heeft ons deeze zeer verheevene Zeedenkunde , by welke de beste vorderingen der Wysgeeren , in dit fluk , oog minder zyn , dan de flaeuwe fchemering eener nachtkaersfe , by het helder licht der middagzonne , goedgunftiglyk
geopenbaert. Maer, indien wy geene
andere en meer voldingende betoogredenen hadden , zouden wy eei.en ongeloovigen
niet kunnen overtuigen. Er zouden
aenmerkelyke uitzonderingen overblyven. Elk een üeist zal erkennen moeten , dat de Bybel , uit hoofde van de zeer gezuiverde Zeedenkunde , veel meer recht van aenfpraek hebbe , op den tytel van eene goddelyke openbaering , dan eenig ander gefchrivt , het welk immer
als zodaenig is uitgevent. Dan met
dit alles , zou die zwaerigheid by hem kunnen overblyven : wie zal bepaelen , wat de krachten van het menfchelyk verftand vermoogen ? misfehien zou een Heidensch Wysgeer , wanneer by er zich met meerder yver , dan iemand zyner voorgangeren gedaen had , en , met te zaemenroeping van alle zyne vermoogens , had op toegelegt , het , in hét ftuk der
Ze-



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. ioi
Zedenleer , even zo ver gebracht hebben , als de Schryvers van den Bybel ; de verheevenheid en . volmaektheid der Christelyke Zeedenkunde bewyst niets anders , dan dat de Schryvers van den Bybel , in deeze gewichtige zaeken , meerder doorzicht gehad hebben , maer niet , dat hun deeze voortreffelyke levensregelen , door God zeiven , geopenbaerd zyn,* Wy hebben het gezien , in den vermaerdcn rousseau. Hy erkent , dat de Heiligheid van het Euangelie zyn hart treffe , dat de boeken der Wysgeeren , met alle derzelver opgefmuktheid, niets zyn , te.
gen dit Boek vergeleeken (v) , en ,
met dit alles , omhelst hy het Christendom niet.
Vermits wy ons nu , van geene andere bewyzen bedienen willen , dan van de zodaenige , welke geene uitzondering overlaeten , om de zaek volkoomen te beflisfchen , zullen wy op de Zeedelyke voorfchrivten van de Christelyke Openbae. ring niet blyven ftaen.
(v) Emilt p. 12,;.
IV. DEEt.



j02 OVER DEN GODDELYKEN OORSPROSG
§. 280.
Èr koomen , in de fchrivten van het oude
en nieuwe testament VCële verborgen iieeden voor , en deeze zyn zeekerlyk van : eenen Goddelyken oorfprong. Wanneer wy van eene verborgenheid . fpreeken , bedoelen wy zulk een leerftuk 4 ■ het welk wy , zelvs nadat het , door eene openbaering , is bekend gemaekt , niet volkoomen begrypen kunnen.
Over deeze verborgenheeden hebben wy reeds , by eene voorige gelegenheid , gehandelc , voor zo ver wy be. toogt hebben , dat zy tot het weezen
van eene openbaering behooren. (x).
Thans zullen wy wat meer in het byzonder bewyzen , dat er in den bybel zodaenige verborgenheeden gevonden worden , en dat deeze verborgenheeden , door God zeiven , aen die menfchen , die dezelve in hunne fchrivten voordraegen , moeten geopenbaerd zyn.
A. Er koomen verborgenheeden voor , in de fchrivten van het oude en nieuwe testament, paulus noemt het
gan-
GO Hl Deel. p. 209——



VAN DEN BYBEL, IV. BOEK. I93
ganfche Euangelium , de Wysheid van God, beftaende in verborgenheid; (y) de openbaering der verborgenheid, welke van de tyden der eeuwen is verzweegen geweest. (%).
Onder deeze verborgenheeden geeven wy , aen de leer der drieëen-
heid , billyk den eersten rang. De
Bybel leert ons , in veelvuldige plaetfen der boeken beide van het Oude en Nieuwe Testament , dat er , in het ééne , eeuwige , en onverdeelbaere Goddelyk weezen , zyn drie Perfoonen , de vader , de zoon en de heilige geest , aen welken dat Goddelyk weezen , op eene en dezelvde wys, toekoomt; dat deeze drie, vader, zoon en heilige geest , waerlyk onderfcheiden zyn , niet door weezenlyke , maer door perfooneele hoedaenigheeden , zodat zy te zaemen zyn tén in weezen , en één verftand hebben , als meede éénen wil ; dat de drie onderfcheidene perfoonen dit ééne Goddelyk weezen bezitten , maer op verfchillende wyzen , de tweede door mededeeling van den eersten , en de derde , door mededeeling van den «ersten en den tweeden.
GO 1 Cor. a: 7'. (s) Rem. 16: 55.
IV. DSEL. N



202 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONS
eene verzoening voor onze zonden ; dat de zoon zy geboorzaem geworden tot den dood , ja tot den dood van het Kruis , om voor zondaeren het eeuwig leven te verwerven ; dat de heilige geest zich beezig houde , met het verbeeteren van onze harten. Moet deeze overweeging onze harten , niet met lievde
en dankbaerheid , vervullen ? Geen
minder invloed beeft de verborgenheid der mensch wording op de practyk der Godzaeligheid. Welk eene onbefevbaere lievde heeft ons Gods zoon beweezen , dat hy de menfchelyke natuur hebbe aeagenoomen , en zich zeiven op het diepst verneedert , om voor onze zonden te boeten ? en moet deeze lievde ons niet
dringen tot wederlievde ?
Dit zal genoeg zyn , om te doen blyken , hoe verkeerd de denkwys zy van zulke menfchen , die beweeren , dat het, 4n den Godsdienst , alleen op de plichten des levens aenkoome , en dat de keritukken niets- beteekenende fpitsvindigbeelen zyn , welker kennis men ligtelyk dervc-a kan : want da plichten hebben der zei ver grondflag in de leerftukken. Hoe zal men zeekere plichten , omtrent God , verrichten , op eene wys , welke hem aengenaem ta , wanneer men hem niet
reeht



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 205
Zodanige voorzeggingen zyn buiten allen twyffel van eenen Goddelyken Oorfprong. — Zy zyn toevallig en derhalven kunnen zy , door geene menfchelyke fchranderheid , vooraf geweeten worden. De Alwetende God alleen kan de toekomftige dingen bekend maaken. „ Het is alleen „ een voorrecht der Godheid, zulke ge„ beurtenisfen, welke gantfchelyk toevallig zyn , van welke men in het geheel niet zien kan, hoe zy in voorgaende ge„ beurtenisfen gegrond zyn , ja van wel„ ke men , naer alle kennis , die men van „ voorgaende gebeurtenisfen heeft, in te.
gendeel gantsch andere gevolgen verwach„ ten moet, zeer langen tyd te vooren, eer zy gefchieden, zelvs met eene mee„ nigte der geringfte en ganfcheJyk toevallige omftandigheden , zodanig vooruit te zien , dat niet het allerminste ach„ ter blyve, het welk niet op het aller„ naauwkeurigst, juist zodanig , als men het vooruit gezien heeft , gefchieden zoude", (e) — Dan deeze ftelling is zo klaer en onbetwistbaer, dat de Heidenen zelve de kennis der toekomende dingen, alleen aen hunne Goden, toeeigenden, (ƒ)
» De
(()soss!EtT 1. c. II. Deel. p. 145, 846. (ƒ") hue t Dt.vr. Euang. p. 15, IV. DEEL.



soö over den goddelyken oorsprong
„ De waerzeggers en alle geleerden, (zo „ fohryvft hieronymos (g) , ) erkennea , „ da', het voorweeten der toekomende din„ gen, niet aen den menfchen, maer aen „ God eigen zy. Waeruit het dan blykt, „ dat de Propheeten , die toekoomltige „ dingen voorfpelt hebben, door den Geest „ van God, gefprooken hebben."
Indien er dan zodanige voorzegcincen, in de boeken van het Oude en Nieuwe Testament , gevonden worden , dan behelst de Bybel zaeken, welke van eenen Goddelyken oorsprong zyn.
Ik heb beloovt, in het VI. Boek, over de prophetien van den Bybel , met opzet te zullen fpreeken ; voor tegenwoordig zal ik er alleenlyk eenige weinige aenhaelen , van de zodanigen , welke blykbaere Voorzeggingen waren , en , door de uitkoomst, ontegenzeggelyk bewaerheid zyn.
I. Uit het oude testament bepael ik my tot zulke voorzeggingen, welke byzondere perfoonen betreffen; welke geheele VMeren raeken; welke omtrent den Heer jesus verkeeren.
A. Ten aenzien van byzondere perfoonen vinden wy zeer merkwaerdige Voorzeggingen, onder anderen jos. 6: 26. en 1 kon. 13: 2.
r . n &
(£j Op. tem. 5. p. 4*4.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 20?
In de eerst aengehaelde plaets , doet , josua deeze voorzegging , omtrent de verwoeste Stad Jericho : vervloekt zy die man , voor het aengezicht des heeren, die zich opmaeken en deeze Stad Jericho bouwen zal; dat hy ze grondveste op zynen eerstgeboornen zoon, en liaere poorten ftelle op zynen jongjten zoon. Deeze vloekfpraek is duidelyk vervuld in Hiel, den Bethlehemiter, i Kon: ió: 34v In zyne daegen, van Koning achab namenlyk , bouwde Hiel, de Bethlehemiter , Jericho ; op Abiram , zynen eerstgeboomen zoon , heeft hy haer gegrondvest , ende op Seguk, zynen jongjten zoon , heeft hy haere poorten gejtelt, na het woord des heeren, het welk hy , ■ door den dienst van josua , den zoon van Nun, gejprooken — De zaek is deeze: de heer wilde , dat de puinhoopen van Jericho in weezen zouden blyven , tot een gedenkteeken, zo van zyne Rcchtvaerdigheid, in het ftralfen van een afgodisch volk, als van zyne Almacht, in het verdelgen van eene zo fterke Stad , door zulke geringe middelen. Hy liet daerom, door josua,voorzeggen en bedreigen , dat de man , die ter eeniger tyd onderneemen zoude , om Jericho te herbouwen , by het leggen der Stads-Fondamenten , zynen oudilcn zoon , in den verderen voortgang van het
JV. DESi,



4 O 8 OVER DEN GODDELYKEN OORSPKONG
werk , zyne volgende kinderen ; en , by het ftellen der poorten , als de voleinding , zynen jongüen zoon ; door den dood , verliezen zoude. Dit alles heeft, tot de minste byzonderheeden toe , ten. tyde van Koning Achab , in Hiel , eene
volleedige vervulling bekoomen. Hoe
kon nu josua , eene gebeurtenis , welke zo , in alle opzichten , toevallig was , eenige eeuwen te vooren aenkondigen , indien zy hem niet , door den Alweetenden God , was bekend gemaekt.
De andere voorzegging is even zo merkwaerdig. Een zeeker Propheet uit Juda deedt , tegen den altaer te Bethel , deeze voorzeggende uitroep : Altaer , Altaer , zo zegt de heer , ziet een zoon zal den huize Davids gebooren worden , wiens naem zal zyn josia , die zal op u offeren de Priesters der hoogten , die op u rooken , en men zal menfchenbeenen op u verbranden.
i Kon. 13: 2. Hoe duidelyk is deeze
voorzegging ? Dan niet minder blykbaer is de vervulling geweest , zie 2 Kon. 23: 16. Hoe kon de Propheet , zon¬
der eene Goddelyke ontdekking , weeten , dat het Koningryk van Juda , nog drie en eene halve eeuw , ftaen zoude ; dat de Koning als dan josua heeten zoude ; en dat hy het vermoogen hebben zoude, om
iets



van den bybel. IV. bolk. 200-
Jets dergelyks , in het Koningryk van Israël te onderneemen ? In tegendeel, wanneer men de magt van Israëls Koningryk, op dien tyd, toen deeze voorzegging gedaen werdt, in overweeging nam, moest men denken, dat de zaek gansch en gaer onwaerfchynlyk ware.
B. Ik zal er eenige weinige voorzegc 1 n g e n by voegen , welke geheele ruikeren raeken
1. Omtrent de lotgevallen der israclleren , vinden wy de merkwaerdiglte voorzeggingen, welke, na het verloopen van veele eeuwen , zo blykbaer vervuld zyn, dat een Gefchiedfchryver deeze dingen van achteren niet naeuwkeuriger zoude
hebben kunnen opgeeven. Ik zal
het een en ander, ten voorbedde, met een zeer kort woord, noemen.
Aen abraham werdt reeds bekend gemaekt , hoe zyne nakomelingen , in Egyptenland, zouden dienen en verdrukt worden , vier hondert jaeren ; hoe zy uit Egypten, met groote have , zouden uitgaen, en ervbezitters worden van Kanaan Gen, jj: 13-18. Hoe onwaerfchynlyk zou dit alles, op zich zelve, voorkomen , daer abra h a m nog geheel zonder kinderen was ? — Hoe duidelyk heeft mose de rampen voorfpelt, welke Israël, na verloop, van vee-
iv. deel. O



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 215
Hy heeft niet alleen voorfpelt, dat hy, op den derden dag na zynen dood, zouden opftaen , maer deeze gebeurtenis heeft hy ook opgegeeven , als het voornaemfte kenteeken van zyne Goddelyke zending. matth. 12: 39, qpé Het een en ander was. ook aen zyne vyanden bekend matth.
Z7: 63. Deeze Voorzegging is ftipte-
lyk vervuld, toen jesus uit den dooden is opgeftaen. De waerheid van deeze zeer aengelegene gebeurtenis , zullen wy, ter voegzaemer plaets , met opzet betoogen.
De Voorzegging van jesus, omtrent den ondergang van Jerufalem en het Gemeenebest der Jooden , is even merkwaerdig Matth. 24. en Luc. 21. ~.— Hy voorfpelt , dat de Stad Jerufalem , benevens den Tempel, zoude verwoest worden ; dat de Jooden gevangelyk zouden weggevoerd , en onder alle andere volkeren verftrooid worden. Hy bepaelt de voorafgaende omftandigheeden. Hy voegt er den tyd by, dat het een en ander nog gebeuren zoude , by den leevtyd van zommigen der geenen, die toen nog in weezen waeren, met veele andere byzonderheeden, dat er zich veele valfchlyk voor den Mesfias zouden uïtgeeven ; dat de Jooden, geduurende de belegering, op de fchroomelykfle wys , zouden benaeuwd worden; dai
IV. DEEL. O 4



Zï6 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
er van den Tempel geen één fteen op den anderen zoude gelaeten worden; dat de Jooden, hoe veele er ook zouden gedood, en hoe zeer de overigen allerweegen zouden verftrooid worden, evenwel een byzonder volk blyven zouden, onderfcheiden van alle andere Natiën, enz.
De vervulling van deeze Godfpraek ,
veronderflel ik nu als bekend. Men
leeze het gefchiedverhael van den vermaerden josephus, en men zal alle de byzonderheeden der Voorzegging, door de uitkoomst, bewaerheid vinden.
Maer kon jesus ook, uit de omftandigheeden van dien tyd , ligtelyk opmaeken, dat de ondergang van het Joodfche Gcmeenebest kort op handen waere ? dit is eene bedenking van het orgeloov. Eene bedenking evenwel , welke zich zeer gemakkelyk laet uit den weg ruimen. ——. De geheele gebeurtenis was , in dien tyd, toen jesus dezelve voorfpelde, zeer onwaerfchynlyk. De Jooden leevden in rusf met de Romeinen ; het Koninglyk huis van herodes üondt , by den Keizer , in blaekeode gunst; de aenzienlykften uit dit volk waeren zeer gedienstig voor den Keizer ; de Romeinen lieten zich weinig geleegen liggen, aen de onderlinge twisten en verdeeldheeden der Jooden ; dit
alles



TAN DEN BYBEL. IV. BOCK. 217
alles maekt het zelvs ongeloovbaer, dat de Romeinen , en dat wel binnen den korten tyd van 40 jaeren, de waepenen tegen het Gemeenebest wenden zouden. —— Daerenboven was het, zonder een Goddelyk inzien in de toekoomende dingen , volltrekt onmogelyk, om alle die byzondere omftandigheeden zo naeuwkeurig re bepaelen. Was het niet ongeloovbaer zelve , dat de Jooden, by de belegering van Jerufalem , zulken onzinnigen tegenftand zouden bieden ? dat de Romeinen, die gewoon waeren, de veroverde Landfchappen te fpaeren, de Stad en den Tempel geheel en al verwoesten zouden ? dat de benaeuwdheeden der belegerden zoo groot zouden weezen , dat er voor of na geen weergae van geweest is of zou zyn ? deeze, en veele andere bepaelde omftandigheeden, fcheenën in dien tyt ongeloovbaer; het waeren alle zaeken , welke, in het fchranderfte vernuft, niet by gisfing konden opkoomen, en nog veel minder, door het zelve, met zeekerheid , voorzien worden.
IV. DEEL. O 7



218 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG §. 28l.
Er zyn- derhalven in den Bybel dingen, welke blykbaer van eenen Goddelyken oorfprong
zyn. Maer hier uit volgt nog niet ,
dat de Boeken van het Oudé en Nieuwe Testament in de daed goddelyke Boeken zyn.
Onze gewyde Boeken behelzen iets g 0 ddelyks. De verborgenheeden en de prophecyen, van welke ik gefprooken heb, zyn zeekerlyk zaeken, welke door God zeiven geopenbaerd zyn. Wy zouden er kunnen byvoegen , dat er in den Bybel zeer verheevene leerftukken voorkoomen , welke in den Natuurlyken . Godsdienst ontbreeken ; dat wy er een zeer redelyk bericht vinden ,, omtrent de wording aller dingen , den oorfprong van het zedelyk kwaed, den aert van het hoogfte goed, den ftaet van het toekoomend leeven , den weg der verzoening, en andere dergelyke leerftukken van het alleruiterfte gewicht ; dat wy in den Bybel vinden het welk men, in eene openbaering, zoude kunnen vorderen ; dat alles even Gode betaemelyk zy ; en dat de ontdekking van deeze dingen, welke de fchranderfte Wysgeer nimmer heeft kunnen uitvin*



VW. DEN BYBEL. IV. BOEK. 210-
vinden, blykbaer van eenen Goddelyken
oorfprong zy. Men zou er ook toe
kunnen brengen de leiding der Israëlleren, uit Egypte naer Kanaan , met alle de merkwaerdige byzonderheeden, welke daer meede gepaerd gingen ; de fchikking van den Tabernakel; de inrichting van het Joodfche Gemeenebest ; het zaemenftel der Mofaïfche wetten ; en aentoonen , dat er , in dit alles , eene Wysheid doorftraele , welke alle menfchelyke fchranderheid zeer ver te boven gaet.
Dan op dit alles zal ik niet blyven flaen, omdat de bewyzen niet beilisfchende zyn. Men kan er altoos die be¬
denking op maeken, dat men niet bepaelen kunne s hoe ver de menfchelyke fchran* derheid het zoude kunnen brengen.
Het is ons genpeg, dat de Bybelboeken geene bloote menfchelyke fchrivten zyn, maer dingen behelzen, welke ontegenzeggelyk van eenen Goddelyken oorfprong
zyn. ! Dan hier uit volgt nog in het
geheel niet , dat deeze Boeken in de daed goddelyke Boeken zyn. Er is immers een hemels breed onderfcheid tusfehen deeze twee Hellingen: Er is, in dit gefchrivt, iets Goddelyks, en , dit gefchrivt is een Godde*
lyk Boek, van God zeiven ingegeeven.
Een Boek kan i iets Goddelyks behelzen,
IV. DEEL.



220 OVER. DEN GODDELYtlEN OORSPRONG
zonder dat daerom het Boek zelvs een Goddelyk Boek is. By voorbeeld , in het Boek van daniel, is die merkwaerdige Prophecy , van welke wy zo even gefprooken hebben ; er zyn nog andere voorzeggingen in. Deeze Voorzeggingen zyn zeekerlyk van eenen Goddelyken oorfprong. Maer is nu daerom alles, het welk dit Boek behelst, ook het Gefchiedkundig gedeelte, in de eerfte Hoofdftukken , van eenen Goddelyken oorfprong ? kan men daerom van het ganfche Boek zeggen, alles, wat er in ftaet, zyn de woorden van God zei ven ? De ver¬
borgenheeden des geloovs in paulus Brieven zyn zeekerlyk van Goddelyken oorfprong ; maer zyn nu even daerom, alle de overige Leerftukken en plichten, welke die Apostel voordraegfr, Goddelyke Leerftukken ?
Zal men bewyzen , dat een Boek Goddelyk is , dan moet men betoogen , niet dat er iets Goddelyks in voorkoome , maer dat het geheele Boek, zo ten aenzien van woorden als zaeken , van eenen Goddelyken oorfprong zy. —— Hier hapert het in veele zaemenftellen der Godgeleerdheid. Om te bewyzen , dat de Bybel een Goddelyk Boek is , toont men aen , dat er dingen in voorkoomen ,
welke



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 221
welke van niemand dan van God weezen kunnen, en men befluit : derhalven is de geheele Bybel een Goddelyk Boek. Volgens deezen redeneertrant , zyn alle de fchrivten der Oudvaderen , alle Boeken , welke over Godgeleerde zaeken handelen , Goddelyke Boeken.
Zal een Christen den Bybel , als een Goddelyk Richtfnoer van zyn geloov en gedrag , aenneemen , en alles , dat er in voorkoomt , daerom gelooven en betrachten , omdat God het zelvs verklaert heeft , dan moet hy verzeekerd zyn ^ niet dat deeze en geene byzonderheeden , door God , geopenbaerd zyn , maer dat alle de Boeken van God ingegeeven , op een Goddelyk bevel , en, onder een Goddelyk bellier, vervaerdigde -fchrivten zyn , zodat alles s het welk er in . voorkoomt , goddelyk zy, en ons verplichte tot geloov en gehoorzaemheid.
IV. DEEL.



J-2Ó OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
hy, de heilige geest, den welken myn Vader zenden zal in mynen naem , dezelve zal u alles leer en , en zal het u m* dachtig maeken alles , wat ik u gezegt heb. Joh. 14: 26. De geest der waerheid zal u in alle waerheid leiden. Joh. 16: 13.
Indien nu deeze merkwaerdige belovte , aen den Apostelen , werkelyk gedaen en vervuld is , dan zyn hunne fchrivten , in den allereigenlyklten zin , Goddelyke
fchrivten. De Heer jesus maekt
deeze toezegging , zou men kunnen denken , niet betrekkelyk tot hunne fchrivten. Maer een onderwys gefchied , zowel door fchrivten , als door woorden. De manier van voordel doet hier niets ter zaeke , en de Apostelen hadden de leiding en den invloed van den Geest der waerheid , in hunne fchrivten , vooral niet minder noodig , dan in hunne Leerredenen. . paulus verklaert ronduit , dat deeze belovte aen hem en zynen mede Apostelen bewaerheid is: De dingen , zegt hy , die ons van God gefchonken zyn , fpreeken wy , niet met woorden , welke de menfchelyke wysheid leert , maer met woorden , welke de heilige geest leert , 1 Cor. 12: 12 , 13. De woorden , welke zy fpraeken , waeren derhalven Goddelyke woorden , en daeruit mcogen wy , volgens het zo even
be-



VAN DEN BYBEL. IV, BOEK. 22,?
beredeneerde , veilig befluiten , dat ook de woorden , welke zy fchreeven , God* delyke woorden waeren.
In de fchrivten van het oude testament, vinden wy allerweegen deeze uitdrukkingen : de heer heeft tot my gefprooken ; de heer zeide tot my ; het woord dei heeren gejchiedde lot my ; alzoo zegt de heer enz. Uitdrukkingen, welke blykbaer te " kennen geeve" , dat de woorden, welke vervolgens werden opgegeeven , Gods eigene woorden zyn. Ook géésten paulus en pc t kus, aen alle de fchrivten van het oude testament, dit getuigenis , dat zy van God zyn ingegegeeven. Kan men iets duidelykers bcgeeren , dan deeze uitfpraek , alle de Jchrivt \'s van God ingegeeven ? Hy bedoelt de Heilige' Schrivten van het Oude Testament , in welke timotheüs , van kinds af, onderweezen was. i Tim. f. I0-. Van alle
de Prophetifche Schrivten des Ouden Testaments , zegt petrus :- de Prophecy is voortyds niet voortgebracht door den wil van. eenen mensch , maer de Heilige menfchen Gods van den Heiligen Geest gedreeven %ynde , hebben ze gefprooken. 2 Petr. ri 21.
Op de laetfte plaets zou men deeze uitzondering maeken kunnen : de Apostel getuigt wel , dat de Propheeten hunne
IV. DEEL. P 2



228 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
Godfpraeken , door eene Goddelyke ingeeving, gefprooken hebben, maer niet, dat de Boeken , welke hunne Prophecyen behelzen , ook door eene Goddelyke ingeeving , gefchreeven zyn. Dan vermits de Propheeten hunne Prophecyen niet alleen gefprooken , maer ook gefchreeven hebben , en er , by het fchryven , vooral geene mindere invloed noodig was, dan by het fpreeken , wyst het zich van zeiven , dat zy ook door den heiligen geest gedreeven zynde gefchreeven hebben.
Volgens het getuigenis derhalven van cnze gewyde Schryveren , zyn de boeken van het Oude en Nieuwe Testament , in de daei en in den allereigenlykften zin ,
goddelyke Boeken. Maer wat ftaet
is er te maeken , op dit getuigenis ? Het is een getuigenis in hunne eigene zaek ,
en tot hun eigen voordeel. Wy
hebben reeds voorheen (k) genoegzaem beweezen , dat deeze Schryvers alleszins geloovwaerdig zyn. Dan ik kan en wil niet ontkennen , dat het zeer onvoldoende %veezen zoude , daeruit alleen te willen afleiden , dat de Schryvers daerom , ook in dit bepaelde geval , moeten geloovd
worden. In buitengewoone gevallen ,
. ~ -. - . i wor-
(A) Hoofdft. IV.



234 OVER. DEN GODDELYKEN OOilSPHONG
en wy kunnen , met -geene mogelykheid bepaelen , hoe ver de krachten deezer Weezens zich- uitftrekken , wat zy al of niet verrichten kunnen. De Bybel onderricht ons zelvs , dat er boosaertige weezens zyn., die zich op ons verderv toeleggen. By elk een verfchynfel derhalven , het welk ons de krachten der natuur fchynt te boven ie gasn , en bygebrache wordt , als een bewys der Goddelyke herkoomst van eene leer , moet aen Honds die be# denking ryzen : misfebien zoekt een booze geest my te verleiden. Volgens deeze befchryving derhalven kan geen wonderwerk de Goddelykheid eener leer volkoomen en rechtsreeks bewyzen , ten zy er by koome , dat de perfoon , die de leer voorftelt , een deugdzaem en onberispelyk man , en dat de leer zelve Gode betaemelyk zy. — Langs deezen weg , verliest het bewys , uit de Wonderwerken , ver weg het grootfte gedeelte van deszelvs kracht ; het moet het meerder deel van deszelvs fterkte ontleenen , uit de onberispelykheid van den Wonderwerker , en , uit den inwendigen aert van zyne leer. — Maer de onberispelykheid van den perfoon , die eene leer- voorftelt , doet weinig of niet tot de geloov waerdigheid zyner leer. Men kan , in zyn oordeel over het
Zee-



VAN DEN bybel. IV. boek. 235
Zeedelyk Karakter van eenen perfoon , geweldig bedroogen worden. Dikwyls heeft men van achteren ontdekt , dat menfchen , welke . men voor onberispelyk hieldt , een zeer ondeugend hart hadden. Het is zeer mogelyk , en de ondervinding heeft het meermaelen geleert , dat een Dweeper een onberispelyk leeven leidde , en dat de verhitte verbeelding , met een deugdzaem gedrag , zeer wel beftaen ku ne. Hier koomt nog by , dat God er /eer wy/.e redenen voor zoude kunnen hebben , om tere Hernelfche leer aen het menschdom , door eenen deugniet , bekend te maeken ; men denke eens aen eileam
en judas den verraeder. En wat den
im.erlyken aert , of de Gode betaemelykheid van eene leer aengaet ; dit is zeeker , dat eene leer , welke met de Godde.yke Volmaektheeden , of met reeds te vooren geopenbaeide en bekende waerheedert ftrydig is , geene Goddelyke leer weezen Ka.i , en niemand zal zich bedenken , om zulk eene leer , al wierdt zy met nog zulke vreemde verfchynfelen bevestigt , ten eenen mael te verwerpen. Maer by omkeering gaet het gevolg geenszins aen : eene leer is Gode betaemelyk , derhalven is zy van God zeiven geopenbaerd. Dit , zegt men , moet nu , uit de iv. deel.



236 over DEN GODDELYKEN oorsprong
wonderwerken blykcn. Wanneer eene leer , welke in zich zeiven Gode betaemelyk is, met wonderwerken bevestigd wordt , dan is zulk eene leer vaa God zeiven oorfprongelyk. Dit erken ik, wanneer het volkoomen beflischt is , dat het verfchynfel, het welk men voor een wonderwerk uitgeevt , in de daed een wonderwerk zy , he; welk de krachten der natuur te boven gaet, en 'tot het welk eene onmiddelyke tusfehenkoomst van het God. delyk Alvermoogen noodig is. Maer wie zal dit beilisfehen , daer wy de krachten der natuur niet bepaelen kunnen ? Men houde het my ten goede , dat ik ronduit verklaere , dat het bewys, uit de wonder, werken, op deeze wys voorgelteld , van
ongemeen weinig kracht zy.
Wy voegen ons daerom by de eerften, die het daervoor houden, dat de wonderen de Goddelykheid der leere en zending van den Wonderwerker , onmiddelyk en rechtftreeks betoogen; en dan verftaen wy door een wonderwerk zulk een verfchyn/el, tot het welk de onmiddelyke tusfclienkomst van het Goddelyk alvermoogen koo» dig is , of, met andere woorden, zulk een gewrocht , het welk , volgens den gewoonen loop der natuur , niet zou kunnen voortgebracht worden.
Vol-



VAN DEN BYE-El. IV. BOEK. 237
Volgens deeze bepaeling , is een waer wonderwerk , van alle wonderbaere verfchynfelen ligtelyk te onderkennen , aen deeze eenvouwige vraeg: is er in de gebeurtenis , welke voor een wonderwerk wordt opgegeeven * iets , het welk in zich zeiven , of in de omüandigheeden , met de Wetten en den gewoonen loop der natuur , ftrydig is. Zo ja , dan is er eene onmiddelyke , eene buitengewoone tuifchenkomst van het Goddelyk] Alvermoogen noodig, om zulk een verfchynfel daer te Hellen. Zo niet, dan is het verfchynfel, hoe onbegrypelyk ook, geen wonderwerk.— Ondertusfchen fpreekt het van zelve, dat men , in dit onderzoek , met alle moogelyke oplettenheid , moet verkeeren , en er wel op bedacht zyn, dat men gochelaryen wel onderfcheide van wezenlyke gebeurtenisfen.
Dat de wond er w er ken , volgens deeze bepaeling , onmiddelyke en rechtftreekfche bewyzen, voor de Goddelykheid van iemands leer en zending zyn, zal ons, in het vervolg, naeder blyken.
Zulke wonderwerken 2317» moogelyk. Deeze ftelling fchynt byna geen bewys noodig te hebben. „ Men zoude zulke „ menfchen (die dit ontkennen) al te veel „ eer aendoen, door hen te wederleggen;
IV. DEEL.



238 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
,, zy behoorden opgeflooren te worden , ge,, lyk rousseao , de groote vyand der wonderen , zelve zegt : want , indien „ God niet enmiddelyk zou kunnen wer,, ken, zo hadt iQ het geheel niers, zo „ hadden geenerlei fchepfden ontflaen kun,, nen , die thans met krachten begaevd ,, zyn , om natuurlyk te werken." (I)
Het geen van ons de wet of de loop der Natuur genaemd wordt , is de inftelling van God ; en de ' geduurzaemheid van deezen gewoönen loop- der natuur hangt zeekerlyk af, van Gods Macht en Wil. — Van Gods Macht, zeg ik: want hy kan, in byzondere gevallen , even zo wel . tegen den loop der natuur, als volgens den zeiven. werken. Het eene is , voor zyn oneindig Alvermoogen, even zo gemakke-
lyk , als het ander. Van Gods wil.
Zyne Wysheid vordert wel, dat de Wetten der Natuur , in den gewoonen loop der dingen , gehandhaevd worden ; maer het zou eene onverfchoonhaere vermetelheid zyn, te willen beweeren, dat God zich aen den loop en de wetten der Natuur , welke hy in den beginne , heeft vastgeftelt, zodanig verbonden hebbe, om nim-
mcr
(0 NOESSELT !. [. II. DCêl p. 170,



van den bybel. IV. boek. 239
nier van dezelve afcewyken. Er kunnen, in byzondere gevallen , zeer gewichtige redenen zyn , aen zyne oneindige Wysheid allezius betaemende , om zomtyds» tegen de gewoone orde,- der dingen ta werken.
De tegenwerping van spinoza, dat de 'orde der natuur noodzaeklyk en onverander' lyk zy, en dat derhalven. een wonderwerk, het welk eene verandering van de orde der natuur weezen zoude , onmogelyk zy ; (m) deeze tegenwerping heeft geenen anderen grond dan in de dubbelzinnigheid van de
woorden noodzaeklyk en onver ander lyk.
Te weeten de orde der natuur is niet volftrekt noodzaeklyk in haeren eigenen aert, zodat het tegengeftelde ten eenenmael onmogelyk zy. Dan kon de orde der natuur zeekerlyk, m geen geval, veranderd worden , en dan moest zelvs het denkbeeld van eenige verandering eene onge-
rymdheid influiten. Maer de orde der
natuur is alleen in zo ver noodzaeklyk, als God goedgevonden heeft, dezelve vast te ftellen. De onveranderlykheid gevolgelyk van de wetten der natuur rust alleen op Gods Wil. De verkiezing van dezelve was geheel vry. God had andere wetten kunnen
O) TratT. ThttU Pol. esp. 6. iv. deel.



■212 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
den onmiddelyken invloed van het Goddelyk alvermoogen, niet zouden hebben kunnen verrichten. Het was een blykbaer
wonder , dat jesaias de fchaduw der zonne , aen den wyzer van ach as, tien
gra.d.n deedt achterwaerds gaen Men
hcrinnere zich de wonderdadige bewaering van da niel en zyne metgezellen. —— De Eüangelien behelzen eene aeceenfchaekeling van wonderwerken , welke de Heer jesus verricht heeft ; vcoral bepaele men zyne aendacht , by het opwekken van dooden , en by zyne eigene opflanding. —- Ook vinden wy bericht van blykbaere wonderen , welke de aposTtLEN verricht hebben ; men denke aen den kreupel geboornen , welken petrus en johannes, met een enkel woord fpreekens, geneezen hebben ; aen de kranken , welke ogenblikkelyk herftelden, wanneer zy maer in de fchaduw van petrus gebracht werden ; aen den jongeling eutyches , die door paulus is opgewekt enz.
De vermaerde thomaswoolston, de "eerste en eenigfle der Deisten in Engelard , die , door den Procureur Generael , voor het Hof van 's Konings Bank , in rechten betrokken is , de kracht van het bewys zeer wel begrypende , het werk
de



VAN EEN BYBEL. IV. BOEK. 243
de Christenen , uit de Wonderwerken . afleiden , heeft eenen geheel nieuwen weg ingeflagen, om dit betoog te ontwyken. — Hy zoekt naemenlyk der waereld wys te maeken , dat deeze Bybelfche verhaelen , niet in eenen letterlyken zin , maer leenfpreukig moeten verftaen zyi. Mofe, zegt hy , die in alle de wysheid der Egyptenaeren bedreeven was, heeft zich van hunne zinbeeldige fpreekwyzen bediend , en , met het verhael zyner wonderwerken , niets anders bedoelt , dan de aenltaende gefchiedenisfen van christüs Kerk , onder die figuuren , voor te draegen. Hy zoekt , in zes opzettelyke Verhandelingen over de Wonderwerken van onzen Zaligmaeker , aentetoonen, dat alles, het geen de Euangelisten van Jesus wonderen verhaelen , insgelyks leenfpreukig moet verklaerd worden. Zyne bewyzen zyn voornaemenlyk twee , dat de letterlyke zin ongerymd zy , en dat de Leeraers der eerste eeuwen de zaek ook zo begreepen hebben.
Dan deeze zonderlinge onderneeming van .woolston verwoest zich zelve , en wy zouden haer , met eene opzettelyke wederlegging , te veel eer aendoen. Alleenlyk zullen drie korte aenmerkingen overvloedig genoeg weezen. — (1). Dat men , langs deezen weg , alle gebeurte»
IV. deel. Q 2



244 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
nisfen ontkennen kan. Wat zou men van iemand oordeelen , die , met eenen on* ge.vyden Schryver, op deeze wys te werk gong , en alle voorvallen , die hem in den weg ftonden , flechts als een leenfpreukig voorftel van zeedelyke waerheeden , wilde hebben opgevat ? Wat zou er , op deeze wy3 , worden , van alle Gefchiedkundige waerheid ? —_ ("2). Voeg er by , dat de Bybelfche Schryvers deeze wonderwerken , op zulk eene wys verhaelen , dat men hun het grootlte onrecht , en zich zeiven geweld moet aendoen , om ftaende te houden , dat zy niet van zaeken fpreeken , welke werkelyk gebeurd zyn. Zy noemen de perfoo* ren , den tyd , de plaets , en alle andere byzondere omftandigheeden ; en elk kan duidelyk zien , dat hunne ftyl de ftyl niet zy van een Parabel of Allego-
rie. ( 3 ). Daerenboven zyn deeze
wonderen juist de gebeurtenisfen , door welke de Jooden bewoogen zyn , tot het aenneemen van moses wet , en de Christenen tot het omhelzen van jesus leer. Maer, volgens woolston, zouden Jooden en Christenen zich hebben laeten overtuigen , door geheimzinnige verhaelen van zaeken , welke nooit gebeurd zyn. Ook zyn 's mans bewyzen van dien
aert ,



van den bybel. IV. boek. 245
aert, dat zy geene aendacht verdienen. — ,De wonderwerken , hebben wy gezien , zyn nwgelyk ; welk eene ongerymdaeid zou er dan liggen , in deeze verhaelen ? welke tegenzeggelykbeeden behelzen zy ? — De Kerk-Vaders , het is waer , zyn Key« hebbers geweest van geheimzinnige v'erkiae« ringen ; zy hebben ook lcenfpreukige uitleggingen gegeeven over de Wonderwel-ken , vooral die van jesus. Maer nimmer hebben zy , van verre of van naby, te kennen gegeeven , dat de wonderen zelve niet gebeurd waeren. Wat er ook van hunne Allegorifche verklaeringen wee. zen mooge , zy veronderltellen de waerheid der gebeurtenisfen. mose ver.
ftond zeekerlyk de beeldfpraekige geleerdheid der Egyptenaeren ; maer welk eene gevolgtrekking , dat derhalven zyne verhaelen , van gebeurde wonderwerken , niets anders zouden zyn dan leenfpreukige vertoogen!
§. 289.
III. De historische waerheid deezer wonderwerken is ontegenzeggelyk. De verhaelen der B.yhelfche Schryveren zyn , ook, in dit geval , allergeloovwaerdigst.
Hier zal het voornaemenlyk aenkoomen
IV. DEEL. Q 3



2+6* OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
op het wederleggen van eene zeer fchynbaere tegenwerping. In het voorgaen¬
de IV Hoofdftuk . hebben wy uitvoerig betoogt , dat wy alle gronden van zeekerheid hebben , om te gelooven , dat alle de voorvallen , welke , door de gewyde Schryveren , geboekt zyn , in de
daed zyn voorgevallen. Voor buiten,
gewoone zaeken , zal men zeggen , zyn ook buitengewoone bewyzen noodig : dit erken ik gereedelyk. „ De ftérkte van het ,, bewys moet , met de buitengewoone „ natuur der zaeke , toeneemen : want , ,, fchoon de geheele waereld plinius , „josephus, plutarchus, voor ge„ loovwaerdige Schryveren , keurt , even» wel geloovt niemand der opmerkzaeme „ en verftandige Leezers de wonderbaere „ gefchiedenisfen , welke zy verhaelen." (o). By eene gemeene gebeurtenis is het getuigenis van eenen geloovwaerdigen getuige genoeg , die de zaek behoorlyk onderzocht heeft , en wiens oprechtheid men riet verdenken kan. Maer is de gebeurtenis buitengemeen , dan moeten er meer getuigen zyn ; de getuigen moeten geleevt hebben , op dien tyd , wanneer ,
ea
(«) LESZ I. C. p. 229, 2£Q.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 255
Ten , zegt hy , in dien tyd , buitengewoone verfcbynlelen , maer misfchien zal men , door de fteeds toeneemende ontdekkingen , in de Natuur en Genees-kunde , in het vervolg zo ver koomen , dat men ook dergelyke ziektens 3 ogenbiikke-
lyk zal kunnen geneezen. Maer ge-
üeld zynde de geduurige vorderingen in de Wetenfchappen zullen onze toekomende Genócsheeren in ftaet üellen , zeekere krankheeden ogenblikkelyk te doen wyken ; kan men gelooven, dat zy het doen zullen , met een woord fpreekens , met eene enkele aenraeking , zonder den lyder eens te zien ? dat de kranken , hoe zeer afgemat , en al hebben de ziektens zomtyds meer dan 30 jaeren geduurt , aenftonds tot volkoomene krachten zullen herfteld worden ? en evenwel dit alles heeft plaets gehad by de wonderdaedige geneezingen , welke christüs en zyne apostelen verricht hebbsn. Matth. 8: 3 , 13 . 15 > 28. Joh. 4: 50-. y. 5 , 0— Hand. 3: 7, 8.
IV. DEEL.



2$6 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
§. 201.
V. Be wonderwerken , welkt in onze gewyde Boeken verhaeld worden , bewyzen , dat dezelve , door coddelyke ingeè-
- ving , gefchreeven zyn.
Dit bewys is ohtegenzeggelyk.
Zulk een getuigenis , het welk door wonderwerken bevestigd wordt , is alleszins geloovwaerdig.
Maer de opjlellers van den Bybel hebben hun getuigenis , dat zy , op goddelyke ingeeving j fchreeven , met blykbaere wonderen , bevestigt.
Gevolgelyk is hun getuigenis , ook in dit geval , geloovwaerdig.
Dat een getuigenis , het welk door wonderwerken bevestigd wordt , alleszins geloovwaerdig zy , is , uit het voorheen beredeneerde , klaer genoeg. Tot ,je
wonderwerken , is eene buitengewoone tusfchenkoomst van het Goddelyk Alvermoogen noodig. De oneindige Schepper , die der natuur haere wetten geilek heeft , is ook alleen machtig , om dezelve op te fchorten of te veranderen. Het is de heer God , die alleen wonderen doet Pf. 72: 18. Wanneer de Almachtige God nu , ten
be-



. VAN DEN BTBEL. IV. BuEK.
behoeve van iemand, op zekere tekenen, welke hy geevtj of op eenige woorden , welke hy fpreekt, blykbaere wonder* werken verricht, kan men niet nalaeten deeze Wonderwerken te erkennen , als zo veele Goddelyke geloovsbrieven van dien perfoon. Gods Volmaaktheden, byzonder zyne Wysheid , Waerheid , Goedheid , Heiligheid en Rechtvaerdigheid, zyn ons zo veele waerborgen , dat God geene wonderen zal verrichten , ten behoeve van eenen bedrieger , ter bevestiging van valschheid en leugenieer. — Wanneer derhalven iemand verklaert , dat hy van God gezonden zy, dat hy zyne leer van God ontvangen hebbe , dat hy een boek, op goddelyke ingeeving gefchreeven hebbe; en hy bevestigt zyne verklaering met Wonderwerken ; dan moet men zyn getuigenis aenneemen. — Maer nu verklaeren de hoofdperfoonen in den Eybel, dat zy van God gezonden zyn, dat zy hunne leer van God ontvangen hebben , en de Schryvers van onze gewyde boeken getuigen, dat zy door Gods geest gedreeven zyn : gevolgelyk moeten wy deeze verklaeringen aenneemen, als waerheeden, welke, door den God der waerheid zeiven , met buitengewoone bewyzen , bevestigd zyn. De wonderwerken worden, in de iv. deel. R



253 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
Heilige Schrivt , en met het hoogde recht, opgegeeven , als Goddelyke zeegels ter bevestiging der zending, leer en getuigenisfen der geener, ten behoeve van welke zy gewrocht zyn. moses en de propheeten, christüs en de apostelen, hebben er zich op beroepen, als op zo
veele Goddelyke geloovsbrieven. Toen
de heer mose riep, tot Israëls geleidsïnap, was dees Propheet bekommerd, dat Israël zyne Goddelyke zending niet gelooven zoude ; maer God voorzag hem met de gaev van wonderen , als eenen onfeil-
baeren geloovsbriev Exod: 4:1-9 By
den doortocht door de Jordaen, maekte God Josüa groot, voor de oogen van Israël, zo dat zy hem vreesden , gelyk zy mose gevreesd hadden Jof: 4 ; 14. _ Nu weet ik, dat gy een man Gods zyt, en dat het woord des heeren in uwen mond waerheid is, zeide de Weduwe te Zarphath tot elias , toen hy haeren zoon hadt opgewekt , 1 Kon: 7:24. Ten tyde van
christüs, ftond het by de Jooden vast, dat niemand, dan een Goddelyk gezant, waerachtige wonderwerken verrichten kunne. Rabbi , zeide daerom nicodemus tot onzen Verlosfer, wy weeten dat gy zyt een leeraer van God gekoomen , want niemand kan deeze tekenen doenx die gy doet, zo God niet met
hem



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 2$$
htm is Joh: 3: 2. jesus was door¬
gaenseri gewoon zich, op zyne wonderwerken , te beroepen, als zo vesle onloochenbaeire bewyzen van zyne Goddelyke zending, en leer. Toen de Discipulen van johannes hem vraegden zyt gy die geene, die koomen zal, of verwachten wy eenen anderen ? wees hy hen op zyne wonderen , gaet heenen, zeide hy, boodschap Johannes weder, het geen gy hoort en ziet ; dé blinden worden ziende , de kreupelen wandelen , ' de melaetfchen worden gereinigd , en dé dooven hooren , de dooden worden opgewekt, en den armen wordt het Euangelium verkondigd Matth: 111 3-5. Tot de Jooden zeide hy: ik heb een getuigenis meerder dan dat van Johannes: want de werken t welke de Vader my gegeeven heeft , om die te volbrengen, dezelve werken, welke ik doe, getuigen van my , dat de Vader my gezonden heeft Joh: 5; 20 - De werken > welke ik doe , in den naem myns Vaders , getuigen van my
Joh: 10: 1$. De apostelen hebben
zich ook op hunne wonderwerken, als op zo veele Goddelyke geloovsbrieven, beroepen. De Heer bevestigde het woord, door teekenen Mare: 16: 20 . en God getüigdé meede , door tekenen en wonderen , en menigerley krachten , en bedeelingen des Heiligen Geest, naer nynen wil. Hebr: 2: 4.
1Y. DEEL. R 2



2,6a OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
Hoe onbefchaemd is derhalven de reeds meermaelen genoemde rousseau, die, in weerwil van dit alles, beweert, dat de Heer jesus de wonderwerken nimmer, als een bewys voor de Goddelykheid van zyne leer en zending, opgegeeven, en zelvs
dit betoog verworpen hebbe. (zi). De
byzonderheeden zyner redeneering , kan men, onder anderen, by den Heer noesselt (v), wederlegd vinden.
De vyanden van het Christendom , byzonder morgan kume en woolston, hebben de betoogende kracht der wonderwerken , op alle mogelyke wyzen , zoeken
te ontzenuwen. Het is thans myne taak
niet, om alle hunne tegenredeneeringen te beantwoorden. Die deeze zaek nader begeert te onderzoeken, kan, onder anderen, by de Schryveren aen den voet van deeze bladzyde genoemd , ten overvloede te recht raeken. (w).
00 Lettres ecrites de Ia Monta°n>. Part. I. p. 75. —ü C)0 c- H; Deel p. 176. -
(«0 Lesz. b. c. p. 453. — Noesrelt 1. c. il Deel. p.
fijo. doijdridge Mademifche lesfen II. Deel. p. 213. C. Bonnet 1. c. p. 49. 11lient ha l Oord. Bybely. 8. Deel. p. 482. — campbell. I. c. p. 145. chapman E/ebius or true Christians defence &c.
ZE-



VAN BEN BYBEL. IV. BOEK. 261
ZEVENDE HOOFDSTUK.
DE CEHEELE BYBEL , EN ELK DER. BYZONDERE BOEKEN IN DE ZELVE, IS VAN GOD INGEGEEVEN, EN BEHELST , IN DEN ALLEREIGKNLYKSTEN ZIN, DE WOORDEN VAN GOD Z E L V E N.
§• 292.
Korte opgaev van al het beredeneerde.
De tegenpartyders van het gezeegende Christendom hebben zeer verfchillende weegen ingeflagen, om den Goddelyken oorfprong van den Bybel, die de grondflag is van onzen ganfchen Godsdienst ,
waere het mogelyk , te wederleggen.
De een heeft gezegt, dat onze gewyde boeken verdicht, en, op den naem van zeekere gewaende Schryveren , listiglyk zyn ondergefchooven ; een ander heeft beweert, dat de gebeurtenisfen , welke in dezelve verhaeld worden ,x nooit, of immers niet in die gemelde omftandigheeden , zyn voorgevallen; een derde , dat de hoofd-
IV. DEEL. R 3



van den bybel IV. boek. 2 65
den. — Van zommigen zyn ons de Schryvers niet bekend, en derhalven kunnen wy niet weeten, of het menfchen geweest zyn , die de Goddelykheid van hun voorftel, met wonderwerken , bewezen
hebben. Zommige Schryvers zeggen
nergens, dat zy, op goddelyke ingeeving, gefchreeven hebben. De uitdrukkingen : alzoo fpreekt de heer, het woord des Heeren gefchiedde tot my, en dergelyke , vindt men althans niet, in de boeken van, Jofua, de Richteren, Ruth , van Samuel, der Koningen , der Kronyken , van Nehemia , Esra , Esther , Job , en den Prediker, de Spreuken, en het Hooglied van Salomo , ook niet in de Eüangelien , en
Handelingen der Apostelen. Zommigen
behelzen niets , het welk blyken draegt van eenen Goddelyken oorfprong ; de Boeken van Jofua, de Richteren, de Euangelisten , en veele andere vervatten niets dan gefchiedenisfen ; anderen, gclyk die van Job, de Spreuken, en de Prediker , behelzen niets dan zeedenlesfen.
Het algemeen bewys derhalven, het welk wy, tot dus-ver , hebben voorgelteld , kan niet betoogen, dat alle de Bybelboeken, en elk derzelver in het byzonder , in den gezegden zin , Goddelyke Boeken zyn.
iv. deel. R «



%66 OVER. DEN goddelyken 00k.SPfl.0ng
moses heeft getuigt , dat hy zyne boe-
ken, Op goddelyke ingeeving , ge-
fchreeven hebbe, en dat getuigenis heeft hy, met wonderwerken bevestigt. Maer het gevolg gaet in het geheel niet aen,- derhalven zyn alle gefchiedkundige en zeedelyke Schrivten van het Oude Testament , in den allereigenlykften zin , Goddelyke Boeken. Zommige Propheeten
hebben den Goddelyken oorfprong van hunne Schrivten , met wonderwerken, beweezen ; maer het gevolg gaet geenfms aen , derhalven hebben alle de Propheeten hunne Boeken, op Goddelyke ingeeving, gefchreeven. jesus heeft zyne Goddelyke
Zending, door wonderwerken, ontegenzeggelyk bevestigt. Hy heeft zynen Apostelen de leiding van den Heiligen Geest, in alle waarheid , tot hun fpreeken en fchryven beloovt, te gelyk met de gaev der wonderen. Maer de Apostelen hebben, door hunne wonderen , betoogt, dat dee-" ze belovten aen hun werkelyk vervult zyn, Derhalven zyn de Brieven der Apostelen Goddelyke fchrivten. Dan hier uit volgt nog niet , dat ook de Gefchiedkundige fchrivten van het Nieuwe Testament Goddelykè Boeken zyn.
Zo-



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. ï6j
§• 294.
Zodat de vraeg nu nog overig blyve ,• welke gronden van zeekerheid hebben wy, dat alle de boeken van den Bybel, ook die, op welke het voor gefielde bewys niet past, elk hoofd voor hoofd, in den eigenlyken zin , Goddelyke boeken zyn. —— Dit noemen de Godgeleerden doorgaensch kanonier te zyn.
Deeze vraeg is van zeer veel aenbelang : want zal ik den Bybel (tellen tot een richtfnoer van myn geloov, en het geen er in geleerd wordt als Goddelyke verklaeringen aenneemen, dan is het my niet genoeg te weeten, dat er hier en elders iets Goddelyks in voorkoome , en dat fommige Schryvers door Gods Geest gedreeven zyn , maer ik moet verzeekerd weezen, dat het geheele zaemenftel van den Bybel , en elk byzonder gedeelte van hetzelve , de woorden van den God der waerheid behelzen.
By de Godgeleerden zyn de naemen van Kanon of Kanoniek zeer gewoon. ——• Kanon is een Grieksch woord, k*»»» , beteekenende een Regel , een richtfnoer, naer het welk een zeeker werk moet
IV. DEEL.



VAN DEN BYBEL. IV. MOÊJC. £f$
hing » en althans geene Verborgenheeden ; het moet derhalven van elders blyken i dat dit gefchrivt een Goddelyk Boek zy.
Wy hebben er bygevoegt , dat men van vooren niet bepaelen kan , welke kenmer» ken eene Goddelyke Openbaering , van haeren Goddelyken oorfprong , met zich
zal meede breDgen. (c). Maer welke
Kenmerken van Goddelyken oorfprong ontmoeten wy dan van achteren , in de onderfcheidene Bybelboeken ?
Onze Godgeleerden zyn döorgaensch gewoon de Kenmerken te onderfcheiden , in inwendige en uitwendige. Inwendige noemen zy de zodaenige , welke , uit den inhoud der Bybelboeken , ontleend worden ; uitwendige , welke men , uit de omftandigheedeD , gevolgen en uitwerkfelen, afleidt; Deeze zogenaemde Kenmerken kan men allerweegen , in de Godgeleerde Zaemenjiellen
vinden, (d). Laeten wy dezelve Kor-
telyk ter toetfe brengen.
A. De Inwendige Kenmerken zyn dè volgende : CO- De boeken van den By«
bel wyzen ons den weg aen tot het hóógHe goed. (2). De Schryvftyl is zeer verheven en vergezeld van iets , het welK
CO c. P. 198.
(<f) fabricius De yer. Rel: Chnst. p. 510.' IV. DEEL. S 2



276 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
Majeftueus en Goddelyk is. (3). Deeze Boeken behelzen Verborgenheeden. (4). Er koomen Voorzeggingen in voor. (5). Er is eene blykbaere overeenftemming tusfehen de Schryvers , fchoon zy, op onderfcheidene tyden en verfchillende plaetfen , geleevt hebben. (<5). Alles, het welk er in voorkoomt , is niet alleen Gode betaemelyk , maer ook gefchikt ter openbaermaeking van Gods Heerlykheid. (7). De Goddelyke kracht van de Heilige fchrivt, welke zich in de harten der menfchen openbaert , die dezelve leezen.of hooren bewyst , den Goddelyken oorfprong.
B. De Uitwendige kenmerken brengt men tot de volgende byzonderheeden : (1). De wonderwerken , met welke de Schryvers hunne Goddelyke zending beweezen hebben. (2). De wonderbaere uitbreiding van de ker des Christendoms. (3). De ftandvastigheid der martelaeren. (4). De merkwaerdige ftraffen , welke den verachteren der Heilige Schrivt zyn overgekoomen. (j). Het wonderbaere behoud van den Bybel.



van den byeel. IV. boek. 277
§. 206.
Deeze kenmerken zyn ten eenenmael onvoU doende , om te betoogen , dat de Bybel in het geheel , en elk een boek in het byzonder , van eenen Goddelyken oorfprong zy.
In de volgende Afdeeling , zullen wy eenige van deeze byzonderheeden , naeder ter toetfe brengen , en met opzet onderzoeken , wat kracht er in dezelve ligge , wanneer zy aengevoerd worden , als bewyzen voor den Goddelyken oorfprong van den Bybel. Voor tegenwoordig merken wy maer in het algemeen aen , dat deeze Kenmerken geene genoegzaeme gronden van zeekerheid opleveren , om daerop deeze zeer aengeleegene ftelling te vestigen , de geheele Bybel , en elk een byzonder boek In denzelven , is , in den aller eigenlykAen zin , een Goddelyk gefchrivt.
A. De Inwendige Kenmerken zyn onvoldoende ; ten deele bewyzen zy niets , ten deele zyn zy twyffelachtig , ten deele bewyzen zy wel de Goddelykheid van dit of dat boek , maer niet van alle boeken en elk derzelver. i. Het eerste , dat de Bybel ons den iv. deel* S 3



van den bybel. IV. boek. 287*
verzendt ons dikwyls tot deeze fchrivten; Luc. 16: 29. Joh. j: 39. enz. Derhalven heeft hy het getuigenis der Jood* fche Kerk bevestigt , en ons eene genoegzaeme verzeekering gegeeven , dat die Boeken , welke de Jooden , in zynen tyd , voor Goddelyke Boeken hielden , in de daed de zodaenige geweest zyn.
De Heer jesus heeft , onder deeze Boeken , nooit eenige de allerminste uitzondering gemaekt. Nimmer heeft hy den Jooden , en hunnen Wetgeleerden , verweeten , dat zy zich , ten aenzien van den Kanon des Ouden Testaments , vergisten , dat zy te veel of te weinig Boeken , als Goddelyk, eerbiedigden. Die is voor ons de fterkfte verzeekering , dat de Joodfche Kerk , in dit geval , hoogst geloovwaerdig zy. Hadden zy er zommige voor Goddelyk aengenoomen , welke niet , op Goddelyke Ingeeving , gefchreeven waeren , of andere verworpen , welke in de daed Goddelyk waeren ; dan is er geen twyffel aen , of deeze Goddelyke Leeraer zou de Schrivtgeleerden , over hunne onbedachtzaemheid , beltraft , en , ten onzen behoeve , in zyne verzendingen tot het Oude Testament , de noodige uitzonderingen gemaekt hebben. Maer ,
vermits nu de Heer jesus nimmer eenige
iv. deel.



288 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
uitzondering gemaekt heeft , zo gelooven wy , op zyn Goddelyk gezach , dat alle de fchrivten van het Oude Testament , Goddelyke Boeken zyn.
2. De Boeken van het Nieuwe Testament zyn , op Goddelyke Ingeeving , gefchreeven. . AI dat geen derhalven ,
het welk die Schryvers getuigen , moet voor eene Goddelyke verklaering gehouden werden. . Maer deeze Schryvers verzenden ons , naer de fchrivten van het Oude Testament , als naer zoveele God* delyke fchrivten. Ook maeken zy geene
de minste uitzondering. Derhalven
verklaert ons God zelvs , in het Nieuwe Testament , dat de boeken van het Oude Testament , door zyne ingeeving , be-
fchreeven zyn. Aen den voet van
deeze bladzyde heb ik eenige der voornaemfte plaetfen aengeweezen , in welke ons de Schryvers van het Nieuwe Testament j zonder eenige uitzondering, naer de Boeken van het Oude Testament , als zoveele Goddelyke Boeken , verzenden, (q).
Deeze
<f) Matth. 4: 4, 7, 10. 5: t7, iï. ais 42. 22: 29, 31, 43. 24: 5. 26: 54, 56. Man. 12: 24. Luc. i: 67, 6g, 70. 10: 26, 27. 16: 31. 24: 25, 27. Joh. 5: 39. 10: 35. Bani. 2: 16, 25. 3: as, 24. 4: 25. 17: ii. 18: 24, 28. 28: 25. Hom. 3: 2, 10. 9: 25, 37, 29. 10: 5, 11, iö. 15: 4. ift
16.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 28f>
' Deeze twee aenmerkingen moeten ons ten vollen overtuigen , dat alle de fchrivten van het Oude Testament Goddelyke Boeken zyn.
Vraegt men nu : wat gronden van zeekerheid had de Joodfche Kerk , voor de koomst van christüs , om die Boeken voor Goddelyk aen te neemen ? Dan antwoorden wy , dat zy zeekerlyk eenige kenmerken gehad hebbe , aen welke zy -wist , dat zy zulk of zulk een Boek, al of niet voor Goddelyk erkennen moeste, Aen de Boeken van moses en
van andere Propheeten , die wonderen verricht hebben , was geen twyffel in het
geheel. Ten aenzien der overige ,
moeten zy zeekere kenmerken , en genoegzaeme gronden van zeekerheid, gehad hebben. Deeze Kenmerken zyn ons onbekend. Misfchien hebben de Propheeten hun , op Gods bevel , aengeweezen , welke Boeken zy , als Goddelyk , moesten aenneemen. Dan , wat er ook
van weezen mooge , voor ons Christenen is het genoeg , dat het Goddelyk gezach van alle de Boeken des Ouden Testa-
ïfi. i Cor. 10: ii. 2 Cor. 4: 13. '■ 16, 17. Gal. 3: 8. 1 Tim. 5: 18. 2 Tim. 3: 15, 16. Hebr. V. 1, s-'s' 3: 7' Jac. 2: 8. 4: 5, 6. 1 Petr. 1: 10-12. 2 Petr. is 19-21.
IV. DEEL. T



*QO OVER BEN GODDELYKEN OORSPRONG
ments , door het onfeilbaer gezach vaa christüs , geftaevd zy.
Om deeze reden ook .verwerpen wy de zogenaemde apocryphe boeken van het Oude Testament. By eene voorige ge¬
legenheid , hebben wy reeds beweezen, dat deeze Boeken , van welke de Roomfche Kerk zommige ais Goddelyk aenneemt , in het geheel geen recht van aenfpraek hebben , op den tytel van God-
delyke fchrivten. (r). Voor tegenwoor-
dig is het ons genoeg , dat de Jooden , ten tyde van christüs, de gemelde fchrivten niet onder hunne Goddelyke Eoeken rekenden, (s). , en dat de Heer jesus de Joodfche Wetgeleerden nimmer befchuldigt hebbe , dat zy , in hunnen Kanon; eenig Goddelyk gefchrivt hadden overgeflaegen.
(O Deel. p. 3öo.
(O josephus coma APPIONEU 1. I. c. S.
ACHT-



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 293
toeëigenen. Hy redeneert uit de gefchiedverhaelen , welke van dien aert waeren , dat er een meer dan menschlyk vcrmoogen noodig waere, om dezelve naer waerheid te boeken. Maer hy befluit er te weinig uit. -— Uit alle de gemelde plaetfen , in welke de Ingeeving , zonder bepaeling , beloovd wordt , befluit hy , dat er, in zaeken van gebeurtenis, alleen eene bewaering voor dwaelingen hebbe plaets gehad, omdat er, zynes erachtens , geen hooger trap van Ingeeving noodig was. Wanneer de Schrivt onbepaeld fpreekt, mogen wy dan bepaeling maeken , enkel daerom , omdat ons het bepaelde genoegzaem fchynt ? Behalven , dat het ook, in zaeken van gebeurtenis, op woorden en fpreekwyzen aenkoome. (w) ^ö Ge¬
fchiedverhaelen , bewyst de Heer poddridge , konden , zonder eenen Goddelyken byftand , niet behoorlyk geboekt worden. Met recht bepaelt hy onzen aendacht , by de redevoeringen van Christus. „ Verfcheidcne van christüs reden„ voeringen waeren zo lang , en zommi„ ge ook van zo keurigen en tederen „ aert, dat men zich niet verbeelden kan, „ dat de Apostelen in ftaet zouden ge-
O) Boven in de PotrUreidende 4en;nerkingen p. 22. IV. DEEL. T 3



300 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
Cor. 7 , alwaer de Apostel zich , dus uitdrukt: Ik zeg dit, niet de Heer vs 12 • Ik zeg myn gevoelen vs. 25 ; Na myn gevoelen vs. 40 , en vs. 10. onderfcheidt hy zyne voorfchrivten , van het geen de Heer gebooden heeft. De zaek is deeze. paulus beantwoordt hier eenige vraegen , welke hem door de Corintheren waeren voorgelteld, byzonder betrekkelyk tot de zaek van het Huwelyk. Hieromtrent had de Heer christüs zelvs een bevel gegeeven , raekende de Echtfcheiding. Van dit bevel fpreekt paulus vs. 10. Maer omtrent de andere byzonderheeden , had de Heer Christus zelvs niet bepaelt. De Apostel verklaerde daerom zyn gevoelen. Maer dit lteunde geenszins op zyn eigen gezach, 'het was hem, door den Geest der Ingeeving, geopenbaerd. Hy voegt er daerom by: Ik meen ook den geest van God te hebben vs. 40. Hy was hieromtrent zo weinig twyffelachtig, dat hy ronduit verklaert : Christus fpreekt in my. 2 Cor. 13: 3. <V)
. 4. De voorreeden van Lucas Euangelium c. 1: 1-4. zou ook, met eene woordelyke Ingeeving, niet ftrooken. De Euange-
list
CO ton 7. rus misc. s. t. p. 444. m i c h ae lis 1. c. Sr. p. 165.



VAN DEN BYBEL, IV. BOEK. 30Ï
ïist zegt , dat het hem , in naervolging van anderen had goedgedacht, ten behoeve van Theophilus, een verhael van jesus leven op te Hellen, en dat hy daertoe alles , van vooren aen , naerltig onderzocht had. Maer de Ingeeving maekte de Schryveren niet tot bloote werktuigen. Zy gongen met overleg te werk, zy bedienden zich , van de middelen , welke voorhanden waeren ; en de Geest der Ingeeving boezemde hun het voorneemen van fchryven in , en beveiligde hen niet alleen , voor dwaelingen , maer gav hun , zich naer hunne karakters en fchryvfiyl fchikkende, met de zaeken , tevens de woorden in.
5. Kan men , vraegt men eindelyk, heC bevel, om eenen achtergelaeten reismantel meede te brengen 2 Tim. 4: 13 , de vermaening aen Timotheus , om een weinig wyns te gebruiken , tot verllerking van zyne maeg. Tim. 5: 23 , en dergelyke kleinigheeden , aen eene woordelyke Ingeeving toefchryven ? Maer wat is er ,
in dit alles, het welk eene Goddelyke Ingeeving onwaerdig weezen zoude ?
Het bevel, omtrent den reismantel , is
zeer leerzaem. Wy kunnen er uit
afleiden de behoevtigheid van paulus , die deezen reismantel, tegen het aennade-
iv. deel.



JSO OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
ren van den winter , niet misfen kon. Dit (trekt zeer ter bemoediging van arme menfchen, daer paulus, zulk een hoogst begenaedigd Apostel , in zoortgelyke omftandigheeden verkeerde. ■ Wy kunnen er uit leeren , dat men zich wel eerst en voornaemenlyk, met geestlyke zaeken , moet beezig houden , maer evenwel zo niet , dat men de behoevtens van
dit leven verwaerlooze. Voorts kan
het Griekfche woord <f.>.5ï„ ook een boekenkas beteekenen , een lederen zak , in welken men gewoon was boeken te vervoeren. Neemt men het in deèzen zin , dan is het ligtelyk te begrypen , dat deeze <pi^ boeken en papieren van zeer veel aenbelaDg kan bevat hebben.
Ds andere raedgeeving , het gebruiken van wyn, betreffende, is ook niets minder dan onbeltaenbaer , met de achtbaerheid van eene Goddelyke Ingeeving.— Zy leert ons , dat wy verplicht zyn , alle mogelyke zorg te draegen voor onze gezondheid, en dat het gebruik van wvn niet alleen geoorloovd , maer ook , "in zommige gevallen, noodzaeklyk zy.
II. A F-



VIERDE BOEK,
EERSTE STUK
OVER DEN
GODDELYKEN OORSPRONG
VAN DE
OPENBAERING
DER
CHRISTENEN.
TWEEDE AFDEELING.'
BEHELZENDE MEER ANDERE BEWYZEN VOOR DEN GODDELYKEN OORSPRONG DER CHRISTELYKE OPENBAERING.
Het bewys, het welk wy , in de voo» rige Afdeeling , uitvoerig hebben aengedrongen, is volkoomen beflisfchende, en alleen genoeg, om den Goddelyken oorfprong van onze gewyde Boeken te betoo>
IV. DEEL-,



304 _ OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
gen. Dan er zyn nog andere gronden;
uit welke men, ten betooge van deeze zeer aengeleegene zaek , pleegt te redeneeren. Ik voor my zou dezelve lievst
bewyzen van den tweeden rang noemen.
Men kan dezelve tot 3 Hoofdfoorten brengen. Men redeneert
1. Uit de overeenftemming der onderfcheidene Schryveren van den Bybel.
2. Uit de wonderbaere voortplanting der leere van het Christendom.
3. Uit de üandvastigheid der Martelaeren. Want het bewys, uit de merkwaerdige
ftraffen der vyanden van het Christendom, is, gelyk wy reeds gezien hebben , geheel onvoldoende , en de inwendige overtuiging, welke een Christen by het leezen der Heilige Schrivten, van derzelver Goddelyken oorfprong ontwaer wordt, kan zeekerlyk voor eenen anderen niets bewyzen. (d)
Laeten wy het gewicht van deeze bewyzen onpartydig onderzoeken.
00 buurt Befch. GodgL II. Stuk p. 283.285. meijer Philof. aenmerk. nv*T de Chrisl. Religie 1 D. II. St. S 36-149.
EER-



van den bybil. IV. bolk. 305
EERSTE HOOFDSTUK.
de overeen stem m inc der onder» scheiden e schryveren van den bybel, levert een bewys op voor deszelvs goddelyken oorsprong, het welk eenige opmerking verdient.
§• 3°2-
Er is eene zeer merkwaerdige ovcreenjtemming, in de onderscheidene Bybelboeken.
Wanneer men de onderfcheidene Bybelboeken , de gebeurtenisfen , welke er in verhaeld, de leerflukken , welke er in voorgefteld, de zeedeDplichten, welke er in aengepreezen, de toekoomftige dingen, welke er in voorfpeld worden; wanneer men dit alles met elkander vergelykt, zal men eene overeenftemming ontmoeten , tot in de minfte byzonderheeden-, welke men tusfehen ongewyde Schrivten te ver-
geevsch zoeken zoude. De Deisten
hebben zich zeer veel moeite gegeeven, om ftrydigheeden op te zoeken, en zich beroemd, dat zy er eene groote meenlgïv. »sel, V



$IO OVER DEN GODDELYKEN OORSPRCKG
TWEEDE HOOFDSTUK.
HET BEWYS, UIT DE WONDERBAERE VOORTPLANTING VAN HET CHRISTENDOM , is VAN NOG MEERDER AENBELANG.
§• 3°5-
T>e leer van het Christendom is , met eenen verbaezenden opgang , voortgeplant , en , binnen zeer kotten tyd , door eene ontelbaere meenigte van menfchen , blymofdig aengenoomen.
J~Jeeze gebeurtenis kan niemand onbe fcend zyn , die ooit de Handelingen der Apostelen geleezen heeft. Door de prediking van petrus , werden er , op eenen dag , 3COo menfchen te Jerufalem bewoogen , om de leer van het Christendom aen te neemen. Binnen korten tyd groeide het getal der Christenen , onder" de Jooden , aen tot eene verbaezende
groote meenigte. Nog aenmerkelyker
was de uitbreiding van het Christendom , onder de Heidenen. Romen , Corinthen
Ephc'-



VAN DEN BYBEL, IV. EOEK. 311
Ephefus, .Pliilippis, Thesfalonica , en veele andere vermaerde Steeden , leverden groote fchaeren van burgeren op , die in christüs geloovden.
Uitheemfche Schryvers fpreeken er , met verwondering, van. Tacttüs verhaelt, dat er, ten tyde van Keizer nero , eene zeer groote meenigte van Christenen gevonden werdt , ja dat zy de grootfte wingewesten als overftroomden. (ƒ). plinius de jonge , Stadhouder van Bythynien en Pontus , fchreev in eenen Briev aen Keizer trajanus „ dat een zeer groot „ getal perfoonen , van allerley jaeren , ,, van allerley rang , van allerley kunne, „ daegelyks in de befchuldiging , te wee„ ten van het Christendom , betrokken „ wierden ; dat dit befmettelyk kweed , „ (zo als hy - het noemt) niet alleen de
Steeden had aengeftooken , maer ook j, tot de dorpen en het platte land was „ overgeflaegen ; —— Hy voegt er by , „ dat , om deeze reden , de Tempels ,, byna woest waeren , de offeranden „ verwaerloosd werden , en het geofferde „ byna zonder koopers was."
Die er meer van begeert , raed-
(ƒ) tacïtus :r.-;-ila nergnts. IV. DEEL. V 4



312 OVER DEN COD-DELYKEN OORSPRONG
pleege met milur (g) ea f a b r icios. (h).
§• 3C5.
Deeze Spoedige voortgang van het Christendom kan uit geene natuurlyke oorzaeken
verklaerd worden. Er 'was niets ,
noch in de voortplanters , noch in de leer van het Christendom , het welk zodaenig een gevolg konde te weeg brengen.
De bekoorlykhceden der welfpieekenheid de luister van eeranpten , de invloed' van macht , het vooruitzicht op voordeel , aenzien en vermaeken , zouden misfchien over de kracht van ingewortelde vooroordeelen kunnen zeegenpraelen , en eene leer ingang doen hebben ; maer niets van dit alles had plaets , iQ ons geval.
Zy die de leer van het Christendom hebben voortgeplant ; waeren arme en eenvouwige menfchen. Zy waeren lieden van den laegfteu levensftand. Zy waeren
geringe Visfchers. In de kunstgree„
pen der Welfpreekenheid waeren zy niet geoeffend. De JHoogefchoolen hadden zy
nooit
O) Voortplanting fan het Chrütendom. (&) Lux Salmarh Euajtg.



320 over den goddelyken oorsprong
III. De burgerlyke toeftand der waereld was ook , voor deezen krygsman , ongemeen gunstig , om zyne nieuwe leer
voortteplanten. Het Romeinfche Ryk
was , in het Westen , door de Gothen als overftroomd , en , in het Oosten \ door de Hunnen en Perfiaenen , gewei! dig verzwakt. Het Perfisch Ryk werdt van binnen , door ' verdervelyke verdeeldheeden , van één gereeten.
IV. Daerenboven was mahumed een man van aenzien en vermoogen , en zeer
bekwaem tot zyne onderneeming. Hy
zelvs was , uit een aenzien lyk huis , afkoomstig , en , door zyn Huwelyk met eene zeer gegoede Weduw , was hy een
der rykften van Mecca. ._ Hy was
een man van verftand en doorzicht , en , door de veelvuldige reizen , welke hy als Koopman gedaen had , kende hy de gefteldheid van het land volkoomen.
V. Eindelyk fchikte hy zynen nieuwen Godsdienst , naer de begeerlykheeden van
het vleesch. Het voornaemfte , het
welk hy vorderde , beftond , in lichaemelyke reinigingen , in het opzeggen van eenige gebeeden , in vasten , aelmoesfen ,. en bedevaerten naer Mecca. Van het beteugelen der begeerlykheeden , en het overmeesteren der hartstochten , fprak hy
geen



VAN DEN BY3EL. IV. BOEK. |2I
geen enkel woord. In tegendeel hy
gav volkoomene vryheid tot de Veelwyvery , en de vrywillige Echtfcheidingt n , en beloovde allerley vleefchelyke wellusten , in het volgend leeven.
Welk een verbaezend onderfcheid , tusfehen den Christelyken Godsdienst , en het leerftelfel van Mahumed ? Zo zeer al3 het laetlte gefchikt was , om aenhangeren te maeken , zo zeer z >u men natuurlyker van het Chr;stendom gedacht hebben , dat de menfchen van het zelve zouden worden afgefchrikt.
3°9-
De Deisten , vooral Lord bolingbroke , heiben alles gedaen , wat zy konden , om de kracht van dit bewys wech te neemen , en om redenen te geeven van de fpoedige verbreiding van het Christendom over de waereld , zonder daerin iets bovennatmrlyk te erkennen.
Het geen men , als natuurlyke redenen der fpoedige voortplanting van het Christendom . aenwyst , koomt op de volgende byzonderheeden needer.
I. Dat de Apostelen zich , met eene zeer listige toegeevenbeid , gefchikt heb*
IV. DEEL £



32 2 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
ben , naer de heerfchende begrippen van Jooden ea Heidenen , om beide , langs deezen weg 5 te gewinnen. '
2. Dat die tyden , in welke het Christendom werdt uitgebreid , van dien aert waeren , dat men ligtelyk alle nieuwe ftelfels van Godsdiensten kon invoeren.
3. Dat de mededeelzaemheid der eerste Christenen veelen hebbe uitgelokt , om hunnen nieuwen Godsdienst te omhelzen.
Laeten wy deeze voorwendfels eens waf naeder onderzoeken.
i. Wat de infchikkelykheid der Apostelen aengaet , omtrent de heerfchende begrippen van Jooden en Heidenen ; indien men Lord bulisgbroke hoort , zou men denken moeten , dat de eerste voorplanters van het Christendom zeer fchrandere Staetkundigen geweest waeren. Maer niets is er bekender , dan dat zy zeer eenvouwige en onbedreevene lieden waeren. paulus alleen was een man
van geleerdheid ; maer het zaemenftel van Godsdienst , het welk hy allerweegen invoerde , was lynrecht ftrydig , met die beginfelen , welke hem door Gamaliel waeren ingeboezemd. Hy was onderweezen in de grondftellingen der Pharizeen. Hy was oorfprongelyk een der grootfte yveraejen van deezen aanhang, Maer het geen
■ hy



VAN DEN BYBEL. IV. Hout. 323
hy als Apostel predikte , was lynrecht ftrydig , met de leerftellingen der Pharizeen. Van waer nu deeze aenmerkelyke verandering in denkwys , indien hem de leer van het Christendom niec van God zeiven geopenbaerd was ? Wat bewoog hem anders , om alle voorrechten van het Joodendom , den rcëm van eenen Daeuwgezetten Pharizeer , en alles , het welk hy te vooren voor gewin hieldt * fchaede en drek te rekenen Phil. 3: 9 ? — Daerenboven paulus wist het best ; hoe zeer de leerftellingen van het Christen* dom , tegen de begrippen der Pharizeen , de befcheidenfte onder de Jooden , inliepen ; was het dan een trek van fchran* dere Staetkuade zulke leerftellingen by de Jooden te willen invoeren ? kon hy dit als een gefchikt middel befchouwen , om de Jooden te gewinnen ?
De. Jooden zaegen de Heidenen met verachting aen. Zy befchouwden zich zei* ven , als het eenige volk van den aerdbodem , het welk van God begunstigd werdt. De Heidenen, meenden zy , wae* ren vervloekt , en moesten altoos , buiten de kennis van den waeren God ,
omzwerven. Maer de Apostelen leer*
den 4 dat nu alle onderfcheid tusfehen volk en volk was wechgenomen , dat de
IV. DEEL. X 2



324 over den goddelyken oorsprong
Heidenen tot dezelvde voorrechten geroepen wierden , als de Jooden , en dat zy beide te zaemen één lichaem in christüs zouden uitmaeken. Heet dit zich te fchikken naer de heerfchende begrippen der Jooden ? —— Niet minder hadden de Heidenen eenen afkeer van de Jooden ; en evenwel de Apostelen verkondigden hun 3 dat de Verlosfer van het menschdom uit de Jooden was voortgekomen , dat de dood van eenen Jood de oorzaek was van het leven , dat zy de wellusten , welke de afgodery hun veroorloovden , verzaeken , en de geftrcngfte zeedenkunde moesten aenneemen. Was dit zich te fchikken naer de vooroordeelen der Heidenen , om hunne gemoederen des te gcmakkelyker in te neemen ?
2. Het tweede voorwendfel ; dat die ty* den , in welke het Christendom werdt uitgebreid , van dien aert waeren , dat men ligtelyk alle nieuwe ftelfels van Godsdiensten konde invoeren ; is ten eenen-
mael ongegrond. Wat de Jooden
aengaet ; nimmer was er een tyd, dat men meer op zyne begrippen ftondt , dan deeze. Dit was althans een algemeen en diep ingeworteld vooroordeel van de ganfche Natie der Jooden , dat hunne messias zich , als eenen luisterryken Vorst ,
ver-



van den bybel. IV. boek. 325
vertoonen zoude , en hen van de overheerfching der Romeinen bevryJen. Was dit nu een gefcbikte tyd , om eenen nieuwen Godsdienst in te voeren , volgens welken een verachte Jesus , een arm man , die , door de Romeinen , werdt ter dood gebracht , voor hunnen
Mesfias verklaerd werdt ? Wat de
Heidenen aenbelangt ; het is waer , dat de begrippen der Wysgeeren zeer wankelbaer waeren ; men kan zich niets verbeelden zo ongerymd , of het werdt door den eenen of anderen Wysgeer ftaende gehouden. Maer was het daerom een g3« fchikte tyd , om het Christendom onder de Heidenen in te voeren. Indien dee?:e redeneering aenging , moesten de Philofophen onder de eerste begunstigers van het Christendom geweest zyn ; maer juist is het tegendeel waerachtig. Geen zoort van menfchen was , over het algemeen , zo afkeerig van het Euangelium , als de Wysgeeren der Heidenen , die hetzelve beftreeden hebben , met alle de geleerdheid , welke zy bezaeten. Ook was het er zo ver van daen , dat de Apostelen de gunst deezer Wysgeeren zouden gezogt hebben , dat paulus de Christenen waerfchouwt tegen hunne Philofophie Col. 2: 8.
3. Wat de mededeelzaemheid der eerste . iv. deel. X 3



326 OVER BEN GODDELYKEN OORSPRONG
Christenen aengaet ; deeze fchynt een zeer gefchikt middel geweest te zyn , om arme en behoevtige menfchen , tot het omhelzen der leer van het Euangelie , uit te lokken. Maer men heefc de zaek maer een weinig meer van naby te befchouwen , om overtuigd te worden , dat deeze byzonderheid niets hoe genaemd gedaen hebbe , ter voortplanting van het
Christendom. Indien de redeneering
'der Deisten van eenige kracht zou weezen , moesten de eerste belyders van het Christendom meerendeels uit arme en behoevtige menfchen bellaen hebben , die broods gebrek hadden ; maer niets is er bekender , dan dat veele aenzienlyke en vermoogende lieden het Euangelium omhelst hebben. —— De mededeelzaemheid , welke onder de eerste Christenen plaets had , indien zy alleen was ingericht geweest , om arme en behoevtige menfchen uit te lokken , zou niet hebben kunnen nalaeten , ryke en vermoogende lieden afte-
fchrikken. Het beginfel , uit het
welk de ryken cnder de eerste Christenen werkten , was veel edeler. De les van den lievderyken jesus , van wiens Goddelyk gezach zy volkoomen overtuigd waeren , bewoog hen , om , ter lievde van deezen hunnen Verlosfer , weldaedig-
heid



VAN DEN BYBEE. IV. BOEK. 327
beid te bewyzen aen hunnen verarmden
broederen. Eindelyk moest men zich
ook vooral geen verkeerd denkbeeld maeken van armen , welke door de eerste Christenen onderfteund wierden. Hunne mededeelzaembeid was in het geheel niet gefchikt , om luye menfchen te maeken ; het was eene ftellige Wet ; dat ten ieder , in Jiüheid , moest werken , om zyn eigen broed te eeten , en dat iemand , die niet werken wilde , ook niet eeten zoude 2 Thesf. 3: 10-12. f»
DERDE HOOFDSTUK.
MEN REDENEERT OOK UIT DE STANDVASTIGHEID DER MARTELAEREN.
§• 310-
liet Christendom is door. den dood der Mar» telaeren bevestigd.
"pve Apostelen , en de eerste belyders van het Christendom, waeren nj.et alleen de voorwerpen van den algemeenen haet
fm) LEtAND over de Deisten II Deel. p. 6jc—« IV. DEEL. X 4.



3^8 OVlR BEN GODDELYKEN OORSPRONG
en van de verguizing by Jooden en by Heidenen , maer zy werden ook , op de wreed He wys vervolgt , en vee len hebben eenen zeer fmertelyken dood moeten ondergaen , omdat zy de leer van jesus
geloovden en predikten. Beide Jooden
en Heidenen begonden , reeds in de eerste eeuw, wreede vervolgingen tegen de Christenen aen te richten. De Keizers gaven bloed Plakaaten uit tegen de belyders van jesus naem ; en zeer veelen hebben hun geloov , door het gelaeten ondergaen van den wreedlten dood , bevestigt.
De Romeinen , zou men kunnen denken , worden zeer geroemd van hunne verdraegzaemheid ,• hoe is heü dan bygekoomen , dat zy de Christenen zo zeer vervolgt hebben ? Dan men moet weeten , dat de Romeinen wel eene vryheid van geveeten , maer niet eene vryheid van Godsdienst toeftonden. Elk had vryheid , om zulken Godsdienst , als hem de beste icheen , in het verborgene , te oeffenen ; maer het was ongeoorloovd eenigen vreemden Godsdienst in het openbaer te verrichten, (ra). Maer er waeren meer byzondere redenen van den haet en de vervolgingen tegen de Christenen. De voor-
naetrie-
00 }' i). van jiovEr,- Cmpenfa Fase. i. p, 33---—



338 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
EERSTE HOOFDSTUK.
over het goddelyk gezach va» den bybel»
S- 315-
Be Bybel is van een goddelyk gezach, zodat wy verplicht zyn de leerjtukken , welke daerin voorkoomen , te gelooven } en de zeedelyke voorfchrivten , welke daerin worden aengepreezen, te betrachten , daerom «m dat God het zelvs verklaert en vordert.
Dit Goddelyk gezach vloeit van zelve voort . uit den Goddelyken oor.
fprong. Is de Bybel een Goddelyk
boek , en zyn de zaeken , welke in denzelven voorkoomen , van God zeiven ingegeeven , gelyk wy , in het eerste fluk van dit vierde Boek , uitvoerig betoogt hebben , dan is er ook geen twyffel aen , of wy moeten alle de zaeken , welke , in onze gewyde Boeken , voorkoomen , als Goddelyke getuigenisfen , als Goddelyke verklaeringen , aenneemen.
God is een God der waerheid. Men zou derhalven God tot eenen leugenaer



VAN OEN BYBEL IV. BOEK. 33$
maeken , wanneer men de waerheid der leerftukken , welke hy ons geopenbaert heeft , meer of min , van valscheid verdenken wilde. Hierin ligt de grond-
flag van ons geloov , aen de Verborgenheeden. Al is een leerftuk voor ons eindig vernuft nog zo onbegrypelyk , wy zyn verplicht het zelve , zonder uitzondering met eene volkoomene overtuiging , aenteneemen , daerom dat God j die een oneindig verftand heeft , het ons geopenbaert heeft.
God is onze Opperheer. Hy heeft recht én macht , ©m ons te gebieden. Derhalven zyn wy verplicht , alle de zeedelyke voorfchrivten , welke in den Bybel voorkoomen , te gehoorzaemen , daerom omdat het Gods zelvs bevoolen heeft. ' De getuigenisfen en verklaeringen vart den God der waerheid zyn altoos , ed in alle gevallen , geloovwaerdig; Of zou Gods getuigenis alleen niet genoeg/.aem zyn , om ons iets te verzeekeren , ten zy het van elders blyke , dat dit getuigenis waerachtig zy ? Kan men God meer beleedigen , dan door zyne waerheid te verdenken , en van God bewyzen te vorderen , dat hy de waerheid
fpreeke. Indien wy het getuigenis der'
menfchen aenneemen , zegt Apostel jö-
iVi DEEL; Y 2



340 OVER DEN GODDELYKEN OOR SPRONG
hannes , het getuigenis van God is meerder — , die God niet geloovt , heeft hem tot eenen leugenaer gemaekt i Joh. 5: 9, 10.
Dit Goddelyk gezach der Heilige fchrivten wordt , door de Roomschgezinden , groetelyksch verzwakt , voor zo ver zy beweeren , dat de Bybel geen Goddelyk gezach hebbe , ten zy dit gezach door de Kerk worde goedgekeurd en bekrachtigt.
Volgens deeze leer , ■ zou het Goddelyk gezach der Heilige fchrivten voornaemenlyk , zo niet geheel , van het getuigenis der Kerke, afhangen. De Kardinael bellarmyn verklaert zich, met deeze woorden : „ Wy ontkennen niet, in tegen„, deel wy verdeedigen het , tegen die „ geenen , welke het ontkennen , dat „ Gods woord , het geen ons door de Pro„ pheeten en Apostelen is overgeleeverd , M den eenigen grondflag van ons geloov „ uitmaekt. Al het geen wy gelooven , „ gelooven wy daerom, omdat God het„ zelve , door de Propheeten en Apos„ telen , geopenbaert heeft. Maer wy „ voegen er by , dat er , behalven deezen i, eersten grondflag , nog een tweede.
„ grojjd.



vak BEN bybel. IV. boek. 341
„ grondflag gevorderd worde , te weeten „ het getuigenis der Kerke. Wy weeten „ doch niet , met zeekerheid , wat God „ geopenbaert heeft , dan uit het getuigenis der Kerke." (q). Op eene andere plaets , zegt hy : „ Het geen de Katho„ lyken gelooven , gelooven zy daerom , „ omdat God het geopenbaert heeft ; en s, dat God het geopenbaert heeft , geloo.
ven zy daerom , omdat zy het de j, Kerk hooren zeggen of verklaeren." (r).
Het wyst zich van zelve , dat deeze leer is uitgedacht , om het gezach der Kerke te verheffen , en dat het Goddelyk gezach der Heilige fchrivten daerdoor niet weinig verzwakt werde.
Het Goddelyk gezach van den Bybel is een noodzaekelyk en -onmiddelyk gevolg van deszelvs Goddelyken oorfprong. Maer onze overtuiging , dat de Bybel van eenen Goddelyken oorfprong zy , rust op onein. dig fterker gronden , dan het getuigenis der Kerke ; op het getuigenis van moses en de propheeten, van jesus en de Apostelen, en op de blykbaere wonderen , met welke God zelvs dit getuigenis bevestigt heeft,
Cf) Controv. tom. I. col. 197. (O '• c- ttm- 4' col. 878. IV. DEEL. Y 3



350 OVER DEN 00DDEL7KEN 00RÏPR0NG
vooren gefchreeven is , zegt paulus , is tot onze leering te vooren gefchreeven , opdat wy , door lydzaemheid en vertroosting der fchrivten, hoop zouden hebben Rom. :j: 4; en op eene andere plaecs , alle de fchrivt is van God ingegeeven en is nuttig tot leering , tot weaerlegging , tot verbeetering , tot onderwyzing , welke in de rechtvaerdig» heid is , opdat de menfche Gods volmaekt zy , tot alle goed werk volmaektelyk toegerust 2 Tim. 3: 16, 17. Kon paulus zo fpreeken van de fchrivten des Ouden Testaments , in hoe veel meerder nadruk is diÉ toepasfelyk op de meer duidelyke en uitvoerige Openbaenng van het Nieuwe Testament?
3. God zelvs verklaert , in de Heilige fchrivten , dat wy deeze alleen , tot een richtfnoer van ons geloov en wandel , ftellen moeten. Gevolgelyk moeten zy volmaekt en genoegzaem weezen. Zy hebben Mofe en de Propheeten , dat zy deeze hooren Luc. 16: 31. Onderzoekt de fchrivten, zegt de Heer jesus : want gy meent 4 in dezelve , het eeuwig leven te hebben en die zyn het , die van my getuigen Joh. 5: 39. Leert van ons , zo zegt paulus van zich zeiven en van a pol los, niet te gevoelen boven het geen gefchreeven is , dat gy niet , de een om eens anderen wil , opgeblazen wordt tegen den anderen 1 Cor. 4: 6.
4. Alle



VAÏÏ DEN BTBEI. IV. BOEK. 351
4. Alle byvoegfelen , by de Goddelyke Openbaering , worden veroordeeld en verworpen , omdat zy alleen genoegzaem is, Gy zult , tot dit woord , het welk ik u gebiede , niet toedoen , ook daervan niet afdoen Deut. 4: 2. Al dit woord , het welk ik u gebiede , dat zult gy waerneemen , »m te doen , gy zult er niet toedoen , en daervan niet afdoen Deut. 12: 32. By deeze wetten van mo.ses zyn naderhand , door God zeiven , zeer veele dingen bygevoegd, Alleenlyk werden alle menfchelyke byvoegfelen verhoeden , omdat de Goddelyke Openbaering altoos volmaekt is , en genoegzaem voor die tyden , op welke zy verleend wordt. Die gedeeltens der Openbaering , welke naderhand , van tyd toe tyd, zyn bekend gemaekt , waeren ophelderingen , uitbreidingen en bevestigingen , van bet wcezen dier Openbaering , welke door mose befchreeven was. De veranderingen zyn alleenlyk betrekkelyk , tot de omftandigheeden van minder aenbelang. Toen paulus den ganfehen raed van God verkondigt had , kon hy verklaeren , niets buiten mose en de propheeten gefprooken te hebben Hand. 20: 27 en
26: 22. Nadat de Openbaering vol*
leedig befchreeven was , zyn alle byvoegfelen , onder geduchte bedreigingen , zeer
iv. deel.



35* OVER DEN GODDELYKEN OORSFRONG
fcfierpelyk verbooden. Ik betuig aen een iegelyk , zegt de Heer jesus , die di woorden der Prophecy van dit boek hoort « indien iemand tot deeze dingen toedoet , God zal over hem toedoen de plaegen , welke in dit hek gefchreeven zyn. Openb. 22: 18.
5. Eindelyk beroep ik my op de ondervinding. Zoveele zaelige zielen , als God voor zynen throon looven , zyn zo veele fpreekende bewyzen , dat zy , in de Goddelyke Openbaering , alles gevonden hebben , het welk zy , naer de on* derfcheiJene bedeelingen der tyden , ia welke zy geleevt hebben , tot zaeligheid , te weetsn , te gelooven en te betrachten noodig hadden. Was de Openbaering engenoegzaem , hoe zouden zy , volgens haer voorfchrivt , hunne zaeligheid hebben uitgewerkt ?
§■ 31*
Deeze volmaéktheid en genoeczaemheid der Heilige fchrivten wordt betwist , zo door de Roomschgezinden , als door de Geestdryveren.
De Roomschgezinden ontkennen de voU maektheid der Heilige fchrivten, voorzover Zy er eenige overleveringen willen bygevoegd hebben , welke , in de Kefk , van de
tydep



VAN DEN eyjjee. IV. BOEKÏ 353
tyden der Apostelen , mondeling zyn overgebracht. Deeze overleeveringen zyn , by hen , van het zelvde gezach , als de Bybel zelvs. Zy noemen daerom deeze overleeveringen , Goddelyke en Apoftolifche Overleeveringen. „ Wy beweeren , zegt „ 13ellarmyn , dat de noodzaekelyke j, leer, van geloov en zeeden , niet ge„ heel en uitdrukkelyk in de ichrivt
vervat zy , en dat er gevolgelyk , be« », halven het befchreeven woord van God , „ ook een onbefchreeven woord van God „ vereischt worde , naemenlyk de Godde*
lyke en Apojtolifche Overleeveringen." (w~).
De Geestdryvers geeven voor , dat zy onmiddelyk van God zeiven , met Opënbaeringen , verwaerdigd worden , en aen deeze voorgewende Ingeevingen fchryven zy het zelfde gezach toe , als
aen den Bybel , zo niet grooter. —
Hiertoe behooren de naervolgers van it. swenkfeld (x). , van david joris O) , eenige Wederdoopers , de Kwaefcers enz*
Laeten wy deeze beide dwaelingen kortelyk wederleggen.
00 1. c. torn. 1. Col. 104. (X) WKisMAS Bjl. Éccl. fee. 16, part. 1. p. 1563. GO WEISMAN 1. c. psrt. 2. p. 600. CEiiBES fjijl. Ref, torn. 3. p. iiö——
ïv. deel. Z



354 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
§• 320.
De overleeveringen , welke de Roomschgezinden , met den bybel , in eenen en denzelven rang plaetfen , zyn van geen het minste gezach.
Uit de volmaektheid der Heilige fchrivten , welke Wy zo even betoogt hebben , (z) , vloeit van zelve voort , dat wy , met geene overleeveringen , hoe genaemd, noodig hebben ; en , daer God alle byvoegfelen van menfchen by zyn woord , verbooden heeft , bezondigen zich de Roomschgezinden blykbaer tegen dit verbod , en zy doen eene aenmerkelyke inbreuk op de eer en het gezach der Openbaering.
Dit zal ons nog duidelyker blyken , wanneer wy deeze overleeveringen wat meer van naby befchouwen.
Wy verwerpen geenszins alle overleeveringen. Men moet onderfcBeid maeken , tusfehen gefchiedkundige en leerflellige Overleeveringen. Die van de eerste zoort kunnen van groot nut weezen , wanneer zy geloovwaerdig zyn , en een aenmer-
ke-
OO $. 31*.



van den bybel. IV. boek. 36*1
Men beroept zich op Joh. 2: 20, 27. alwaer van eene zalving der Heiligen gefprooken wordt , door welke zy alle dingen weeten ; maer , in ons geval , is het genoeg , dat , door deeze zalving , niet zodaenig iets bedoeld worde , het welk boven of tegen Gods woord is : want de Apostel voegt er vs. 27. by : gelyk deeze zalving u geleert heeft , zo zult gy in hem blyven ; maer men blyvt in hem , in christüs naemenlyk , wanneer men blyvt in het geen men vani den beginne gehoort heeft vs. 24.
DERDE HOOFDSTUK.
0VER DE KLAERKEID DER HEILIGE SCHRIVTEN.
§• 323'
De Heilige fchrivten zyn klaer , en duu delyk , zodat een aendachtig leezer de zaeken , welke hy tot zyne zaeligheid weeten moet , gereedelyk verftaen kan.
Deeze klaerheid heerscht niet overal , en in alle byzondere gedeeltens der Heilige fchrivt. Veele dingen zyn duilter zelvi
IV. DEEL. Z y



36*2 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG voor de fchranderfte vernuften , en , in het verklaeren van veele plaetfen , zyn het de geleerdfte mannen zelve niet eens. Maer het voorftel van die zaeken , welker kennis tot de zaeligheid noodig is is zo duidelyk , dat zy van eiken oplettenden ligtelyk kunnen verftaen worden. — De trappen der kiaerheid zyn onderfcheiden , naer de verfchillende zaeken. »
De zaeken , in de Heilige fchrivt , zyn deels gefchiedkundig ; deeze zyn over het algemeen zeer duidelyk , wanneer men eenige omftandigheeden uitzondert , welke haere moeilykheid hebben. Deels be¬
hooren zy tot de zeedenkunde ; deeze
kan elk begrypen. Deels beftaen zy
uit leerftukken ; onder deeze zyn wel groote Verborgenheeden , maer , met dit alles , is er ons zoveel van geopenbaerd als wy weeten moeten. In zaeken , welke ons verftand te boven gaen , moeten zeekerlyk duisterheeden overblyven. Maer het is ons genoeg , dat wy de zaek zelve weeten , offchoon ons , in derzelver aert en wys , nog veele dingen verborgen bly-
ven. Ook zyn er Voorzeggingen in
den Bybel , en deeze kunnen , uit haeren eigenen aert , althans zo lang zy niet vervuld zyn , niet anders dan eenigszins duifter weezen.
§• 324.



van den bybel. IV. boek. 363 §• 324.
Laeten wy deeze ftelling , dat de Heilige Schrivt klaer zy , vooral in het voorftel van den weg der verzoening , kortelyk betoogen.
Wy redeneeren wederom , uit het Goddelyk oogmerk. De Openbaering is ons gegeven , om de gaepingen van den Natuurlyken Godsdienst aen te vullen , en vooral om ons den weg der Verzoening bekend te maeken. Maer dit oogmerk zou de alleen wyze God niet bereiken kunnen , wanneer de zaeken , welke tot het rechte verftand van den weg der Verzoening noodig zyn , niet klaer en
duidelyk waeren vóorgefteld. mose
beroemt zich , op de duidelykheid der gebooden , welke hy den Israëliten , uit 's heeren naem , had vóorgefteld Deut. 30: 11-14. paulus past deeze zelvde uit» fpraek toe , op de leer der rechtvaerdigheid , welke uit het geloov is Rom.
10: 6-8. Hoe zou de laest gemelde
Apostel van de fchrivten , wanneer zy niet klaer en verftaenbaer waeren , getuigen kunnen , dat zy ons kunnen wysmaeken tot de zaeligheid , en dat zy nuttig
JV. DEEL.



364- OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
zyn tot kering , tot wederlegging , tot ver° leetering , tot onderwyzing 2 Tim. 3: ij , ir5. - Hier toe behooren ook de zinbeelden van een licht , een lamp enz.
Pf. 119: ioj , 2 Petr. 1: 19. Aen
allen menfchen wordt , zonder uitzondering , bevoolen de Heilige Schrivten te leezen , gelyk wy in het vervolg zullen aentoonen Cf) ; maer zulk een bevel zou ongerymd zyn , indien Gods woord , in de meest weezenlyke dingen , niet duidelyk en verftaenbaer was.
Verfcheidene duisterheeden koomen er voor , in de Heilige Schrivten ; maer die dingen , in welke de duisterheid plaets heeft , zyn niet volftrekt noodig tot de zaeligheid , of de duisterheid kan , door het aenwenden van de behoorlyke middelen , ligtelyk overwonnen worden. —Deeze duisterheid heeft vooral plaets , ten aenzien van gefchiedenisfen , zeeden , gewoonten en plechtigheeden der ouden , van welke ongeoeffende lieden onkundig zyn ; of wanneer de woordenfchikking wat ongewoon is , en de woorden zelve verfchillende beteekenisfen hebben , naermaete zy onderfcheidenlyk werden zaemengevoegd ; of wanneer de ftyl duister is
uit
C/3 HooMft. V.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 365
uit hoofde van figuuren , leenfpreuken eo zinfpeelingen , welke by ons ongewoon zyn ; of wanneer de Schryver wat fchielyk , van het eene onderwerp , tot het ander overgaet , gelyk dikwils gebeurt in
de Prophetifche fchrivten. Maer deeze
gevallen uitgezonderd , welke , met behoorlyke oeffening en onderwys , ligtelyk kunnen overwonnen worden , zyn de Heilige Schrivten , in alle Hukken ter zaeligheid noodig , voor alle menfchen , van flechts gemeene kundigheeden , klaer en verftaenbaer.
§• 325-
Deeze klaerheid van de Heilige Schrivten wordt wederom , door Roomschgezinden , gelochent.
Zy beweeren , dat Gods woord , zo ten aenzien der zaeken , als met opzicht tot de manier van voorftel , dermaete duifter zy , dat het van gemeene leeken , in het geheel niet kunne verftaen
worden. Langs deezen weg , zoeken
zy het volk van het gebruik der Heilige Schrivten uittefluiten , de noodzaekelykheid der Overleeveringen te ftaeven % en alles , aen de uitfpraeken der Kerke , te onderwerpen.
IV. DEEL.



366 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
Tot ftaeving van deeze dwaeling , welke door elks ondervinding , die Gods woord aendachtig leest , genoegzaem wederlegd wordt , beroepen zy zich , onder anderen op Pf. ii9: l8. 2 cor. 13: 0.I2
2 Petr. 3: 15. De voorbeelden van
plaetfen , welke duister zyn , en aen verfchillende uitleggingen onderworpen , doen hier niets ter zaeke ; wy ontkennen niet , dat er duisterheeden in de Heilige Schrivten voorkoomen , wy ontkennen alleenlyk , dat die duisterheid plaets hebbe , jn zulke zaeken , welke den weg der verzoening betreffen.
Pf. 119: 18. bidt de Dichter: ontdek myne oogen , opdat ik aenfchouwe de won-
deren van uwe wet. Maer indien
david hier zulk eene duisterheid, in Gods woord , veronderftelde , als de Roomschgezinden voorwenden , zou hy zich zelfs , in deezen zelvden Pfalm , blykbaer" te' genfpreeken , daer hy vs. 105 betuigt : uw woord is een lamp voer mynen voet en
een licht op myn pad. . Ook ontkennen
wy met , dat er eene buitengewoone verlichting van den Heiligen Geest noodig zy , zal een zondaer , die verduisterd is in het verfland , de waerheeden , in Gods woord geopenbaerd , zo verftaen dat hy daermede , op de rechte en. op
eene



van den bybel. IV. boek. 367
eene zaeligmaekende wys , werkzaem zy. De oorzaek hiervan is , niet in Gods woord , maer in de verblindheid van den mensch geleegen ; en het zou even zo ongerymd zyn , uit de verduilterdheid van 's zondaers verftand , tot de onverftaenbaerheid van Gods woord te redeneeren , als dat iemand daeruit , dat een blinde op den vollen dag niet zien kan , beftuiten wilde , dat het middernacht waere. En offchoon een verduifterd zondaer Gods woord, niet op eene zaeligmaekende wys , en met toepasfing op zich zeiven begrypen kunne , verftaet hy evenwel de waere meening , even zo goed als die van alle menfchelyke voorftellen , welke onder zyn
begrip vallen. Daerenboven begeerde
de Dichter de wonderen van Gods wet te aenfchouwen ; deeze uitdrukking wyst ons naer de meer duiftere zaeken , in de Goddelyke Openbaering , welker weetenfchap wel ten hoogften aengenaem en nuttig is , maer evenwel niet volftrekt ooodig , tot dè zaeligheid.
1 Cor. 13: 9-12. fpreekt paulus wel van zaeken , welke wy , in deezen ftaet der onvolkoomenheid , ilechts ten deele kennen , maer de volleedige kennis van deeze dingen , is , ter voorbereiding tot onze zaeligheid , noch noodig noch beloovd.
IV. DEEL»



368 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
De Apostel ftelt alleenlyk de gebrekkige kennis der geloovigen hier op aerde , tegen die volkoomene kennis over , welke , in de toekoomende huishouding der eeuwigheid , zal plaets hebben.
2 Petr. 3: 16. wordt getuigt , dat er , in eenen bepaelden briev van paulus , dingen voorkoomen , zwaer om te ver-
ftaen. Dan dit ontkennen wy niet ,
in andere gedeeltens van Gods woord zyn ook duiltere dingen. Maer volgt hier uit, dat de ganfche leer der Goddelyke Openbaering duister zy , en dat de leer der verzoening niet , van eenvouwige verftan-
den , kunne begreepen worden ? .
Deeze duiftere dingen werden , van zommigen , verdraeid en misbruikt ; maer kunnen de duidelykfte voorftellen niet boosaertig verdraeid worden.
VIER'



van den bybel. IV. boek. 377
allerley menfchen , tot welker kennis dezelve gekoomen zyn , moeten gebruikt , geleezen en onderzocht worden , indien deeze zaek , ook al door de Roomschgezinden , niet betwist werdt. Zou God ons, met eene nadere verklaering van zynen wil , verwaerdigen , en ons den weg der Verzoening bekend maeken ; en zouden wy met dit alles geen recht , geene vryheid hebben , om die fchrivten , jn welke de Goddelyke verklaeiingen vervat zyn , te onderzoeken ?
Dan evenwel de Roomschgezinden maeken geene zwaerigheid , om den gemeeiien man dit recht en deeze vryheid te ontzeggen , omdat er , uit hoofde van de onkunde en boosheid der menfchen , meer nadeel dan voordeel , uit het kezen der Heilige fchrivten , voortvloeit. Zy houden daerom het> vertaelen van den. Bybel , in de onderfcheidene fpraeken van de byzondere volkeren , voor eene zeer gevaerlyke en fchaedelyke onderneeming ; en beweeren , dat alleen de Kerkelyken de Heilige fchrivten moeten onderzoeken , dat deeze die vryheid , aen eenige keken van meerder kundigheid , volgens de regelen van voorzichtigheid y kunnen toeftaen , en dat , voor het overige , de gemeene man , in de uit*
iv. deel. Aa .r



378 OVER DEN OODDELIKEN OORSPRONG
fpraeken en verklaeringen der Kerkelyken , berusten moet. (ra).
§• 33°«
Niets is er gemakkelyker dan deeze dwaeling te wederleggen , welke den rechten weg haent tot de fchandelykjte onkunde en een ingewikkeld geloov , het welk alleronreedelykst is.
I. Wy beroepen ons , op het algemeen bevel van God , het welk , niet alleen, een ieder , zonder uitzondering , de vryheid geevt , maer zelvs onder de verplichting brengt , om de Heilige fchrivten te kezen. Deut. 6: 6-9. wordt aen allen Israëliten , hoofd voor hoofd , zonder eenige bepaeling , gelast Gods woord naerftig te onderzoeken. Deeze woorden , welke ik u heeden gebiede , zullen in uw hart zyn , en gy zult dezelve uwen kinderen infcherpen en daervan fpreeken , als gy in uw huis zit , en als gy .op den weg gaet , en als gy nederligt , en als gy opftaet ; ook zult gy dezelve , tot een teekèn , binden op uwe hand , en zy zullen U , tot voorhoofdfpanfelen , zyn tusfehen,
uwe
00 CSLLAE.MYN 1. C. tOm. I. Col. IJf).



van den bybel. IV. boek. 370
-uwe oogen , en gy zult dezelve op de pos» ten van uw huis , en aen uwe poorten >
fchryven. Pf- i: i , 2. wordt de ge-
lukzaeligheid , aen het naerltig en aenhoudend overdenken van Gods wet , toegefchreeven. Het bevel van chris¬
tüs is algemeen en allerduidelykst : onder» zoekt de fchrivten : want gy meint in dezelve het eeuwig leven te hebben , en die zyn het die van my getuigen. Joh. 5: 39. Hier fpreekt de heer jesus tot de Jooden , zonder onderfcheid , en zyne woorden behelzen niet Hechts eene toelaeting , maer een Heilig bevel.
2. Het Goddelyk oogmerk , in het verkenen der Openbaering , is om de menfchen beeter en wyzer te maeken ; en zou dan het gebruik der Heilige fchrivten , zonder welke dit oogmerk niet kan bereikt worden , aen allen menfchen niet geoorloovd zyn ?
3. Het kezen der Heilige fchrivten brengt de meest gezeegende nuttigheeden te weeg. Zy dienen , om ons geloov en wandel te regelen Gal. 6: 16 , tot onder wy zing 1 Tim. 3: 16 , tot vertroosting Rom. 15: 4 , tot verdeediging Eph. 6: 7 » tot geestelyke voeding 1 Petr. 2: 2. —— Wat doet men nu anders , wanneer men het onderzoek der Heilige fchrivten ver»
iv. deel.



384
AENHANGSEL.
TTet geen ik , omtrent het nut en de verplichting , om Gods woord te onderzoeken , beredeneert heb , geevt my aenleiding , om er, ten Hotte , het een en ander by te voegen , omtrent het 'vertaelen , en het uitleggen der Heilige fchrivten , als meede over de plichten , welke wy omtrent dé Goddelyke Openbaering , te betrachten hebben.
EERSTE HOOFDSTUK.
OVER DE VERTAELING DEK HEILIGE SCHRIVTEN.
§• 33.2-
Het is noodig , dat de Heilige Jchrivten , in allerley taelen , werden overgezet , ten gebruike der verfchillende volkeren.
T~\eeze ftelling heeft geen betoog noodig.
Zy vloeit van zelve , uit de algemeene verplichting , om de Openbaering te onderzoeken : want hoe zullen menfchen , van onderfcheidene taelen , de Heilige fchrivten leezen , zonder dat zy, in de tael van ieders land , worden over-



over de vertaeling. van den i5ybel.
gezet ? Ver weg het minste gedeelte van het menschdom Kan zich van den Bybel, in de oorfprongelyke taelen , bedienen.
De Openbaering is oorfprongelyk, in zulke taelen , gefchreeven , welke gewoon waeren aen de volken , die het eerst , met dit voorrecht , begivügd werden. —Het Oude Testament werdt , ten gebruike der Jooden , in het Hebreeuwsch gefchreeven , het welk , toen ter tyd , de gewoone landtael van dit Volk was. — Toen het Wieuwe Testament gefchreeven werdt , was het Grieksch eene zeer gemeene
tael. Heeft nu God gezorgt , dat
zyne Openbaering , in zulke taelen , befchreeven werdt , welke aen die volkeren gewoon waeren , die het eerst , met dit voorrecht , verwaerdigd werden ; dan v/il hy ook , dat andere volkeren , tot welker kennis de Openbaering gekoomen is , door middel van Overzettingen , gelegenheid hebben zullen , om zyn woord , elk in zyne eigene tael , te leezen.
Toen het Christendom , onder alle volkeren , zoude worden voortgeplant , voorzag God de Apostelen , met de gaev van meenigerley taelen , opdat elk het Euangelium , in zyne eigene tael , hooren zoude Hand. 2. Evenwel fchree*
ven de Apostelen in het Grieksch , om*
iv. deel. Bb



over de vertaeling» van den bybel. 389
redenen , in de meeste byzonderheeden , zeer verdacht gehouden.
Het fteunt alleen , op het getuigenis van eenen a riste as , en het koomt zeer in bedenking , of er ooit een aristeas geweest zy , die zulk een verhael gefchreeven heeft. Veelligt heeft de een of ander Griekfche Jood , den gemelden briev, onder den naem van aristeas, verdicht , om aen de Griekfche Vertaeling des te meer gezach by te zetten. — Indedaed , men vindt , in deezen briev , vry duidelyke kenmerken , dat de Schryver een Jood zy. Daerenboven ftrydt deeze gewaende aristeas, met andere geloovwaerdige fchryveren ; althans die byzonderheid , dat de Hogenpriester een Exemplaer van het Wetboek gezonden hebbe , het welk geheel met gouden letteren gefchreeven was , is ten eenenmael ftrydig , met de oude gewoonten der Jooden. Ook is het ten eenenmael ongeloovbaer, dat Koning ptolomaeus zulke zeer zwaere onkosten zoude gedaen hebben , om zyne Boekery , met één werk te vermeerderen, (m).
De Gefchiedenis van de gemelde Griekfche Overzetting is voor ons , in veele
(u) carpzovius Cril. Sasr. V. T. part. ii. p. fi7-W'
iv. deel. Bb 3



390 A E N H A M 6? S E E.
byzonderheeden , geheel duister. — Tot
deeze onzeekerheeden behoort althans de juiste tyd , op welken deze Vertaeling vervaerdigd is. De gewaende aristeas bepaelt het, tot de regeering van ptolo-
meus philadelphus ; iren^us tot
den tyd van zynen Vader en Voorganger ptolomeus lagus (v) ; een derde tot den tyd van beide. O). —t_ Ook is men het niet eens , of de Griekfche Overzetters zich alteen tot de Wet , de vyf boeken van mose , bepadt hebben , gelyk de 'gemelde briev van aristeas heeft ; dan of zy alle de boeken van het Oude Testament vercaelt hebben , gel\k justyn de Martelaer , iren^eus en anderen beweeren. Het eerste , dat in het begin alleen de Pentateuchus vertaeld zy , is het aenneeménlykfle ; er is dog een blykbaer verfchil , ten aenzien van den ftyl , in de Griekfche Overzetting van den Pentateuchus , en van de andere boeken ; hier koomt nog by , dat , ten tyde der gemelde ptolomeus-
•-e-n , lagus en philadelphus , al-
leenlyk de Wet , in de Synagoge , werdt voorgekezen , en , met het voorkezen der
ProCO EüSEniu.s lip.. E:d. !. 5. c. 3. 00 EUSlBiUS i. t. 1, 7. c. 3.,



OVER DE VERTAELING. VAN DEN BYBEL. 3OT
Propheeten , heeft men eerst , onder ïtolomeüs ph 1 lopater , eenen aen-
vang gemaekt. (x). Eindelyk kan men
ook , met geene zeekerheid , bepaelen , hoe groot het getal der Overzetteren geweest zy. Volgens het verhael van aristeas , zou demetrius LXXII mannen verzocht hebben , zes uit elk eene Ham. Maer dit getal is al te zeer , op de Joodfche leest , gefchoeid , om te gelooven , dat het door demetrius , en op zynen raed , door ptolomeus , zoude bepaeld zyn. Ook werdt het Joodfche land , ter deezer tyd , alleenlyk immers voornaemenlyk en meerendeels, bewoond , door de Hammen Juda en Benjamin ; de overige Hammen waeren , door de Asfyriers , wechgevoerd , en maer eenige weinigen waeren in hun Vaderland te rug gekeerd.
Het geen men wyders , van de won» derdaedige omHandigheeden , verhaelt, welke met deeze Vertaeling zouden hebben gepaerd gegaen , is ten eenenmael ongeloovbaer , dat naemenlyk het geheele werk der Overzetting , binnen den korten tyd van 72 daegen , zoude voltooid zyn j
(*) carpzovius 1. c. p. 497-500. l. bos poI*g< in Vcrfionem rö> LXX c. i.
ÏV. DEEL. Bb 4



392 AENHANéSEL
dat de 72 üverzetters , in even zo veele cellen , zouden zyn opgeflooten , en dat elk Let geheele werk der Vertaeling s binnen den gemelden tyd , zoude volein! digt hebben ; dat men , by het vergelyken van elks vertaeling , zulk eene verwonderlyke overeenflemming zoude gevonden hebben , dat zy alle , tot een toe , zich van dezelvde ipreekwyzen en woorden zouden bedient hebben. . Het eerste wordt wel , in den gemelden briev van aristeas, verhaeld , maer het verwoest zich zelve ; het tweede firydt , met het bericht van aristeas, , die alle de Overzetteren , in een zeeker huis , plaetst , het welk tot hun verblyv ver, vaerdigd was ; het derde wordt ook van aristeas zeiven tegengefprooken. Volgens hem , weiden de onderfcheidene vertaelingen vergeleeken , en , wanneer men het , in het een of ander gedeelte , was eens geworden , werdt het , door
demetrius , in het net gefchreeven. ,
De twee Iaetlte verdichtfelen zyn vermoedelyk , door de Egyptifche Jooden , uitgeftrooid , om deeze vertaeling des te meer gezach te doen verwerven, (y). Maer wat moet men nu , in het midden,
QO CARPZOVIÜS ]. C, p. 485, 486,



OVER DE VERTAELING. VAN DEN BYBEL. 395*
dient genaemd te worden , dan die „ welke de LXX vervaerdigt hebben ?
mannen die het Hebreeuwsch, als hunne „ moedertael , grondig veriraen hebben ,
die in alles overeen (temden , die zich
van de oudlte en beste affchrivten be„ dient hebben , en welker * werk goed„ gekeurd en nagevolgd is , door de „ Apostelen , de geheele Christen Kerk , „ en de oude Jooden zelve" ?
In deeze ganfche redeneering van den geleerden vossius , is niets , het welk eenigen den minsten fchyn van bewys heeft , voor den Goddelyken oorfprong
dér Griekfche Overzetting. Hoe be<
kwaem de Overzetters ook moogen geweest
zyn , zy bleven feilbaere menfchen. ü
Toen het Hebreeuwsch by de Jooden in onbruik raekte , naemen zy de toevlucht tot deeze vertaeling ; maer daermeede gaeven zy , noch in het meest , noch in het minst, te kennen , dat zy deeze' Overzetting , met den oorfprongelyken text , in .eenen en denzelvden raBg plaetften. Zy bedienden er zich van , als het'
beste hulpmiddel. De geheele Christen
Kerk heeft er zich van bedient , maer niet als een Goddelyk gefchrivt , als eene zeer goede Vertaeling. De eerste Leeraers der Christen Kerk , hoe zeer zy
IV. DEEL.



395 AENHANGSEL
deeze Griekfche Overzetting hemelhoog eepreezen hebben , bedienden er zich van , op eene vrye wys , en maekten geene de minfte zwaerigheid , om er van af te wyken , en die Oudvaders , die deeze Vertaeling het meest verheffen , waeren onkundig in het oorfprongelyk Hebreeuwsch. De Apostelen hebben er zich , in hunne fchrivten , van bedient ; dan het zal der moeite waerdig zyn , dat wy deeze byzonderheid , in eene afzonderlyke fneede , met opzet behandelen.
Laet ik er nog maer alleenlyk dit byvoegen , dat deeze Overzetting zeer veel lovs verdiene , dat zy weezenlyk dienst aen de Kerk gedaen hebbe , en dat zy nog , van uitneemenden dienst zy. (b). Dan met dit alles blyvt zy een enkel menfchelyk werk ; een werk , in het welk eene zeer groote meenigte van feilen en gebreeken te vinden is , gelyk de Kardinael bel lab myn zelvs niet ontkennen kan. (c). Zommige van deeze. feilen zyn wel , door de onnaeuwkeurigheid der qffchryveren , veroorzaekt ; maer veele zyn van dien aert , dat zy aen den
Ver-
Qy c.Mipzoviut l. c. p. 513-551. werenfels Qpasc. torn. t. p. igi. (O 1. £• torn. !• col. 102-105.



OVER. DE VERTAELING. VAN DEN BYBEL. 397
Vertaeleren zeiven moeten geweeten worden, (d). L)e hebben , by voorbeeld , den leevtyd der menfchen , voor den zondvloed , veel langer gemaekt , dan de oorfprongelyke Text medebrengt ; en het kan zeer wel zyn , dat zy hunne Vertaeling , in deezen opzichte , naer de Egyprifche Jaerboeken , hebben willen fchikken.
§« 335-
Over de aenhaelingen der LXX , in dt fchrivten van het Niemve Testament.
De Schryvers van het Nieuwe Testament bedienen zich , in de aenhaeling van plaetfen , uit het Oude Testament , van de Vertaeling der LXX. Maer kan men daeruit befluiten , dat die Vertaeling
van een Goddelyk gezach zy ? Wan*
neer zy zich , op plaetfen uit het Oude Testament, beroepen 9 volgen zy de Overzetting der LXX niet altoos , en in
alles. Zy volgen die Vertaeling dik-
wyls , om zich naer de gemeene tael te fchikken , wanneer de zin op het zelfde , met den oorfprongelyken text , uitkoomt , wanneer het op de zaek zelve , meer
00 CARPZ0V1BS 1. C. p. 513-521»
JV. DEEL.



OVER DE VERTAELING. VAN DEN BYBEt. 40I
ten ; dat de affchrivten der gewyde boeken van de Jooden reeds lang te vooren , door de Asfyrifche gevangenis , verfpreid waeren , zodat het vöor ezra zelvs onmoogelyk zoude geweest zyn , zodaenig eene verandering te maeken ; dat deeze Samaritaenfche Pentateuchus , ih veele plaetfen , de Griekfche 'Overzetting der LXX volge ; en dat dezelve veelszins van den Hebreeuwfchen text verfchiile. (g). Die er meer van be¬
geert , raedpleege , met den grooten schultens , den aengehaelden carp-
zovius (z) , deiling (£) , span»
heim (7). enz.
De Chaldecuwfehe Vertaeling is vervaerdigd , door onkelos en jonathan. Deeze wordt genaemd de Targum , zynde een Chaldeeuwsch woord , eene Overzetting beteekenende. onkelos heeft
den Pentateuchus , of de vyf boeken van' mose , overgezet. —-— De Targum vari jonathan behelst de boeken van josua 4
de richteren , samuel , de koninGEN, jesaias, jeremias, EZECHIELy
(g) carpzoviüs 1. c. p. 604—fin.
(O Injlil. ad fund. Ling, Ilebr. p. 15—:o.
CO i. c- p- 225—142.
{k) Obr. .9. part. UI. p. 23.._-.ri.
CO Hij!. S. Vu. Test. ^poch. 8. c. s- §• S*
IV. DEEL. CC



402 AENHANGSE.L
cn de twaelv kleine phopheïten, Deeze Taigum is geene bioote vertaeling , maer een zoort van uitbreiding , en , hoewel 'er veele feilen in zyn , is deeze Overzetting den geleerden , in het .ophelderen van zommige duiliere plaetfen ,
van eene asnmerkelyke nuttigheid.
De overige boeken van het Oude Testament zyn naderhand , door eenen zeekeren joseph , bygenaemd den blinden , in het Chaldeeuwsch, overgebracht ; maer deeze Overzetting is zo vol van fouten , en zo overheden met verdichtfelen s dat zy in weinig achting is. (m).
Ook is er eene zeer oude Syrifche Vertaeling van het Oude Testament. Wanneer deeze vervaerdigd zy , is niet lig. telyk te bepaelen. De vroegite Kerk-Vaders fpreeken er reeds van , als van eene
oude Overzetting. Beha!ven deeze is
er nog eene laetere Syrifche Overzetting , welke , uit de Griekfche der LXX s gemaekt is. . (n).
(m) PiiiDEAüX nenenfehetek. II D. 8flc Hoek p. 00 cakpzovius U c. part. II. p. 6n—'40.
•$• 337-



OVER DE VRRTAi.LING. VAN DEN BYBEL. 403
liet Nieuwe "testament is al zeer vroeg , in allerley taelen , overgezet.
De eerste en oudfte vertaeling van het Nieuwe Testament is de Syrifchei Zommigen beweeren zeivs , dat haere oudheid
'de tyden der Apostelen bercike. Er'
'is eene tweederley Syrifche Overzetting , •eene oudere en •' hetere.
De Oude1 Syrifclie Vertaeling behelst niét alle de boeken van het Nkuwe Testament. Eenige dér geener f acn welker gezach , in de' eerste tyden , gerwylFeld ■werdt , zyn er niet in te vinden , by voorbeeld ■.de tweede briev van petrus , de tweede en derde van johannes, die van juoas , en de Openbaering van johannes. Wy moogen er uit befluiten , dat deeze Vertaeling althans vervaerdigd zy , voordat de Kanon tot ltand gebracht en algemeen aengenoomen werdt. (0).
Nog is er eene nieuwere Syrifclie Vertaeling , in welke de gemelde boeken meede 'gevonden werden. Deeze is van laeteren oorfprong. Dan vermits ik
(0) MIC HAELIS !. C. I D. I St. p. 647^72.
ïv. deel. C c 2



401 AENHANGSEtr
hot Syrisch niet verftae , weet ik vaa deeze Overzettingen niets meer te zeggen ; de Ridder michaelis handelt er uitvoerig over. (p).
Van tyd tot tyd is het Nieuwe Testament , in allerley taelen , overgezet ; in het Koptisch , ten dienste der Egyptenaeren , die zich , voor den inval der Saraceenen in Egypte , van deeze tael , bedienden ; in het Arabisch ; in de onderfcheidene jaelen der Europeifche volkeren ; (q) ook is er , voor korten tyd , eene Maleitfche Overzetting van het Nieuwe Testament gedrukt , ten dienste der Indifche Christenen , in de colonien van onzen ftaet ; gelyk ook de Deenen eene vertaeling in het Mallabaersch , voor de Christenen in hunne bezitting , verzorgs hebben.
Alleenlyk moeten wy ons nog , by de gemeene Latyfifche , en de Nederlandfcht Vertaeling van den Bybel , een weinig naeder bepaelen.
GO c- p. ?Sc—
Cf) r. e long Buekzsel van den Bybel, s i m o n fdfl. crit; ies Ferfions du N. T. michaelis I. c. p. 71J.-»
§• 33*



OVER DB VERTAELING. VAN DEN BYBEL. 405 §• 338.
Er is eene Latynfche Overzetting van den Bybel , welke bekend is onder den naem
' van gemeene of vulgata. Aen deeze fchryven de Roomschgezinden een Goddelyk gezach toe.
Al zeer vroeg zyn er Latynfche Vertaelingen van den Bybel geweest. Trouwens , door de wijd uitgeftrektheid der Roomfche .Heerfchappy , was deeze tael
fpoedig vry algemeen geworden. In
den tyd van den Kerk-Vader augustikus, maekten de Latynfche Overzettingen reeds een zeer groot getal uit. „ Die_ „ de fchrivt , zegt hy , uit het He„ breeuwseh in het Grieksch hebben over„ gezet, kunnen geteld worden ; maer de „ Latynfche Vertaelers zyn ontelbaer." f» Deze woorden behelzen zeekerlyk eene grootfpraek ; dit algemeene evenwel ftaet vast, dat er , in de vroegite tyden van het Christendom reeds veele Latynfche Overzettingen voorhanden waeren , welker Auteurs ons onbekend zyn.
Onder alle deeze was er eene , welke aucustinus den naem geevt van Itala of
(r) de DoSlr. CjfTUt. L ü. K. »»•
iv. asEX. Cc 3



40Ö* AENHANGSEL
de Italiaenfche. Dan het is onzeeker , of deeze in gansch Itaïien , zelvs of zy
te Rome , gebruikt werdt. (s). Xen
tyde van hieronymus , die , in het laest der vierde Eeuw , gebloeit heeft , waeren de Latynfche Overzettingen zeer gebrekkig. Die van het Oude Testament waeren , niet naer den oorfprongelyken text , maer naer het Grieksch van de LXX , ingericht , en zeer onvolkoo-, men , door eene meenigte van misflaegen en veelvuldige afwykicgen van het oorfprongelyke. Die van het Nieuwe Testament waeren meede zeer gebrekkig. Gemelde hieronymus zette zich, met op. zet , om het ganfche Oude Testament , ait het oorfprongelyk Hebreeuwsch , met alle mogelyke naeuwkeurigheid , in het Latyn over te brengen ; uitgenoomen alleen de Pfaimen , welke , in oude Latynfche vaerzea , in de Kerken gezongen werden , en niet , zonder asnftooc te
geeven , konden veranderd worden. -
Ook heeft hy den zclvden ' arbeid , met opzjcht tot het ganfche Nieuwe Testament , cP zich genoomen , en de ge-, breeken der voqrige' vertaelingen , naer' zyn beste weeten , verbeetert.
Even,-.
(<Ü «iciuEus 1. c. I D. II St. p. rc8.



OVER DE VERTAELING. VAN DEN CYIsEL. 407
Evenwel werdt deeze' arbeid \an hieronymus niet algemeen goedgekeurd en aengenoomen. Veelen zaegen het aen , voor eene fchaedelyke nieuwigheid. Anderen naemen de Vertaeling van hieronymus greetig over. Geduurende deeze verdeeldheid , waeren beide , ■ de oude lialiaenfche , en die van hieronymus, in gebruik , tot dat er , ten laetften , uit beide deeze , eene derde vertaeling vervaerdigd is , welke de Roomschgezinden de gemeene of Vulgata noemen.
Deeze Vulgata of gemeene Latynfche Vertaeling is by de Roomschgezinden , in zulk eene groote achting , dat zy aen dezelve een Goddelyk gezach toefchry-
ven. Het Concilie van Trente heeft
er , in de vierde zitting , deeze uitfpraek over gedaen. ,, De Heilige Kerk-Vergae« ,, dering , in aenmerking neemende , dat „ het voor Gods Kerk van geene geringe „ nuttigheid weezen zoude , indien er be> „ paeld werdt , welk ééne , uit de veel-
vuldige l atynfche Vertaelingen der Reis, lige boeken , die voorhanden zyn , „ voor Authentiek moet gehouden worden ; „ heeft vastgeftelt en verklaert , dat deeze „ zelve oude en gemeene uitgaev , welke s, door een langduurig gebruik van zoo „ veele ecuwen is goedgekeurd , in de
iv. deel. Cc 4



403 A E N H A N 6 S E l
,, openbaere voorleezingen , twistgedingen , leerreedenen en verklaeringen , voor Au. „ thentiek zal gehouden worden , en dat ,, niemand , onder eenig voorwend/el , zal durven of onderneernen , dezelve te
,, verwerpea» £r is , in het ^
melde Concilie, zeer veel over cn weder getwist, eer men het eens werdt, om dezen regel vast te fiellen. Naderhand heeft men ook , onder de Leeraercn der Roomfche Kerk , zeer verfchiit , over de waere meening van deezen regel. — Zompen vcrüaen het zoo , en beweeren , dat de gemelde Vulgata , niet alleen gelyk ftae met , maer zelv* den voorrang hebbe, boven den oorfprongelyken Text. (t), Maer het verfiandigfte gedeelte geevt er, met den Kardinael bellarmyn, eenen zachteren zin aen, dat het woord Authentiek alleen de bcteekeuis van wettig hebbe , en dat het Concilie alleen verklaert hebbe , dat men zich van geene andere Vertaelingen , dan alleen van de Vulgata bedienen zoude ; dat aen de Vulgata de voorrang gegeeven zy , niet boven den oorfprongelyken text , maer boven andere Overzettingen ; dat men zich aen de Vulgata houden zal , in de
voor,-
(0 CAKnaoviö» I. c. Part. a. p. C-;z



OVER DÉ VERTAELING. VAN DEN BTBEL. 4 00
voorleezingen , verklaeringen , enz. , omdat de Syuode oordeelde , dat zy , in Hukken van geloovsleer en zeedenplichten, met het oorfprongelyke overeen Hemde.
Paus sixtus de vyfde deedt , in het jaer 1590 , eene nieuwe ui gaev van de Vulgata te voorfchyn koomen , en deeze uitgaev , zegt de gemelde Paus , moet buiten alle twyffel voor die Vulgata gehouden worden , welke , door het Trcnt* fche Concilie als Authentiek is aengenoomen. Maer hoe heeft dat Concilie , in het jaer 154G , eene uitgaev voor Authentiek kunnen verklaeren , welke 44 jaeren daerna is te voorfchyn gekoomen ? sixtus bedreigde de Goddelyke wraek , en den Kerkelyken ban , aen elk , die de minste verandering , in zijne uitgaev , maeken zoude ; en evenwel heeft clemens VIII , twee jaeren daerna , geene zwaerigbeid gemaekt , om de uitgaev van s<xtus te verbeeteren , onder het zonderlinge voorwendfel , dat de Bulle van sixtus , voor den Bybel geplaetst , aen de poorten van de St. Pieters Kerk , niet was aengeplakt geweest ; en dat daeruit bleek , dat sixtus , in dit geval , niet van den Pausfelyken Stoel gefprooken had.
Het geiegde is overgenoeg , ten b,e-
IV. DEEL. CC y



42+ AENHANSSBL
lang , op eene zaek vestigen. Voor dat zy er om denken , wordt hun gemoed, verftrooit en zwervt in de waereld ropd" (3). Veelen hebben een ftomp geheugen en de weinigften zyn in ftaet , al hebben, zy nog zo wel toegeluiftert ; het voorftel , in het gansch verband, te begrypen, en te onthouden. (4). Veelen zyn vadzige en traege toehoorers , die geen weezenlyk belang , jn de zaeken 5 ftellen s ?n niet willen nadenken.
§• 342.
Niemand heeft het recht , om den zin det Heilige Schrivten , op eenen befdsfehenden trant , te bepaelen , zodat alle menfchen zouden verplicht zyn , zich aen deeze be* paelingen te. onderwerpen.
Dit houden wy ftaende tegen de Roomse^ gezinden , die deeze macht aen de Kerk toefchryven , dat is , of aen den Paus , of aen de Conciliën , of aen beide te zaemen , voor zover de Kerk , door dee^e vertegenwoordigd wordt.
God heeft , in de Openbaering , nergens van zulkcn Richter , en van dergelyke beflisfehin^en gefprooken. , De
Heilige Schrivt ztlvs is de regelmaet van
OOI



OVER HET UITLEGGEN VAN DEN BYBEL. 425
ons geloov , en uit het geen God- , in deeze fchrivten , verklaert heeft , moet elk voor zich zeiven beoordeelen „ wat hy gelooven en hoe hy zich gedraegen moet. De Kerk beftaet uit feilbaere menfchen , die aen dwaelimen zyn- bioptgelteld. Kom.
2: 4. - De Kerkelyke Vergaederingen
hebben meermaelen leerftellingen vastgeftelt , welke , met de Heilige fchrivten ,
blykbaer ftrydig waeren. Ook hebben
de Roomfche Pausfen , in het bepaelen der leerflukken , dikwyls van elkander , en zomtyds van zich zeiven verfchilt. (//).
Dit weinige is genoeg , om elk te doen opmerken , hoe ongerymd het befluit van het Trentifche Concilie zy , het welk zy , in de vierde zitting , heeft vastgeftelt , „ dat niemand , om de dartele
verhanden te beteugelen , op zyn, ei-„ gen verftand betrouwende , de heilige „ fchrivten , ia zaeken van geloov en „ zeeden , naer zyne eigene meening ver-: „ draeien zal , of dien zin tegen fpree„ ken , welken de Kerk , die heilige „ Moeder , welke het toekoomt , over „ de waere meening en verklaering der „ Heilige fchrivten , te oordeelen , heeft „ vastgeftelt en vasthoudt."
(K) spanheim Operum torn- *. col. 1054-- feq^, IV. DEIL. Dd 5



4*5 AKNHA NGSEE,
Men beroept zich wel op den Hogenpriester , die , onder bet Oude Testament , de vraegen over de Wet , beflisfchen moest. Deut. 17: 8-13. Maer in de aengehaelde plaets , wordt niet gefprooken , van vraegen over leerfiukkea van den Godsdienst , maer over burgerlyke zaeken , en rechten. Daerenboven indien de Hogenpriester recht en macht gehad had , om de twisten over den Godsdienst te beflisfchen , hoe hadden er dan zoveele verfchillende fecten kunnen plaets hebben. Dan zouden de Heer jz«Os en zyne Apostelen zich grootelyksch vergreepen hebben , dat zy zich , aen bet gezach van den Hogenpriester, niet onderwerpen wilden. Om nu niet eens te zeggen , dat men , van den Hogenpriester , onder het Oude Testament , nog niet eens tot den Paus , en de Kerkelyke Vergaederingen , zoude kunnen redeneeren.
Maleach. 2: 7. werdt de Priester wel voorgeleid, als een Engel des heeren welken men over de Wet moest raedpleel gen , en dezelve uit zynen mond vraegen ; maer dit geevt niet anders te kennen , dan dat bet de post van den Priester waere , de meening van de Wet , voor -ta volk, te verklaeren. Dan hier uit
volgt



over het uitleggen van den bybel. 4*7
volgt niet , dat zyne befiisfchingen onfeilbaer waeren , en dat elk zich aen dezelve , met een blind geloov , onderwerpen moest ; in het volgende 8(te vers , worden de Priesteien , over plicht verzuim , ernltig beltraft.
Van de Schrivigeleerden en Pharizeen , zegt de Heer jesus Matth. 23: 2, 3, dat zy zaeten op den ftoel van mose , en dat men wel hunne beveelen moest gehoorzaemen , maer hunne werken niet naervolgen. r—w De Schrivtgeleerden worden in zo ver gezegd , op den ftoel van mose , te zitten , als zy , in naer volging van mose , de macht hadden , om het volk te leeren ; maer zy waeren daerom niets minder , dan onfeilbaer. Het bevel , om hun te gehoorzaemen , moet zeekerlyk bepaeld worden jot dat geen , het welk met de leer van mose overeenItemde. Voor het overige heeft onze Verlosfer veele leeringen der Pharizeen openlyk veroordeelt.
Wy beftuiten , uit dit alle», dat de Leeraers de Heilige SchrivteD , volgens de beste regelen der Uitlegkunde , verklaeren moeten ; dat elk een Christen recht en vryheid hebbe , om , over de gegrondheid hunner verklaeringen » te oor-
iv. deel»



4*8 AENHANGSEL
dwlen ; en dat niemand zich aen hunne ukfpraeken , onderwerpen- moet , voordat hy volkoomen overtuigd is , dat - dezelve de waere meening der Heilige Schrivten behelzen.
Wy hebben ook , jn onze Kerk , zeekare Formulieren van eenigheid , in welke
de leeritukken bepaeld worden. Die
is hoogstnoodzaekeiyk ter bevordering van goede orde en eenigheid. Welk eene verbaezende verwarring zou er ontltaen , indien de eene Leeraer den anderen , in leeritukken van aenbelang , in het aengezicht , tegenfprak ? —_ Mm wy fchryven aen deeze Formulieren geen het minste gezach toe , om de confeientien der menfchen te verbinden. ■ Niemand is verplicht, of kan verplicht worden , de leer van onze Kerk te .gelooven , daerom dat zy,
in de Formulieren , bepaeld is. De
Leeraers van onze Kerk onderteekenen-deeze Formulieren ,- om daer te verklaeren , dat zy zich met de lee. (tukken , in dezelve voorgefleld ,/ .volkoomen verenigen,' en dat zy , na , een behoorlyk onderzoek van Meteen , volleedig overtuigd zvn , dat deiize • bepadmgen ■ met de Heilige Schrivten overecnltemmen. ■ Wy gelooven
de leeritukken niet daerom , dat zy in
de



OVER HET UITLEGGEN VAN DEN BYBEL. 42-9
de Formulieren bepaeld zyn j maer omdatde bepaelingen der Formulieren , naer ons beste oordeel , mee de leer der Heilige Schrivten overeenuemmep.
DERDE HOOFDSTUK.
OVER ONZE PLICHTEN , OMTRENT DE OPEHBAiilUi\C,
.. % ' ï' 343-.. ,,
Wy moeten de cpenbaertng , ah een. Goddelyk gejeheni , «iet bljdfchap^ en met dankzegging , ontvangen.
TT\e Openbaering h een uitneemend geÊherik. — Daer de . natuurlyke Gods-' dienst ongenoegzaem was , is het een onfchaibaer voorrecht , dat de goede God in onze nooden heeft willen voorzien , en ons , met eene nadere verklaering van zynen wil , en van den weg tot het weezenlyk geluk , allergunstigst verwaerdi-
gen. Zouden wy ons hier over niet
zeer verblyden , en er .. den goeden God hartelyk voor danken ? en hiertoe zullen wy ons des te meer vinden opge-
IV. DEEL.



430 AENHANGSÏl
■wekt , wanneer wy ons , met de blinde Heidenen , vergelyken.
§• 344-
JfTy zyn verplicht , om ons aen deeze openbalkin g geheel te onderwerpen,
Dit is een noodzaekelyk gevolg van het Goddelyk ee/.ach der Openbaering. — Het geen de God der waerheid verklaert a moeten wy buiten all n twyffel gelooven , ongeacht er dingen in voorkoomen , welke boven het bereik van onze verftanden zyn ,• dit noemt paulus de gedachten geVangen te leiden , tot de gehoorzaemheid van
christüs. Het geen de eenige Wet.
geever , die behouden en verderven kan gebooden heeft , zyn wy zeekerlyk verplicht te gehoorzaemen.
% 34J-
Hieruit vloeit van zelve voort , dat elk een Christen verplicht zy , de Heilige Sdhriy. ten naerjlig te onderzoeken.
Deeze ftelling heeft geen bewys noo=
Dan het is niet genoeg , de
Heilige Schrivten te leezen. Zal men er
wee-



©VER HET UITLEGGEN VAN DEN BYBEL. 431
weezenlyk nut van hebben , dan moet het op de rechte wys gefchieden. De vereischten , welke er noodig zyn , om den Bybel. behoorlyk eD- toe weezenlyk nut te leezen , hebben wy elders opgegeven. (O- Nu Drengen wy dezelve , maer met een enkel woord , tot de volgende byzonderheeden.
xt Wy moeten den Bybel , met al dien eerbied , leezen en onderzoeken , welke wy , aen de woorden van den levendigen God zeiven verfchuldigd zyn.
2. By deezen eerbied , moet de aen* dacht koomen ; zonder dit , kunnen de zaeken geenen indruk , op het gemoed , hebben.
3. Men moet een weezenlyk belang ftellen , in de zaeken , welke de Heilige Schrivten voordraegeD.
4. Wy moeten den Bybel leezen , met eene onbevooroordeelde oprechtheid.
y. Ook moeten wy de Heilige Schrivten , met oordeel , leezen.
6. Het geen wy , in de Heilige Schrivten , leezen , hebben wy op ons zelve toe te pasfen. Zonder dit zal ons hart koud en onverfchillig blyven.
7. Wy moeten de Heilige Schrivten ,
(0 Bybelvtrklatring I Deel. lnl. p. ft6«-»3i, IV. DEEL.



432 AENHANGSEL, ENZ. tnet het rechte oogmerk , Jeezen , orri daeruit den weg te Jeeren kennen * welken wy , ter bevordering van ons' wee-" zenlyk ,en eeuwig geluk, bewandelen moeten.
, 8- Om dit rechte oogmerk , in het Leezen van Gods woord , te bereiken , is de overdenking noodig.
; p. By dit alles moeten wy een ernftig gebed, voegen,
EINDE VAN HET VIERDE DEEL,









VOORBERICHT.
jye Bybel is «en Goddelyk Boek.
De Bybel is van God ingegeeven. — Alle de woorden , welke er in voorkoemen , zyn de woorden van den levendigen God -zelven.
Welke gewichtige ftellingen !
Stellingen , welken de grondflaegen van den gezeegenden Godsdienst der Christenen uitmaeken. Wanneer het eenmael beweezen is , dat de Bybel , in den gezegden zin , een Goddelyk boek zy ; dan moet het ook voor eens en altoos vast ftaen , dat wy alle leer/lukken, welke , in den Bybel h
IV. DEEL. * 3



vi VOORBERICHT.
worden voorgefteld , gelooven moeten , omdat de God der waerheid deeze dingen zelvs verklaert heeft ; en dat wy alle plichten , welke in den Bybel worden aengepreezen , betrachten moeten , omdat het de Allcrhoogfte God de Opperfte Wetgeever , zelvs bevooien heeft.
Om deeze reden ben ik , in het betoogen van deeze aengeleegene ftellingen , zeer uitvoerig. —— Ik heb op nieuws alle gronden en bewyzep' ter toetfe gebracht j met die onparlydigheid , welke my immer mogelyk was , als wilde ik de zaek voor de. eerste mael onderzoeken. Jk



VOORBERICHT, ss*
en hebben d^erom minder betoog noodig. •— .Alleenlyk-, 'heb ik het noodig geoordeeld , om dezelve , tegen de bedenkingen der tegenfpreekeren , te verdeedigen.
Ten flotte heb ik er een aenjiangsel bygevoegd , over de ymalingen , en het uitleggen van den Bybel , als meede een enkel woord , over de plichten , welke wy der Openbaering verfchuldigd zyn.
Mogt deeze pooging dienen , ter, onderrichting van onkundigen , ter bevestiging van meer geoeffenden , ter overtuiging van ongeloovigen
iv. deel.



%u VOORBERICHT.
en , op alle wyzen , ftrekken ter bevordering der eere van het gezee-
gend Christendom ! De Alge-
noegzaeme God verleene daertoe zynen ryken zeegen l
J. VAK KÜTS XLINKENBJCK*.
AMSTERDAM 2 SEÏTEMBEi 1782.
[Ni



INHOUD
<V A N HET
VIERDE DEEL, BEHELZENDE
HE T
VIERDE BOEK
OVER DEN
GODDELYKEN OORSPRONG
EN ....
ANDERE HOEDAENIGHEEDEN
VAN DE
OPENBAERING
DER
CHRISTENEN.
SA EËNIGE VOORBEREIDENDE AËNMERKINGEN. BI. 3~"23
VOLGT. IV. DEEL»
\ » J



HET EERSTE STUK
o v er dek
GO£)DELYKEN OORSPRONG
va n de
OPENBAERIN6
der
CHRISTENEN.
EERSTE AFDEELING.
in welke eeweezen wordt , dat de bybel eene walre
goddelyke openbaering zy. BI. 24—303 EERSTE HOOFDSTUK.
de hoofdpersoonen , van welke , in de bybelsche geschiedenissen , gesprooken wordt, hebben in de daed geleevt , en dat , JUIST op dien tyd j ALS in die geschiedverhaëeen bepaeld wordt. 28—48
TVVEE'-



ISHOUD VAN dit VIERDE DEEL. JMK
TWEEDE HOOFDSTUK.
De boeken van het oude EN nieuwe testament zyn , door die mannen , opgesteld , aen welke zy worden toegeschreeven. BI. 48— 26
DERDE HOOFDSTUK.
££2 JLti. .vJ^ÜCJCAÜ—i^ jl
de boeken van het oude en nieuwe testament , ZO als wy dezelve thans bezitten , zyn ongeschonden en onvervalscht. 8?—124»
VIERDE HOOFDSTUK.
be BOEREN van het oude EN nieuwe testament zyn geloqvwaerdige geschrivten. — WY hebben alle gronde?*1 vam •2eekerheid , dat de gebeurtenissen , welke daer-in ver- ; haeld worden , in de daed ZYN voorgevallen. . I24—IÖ2
VYFDE HOOFDSTUK.
ER koomen , in de boeken van het oude en nieuwe testament , dingen voor , welke blykbaer van eenen goddelyken oorsprong ZYN. 182—2-22
iv. DEECw



IVl INHOUD VAN DIT VIERDE DEEJt»
ZESDE HOOFDSTUK»
DE BOEKEN VAN HET OUDE EN
NIEUWE TESTAMENT ZYN GOD-
DELYKE BOEKEN , EN, OP GODL DELYKE INGEEVING , GESCHREE-
VEN. — BY DEEZE GELEGENHEID
WORDT OVER DE WONDERAVER-
KEN GEHANDELD. BI. 222—2(5»
ZEVENDE HOOFDSTUK.
DB GEHEELE BYBEL , EN ELK DER BYZONDERE BOEKEN , IN DENZELVEN , IS VAN GOD INGEGEEVEN , EN BEHELST , IN DEN ALLEREIGENLYKSTEN ZIN , DE .WOORDEN VAN GOD ZELVEN. 261—2PO
ACHTSTE HOOFDSTUK.
iN HET WELK EENIGE TEGENWERPINGEN TEGEN DE GODDELYKE INGEEVING DER HEILIGE SCHRIVTEN BEANTWOORD WORDEN. 201—30^
TvVfifi.



INHOUD VAN DIT VIERDE DEEL. " XVII
TWEEDE AFDEELING.
BEHELZENDE MEER ANDERE BEWYZEN , VOOR DEN GODDELYKEN OORSPRONG DER CHRISTELYKE OPENBAERING. BI. 303—335
EERSTE HOOFDSTUK.
DE OVEREENSTEMMING DER ONDERSCHEIDENE SCHRYVEREN VAN DEN BYBEL , LEVERT EEN BEWYS OP, VOOR DESZELVS GODDELYKEN OORSPRONG , HET WELK BENIGE OPMERKING VERDIENT. 305—309
TWEEDE HOOFDSTUK.
HET BEWYS , UIT DE WONDERBAERE VOORTPLANTING VAN HET CHRISTENDOM , IS VAN NOG MEERDER AENBELANG. 310—327
DERDE HOOFDSTUK.
6IEN REDENEERT OOK , UIT DE STANDVASTIGHEID DER MARTE. LAEREN. 327—335
|V. DEEL.



TWEEDE STUK
OVER DE
ANDERE HOEDAENIGHEEDEN
DER
G ODDELYKE
OPENBAERING
VAN DE
CHRISTENEN.
EERSTE HOOFDSTUK,
OVER HET GODDELYK GEZACH VAN DEN BYBEL. Ui. 338-347
TWEEQE HOOFDSTUK,:
OVER DE VOLMAEKTHEID DER HEILIGE SCHRIVTEN. 347—3<ÏI
DER-,



VAN DEN BVB Et. IV. BOEK. f
Bybelboeken gevonden , al bleek het by voorbeeld , dat de leerftukken , en voorzeggingen , in den Bybel vervat , van eenen Goddelyken oorfprong zyn , dan volgt het nog niet , dat het ganfche zaemenftel in deszelvs geheele uitgebreidheid een goddelyk gefchrivt zy, Myn eerste bewys daerom , voor den
goddelyken oorsprong van de open-
baering der christenen , het welk ik, als het hoofdbewys , dat alleen genoegzaem was , voor aen zal plaetfen , zal daertoe ftrekken , om te betoogen , dat de Bybel niet alleen iets Goddelyks behelze , maer dat dit ganfche Boek , in deszelvs ganfche zaemenfiel en geheele uitgebreidheid , van God zeiven zy ingegeeven , zodat beide woorden en zaeken , van het begin tot aen het einde , van eenen Goddelyken oorfprong zyn. — Over het woord ingeeving en ingegeeven zal ik aenftonds naeder handelen. ——
Wanneer dit bewys de geiïrengfte proev zal kunnen doorttaen , dan is de zaek volkomen voldongen. Er kunnen en zul-' len altoos tegenwerpingen gemaekt worden, tegen deeze en geene byzonderheeden , welke in den Bybel voorkoomen. Maer deeze tegenwerpingen , al konden zy niet worden opgeloscht , kunnen deszelvs God-
iv. deel. A 4



$ OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
delykbeid , wanneer zy eens voldingende beweezen is , niet verdacht maeken. „ Eene leer , welke behoorlyk. beweezen „ is, blyvt , by alle tegenwerpingen , „ zo lang waer , tot dat derzelver bewys
„ is ontzenuuwd geworden" (b). De
andere bewyzen zal ik er, als ten overvloede , op volgen laeten.
Ik kan niet nalaeten openlyk mynen dank te betuigen aen den Heer hollman , dat hy my op deezen weg geJeidt hebbe. (c).
De openbaering der christenen
bezit nog andere hoedaenigheeden , welke, wel , uit den Goddelyken oorfprong voortvloeien , maer evenwel wat meer opzettelyk dienen behandeld te worden. Hier» toe behoort het Goddelyk .gezach , de Vol. koomenheid , de Volmaektheid , de Klaer.heid enz.
Ordeshalven zullen wy dit vierde Boek m twee stukken verdeelen.
I, Het eerste zal over den goddelyKEn oorsprong ram de Openbaering der. Christenen handelen.
IL Het
(*) lesz bewys der waerheid van den Ckristelyken Gods* dienst p. 67.
W Overtuigend voorjlel van God en de Heilige Schrivt vertaeld door den Eerw. gord es in 8«. 1775.



VAN DEN bybel. IV. B jlk. £
II. Het tweede over haere andere Hoe-i daenigheeden. \ >
Het eerste stuk zullen wy wederom in twee afdeelingen onderfcheiden.
A. De eerste zal het gemelde Hoofdbewys behelzen , en
B. Het tweede de overige betoogredenen,
§• 252.
Onder de worden en fpreekwyzen , van welke wy ons bedienen zullen , hebben vooral de woorden inceeving en isgeeven eerdge nadere opheldering noodig.
Onder de benamingen van bydel , of Boek bv uitneemenheid , de heiligiï
schrivten, de chris telyke openbaering , het christendom, en der.gelyke , ' welke wy met elkander verwis,felen , verftaen wy alle. die boeken , welke , door de Christenen , als Goddelyke Schrivten geëerbiedigd worden , alle de Boeken van het oude en nieuwe testament.
Maer vooral hebben de woorden 1 nceeving en ingeevem wat naeder opheldering noodig.
Door de ingeeving verftaen wy eenen 'buitengewoonen invloed. , of almachtige_ wegi
IV. deel. A y



12 OVER DEN GODDELYKEN OOKSP.RO>.©
dezelve moeten gereekend worden , doof God zeiven , die de Schryveren , door eenen buitengewoonen invloed , beftierde , gefchreeven te zyn. — Dit -erkennen alk Christenen , maer men is het niet eens over de manier van Ingeeving. Zommigen beweeren , dat er , behalven in de Verborgenheeden en Prophecyen, alleen eene zaekelyke ingeeving hebbe plaets gehad ; andere dat alles den Schryveren woordelyk zy ingegeeven.
De eerste meenen , dat de Schryvers van den Bybel , in alles en vooral , eeBen buitengewoonen byftand van God genooten hebben , die genoegzaem was „ om hunne Schrivten onfeilbaer te maeken , en dat de zoort van ingeeving , of de maet van deezen byftand geëvenreedigd was , naer de natuur der onderwerpen ,
welke zy behandelden, (d). Volgens
dit begrip , zouden de Heilige Schryvers , wanneer zy een gefchiedkundig verhael deeden van gebeurde zaeken , welke zy zelve ondervonden of van geloovwaerdige getuigen , gehoort hadden , geen anderen, Goddelyken byftand gehad hebben , dan zodaenig eene , welke genoegzaem was , om hun geheugen te verfterken , en hen
voor
{d) noDDRiDGE 'Mad. Leijen. ii Deel p. 217. feqq.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 13
voor misflagen , in hunne verhaelen , te beveiligen , terwyl het volkoomen aen hun ftondt , zich van zulke woerden en uitdrukkingen te bedienen , als hun bet
meest gefchikt voorkwamen. Zo zou
het ook geweest hebben , met zeedelyke plichten ; in dit geval zou God eiken Schryver , op zyne gewoone wys , hebben laeten redeneeren , alleen zou hy hun verltand opgeheldert hebben , om de betaemelykheid van deeze plichten volleedigcr in te zien , en hen te rug gehouden hebben van iets onbehoorlyks te fchryven. Maer , by het opgeeven van
verborgen heeden en voorzeggingen, zou 'er eene woordelyke ingeeving hebben plaets gehad , zodat de uitdrukkingen en de byzondere woorden , in den al'lereigenlyküen zin , Gods woorden en « uitdrukkingen weezen zouden.
De Heer doodridge heeft de ingeeving in drie zoorten onderfcheiden : 1. eene ingeeving van volkoomene
qppermaciitigheid of overheer-
sching , 2. eene ingeeving van verheevenheïd, 3. eene ingeeving van inblaezing.
Eene ingeeving van volkoomene oppermachtigheid is zulk een trap van ingeeving , als gefchikt is, om alle
5v. deel.



i4 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
dwaelingen voor te kocrrien. Zulk eeti zoort van ingeeving zouden de Heilige Schryvers gehad hebben ^ in het te boek
ftellen van gebeurtenisfen. üit zoort
van ingeeving zou met veele onvolmaektheeden , in ftyl en orde , beltaen kunnen , en alleen dienen , om de geloovwaerdigheid ongefchonden te bewaerem
Eene ingeeving van verheevenheid zou 's menfchen vermoogens wel , op de gewoone W35 , Jaeten werken , maer evenwel tot eenen buitengewoonen trap verheffen , zodat het zaemenüel, over het geheel genoomen , meer van het waere verhevene of aendoenlyke zal hebben s dan het natuurlyk vernuft het kon gegeeven of bygezet hebben.
De INnLAEZING of WOOIiDELYKE INGEEVING heeft dan plaets , wanneer Code zelvs onmiddelyk tot de ziel /preekt , niet alleen door zulke ontdekkingen aen dezelve te doen , welke zy anderszins niet kon verkreegen hebben , maer ook door de woorden zelve op te geven in welke zulke ontdekkingen , aen ande' ren , by monde of gefchrivte , moetefi
worden medegedeeld. Deeze zoü
plaets gehad hebben in veele leerstukken en voorzeggingen.
Dan wy voor ons houden het daervoor t
dat



van den bybel. IV. boek. 15
dat het geheele zaemenilel van den Bybel , in deszelvs ganfche uitgebreidheid , en in alle de byzonderheeden , op de kefte wys , dat is woordelyk, zy
ingegeeven. Deeze ftelling meenen
wy , door ons eerste en hoofdbewys ,
genoegzaem te zullen betoogen. In
het vervolg , zullen wy gelegenheid vinden , om , van deeze ingeeving ., naeder te handelen.
§• 253.
Alleenlyk zal ik nog iets , by voorraed , zeggen , ter wederlegging van twee der meest aenmerkelyke tegenwerpingen.
De eerste is ontleend uit den verfchillenden ftyl , van welken zich de Heilige Schryvers bedienen. „ De groote verfchei„ denheid , in ftyl en uitdrukkingen t „ zegt men , van welke de Heilige Schry-
vers zich , naer maete van hunne ver„ fchillende Karakters en opvoedingen , „ bedient hebben , bewyst duidelyk , dat
God zelvs ieder woord en elk eene „ uitdrukking niet hebbe ingegeeven. In „ zulk een geval , zou de ftyl van alle », Boeken eenpaerig zyn , of ten minstefl
iv. deel.



XÖ over den goddelyken oorsprong
„ er zou zoveel verfchil niet kunnen plaets „ hebben , als wy nu bemerken."
Wy antwoorden kortelyk het volgende. Het was noodig , dat er , in
de Bybelboeken , eene blykbaere verfcheidenheid van ftyl plaets hadde , opdat niemand , met eenige fchyn , zoude kunnen voorwenden , dat het ganfche zaemenftel 3 ter eeniger tyd , door eenen listigen bedrieger , verdicht waere; Voeg er
by , dat deeze verscheidenheid haer nut hebbe , om de voorgeftelde zaeken des te bevatbaerer tè maeken voor allerley zbort van vernuften. Eenvouwige verftanden zullen by voorbeeld , de Landtael van amos beeter verftaan , en lieden , die zich in de fraeye letteren geoeffend hebben , zullen meer fmaek vinden , in de hoogdraevende uitdrukkingen van je-
satas. Daerenboven nog is het eeri
gansch niet verwerpelyk bewys , voor de oprechtheid der Heilige Schryveren s en voor de waerheid van het geen zy hebben te boek geflaegen , dat een aental van menfehen , zo zeer in Karakter , opvoeding en fehryvwys onderfcheiden , in de zaeken zelve , volleedig overeenftemmen.
Om nu deeze verfchiilenheid , in den •ftyl en de manier van uitdrukken > te



30 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
hieldt zynen eigenen en byzonderen ftyl , maer de woorden , welke zy , overeen« koomende met hunnen eigenen ftyl , fpraeken of fchreeven , waeren de woorden van God zeiven , die zich van hun , in het fpreeken of fchryven , bediende.
De tweede tegenwerping is ontleend , uit de befchouwing van Gods Wys-
heid. „ Gods Wysheid vordert ,
„ dat hy niets te vergeevsch doe. Maer „eene woordelyke ingeeving was, „ in veele gedecltens der Heilige Schrivt , „ niet noodzaekelyk. In de gefchiedver-
haelen , was eene oppermachtige ik„ geeving' toereikende. Het was ge„ noeg , wanneer de Schryvers , in zulke „ zaeken , maer tegen dwaelingen bevei„ ligd werden. Gevolgelyk zou het met „ de wysheid van God , die niets te ver.
geevsch doet , geenszins ftrookeh j om „ zich , den ganfchen Bybel door , van
eene woordelyke ingeeving te be-
dienen."
Wy antwoorden , dat het , voor onze gansch zeer bekrompene verftanden , ten minsten zeer onbedachtzaem , en , in zom« mige gevallen , zelvs zeer gevaerlyk zy , van vooren te willen bepaelen , wat met de Goddelyke Wysheid , al of niet beftaenbaer zy. De reden is «iddagklaer ,
ver-



van den evbel. IV. boek. 21
vermits wy de Goddelyke handelingen , in derzelver verband , oorzaeken en eindens , niet volkoomen kunnen doorzien. — Wanneer God iets doet , dan weeten wy van achteren , met eene volkoomene zeekerheid , dat God er wyze redenen voor hebbe , al kunnen wy die redenen niet aen wy zen , omdat God altoos , overeenkomstig zyne Wysheid , handelt. Indien bet derhalven kan betoogd worden , dat de ganfche Heilige Schrivt , in deszelvs geheele uitgebreidheid , woordelyk zy ingegeeven , dan zal de gemelde tegenwerping niet eens aendacht . verdienen : want daerom zyn er wyze redenen , voor eene woordelyke ingeeving , ook in die plaetzen in welke zommigen dezelve onnoodig oordeelen , daerom omdat God zich aller weegen , van eene woorDelyke ingeeving, bedient heeft.
Maer dit is het niet al. Het was niet genoeg , dat de Heilige Schryvers , in gefchiedkundige verhaelen , alleen zulken Goddelyken byftand hadden , die hen by de waerheid deedt blyven , en voor misflaegen beveiligde. Dan zouden zy van andere geloovwaerdige Schryveren , die zeekere zaeken juist zo verhaelen , als zy , in alle .omftandigheeden , zyn voorgevallen , niet weezenlyk verfchillen. De
iv. deel. B 3



/
22 OVER DEN GODDELYKEN OORsrRONG
geloovwaerdigheid van de eersten zou haeren grond hebben (en dit was het eenig onderfcheidj in eene Goddelyke beveiliging tegen misflagen , en die der laeften in hurne eigene naeuwkeurigheid.
Indien de Heilige Schryvers , in hunne gefchiedverhaelen , alleen , door eenen zeekeren trap van Goddelyken byftand , tegen mïsflaegen beveiligd waeren , dan zou men niet , dan zeer oneigenlyk , de boeken , welke alleen gefchiedkundig zyn , goddelyke boeken noemen kunnen , of zeggen die gebeurtenisfen zyn ontwyffelbaer , omdat god zelvs deeze dingen getuigt heeft.
Daer en boven koomt het , in een gefchiedkundig verhacl , het welk den naem van een goddelyk verhael draegen zal , niet alleen op de waerheid der zaeke zelve aen , maer ook op de ma« nier yan voorftel , op de uitdrukkingen , op de bygevoegde en ingelaschte redeneeringen en gevolgtrekkingen. Zullen wy, uit eene gebeurtenis zelve niet alleen , maer ook uit de woorden , met welke zy voorgefteld wordt , gevolgen , ten aenzien van keringen en plichten , trekken , en het een en ander als Goddelyke voorfchrivten aenmerken , dan moeten wy vooraf vast Hellen, dat ook de woorden
ca



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 23
en de bekleedfelen der verhaelen van Goddelyken oorfprong zyn. De verandering in een woord of fpreekwys , welke den Schryver , die alleen door eene volkoomene oppermachtige ingeeving
beftierd werdt , van geen aenbelang fcheen , zou, in de zaek zelve, zeer veel verandering kunnen te weeg brengen.
Dit weinige vooraf hebbende aengemerkt , koomen wy tot de zaek zelve.
fv. DEEL.
B4



EERSTE STUK.
over den
GODDELYKEN OORSPRONG
van de
OPENBAERING
der
CHRISTENEN.
EERSTE AFDEELING.
jn welke bondig beweezen wordts dat de bybel een waere goddelyke openbaering zy.
§• 254.
Het Christendom is gegrond op. gebeurtenissen.
TTet bewys , voor de waerheid van he£ * -1 Cnmterdom, en den GoddeJyken oorfprong van die openbaering , weJke de



VAN DEN BYBEL. iv. BOEK. 3J
Christenen als zodaenig eerbiedigen , is zeer duidelyk en vatbaer. Er zyn , t^:a betooge van deeze zeer aengelegene waerheid , geene donkere fpitsvindigheeden , of diepzinnige redeneeringen noodig. Gemeene verltanden kunnen dit bewys , in den ganfchen omflag en in de overtuigende kracht , ligtelyk begrypen.
Alles koomt hier aen op gebeurtenissen. De Schryvers van onze gewyde boeken verhaelen zeekere aenmerkelyke gebeurtenisfen , en wel de zodaenige , welke , volgens hun vooi-geeven , voor het oog der geheele waereld zyn voorgevallen. Zy zeggen , dat zy van God gezonden , en met buitengewoone openeaeringen verwaerdigd zyn , om het geen hun werdt bekend gemaekt , aen het mensehdom , mede te deeien ; zy zeggen , dat zy , ten betooge van hun-' ne goddelyke zending , wonderen verricht hebben ; zy verzeekeren , dat zy deeze Boeken , op Goddelyke ingeeving j gefchreeven hebben.
Wanneer derhalven deeze Schryvers geloovwaerdig zyn ; wanneer die gebeurtenisfin , op welke zy zich , ten bewyze van hunne Goddelyke zending , beroepen , werkelyk zyn voorgevallen ; dan is dc asaek voldongen , dat de gewyde Boeken
iv. DEEL. b J



go OVER DEN GODDELYKEN OORiPRONÖ
ken wordt ? Bekend zyn de woorden
van eenen paus zei ven. ik meen leo X , die tot den Kardinael rem bus zeide. „ Welk eenen rykdpm heeft ons het „ verdichtfel van jesus Christus aen„ gebracht." (g).
§• 256.
Moses , welken de Jooden voor hunnen Wetgeever , en den ftichtir van hunnen Godsdienst houden , heeft werkelyk geleevU
De Jooden , welke in ons midden woonen , zyn zo veele levendige bewyzen, dat er , ter eeniger tyd , een moses in de waereld geweest zy. De byzondere wetten , gewoontens en Godsdienstige gebruikelykheeden , door welke zy , van alle volkeren , blykbaer onderfcheiden zyn , kunnen niet nalaeten ons te overtuigen , dat hunne voorvaeders , reeds voor veele eeuwen , eenen Wetgeever gehad hebben , die hun deeze merkwaerdige gewoontens , en Godsdienstige gebruikelykheeden , beeft voorgefchreeven. Onder dit volk is eene oude overlevering , dat die Wetgeever den naem van mose droeg } en dat hy
hunne
"C|0 wolfius hé. Msmor. Tom. 2. p. j'.



van ben bybel. IV. boek. $1
hunne Vaderen , uit de llaverny van Egypte , verlost hebbe.
Maer men kan niet weeten , op welken vreemden inval het menfchelyk verftand koomen kan. Het is mogelyk , dat iemand by zich zeiven dacht : de Jooden zyn in dit geval geene voldoende getuigen ; die oude overlevering zou van allen grond kunnen ontbhot zyn ; misfchien zyn die gebruiken van tyd tot tyd opgekoomen , tot dat ten laeften een listige bedrieger , die dezelve voor het Karakter en de om* jlandigheeden van dit volk zeer gefchikt vondt , begon uittejlrooijen , dat dezelve , reeds voor veele eeuwen , aen hunnen Va' deren , door eenen zeekeren Wetgeever , welken hy verkoos mose te noemen , waeten voor gefchreeven.
Ik zou , op deeze bedenking , zeer veel kunnen aenmerken , ten betooge , dat zy in het geheel geene aendacht verdiene. Dan , om alle uitzonde¬
ring , hoe weinig fchynbaer zy ook weezen mooge , volkoomen afcefnyden , zal ik my op het getuigenis van Heidenfche Schryveren beroepen , die van mose uitdrukkelyk melding maeken. — Men kan , by den aengehaelden Heer hollman (h) t
CO fa C. p. ffe. IV. DEEL,



32 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
en by anderen , die er opzettelyk huri werk van gemaekt hebben , (i) een uitvoerig register vinden van Heidenfche Schryveren , die moses getuigenis geeven. Ik zal er maer eenige weini¬
ge , ten voorbedde , aenhaclen.
manetho , een zeer oude Egyptifche Priester, die, ten tyde van piolomeus philadelphus , omtrent drie eeuwen voor onze gewoone jaertelling 4 geleevt t en de gefchiedenis \an Egypte , in de Grickfche tael , befchreeven heeft , fpreekt «itdrukkelyk van mose , als den ouden Leidsman der Jooden. Dit wers van manetho is , door langduurigheid van tyd , verlooren , maer er zyn zommige Hukken , uit het tweede boek , door de aenhaeling 'van dezelve , by flavius josephus , bewaerd gebleeven. ti Men „ zegt , (zo geevt josephus de woon ,, den van deezen ouden Egyptenaer op) „ dat de Priester , die den Jooden de „ regeeringsform en de wetten overgelee„ vert heeft , geboortig was van HEi, lioroeis , met naeme osarsiph, zo
als hem osiris, de God van Heliopo*t hs genaemt had , maer dat hy , tot
j, het
O") laiïdnrr colleSiion of the jfewhh ë? Heathen Testinwnics. doddsiuce 1. c. ii Deel p. nS. en anderen.



van een bybel. IV. boek. 43
styn den martelaer , en klemens
van iLEXANDRiE hebben aengevoert , zal overgenoeg zyn , om de Helling te betoogen , welke aen het hoofd van deeze §. geplaetst is.
§• 259.
Twee uitzonderingen evenwel zou men , tegen het bewys van onze jlelling , maeken kunnen , welke wy kortelyk zullen beanU
. woorden,
1. Vooreerst zou men kunnen zeggen , dat er , in deeze tydreekeningen , uit die oude Schryveren , ontleend , zeer veel
verfchil zy. Het is waer , hier is
een aenmerkelyk verfchil. Volgens het getuigenis van manetho , op welken josephus zich beroept , zou moses geleevt hebben , ten tyde van tethmosis , Koning van Egypte , 392 jaeren voor danaus , Koning van Athene ; volgens polemon , welken jtjstyn de martelaer aenhaelt , toen amosis over Egypte , en inachus over Griekenland , regeerde ; volgens ptolomaeus mendesius , en andere , van welke klemen* fpreekt , 604 jaeren voor de vergooding van bacchüs. -~— Maer evenwel dit ver-
iv. deel.



44 WEK DEN GODDELYKEN GOHSP^ONS
fchil maekt de ganfche zaek niet onzccker. Dit verfchil moest natuurlyk daeruit voortvloeien , dat de Grieken , volgens hunne eigene bekentenis j voor de olym. pifcbe tyden , geene naeuwkeurige tydreekeningen gehouden hebben. Ook koomt het , in dit geval , op geen honderd jaeren aen ; het is ons genoeg , dat moses van eenen zeer hoogen ouderdom zy , en dat de oudfte Gefchiedfchryvers van hem fpreeken , als van eenen Wetgeever en Leidsman der Jooden , die , in zulke vroege tyden geleevt heeft \ aks , in de fchrivten van het Oude Testament , naeder bepaeld worden.
2. Wyders zou iemand in bedenking geeven kunnen , of josephus een Gefchiedfchryver der Jooden , en de Chris, ten Leeraers , om de eer van hunne» moses op te houden , ook eenige oude Schryvers verdicht hebben , om zich op. dezelve te beroepen , en plaetfen verzonnen hebben , om dezelve aen te haelen ,
welke er nooit geweest zyn. Dan
men herinnere zich ;eenvouwig , dat jo« sephus en de Christen Leeraers , in hunne gefchrivten , tot de Heidenenzelve fpreeken , om deeze te overtuigen ; en hoe zouden zy het dan hebben durven of kunnen onderneemen om zich
■ •' op,.



\;AN BEN BY3EI. IV. SOEK; 45
•op verdichte fchrivten en plaetfen der ouden te beroepen , als op de zodaenige , welke , in hunnen tyd , algemeen
bekend waeren? josephus (h) zegt
uitdrukkelyk , dat hy zich voornaemenlyk op Egyptenaers en Phasniciers beroepen zoude , omdat niemand hun getuigenis zou kunnen verwerpen. Vooral zyn de woorden van justyn den martelaer aller merkwaerdigst. ,, Ik zal eerst den tyd , in welken moses geleevt heeft , met alle getuigenisfen , welke by u geloov„ waerdig zyn 4 aentoonen. Ik zal dit „ bewyzen ; —- Uit uwe eigene gefchie* }, denisfen en der zodaenigen , die van „ uwen Godsdienst niet verfchillen , opdat
,j gy weetet j dat . moses veel ou-
5, der zy , dan alle uwe wyzen , of „ Dichters , of Gefchiedfchryvers 4 of Wysgeeren , of Wetgeevers , gelyk de 4, Griekfche Gefchiedenisfen ons zelve be„ richten." (T). Zo fchreev justyn aen de Grieken , om hen tot het Christendom te beweegen , en zou hy den Schryvers verdicht en aengehaelt hebben , van welke de Grieken nooit gehoort hadden ?
OO i c.
(O !• c. p. 14.
iv. deel.



40 OVER DEN GODDELYKEN OOR5PRONS
§. 2öo.
Christus heeft , -op dien tyd, geleevt, ^als in de Eucmgelien , bepaeid
wvo r d t.
De Euangelisten verhaelen ons , dat Christus, onder Keizer augustus. te Bethlehem gebooren zy , dat hy , dertig jaeren bereikt hebbende , openlyk als Lceraer te voorfchyn kwam , en dat hy , 33 jaeren oud zynde , onder Keizer tiberius , door z\.nen Stadhouder pontius pilatus, te Jerufalem gekruillgd zy.
Dat nu christüs in deezen tyd , bykans XV11I Eeuwen geleeden , in het Joodfche land geleevt hebbe , heeft geen uitvoerig betoog noodig. Wy zullen ons daerom maer zeer kortelyk , op twee of drie onbetwistbaere getuigenisfen , beroepen.
tertulliaen haelt eenen briev aen, (*) welken pilatus aen Keizer tiberius zoude gefchreeven hebben , om hen bericht te geeven , van het geen er , onder zyn Stadhouderfchap , met jesus was
voor-
(*) Apokg. ady. Gtnlei c. 2[.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 47
voorgevallen. Maer naerdien deeze
Briev veelen verdacht fchynt , zullen wy
er ons niet op beroepen. Misfchien
zullen wy er , in het vervolg , meer van zeggen.
üe meer gemelde justinus beroept zich , in zyn tweede verdeedigfchrivt , het welk hy , voor de Christenen , aen Keizer antoninus pius gefchreeven heeft , op de Jchattingboeken , welke , in zynen tyd , nog onder de Romeinfche Archiven bewaerd werden. „ Daer is een vlek , „ zegt hy , in Judea , leggende 35 fta, dien van Jerufalem , (hy bedoelt Beth„ lehem) in het welk Jesüs christüs „ gebooren is , gelyk gy ook zien kunt , uit uwe Jchattingboeken , die , onder cyrenius , uwen eersten Landvoogd „ in Judea , gemaekt zyn." —— Zou nu justinus op deeze wys, aen den Keizer gefchreeven hebben , indien hy niet zeeker geweeten had , dat de zaek , by naeder onderzoek , werkelyk zo zoude bevonden worden ?
EusEBius (/) verzeekert , dat er , in zynen tyd , te Bethlehem , nog menfchen woonden , die , volgens eene algemeene overlevering , welke zy van hunne Vade-
(O Dam. Euang. 1. 7. c« 2.. IV. deel.



van den bïbee. IV. boek. 51
Moses de Schryver zy van den pentatiluchus , zyn de volgende.
i. Vooreerst redeneer ik , uit den zeer aenmerkelyken ouderdom van deeze Boeken. • Niet alleen werden zy , van de allervroegrte tyden , onder het Joodfche volk gevonden , maer er zyn ook zelvs overzettingen van dezelve voor handen , welke zeer oud zyn. Ik bedoel de Samaritaen~ fche en Griekfche Vertaeling. . Wanneer en door wien de Samaritaenfche Overzetting vervaerdigd zy , kunnen wy niet bepaelen. Dit weeten wy zeeker , dac zy zeer oud is , en wel zo oud als de Samaritaenfche Godsdienst. Maer de Samaritaenfche Godsdienst heeft , meer dan vyf Eeuwen voor de geboorte van christüs , eenen aenvang genoomen. Bygevolg moeten de boeken van moses reeds te vooren in weezen zyn geweest : want de samaritaenen zouden den Pentateuch us , niet als Boeken van moses, van de Jooden , tegen welke zy zulken bitteren haet voedden , overgenoomen en vertaelt hebben , zo zy niet zeeker geweeten hadden , dat zy van eenen hoogen ouderdom , en van moses zei ven
afkoomstig waeren. In de Griekfcht
Overzetting der LXX , welke, ten tyd» van ptolomaeus philadelph.us »
iv. deel. D 2



52 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
bykans 300 jaeren voor christüs geboorte , vervaerdigd is, vinden wy meede die Boeken , welke op den naem van moses gaen.
Voeg er , als een ander kenmerk der oudheid van den 'pentateuchus , by s dat men , by de vroegite Schryveren , onder de Heidenen , aenmerkelyke voetfpooren vindt van de Gefchiedenisfen , leeringen en Wetten , welke in die Boeken worden voorgedraegen. Die er
voorbeelden van begeert , raedpleege met
grotius, 0») huet, («) crenius (o)
en anderen.
Uit deezen hoogen ouderdom nu van die Boeken , welke aen moses worden toegefchreeven , mag men beiluiten , dat zy , door moses zei ven , zyn opgefteld. — Deeze hooge ouderdom neemt alle aenleiding wech s om te vermoeden , dat zy valfchelyk , op moses naem,
na zynen leevtyd zyn ondergeftooken.
Er is geen twyffel aen , of moses , die ook by de Heidenen als de Wetgeever der Jooden bekend ftaet fj>) , heeft een
zae-
0») De Ver. R. c. i. I. §. 16. 00 1. c. prop. 4. c. 11. CO Fascic. toni. I. (P) I Hoofdft.



r van den bybel. IV. boek. 53
zaemenflel van zyne wetten gefchreeven ; maer , indien de pentateuchus geen eigen gefchrivt van moses is , dan moesten zyne werken geheel verlooren zyn. — Daerenboven , hoe ouder deeze Boeken zyn , hoe naeder zy aen den leevtyd van moses koomen , en hoe minder zy , van de Jooden , in de vroegite tyden , voor eigene fchrivten van moses, zouden zyn aengenoomen , indien zy niet zeeker geweeten hadden , dat zy werkelyk door moses waeren opgelteld.
2. Dit leidt my tot myn tweede bewys , dat naemenlyk de ganfche Natie der Jooden moses , van de vroegite tyden af , altoos en door alle eeuwen , voor . den Schryver van den pentateuchus , gehouden hebbe. In de vroegfte ty¬
den , zouden de Jooden zich, tot zulke moeilyke en kostbaere. Godsdienstplechtig» heeden , niet hebben laeten beweegen als er in de Boeken van moses worden voorgefchreeven , indien zy er eenigzins aen getwyffelt hadden , of dezelve wel ,
door moses , waeren opgelteld. In
laetere tyden , zouden de Jooden zich geene opftellen van eenen bedrieger , als fchrivten van moses , hebben laeten in de band floppen. Wie kan zich verbeelden ,
ïv. deel. D 3



5? OVER DEM GODDELYKEN OORüPRONG
wetten van moses, verricht waeren; dat de Heilige Vaeten , uit deD Tabernakel , welken moses had laeten vervaerdigen , in den Tempel waeren overgevoerd ; dat de Hogepriesterlyke waerdigheid van hilkia zelve geenen anderen grond kon hebben , dan in het- Wetboek van moses ; iemand die zicb deeze en dergelyke dingen herinnert , zal geen bewys vorderen ter wederlegging van zulk een ongerymd voorgeeven , als dit is , dat de boeken , welke op moses naem doorgaen , eerst ten tyde van Koning josias , zouden verdicht zyn tn ondergefchooven.
Wat nu het verhael des Schryvers van het tweede Boek der koningen aengaet. Het Wetboek , het welk hilkia in den Tempel vondt , was het oorfprongelyk handlchrivt van moses. Het wedervindeo van dit handfehrivt was , in dien tyd , toen de afgodery en alle boosheid ten hoogden toppunte geklommen was , voor zulken yverigen Hervormer , als Koning josias was , eene gebeurtenis van het al» leruiterfte belang.
Dat ezra den Pentateuchus niet opge-
fteld hebbe , is allerblykbaerst, De
Propheeten , die onder de Koninglyke Heerfchappy gebloeit hebben , hadden den jooden de gevangelyke wegvoering naer
• Ba-



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 59
Babel , reeds lang te vooren bedreigt' 3 en dat wel als eene ftraf hunner overtreedingen van die wetten , welke God , hunnen Vaderen , door dienst van moses , had voorgefchreeven ; en dao zou ezra , eerst na de verlosfing uit Babcl , dit
Wetboek hebben opgeltelt? Niets was
er onmogelyker , dan zulk een verdichten van den Pentateuchus. Men merke dit ééne maer op. Toen de grondflag van den tweeden Tempel gelegd werdt , leev* den er nog verfcheidene Jooden , zelvs mannen van rang en aenzien , die den eersten Tempel gezien hadden," ezra Kap, 3: 12. Nu zou:-'ezra d. n Peptateuchus opgelteld , en ook aen deezen ouden en aenzienlyken Jooden hebben kunnen wysmaeken , dat zy -zelve reeds , voor de gevangenis , deeze Boeken als Schrivten van moses erkent hadden , en dat zy ook altoos , als de zodaenige , door hunne
Voorvaederen erkend waeren ! Voeg
er nog by , dat ezra de Jooden bewoog , om zich , van hunne Wyven , ■ af* tefcheiden , alleen met deeze drangreden , dat dergelyke Huwelyken , in moses Wetboek , verbooden waeren , ezra Kap, 9 , 10. En , nimmer te vooren, zouden de Jooden van zulk een Wetboek gehoon hebben , voordat ezra het opgeltelt ,
JV. DEII,,



éo OVZR DEN GODDELYKEN OORSPRONG
en als een eigen werk van moses had uitgegeeven.
Over deeze drie voorwendfels heefc de Schryver van den christen uitvoeriger gehandelt. (r).
§. 26.1.
De tegenwerpingen tegen onze ftelling , das moses de Schryver zy van den pentateuchus, verdienen zeer weinig aendacht.
De Heer voltaire heeft met drie bewyzen zoeken aen te toonen , dat de pentateuchus , met geene mogelykheid , door moses zeiyen konde gefchreeven zyn. Maer deeze zogenaemde bewyzen zyn bondig wederlegd , door den oordeelkundigen Schryver der Brieven van eenige Portugeefche en Hoogduitfche Jooden , aen den Heer de voltaire. (Y). Ik zal er maer zeer kortelyk iets van zeggen.
i. De Egyptenaers en Chaldeers , zegt voltaire , hadden , in moses tyd , geene andere fchryvwys , dan het graveeren in fteen , lood of hout. —- Maer
geCO i Deel p. 65 • 96. CO i Deel p. 80 - 99.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. Cï
gefield zynde , het was zo in de daed geweest , welk eene onmogelykheid ftak er in., dat moses den Pentateuchus op
looden of houten plaeten graveerde.
Daerenboven is het voorgeeven valsch. Daer zyn nog Egyptifche Mumies in weezen van 4000 jaeren oudi Zommige van deeze zyn omzwagteld met linnen , het welk met zinnebeelden befchilderd is. Gevolgelyk hebben de Egyptenaers , reeds in dien tyd , hunne gedachten , met gefchilderde zinnebeelden , weeten uittedrukken.
2. Zy hadden evenwel , zou men wyders , in naervolging van voltaire, kunnen zeggen , geene Letteren of Karakters , om te fchryven , en zinnebeeldige vertooningen waeren zeekerlyk niet gefchikt , om zulk een uitvoerig gefchrivt zaemen te Hellen , als de Pentateuchus
is. Wanneer de eerste Letteren zyn
uitgevonden , is niet te bepaelen ; dit is evenwel zeeker , dat die uitvinding opklimt tot zeer oude tyden. De Asfyriers en Chaldeers fielden dezelve , zo oud als hunne Heerfchappyen , en de Egyptenaeri beweerden , dat hunne thot , of iemand van zyne Kinderen , de eerste uitvinder der Letteren geweest waere.
3. Ten laetflen zegt voltaire, da£
iv. deel.



6% OVER DEN GODDELYKEN OORSPROAG
er , in de woefteny , geene gelegenheid was , om zulk een groot werk te fchryven , en dat er alles ontbrak , het welk
daertoe noodig was. Dan , geduu-
rende XL jaeren , had moses zeekerlyk tyd in overvloed. Aen linnen en fchilders zal het moses ook niet ontbrooken hebben.
Voor het overige heeft de beruchte spinosa zommige plaetfen , uit den pentateuchus, byeen verzaemelt , met welke hy meent te bewyzen , dat moses die Boeken niet hebbe kunnen fchryven. (O- Dan de bedenkingen , uit
deeze plaetfen ontleend , kan men elders beantwoord vinden. f». - Het flot van deuteronomium , alwaer de dood van mosbs verhaeld wordt , is er door jos u a bygevoegd.
§. 262.
'Onderzoek naer de echtheid der overige Boeken van het oude testament.
Het Boek van josua fchynt ons , door dien opvolger van moses zeiven , ge-
fchrec-
(O Traciaius Thcol. — Polit.
(v) huet Dem. Euang. prop. 4. c. 14. witsius Mi. ree!, f. t. 1. 1. 1. c. 14. §. 33— abadie -xaerheia ym den Cliriit. Godsd. I Ded. NI Aid. c. 7.'



VAN DEN BYDrr. IV. BOEK. 63
fchreeven te zyn. (v). — Evenwel wordt deeze zaek van anderen betwist. Wat er ook van weezen mooge , dit is zeeker , dat dit Boek reeds lang voor de Boeken der koningen gefchreeven zy : want 1 Kon. 16: 24. worden zeekere woorden , uit het Bock van josua Kap. 6: 26 , als uit een oud en algemeen bekend gele hrivt , aengehaeld.
Wie de Schryver geweest zy der volgende Boeken, de richt eren, ruth, die van samuel , de koningen en de kronyken , kan men weder op geenen beflisfehenden trant verzeekeren , hoe zeer men er iets , by gisilng , van zeggen kunne. (V).
De Boeken van ezra en nehemia zullen , door die beroemde mannen , gefchreeven zyn , naer welke zy genaemd worden , en dat van est her vermoede» lyk door mokdechai (x).
De Schryver van jobs Boek is weeder onzeeker ; zommigen denken aen job zeiven , zommigen aen moses , zommigen nog aen eenen anderen der Heilige mannen.
De psalmen zyn meerendeels door Ko-
(v) III Deel. IX Hoofdft. §. 23a. p. 300. (wj III Deel. i. c. p. 301—— (*) 1. c. p. 304 , 303.
IV. deel.



6*4 over den GODDELYKEN oorsprong
niDg david , en de overige , door andere Heilige Dichters , opgelteld.
De spreuken, de prediker en het hooglied zyn werken van salomo.
De Boeken der propheeten zyn , door die mannen , gefchreeven , welker naemen zy aen het hoofd draegen (y).
Alle deeze Boeken zyn derhalven van
tweederley zoort. Van het eerste
zoort zyn de Schryvers niet bekend immers niet met genoegzaeme zeekerheid. Hiertoe behooren de Boeken van josua , de richteren , ruth , die van samuel , de koningen, de kronï-
ken » esther en job. Van het
tweede zoort zyn de Schryvers , met hunne naemen bekend , ezra, nehemia , de psalmen , de spreuken , de prediker, het hooglied, en de
XVI Propheeten. Laeten wy van elk
zoort aentoonen s dat zy echt zyn en niet naderhand ondergeltooken.
Wat die Boeken aengaet , welker Schryvers niet , of immers niet met zeeker-
heid , bekend zyn. Dit kunnen wy
ten minsten ligtelyk bemerken > dat zy van eenen zeer hoogen ouderdom zyn ; en de inhoud leert duidelyk genoeg ,
dat
r» I. c. p. ;o6-~



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 69
§■ 2Ö3.
Omtrent de echtheid der fchrivten van het wieuwe testament hebben wy zoveel zeekerheid , als men , t» eene zae£ vara die natuur , met mogelykheid zou kunnen vorderen.
De vier-eüangelien van matthaeus, MArcus, lucas en johannes zyn echt; zy zyn , door die zelvde mannen , op welker naemen zy uitgaen , kort na den dood van je sus , opgefteld.
1. Dit blykt uit het getuigenis van vrien-
^en> De eerste Christenen , die over
deeze zaek het best konden oordeelen , hebben de Eüangelien altoos voor echt gehouden.
Justyn de martelaer, die, niet meer dan 40 jaeren na den dood der apostelen, gebloeit heeft, beroept zich reeds , iq zyne verantwoording voor de Christenen , en vooral ook , in zyne zaemenfpraek met den Jood trapho , op
4 Evangeliën. Gevolgelyk twyffelde
er niemand aen , in deezen zeer vroegen tyd , of die Eüangelien waeren echte Hukken. En dit getuigenis van justyn doet alles af ; niet alleen omdat hy zo
IV. deel. E 3



70 OVER DEN GODDELYKEN OORsl'RONG
vroeg geleevt heeft , maer Voornaernenlyk omdat hy oorfprongeJyk een Heidensch Wysgeer was geweest , die het Christendom niet zoude omhelst en met den martel Jood bevestigt hebben , indien hy omtrent deszelvs waerheid , en de echtheid der Eüangelien , niet alle verzeeke-
rmg gehad hadt. Het is waer jus-
Tyn noemt den naem der Schryveren niet, maer dit zal hy daerom niet eens noodj> geoordeelt hebben , omdat die gefcbrivten , toen reeds zo bekend waeren , by de Christenen niet alleen , maer ook by de Jooden en Heidenen , dat elk wel wist welke Schryveren hy bedoelde , wanneer hy rraer in het algemeen fprak van de Eüangelien.
irenaeus , die in hot begin der tweede eeuw geleevt heeft ; en een gemeenzaem vriend geweest is van polycarros , den leerling van johannes den apostel , haelt niet alleen zeer dikwyls de Euargelisten , met naeme , aen maer geevt zelvS een bericht, omtren't de aerleiding en het oogmerk hunner fchrivten. (b). Hoe beflisfchende is het getuigenis van eenen man , die , z0 na
aen
!. ^ cT^ Ha"f" 3' C' '* WW» W. Eccl.



VAN DEN BYBEL. IV. BOLK. 71
aen den tyd der Apostelen , geleevt heeft ?
Van veele andere en laetere Christen Leeraeren , zal ik niet eens fpreeken , welker fchrivten nu verlooren zyn^ en van welke wy evenwel , uit eusebius (O weeten , dat zy veele plaetfen , uit de Eüangelien , letterlyk hebben aengehaelt. (d).
2. Wyders beroep ik my op het getuigenis van vyanden. Nimmer hebben
het celsus , porphyrius , juliaen,
en andere bittere vyanden van het Christendom , ondernoomen , om de echtheid der Eüangelien te betwisten , en voor te wenden , dat zy , in laetere tyden verdicht waeren.
Dit bewys is van zeer veel gewicht ; hadden deeze beftryders van het Christendom , met eenigen fchyn van reden , kun-, ren aentoonen , dat de Eüangelien verdicht waeren , dan hadden zy alle de moeite kunnen fpaeren , welke zy aengewendt hebben , cm de wonderwerken van Christus en zyne apostelen , als bedriegeryen en niets beteekende verrichtingen , te doen voorkoomen. Deeze
CO 1- c.
C<0 boddridge L c. II Deel p. 79
IV. DEEL. E 4



iz OVER BEN GODDELYKEN OORSPRONG!
Heidenfche Schryvers hebben in de vroeg* fte tyden erkent , dat de fchrivten van het nieuwe testament eigene werken waeren van de Euangelisten en Apostelen. .Jk zeg in de vroegfte tyden : -want cel. sus fchreev in de laetfte helft der tweede eeuw , en porphyrius werdt in het jaer 233 gebooren. Op de erkentenis van die beide zeer fterke tegenpartyderen van het Chistendom , beroept zich ook chrysostomus. „ Voor den ouderdom „ deezer Boeken fchryvt hy. (e) ; zyn „ on^e tegenpartyders , celsüs , en de ,, man uit Bafan , ("hy bedoelt porphy„ rius) krachtige getuigen : want zy „ hebben immers geene boeken zoeken t® „ wederleggen , welke eerst na hunnen „1 leevtyd gefchreeven werden."
3. Eindelyk was het onmogelyk , dat de Eüangelien zouden hebben kunnen verdicht worden. In het begin der tweede eeuw , waeren zy reeds bekend , als op. ftellen van matthaeus , marcus , lucas en johannes. Waeren zy nu , door deeze genoemde mannen , niet werkelyk opgefteld , dan moesten zy reeds voor. bet begin dier tweede eeuw verdicht , en, op naem van deeze mannen s
CO Epift' P,rimam ai Corinth. Hom. (S.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. J$
pndergefchooven geweest zyn. Maer die zich eenvouwig herinnert , dat de tyd der veronderftelde verdichting , dien vaq deeze mannen , zo naby koomt , zal ras. begrypen , dat die verdichting , even daerom , onmogelyk waere. (ƒ).
Op de echtheid der. Eüangelien fteunt ook die van het Boek , genaemd de
handelingen der apostelen. De
Schryver is huiten allen twyffel de Euangelist lucas. Dit Boek is een onmiddelyk vervolg van zyn Euangelium , en aen denzelven perfoon opgedraegen. —— Die nu de echtheid van lucas Euangelium erkent , gelyk men op de gelegde gronden niet kan nalaeten , die zal ook die gefchrivc , als een werk van denzelven
lücas moeten aenneemen. Maer is heê
niet mogelyk , dat een zeeker bedrieger , in laetere tyden , dit Boek opgeflelt , en der waereld wys gemaekt hebbe , dat het een werk van lucas, en een vervolg op zyn Euangelie waere ? neen , dit is volltfekt onmogelyk ; niet alleen , omdat dit Boek, blykens deszelvs inhoud, door iemand gefchreeven is , die by veele der gebeurtenisfen , als ooggetuige , is tegenwoordig geweest , maer ook voor-
(ƒ) MICHAEJ.IS 1. C. p. 55. IV. deel. E 5



74 OVER DEN GODDELYKEN OORtPRONG
naemenlyk , omdat het , door de allervroeglte Christenen , als een echt ftuk van lucas erkend , en , als zodaenig ,
door irenaeus , klemens den romein , en andere oude Leeraeren , is aengehaeld. (g).
Wy koomen tot de Brieven der Apostelen. Deeze alle , vier uitgezonderd , die aen den hebreen , en drie van johannes , hebben den naem der Schryveren , aen het hoofd. -— Hoe was het nu mogelyk , dat deeze Brieven , door bedriegers , konden opgelteld , en onder den naem van die Apostelen , die aen het hoofd geplaets is , ondergeltooken worden ? Hoe zouden die fchrivten zulke eene algemeene hoogachting , by de Christenen , hebben kunnen verwerven » wanneer zy niet vastelyk waeren vcrzeekerd geweest , dat dezelve in de daed , van die Apostelen , oorfprongelyk waeren ? Voeg er by , dat de meeste
van die Brieven , aen geheele Gemeintens , gefchreeven zyn , en zouden deeze zeekere gefchrivten , als Brieven der Apostelen , hebben aengenoomen , wanneer zy nooit s onder den naem der Apostelen , aen haer gezonden waeren ,
of
(*) EU SE BIUS 1. C. 1. 4. C. 21). HU ET 1. C.



78 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
Deeze zorgvuldigheid moet ons des te meer overtuigen , dat die betwiste Hukken in de daed Brieven zyn van de Apostelen zelve ; omdat zy ten laetften niet , als de zodaenige , zouden zyn aengenoomen , indien men niet alle gronden van zeekerheid gevonden had.
Indedaed de twyffeling der vroegere Christenen zoude ons in onzeekerheid brengen, indien zy in het begin zeekere brieven , voor werken der Apostelen , hadden aengenoomen , waervan het naderhand gebleeken was , dat men zich vergist hadt. Maer , terwyl nu by de eerste Christenen , juist het tegendeel heeft plaets gehad , zodat zy naderhand alle gronden van zeekerheid vonden , om zulke fchrivten , welke hun in het begin bedenkelyk voorkwaemen , als eigene werken der Apostelen aen te neemen , worden wy , door deeze zelvde twyffeling , des te meer bevestigd.
Wat den briev van jacobus aengaet. In de werken van den Romeinfchen clemens en ignatius , vindt men niet alleen plaetfen , welke woordelyk uit jacobus zyn overgenoomen , maer hy is ook reeds , in de tweede Eeuw , door den Akxandrynfchen clemens, voor eenen
briev



van den bybel. IV. boek. 79
briev van ja co dus , erkend, (k). hiekonymus fchryvt wel, dat zommigen y aen de echtheid van deezen Briev , getwyffelt hebben , maer hy voegt er tevens by , dat alle verfchil daeromtrent , met er tyd , hebbe opgehouden. (I). — De tweede Briev van petrus werdt meede reeds , door clemens van Alexandrie , voor een echt werk van dien Apostel, gehouden, (m). Betreffende den tweeden en derden Briev van johannes ; deeze Hukken zyn meede , door den Alexandrynfchen clemens , voor brieven van johannes den Apostel, erkend. Zelvs heeft irenaeus (V) reeds zommige woorden , uit den tweeden briev , aengehaelt , en dezelve uitdrukkelyk , als gezegdens van johannes den Apostel , opgegee-
ven. Aen den briev van judas
heeft men lang getwyffelt , maer evenwel tertullianus maekt er melding van , en origenes fpreekt er verfcheidene maelen van. Voor het overige is er in het . geheel geene reden , om te vermoeden , dat deeze Briev verdicht zy , en op den naem van Apostel judas ondergeftoo»
(i) huet Dem. Euatig. prop. 1. (0 De Script. Eccl. torn. i. p. 263.
C«0 HUET ). C.
(n) adv. Hare/ei 1. i, c. 13. iv. dsel.



go OVER den goddelyken OORSPRONG
ken. De geheele inhoud ftemt , met dë leer der andere Apostelen , volkoomen overéén ; en hieronymus, die ons bericht , dat de meeste deezen briev voorheen verworpen hadden , voegt er DÏet alleen by , dat hy in zynen tyd onder de Aposrolifche fchrivten geteld werdt , maer ook dat dit gefchrivt , vei gens deszelvs oudheid en nuttigheid * die
achting verdiende. Co). De echtheid
van johannes opënbaeringen is , eerst in laetere tyden < betwist. In de derde eeuw caemenlyk , heeft men beginnen te twyffelen , of dit Boek door johannes den Apostel was opgelteld , dan door eenen anderen man , van dien zelvden naem , het zy johannes bygenaemd harcus , een reisgenoot van pau» lus, hetzy johannes, eenen ouderling van ephesus. (p). Alle kwamen ondertusfehen daerin overéén , dat het een zeer oud gefchrivt was van de eerste Eeuw. Dan Oudvaeders van veel vroegere tyden hadden , reeds lang voor deezen twist, de opënbaeringen erkent t als een gefchrivt van johannes den apostel , by voorbeeld justyn dé
M AR"
PO c.
(/o fcüSBiiits Hifi-. Èceh 1. 3; c. 39 & k 7. c. 251



VAN BEN BYBEL» IV. fcOEK. 83
mërkelyke tyd noodig , eer ver afgeleegene volkeren daervan kennis krygen koüden , en verzeekerd worden , dat zy waerlyk , door eenen Apostel , waeren
opgelteld. Het gezegde laet zich ,
op den Briev van judas en de openbaering van johannes j gcmakkelyk toepasfen.
Alleenlyk is er nu nog maer overig de briev aen den hebreen. ■ Zommigen hebben denzelven gehouden, voor eenen briev van paulus , zommigen van Lucas s anderen van barnabas , nog an* deren van clemens den Romein, (t). — Dan de Criekfche Kerk heeft over bet algemeen erkent , dat paülus de Schryver zy van deezen Briev. De Alexandrynfche clemens haelt de woorden aen i welke wy in deezen briev vinden j Kap» 5: 12 , en voegt er uitdrukkelyk by , dat het woorden zyn van paulus , fchryvende aen den hebreen ; ook fchryvt origfnes i dat zy wél deeden , die dit gefchrivt voor eenen Briev van paulus hielden , om dat de ouden , die voor zynen tyd leevden s hetzelve niet zonder reden voor eenen Briev van paulus hadden uitgegeeven ; en hierony*
EUIEB1US 1. <C I. (5. C. 25.
iv. beel. F 2



84' ÓVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
mus zegt , met ronde woorden , dat deeze briev , door alle Kerken van het Oosten , voor een werk van paulus gehouden is. (y).
. De Latynfche of TVesterfche Christenen hebben eenigen tyd over deezen Briev in twyffel , geweest ; maer dit zal men des te gemakkelyker begrypen kunnen , wanneer men in overweeging neemt , dat deeze Briev bepaeldelyk aen Jooden gefchreeven zy , die te Jerufalem en in Palestina woonden , en derhal ven op deeze de naeste en meest onmiddelyke betrekking hadden. Ik voor my , meen alle redenen van overtuiging te hebben , dat deeze Briev , door paulus den Apostel gefchreeven zy. De bewyzen voor deeze
ftelling , kan men elders vinden.
Alleenlyk zal ik de meest fchynbaere tegenwerpingen , met een enkel woord beantwoorden.
i. De eerste is deeze , dat paulus altoos . gewoon zy , zynen naem , aen het voorhoofd van zyne Brieven, te plaetfen , het .welk geene plaets heeft ,
in den briev aen den hebreen.
Dan dit bewyst niet , dat paulus deezen
00 HUET 1. c.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 'BS
gen Briev niet gefchreeven hebbe , maer dat hy byzondere redenen had , om hier van zyne gewoone handelwys aftewyken. My kan er redenen voor gehad hebben , v/elke ons onbekend zyn. clemens de alexandryner geevt er twee waerfehynlyke redenen van op •: deels omdat hy niet zo zeer een 'Apostel der Jooden was , deels opdat hy den Jooden , by het leezen van zynen naem , niet aen. ftonds een ongunstig vooroordeel , tegen
den Briev , zoude inboezemen. O).
Voeg er by , dat dit zelvde verzwygen van den naem ons reeds tot het vermoeden brengen moet , dat paulus de Schryver zy : want was de briev door
lucas , barnabas , clemens , of
eenen anderen , opgefteld , dan zou men in het geheel geene fchynbaere reden hebben kunnen uitdenken , waerom hy zynen naem verborgen hadde.
2. De andere tegenwerping ontleent men uit den ftyl. Deeze verfchilt zeekerlyk van dien in de overige brieven van paulus. Maer dit bewyst wederom in de daed niets. Een oordeelkundig Schryver fchikt zynen ftyl , en zyne uitdrukkingen , naer de verfchillende zaeken ,
(w) EUSEB1US 1. C.l. 6. C. 14.
• ïv. deel, F 3



$6 over den goddelyken oorsprong welke hy behandelt. Ook kan men er dee^e voldoende reden van geeven , dat de Apostel zich , by bet opfteUen van deezen Briev , meer van Hebreeuwfche fpreekwyzen, en zinfpeelingen op de plechtigheeden van den Mofaifchen Godsdienst bedient hebbe , om van de Jooden des te beeter begreepen te worden. Die de echtheid der fchrivten van het Nieuwe Testament , meer in de byzonderheeden , begeert betoogd te zien , raedpleege met den vermaerden la r dn er. (x\
00 Gilootwatriigheid der Euangelie Gc/chiedenis.
VER-



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 8?
DERDE HOOFDSTUK.
de boeken van het oude en nieuwe testament, zo als wy dezelve thans bezitten , zyn onseschonden en on vervalscht.
§• 263.
Het is eene vraeg van zeer veel aenbelang , of de Boeken van het Oude en Nieuwe Testament geheel en onvervalscht tot ons zyn overgekoomen.
Zal men een zeeker gefchrivt als echt erkennen , dan is het niet genoeg te weeten , dat de Schryver , op wiens naem het uitgaet , werkelyk zulk een gefchrivt hebbe opgeftelt , maer wy moeten daerenboven verzeekerd zyn, dat de exemplaeren , welke in onze handen zyn , met het oorfprongelyk handfchrivt overeenftem-
ffien. Vooral is dit noodig , ten aen-
zien van zulke over oude gefchrivten , als onze gewyde Boeken zyn. — mos eb zou , by voorbeeld , vyf boeken hebben kunnen fchryven , maer , met er tyd , zouden de affchrivten , door onkunde »
iv. deel» F 4



§8 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
door onachtzaemheid , door list , of uic boosheid , zodaenig kunnen veranderd en misvormd zyn , dat de Pentateuchus , zo als dezelve thans in onze handen is , zeer weinig gelykheid hadde , met hot oorfprongelyk handfchrtvt. De fchriv¬
ten van het Nieuwe Testament zyn wel jonger , maer met dit alles bereiken zy den zeer aenmerkelyken ouderdom van XVII
Eeuwen. Zullen wy derhalven alle
zeekerheid hebben , omtrent de echtheid van onze gewyde Boeken , dan moet er nog betoogd worden , dat zy alle geheel , volkoomen , ongefchonden en onyervalscht tot ons zyn overgekoomen.
§• 264.
De Boeken van het Oude Testament , gelyk dezelve nu in het Hebreeuwsch voorhanden zyn , Jammen met de oorfprongelyks handfchrivten overeen.
Om hiervan verzeekerd te zyn 9 moeten wy twee zaeken weeten r dat wy alle Boeken van het oude testament bezitten , welke er ooit toe behoort heb? ben , en dat dezelve onvervalscht zyn.
I, Wy> hebben in onze Hebreeuwfche Byhtls alle en wel die zelvde Boeken, die
te



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. g$
te zoemen het oude testament ultmae.'
tem Dit noemt men doorgaensch deu
canon van het oude testament. Mis» fchien zal ik , in het vervolg , gelegenheid vinden , om , van die benaeming ,
iets naeders te zeggen. Nu zullen
wy maer de zaek zelve bewyzen , dat wy nog alle en wel dezelvcle Boeken hebben , welke tot het oude testament behooren , of , dat het zelvde is , dat er geen een Boek , noch gedeelte van eenig Boek , is verlooren geraekt.
Wy hebben nog alle en die zelvde Boeken , welke de Jooden , ten tyde van christüs , volgens het getuigenis van josephus , (y). als Goddelyke fchrivten , aennaemen ; derhalven hebben wy nu nog de boeken van het oude testament geheel en voltallig , zo als zy
waeren , ten tyde van christüs.
De vraeg is derhalven nog eenvouwig deeze : waeren er , ten tyde van christüs , ook reeds eenige Boeken verlooren geraekt ? Dit was onmoogelyk. christüs heeft de Jooden , en hunne Leeraeren , zeer veele ongereegeldheeden verweeten ; maer nimmer heeft hy hen , in het meest of in het minst , befchul*
(j') contra a p p i o n e u. iV. deel. F 5



pO OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
dïgt , dat zy onachtzaem waeren omtrent hunne gewyde Boeken. Voeg er by , dat er verfcheidene fecten waeren onder de Jooden , van welke de eene tegen de andere pariydig en verbitterd was. Deeze onderlinge verdeeldheid levert ons een bewys op , dat er nimmer eenig Boek , het welk van de Jooden voor Goddelyk gehouden werdt , verlooren zy. Nimmer hebben deeze verfchillende fecten elkander ' eenige onacbtzaemheid , in dit wichtig ftuk verweeten ; hoe zeer zy het oneens waeren , alle kwaemen zy daerin overeen , dat die Boeken , welke josephus heeft opgeteld , en wel die alle en alleen , tot het qude testament behoorden. —» Het getuigenis der Jooden is , in ons geval, beflisfchende ; hunne ganfche Godsdienst was aen Jerufalem verbonden ; in deeze Hoofd Had kwaemen zy alle 's jaerlyks eens of meermaelen te zaemeB ; er heerschte derhalven eene zeer naeuwe vereeniging onder dit volk ; en deeze byzonderheid bracht te weeg , dat men , onder deeze Natie , beeter , dan onder eenig ander volk weeten konde , welke Boeken van ouds her , voor Goddelyke fchrivten , waeren aengenomen. II. De Boeken van het Oude Testament
zyn onvervalscht tot ons oyergekoomen.
Dan



VA» DEN BYBEL. IV. BQEK. O?
Pan deeze ftelling dient wat naeder bepaeld te worden. Wy beweeren niet , dat er , in den Hebreeuwfchen text van het Oude Testament , in het geheel geene , zelvs niet eene kleine verandering ; zoude zyn voorgevallen. Dit is by zulke ? zeer oude en zo dikwerv afgefchreevene , Boeken , ten eenenmael onmoogelyk. Die dit wildp fiaende houden , moest tevens gelooven , dat elk een affchryver eene
onfeilbaere leiding gehad hebbe. Het
meenigvuldig affchryven kon onmogelyk anders , dan die meenigte van verfchillende leezingen , te weeg brengen , over welke ik daedelyk fpreeken zal. —— Maer dit beweeren wy , dat er , in het weezen der zaeke , geene verandering is voorgevallen , zulk eene verandering nae^ menlyk , door welke de gefchiedverhaelen en leer Hukken meer of min zouden vervalscht zyn.
i. Voor den tyd van christüs , zyn de Boeken van het oude testament
niet vervalscht. . Dit moest gefchied
zyn , of toen er nog Propheeten onder
de Jooden waeren , of na dien tyd.
Niet het eerste : want dan zouden die Heilige mannen zich , met alle macht , tegen die verminkingen , verzet hebben, Paerenboven de Jooden hielden zich , ui$
iy. DEEL.



P2 OVER DEN GODDELYKEN OQRSFÜONG
kracht van moses verklaering (z) Verzeekerd , dat God , onder zwaere bedreigingen , verbooden had , tot zyn woord en zyne wet iets toe , of iets daervan af te doen. Is het dan te ver. moeden , dat iemand , uit dit volk , tot deezen ftap van roekeloosheid zoude gekoomen zyn ? Na den tyd der Propheeten was eenige vervalfching onmoogelyk. Pe gefchillen , welke onder de verfchillende fecten , met zo veel yver , gedreeven werden , de meenigte' der aft fchrivten , de Overzettingen , en de ver. fpreiding der Jooden , in zo ver van één geleegene gewesten , maekten de vervalfching ondoenlyk. Om. nu niet
eens te zeggen , dat christüs cn de apostelen, den Jooden , nimmermeer zulk eene >iligfchennis , door uitlaeting , of byvoe»felen in den text , hebben te laste gelegt.
2. Na den tyd van christüs , zyn de Boeken van het oude testament niet veryaischt. Zodaenig , als zy ten tyde van christüs waeren , zyn zy in de handen der Christenen gekoomen , en sjeedert altoos gebleeven. De ver¬
valfching moest derhalven gefchied zyn ,
of
(2) Bsut. 4: 2. 12: 32,



vam dén bybel. IV. boek. 93
of door Jooden , of door Christenen.
Niec het eerste. Wen heeft zulk eene befchuldiging' den Jooden wel eens te laste gelegd , maer zy is geheel ongegrond , gelyk ons aenüonds naeder blyken zal. De Christenen leiden , uit de fchrivten van het Oude Testament , zeer duchtige bewyzen af , voor de waerheid van hunnen Godsdienst : zy zouden derhalven de vervalfchingen der Jooden , zo zy er cenige ondernoomen hadden s aenüonds ontdekt en openbaer gemaekt hebben ; en in alle gevallen , indien de Jooden iets hadden willen vervalfchen , ten nadeele van het Christendom , zy zouden zeekerlyk op de duidelyke voorzeggingen van het Oude Testament , gevallen" zyn , betreffende den mess i as en de roeping der Heidenen.
Wanneer zulk eene vervalfching immer mogelyk solide geweest zyn , moest zy ondernoomen zyn in de Vde eeuw of daeromtrent , toen de Christenen , in het Hebreeuwsch zeer onbedreeven waeren.Maer het is een zeer aenmerkelyk beftier der Voorzienigheid , en tevens eene genoegzaeme waerborg tegen dit vermoeden , dat juist in dien tyd , de Mazorethett zulk eene naeuwe en zelvs bygeloovige zorgvuldigheid hadden , voor de boeken
iv. deel.



$4- ovèr den goddelyken oorsprong
van het Oude Testament , dat zy zelvs de regels , de woorden en de letters ; in elk een boek , getelt hebben. (V). — De vervalfching is niet gefchied door Christenen. Zy hadden er geene fchyni baere reden toe , daer zy geen meer en duidelyker bewyzen , in het Oude Testament , voer de waerheid van het Christendom begeeren konden , dan zy er werkelyk in aehtroften. De Jooden zouden deeze vervalfching aenltonds ontdekt hebben ; de mcenigvuldige affchrivten en vertaelingen maekten dezelve ook onteoogelyk.
3. Deeze zelvde vertaelingen leveren ons een genoegzaem bewys op , om verzeekerd te zyn , dat er geene weezenlyke verandering , in de boeken van het oude testament is voorgevallen. Veele oude overzettingen zyn er geweest , welke nog in de Biblia Polyglotta (m den veeltaeligen Bybel) voorhanden zyn > in welke , ten aenzien van het hoofdzaekelyke , zulk een bJykbaere overeenkomst is , beide met het oorfprongelyke en met elkander , als wy niet kunnen verondertiellen , dat er , met mogelykheid , zoude hebben kunnen geweest zyn , zo het oor-
fpron-
(«> ï. va n d e r ho 0 g h T prafatio eb Biblia Hcbraiee.



VAN DEN BY3EE. IV. BOEK.
fprongelyke , na het vervaerdigen van deeze vertaelingen , van welke zommige zeer oud zyn , was verminkt geworden,
§• 26T.
Men brengt eenige tegenwerpingen in , om te doen blyken , dat de fchrivten van het Oude Testament zouden verminkt zym Laeten wy dezelve kortelyk ter toetfi brengen.
a. Er is , zegt men , in veele plaetfen , een aenmerkelyk onderfcheid , tusfehen het Hebreeuwsch en de vertaeling der LXX , en dit onderfcheid is dikwyls van zeer veel gewicht , byzonder in de
tydreekening. Dan wie zal zich hier
over verwonderen ? De Griekfche Vertaeling is een menfchelyk , en derhalven een gebrekkig werk. Op zommige plaet* fen , hebben zy den oorfprongelyken text kwalyk verftaen ; daerenboven zyn er ver* fcheidene Hebreeuwfche letteren , welks zoveel gelykheid hebben , dat men de eene zeer ligtelyk voor de andere kan aenzien ; en indien men veronderftelt , dat de Hebreeuwfche puntten , welke de plaets van vocaelen bekleeden , eerst ia laetere tyden zyn uitgevonden . zal mea
iv. DEfcfc



05 ÜVtK DEN ÓoDDELYlitN OÖRSPRÖ.NC
zich verwonderen moeten , das de LXX ; in hunne vertaeling , niet nog veel meer misflaegen begaen hebben. — En wat den Hebreeuwfchen text aengaet , wy beweeren niet , dat onze affchrivten zuiver zyn van alle feilen , maer alleen van zodaenige feilen , dat er, in eenige zaek van belang , eenige verminking zoude plaets i hebben. Dit zal ons nacder blyken , wanneer wy , over de verfchillende
leezingen , handelen zullen ? :
2. Men voegt er by , dat er veele plaetfen , uit 'het Oude , in- de fchrivten van het Nieuwe Testament , worden aengehaeld , welke- mcrkelyk verfchilleri van . den. Hebreeuwfchen text , zo als dezelve voorkoomt , in onze handfehrivten: en afdrukken. —_ Maer hier omtrent «ent men te weeten , dat de Schryvers van het Nieuwe Testament , — zich j in hunne aenhaelingen , doorgaensch bedienen , van de Griekfche Overzetting der LXX ; — dat dit evenwel niet altoos en overal gefchiede ; — dat zy zommige plaetfen niet woordelyk , maer flechts zaekelyk aenhaelen , om deeze of geene ftelling te bewyzen ; — dat zy andere plaetfen aenhaelen , alleen by wys van - toepasimg , om de woorden dienstbaer te maeken , tot het geen zy zeggen



van »en bybel. IV. boek. o?
gen willen , —- enz. Dan over dit ftuk , het welk eigenlyk tot de Uitleg of Oordeelkunde behoort , zal ik my niet verder uitlaeten. (b).
§. 266.
De fchrivten van het nieuwe testament zyn alle, en ongefchonden, tot om over gekoomen. Wy hebben die zelvde Boeken , welke de eerste Christenen , als echte fchrivten van de euangelisten «72 apostelen , erkent hebben , en wy hebben dezelve onvervalscht.
Wy hebben nog die zelvde Boeken , welke de eerste Christenen , als echte fchrivten der Euangelisten en Apostelen , erkent hebben. Er is geen Boek , noch gedeelte van eenig boek , verlooren geraekt , van alle die geene , welke tot den Canon , of het volleedig zaemenftel van het Nieuwe
Testament , behooren. De meeste
zyn aenlïonds. en allerweegen , van alle Christenen , als echte fchrivten der Euangelisten en Apostelen , erkent ; deeze hebben wy nog alle en volleedig. Aen
zommige heeft men eenigen tyd getwyf-
(*) michauis !. c. I Deel p. 40i' IV. DEEL. G



9 8 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
feit , tot dat zy , na een naeuwkeurig onderzoek , algemeen , en met volle overtuiging , zyn aengenoomen. Ook deeze hebben wy , in onze affchrivten en gedrukte uitgaeven van het Nieuwe Testament , alle en volleedig.
Wy hebben die zelvde Boeken mg onvervalscht ; zodat wy nog werkelyk die zelvde fchrivten hebben , welke door de Euangelisten en Apostelen zyn opgelteld.
i. De eerste Christenen zelve zullen deeze fchrivten niet vervalscht hebben. Zy hebben het noch willen , noch kunnen
doen. Zy hebben het niet willen
doen. Wanneer men het belang in overweeging neemt , het welk zy in deeze Boeken fielden ; den yver en de zucht , welke zy voor dezelve hadden , zodat ze , in tyden van vervolging , liever het wreedfte lyden wilden ondergaen , dan dat zy hurjie gewyde Boeken zouden overgeeven ; dan kan men zich niet verbeelden , dat zy dezelve , al was het in hun vermoogen geweest , zouden hebben willen verminken. Wat zouden zy , met zulk eene onderneeming , bedoelt hebben ? het verminken van hunne Heilige Boeken zou in de daed niets anders geweest zyn , dan het invoeren van eenen nieuwen Godsdienst ,' verfchillende van
dien ,



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. po;
dien , voor welken zy gereed waeren , alles , tot hun leven toe , op te offeren. Al hadden de Christenen deeze
boeken willen vervalfchen , zouden zy het nog met geene mogelykheid hebben kunnen doen. De oorfprongelyke Handfchrivten werden lang bewaerd , zy werden , in alle Godsdienstige vergaederingen voorgeleezen ; en dit vermeenigvuldigde zeer fpoedig het aental van Affchrivten ; overal daer eene Christen Kerk was , had men ten minsten één affchrivt. Zeer fpoedig werden zy , in allerley taelen , overgezet. Hoe zou dan eene vervalfching , met mogelykheid , hebben kunnen gefchieden ? (c).
2. Ketters en Dwaelgeesten hebben ook de fchrivten van het Nieuwe Testament niet kunnen vervalfchen , al waeren zy er nog
zo begeerig naer geweest. De Chris*
tenen zouden het aenftonds ontdekt heb» ben. De meenigte van affchrivten en overzettingen maekten zulk eene ondernee» ming onuitvoerbaer. (i).
3. Wyders redeneer ik uit de ontelbaere aenhaelingen van plaetfen , uit het Nieuwe Testament , door Christen Schryveren. —— Wy kunnen niet nalaeten »
CO noesselt 1. c. II Deel p. 103— 00 noesselt 5. f. II Deel p. 105—» IV. DEEL» G 2



I0O OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
een zeeker boek voor ongefchondea en onvervalscht aen te neemen , wanneer wy vinden , dat de plaetfen , welke andere Schryvers , uit dit boek aenhaelen , even eens voorkoomen , in de affchrivten , en uitgaeven , welke wy daervan nog in handen hebben. Maer wy ontmoeten by Christen Schryvers ontelbaere aenhaelingen , uit het Nieuwe Testament ; en alle die aengehaelde plaetfen koomen , met onze tegenwoordige affchrivten , zo niet woordelyk , immers zaekelyk overeen. Geen eene plaets is er , of althans geen eene leering , welke immer , door eenig Christen Schryver , uit het Nieuwe Testament is aengehaeld, welke in onze tegenwoordige affchrivten vermist wordt. ■
Deeze ééne byzonderheid maekt , dat wy j omtrent de onvervalschtheid van het Nieuwe Testament , meer verzeekering hebben , dan omtrent andere oude Boeken.
§. 267.
Dan het zal hier voornaemenlyk aenkoomen . op het beantwoorden der tegenwerpingen.
Het ongeloov heeft zeer wel begreepen , dat men het Christendom niet beeter ondermynen kon , dan door voor .te



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 101
'geeven , dat de fchrivten van het Nieuwe Testament , zo als wy dezelve thans in handen hebben , dermaete verminkt zyn , dat zy van. weinig of geen gezach. zyn. Om dit voorgeeven , op fchynbaere gronden , te bouwen , heeft men verfchillende bedenkingen geoppert. De zaek
is van zeer veel aenbelang , en daerom is het noodig , dat wy deezë bedenkingen , met opzet en uitvoerig , ter toets brengen. —-~ De meest weezenlyke tegenwerpingen zyn de volgende.
1. Dat de oorfprongelyke. fchrivten der Euangelisten en Apostelen reeds lang verlooren zyn. a
2. Dat de Eüangelien , in het begin der zesde eeuw , op het bevel van Keizer anastasius , verbeeterd en veranderd zyn.
3. Dat wy van zommige fchrivten 3 niet anders dan vertaelingen hebben.
i 4. Dat misfehien zommige boeken , welke wy nu voor apocryphe houden j eertyds tot den canon of fchrivten van bet Nieuwe Testament , behoort hebben.
5. Dat de Kerkvaders den Ketteren te laste leggen , dat zy de fchrivtuur ver. valscht hebben.
6. Eindelyk maekt men zeer veel ophev
IV. DEEL. G 3



102 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
van de groote meenigte der verfchillende leezingen.
Deeze zes tegenwerpingen zal ik , in even zoveele §§. beantwoorden.
§. 268.
i. De oorfprongelyke handfchrivten van het Nieuwe Testament zyn verlooren.
- De Autographa , of oorfprongelyke Handfchrivten , van het Nieuwe Testament
zyn niet meer voor handen. Dit is
waer. Trouwens , zonder wonderwerk , was het naeuwlyks moogelyk , dat deeze oorfprongelyke fchrivten , welke meer dan voor XVII Eeuwen zyn opgelteld , in onze handen zouden gekoomen zyn. . Maer wat verliezen wy er by ? van andere oude Boeken zyn ook de Handfchrivten verlooren ; maer wie is daerom bekommerd , dat die fchrivten niet overeenftemmen, met die opftellen , welke oorfprongelyk , uit de handen der Schryveren , gekoomen zyn. Van cicero , caesar , seneca en duizend anderen , zyn de Handfchrivten reeds eeuwen laDg verlooren ; en wie befluit daer uit ten oadeele van die boeken, zo als wy dezei-



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. I03
zelve thans in handen hebben ? Wat
zou het ons baeten , dat de Autographa van het Nieuwe Testament nog elders voor handen waeren ? waeruit zouden wy , met genoegzaeme zeekerheid , weeten, dat het in de daed-de hand der gewyde Schryveren waere ? Er zou veel bygeloovigheid met deeze fchrivten gepleegd worden , althans maer zeer weinigen zouden toegang tot dezelve hebben ? wie zou men he. toe vertrouwen, om alle affchrivten en gedrukte uitgaeven , met deeze Autographa , te vergelyken ? Hoe geweldig zou de inkt , zeedert zoveele eeuwen verbleekt zyn , en hoe onvermydelyk zou dit aenleiding geeven tot veelvuldige misilaegen en twyffelingen ? (e),
§. 269.
2. Het is eene openbaere valschheid , dat de Eüangelien , in het begin der zesde eeuw , op het bevel van Keizer anastasius, veranderd en verbeeterd zyn.
Dit ganfche voorgeeven is gegrond , op bet verhael van eenea zeekeren victor ,
CO mic har lis 1. c. I Deel. p. 463. De c heisten IV Deel. p. 148 > 149'
IV. DEEL. G 4



,110 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
maerden clericus te kennen gav , dat vier fchrandere mannen , omtrent de jde Eeuw , in Italien , de fchrivten der Apostelen , als meede die der Kerk-Vaderen , zouden verdicht en ondergefchooven , en daerby zommige plaetfen in josephus en suetonius vervalscht hebben, (o). Dit voorgeeven verdient
geene wederlegging , en is even zo ongerymd , als dat van harduinus , dat alle de Clasfifche fchrivten , ten tyde der Munniken , verdicht zyn.
270.
3. Het is ook een ongegrond voorgeeven 9 dat wy , van zommige boeken des nieuwen testaments, niets anders dan vertaeUngen hebben.
Er is , die beweeren , dat wy zommige boeken van het Nieuwe Testament niet meer overig hebben , in de oorfprongelyke tael , in welke zy door de Heilige mannen gefchreeven zyn , zodat het geen er ons van in handen gekoomen is , niets anders zy , dan eene Griekfche
Overzetting. . Er zyn uitmuntende
manCo) Bibliotk. ónc. & Mod. torn. 31. p. 440.457.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. IÜ
mannen onder de Christenen , van welke ik J. D. michaelis alleen noemen zal , die meenen , dat het Euangelium van matthaeus , en de briev aen den hebreeuwen , oorfprongelyk in het Hebrceuwsch gefchreeven , en dat de affchrivten van den oorfprongelyken text geheel verlooren zyn. —— Maer gefteld het waere zo ,• dan nog zou de zaek zelve er geen weezenlyk nadeel by lyden , vermits deeze mannen er by ftaende houden , dat de Griekfche Overzettingen , van welke wy ons bedienen , van de Apostelen voortgekoomen , of immers door dezelve zyn nagezien.
Wy voor ons evenwel houden dit voorgeeven voor geheel ongegrond- Er zyn , het is waer oude Schryvers , die verzeekeren , dat beide deeze boeken oorfprongelyk in het Hebreeuwsch zyn opgefteld , maer niemand hunner zegt , dat hy den Hebreeuwfchen text gezien hebbe , en zy wyzen ons niemand aen , die denzelven zoude gezien hebben. Het is ligte¬
lyk te begrypen , hoe die Schryvers op die gedachten gekoomen zyn. Men begreep , dat beide die boeken voor den
(£) 1. c. p. en Inleiding tot de verklaering van den briev aen den Hebreeuwen.
IV. de ei,.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. IIJ
om te weeten , dat deeze fchrivten van eenen Goddelyken oorfprong waeren : want zy konden by die gemeentens , aen welke deeze gefchrivten voorgewend werden r door de Apostelen , gezonden te zyn , onderzoek doen , of zy dezelve in de daed van de Apostelen ontvangen had* den. (0-
Men zegge niet , dat de Christenen , ïn volgende tyden , de tegenwoordige boe» ken van het Nieuwe Testament alleen aengenoomen hebben , om hunne leerbe* grippen te handhaeven , en dat zy veele echte fchrivten der Apostelen verworpen hebben, omdat ze dezelve met die , welke wy tegenwoordig hebben , of met hunne leerbegrippen , niet wisten overeen te brengen. Dit voorgeeven is geheel ongegrond in de g'efchiedenisfen. Nimmer is den Christenen , of eenige party onder dezelve , in voorige eeuwen , zulk eene handel wys ver weeten ; en nu köomt deeze
befchuldiging veel te laet. Ook be*
wyst deeze befchuldiging al te veel ; want, in de tegenwoordige Heilige fchrivten , vindt men ook veele en aenmerkelyke fchyaftrydigheeden , welke voor oa-
CO j. a- fabricius codex aposryphus Noyi TtstfimtnU IV. DEEL. H »



Il6 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
geoeffenden onoplosbaar zyn ; indien zy derhalven uit zulk een beginfel gewerkt hadden , zouden zy ook zommige van deeze verworpen hebben.
Laet ik er nog eene aenmerking byvoegen , dat deeze apocryphe boeken van zeer groote nuttigheid zyn , byzonder , om de waerheid der Euangelifche Gefchiedenisfen te bewyzen , en ons te overtuigen van de naeuwkeurige voorzichtigheid der eerste Christenen , gelyk ook van de vaste gronden , op welke zy eene keus gedaen hebben , tusfehen de waerlyk Apostolifche en valfchelyk ondergeftooken fchrivten. (u).
§• 272.
5, De Kerk - Vaders , zegt men verder , leggen den Ketteren te laste , dat zy de fchrivtuur vervalscht hebben.
Zodrae men bewyzen kon , dat de gezaemenlyke fchrivten van het oude en nieuwe testament zyn ondergefchooven , dan was het aenftonds uitgemaekt , ■dat zy een verdichtfel behelsden , in
de
C«)' NOESSELT 1. c. ii d. p. 86.



VAN DEN BYEEL. IV. BOEK. 117
de plaets van eene goddelyke openbaering. O)-
Het is waer , zommige Kerk-Vaders klaegen er over , dat de Ketters de Heilige fchrivten , hier en elders vervalscht hebben , om de tegenwerpingen tegen hunne dwaelende leerbegrippen , uit den
weg te ruimen. Maer hier uit zou
men gansch ten onrechte befiuiten , dat alle de affchrivten en Overzettingen , welke wy thans in handen hebben , verminkt zyn.
Kerk-Vaders klaegen over de pooging der Ketteren , maer het was onmogelyk , dat deeze dwaelgeesten , in dit voorneemen 9 zouden hebben kunnen ilaegen. Die zelvde Kerk-Vaders deeden hunne tegenbetuigingen , tegen elk eene ondernoo-
mene vervalfching. Voeg er by ,
dat de Affchrivten , welke thans voor handen zyn , uit zulke verfchillende oorden gekoomen zyn , en dat veele der Overzettingen , in dien tyd , toen die vervalfchingen ondernoomen werden , reeds zo oud waeren , dat eene verminking
onmogelyk zoude geweest zyn. De
blykbaere overeenftemming , tusfehen de
(y) j. d. michaelis Inleiding tot de fchrivten van het ff. T. I d. §. 3. p. 24—
IV. deel. H 3



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 121
door eene groote meerderheid van Hemmen , de echte en oorfprongelyke leezing bepaelen.
Het getal van zulke verfchillende Leezingen , welke de leer zelve betreffen , „ is by uitftek klein , — en deeze wei-
nige kunnen juist , naer de Critifche }, regelen , zo duidelyk beflischt worden , 3, dat het nog niet eens , in onze 3, hedendaegfchen , niettegenltaende hunne ,, groote begeerte , om den Godsdienst te 3, veranderen , is opgekoomen , om , op •, deeze , andere Godsdicnstelyke leerftel3, lingen te bouwen." (y).
D. Het is er zo ver van daen , dat deeze verfchillende Leezingen de echtheid der gewyde fchrivten zouden benadeelen , dat wy er in tegendeel een aenmerkelyk bewys in vinden , dat onze heilige boeken , in geen eenig leerfluk , verandering ondergaen hebben , naerdien alle plaetfen , daertoe betrekkelyk , in alle affchrivten van den oorfprongelyken text , als meede ook in de alleroudfle en beste vertaelingen , volkoomen , overeenltemmende geleezen worden.
E. De verfchillende Leezingen , over
00 II I C H A E L 1 s 1. c. p. 499. ÏV. DEEL. H 5



123 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
welke wy thans beezig zyn te fpreeken , worden beide in het Oude en in het
Nieuwe Testament gevonden. Omtrent
elk heb ik iets afzonderlyks aen te merken.
Wat de verfchillende Leezingen , in de affchrivten van het Oude Testament aengaet , welke de Heer kennicot heeft beginnen te verzaemelen. De ontdekking van deeze verfchillenheeden is van een zeer groot nut. indien er , in zoveele Affchrivten , geene verfcheidenheeden ge. vonden werden , zou men hebben moeten befluiten , dat alle de affchrivten , welke thans voor handen zyn , naer de Mafora veranderd waeren. Maer nu, de Maforethen konden zeekerlyk dwaelen , en , door hunne misvattingen , kon , in veele plaetfen , de echte leezing verlooren zyn. In zulk een geval , zouden wy geen ander middel gehad hebben , om den text te toetfen , dan eenige oude Overzettingen , en de critifche gisfing.
Door de verfchillende leezingen derhalven , welke kennicot ontdekt heeft ; zyn wy zeeker , dat de Maforethen niets van deezen aert ondernoomen hebben s en , door het vergelyken van dezelve , kan de echte leezing , op veele plaetfen ,



128 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
de gebeurde zaeken geene volleedige ken* nis heeft , kan zyn verhael niet anders dan verdacht zyn ; in zulk een geval zou hy valsheeden fchryven kunnen , zonder het te weeten. Een geloovwaerdig Gefchiedfchryver moet oor en ooggetuise geweest zyn van de zaeken , welke hy verhaelt , of ten minsten hy moet er openbacre en ontegenzeggelyke gedenkftukken van gezien hebben. B. . Hy moet waerheid willen getuigen , en geen voorneemen hebben , om te bedriegen. Is hy een man van een Hecht karakter , of blykt het van elders , dat hy belang hebbe by de zaeken , welke hy verhaelt ; dan wordt zyn verhael , met reden , verdacht gehouden. Beide deeze vereischtens bezit moses , hy heeft waerheid kunnen en willen verhaelen , en derhalven is zyn verhael allergeloovwaerdigst. Hier koomt ten overvloede nog by , C. dat moses niet zou hebben kunnen liegen , al had hy gewilt.. De onwaerheeden zouden aen-
ftonds zyn ontdekt geworden. Lact
ik het een en ander wat naeder , maer kortelyk , aentoonen.
A. moses heeft waerheid kunnen fchryven. In de zaeken , welke hy verhaelt , is hy zelvs niet bedroogen geweest. — Hier aen zal niemand kunnen twyffelen ,
wan-



VAN DEN ÏYilEE. IV. BÖEX. I29
wanneer hec zal gcbleeken zyn 5 1* Dat tiet hem, noch aen fcundigheeden , noch aen oordeel , noch aen doorzicht , noch aen ervaerenheid ontbrak , om de leugen van de waerheid , en fchyn van weezen te onderfcheiden : wanneer het iemand aen deeze vermoogens ontbreekt , kan hy ligtelyk bedroogen worden ; 2. dat hy genoegzaeme onderrichting had van de gebeurtenisfen , welke hy geboekt heeft : al heeft men nog zo veel doorzicht en fchranderheid , men kan , by gebrek van genoegzaem onderricht , en behoorlyke gelegenheid , om de zaeken grondig te onderzoeken , ligtelyk misleid worden.
7. Het ontbrak moses aen de vereischte vermoogens niet , om het waere van het valfche , en het fchynbaere van het duide-
lyke , te onderfcheiden. Hy was een
man van meer dan gemeene vermoogens en kundigheederi. Ik zal my niet beroepen , op zyn eigen verhael , dat hy , aen het hof van pharao , in alle de wetenfchappön der Egyptenaeren , onder* weezen was , omdat ik nbg beezig ben de geloovwaerdigheid van dit , en andere zyner berichten , aen te toonen. Ik laet het volkoomen aenkoomen , op het onpartydig getuigenis van Heidenfche Schryveren. eüpoiemus noemt hem , volgens
IV. DEBL. I



I30 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
eusebiüs (d) , den eersten der Wyzen. justinus befchryvt, hem , als eenen man , die , zowel door zyne wetenfchap , als door zyne fchoonheid , beroemd was. (e). appion zelvs , die bittere vyand der Jooden , kan niet ontkennen , dat hy , onder de geleerdüe mannen , moet gerangfchikt worden, (ƒ). . Het lydt derhalven geene tegenfpraek , of moses was in ftaet s om leugen van waerheid , en fchyn van weezen , te onderfcheiden.
2. Maer ontbrak het moses ook aen genoegzaeme onderrichting , omtrent de gebeurtenisfen , welke hy verhaelt heeft ? Niets minder dan dit. Hy had overvloedige gelegenheid , om deeze zaeken , in alle derzei ver omitandigheeden , grondig te onderzoeken , en , door dit onderzoek , heeft hy voor zich zeiven , alle mogelyke verzeekering gehad van het geen hy geboekt heeft.
In de vier laetfte Boeken fpreekt hy van zulke zaeken , welke hy zelvs gedaen heeft , en welke omtrent hem zeiven zyn voorgevallen. Hy was , in deeze gevallen ,
(W) Prap. Euang. I. 9. c. 26.
(O iïijl. 1. 36. c. 2,
C/j josephus tegen aition 1.2.



1%1 OVER. DEN GODDELYKEN OORSPRONG
voor zynen leevtyd , zyn voorgevallen. Had moses ook van deeze dingen eene genoegzaeme en zeekere onderrichting ? — Hy bad van alle die gebeurtenisfen , zulk eene genoegzaeme en zeekere kennis , als iemand van dergelyke zaeken , met eenige
mogelykheid , zou kunnen hebben.
Hy wist dezelve , met volkoomene zeekerheid , uit de overleveringen , welke hy en zyn volk , van hunne voorvaderen , ontvangen hadden. Deeze over-
Jeeveringen waeren , van de allervroegfte tyden , door zeer weinige monden , tot moses overgekoomen. Hiertoe heeft de langle venheid der eerste menfchen zeer veel toegebracht. De allereerste mensch adam leevde nog , toen methtjsalem reeds gebooren was , en met deezen methtjsalem heeft noach nog omgegaen. sem , de zoon van noach , leevde nog gelyktydig met abraham, abraham leevde nog gelyktydig , met zynen kleinzoon jacob. Met joseph , den zoon van jacob , heeft amram de Vader van moses , nog geleevt. Gevolgelyk hebben er, tusfehen adam, den eersten mensch , en moses , den Gefchiedfchryver maer acht perfoonen , in eene nederdaelende linie geleevt. methu-
salem , noach , sem , abraham ,
isaac ,



VAN DEN IiYBEt. IV. BOEK. 133 ÏSAAC, jacob, joseph Cn AM RAM;
en , door de monden van zo weinige perfoonen , konden de overleeveringen , ook van de allervroegfte gebeurtenisfen , zeer gemakkelyk tot moses overkoomen.
Twee bedenkingen zyn er nog maer overig : hebben de genoemde perfoonen in de daed zo lang geleevt ? en hoe weeten wy , dat deeze overleeveringen onvervalscht tot moses gekoomen zyn ?
Indien wy , voor de langleevenheid der eerste menfchen , geene andere gronden van zeekerheid hadden , dan het verhael van moses , zouden wy hier grootelyksch verleegen ftaen. Maer deeze zaek wordt , door veele uitheemfche getuigenisfen , geüaevd. „ Van alle , zegt josephus (g) , „ die , onder de Grieken en Barbaeren , „ van de oudheeden , gefchreeven heb,. ben" van manetho , den Egyptenaer , vanBEROsus, den Chaldeer, van hesiodus den Griek , en anderen.
Ook zyn wy verzeekerd , dat de gemelde overleeveringen , van de vroegite tyden af , onvervalscht tot moses gekoomen zyn. Zulk eene vervalfching
was bykans onmogelyk , omdat de perfoonen , door welker monden zy tot moses
(g) Axtiq. 1. 1. c. 4. IV. DEEL. I 3



134 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
gekoomen zyn , zulk een klein getal uit» maekten , en vooral, omdat alle de byzondere huisgezinnen der Israëlleren , welke , in moses tyd , reeds iterk vermeenigvuldigd waeren , in hunne oude berichten , eenpaerig overéénftemden. . Het belang daerenboven van jacobs nakomelingen vorderde het , om deeze overleeveringen ongefchonden te bewaeren ; hunne ganfche hoop , om eenmael eens , uit Egypteas dienstbaerheid verlost , en in de bezitting van Kanaan ingeleid te worden , fteunde op de belovten , welk? God , volgens deeze Overleeveringen , aen hunnen Vaderen , gedaen hadt.
Dit weinige zal genoeg weezen 3 ten betooge , aat moses de waerheid heeft kunnen fchryven , en voor zich zelve niet zy bedroegen geweest.
B. Ook heeft moses de waerheid willen fchryven. Wy hebben alle gronden van zeekerheid , dat hy geen voornee. men gehad hebbe , om te bedriegen , en onwaerheeden te verhaelen.
i. Hy was een man van zulk een deugdzaem Karakter , dat men hem , van geen opzettelyk bedrog , verdenken kan. De ganfche Natie der Jooden heeft hem , van de vroegfte tyden af, als eenen uitmuntenden en zeer deugdzaemen man ,
geëer-



VAN DEN BYBEL. flV. BOEK. 135"
geëerbiedigd. Zelvs is zyn lov tot de Heidenen doorgedrongen ; strabo befchryvt hem , als eenen yveraer , voor de eer van den eenigen en waeren God, en voor de belangens zyner medemenichen. (Ji).
2. Zyne oprechtheid is ook blykbaer , uit zyne fchryvwys. Zyn ftyl is eenvouwig en onopgefmukt. Men vindt , in zyne gefchrivten , niets van die looze kunstgreepen , met welke een bedrieger zyne vertellingen pleegt op te eieren , om dezelve eenen glimp van waerheid te geeven.
3. Hy was zo onzydig en openhartig , in de befchryving van zyne eigene ge. fchiedems , dat hy noch zyne eigene feilen , noch de misflaegen van zyne bloedverwanten , noch de fchendaeden van zyn volk , ontkent of bewimpelt heeft. —— In deezen opzichte , heeft de grootmoedige oprechtheid van moses geen weergae.,
by eenigen waereldlyken Schryver.
Men herinnere zich , ten voorbedde , het verhael , het welk hy geevt , nopens het ongeloov en de ongehoorzaemheid , aen welke hy , en aaron zyn broeder , zich hebben fchuldig gemaekt , en no-
(h) Geogr. 1. 16. p. ra. 1103, !V. DEEL. I 4



I3Ó OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
pens de ftraf, welke zy beide daerom, ondergaen hebben , hierin beftaende , dat zy hunne voeten , in het beloo.vde land , niet hebben moogen zetten Num. 20 en
27 5 nopens den moord , welken
hy zelvs aen eenen Egyptenaer gepleegt. bad ; .,— nopens het bloedfchandig hu-
welyk zyner ouderen ; ncpens het
verfoeilyk oproer , bet welk , door aaRon en Mirjam j zyne allernaeste bloed-
verwanten , verwekt was ; nopens
de verfoeilyke afgodery van Israël , met het gouden kalv , en de herhaelde murmureeringen , aen welke zich dit ocbuig-
zaem volk hadt fchuldig gemaekt ;
nopens dergelyke andere dingen , welke een Schryver , die geene meer dan gewoone zucht had tot de waerheid , zeekerlyk zoude verzweegen of verkleent hebben.
4- Hy fpreekt niet van zaeken , welke elders , in eenen afgeleegenen hoek , zouden zyn voorgevallen ; maer hy beroept zich op het algemeen getuigenis van het ganfche volk der Israëlleren , die by de gebeurtenisfen , welke hy geboekt heeft , tegenwoordig waeren. Al wat moses gefprooken, gedaen en ondernoomen heeft , heeft hy gefprooken , gedaen en ondernoomen , voor het oog
en



van den bybel. IV. boek. 137
èn het oor van meer dan 600000 voiwasfen Mansperfoonen ; en niemand der Israëlleren heeft hem ooit van onwaerheid befchuldigt.
5. Hy had geen het minste belang , by de gebeurtenisfen , welke hy verhaelt j en er is geene fchynbaere reden , om hem te verdenken , dat hy zich , door verkeerde beginfelen , van de waerheid , zou hebben laeten aftrekken. Een bedrieger en een leugenaer
bedoelt zyn eigen belang ; buiten het vooruitzicht op rykdom of eer , voor zich of de zynen , is het niet te begrypen , dat iemand zich tot leugens en bedrog zou laeten vervoeren , of het zou alleen uit boosheid moeten weezen , en een vermaek , om anderen te misleiden.
Van het laetlle zal men moses niet verdenken kunnen. Zoortgelyk eene hoogstgaende boosheid kan , in eenen man , van zulk een uitmuntend Karakter , als Mofes was , met geene mogelykheid , vallen. „ De zodaenigen , zegt jose-
phus (O > die gelooven , dat God ,, hun leven en gedrag gaedeflaet , kan ,, men niet vermoeden, eenig groot fchelm3, ftuk te willen bedryven ; en zodaenig
CO contra a p p 1 o nIM 1. 2, iv. ceel. I J



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK, igt)
Ondergaen. Hoe dikwyls was hy het voorwerp van den haet der Israëlleren ? hoe meenigmael floegen zy , met toomelooze woede , aen het7 muiten ? hoe gemeen was het , dat hem , van een ondankbaer en onbuigzaem volk , de bitterlte verwytingen gedaen werden ?
Wanneer men dit alles in aenmerking neemt , zal men alle mogelyke gronden van zeekerheid vinden , dat moses 'niet heeft willen bedriegen.
C. Hier koomt ten overvloede nog by , dat m o s e s niet zou hebben kunnen bedriegen , al was het zyn voorneemen geweest. s
In zyn eerste Boek , verhaelt hy zulke dingen , in welke hy geene verdichtfelen , voor waerheeden , zoude hebben kunnen opgeeven. Deeze verhaelen fteunden op onlochenbaere overleeveringen , welke eiken Israëliër levendig in het geheugen laegen , vermits zy , den kinderen , door hunne Vaderen , met alle yver en ge^ trouwheid werden ingeprent. Gevolgelyk was het onmogelyk deeze algemeen bekende overleeveringen . met verdichtfelen , te vervalfchen.
In de vier overige boeken « verhaelt hy zodaenige gebeurtenisfen , welke gezegd worden , in de tegenwoordigheid van
iy. deel.



I40 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
gansch Israël , te zyn voorgevallen. Zou nu gansch Israël moses niet in het aengezicht hebben tegengefprooken , wanneer hy gebeurtenisfen verhaelt had , welke nooit voorgevallen , of indien hy dezelve anders verhaelt had , dan zy werkelyk voorgevallen waeren ? hoe zou hy zich , op het getuigenis van het ganfche volk , hebben kunnen en durven beroepen , indien zyne verhaelen meer of min verdicht waeren ? zouden de Israëliërs hem niet gefteenigt , en zyne boeken verbrandt hebben ?
Daerenboven is zyne manier van fchryven van dien aert , dat hy zelvs het volk van Israël fchynt te hebben willen uittarten , om hem , van leugentaeï , te befchuldigen , wanneer zy er eenigszins in itaet toe waeren. Zyne Boeken zyn , als het waere , doorzaeid , met hoonende klachten en bittere verwytingcn van des volks fchendaeden , van hunne ondankbaerheedcn , van hunne verfoeilyke afgoderyen , van hunnen woeligen aert , van hunne herhaelde muiteryen , roepende Gods» lasteringen , vuile ontuchtigheeden , en
dergelyke gruwelen meer. Zouden nu
de Israëliërs deeze rerwytingen , in de Gefchiedverhaelen van moses , gedulde hebben a zo . zy hem hadden kunnen tegen-



VAN den BYBEL» IV. BOEK. ï^t
genfpreeken , en van de waerheid deezer zaeken , in hunne gemoederen , niet volkoomen waeren overtuigd geweest ?
Eindelyk de wetten , welke moses aen Israël heeft voorgelchreeven , waeren by uitneemenheid zwaer en lastig , en de plechtigheeden , welke hy in den openbaeren Godsdienst verordende , waeren ongemeen moeilyk en kostbaer. Kan
men zich nu verbeelden , dat moses zulk een onbuigzaem volk , als Israël was , die wetten en Godsdienstplechtigheeden zoude hebben kunnen doen aenneemen , indien de gebeurtenisfen , welke hy verhaelt , niet met de daed waeren voorgevallen ?
Wy moogcn dan nu het befluit veilig opmaeken : moses is zelvs niet bedroegen , — moses heeft niet willen bedriegen , — moses heeft niet kunnen bedriegen , Derhalven zyn de- fchrivten
van moses geloovwaerdig , en de gebeurtenisfen , welke hy verhaelt , hoe zonderling ook , zyn in de daed , met alle die omftandigheeden , voorgevallen.
III. Als een derde bewys voor de geloovwaerdigheid van moses fchrivten , beroep ik my op openbaere en onlochenbaere gedenktetkenen , welke in deezen tyd nog gevonden worden van die gebeurtenisfen ,
iv. deke.



142 OVÈR DEN GODDELYKEN ÖORSPKONÜ
welke moses verhaelt heefc. Hy bé.
richt ons , dat er , ter gedachtenis van de voornaemfte deezer gebeurtenisfen 4 zeekere plechtigheeden zyn ingeheid , om , door de Israëlleren , in de volgende eeu. wen , onderhouden te worden. Deeze plechtigheeden worden , nog ten huidigen daege , onder de Jooden, waergenoomen , en zyn zoveele openbaere en onlochenbaere gedenkteekenen van die gebeurtenisfen , ter gedachtenis van welke zy zyn ingefteld. -— Hiertoe behooren voornaemenlyk de drie jaerlykfche groote feesten ; het Paeschfeest, ter gedachtenis van Israëls verfchoo-. ning , in dien akeligen nacht , toen alle de eerstgeboornen der Egyptenaeren fneuvelden , beide onder menfchen en beesten , en te gelyk van alle die merkwaer* dige gebeurtenisfen , welke , voor hunnen uittocht uit Egypten , voorgevallen , en met denzelven gepaerd waeren ; het Pinxterfeest ter gedachtenis der plechtige Wetgeeving op Sinai ; en het Loovhuttenfeest ter herinnering , hoe de Israëliërs , geduurende hunne reis door de woestynen ,
in Tabernakelen gewoond hadden.
Hiertoe behooren veele andere gewoontens , zeeden en gebruiklykheeden , welke nog onder de Jooden worden waergenoo- . men. Alle deeze en andere open¬
baere



VAN DEÏ1 BYBEL. IV. BOEK. H5
Van Damascus , mnaseas en meer anderen aen , als die van den zondvloed , en van de ark, melding maeken. Gemelde berosus en nicolaus fpreeken niet alleen van het overfchot der Arke , op den hoogften top der Armenifche bergen , maer grotius (m) haelt . eenige plaetfen aen uit theophilüs van Antiochien , epiphanius en anderen , die getuigen , dat het gemelde overfchot der Arke , nog in hunnen tyd , in Armenien , te zien
waere. abydenus , een Asfyrisch
Gefchiedfchryver , fpreekt van den Torenbouw en de fpraekverwarring te Babel , hoe zeer hy er verfcheidene verdichtfelen inmenge , het geen des te duidelyker bewyst , dat hy dit verhael niet , uit moses, hebbe uitgefchreeven. Qv). — De verwoesting van sodom , door eenen vervaerlyken brand , is ook door strabo aengeteekend. (w). —— berosus heeft ook van abraham melding gemaekt , als van een goed en rechtvaerdig man ; er byvoegende , dat hy , omtrent het tiende gedacht , na den zondvloed , geleevt heeft , het welk volkoomen. overeen-
00 '• c.
(rj eusebius i. c. 1, 9. c. 14. (.w} Geogr. i. 16.
IV. deel. K



146 0VËR DEN GODDELYKEN OORSPRONG
ftemt , met het verhael van moses Gen; fii 10. (x).
Maer van geene zaek vinden wy zulke duidelyke getuigenisfen , in de Gefchiedboeken der Heidenfche Schryveren , dan omtrent - het leven en de verrichtingen van
moses zeiven. Van den uitgang der
Israëlleren uit Egypte , onder het geleide van moses , fpreeken byna alle oude Gefchiedfehryvers: CdOj a's ctesias, dë lyfarts van ariaxerxes mnemon, en tevens een • vermaerd Gefchiedfchryver , die de Asfyrifche en Perfifche Gefchiedenisfen geboekt heeft, (z), manetho de Egyptifche (a). , polemon de Griekfche Gefchiedfchryver (b). , en veele andere , welker fchrivten nog in weezen zyn , diodorus van Sicilië (c) , justinus (d). strabo (e). tacitus (f),
Wy kunnen en willen niet ontkennen , dat de verhaelen deezer Heidenfche Schry
Vete) josephus I. c. 1. i. c. 8.
(y) el'sebius 1. c. I. g. c. 16-28.
(Z) clemens alexandrinus Slrom. 1. i.
co josephus contra appionem 1. i.
co eusebius 1. c. 1. io. c. 10. co Hifi. 1. i. c. 2. (o Hifi. 1. 36. c. 2.
(_ej Ccogr. 1. 16. (ƒ) Hifi. L 5. c. 2.



Van den bybel. IV. boek. 147
veren , in de omitandigheeden , zeer veel verfchillen van moses berichten. Maer het is voor ons , in het tegenwoordig geval , genoeg , dat de hoofdzaeken der gebeurtenisfen by de Heidenen niet onbekend waeren. Voorts is het ook
ligtelyk te begrypen , hoe het bygekoomen zy , dar. de omitandigheeden , by de gemelde Schryveren , veelszins verdraeid en vervalscht zyn. josephus (g) geevt er eene zeer voldoende reden van. De eerste oorzaek van deeze verdraeyin. gen moet men by de Egyptenaeren , zoeken. Deeze waeren zeer verbitterd op de Jooden , deels • omdat zy hun land veriaeten hadden , deels omdat zy eenen zeer verfchillenden Godsdienst hadden. Die verbittering heeft te weeg gebracht , dat de Egyptifche Gefchiedfchryvers veele zaeken , de Jooden betreffende , in een ander en ongunstig licht hebben voorgeitelt. Vermits nu de Egyptenaers de oudfte zyn , die van de Jooden gefchreeven hebben , en de Gefchiedfchryvers van andere volken en volgende tyden hunne verhaelen , de zaeken der Jooden betref* fende , van de Egyptenaeren hebben overgenoomen , is het ligtelyk te begrypen 1
(g) contra appionem I. i. IV, DEEL. K 3



148 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
dat wy dezelve verdichtfelen en vervalfchingen , by alle Heidenfche Schryveren , aentrefFen. Hiertoe behoort ,
by voorbeeld , dat de Jooden , met veele duizenden , in Egypte gekoomen z\n , en zich het land , met geweld , onderworpen hebben , dat de Egyptenaers hen naderhand , om de melaetsheid , welke onder hen heerschte , hebben wech gejaegt , enz.
§. 276.
De gebeurtenisfen , welke de overige Schry* vers van het Oude Testament verhaelen , zyn ook in de daed voorgevallen.
De overige Gefchiedfchryvers van het Oude Testament zyn niet minder geloov. waerdig dan moses.
I. Zeer veelen van deeze hebben een bericht gegeeven van zaeken, welke hunne eigene perfoonen betroffen , en van welke zy derhalven de best mogelyke onderrichting hadden. Zo is het althans geleegen
met josua , samuel , ezra , nehe-
M1 a , mordechai, indien hy de Schryver is van esthers boek , en met alle de propheeten. Het geen deeze mannen verhaelen , weeten zy door eigene ( on-



VAN DEN BYBEL. IV. BOETt. 149
ondervinding. Zy hebben derhalven waerheid kunnen fchryven.
II. Er zyn ook 'alle redenen , om te vertrouwen , dat zy waerheid hebben willen fchryven. Op wat grond , zullen wy deeze vermaerde mannen kunnen verdenken , dat zy een voorneemen zouden gehad hebben , om te bedriegen ? wy kunnen ons niet verbeelden , dat zy onder eenige verzoeking waeren , om anderen te misleiden. Ook vinden wy ,
in hunne fchrivten , blykbaere kenteekenen van oprechtheid ; zy bedienen zich niet van eenen opgefmukten ftyl , gefchikt om ongeoeffende gemoederen in te neemen , maer de merkwaerdigfte , zelvs de meest verbaezcnde gebeurtenisfen verhaelen zy , met eene edelaertige eenvoudigheid , het beminnelyk kenmerk van
waerheid en oprechtheid. Daerenbo-
ven belyden zy edelmoedig hunne eigene misflaegen , en de gebreeken der grootfte helden van hunne Gefchiedenis.
III. Zy zouden niet hebben kunnen be. driegen , al hadden zy daertoe het voorneemen gehad. Hunne fchrivten zyn
als geloovwaerdig , aenperoomen , door die geenen , die alle réogé'lykè gelegenheid hadden , om , over derzelver .echtheid , te oordeelen. Wanneer men
ïv. delx. K 3



158 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG om hen van eenen toeleg te verdenken , dat zy der waereld verdichtfelen hebben zoeken op te dringen.
i. Zy waeren eerlyke en oprechte menfchen , lieden van een deugdzaem Karakter , en van eenen onbefprooken wan-
del. Niemand van hunne bitterde
vyanden heeft het ooit ondernoomen , om het zeedelyk Karakter en gedrag van deeze menfchen zwart te maeken. Hoe kan men hen d3n van opzettelyk bedrog verdenken. Er zyn menfchen , zou men
kunnen denken , die hun vermaek Hellen , in leugenen en verdichtfelen ; maer waer was ooit een leugenaer , die verdichtfe- • len , tot zyn eigen nadeel , uitftrooide , verdichtfelen van zulken aert , dat hy zich daerdoor allerley verdriet en lyden op den hals baelde ?- waer was ooit'een leugenaer , die her ondernam om zynen landgenooten wys te maeken , dat er , in bunnen tyd , in hun Vaderland , voor hunne . oogen , verbaezende gebeurtenisfen waeren voorgevallen , van welke zy nooit iets gehoort of gezien hadden ? Voeg er by , dat de Euangelisten een getal van vier perfoonen uitmaekten ; kan men nu, redelyker wys , zoveele menfchen verdenken , dat zy alle te zaemen het verfoeilyk en onuitvoerbaer opzet gehad heb-
ben ,



VAN DEN BYBEL,. IV. BOEK. IJp
ben , om der waereld opgeraepte verdichtfelen in de hand te floppen ?
2. De oprechtheid der Euangelisten is , zelvs uit hunne Schrivten , alleszins blykbaer. Men vindt , in hunne fchrivten j niets het allerminste van dat geen , het welk. men , in het verhael van eenen bedrieger , verwachten moet. Hunne ilyl is eenvouwig en onopgefmukt , ook dan wanneer zy de meest verbaezende daeden van hunnen Meester verhaelen. Men vindt er geene listige kunstgreepen , geene dubbelzinnige woorden , niets van al dat geen , met het welk een bedrieger zyne verdichtfelen zoekt aenneemenlyk te maeken.
3. Zy geeven , in hunne verhaelen , de allerduidelykfte blyken van oprechtheid en openhartigheid. Zy maeken , in hunne berichten , uitdrukkelyk melding van zeer veele byzonderheeden en omftandigheeden van minder aenbelang ; by voorbeeld de naemen van byzondere perfoonen , de juiste aenwyzing van tyd en plaets , en dergelyke kleinigheeden , welke zy ligtelyk zouden hebben kunnen verzwygen , en welke zy , in geval van bedrog , ook zeekerlyk zouden verzweegen hebben , omdat die byzonderheeden alsdan recht gefchikt waeren , om het bedrog
IV. DEEL.



IÖO OVER BEN GODDELYKEN OORSPRONG
aenfionds te doen in het oog Joopen. —. Zy zyn openhartig genoeg , om zodaenige dingen aen te teekenen, welke niet alleen , tot febande van hunne Landgenooten , maer zelvs tot verachting van hunne vrienden , en ook van hunne eigene perfoonen , ftrekten. Zy bewimpelen het
fiecht Karakter niet van hunne Natie in bet gemeen , noch van de aenzienlyklte mannen hunnes volks in het byzonden Zy bekennen , dat zy zelve al te zaemen lieden waeren van eene onaenzienlyke geboorte , en van eenen geringen ftaet. Zy verkleenen hunne eigene fouten en gebreeken niet , zy belyden openhartig , hunne oneenigheedenhun onverftand , hunne verkeerde begrippen , hunne dwaeze vooroordeelen , omtrent den aert van jesus Koningryk , hunne bloohartigheid , in het veriaeten van hunnen Meester , toen hy gevangen werdt. Zelvs verhaelen zy , hoe één , uit het gczclfchap en de meest vertrouwde vrienden van jescs , zich niet ontzien hebbe , hunnen Meester ., voor eenen geringen bloedprys , te verraeden. Zy ycrzwygen de fmaedheeden en de lasteringen niet , welke de Jooden tegen hunnen Meester hebben uitgebraekt , noch het verachtelyk oordeel , het welk do aenzienlyklte mannen , uit hun volk ,
over



van den bybel; IV; boek. iöi
bvér hem gevelt hebben. —— Welk eene zonderlinge openhartigheid ! men kan een eerlyk en een geloovwaerdig mensch weezen , zonder dat men juist zyne eigene gebreeken , en de fchandelykfte misilaegen van zyne meest vertrouwde vrienden openbaer maekt.
4. Ten betooge der waerheid Van hunne verhaelen , beroepen zy zich , op anderen , die deeze gebeurtenisfen , als ooren ooggetuigen , hebben bygewoont.
Zy fpreeken niet , van zaeken , welke , elders in eenen onbekenden en donkeren hoek , zouden gebeurd zyn ; maer van dingen * welke in hun Vaderland , in volkryke Steeden , op openbaere weegefl , en in het byzyn van groote fehaeren , zyn voorgevallen; Zy verhaelen niet alleen , dat jesus verbaezende wonderen verricht heeft ; maer zy voegen er by , dat deeze wonderen gewrocht zyn , voor het oog van duizenden getuigen.
5. Men kan geene fchynbaere beweegredenen uitdenken , welke hen tot leugens en bedriegeryen zouden vervoert hebben. — Wat konden zy beoogen , in het verdichten van die gebeurtenisfen , welke zy verhaelt hebben ? Konden zy eer en achting by de waereld te gemoet zien j daer de naem en de zaek van jesus *
iv. deel. L



1Ó2 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
by de Jooden , gehaet , en by de Heidenen befpottelyk was ? Daerenboven was de leer , welke zy voorftelden , zeer onfmaekelyk voor waereldsgezinde menfchen , daer zy zelve , als eene wet , voorfchreev , om de goederen van dit leven , voor de zaek van jesus gewillig op te offeren , en de allerwreedfte folteringen , zo meenigmael men er toe geroepen werdt , lydzaem te verdraegen. — Konden zy , met dit alles , waereldfche inzichten bedoelen ?
6. In plaets van zich te bevoordeelen , hebben zy , om en van weegen de gebeurtenisfen , welke zy verhaelen , de fchroomelykfle verdrietelykheeden zich op den hals gehaelt ; zelvs hebben zy , door de onverdraegelykfte folteringen , niet kunnen bewoogen worden , om hunne verhaelen
te herroepen. Om het getuigenis ,
bet welk zy van jesus en zyne zaek gaeven , werden zy te meermaelen voor het Gerecht geroepen , gedreigd , befpot, geflaegen , verdreeven , en wreedelyk gedood. Van alle deeze verdrietelykheeden hadden zy zich op eens kunnen ontflaen , en mogelyk de aenzienlykfle belooningen erlangen , indien zy eenvoudig hadden willen verklaeren , dat zy geloogen hadden.
Wan-



VAN DEN BYBEL. IV. BOIK. 1(57
„ fchreeven , op dat niet iemand de „ beuzelingen en de leugens der Jooden , zo zy fomtyds van deeze gefchiede„ nis anders zouden fpreeken , gelooven „ mooge."
Indien deeze briev waerlyk echt was , konden wy geen meer beflisfchend getuigenis , voor jesus wonderen en opftan-
ding , begeeren. Maer hy wordt
van veelen , voor een verdicht ftuk , gehouden. En in de daed de inhoud fchynt wat al te veel te bewyzen , en al te Christelyk te zyn , zodat men eer zou vermoeden , dat die Briev door eenen Christen verdicht , dan dat dezelve , uit de pen van eenen Heidenfchen Stadhouder , zou voortgevloeid weezen. Dan daertegen is het wederom zeer opmerke]yk , dat tertulliaen, een Kerk-Vader der eerste Eeuw na christüs geboorte , zich , in zyn verweerfchrivt tegen de Heidenen , op deezen briev beroept , en vry duidelyk te kennen geevt , dat pilatus , toen hy deezen briev fchreev , heimelyk in zyn hart een Christen geweest zy. „ Dit alles , zegt hy , „ heeft pilatus , die nu ook zelvs reeds „ in zyn hart een Christen was , aen den „ toenmaeligen Keizer tiberius , van
iv. deel. L 4



S.68 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG i» christüs bericht." (q). Dit zeggen van tertulliaen bewyst wel niet, dac hy dien zeiven briev be'doele , welke wy zo even hebben opgegeeven , zo als sixtus senensis denzelven, uit de Archiven van de Vaticaenfche Bibliotheek te Rome , heeft uitgegeeven. (r). Maer het bewyst evenwel zo veel, dat pilatus, over de verbaezende verrichtingen van chrisTus , aen den Keizer gefchreeven hebbe, en dat men , uit de gunstige uitdrukkingen , omtrent christüs, niet tot dc onechtheid van deezen briev , befluiten
kunne. Zoveel is zeeker , dat pi-
Ulü' ' ov'er de zaek van christüs, aen tiberius gefchreeven hebbe ; dit verzeekert niet alleen de Kerkelyke Gefchiedfchryver eusebius O) , maer ook daer de Landvoogden fchier alles aen hunnen Keizeren berichtten , kan men niet vermoeoen , dat pilatus , omtrent de zeer arnmerkelyke gefchiedenis van christüs , niets in het geheel aen tiberius, zoude gefchreeven hebben, (t). Dan joe zeer ik wenschte , dat de
echt»
(?) Aöol. adv. Gcntes c. 21.
CO Bibl. SanS* I. 2.
CO Hi*t. Eccl. ]. 2. c. 2.
CO cotta Hertel. Gefchied. I Deel p. 81.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. IfJO.
echtheid van deezen briev konde beweezen worden , durv ik evenwel de verdeediging van dit lt.uk niet op my neemen. (ü).
Veel meer nog beflischt het verhaql van tertulliaen en van ,/elius lam» pridius , dat de Romeinfche Keizeren tiberius , adrianus en alexander severus , door het gerucht van jesus wonderen , bewoogen zyn , om hem onder het getal van hunne Goden te plaetfen. —— tertulliaen zegt Heilig , dat tiberius aen den Romeinfchen Raed eenen voorflag gedaen hebbe , om christüs in het getal van hunne Goden aen te neemen. ,, Het was , ze -t hy , een „ oud befluit , dat niemand , door den 5, Keizer , voor eenen God zoude ver„ klaerd worden , indien het niet , door
}, den Raed , werdt goedgekeurd. t i-
„ berius nu , heeft dat geen , het welk S) hem uit Syria Palestina , aengaende christüs en de blyken zynep Godj, heid , bericht was , aen den Raed „ bekend gemaekt , en zyne (tem gegee„ ven tot de vergooding van christüs. s, Maer de Raed heef: dit voorltel afge-
O) mos hei m Kerk. Gefchied. i Deel. p. 87. fair;, cius codex apocr. n. T. torn. 1. p. 29s 11
\v. deel. L 5



170 OVER DEN GODDELYKEN OORiPRONG
„ flaegen. De Keizer evenwel heeft by „ zyn voorneemen volhard, en den vyan„ den der Christenen zyne ongenaede be„ dreigt. Raedpleegt maer uwe boeken , „ daer zult gy vinden , dat nero de
eerste geweest zy , die , tegen de „ fecte der Christenen , welke zich toen „ voornaemenlyk te Rome uitbreidde , met
het Keizerlyk zwaerd ge woedt heeft."
00 — ZOU tertulliaen , Op zulk
eene wys , voor de Christenen , tegen de Heidenen , durven fchryven , indien er niets van dit alles was voorgevallen ? (w). en het is bekend , dat het , by de Romeinen , niet vreemd waere , de zulken , die zich , door groote daeden , beroemd maekten , onder de Goden
te plaetfen. jelivs lampridius,
een Romeinsch Gefchiedfchryver van de derde eeuw , verhaelt van Keizer al exander severus, dat hy christüs niet alleen , als eenen God , befchouwde , maer dat hy ook voor had , om voor christüs eenen Tempel te bouwen ; hy
voegt
CO 1. c. c. 5.
C«0 FABRICIUS 1. C. tO!ü, I. p. 21- COTTA I. C.
I Deel p. 85. hasaeüs in diff. de decreto tibekii qui Christcjm inter Dsoreferre voluit, iselin in Bibtiothsqtti Gefmaniqiu torn. 32. p. 147, torn. 3». p. 12.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 171
voegt er by , dat adrianus het zelvde voorneemen gehad had , maer dat de zaek niet ter uitvoer gebracht was , omdat hy belet was , door die geeneD , die , uit de Godfpraeken , ontdekt hadden , dat ingeval die zaek doorgong , alle menfchen Christenen zouden worden , en de overige Tempelen leeg ftaen. (x). Dit getuigenis van lampredius is dei te aenmerkelyker , omdat hy in het geheel geen begunstiger was van het Christendom.
Maer zulke zeldzaeme gebeurtenisfen s zal men zeggen , als de wonderen , welke chrisïus zoude verricht hebben , en vooral zyne opstanding , vorderen veel meer bewys , dan andere gewoone voorvallen, — Dit is waer. „ De fterkte van het bewys moet , met de buitengewoone natuur der zaeke , toeneemen s „ want fchoon de geheele waereld pli-
„ n1us , josephus , plutarchus ,
„ voor geloovwaerdige getuigen houdt , „ evenwel geloovt niemand der opmerkzaeme en verltandige Leezers , de won3, derbaere gefchiedenisfen , die zy ver3, haelen." (7). Maer evenwel meer kan
(*) /EHUS LAMPR1ÜJUS /« vitt ALEXANDRI SEVGRI.
fj) L E S Z 1. C. p. 220.
IV. DEEL.



171 OVER DEN GODDELYKEN OOGSPRONG
men niet begceren-, dan dat de gebeurtenis door vyanden bevestigd worde.
De waerheid van jesus opstanding, als zynde de grondllag van het ganfche Christendom , zullen wy , ter geleegener plaets , uitvoerig betoogen. Thans bepael ik my by de wondeken , welke christüs, volgens het verhael der Euangelisten, verricht heeft. Deeze wonderdaedige verrichtingen worden , door de erkentenis. der bitterfte vyanden van christüs en het christendom , onlcchefibaer bevestigd. Ik zal my op drie bekende vyanden van het christendom berecpen, celsus, ïorphyrius, en den Roomfchen Keizer Julianus. Indien deeze menfchen , die niets onbeproevd lieten , om het Christendom te beltryden , openlyk erkent hebben , dat die verrichtingen , wel!;e de Euangelisten aen christüs toefchryven , werkelyk zyn voorgevallen , dan kan men de geloovwaerdigheid van hunne verhaelen rjiet ontkennen , zonder het gezond verHand geweld aen te doen. Van le-
cuanus , hierocles , philostratus
en andere vyanden des Christendoms , zal ' ik misfehien , in het vervolg , ieta. zeggen.
celsus was een vermaerd Wysgeer van den Epicurifchen aenhang , die , ten tyde
van



van den by3el. IV. boek. 173
van marcus aukelids of hadrianus , gebloeit heeft. Ily was derhalven een man van geleerdheid , welken het aen geen doorzicht ontbrak , om de valsheid der Euangelifche verhaelen te ontdekken , in -geval zy werkelyk waeren
verdicht geweest. Hy fchreev een
opzetrelyk werk , tegen het Christendom. Het beilondt in eene verzonnene zaemen* ■fpraek tusfehen jesus en eenen Jood , met oogmerk , om de leer beide van Jooden en Christenen befpottelyk te maeken : want hy richtte de gewaende zaemenfpraek zo in , dat de Jood zeegen. praelde en de leer van jesus wederleide ; maer daerna maekte hy den Jood zeiven befpottelyk. —-— Dit werk van celsus is geheel verlooren. Wy weeten zyne tegenwerpingen alleen , uit de wederlegging , welke origenes tegen dezelve
heeft opgcftelt. . Wat behelzen nu
de tegenwerpingen van deezen Kampvech. ter ? niets anders dan laPre fpotternye-n » en blykbaere verbasteringen van jesus verrichtingen. Hy zegt , dat de wonde, ren , welke jesus , volgens het verhael der Euangelisten , gedaen heeft , geene waerachtige wonderen geweest zyn , maer dat het kunstgreepen en toveryen waeren j zo als by de Egyptenaeren bekend iv. deel.



17.\. OVER DER GODPELYKEN OORïTRONS
waeren. De Opüanding van ,christüs is s volgens zyn voorgeeven , niets anders geweest , dan dat zyne fchaduw aen den
Apostelen verfcheenen zy. Wat is
nu zulk eene verdraeying anders , dan eene openbaere erkentenis van de waerheid der gebeurtenisfen? Had celsus kans gezien , om te bewy.en , dat de verhaelen der Euangelisten verdicht waeren , hy zou zich , met zulke niets betekenende uitvluchten , niet beholpen hebben, (z). ■ Daer fchiet my eene bedenking te binnen. Wie weet , of er ooit een
celsus geweest is , die dergelyk eene zaemenfpraek gefchreeven heeft. Dit werk , zegt men , is nu geheel verlooren. Wy vinden er wel de wederlegging van by origenes. Maer zou origenes ook zulken tegenftander verzonnen hebben , om het Christendom , door eenen verdichten zeegenprael , over eenen magtigen vyand , te vereeren. Tegen deeze bedenking zou ik zeer veel kunnen aenvoeren ; dan ik zal my maer by twee aenmerkingen bepaelen. i. Dat origenes de gemelde wederlegging gefchreeven heeft , in die zelvde Eeuw , in welke hy zegt , dat het werk van
cel-
f» $ EREMUS 1. c. p, 97. ,



VAN DEN BYBEL. IV. EOEfc, \7<)
hy niet , maer hy durvt het ook niet onderneemen , om dezelve te ontkennen. Zyn zwygen is hier eene belydenis. Hy fpreekr alleen van de gemelde geneezin» gen , omdat hy dezelve , met eenigen fchyn , aen menfchelyke kunstgreepen kon toefchryven ; maer iets dergelyks van de opwekking der dooden te zeggen , zou belacblyk geweest zyn. Hy kon derhal. ven niet anders doen , dan er van zwygen.
In het vervolg , zullen wy , over de wonderwerken , met opzet handelen.
5- 278.
Wy meenen nu de geloovwaerdigheid der Euangelifche Verhaelen voldongen te hebben* Alleenlyk is er nog overig , dat wy eene zeer fchynbasre bedenking uit den weg
ruimen. Zy m deeze : indien jesus
en zme apostelen , zoveele en verbaezende wonderen verricht hebben , dan is het niet te begrypen , dat josephus de Joodfche Gefchiedfchryver er geene melding van maeke , en althans dat de Rotneinfche en andere uitheemfche Schryvers er niet nog veel meer van fpreeken.
Wat josephus aengaet : Er is , in ds tegenwoordige uitgaev zyner werken , iv. deel. M 2



180 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
eene zeer aenmerkelyke plaets voorhanden , in welke van jesus , zyne wonHeten , en opjtanding , met zeer veel ophev , gefprooken wordt. Dus luidt zy : M Ter deezer tyd , was er een zeekere „ Jesus , een wys mensch, indien men „ hem anders eenen mensch noemen mag: „ want zyne werken waeren wonderbaer.
Hy onderwees de geenen , die gaerne ,, van de waerheid onderricht wilden „ zyn , en hy werdt naergevolgd , niet „ alleen van veele Jooden , maer ook „ van veele Heidenen. Deeze was de ,, christüs , die , van de Oversten „ onzes volks , by pilatus aengeklaegd ,, zynde , op zyn bevel gekruifigd werdt. „ Doch die hem by zyn leven bemint ,, hadden , verlieten hem na zynen dood „ niet : want hy is , ten derden daege , ,, wederom levendig verfcheenen , gelyk „ de Goddelyke Propheeten , nevens an„ dere wonderlyke dingen , van hem voor„ zegt hadden. En van hem is het , dat de Christenen , die tegenwoordig „ nog in weezen zyn , hunnen naem
„ ontleent hebben." (h). Deeze plaets
bewyst zeer veel. Zommigen fchynt zy
al
(A) josephus Joodfche Oudh. 18 Boek. 4. Hoofdft. p. 4.2 e , 423. ia de uitgaev van haverkamp Amft. 1742.



VAN DEN BYBEI. IV. BOEK.' 187
(3). Men zag de Jooden , met verachting , aen , als een bygeloovig volk , en , uit dien hoofde , is het ligteiyk te begrypen , dat alle vreemde geruchten , uit hun land , by de Romeinen , als beuzelachtige vertellingen , werden
aengezien. (4)- De veelheid der ger
waende wonderen en het algemeen geloov aen de toverkunst onder de HeideDen , maekte , dat men op de zonderlinge berichten , welke men , uit het Joodfche
land , ontvong , minder acht floeg.
(5). Eindelyk herinnere men zich de onvergelykelyke verwaendheid der Romeinen , die zich , boven alle andere Volkeren , yerheften ; en hoe zeer andere Natiën , byzonder de Jooden , by hen gehaet en veracht waeren , blykt daer uit, dat tacitus hen een geflaclit noemde by de Goden gehaet. (r). Deeze trotsheid der Romeinen bracht te weeg , dat hunne Gefchiedfchryvers zich verbeeldden , dat zy de Jooden al te zeer zouden vereert hebben , wanneer zy de wonderen , welke gezegd werden in hun land te zyn voorgevallen s geloovden en daervan melding maekten. (x).
(O Hift. I. 5. c. 3.
CO serenius 1. c. p. 46— ADDisoN waerheid van den C. Godsdienst p, I - 13. '
IV. DEEL.



188 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
VYVDE HOOFDSTUK.
ER koomen , in de boeken van het oude en nieuwe testament, dingen voor , welke BLÏKBAER van eenen goddelyken oorsprong ZY.
§• 2?°-
Tot die dingen , in den Bybel , welke blykbaer van eenen Goddelyken oorfprong zyn , brengen wy de ver borge nheeden en de voorzegcingen. —— Op de zeedelyke voorschrivten zullen, wy niet eens blyven Jtaen.
De zeedenkunde , welke wy , in de fchrivten van het oude en nieuwe testament, aentreffen, is, in de daed , zo zuiver en verheeven , dat men , dezelve , met de zeedelyke voorfchrivten der Heidenfche Wysgeeren , vergelykende , niet zal kunnen nalaeten te erkennen , dat nimmer eenig mensch zo gefprooken hebbe , als moses en de propheeten , vooral gelyk jesus en zyne apostelen gefprooken hebben.
De
«



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. l8f?
De Zeedenleer der Heidenfche Wysgeeren , was zeer gebrekkig , en , in veele opzichten geheel onvoldoende. Dit ftuk heb ik reeds voorheen met opzet behandelt. (0- — Maer de openbaering der christenen heeft de geweldige gaepingen van de Natuurlyke Zeedenleer volkoomen aengevult , met de meest vermoogende drangredenen aengebonden , de genoegzaeme hulpmiddelen aengeweezen , en met één woord een zaemenftel van zeedenkunde opgeleevert , het welk volmaekt is. (u). —* Wanneer men nu deeze volmaekte Zeedenleer der Openbaering , met de gansch zeer gebrekkige voorfchrivten der beste en fchranderlte , onder de Heidenfche Wysgeeren , aendachtig vergelykt , zal men niet kunnen nalaeten , te erkennen , dat men zeer aenneemenlyke redenen hebbe , om te vermoeden , dat de Zeeden* leer , in den Bybel vervat , van God zeiven geopenbaerd zy.
Ik zeg , om dit te vermoeden. Te
weeten dit bewys , uit de verhevenheid der Bybelfche Zeedenkunde , ontleend , koomt my voor op zich zelvs niet be-
Cf) Voord, van den Godsd. II Deel II Stuk. p. 50— In dit zelvde werk III Deel p. 63-77. 00 Voord, van den Godsd. II D. II St. p. 135— IV. DEEL.



Ip4 OVZR DEN GODDELYKEN OORSPRONG
Dit Leerttuk is buiten allen twyffel
eene verborgenheid. Wy zouden
er , door het gebruik van onze redelyke vermoogens alleen , nooit aen gedacht hebben , en , nadat het ons in den Bybel is voorgefteld , kunnen wy hetzelve nog niet begrypen. Maer , met dit alles , is er niets in , het welk men eeDigszins tot de tegenftrydigheeden zoude
kunnen brengen. Eén kan zeekerlyk
geen drie , en drie kannen geen één zyn. Zulk een ftelling zou blykbaer ongerymd zyn , en ftrydig met het gezond verftand. Maer de leer der drieëenheid fluit ook niets dergelyks in zich. De Bybel zegt ons niet dat één God drie Golen , of dat drie perfoonen één
perfoon zyn. Volgens de leer van
den Bybel, is er één Goddelyk weezen, en komt dit Goddelyk weezen , aen drie onderscheidene persoonen, op dezelvde wys toe. Het geheel is zeekerlyk meer dan een gedeelte van hetzelve ; het is derhalven eene blykbaere tegenftrydigheid , dat een gedeelte aen het geheel zoude gelyk zyn. Maer de Bybel leert ons niets van deezen aert. Er wordt niet gezegd , dat elk der drie onderfcheidene perfoonen het Goddelyk weezen geheel en Alleen bezit , maer dat de drie perfoonen
te



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. IQ$
te zaemen het eenige eeuwige en onverdeeibaere Goddelyke weezen uitmaeken ; en dat hier alle denkbeelden , van oor* zaek en gewrocht , van verdeeling , van vermeenigvuldiging , van vroeger , van laeter en dergelyke, verre moeten geweerd worden.
Tot deeze verborgenheeden behoort meede , de menschwording van gods zaoN , of de vereeniging der twee Na-
tuuren in christüs. De Bybel nae-
menlyk leert ons , dat de tweede persoon in het Goddelyk Weezen , de eeuwige zoon van den eeuwigen vader , eene waere menschelyke natuur , welke hy zelvs , op eene wonderdaedige wys , in eene Maegd gevormt had , op zulk eene wys hebbe aengenoomen , dat dit twee natuuren , de Goddelyke en de menfchelyke , te zaemen maer éénen perfoon uitmaeken.
Dit Leerfluk is wederom eene verborgenheid. De aert en de wys
van deeze perfoneele vereeniging is voor ons ten eenenmael onbegryperyk. Dan , met dit alles , is er niets ongerymds in. h— Gods zoon , het is waer , is , uit kracht zyner Godheid , oneindig en overaltegenwoordig ; maer de mensche* Llx-ke natuur is eindig ea beflaet eene
iv. deel. N 2



V)6 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
bepaelde plaets. Dan de bybel leert oni niet , dat een en het zelvde weezen , te gelyk oneindig en eindig zy ; dat het , op eenen en denzelven tyd , overal en op eene bepaelde plaets zy. Dit was
eene blykbaere tegenftrydigheid. De
menfchelyke natuur kan zeekerlyk niet oneindig noch overaltegenwoordig zyn. Dit fluit de perfoneele vereeniging ook geenszins in zich ; deeze perfoneele vereeniging brengt alleenlyk dit meede , dat de oneindige Godheid van den Zoon , op eene byzondere wys , op die plaets zy , alwaer zich de menfchelyke natuur bevindt. Voorts geevt er ons de bybel deeze nadere onderrichting van , dat Gods zoon , een waerachtig Goddelyk persoon , van alle Eeuwigheid , voor de menschwording geweest , en ook na dezelve gebleeven zy , en dat de aeDgenoomen menfchelyke natuur , alleen uit de vereeniging met Gods Zoon , het perfoneel beftaen ontleene. De vorming van de menfchelyke natuur , in eene Maegd , zonder toedoen des mans , zal niemand onder de tegenftrydigheeden tellen. Het is een wonderwerk , het welk by den geenen , die eene oneindige macht bezit , buiten allen twyffel , mogelyk is. Uit kracht deezer perfoneele vereeniging ,



VAN DEN BYBEL. IV. BOCK. 197
ging , zegt de Schrivtuur elders (z) ,
dat gods zoon gefiorven zy, Dit
mooge, in den eersten opflag , eene ongerymdheid fchynen ; maer , wanneer men de nadere verklaeringen in aenmerking neemt , welke de Bybel van deeze zaek geevt , zal men er niets ongerymds in
kunnen aenwyzen. Te weeten de
tweede Perfoon , in het Goddelyk Opperweezen , is op het naeuwst en onaffcheidbaer , met de menfchelyke ■ natuur , vereenigd i deeze menfchelyke natuur heeft den dood ondergaen ; uit kracht nu der gemelde perfoneele vereeniging , worden de daeden en lydingen der beide natuuren , aen den geheelen perfoon toege-
fchreeven. Voeg er by , dat ons ,
door foortgclyke uitdrukkingen , het uitneemend gewicht , en de algenoegzaeme waerdigheid des lydens van onzen Verlosfer vertoond worde : want , uit hoofde van de gemelde perfoneele vereeniging , is de dood van onzen Verlosfer, niet de dood van eenen blooten mensch , maer in zo ver de dood van Gods Zoon zeiven , als de oneindige Godheid van den tweeden perfoon , met de lydende menschheid, perfoneel vereenigd was.
(z) Hand. 3: 15. en 1 Cor. 2: 8. iv. deel. N 3



ip8 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
Dit aengeleegen Leerftuk noemt paulus , met het hoogfte recht , eene groeit verborgenheid der Godzaeligheid. (V).
Onze Heilige Schrivten behelzen nog veele andere zoortgelyke verborgenheeden. Neem de léer van de opftan-
ding der dooden ; van den Goddelyken invloed op alle onze daeden , ook op de zodaenige , welke zeedelyk kwaed zyn ; van de - vereeniging der Goddelyke Barmhartigheid tn rechtvaerdigheid , in den weg der verzoening ; van de inwoonivg des heiligen geestes in , en zyn» werking op de harten der menfchen enz.
B. Deeze verborgenheeden zyn zeekerlyk van eenen Goddelyken oorfprong.
Een menfchelyk vernuft zou deeze leerftukken nimmer hebben uitgedacht , daer zy ons begrip te boven gaen. Nadat zy geopenbaerd zyn , blyven zy ons , ten aenzien van het hoe , nog onbegrypelyk. —• Onze gewyde Schryvers derhalven moeten dezelve , door eere onmiddelyke openbaering , van God zeiven ontvangen heb. ben. —L Zy hebben ons deeze verborgenheeden , zo als zy ons verklaeren , op Gods bevel , in hunne fchrivten , medegedeelt. Maer , in Ver borgende*
00 ï Tim, 3: 16",



VAN DEN STOEI. IV. BOEK. Ip0
heeden , koomt het op de uitdrukkingen
aen , ibmtyds op een woord. » Deeze
aenmerking verfchaft ons alle redenen , om te denken , dat de verborgenheeden niet alleen van eenen Goddelyken oorfprong , maer dat zy zelve den Sehry. veren woordelyk zyn ingegeeven.
§. 281.
By deeze gelegenheid moet ik nog -eene aenmerking , over de verborgenheeden, maeken, welke van zeer veel belang is , dat zy naemenlyk invloed hebben op de zeeden.
Te weeten , men moest de verborgenheeden niet befchouwen , als enkel befpiegelende leerftukken , welke van des te minder gewicht zyn , naer maete zy geen nut doen , in het verbeteren der zee.
den. in zulk een licht ftellen de
naturalisten de zaek voor. Maer zy bedriegen zich geweldig.
Alle verborgenheeden hebben de bevordering van Godzaeligheid ten doelwit. (6). Omtrent de menschwording
van Gods zoon , zegt paulus met zo»
(&) I Tim. 3: 15. iv. deel. N 4



20O OVER DEN GODDELYKEN OORSpRON»
veele woorden , dat zy eene verborgenheid der Godzaeligheid zy. De
Godzaeligheid beftaet voornaemenlyk in de verheerlyking van God ; maer zal men God , op de betaemelyke wys , verbeeflyken , dan moet men God recht kennen ; maer hoe zal men God recht kennen , wanneer men hem zo niet befchouwt , als hy zich geopenbaert heeft ? Kunnen wy alles niet begrypen , wat God van zich zeiven geopenbaert heeft , het herinnert ons de bekrompenheid van ons vernuft , en het oneindige der Goddelyke natuur.
De verborgenheeden vertoonen ons den luister der Goddelyke Volmaektheeden , vooral van zyne Majefteit , Waerheid ,
Wysheid, en Goedheid. Gods Maje'.
fteit. Wanneer wy deeze verborgenheeden befchouwen , worden wy gedrongen , in diepen ootmoed , uit te roepen : God is gr.ot en wy begrypen
Item niet. Door het geloovig aennee-
men van deeze verborgenheeden eerbiedigen wy Gods Waerheid. Wy onderwerpen ons , aen de Goddelyke verklaeringen , daerom omdat de God der waerheid het verklaert heeft. Het is zeer ligt iets te gelooven , het welk men met handen tasten kan ; maer wanneer men
iets



VAN ©EN BYBEL. IV. BOEK. SOI
iets geloovt ; het welk men niet begrypen kan , enkel en alleen omdat God het getuigt heeft , dan geevt men Gode
de eer van zyne Waerheid. . De
verborgenheeden vertoonen ons de Goddelyke Wysheid. Hoe duifter veele dingen voor ons fchynen moogen , uit het geen God ons geopenbaert heeft , zien wy ten overvloede , dat God alle zyne Werken , met Wysheid , gemaekt hebbe. In de verborgenheeden heeft God zyne Goedheid verheerlykt. Hy heeft ons zoveel geopenbaert , als wy , ter bevordering van ons weezenlyk nut , noodig hebben te weeten , en het welk wy , door onze verftandige vermoogens , nimmermeer zouden ontdekt hebben. Welk eene krachtige drangreden , om God te beminnen , te dienen , dat hy ons , in dit wichtig ftuk , boven zoveele Heidenen , bevoorrecht heeft ?
Maer wat meer in het byzonder. —— Van hoe veel belang is de verborgenheid der DRiEëENHEiD , in de practyk der Godzaeligheid ! Het geen de Bybel ons leert van de weldaeden der drie Goddelyke Perfoonen , moet ons zeekerlyk tot lievde en dankbaerheid aenfpooren. Het Euangelium getuigt , dat de vader zynen zoon gegeeven hebbe , tot
W. DEEL. N J



VAN DEN BVB Et. IV. BOEK. 203
fecht heeft leeren kennen ? In de leerftukken van het Euangelie , liggen de meest vermoogende drangredenen , tot zeedelyke plichten , opgeflooten. (c). Uit een kwaed begrip der leerltukken daerentegen vloeien allerlei ondeugden voort : indien iemand eene andere leer leert , en niet overeenkomt met de gezonde woorden van onzen Heer jesus christüs, en met de leer , die naer de Godzaeligheid is ; die is opgeblaezen en weet .niets , maer hy raest omtrent twislvraegen , in woorden/Iryd , uit welke koomt nyd , twist , lasteringen ,
kwaede nadenkingen enz. (d). Kortom ,
die alleen van zeedenplichten fpreekt , en de leerfttftkcn verwerpt , handelt even eens als iemand , die eeren boom van zyne wortelen beroovt , opdat hy* des te beeter vruchten draegen zoude.
§. 282.
In de boeken van het Oude en Nieuwe Testament , vinden wy veele \oohzegcincen , en deeze zyn zeekerlyk cok van eenen Goddelyken oorfprong.
Eene voorzegging is eene bekendmae'
(c^ Tit. 2: li, 12. 0 1 Tim. 6: 3.5. ?V. DSEL.



20t OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
king van toekomende toevallige zaeken. Ik
zeg , toevallige zaeken , welke niet , uit zeekere oorzaeken , of den zaemenloop der zaeken , kunnen afgeleid worden : want het is geene voorzegging, dat men zeekere gebeurtenisfen aenkondigt, welke haeren grond hebben, in bekende oorzaekenEen Starrekundige kan de natuurlyke zonsverduisteringen , en de taeningen der Maene, uitrekenen. Maer dit is geene voorzegging , omdat die gebeurtenisfen , uit den gewoonen loop der natuur, van zeiven voortvloeien. Ook is het geene voorzegging , dat een fchrander Staatsman zeekere omwentelingen of aenmerkelyke voorvallen , in den Burgerftaet, voorfpelthet is alleen eene gisfing, welke haeren grond heeft in den zaemenloop der zaeken, welke hem meer bekend zyn, dan eenen anderen. voorzeggingen moeten ver-
keeren, omtrent toevallige zaeken , welke van de vrye keus der menfchen afhangen, tot welke nog geene fchikkingen gemaekt zyn, ja waervan men zelvs het tegendeel veel eer zoude vermoed hebben; allerbyzonderst wordt eene voorzegging hier uit kcnbaer , dat zy eene gebeurtenis eenige eeuwen te vooren bepaelt , en dat wel met aenwyzing van den tyd , de plaets , en andere kleine omftandigheeden.
Zo;



210 over den goddelyken oorsprong
le eeuwen treffen zouden Lev. 26: en Dtut. 28: en 32 ? Hy kon zeer wel, uit den wederftreevigen aert van zyn volk, opmaeken , dat zy zich , door een aenhoudend wangedrag, de Goddelyke gramfchap zouden op den hals haelen ; maer alle de byzondere omftandigheeden , welke met de verwoestingen van het Joodfche Gemeenebest zouden gepaerd gaen, kon hy onmogelyk voor weeten, zonder dat het hem, door God zeiven , geopenbaerd werdt. Voeg er by, dat de eerfte verwoesting , ten naesten by o, en de tweede 16 eeuwen , na zynen leevtyd zoude voorvallen. — jesaia c. 39. voorfpelde de gevangelyke wechvocring der Jooden naer Babel, op eenen tyd, toen men niets van dien aert vermoeden konde ; toen die van Babel, in eene zeer goede verftandhouding, met de Jooden waren , zodat zy een gezantfchap naer Jerufalem zonden , om den Koning hiskias, met zyne herftelling, geluk te wenfchen. — Wie kon , met mogelykheid, weeten, hoe lang die gevangenis duuren zoude ? en evenwel bepaelt je remt as deezen tyd zeer naauwkeurig op zeventig jaeren jer. zy. tï , 12. Hoe naeuwkeu. Hg is daniels voorzegging, omtrent de laetfte verwoesting van Jerufalem, en dat omtrent 5 eeuwen voor de vervulling dan.
q: 24-27-



Van den bybel» IV. boeit, ari
c: 24-27? De verftrooijing der Joo¬
den over den ganfchen aerdbodem, en alle de onheilen , welke dit volk , tot op den huidigen dag , zyn overgekoornen , heeft Mose Deut. 32, allerduidelykst afgeteekent.
2. De Propheeten van het Oude Testament hebben ook de lotgevallen van andere volkeren voorfpelt. obadja die
der Edomieten vs. 15 ; jeremias en ezechiel die der Tyriers , Jer. 27: en Ezech. 26, 27; j es ai as die der Asfyriers Kap. 10: 5-20, gelyk ook nahum Kap. 3: 18, 19, verg. met Ezech. 31- 3-17; den on» dergang van babels Ryk hebben verfcheidene Propheeten voorfpelt, J es ai as Kap. 13:21-40. jeremias Kap 50, 51 , verg.
Dan. 5. daniel befchryft de veran«
deringen van verfchillende Koningryken, welke ten deele, in zynen tyd, nog niet eens in weezen waeren , met alle de byzondere omftandigheeden, zo uitvoerig, dat hy het naeuwlyks beeter zou hebben kunnen doen, indien hy er zelvs by tegenwoordig geweest was.
c. De voorzeggingen in het Oude Testament, omtrent den Heer jesus, de omftandigheeden' van zyne koomst in de waereld, zyne verrichtingen en lotgevallen,'
IV. DEEL. O 2



212 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
zyn veelvuldig , en, door de uitkoomst, blykbaer bevestigd.
Dit ftuk zullen wy in het vervolg naeder behandelen moeten, wanneer wy, uit de Godfpraeken der oude Propheeten, zullen betoogen, dat jesus de beloovde messias zy , en dat alles , het welk van den messias voorzegd was, in j esus vervuld zy. Tot myn tegenwoor¬
dig oogmerk is het genoeg, uwe aendacht te bepaelen , by drie allerduidelykfte Godfpraeken ; ik heb het oog op Ps. 22 , Jef. 53: en Dan. 9.
In den XXIIften P/alm wordt het lyden van den Heer jesus, in de merkwaerdigfte byzonderheeden, als naer het leven , afgeteekend. Men vestige vooral
het oog , op deeze uitdrukkingen : zy hebben myne handen en voeten doorgroeven,— zy deekn myne kleederen onder hen en werpen het lot over myn gewaed, vs. 17, 19.— Hoe zichtbaer zyn deeze voorzeggingen, by de kruiciging van jesus , vervuld ? hoe kon david , zonder eene Goddelyke Openbaering, de zaek zelve voorzien , en vooral deeze byzonderheeden ? Aen eene kunstige vervulling deezer Voorzegging kan men, met geene fchyn van reden, denken. De Romeinfche Soldaeten, die Jesus



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 213
sus gekruist hebben, hadden van deeze Godfpraeken nooit gehoort; hoe zouden zy dan de zaeken juist zo gefchikt hebben, om dezelve aen de Voorzegging te doen beantwoorden ? Ook was eene dergelyke onderneeming onuitvoerbaer. ,, Van hoevee„ le millioenen kleine omftandigheeden, die, „ door geene fchranderheid, konden begree„ pen worden, heeft het afgehangen , dat „ de rok van jesus zonder naed was, „ en dat daer en tegen de ocderkleederen „ van eenen anderen aert waren!" (/O
jes. 53. vinden wy eene tekening van jesus lyden , en zyne daeropvolgende Heerlykheid, welke zo duidelyk is , en zo volleedig, door de uitkoomst, bevestigd, dat men er, in verwondering, over worde weggerukt. „ Het is, of ik daer „ een voorverhael , met alle de omftan„ digheeden , van jesus gefchiedenis , „ leeze. Ik vindt daer alle zyne trekken, ,, zyn karakter , en de voornaemfte byzon,, derheeden van zyn leven. Ik kan myn „ oog, van deeze verrukkende fchildery, „ niet afhouden ; welke trekken ! welke „ fterke verwen ! hoe uitvoerig! welk ee„ ne overeenkoomst met de daeden! welk
„ eene
(70 lava ter in eene noot hy c. B ONNET Phjlo/b' phifchc navorfchingen p. 2:1. IV DEEL. O 3



214 0v"£R D£N GODDELYKEN OORSPRONG
,, eeDe netheid I hoe natuurlyk zyn de zin,, beelden ! wat zeg ik ? dit is geene zin„ beeldige fchildery van ver af zynde toe„ koomenheid ! het is eene getrouwe ver„ tooning van het tegenwoordige; en het „ geen nog niet is , is gefchilderd , als ,, of het er reeds was." (i)
By daniel vinden wy Kap. o: 24-27 die vermaerde Godfpraek , in welke dé tyd op 70 jaerweeken , dat is 490 jaeren, bepaeld wordt, voor het eindigen van welke de Mesfias koomen, en fterven zoude , om de zonde te verzoenen , waerna de Stad Jerufalem zoude verwoest worden. — Eene Godfpraek , welke, door haere blykbaere vervulling , de vyanden van het Christendom dermaete heeft verleegen gemaekt , dat zy de toevlucht naemen tot het ongerymde voorwendfel, het welk zich zelve wederlegt, dat die ganfche voorzegging , na ' de gebeurtenis zelve, zoude gefchreven zyn.
II. Met opzicht tot de voorzeggingen in het nieuwe testament, bepael ik my, tot twee merkwaerdige Godfpraeken van den Heer jesus, omtrent zyne Opjtanding, ea de verwoesting van Jerufaltm.
Hy
(0 IONNET I. C. p. UI.



222 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
ZESDE HOOFDSTUK.
de boeken VAN het oude.en n.ie0we testament" zyn goddelyke boeken , en , 'op goddelyke ingeeving., geschreeven. by
- deeze gelegenheid wordt over . de wonderwerken cehandeld.
§• 284.
De Boeken der Heilige Schrivt , - zyn , niet alleen op Gods bevel , maer ook op Goddelyke ingeeving , gefchreeven , en der-
* halven in den allereigenlykften zin god-
■ delyke Boeken.
De Schryvers van onze gewyde Boeken verklaeren , met uitdrukkelyke woorden , dat zy , onder Gods byzondere beftiering , en op zyne ingeeving. gefchreeven hebben. Indien er derhalven , op eene beflisfchende wys , kan betoogd worden , dat de gemelde Schryvers de waerheid getuigen , dan is de groote zaek voldongen , dat deeze Boeken , in
den



van den bybel IV. boek. 223
den allereigenlykflen zin , goddelyke Boeken zyn.
Maer welke gronden van zeekerheid heb» ben wy , dat de gemelde ;Schryvers de waerheid getuigen ? zy zouden dweepers kunnen zyn , die de uitwerkfelen var* hunne verhitte verbeelding , voor Goddelyke invloeden , hebben aengezien. Zy zouden bedriegers weezen kunnen , die hunne eigene eer bedoelden , voor byzondere gunstelingen van den Hemel wilden aengezien worden , en zich den naem verwerven van een nieuw ftelzel van Godsdienst in de waereld te hebben ingevoert.
Deeze gronden van zeekerheid liggen in de wonderwerken, - met welke zy hun getuigenis geftaevt hebben. —- Hunne eigene bekentenis op zich zelve , zou hier niets bewyzen ; maer , wanneer wy hunne wonderwerken in aenmerking neemen , zullen wy er eene kracht van overtuiging in vinden , aen welke wy , redelyker wys , onze toeftemming niet zullen kunnen weigeren. Menfchen tog , die, met den Allerhoogften God , in zodaenig eene verstandhouding zyn , dat zy , door de blykbaere tusfehenkoomst van zyn oneindig Alvermoogen , wonderwerken verricht hebben , moeten , in hun getuigenis, geloovt worden , omdat bet onmogelyk is ,
IV. deel.



224 0ver den goddelyken oorsprong
dat God de leugens van eenen Dweeper of bedrieger , met wonderwerken, bevestigen zoude.
Over deeze wonderwerken derhalven zullen wy nu , met opzet , moeten handelen.
§. 285.
De Schryvers van onze gewyde Boeken ver'" klaeren , met uitdrukkelyke woorden , dat zy niet alleen hunne leer en Voorzeggingen van God , door Opënbaeringen , ontvangen , maer dat zy ook deeze Boeken , op Gods bevel , en door zynen invloed, gefchreeven hebben.
matthaeus verhaelt ons, dat christüs aen zynen Apostelen , die merkwaerdige belovte gedaen hebbe , dat zy , door zynen invloed, zouden onderfteund, en , door zynen geest , in alle waerheid geleid worden , zo meerigmael zy , over zaeken van den Godsdienst , fpreeken of fchryven zouden ; Matth. 10: 19 , 20. het zal u gegeeven worden , wat gy fpreeken zult : want gy zyt het niet , die fpreekt , maer het is de Geest van uwen
Vader , die in u fpreekt. Het is
•waer , de Heer jesus bemoedigt zyne
Apos-



VAN DEN EYCEt. IV. BOEK; 225
Apostelen , met deeze belovte , tegen de vrees , welke hen bekommeren zoude wanneer zy voor de Rechtbank der vyanden van het Christendom Honden. Maer daerun mag men niet befluiten, dac deeze toezegging hun niet in het algemeen en voor altyd gedaen zy , en dat men derhalven daeruit tot hunne fchrivten geen gevolg trekken kunne. Is den Apostelen
beloovt , dat Gods Geest door hen fpreeken. zoude , wanneer zy voor de Rechtbanken ftonden , om hunne eigene perfoonen te verdeedigen ; dan is er geen twyffel aen , of zy korden zich ook van deeze Goddelyke invloeden verzeekerd houden , wanneer zy de leer van hunnen Goddelyken Meester , het zy door hunnen mond , het zy door hunne pen , aen anderen bekend maekten. Men moet hier van het mindere tot het meerdere redeneeren ; zouden dé Apostelen , by hunne verdeediging voor den Rechtbank , door eenen Goddelyken invloed , onderfteund worden s dan hebben zy deszen byftand althans genooten , iri een geval van veel meerder aenbelang ê als daer is de voortplanting van het Christendom zelve.
Voeg er by ^ dat de Heer jesus deezë belovte naderhand nog veel verder en tot alles hebbe uitgeftrekr. Be Twster t zégt
IV. DEEL. P



VAN DEN BYBEI. IV. BOEK. 2 20
worden ook buitengewoone bewyzen gevordert. Wanneer een man van de grootfte geloovwaerdigheid , op wiens getuigenis ik my volkoomen verlieten kan , my begon te zeggen , dat hy Goddelyke Opënbaeringen ontvangen , en een zeeker gefchrivt op Goddelyke Ingeeving had opgeftelt , ik zou hem zeekerlyk niet gelooven , omdat hy van buitengewoone dingen fprak , welke ook meer dan gemeene bewyzen vorderen.
Trouwens er zyn buitengewoone bewyzen , met welke de Schryvers van den Bybel dit hun getuigenis geftaevt hebben. Ik bedoel de wonderwerken , welke zy verricht hebben.
§. 285.
De wonderwerken , welkt mose , de propheeten en de apostelen ver> richt hebben , zyn onlochenbaere bewyzen , dat zy hunne boeken , op Goddelyke ingeeving , gefchreeven hebben.
Het fchynt eene zaek te zyn , welke aen geene tegen fpraek in het geheel is onderworpen , dat de Heilige , Wyze , Rechtvaerdige en Goedertieren God, zulke
JY. DEEL. P 3



2£0 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
bedriegers , die hunne eigene Nindingen voor zyne eigene woorden uicventen , geenszins mee de kracht van wonderen onderueunen zal , om hunne leugens een Goddelyk aenzien te geeven , en het menschdora
des te gemakkelyker te bedriegen. Dit
hebben de Deisten ook zeer wel begreepen , en daerom zeer verfchillende weegen ingeflaegen , om de kracht van dit bewys , waere het mogelyk, te ontzenuwen. Zommigen hebben beweert , dat de wonderwerken onmogelyk zyn ; zommigen , dat de Bybelfcne verhaelen \ omtrent de wonderwerken, in het geheel geen geloov verdienen ; zommigen , dat die verhaelen , in eenen ofieigenlykeB zin , moeten \erklaerd worden ; zommigen , dat die gebeurtenisfen , welke voor wonderen worden op^egeeven , zeer wel , uit ratuurlyke oorzaeKen , 'kunnen ve.rklaerd worden ; zommigen maeken alJerley uitzonderingen op de betoogende
kracht der w on d e;r we r ken.. fjet
een en ander Helt ons in de noodzaekelykheid , om hier een opzetteJyk vertoog , over de wo.\deren , in te lasfchèn. Wy eullen er deeze orde in houden t
h Zullen wy de mogelykheid der wonderV/erken bewyzen.
II.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 231
II. De Hermenetifche waerheid van die wonderen , welke in den Bybel voorkoomen ;
III. Derzelver Hijlorifclw waerheid ;
IV. Derzelver Philofophifche waerheid ; daerna zullen wy.
V. Uit deeze wonderen betoogen , dat onze gewyde Boeken , door goddelyks ingeeving , gefchreeven zyn ,
§. 287.
De wonderen zyn mogelyk.
Wat zyn wonderwerken ? Van de beantwoording deezer vraeg hangt zeer veel
af. De Wysgeeren en Godgeleerden
hebben verfchillende befchryvingen van een Wonderwerk gegeeven. Deeze verfcheidenheid heeft de leer der -wonderen zeer moeilyk gemaekt. Zelvs is daeruit eene heevige twist ontftaen , of de Wonderwerken de Goddelykheid van iemands zending en leer
mmiddelyk , dan middelyk , bewyzen.
Dit ftuk is , met eenen verbaezenden toeftel van geleerdheid , die de zaek grootelyks verduisterde , van weerskanten betwist geworden. Te weeten , zommige beweeren , dat de wonderwerken de Goddelykheid van iemands leer onmiddelyk ,
iv. deel, P 4



£32 CVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
réchtftreeks en volkoomen , betoogen ; dat is te zeggen dat men de leer van ieder één , die een wonderwerk verricht daerom , en daerom alleen , als eene Goddelyke leer moet aenneemen ; dat het verrichten van een wonderwerk een genoegzaem en beflisfchend bewys zy , en ons volkcomen kan overtuigen , dat de leer , welke de Wonderwerker voorftelt , eene Goddelyke leer zy. Anderen houden ftaende , dat de Wonderwerken alleen middtlyke bewyzen zyn , voor de Goddelykheid der leer van den Wonderwerker , en de zaek niet volkoomen beflisfchen , voor dat het van elders blyke , dat de leer Gode beraemelyk , en hy , die het wonder verricht , een deugdzaem man zy.
Men begrypt van zeiven , hoe zeer deeze twist het bewys , uit de won derem ontleend , verduiftert en verzwakt hebbe, Ondertusfchen heeft dit ganfche gefchil zynen grondflag , in de verfchillende bepaelingen , welke men van een wonderwerk gegeeven heeft.
De laetfie befchryven een wonderwerk, als zulk een verfchynfel , het wetje
de krachten der Natuur te boven gaet.
Dan terwyl de kennis van den meest gevorderden Wysgeer , in het Ryk der Natuur , veel te beperkt is, om , op eensn
be-



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 133
beflisfchenden trant , te verzeekeren, wat de krachten der natuur al of niet vermoogen , is het zeer bezwaerlyk , en y in zommige gevallen , onmogelyk te bepaelen , of zulk en zulk een verfchynfel waerlyk een wonderwerk zy dan niet. Ten aenzien van veelvuldige verfehynfelen , welke voor wonderen worden uitgegeeven , zal die gewichtige bedenking altoos overblyven : misfchien , zal het , in volgende tyden , door een naeuwkeurig onderzoek van zaeken blyken , dat deeze verfchynfelen niet anders zyn dan gewrochten van de gewoone krachten der Natuur. Aen den anderen kant zou de onkunde , omtrent de uitgeltrektheid der krachten van de Natuur , aenleiding kunnen geeven , dat men een zeeker verfchynfel voor een wonderwerk aenzag, het welk in de daed een zeer natuurlyk gewrocht was. Wanneer iemand der oude Wysgeeren , de hedendaegfche Proeven met de Eleetriciteit gezien had , hy zou dezelve , volgens de gemelde bepaeling, onder de wonderwerken hebben moeten rang-
fchikken. Daerenboven is het , uit
de reden , hoogst waerfchynlyk , en , uit de Heilige Schrivt , volkoomen zeeker , dat er nog andere redelyke Weezens zyn van meerder vermoogens dan wy menfchen-,
IV. DEEL. P 5



24-0 OVER DEN GODDELYKEN CORSPRGNÖ
ftellen , indien het hem had goedgedacht. Hy heeft zich tot de tegenwoordige bepaelt, omdat zy , tot zyn oogmerk, best gefchikt waeren. Maer heeft God daerdoor nu de macht en de wysheid verlooren , om 'er, in zeekere gevallen, van aftewyken, wanneer zyne Wysheid dit vordert?
Ook is het voorgeeven van gemelden spinoza , dat de wonderwerken , met Gods onveranderlyke natuur itrydig zyn , (ra) ten eenenmael valsch: want die zelvde veranderingen en afwykingen, van den gewoonen loop der natuur, zyn meede begreepen , in het algemeen ontwerp van Gods Voorzienigheid, en maeken een gedeelte uit van zyn oorfprongelyk voorneemen. De zelvde oneindige Wysheid, welke de wetten der natuur beraemd heeft en vastgeftelt, heeft ook vastgelteld, dat dezelve, op bepaelde tyden, en in byzondere omftandigheeden , zouden opgefchort Of veranderd worden.
(ji) Ci i. c,
t 285.



van den bybel. IV* boek. 241
g. 288.
il. In de Schrivten , beide van het Öüdè en Nieuwe Testament vinden wy veelerlei verhaelen van wonderwerken. Deezè verhaelen moeten , niet leen^preükig y maer in eenen eigenlyken zin , verjlaeh wordem
De Schryvers van den Bybel verhaelen, dat er veelerlei wonderen verricht zyn, ter bevestiging van hunne leer , en dat zy zelve dergelyke wonderen verricht hebben. mose heeft zeer veele en blyk-
baere wonderen verricht , in Egypte, iri de roode zee, en in de woestyne. Men denke, ten voorbedde , aen de plaegen van Egypte , van welke de Tovenaers, nadat zy er eenige hadden nagebootst , ten laatften erkennen moesten : het is Gods vinger ; aen den doortocht door de roode zee; aen de verbaezende verfchynfelen by de Wetgeeving op Sinai. De Godde¬
lyke zending van josua is bevestigd , in den doortocht door de jordaen, in het omvallen der muuren van Jericho, in het
ftil ftaen van Zon en Maen. barak^
gideou, simson en andere richteren hebben dingen gedaen, welke zy, zonder
tY, deel, q



van den bybel. IV. boek. 247
en op die plaets , al waer: het Wonderwerk is voorgevallen ; vooral wordt alle twyffeling wechgenoomen , wanneer het verhael door vyanden bevestigd wordt. — Maer zulke meer dan gewoone kenmerken van geloovwaerdigheid , hebben wy ge? vonden , by de Bybelfche Gefchiedverhaelen. Al wat .men , met mogelykheid , tot een bewys van hunne geloovwaerdigheid zoude kunnen vorderen , tot de erkentenis der vyanden toe , is by deeze Gefchiedfchryveren te vinden. Er zyn hier zooveele en zulke lleike gronden van zeekerheid , dat iemand , die de Bybelfche verhaelen lochent , zich in de noodzaekelykheid fielt , om alle gefchiedkundige zeekerheid te verwerpen.
De fchynbaerc tegenwerping , van welke ik zoo even gefprooken h-b , is zeer fpitsvindig. Zy is van den vermaerdea hu ME q>). Zy koomt hoofdzaekelyk hierop uit , dat alle getuigenisfen , voor Wonderwerken , de beftendige ondervinding vaa alle tyden en plaetfen tegen zich hebben , en derhalven geen geloov verdienen. Met dit eene bewys , meent hy , de geloovwaerdigheid van alle Wonderwerken in het algemeen wederlegd te hebben. Dus
(p) Esfcy-oti Miraclcs. EV. DEEL. Q_ 4



2+8 over den goddelyken oorsprong
redeneert hy : „ de natuurlyke loop der dingen heeft de befrendige ondervinding „ van alle eeuwen en waerelddeelen voor „ zich. De Wonderwerken hebben alleen „ het getuigenis van eenige byzondere „ perfoonen voor zich. Maer het getui„ genis van eenige byzondere perfooneij „ kan tegen eene algemeene en beflendige „ ondervinding , niet opweegen. Derhal„ ven zyn alle verhaelen en getuigenis„ fen , voor Wonderwerken , ongeloov„ baer."
Van deeze tegenwerping maekt home zulk eenen ophev , als of dezelve ten eenenmael onwederlegbaer waere. Dan de volgende aenmerkingen zullen ten duidelykften doen blyken , dat zy van geen gewicht zy in het geheel.
i. De Heer homb redeneert , uit eene valfche veronderüeiling , dat namenlyk de gewoone loop der natuur een bewys zy , tegen de Wonderwerken , en wel veel ïterker dan alle getuigenisfen. De gewoone loop der natuur leert ons wel , dat de Wonderwerken zeldzaem , maer geenszins dat zy onmogelyk zyn ; en dan wanneer eene zaek onmogeivk is, verdienen getuigenisfen geen geloov. Zyn nu de wonderen mogelyk , met wat ' fchyn van reden zal men zulke getuigenisfen
ver-



van den bybel. IV. boek. 249
Verwerpen, welke verzeekeren , dat zulke mcgelyke dingen werkelyk gebeurd zyn.
2. De geloovwaerdigheid van genoeg-, zaeme getuigen kan , door de ondervinding , niet wederlegd worden. Elk immers geloovt eene gebeurtenis , op de verklaering van eenen of meer geloovwaerdige getuigen , fchoon die gebeurtenis ftrydig is , met zyne eigene ondervinding , in andere gevallen. Een bewoocer van de verzengde luchtltreek heeft altoos ondervonden , dat het water altoos vloeibaer zy ; maer kan nu deeze ondervinding zo» daenig , tegen alle getuigenisfen opweegen , dat hy het bevriezen van het waeter , des winters , in deeze landftreeken , niet gelooven moet , al wierdt het hem nog zo Heilig verzeekert door lieden , die anderszins alle geloov verdienen ?
3. De veronderftelling van den Heer bcme is zeer ongerymd in haere gevolgen , en zelvs fchadelyk aen de bever* dering van kunsten en wetenfchappen. Volgens deeze zou elk al dat geen voor ongeloovbaer houden moeten , het welk hy zelvs niet ondervonden had. Ook zou men alle nieuwe ontdekkingen volftrekt verwerpen moeten , om die reden alleen , dat zy voorheen onbekend , en in zoo ver met de ondervinding ftrydig waeren,
iv. deel. q 5



250 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
4. Eindelyk het bewys , uit voldoende getuigenisfen ontleend , is van oogelyk meerder kracht , dan dat het welk , uit de ondervinding , wordt afgeleid. Uit de ondervinding kan men niet meer befluiten , dan dat eene zaek hoogst waerfchynlyk zy ; maer een genoegzaem getuigenis betoogt de zeekerheid der zaeke. Omdat zulk of zulk eene gebeurtenis jaeren achter een , op eene ver afgeleegene plaets , is voorgevallen , houd ik het voor hoogst waerfchynlyk , dat zy aldaer, ook in het laetst afgeloopen jaer , hebbe plaets gehad ; maer wanneer my , door voldoende getuigenisfen , bericht wordt , dat zulk eene gebeurtenis , in het laetfte jaer , niet zy voorgevallen , geloov ik dit , met zeekerheid. (q).
§. 290.
IV. Wy gaen over tot de philosophische waerheid der wonderwerken.
Gefield zynde , dat die gebeurtenisfen , welke de Schryvers van het Oude en Nieuwe Testament, voor wonderwerken opgeeven , waerlyk zyn voorgevallen ,
Cf) G. CAMPBELL '& J. ÜE CASTILLÖN flir Ut miïCitks»



VAN DEN BYBrL. IV. BOEK. 2$t
len , dan blyvt de vraeg nog overig , of het met de daed wonderwerken geweest zyn ? Dit noemt men de philo. sophische waerheid.
De grootte vyanden van het Christendom hebben het niet durven ontkennen , dat die gebeurtenisfen , welke in den Bybel , als wonderwerken, worden opgegeeven , waerlyk zyn voorgevallen ; maer zy hebben niets onbeproevd gelaeten , om deeze voorvallen , uit natuurlyke oorzaeken , te verklaeren.
Ik zou veel te ver van mya bellek afdwaelen , wanneer ik de philosophische waerheid van alle de wonderwerken , welke in den Bybel voorkoomen , tegen alle de bedenkingen der Deisten , wilde verdeedigen , en betoogen , dat deeze gebeurtenisfen , zonder eenen onmiddelyken invloed van het Goddelyk Alvermoogen , niet hadden kunnen voorvallen. Het zal tot myn oogmerk genoeg weezen , my Hechts tot eenige, ten voorbedde , te bepaelen.
De doortocht der Israëlleren dwars door de Roode Zee , onder het geleide van mose , was zeekerlyk een verbaezend wonderwerk. Wie kan er aen twyffelen , of er is eene buitengewoone werking van het Goddelyk Alvermoogen noodig , om
iv. deel.



25» OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
te weeg te brengen , dat de waeteren der Zee zich van een fchciden , zodat zy ter weerskanten ttaen als fteile munten , en eenen doorgang laeten op den
bodem. Men heeft deeze gebeurtenis
wel , uit natuurlyke oorzaeken , zoeken te verklaeren ; maer deeze bedenkingen laeten zich ligtelyk wederleggen , gelyk wy , in onze Bybelverklaering (r) , met een woord hebben aengetoont.
Op dezelvde wys is het geleegen , met den doortocht der Israëlleren , door de Jordaen , onder het geleide van josua , en -dat juist in zulk een jaergetyde , dat dg -rivier over zyne boorden liep.
Kan het te rug wyken der fchaduw , op den zonnen wyzer van ach as , de wonderdaedige uitredding van daniel, het geval van jonas , en dergelske wonderdaedige gebeurtenisfen kan dit alles „ uit natuurlyke oorzaeken , verklaerd worden , en , zonder eenen onmiddelyken invloed van het Goddelyk Alvermoogen , gefchied zyn ?
Het opwekken der dooden , door christüs en zyne Apostelen , het geneezen van kranken , op een enkel woord fpreekens , het verzaedigen van eenige dui-
zen-
Cr) II Deel. by Exod. 14.



VAN den bybël. IV. boek.
zenden menfchen , met eenen zeer geringen voorraed , zodat het overfchot veel meerder was , dan de voorraed zelvs geweest was , en dergelyke verrichtingen meer ; kan dit alles gefchieden , zonder eene buitengewoone tusfehenkoomst van het Goddelyk Alvermoogen ?
j. j. rousseau is , voor zo ver ik weet , de laetlte , die het bewys uit de wonderen , op alle mogelyke wyzen , heeft zoeken te ontzenuwen, (r). Het is myn oogmerk niet alle zyne tegenwerpingen op te loslchcn ; allcenlyk zal ik er twee van de voornaemlte beantwoorden , om te doen blyken , dat het Christendom, ook van deezen vyand , niets te vree* zen hebbe.
i. Men kan , zegt hy , met geene zeekerheid bepaelen , wat een wonderwerk zy , omdat alle de wetten der natuur ons
niet bekend zyn. Maer , om een
wonderwerk te onderfcheiden , van een natuurlyk maer buitengewoon verfchynfel % is het in het geheel niet noodig , dat men alle de wetten der natuur kent. Indien ik maer ééne eenige wet der natuur ken , en ik zie een verfchynfel , het welk , met die r.3tuurwet blykbaer ftrydig is ,
co Lettres ecrites de la MoijJagne, iv. deel.



254 °VER DEN GODDELYKEN OORSPRONG dan kan ik er niet aen twyffelen , of dit verfchynfel is een waerachtig wonderwerk , gewrocht door eene buitengewoone tusfchenkoomst van het Goddelyk Alvermoogen. Hoe weinig iemand ook van de Natuurkunde weeten mooge , dit weet hy zeeker , dat het klieven der zee , het verblyven in eenen brandenden oven , zonder befchaedigd te worden , het opwekken an eenen dooden enz. , gebeurtenisfen zyn ftrydig met de algemeen bekende
Wetten der natuur. woolston zelvs
erkent , dat de zaek , ten aenzien der opwekking van eenen dooden , beflischt zy. „ Ik geloov ; zegt hy , dat ieder „ een zal toeftaen ,• dat , wanneer ie„ mand , die waer lyk geftorven is , we.„ der levendig gemaekt wordt, het een ver-
baezend wonderwerk zy , en dat twee
of drie wonderwerken van dien aert , 9, mits dat dezelve geloovwaerdig verhaeld
en beweezen worden , genoeg zyn , „ om te doen gelooven 3 dat hy , die „ dezelve verricht , van God gezonden „ waere." (t).
2. Vooral valt hy op de wonderdaedige geneezingen , welke christüs en zyne apostelen verricht hebben. Het wae-
ren ,
CO On Mraclts difc 5. p. 3.



iêl OVER DEN GODDELYKEN OOKSPK.ONG
perfoonen van deeze gebeurtenisfen bedriegers geweest zyn ; een vierde, dar. deeze boeken dermaete vervalscht zyn, dat zy weinig of geen geloov verdienen ; een vyfde dat er niets in voorkoome, het welk eenigszins het kenmerk ven eenen Goddelyken oorfprong dragen zoude ; een zesde, dat de wonderwerken , op welke de Schryvers zich beroepen , in de daed geene wonderwerken geweest zyn; een zevende , dat de verhaelen der wonderwerken leenfpreukig moeten verklaerd worden ; enz.
Wy hebben daerom ons betoog zodaenig ingericht , dat wy , ter gelyker tyd , de Deisten wederlegd , en hunne verfchillende uitzonderingen hebben afgefneeden.
Ons geheele bewys , om het kortelyk te herinneren , koomt zaeklyk hier op neder :
De hoofdperfoonen, van welke, in de Bybelfche gefchiedenisfen , gefprooken wordt , hebben in de daed geleevt, en dat juist op dien tyd, als, in deeze Gefchiedverhaelen , bepaeld wordt. Dit moest vooral en in de eerfte paets vast ftaen. Maer dit te willen loochenen , zou de
dwaesheid zelve zyn. Deeze zaek
is Hoofdltuk 1 behandeld.
Ia-



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 2Ö3
Indien de Bybelboeken verdicht en valfchelyk ondergefchooven waeren , fpreekt het van zelve , dat de Christenen een menfchelyk bedrog, voor eene Goddelyke
Openbaering , eerbiedigen. < Deeze
laster is daerom Hoofdftuk II wederfprooken.
Wanneer men bewyzen konde , dat deeze Boeken vervalscht en gefchonden waeren , zoude men er ongemeen weinig llaet op maeken kunnen. Dan de echtheid deezer Schriften is Hoofdftuk III beweezen.
Omdat het gantfche Christendom op gebeurtenisfen gegrond is, werd de geloovwaerdigheid der gewyde Schryveren uitvoerig betoogd, ook ten aenzien van zulke gebeurtenisfen , welke wonderwerken zyn , en daerom meer dan gemeene gronden van zeekerheid vorderen, Hoofdftuk IV.
Maer een Boek, het welk echt is, en de gebeurtenisfen zo opgeevt , als zy in waerheid zyn voorgevallen , is daerom geen Goddelyk Boek. Uit deezen hoofde wordt Hoofdftuk V beweezen, dat er in den Bybel dingen voorkoomen , welke blykbaer van eene/T Goddelyken oorfprong zyn.
Dan , al behelst een Boek dingen , welke van God geopenbaerd zyn, dan i»
IV. DEEL. R 4



S&j. OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
nog het geheele boek geen Goddelyk Boek. Het moet derhalven van elders blyken, dat de Opftellers, op goddeeyke ingeeving, gefchreeven, en de woorden van God zeiven hebben opgegeevem Deeze zeer aengeleegene ftelling
wordt Hoofdftuk VI betoogd. Te
weeten , de Opftellers der Bybelboeken verklaeren , dat zy, jn het fchryven , door Gods Geest gedreeven zyn , en deeze hunne verklaering heeft God , met wonderwerken, bevestigd; maer God kan geene wonderen doen , ter bevestiging van leugenen ; derhalven hebben wy alle gronden van zeekerheid, om de gemelde verklaering te gelooven.
§» 293.
Maer nu blyvt er nog eene zeer gewichtige bedenking over , dat naemttyk dit bewys niet toepasfelyk zy , op alle de Bybelboeken t en elk derzelver in het byzonder.
Er zyn er verfcheidene onder de Bybelboeken , welker Schryvers noch verklaeren , dat zy op Goddelyke Ingeeving gefchreeven, noch wonderwerken verricht hebben. Ten aenzien van deeze , kan het gemelde be.yys in het geheel niet gel-
den» <—



5Ö8 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
verricht worden. Kanonieke of regelmaetige Boeken zyn derhalven, in den eigenlyken zin, zulke boeken , welke den regel behelzen , volgens welken ons geloov en wandel'moet worden ingericht, met één woord Goddelyke Boeken. —- By de Kerkelyke Gefchiedfchryvers worden de woorden Kanon en Kanoniek, in verfchillende beteekenisfen, genoomen ; zomtyds voor de leer der Apostelen zelve; zomtyds voor de befluiten en bcpaelingen der Kerkelyke Vergaederingen zomtyds voor al dat. geen , het welk in de Kerk gebruikelyk was. Hiervan daen is het , dat zommige boeken, welke van geenen Goddelyken oorfprong zyn , daerom Kanonieke boeken genaemd zyn, omdat men in de Kerk gewoon was, dezelve openlyk voor te leezen (x). 'Er zyn nog andere beteekenisfen van de woorden Kanon en Kanoniek, welke minder in aenmerking koomen. —— Dit eene moeten wy er nog byvoegen , . dat het woord Kanon zeer gemeenzaem genoomen worde, voor zeekere lyst, of verzaemeling van Schrivten , welke Jooden en Christenen, voor Goddelyke Boeken houden. De Kanen van het Oude Testament is dan die verzaemeling van
fchriv-
<V) AüGliiTIKül ie tiüür. Ckr'ut. 1. i. c. S



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 269
fchrivten , welke de Jooden voor Goddelyke Boeken erkennen; en de Kanon van het Nieuwe Testament die lyst van Boeken , welke de Christenen , als Goddely.. ke Schrivten , eerbiedigen. Met een woord een Kanoniek Boek is zulk een gefchrivt, het welk door de Christenen, voor Goddelyk gehouden werdt. Hiervan daen werden die fchrivten , welke" niet voor Goddelyken zyn aengenoomen , tegen de Kanonieke overgeftcld, en «.went* bi^m» on» kanonifche boeken genaemd (y).
De eerfte en laeste beteekenisfen zyn by de Godgeleerden zeer gewoon , en dikwyls worden zy, met elkander, verwisfeld. Ondertusfchen is er, in het weezen der zaeken , een zeer aenmerkelyk onderfcheid : want een boek zou, in den laesten zin , zeer wel .Kanoniek weezen kunnen, zonder het te zyn, in de eerde beteekenis. Jooden en Christenen zouden een zeeker boek, in de verzaemeling der Goddelyke fchrivten, hebben kunnen rangfchikken, zonder dat het in de daed Goddelyk was. Zy zouden in hun oordeel, hebben kunnen dwaelen. Om dezelvde reden , zouden zy, aen den anderen kant, een gefchrivt, het welk in de daed God-
fy) budd^us Thsol. Dogm, Toin. L p. 35. —• IV. DEEL.
/



2^0 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
delyk is, uit hunne verzaemeling , hebben kunnen uitlaeten.
Wy neemen daerom de woorden Kanon en Kanoniek in den eerftcn zin. - Het Voldoet derhalven geenszins , uit echte Joodfche en Christelyke Schryveren , te betoogen , dat dit of dat Boek altoos, in de verzaemeling der Goddelyke Boeken , gerangfchikt zy ; het moet van elders blyken , dat dit met recht gefchied zy, en dat zulk een boek, in de daedj van God zy ingegeeven.
Uit deezen hoofde is de vraeg, wanneer en door wien is de Kanon , dat is de verzaemeling der Goddelyke fchrivten vastgeftelt ? deeze is, onzes erachtens , van minder aenbelang , dan men bet door-
gaensch fchynt te begrypen. - De
groote vraeg, welke van veel meer ge•wicht is, blyvt altoos overig; waer uit blykt het , dat die Vcrzaemelaers recht geoordeelt hebben ? wat gronden van zeekerheid hebben wy, om, in eene zaek* van zoveel aenbelang, in hunne bepaeling*
te berusten ?
Over het algemeen ftaet liet by jooden en Christenen vast, dat esra, de fchrivf. geleerde, ca de te rug koomst uit Babel , den Kanon van het Oude Testament hebbe vastgeflelt; dat hy ten dien einde,
met,



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 2^1
met de Propheeten haggai , za'charias en maleachias hebbe raedgepleegt , en dat zyn werk , door het
groote Sanhedrin , zy goedgekeurd. »
Ook fielt men vast, dat johannes, de langstleevende der Apostelen , den Kanon van het Nieuwe Testament bepaeit hebbe. (z). Dan , ik zal, om de gemelde reden , in het onderzoek van
deeze zaek niet treeden. Alleenlyk
kan ik niet voorby , het onbefchaemde voorgeeven van zommige Deisten te wederleggen , dat de Kanon van het Nieuwe Testament, eerst door de Kerk - Vergaedering van Laodicsea, in het jaer 304, zy vastgeftelt, en dat de Christenen het toen eerst zouden eens geworden zyn, welke Boeken men al en niet voor Goddelyk houden moet. Deeze ftelling is blykbaer valsch en ftrydig, met alle gefchiedkundige waerheid. De zaek is eenvouwig deeze, dat men, nae de gemelde KerkVergaedering , die boeken , welke voor Goddelyk gehouden worden, algemeen als de zodachige erkent hebbe. Voorheen hadden zommigen , over het Goddelyk gezach van deeze en geene ftukken , in twyffel geftaen; maer nu ftondt het algemeen by de
(2) De Moor comm. Ptrpet. Tom. I. p» 256. —— IV. DEEL.



S.JI OVER'DEN GODDELYKEN OORSl'RONG
Christenen vast, dat die twyffeling ongegrond geweest waere. In laetere
tyden, zyn er eenige weinige Schryvers geweest, die, in het optellen der Kanonieke Boeken , deezen of geenen briev uit laeten , over welker gezach men voorheen getwyffelt had. Zelvs hebben ook naderhand nog zommige Oosterfche Kerken het gezach van zommige Kanonieke Boeken in twyffel getrokken. Maer de eerfte hebben al weder de oude redenen van bedenking herhaelt; en de laesten betoonden daermede , dat zy al te zeer verkleevd waeren aen de begrippen der oude- Oosterfche Kerk. Voor het overige herinnere men zich , dat deeze laetere twyffelingen van ongemeen weinig gewicht waeren; daer alle gefchiedkundige zeekerheid , in deezen opzichte, alleen berust op het getuigenis der eerfte Kerk.
Hier mede denk ik genoeg gezegd , te hebben , tot naeder verftand van de woorden Kanon en Kanoniek.
De groote hoofdzaek , daer het nu nog op aenkoomt, is deeze: of wy genoegzaeme gronden van zeekerheid hebben , om te gelooven , dat de Boeken van het Oude en Nieuwe Testament, alle te zaemen, en elk derzelven in 't byzonder y in den allereigenlykften zin, Godde-
ly-



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 273
iyke Boeken zyn. Wy kunnen immers , nopens de Goddelykheid van het geheele zaemenftel , niet overtuigd zyn , zolang het niet vast ftaet , dat elk der byzondere dee* len Goddelyk zy.
Doorgaensch is men gewoon de Goddelykheid van een byzonder Bybelboek , uit zeekere
kenmerken te betOOgCTU
Wy hebben reeds voorheen de kenmer* ken van eene Goddelyke Openbaering op* gegeeven . en tot X byzonderheeden ge* bracht: „ (1). De leer van zulk een ge„ fchrivt moet niet ftryden , met de waer„ heeden en de zeedenkunde van den Na„ tuurlyken Godsdienst ; (2). Noch ook „ met de rede en de ondervinding. (3). „ De Openbaering moet zich zelve niet „ tegenfpreekeD. (43. Zy moet geene beu„ zeiachtige dingen , maer zaeken van aenbelang behelzen. (5). De inhoud moet , met de Goddelyke Volmaekthee* ,, den , niet ftryden. (6). Zy moet niet duifter zyn. (7). Zy moet het gebrek van den Natuurlyken Godsdienst vervul„ len. (8). Zy moet den weg der verzoe* ti ning aenwyzen. (9). Zy moet] Verbórg iv. deel. S



274- DEN GODDELYKEN OORSPRONG
,, genheeden behelzen ; en eindelyk (io_) die „ menfchen , die zeggen de Goddelyke „ Openbaering onmiddelyk ontvangen te hebben , moeten geloovwaerdige getuigen „ zyn" (V). Dan wy hebben er te¬
vens by opgemerkt, dat deeze kenmerken alleen ontkennende zyn. Zy ftellen ons wel in ftaet , om te beoordeelen , welk een gefchrivt geene Goddelyke Openbaering zy > gelyk wy er ook uit afgeleid hebben , dat de alcor an, en de zogenaemde apocryphe boeken , geene Goddelyke
Opënbaeringen zyn. (b) Maer men
kan er ftellender wys niet uit beftuiten , dat een zeeker gefchrivt werkelyk een Goddelyk Boek zy. Omdat , in onzen Bybel , alle de opgemelde Kenmerken gevonden worden , vooral omdat dezelve aen het 8fte en 9de Kenmerk beantwoordt , mag men met recht beftuiten , dat er zaeken , in den Bybel voorkoomen , welke van God geopenbaerd zyn. Maer daeruit volgt nog in het geheel niet , dat elk een byzonder Bybelboek een Goddelyk gefchrivt zy , het welk van God is ingegeeven. In het Boek van esther by voorbeeld viaden wy niets van den weg der verzoening „
(«) III Deel p. aoo.
CO 1. c. p. tu-215» en p. J57-|67-



278 OVER DEN GODDELYKEN OORSrRONG weg tot het hoogste goed aenwyst , betoogt niet meer , dan dat de Schryvers hec , in dit wichtig ftuk , verder gebracht hebben, dan de grootften der Heidenfche Wysgeeren. Maer men kan er niet uit befluiten , dat zy , op Goddelyke voorlichting , gefchreeven hebben. Wie zal , in dit geval , de uiterste grenzen van het menfchelyk vermoogen bepaelen ? — Daerenb jven , zo het gevolg al eens doorgong , dan zou men dit kenmerk nog maer alleen , op die Bybelboeken kunnen toepasfen , in welke , over den weg tot bet hoogste goed , gehandeld wordt. Ten aenzien der Gefchiedkundige Boeken , kan dit Kenmerk in het geheel niet te pas koomen.
2. Het tweede , uit den fchryvftyl ontleend , bewyst in het geheel niets. De ftyl van den Bybel is onderfcheiden , naer de verfchillende Schryveren ; en wie zal onderneemen te bewyzen , dat elk der Bybelboeken , in zulken ftyl gefchreeven zy , dat dezelve van geen menfchelyk vermoogen zoude kunnen voortkoomen ?
3. De Verborgenheeden zyn van eenen Goddelyken oorfprong , en bewyzen derhalven , dat er in den Bybel iets Goddelyks voorkoome , maer niet dat de geheele Bybel , en elk een byzonder
Boek ,



VAN D2N BYBEL. IV. SOEK. 179
Boek , in de daed Goddelyk zy. Er zyn geheele gedeeltens der Schrivtuur ; in welke geene Verborgenheeden voorkoomen.
4. Met de Voorzeggingen is het even eens .geleegen , als met de Verborgenheeden. Gaet deeze redeneering aen : Er zyn Voorzeggingen in den Bybel , deeze zyn van eenen Goddelyken oorfprong, derhalven is de geheele Bybel van God ingegeeven.
y. De Overeenftemming der Schryveren bewyst wel , dat zy alle , in dezelvde begrippen , geftaen hebben , maer niet , dat zy , op Goddelyke Ingeeving , gefchreeven hebben.
6. Alles , het welk in den Bybel voorkoomt , is Gode betaemelyk , en dient ter openbaermaeking van zyne Heerlykheid. Dan dit kenmerk is alleen ontkennend. Een boek, het welk aen dit Kenmerk niet voldoet , kan geen Goddelyk Boek zyn. Maer aen kan er niet Heilig befluiten , anderszins moeten alle godvruchtige gefchrivten Goddelyke Boeken zyn.
7. Het laeste Kenmerk , uit de Goddelyke kracht der Bybelboeken , ontleend , is zeer twyffelachtig. Er dienen nog wel wederom Kenmerken bepaeld te worden , uit weike men weeten kan , dat de werking , welke men , by het leezen van
IV. OEEt. S 4



fiS© OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
den Bybel , by zich zelve ondervindt , geene natuurlyke aendoening zy , welke elk een wel gefield gemoed , by het leezea van een Godvruchtig gefchrivt , ontwaer wordt , of eene enkele verbeelding zy.
B. De meesten der uitwendige Kenmerken zyn even zo onvoldoende.
1. Het bewys , uit de wonderwerken , is beflisfchende (ƒ). Maer dit Kenmerk is daerom niet genoegzaem , omdat het niet toepasfelyk is , op elk een boek in het byzonder. (g).
2. Het tweede Kenmerk , uit den voorfpoedigen voortgang van het Christendom , is van aenbelang , gelyk wy , in het vervolg , met opzet bewyzen zullen , maer er blyvt altoos iets meer of min bedenkelyk overig.
3. De Standvastigheid der Martelaeren is van zeer weinig gewicht , en bewyst over het algemeen niet meer s dan dat deeze menfchen zich volkoomen verzeekerd hielden van die leer , op welker belydenis zy den dood oridergongen.
4. Indien men , uit de merkwaerdige ftraffen, welken 3 den verachteren van den
By,
C/) Hoofdft. VL |



van den bv bel. IV. boek. 28l
Bybel , zyn overgekoomen , wil redeneeren , kan men uiterlyk niet meer bewyzen , dan dat er , in den Bybel , Goddelyke zaeken voorkoomen , maer niet dat elk der Bybelboeken van God zy ingegeeven.
5. Het wonderbaere behoud van den Bybel bewyst niets. Wie gevoelt niet, hoe onrechtmaetig deeze gevolgtrekking zy t dit of dat oude boek is , tot op deeze tyden , overgebleeven , derhalven is het zelve van God ingegeeven ?
Het beredeneerde zal genoeg weezen , om te doen blyken , dat de gemelde Kenmerken onvoldoende zyn. Wy zullen daerom naer andere bewyzen moeten omzien. Wanneer de Goddelykheid van
het ganfche Nieuwe Testament beweezen is , dan is tevens beweezen , dat alle de boeken van het Oude Testament Goddelyk zyn. Laeten wy daerom van het Nieuwe Testament eerst fpreeken.
§. 297.
alle de boeken van het Nieuwe Testament zyn goddelyke Boeken.
Om dit wichtig ftuk te betoogen, hebben wy niets anders te doen , dan eene iv. dsex.. S r



?S2 over. den GODDELYKEN OORSPRONG
behoorlyke tcepasfing te maeken van die {tellingen , welke wy reeds voorheen beweezen hebben , en nu als ónbetwistbaere waerheeden moogen aenneemen.
Het geheele bewys koomt hoofdzaekelyk uit , op deeze fluitreeden.
Zulke fchrivten , welke de Apostelen , over jesus leer en daeden , hebben opgeftelt , zyn van God zei ven ingegeeven.
Maer alle de boeken van het Nieuwe Testament , welke de leer en de daeden van jesus behelzen , zyn door de Apostelen opgefteld.
Derhalven zyn alle de boeken van het Nieuwe Testament van God zeiven ingegeeven.
Wanneer de twee eerste Hellingen beweezen zyn , dan is de gevolgtrekking onbetwistbaer.
A. De eerste hebben wy reeds beweezen. jesus was van God gezonden ,
en zyne leer was eene Goddelyke leer. jesus was de zoon van God zeiven. Het een en het ander heeft hy uitdrukkelyk yerklaert; en Zyne verklaering , met wonderwerken , bevestigt. Dat jesus wonderwerken verricht hebbe , verzeekeren ons de Euangelisten , en dat deeze verhaelen ïüeszirs gelGovvyaerdig zyn , hebben wy



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 2g$
tnet opzet betoogt. (/*_). Ook hebben wy aengetoont , dat de wonderwerken onmiddelyke bewyzen zyn der goddelykheid van de leer en zending des geenen , door welken zy verricht 'worden, (i).
Deeze jesus, die van God gezonden, en Gods zoon zelvs was , beloovde zynen Apostelen den invloed van den Geest der waerheid , wanneer zy , over hem , zyne leer , zyne daeden , en bet oogmerk van zyne koomst in de waereld ,
fpreeken of fchryven zouden. (X). .
Deeze belovte kon niet onvervuld biyven. Gods zoon , die door zyne wonderwerken bewees , dat hy de Amen , en de waerachtige getuige is , kan niet liegen , noch zyne belovten onvervuld laeten.
Daerenboven getuigen de Apostelen , dat zy , over de gemelde zaeken , gefprooken en gefchreeven hebben , op de leiding , en onder den invloed van den Geest der waerheid. Ook hebben zy zelve dit getuigenis , door wonderwerken , bevestigt.
Alle die boeken derhalven, welke, door de Apostelen , over de gemelde zaeken , ?yn opgelteld , zyn Goddelyke Boeken ,
(*) IV Hoofdtt. $• 275. O') VI lloofdft. $. a8s— (*) Hoofdft. VI. $. 282, IV. DEEL.



584- °VER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
ingegeeven door den Geest van den God der waerheid zeiven.
B. De tweede ftelling , dat de Boeken van het Nieuwe Testament , door de Apostelen van jesus , gefchreeven zyn , hebben wy voorheen uitvoerig beweezen. (7). Het gezach van zommige
brieven werdt , by de eerste Christenen , eenigen tyd , verdicht gehouden , omdat men twyffelde , of zy wel , door die Apostelen , waeren opgelteld , op welker naem zy doorgongen. Maer zodrae men genoegzaeme gronden van zeekerheid vondt, om te gelooven , dat zy , in de daed , door de Apostelen zelve , waeren opgefteld , ftondt het aenftonds vast , dat het Goddelyke fchrivten waeren. Die ftelling ; de fchrivten der Apostelen zyn Goddelyke fchrivten ; die ftelling werdt nimmer betwist.
Met een woord. De Boeken van het Nieuwe Testament zyn door de Apostelen gefchreeven. Deeze hebben , op Goddelyke Ingeeving , gefchreeven. Gevolgelyk zyn alle die Boeken van God ingegeeven. (m). Om dezelvde reden verwerpen wy de
zoCO II Hoofdtl. %. 263. — p. 69. — 'C»0 MiChaeus Inleid, m het N. T. I D. I St. p, 150.



VAN DEN EYilEL. IV. BOEK. 28£
zogenaemde apocryphe Boeken van het Nieuwe Testament , omdat zy niet , door de Apostelen , gefchreeven zyn. Wy hebben er reeds , by eene voorige gelegenheid , met een woord melding van gemaekt. (w). De zodaenige zyn , by
voorbeeld , het euangelium van petrus , van paulus , van andreas , van thomas , van barnabas , van eartholomeus, van nicodemus, de handelingen van andreas , thomas, philippus enz. Deeze fchrivten draegen den naem der Apostelen. Indien het nu kon beweezen worden , dat zy werkelyk , door die Apostelen , waeren opgelteld ; dan ftondt het ook vast , dat zy zowel Goddelyke Boeken waren ,
als die van het JNieuwe Testament.
Maer de eerste Christenen , die over deeze zaek bevoegde Rechters waeren , hebben dezelve , nooit voor echte fchrivten van die Apostelen , erkent. Gevolgelyk hebben wy zoveele en voldoende redenen , als men in eene zaek van die natuur hebben kan , om te gelooven , dat deeze fchrivten Hechts verdicht , en , op den naem van die Apostelen , zyn ondergefchooven. (o).
O) UI Deel §. 249. p. 366. (0) j. a. fabriciws Codex dpographns Noyi Test, IV, DEEL.



S8Ö OVER DEN GODDELYKEN OOKSPRONG
§• 298.
alle de fchrivten van het Oude Tesla* ment , zyn goddelyke Boeken.
Deeze ftelling heeft weinig betoog noodig. Zy is een regelmaetig gevolg van de voorige. De Goddelykheid der fchrivten van het Oude Testament wordt , in de boeken van het Nieuwe Testament , ftilzwijgende veronderfteld , en uitdrukkelyk geleerd. Laeten wy de zaek , met een paer aenmerkingen , wat naeder ophelderen.
i: De Heer jesus , die van God gezonden en Gods zoon zelvs is , heeft , door zyn onfeilbaer getuigenis , het Goddelyk gezach van alle de boeken des Ouden Testaments genoegzaem bekrachtigt. De Jooden , ten tyde van
christüs , hielden juist die zelvde fchrivten voor Goddelyk , welke wy de Boeken van het Oude Testament noemen, (p). Zy eerbiedigden dezelve , als een Goddelyk richtfnoer van hun geloov en van
hunnen wandel. . Maer de Heer je-
sus beroept zich op deeze Boeken. Hy
ver-
(f0 boven HoofiiR. §.



VAN DEN BYBEL. IV. BOLK. 301
ACHTSTE HOOFDSTUK.
in het welk eenige tegenwerpingen tegen de goddelyke ingeeving der heilige schrivt beantwoord werden.
Men brengt eenige fchijnbaere tegenwerpingen in , tegen de woordelyke ingeeving der Heilige Schrivten.
Veele en veelerlei zyn de tegenwerpingen , welke , door de Deisten , tegen den Goddelyken oorfprong van het gewyde Bybelboek , worden aengevoerd. Het is myn oogmerk in het geheel niet , om my thans , in derzelver beantwoording , meer of min in te laeten. Alleenlyk heb ik nu het oog op zulke bedenkingen , met welke men de woordelyke ingeeving der Heilige fchrivten zoekt te wederleggen.
Er zyn naemenlyk , onder de Christenen , mannen van naem en van verdiensten , die de woordelyke Ingeeving in zo ver ontkennen , als zy meenen, dat deiv. deel. T 2
§- 298.



292 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
zelve , io gefchiedverhaelen en zaeken van gebeurtenis , niet. noodig waere en ook geene plaets gehad hebbe. In zulke gevallen , zouden de gewyde Schryver» alleen in zo ver eenen Goddelyken byftand gehad hebben , dat zy voor dwaelingen bewaerd wierden. Aen het hoofd van alle deeze moogcn wy den Godvruchtigen doddridgf. plaetfen , die dit ftuk met opzet behandelt heeft , in eene Verhandeling over de Ingeeving van het Nieuwe Testament , gepaerd met een aenhangfel over de Ingeeving van het Oude Testament. Het een en ander is ingelascht in de fybeherklaermg der Engelfche Godgeleerden , CO > en naderhand ook gevoegd by 's mans Huis-Uitlegger van het N. T. (u). Men vergelyke er zyne Akademifche Les/en meede. (v).
Het zy my vergunt eene korte aenmerking te maeken over de redeneerwys van
den gemelden Britfchen Godgeleerden.
Hy dringt zeer fterk aen op zulke plaetfen , in welke de Heer Jesus zynen Apostelen de Ingeeving beloovt heeft , ea in welke de Apostelen zich de Ingeeving
toeëi-
00 XII Deel.
00 Hl Deel. 4. Stuk.
(?) II Deel. p. as,-—, 23C .



294 OVER MN GODDELYKEN OORSPRONG
„ weest zyn , om ze naeuwkeurig aen te „ teekenen, inzonderheid zo veele jaeren „ nadat zy uitgefprooken waeren, en in „ het midden van zulke verfcheidenheid „ van zorgen en gevaeren, zonder eenigen „ buitengewoonen Goddelyken b\ftand" (x). Dit bewys wordt, in de gemelde Verhandeling , meer byzonder en uitvoerig aengedrongen. Maer welk gevolg trekt er de Heer doddridge uit? dat de gewyde Schryvers , by het boeken van Jefus Leerredenen en daeden , alleen zulk eenen trap van Ingeeving hadden , als genoeg was , om hun geheugen te Herken en hen voor misftellingen te beveiligen. — Is dit niet minder befluiten , dan er duidelyk in het bewys ligt? De Heer jesus heeft zyne Goddelyke leer, by wys van redenvoeringen , voorgedraegen. Deeze leer is de hoofdinhoud van onzen gezeegenden Codsdienst , uit ' welke men leerftukken en zeedenplichten , by gevolgtrekking, moest afleiden. Wie ziet derhalven niet, dat het, niet alleen op den zaeklyken inhoud, maer op woorden en uitdrukkingen , aenkoome ? en zouden dan de gewyde Schryvers niet zulk eene Ingeeving gehad hebben , welke , zoowel tot de
voor*
O) Akéiuiftkt Lcsfen, n Deel p, jj».



VAN BEN BYBEL. IV. BOLK. &$$
-morden , als tot de zaeken , betrekkelyk was.
De voornaemfte gronden der denkwyj van den Heer doddkidge, over de Ingeeving , zyn, voor zo ver ik heb kunnen nagaen , deeze twee. Voor eerst,
dat eene woordlyke Ingeeving overal niet noodig waere , zodat eene bovennatuurlyke herinnering, en beveiliging tegen dwaelingen genoegzaem waere. Dan hieromtrent meen ik reeds zo even genoeg gezegd te
hebben. (j> Ten tweeden, Dat men ,
overal eene woordelyke Ingeeving (lellende , niet in ftaet zy, de tegenwerpingen behoorlyk op te losfchen. Daer zyn nog „ tegenwerpingen van een geheel ander foort , welke ik niet zal aenraeken , „ omdat zy alleen gemaekt worden , te„ gen zulk een trap van Ingeeving, hoc„ daenig ik niet voorzigtig oordeel , en „ my ook verzeekerd houde , dat niet „ noodzaeklyk is te (lellen. Ik laet die „ derhalven ter beantwoording van zulken, „ indien er zodanige zyn , die zich in„beelden, dat paulus eene onmiddely„ Openbaering uit den Hemel , en eene „ wonderdaedige infpraek van den Heili„ gen Geest noodig had, om timo-
OO Verg. hoven p. 22. iv. deel. T 4



206" over den coddelyken oorifronö
„ theüs te doen denken, aen zyne reu. „ mantel en zyne fchrivten , die hy te Troas „ geheten had, of hem te raeden een wei„ nig wyn met water, dat hy dronk, u „ mengen." (z)
§. 300.
Laeten wy . eens zien, wat er zy van deeze tegenwerpingen.
Men ontleent er ééne, welke, in den eerften opflag, al vry wat fchyQ heeft ^
uit de verfchillenheid van ftyl en fchryvwys. Dan deeze hebben wy reeds beantwoordt. (a)
Ondertusfchen zou men , uit het geen wy zo even , omtrent de redenvoeringen van christüs , gezegd hebben, aenleiding neemen kunnen, om die tegenwerping nader aen te dringen. Wanneer er, zou men kunnen denken , tot het te boek ftellen der redenvoeringen van christüs, eene woordelyke Ingeeving had plaets gehad, dan moesten die redenvoeringen, by alle de onderfcheidenc Euangelisten, woordelyk overéénftemmen. Dan dit gevolg gaet in het geheel niet aen.
De



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 297
De weordelyke .Ingeeving bracht niet meede , dat de Euangelisten , eene gebeurtenis verhaelende, zich van ééne en dezelvde woorden bedienden. Eene zaek kan met verfchillende woorden , naer waerheid, worden voorgelteld. De Ingeeving fchikte zich, naer de verfchillende ftyl en fchryvwyzen. Hiervan daen bediende zich de Geest der Ingeeving , by mattheüs , van zodaenige woorden, fpreekwyzen en voorftellingen, als dien Schryver het meest
eigen waeren. marcus verfchilde van
mattheüs, in ftyl, uitdrukkingen, en andere byzonderheeden van geen weezenlyk belang. Van deeze beide verfchilde wederom lucas; en johannes van alle de voorige. Uit dit verfchil moet natuurlyk voortvloeien , dat de Geest der Ingeeving eene en dezelvde zaek , by de onderfcheidene Euangelisten, met verfchillende bewoordingen , voorftelde. Dit
verfchil der bewoordingen maekte geene verandering, in het weezen der zaeke zelve , omdat zy, in den zaeklyken zin,
overeenftemden. De zo evengemelde
verfcheidenheid der Euangelisten is ook oorzaek geweest , dat men eene gebeurtenis , by den eenen, breeder en omftandiger vindt voorgefteld, dan by den anderen. Ook ftraelt daerin de Goddelyke
iv. deel. T 5



2Q§ OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
Wysheid door, welke ons aenleiding heeft willen geeven , om de Euangelifche verhaelen met elkander te vergelyken, en daerdoor des te naeuwkeuriger begrippen van zaeken te maeken.
§• 30*.
Poornaemenlyk beroept men zich op zommige plaetfen der Heilige Schrivten zelve , welke men meent, dat, met eene woordelyke ingeeving , niet kunnen overéén gebracht worden.
1. Van de zogenaemde tegenwerping der 'Deïsten, dat er tegenftrydigheden in den Bybel voorkoomen , zal ik maer , met een
enkel woord fpreeken. Indien de eene
Schryver waerlyk ftrydig was , met den anderen , konden zy zekerlyk beide niet, door den Heiligen Geest, gedreeven zyn.— Maer de befchuldiging is valsch. Alles het welk men te berde brengt, zyn ltrydigheeden alleen in fchyn , welke, door kundige Uitleggeren, op eene zeer voldoende wys , worden overeengebracht. — Onder veele anderen verdient de Heer lilienthal, die jongstleden der waereld ontnoomen is, eene der eerfte plaetfen. (b)
2. Men
(*) Oordeelkundige DyislyerVanng XVI. Dcelcn in gr. 8.



VAN DEN BYBEL IV. BOEK. 299
2. Men beroept zich, op eene bekende plaets van paulus, alwaer hy alleen, naer zyn beste weeten, gefchreven heeft, en uitdruklyk te kennen geevt , dat hy in twyffel ltondt , of zyn geheugen hem ook misleidde. Hy zegt 1 Cor. 1: 16. Doch ik heb ook het huisgezin van Siepha* nus gedoopt, voorts weet ik niet op
ik imand anders gedoopt heb. ——
Maer, wanneer God door eenen mensch fpreekt , kan het niet ongerymd geacht worden , dat hy zich op eene menschly-
ke wys uitdrukt. Voeg er by , dat
men deeze uïtfpraek niet, in eenen twyffelachtigen zin , behoeve te neemen. Het voorzetfel h, het welk de onzen door of vertaclen , kan hier, gelyk meerman len , de betekenis ' hebben van ««, dat: ik weet niet , dat ik imand anders gedoopt hebbe 5 en zyn wy menfchen niet gewoon, op dergelyke wys, van zaeken te fpreeken , over welke wy geen twyffel hebben , in het geheel.
3. Nog eene andere tegenwerping ontleent men, uit het zeggen van paulus zclven , die een en andermael betuigt ,
, dat hy zekere dingen, op zyn eigen gezach en volgens zyn beste weeten, maer niet, op Goddelyke Ingeeving , gefchreeven hebbe. Men heeft het oog , op 1 iv. deel.



306* OVER DEN CODDEEYKEN OORSPRONG
te weeten aentewyzen. Dan deeze gewaende ftrydigheeden hadden geenen anderen grond, dan in hunne onkunde : zy zyn, door verfcheidene uitmuntende mannen, die ter verdediging van het Christendom, gefchreeven hebben , zo volkoomen vereffend, dat wy het ten eenemaal onnodig keuren dezelve al weder te herhaelen.
Deeze overeenftemming is zeer merkwaerdig , en zal onze verwondering nog des te meer naer zich trekken, wanneer men in overweeging neemt, dat de Bybelboeken , op zeer verfchillende tyden, en door zeer onderfcheidene perfoonen , gefchreeven
zyn. De Opftellers van. onze gewyde
Schrivten , verfchillen, verfcheidene eeuwen , van elkanderea in leevtyd. Zy
waeren zeer onderfcheiden in karakter , ouderdom, kundigheeden, I evens wys , zeeden en gewoontens. Uit deeze ver-
fcheidenheid moest, natuurlyker wys, eene verfchillenheid in gedachten voortvloeien. Maer, in weerwil van al dit onderfcheid, heerscht er in hunne fchrivten eeae zeer blykbaere overeenfteraming.



van een bybel. IV. boek. 307
Deeze overeenftemming leidt ons tot het vermoeden , dat zy alle te zaemen, door eene hooger leiding , beftierd zyn.
Het is zeekerlyk een ongewoon verfchynfel , dat zeer verfchillende perfoonen , op zeer onderfcheidene tyden fchryvende , in alles overeenftemmen, tot de minde byzonderheeden toe. Natuurlyker wys zou
men het niet kunnen verwachten. Aen zich zeiven en de leiding van hunne eigene gedachten overgelaeten , konden zy niet anders , dan in veele opzichten, grootelyksch verfchillen.
Dit heeft de ondervinding van alle tyden geleerd, en zelvs ten aenzien der
fchranderfte vernuften. Verfcheidene
zeer beroemde Wysgeeren onder de Heidenen hebben , op hunne wys, over de natuur van God , den oorfprong aller dingen , en andere zeer gewichtige Hukken gefchreeven. Maer wanneer men de leer van thales den Meieter, anaxacoras,
epicürus, plat0, aristoteles, cicero, en anderen, met elkander vergelykt, zal men bevinden, dat zy niet alleen zeer verfchillen in ' hunne begrippen ,
iv. deel. v 2



308 OYJJR DEN CODDELYKtN OORSPRONG
maer dat zy zelvs gevoelens hadden , wel» ke lynrecht ftrydig waeren. (e)
Van waer koomt nu deeze wonderbaere overeen [temming der gewyde Schryveren?-— Natuur lyker wys zou men het tegendeel verwacht hebben. Door een enkel toeval kan heo niet veroorzaekt zyn. — Er is niets anders overig, dan te befluiten , dat de onderfcheidene Schryvers van den Bybel onder eene hoogere macht geftaen hebben , en door eene Goddelyke leiding bellierd zyn , welke deeze overeenltemm;ng heeft te weeg gebracht.
§• 3°4.
Ik noem, deeze redeneering een bewys, hei welk vry wat opmerking verdient.
Voor ons Christenen, die, door alles beflisfchende bewyzen, nopens den Goddelyken oorfprong van den Bybel , verzeekerd zyn , is deeze redeneering een bewys van eenig aenbelang. Wy worden er des te meer door gelterkt in ons geloov , dat de gewyde Schryvers , door
eene hoogere macht, beftierd zyn. Op
zich
(') JUSTINUS MARTYR COh. dtS Gctllti p. 3. X B-
Sïüius prap. UitangtU 1. 14. c, 2.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 309
zich zeiven evenwel is dit bewys niets minder dan voldoende. Indien wy geene andere gronden van zeekerheid hadden , zouden wy ons , in eene zaek van zooveel aenbelang , niet kunnen gerust ftellen.
Uit deezen hoofde zouden wy die overeenftemming Bevit onder de ontkennende kenmerken der Openbaering tellen. Een gefchrivt , in het welk de gemelde overeenitemming niet gevonden wordt , kan zeekerlyk geene aenfpraek hebben , op den tytel van eene Goddelyke Openbaering. 1 Wanneer wy van onzen Bybel
niets meer wisten , dan deeze overeenftemming , zouden wy wel op de gedachten «gebracht worden, dat dit boek geen enkel menfchelyk werk fcheen te weezen. Maer het moet eerst van elders blyken , dat de Schryvers waerlyk door God zelven beftierd en geleid zyn , eer wy dit boek , voor eene Goddelyke Openbaering, kunnen aenneemen.
IV. DEEL. V 3



van den bybel. IV. BoJjfc 313
nooit bezocht', en , met de meest ich.itterende vernuften van hunne eeuw , hadden zy nooit verkeerd. Zy konden
zich derhalven, noch door aenzien, noch door weifpreekenheid , den toegang verfchaffen , tot de gemoederen der menfchen.
De leer , welke zy voorftelden , was meede niets minder dan gefchikt , om , door haere uiterlyke bekoorlykheid , aenhangers te maeken. Een man , die , als een oproermaeker , gekruiflgd werdt , was het onderwerp van hunne prediking. In dit Kruis Helden zy allen hunnen roem. Deezen gekruisten , aen welken de Jooden , die den Mesfias over het algemeen , als eenen aerdfchen Koning , te gemoet zaegen , zich , op eene fchroomelyke wys , ergerden , en wiens leer de wyzen der Heidenen voor dwaesheid hielden ; deezen gekruiften droegen zy voor , als den zoon van God , en den Verlos fer
van zondaeren. Was zulk eene leer,
natuurlykerwys , gefchikt , om vleefchelyke Jooden en waenwyze Heidenen in te
neemen ?
Bcloovde het Christendom ook zulke voorrechten , welke den meesten invloed hebben , op de gemoederen der menfchen ? koq men , uit de belydenis van het Euangelium , ook eer , . aenzien , iv. deel. V 5



314 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
rykdommen en vermaeken verwachten ? — Juist het tegendeel. De bëlyders van het Christendom moesten alle tydelyke voordeden yerlochenen. Zy moesten hunne hoop vestigen , op onzichtbaere dingen , welke eerst, ca den dood, toekoomende waeren. Zy moesten alle ondeugden verzaeken , de wellusten vaerwel zeggen heilig en onftraffelyk leven. Ja , ia plaets van zich aenzien en voordeel te verfchaffen , Helden zy zich, willens en weetens, bloot , aen allerley onheilen , aen de befpotting , de haet , de vervolging hunner landgenooten , zelvs aen den wreedften marteldood. Voeg er by , dat het Christendom , door machtige vyanden , de Schrivtgeleerden onder de Jooden , en de Wysgeeren onder de Heidenen, met alle kracht beltreeden werdt.
■ §• 307.
De zeer fpoedige voortplanting derhalven van het Christendom mag , met het hoogfle recht , worden aengemerkt , als eene zeer verbaezende gebeurtenis , en levert ons een
, gewichtig bewys, op , voor den Goddelyken oorfprong der Openbaering van de Christenen.
De leer van het Christendom heeft ,



van den bybel. IV. boek. 315
met eenen verbaezenden fpoed , over de ingewortelde vooroordeelen der Vaderlyke Godsdiensten , gezeegenpvaclt , den tegenftand der machtigfte vyanden overwonnen en zich duizenden van belyders verworven , die zich gewillig aen alle rampen
en verdrietelykheeden , onderwierpen.
Uit natuurlyke oorzaekcn , hebben wy gezien , kan dit verfchijnfel niet verklaerd worden. Wanneer men de leer en de Leeraers in aenmerking neemt ; zou men juist het tegendeel verwachten.
Wat moeten wy nu , uit dit alles beftuiten ? zeekerlyk dit, dat zy , die het Christendom aennaemen , van de waerheid der gebeurtenisfen , op welke hetzelve gegrondvest is , ten vollen overtuigd waeren , en dat de leer van het Euangelium vergezeld was met eene Goddelyke kracht , welke in ftaet was , om allen. tegenftand te overwinnen.
Hier uit trekken wy weder dit gevolg } dat de Openbaering der Christenen inde*
daed van God afkoomstig zy. Zyn
de gebeurtenisfen , op welke het Christendom gegrond is , indedaed voorgevallen , dan is 'er geen twyffel aen , of jesus en de apostelen zyn van God gezonden ; en dan is de leer van jesus eene Goddelyke leer , en de fchrivten der
iv. deel.



3ï6 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
Apostelen zyn Goddelyke fchrivcen.
Daerenboven zou God eene valfche leer , eene gewaende Openbaering -, met eene meer dan menfchelyke kracht , doen gepaerd gaen , om allen tegenftand te overwinnen ? Immers neen.
Dit bewys zal nog meerder Iferkte ontvangen 5 door de volgende aenmerkingen.
I. Dat het Christendom , binnen korten tyd , eenen zeer gunstigen ingang vond , by allerlei ' foort van volkeren , niet alleen te Jerufalem , Antiochien , Ephefus en andere vermaerde Steeden van Azia , als mede in Europa te Romen , Corinthus , Philippis en andere befchaevde plaetfen , maer ook in Africa , te Alexandrie enz. Volkeren , zoo zeer onderfcheiden , in woonplaets , karakter , denkwijs , gewoonten en Godsdienst , Hemden, binnen korten tyd, hierin overeen, dat de leer van het Christendom eene Goddelyke leer ware.
Ik Deze belyders van het Christendom beftonden , niet enkel uit geringe en onkundige lieden , maer vele mannen van aenzien en geleerdheid beleeden het Christendom sergius paulus; (i) de
Stadhouder . dionysius , een medelid
van
CO Kani. ij: 7.1a.



van den byeel. IV. boek. 317
van den Areopagatifchen Raed , en verfcheidene andere aenzieclyke perfoonen , onder de Atheners ; (k) zelvs vele Hovelingen van Keizer nero , (/) behoorden onder de eerste belyders van het Christendom. justyn de Martelaer ,
IRENüUS , tatianüs, clemens Van
Alexandrien , tertullianus, en andere beroemde mannen , onder de eerste belyders van het Christendom , waeren lieden van geleerdheid.
III. Deeze eerste Christenen Ieevden in eenen tyd , in welke zy de waerheid of onwaerheid van die gebeurtenisfen , op welke het Christendom gevestigd is , ge-
reedelyk ontdekken konden. Zy waeren
jongstleeden voorgevallen. De Apostelen verrichtten nog wonderwerken , of immers deeze gebeurtenisfen waeren nog in
levendig geheugen. Zou de ganfche
waereld zich gebeurtenisfen hebben laeten wysmaeken , van welke zy de valscheid ligtelyk hadden kunnen ontdekken ?
(i) Hand. 17: 34. <l) Phii. 4:
iv. deel»



313 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
De kracht van dit bewys wordt in het geheel niet verzwakt , door de zeer fpoedige
< voortplanting van Mahumeds Godsdienst. —. Deze kan , uit natuurlyke oorzaeken , gereedelyk verklaerd worden.
Men zou , met eenigen fchyn van reden , zeggen kunnen : de Godsdienst van Mahumed heeft zich , tot verbaezens toe, zeer fchielyk , over de aerde vcrfpreidt ; en derhalven kan men, uit de fpoedige voortplanting der leere van het Christendom , niet tot haeren Goddelyken oorfprong befluïten. Maer al de fchyn,
v/elke deeze bedenking heeft , zal ras verdwynen , wanneer men het volgende in overweegiDg neemt.
I. Vooreerst kwam Mahumed , met zyhen nieuwen Godsdienst, op zulken tyd, te voorfchyn , die ongemeen gefchikt was
tot zyn oogmerk. De Godsdienst van
Arabiën , alwaer by zyne nieuwe leer het eerst invoerde , was allerakeligst gefield. De inwooners waeren in vier aenhangen verdeeld. Zommigen volgden den afgodsdienst der Sabeërs , en baeden de Hemelfche lichaemen aen. Anderen hiel-
den



VAN DEN BYBEL. IV. BOHK. 319
den zich aen het Zendicismus en baeden het vuur aen. By een derde zoort heerschte de Joodfche Godsdienst. Eindelyk bevonden er zich ook veele Christenen , maér deeze waeren nog, door onderlinge partyfchappcn , geweldig verdeeld.
Deeze verfchillenheid van Godsdienstige begrippen was zeer gefchikt , tot het oogmerk van mahumed. Hy wist er zich ook zeer listig van te bedienen , en maekte zyne nieuwe leer , uit eene vermenging van deeze onderfcheidene Godsdiensten , om allen des te gemakkelyker
te gewinnen. Uit den afgodsdienst
der Sabeërs , en het Zendicismus , nam hy het vieren van den Vrydag , van de vier maenden in het jaer , de bedevaert naer Mecca , en andere bygeloovigheeden over. Van de Jooden ontleende hy het vasten , de veelvuldige reinigingen , het verbod van zeekere fpyzen , de veelwyvery en de echtfcheiding. Van de Christenen nam hy eenige dingen over , betreffende jesus , de leer der opftanding en verfcheidene zeedenplichten.
II. mahumed bediende zich van waepenen. Hy was een krygsman , en maekte het zelvs tot eenen grondwet van zynen nieuwen Godsdienst , dat men de ongeloovigen geduurig moest beoorloogen.
iv. deel.



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 329
naemlte waeren de volgende. De
Christenen betoonden eenen blykbaeren afkeer van de Afgoden. Het vereeren deezer gewaende Godheeden maekte ondertusfchen den Godsdienst van het Ryk uit , en een weezenlyk gedeelte van de Staetsgefteltenis. 'k,— De Romeinen beflooten , uit de handelwys der Christenen , die den Godsdienst van het land beitreeden , dat hunne aenhang niet alleen onverdraeg» lyk Hout en onderneemende waere , maer ook recht gefchikt s om de openbaere rust. te verftooren , om inwendige onlusten en burgerlyke ocrloogen in het Ryk te verwekken, tacitüs noemt daerom de Christenen haeters van het menschdom , en hunnen Godsdienst eene verwoestende bygeloo-
vigheid. (0). De Christenen hadden
geene Tempels , Altaeren -. Offefanden , of andere plechtigheeden , en daerom zag men hen aen voor Atheisten. -— Hier by kwaemen nog de belangen van winzieke Priesteren , welker inkornften , door de leer van het Christendom , zeer be* nadeeld werden,
(0) A'inal. 1. 15. c. 44. in nerone c, 1(3. p. 51.1 Q) uoshem Kerk. Gefchiei, l Deel. p. !)7-*ïoo.
IV. DEEL. % 3



330 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG §• 3M*
Be ftandvastigheid der Apostelen , en anderen onder de eerste belyders van het Christendom , kevert wel geen beflisfchend , maer evenwel , een waerfchynlyk bewys pp , voor. den Goddelyken oorfprong van het Euangelium.
Wy weeten wat de dweepery , de eerzucht , de ODverzettelykheid vermoogen. — Op zich zeken aengemerkt , is het bewys , uit de ftandvastigheid en blymoedigheid , met welke de bloedgetuigen de wreedfte fmerten ondergaen hebben , van geen gewicht ; of is de leer van eenen dweeper daerom eene Goddelyke , leer , omdat by zich van haere belydenis , noch door de meest uitgezogte folteringen , noch door den wreedflen dood , laet affchrikken ? hebben de valfche Religiën ook niet haere Martelaeren ? va ninus . srr vetos,, en veele kwaekers , hebben hunne leer, met eenen marteldood, bevestigt , was daerom hunne leer van eenen Goddelyken oorfprong ?
Eéne merkwaardige byzonderheid is er, by den marteldood der Apostelen , en deeze brengt te weeg , dat hunne ftand-
vas-



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 33£
vastigheid , in het lyden , in verband met andere beüisfchende bewyzen , eenige betoogende kracht hebbe , voor den Goddelyken oorfprong van hunne leer. |
Die byzonderheid beitaet hierin , dat zy den wreedflen dood ondergaen hebben voor gebeurtenisfen , weke zy , met hunne eigene zinnen , ondervonden hebben. —— De Godsdienst der Christenen fleunt op gebeurtenisfen. De waerheid deezer gebeurtenisfen wordt , na zeer veele andere en onwederlegbaere bewyzen , ook bevestigd door den marteldood der Apostelen. Of zouden zy alle ramfpoeden en den wreedften dood kloekmoedig ondergaen hebben , indien de gebeurtenisfen , welke zy verhaelden , loutere verdichtfelen geweest waeren ? daer zy , om alle die ellenden te ontwyken , en mogelyk zelvs om aenzienlyke belooningen te erlangen , niets anders te doen hadden , dan hunne verhaelen te herroepen , of flechts eenvouwig daervan te zwygen.
IV. DEEL.



332 OVER OEN GODDELYKEN OORSPRONG
§• 312,
Wanneer men de zaek , uit dit bepaelde oogpunt , befchouvt , kan men, de tegenmrpingen , tegen dit bewys , ligtelyk oplosfchen.
De voornaemfte tegenwerpingen zyn twee.
1. Dat er zeer veele voorbeelden zyn van boosdoenderen , die hunne onfchuld , tot in den dood toe , beweert hebben 3 en , door de fchroomelyklte folteringen , niet te beweegen waeren , om hunne mis-
daeden te belyden. Maer dit is een
gansch ander geval. Zulke boosdoenders bleeven hunne misdaeden hardnekkig ontkennen , in de hoop , dat zy daerdoor hun leven beveiligen zouden , terwyl zy zeeker wisten , dat de bekentenis hun eenen gewisfen dood veroorzaeken zoude. Maer juist had het tegendeel by de Apostelen plaets , zy bleeven ftandvastig - by eene belydenis , van welke zy zeeker wisten , dat zy zich daerdoor den dood op den hals haelden. Met eenvouwig te zwygen , hadden zy hun leeven kunnen redden.
2. Er zyn zeer veele voorbeelden van menfchen , die , voor de belydenis van
dw,ae~



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 33$
dwaelingen , den wreedften dood ondergaen hebben , en } door de wreedfte folteringen , niet hebben kunnen bewoogen worden , om eenvouwig te zeggen , dat
zy dwaelden. Maer dit geval is
wederom ten eenenmael ongelyk , aen liet onze. Men moet onderfcheid maeken tusfehen meeningen en gebeurtenisfen. Het is ligtelyk te begrypen , dat iemand , door drogredenen , vervoerd kan worden , om eene verkeerde meening te omhelzen , en dat hy zich van die meening zo verzeekerd houdt , dat hy liever den wreedüen dood zou willen fterven , dan verklaeren , dat hy dwaele. Maer de Apostelen werden Martelaers voor gebeurtenisfen. Kan men zich nu eenen bedrieger verbeelden , die zyne verdichtfelen met den dood bevestigen zal , van welke hy zeeker weet, dat zy niet gebeurd zyn ? —— Een Martelaer voor dwaelingen , geloovt zeeker , dat hy de waerheid aen zyne zyde hebbe ; maer waeren de Apostelen bedriegers geweest , dan hadden zy zeekei geweeten , dat de gebeurtenisfen , welke zy verhaelden , loutere verdichtfeleij waeren.
tV. DKSt.'



334 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
%• 3*3-
Het lyden , en de ftandvastigheid der eerste Christenen , in het doorftaen van de wreedfte folteringen , heeft zeer veel toegebracht tot voortplanting van het Euangelium.
Het bloed der Martelaeren is het zaed der Kerke geweest. Zeer veele ge¬
leerde mannen zyn , ter gelegenheid der ftandvastigheid van de eerste Christenen , in het doorllaen der wreedfte folteringen , bewoogen , om de leer van jesus aen te neemea. Deeze ftelling , welke , in den eersten opflag , eene wonderfpreuk fchijnt te weezen , is door de ondervinding , zichtbaer bevestigd , justyn de Martelaer , tertüllianus, lactantius , en anderen -. berichten ons , dat de ftandvastigheid der Christenen , in hunne belydenis, niettegenftaende de wreedfte vervolgingen , hen het eerst tot oplettenheid verwekt , en bewoogen hebbe , om den aert van dien zo veel gerucht maekenden Godsdienst te onderzoeken , die het hart kon bemoedigen tegen de vrees van den dood , ook dan wanneer hy zich , in alle zyne verfchrikkelykheid , vertoonde. Zy wisten, dat deeze gerustheid f



< VAN den bybee. IV. boek. 335
heid , door alle de leerttellingen der Philofophen , niet konde te weeg gebracht worden, tiet gezicht der flervende Martelaeren 3 die den geweldiglten dood zo gelaeten ondergingen , fpoorde deeze Wysgeeren aen , dm den Godsdienst der Christenen 3 en de gebeurtenisfen . op welke dezelve gegrondvest was , met opzet te onderzoeken. Hoe meer zy onderzochten ; hoe meer zy van de waerheid der zaeken overtuigd werden ; in zo ver , dat zy niet alleen het Christendom , met volkoomene zeekerheid, aennaemen , maer ook zelvs altoos bereid waeren , om liever den dood te nerven , dan de leer van het Euangelium te verzaeken.
iv. deel;



VIERDE BOEK, TWEEDE STUK
over de
ANDERE HOEDAENIGHEEDEN
der
GODDELYKE
OPENBAERING
der
CHRISTENEN.
§• 314.
De openbaering der Christenen- bezit nog andere hoedaenigheeden , welke wy wat meier befchouwen en betoogen moeten.
T~\e Goddelykheid is de voornaemfte en -L/ meest weezenlyke eigenfchap van de Christelyke Openbaering ; trouwens , zonder dit s zouden oase gewyde Boeken
in-



ÖVBR DEN GODDELYKEN OORSPRONG, P-NZ. 337
iDdedaed geene Openbaering behelzen. —Dan de Openbaering bezit nog andere hoedaenigheeden s welke meer of min rechtftreeks , uit den Goddelyken oor= fprong , voortvloeien,
Tot deeze brengen wy :
I. Het goddelyk gezach. II. De v olm ae kt heid.
III. De klaerheid.
IV. De volkoomenheid en
V. Het algemeen gebruik.
Deze vyf Hoedaenigheeden zal ik , iri even zo veel Hoofdftukken , verklaeren fiu betoogen , en er dan, ten flotte , by wys van Aenhangfel , het een en andet byvoegen , over de vertaelingen van den Bybel , over de uitlegging der Heilige fchrivten , en de plichten , welke wy aen de Openbaering fchuldig zyn.-
iV, DEfflL.
r



34* OVER DEN GODDELTREN OORSPRONG
De Kerk beftaet uit feilbaere menfchen. Hoe zeer verzwakken , ik had byna ge* zegt , vernietigen dan de Roomschgezinden de gronden van ons geloov , daer alles ten laetuen, van het getuigenis van eenige feilbaere menfchen , moet afbangen ? En waeruit blykt dit gezach
van het getuigenis der Kerke ? dit zoeken zy te bewyzen , uit de Heilig© fchrivten , en derhalven veronderftellen zy reeds het Goddelyk gezach van den Bybel. Hunne redeneering is indedaed
een cirkel , gelyk men het noemt ; welke alles onzeeker laet. De Bybel is van een Goddelyk gezach , omdat het de Kerk getuigt ; en dit getuigenis moeten wy aenneemen , omdat het door den Bybel bevestigd wordt. Het gezach vaa den Bybel is op dat der Kerke , en het gezach der Kerke, op dat van den Bybel , gegrondvest.
Om nu niet eens te zeggen . dat men zelvs geene fchynbaere bewyzen , voor dit gewaend gezach der Kerke , kan aenwyzen ; de Heilige fchrivten althans fpreeken er nergens van,



VAN DEN DYEEt. IV. BOEK. 343
§• 317.
Dan laeten wy evenwel hunne zegenaemde Ie» wyzen kortelyk ter toetfe brengen.
Hunne voornaemfte redeneering is deeze : niemand kin getuige zyn , in zyne eigene zaek , derhalven kunnen wy onze gewyde fchrivten , niet als Goddelyke Boeken , aenneemen , op de verklaering van die fchrivten zelve , ten zy het van elders biyke , dat dit getuigenis echt zy ; maer dit kan nergens anders uit blyken , dan uit de toeftemming der Kerke. Het eerste deel deezer rede¬
neering ftaen wy geheel en volkoomen toe. De Schryvers van onze gewyde boeken getuigen , dat dezelve eene Goddelyke Openbaering behelzen , welke zy zelve onmiddelyk van God ontvangen hebben. Dit getuigenis bewyst op zich zelve Diets ter waereld. Er zyn veele verdichtfelen , voor Goddelyke Opënbaeringen , uitgegeeven. Maer wy gelooven deeze Schryvers , niet alleen omdat wy by hen alle mogelyke kenmerken van geloovwaerdigheid aentreffen , maer voornaemen> lyk , omdat God zelvs hun getuigenis , met verbaezende wonderen, bevestigt heeft,
IV. DEO. Y 4



344 0V2R DEN GODDELYKEN OORSPRONG
Op deezen grond beroepen zich ook de gewyde Schryvers , en vorderen zy onze toeftemming : de groote zaeligheid , zegt paülos, welke begonnen zynde verkondigd worden door den Heer , is aen ons bevcstigd van de geenen , die hem gehoort heb» ben ; God boven dien mede getuigende , door teekenen en wonderen , en meenigerley krachten , en bedeelingen van den Heiligen Geest ,
naer zynen wil Hebr. 2: 3 , 4. Het
blykt derhalven van elders , dat het getuigenis der Heilige Schryveren echt en
geloovwaerdig zy. . Met het gezach
der Kerke hebben wy in het geheel niet noodig ; ook kan het niets bewyzen , daer de Kerk , uit feilbaere menfchen beftaet . gelyk wy r«eds zo even hebben aengemerkt. (x).
Dan de Roomschgezinden brengen nog eene andere tegenwerping in , welke meerder fchyn heeft, paulus zelvs zou de verklaering der Kerke , als den grondflag van ons geloov , omtrent den Goddelyken oorfprong der Openbaering , met zo veele woorden, hebben aengeweezen 1 Tim. 3: 15. Het huis van God -— is de ge» tneinte van den levenden God , een pylajer en vastigheid der waerheid. De meening
vaa
fO S- 310,



VAN BEN BYBEL. IV. BOEK. 345
van den Apostel is, volgens hen , deeze : dat de Gemeinte van den levenden God , anders de Kerk genaemd , de pylaer eq de grondflag der waerheid zy. ,, Wan-
neer de Apostel , zegt de Kardinael i% bellarmyn , de Kerk een pylaer der „ waerheid noemt , wil hy te kennen gee„ ven , dat de waerheid van het geloov, ,, ten onzen opzichte , op het gezach
der Kerke fteune , dat alles , het welk
de Kerk goedkeurt , waer , en alles , „ het welk zy afkeurt, valsch zy" (t). — Twee aenmerkingen zullen overgenoeg zyn , om te betoogen , dat deeze plaets niet» bewyze , ten voordeele der begrippen vaa de Roomfche Kerk.
X. paulus fchrecv deezen briev aen timotheus. Deeze timotheus verkeerde thans te Ephefus. Derhalven bedoelt paulus , wanneer hy fpreekt van Gods huis , en de Gemeente van den Ievendigen God, bepaeldelyk de Kerk van Ephefus , over welke hy , by zyn vertrek , het opzicht aen timotheus had toevertrouwt. Indien nu de Gemeente hier
etn pylaer en vastigheid der waerheid genaemd werdt , zou deeze ganfche plaets alleen dit bewyzen , dat de Kerk vaa.
C') 1. c. torn. o. col. iZj.
ly. ceel, Y j



g4Ó OVER BEN GODDELYKEN OORSPRONG
Ephefus zoveel gezach had , dat zy , over de waerheid of valschheid der leerftellingen , beflisfchen konde, Maer
de Gemeente van Ephefus is niet meer , en van die Gemeente zou men ook , tot de Roomfche Kerk , niet kunnen redeneeren.
2. De woorden, een pylaer en vastigheid der waerheid, moeten niet tot de Gemeente worden betrekkelyk gemaekt. In onze vertaeling , zyn zy wel tot vs. 15. gebracht, maer zy behooren eigenlyk tot het volgende 16de vers , al waer pao lus handelt , over de leer der menschwerding van Gods Zoon. Deeze leer zegt hy is ««?2e pylaer en vastigheid der waerheid , eene Verborgenheid der Godzaeligheid , welkt
groot is, Wy ontmoeten hier eene
kennelyke proev van de gebrekkelykheid der gewoone verdeeiing in Kapittelen ea verfen; (u).
Ik ben wel verzeekert , dat een ieder , die deeze plaets , onpartydig inziet , zal moeten erkennen , dat de Apostel , met deeze woorden , een pylaer en vastigheid der waerheid , eenen nieuwen volzin beginne , en dat dezelve blykbaer behooren s tot vs. 16. Die er meer van
be-
O) Men verge!. het I!I Deel. p. 355.



VAN DEN BYBEt. TV. BOEK. 347
begeert , raedplcege , met de Uitleggeren over deeze plaets , van welke wy alleen* lyk mosheim noemen, (v).
TWEEDE HOOFDSTUK.
pvf.r de volmaektheid der heilige schrivten.
$ 318.
Wanneer wy de Heilige Schrivten volmaekt noemen , willen wy er meede te kennen geeven , dat zy al dat geen behelzen , het welk wy , in eene Openbaering , zou» den kunnen verwachten en begteren.
Eene zaek wordt volmaekt genaemd , wanneer zy aen het oogmerk volkoomen beantwoordt. Het oogmerk nu ,
tot het welk God ons eene Openbaering gegeeven heeft , is om de reden te hulp te koomen , en de veelvuldige gebreeken van den Natuurlyken Godsdienst aen te vullen. Zy moet ons gevolgclyk een duidelyk onderricht geeven , van die leerftukken , welke wy gelooven , en van
(y) Óver deezen Britvp. alberTI Qtf, Phit. p, i$G.
IV. DEEL.



3*8 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
die plichten , welke wy betrachten moe* ten , zullen wy in de Goddelyke gunst herfteld , en in de Eeuwigheid gelukkig
worden. In deezen zin nu zyn de
Heilige fchrivten volmaekt ; zy behelzen alles „ het welk wy , tot ons weezenlyk en eeuwig geluk , weeten , gelooven , ea betrachten moeten.
Men kan deeze Hoedaenigheid ook de genoegzaemheid der Openbaering noemen , flaerdien wy , uit hoofde van haere volmaaktheid , niets anders noodig hebben , om den weg , tot een weezenlyk eo eeuwig geluk , te kennen en te bewandelen.
Deeze hoedaenigheid nu der Heilige fchrivten , dat zy volmaekt of genoegzaem zyn , laet zich gemakkelyk betoogen. .
i. Vooreerst redeneeren wy , uit de Goddelyke Wysheid. God bereikt altoos zyne oogmerken , door de beste middelen. Gods oogmerk , in het verkenen van eene Openbaering , was , om ons een volleedig bericht te geeverr van die waerheeden en plichten , welke wy , tot ons weezenlyk en eeuwig geluk , gelooven en betrachten moeten. Maer God zou *yn oogmerk niet bereiken , indien de Openbaering , ongenoegzaem was , en piet behelsde al dat geen , het welk
wy ,



VAN DEN BTBEL. IV. BOEK. 340
wy , tot zaeligheid , weeten , gelooven en betrachten moeten.
2. God zelvs verklaert uitdrukkelyk , ia de Heilige Schrivten , dat zy volmaekt en
genoegzaem zyn. Pf. 19: 8. zegt de
gewyde Dichter ; de Wet des heeren is volmaekt , bekeerende de ziele ; liet getuigenis des heeren is gewis den Jlechten wysheid geevende. Wy leeren er uit , dat de Openbaering , zo als zy ten tyde van d av 1 d reeds gegeeven was , volmaekt en gewis , genoegzaem en geloovwaerdig waere , en dat wel in zo ver , dat er de zielen door bekeerd , en de flechten wys gemaekt wierden. Na dien tyd is do Openbaering nog grootelyksch vermeerderd. Wy moogen derhalven van het minder tot het meerdere redeneeren : was de Openbaering , in de dagen van Koning david , naer de bedeeling van dien tyd , reeds volmaekt , in hoeveel fterker nadruk, moogen wy dan nu zeggen , de Heilige Schrivt is volmaekt en genoegzaem. — Het geen Apostel johannes , van zyn Euangelium , getuigt , is toepasfelyk op de ganfche Heilige Schrivt : deeze dingen zyn gefchreeven , opdat gy geloovet dat Jefus is de Christus , de zoon van God : en epdat gy geloovende liet leven hebbet , in zynen naem Joh. 20: 31. Al wat te
IV. deel,



van den eybel. IV. boek. 355
kelyk licht byzetten , aen de Kerkelyke Gefchiedenisfen der eerste eeuwen. Maer de leerftelhge zyn van weinig belang. Zy ftemmen met de leer der Heilige fchrivten al of niet overeen. In het laetlte geval zyn zy valsch , en in het eerste hebben wy dezelve niet noodig.
In alle gevallen het zyn overleeveringen van menfchen , hoe kunnen zy dan van het zelvde gezach zyn , als de Goddelyke fchrivten ?
De Jooden hadden , ten tyde van jesus en zyne Apostelen , ook zoortgelyke overleeveringen ; dan deeze worden niet alleen uitdrukkelyk verworpen , maer zelvs afgeteekend als de werktuigen der dwaeling en verleiding. Matth. 15-: 3-10. Coll. 2: 8 , 20 en Kap. 3: 1. (a).
Voeg er by , dat de Overleeveringen der Roomfche Kerk van eenen zeer onzeekeren oorfprong zyn. bellarmvn geevt vyf regelen op , aen welke men de echtheid der Apoftolifche Overleeveringen kan en moet toetfen. (&_). Maer alle de regels koomen , op het getuigenis en het gezach der Kerke , needer. — Om nu
(a") marckius Exerc. 3Iisc. p. 422—^ (b) 1. c. tom. i. Coi. 234-237.
sv. deel. Z 2



35<5 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
niet eens te zeggen , dat de Roomfche Kerk , uit deeze Overleeveringen , leerftellingen afleide , welke , met de duidelykfte uitfpraeken van Gods woord , xechtftrecks ftrydig zyn.
§• 321-
De bcwysredenen , met welke de Roomfche Kerk het gezach der Overleeveringen zoekt te flaeven , zyn van zeer weinig aenbelang.
i. Vooreerst beroepen zich de Leeraers der Roomfche Kerk , op eenige Bybelplaetfen , in welke de Overleeveringen zouden aengepreezen worden ; hier toe brengen zy i Cor. iï: 2 , al waer paulus fpreekt van inzettingen , welke hy den broederen had overgegeeven ; 1 Tim. 6: 20. ahvaer wy melding vinden van een pand aen timotheus toebetrouwt ; 2 Tim. i: 13 en 2: 2. alwacr taulus fpreekt van een voorbeeld der gezonde woorden , en van zaeken welke timotheus , van den Apostel gehoort had , en betrouwen moest aen getrouwe menfchen , die bekwaem zcuden zyn, cm cok anderen te
lee-



VAK DEN BYBEL. IV. BOEK. 357
leeren ; en voornaemenlyk 2 Thesf. 2: 15. houdt de inzettingen , welke u geleerd zyn , het zy door ons woord , het zy door onzen zendbriev.
Wy antwoorden in het algemeen , dat de benaeming van Overlevering , in Gods woord , onderfcheidenlyk gebruikt worde , zowel voor leeringen , welke befchreeven , als onbefchreeven zyn , Hand. C: 14. 1 Cor. 15: 3 ; en , föhoon in zommige plaetfen , van eene onbefchreevene Overleevering , gefprooken wierdt , kunnen er evenwel de Roomschgezinden niets uit bewyzen , ten voordeele van hunne zogenaemde Overleeveringen ; naerdien de leeringen en voorfchrivten der Apostelen eerst mondeling gepredikt , en naderhand
befchreeven werden. Dan laeten- wy
elk der genoemde plaetfen wat meer byzonder befchouwen.
1 Cor. tl! 2. bedoelt paulus , door het woord inzettingen , Godsdienstige plechtigheeden , byzonder welke tot het Heilig Avondmael behooren. Deeze plechtigheeden had hy niet alleen mondeling voorgeftelt ; maer hy befchryvt ook dezelve,
in het vervolg van dit Hoofdftuk.
Van mondelinge 'Overleeveringen wordt derhalven in het geheel niet gefprooken.
1 Tim. 6: 20. verftaet de Apostel , door
IV. DEEL. Z 3



358 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
het pand aen timotheus toevertrouwt , de zuivere en onvervalschte leer van het Euangelie , welke hy in zyne brieven
nader verklaerde. Dit is ook zyne
meening , wanneer hy fpreekt van een voorbeeld der gezonde woorden 2 Tim. 1: 13 , en van de dingen, welke timotheus aen anderen moest betrouwen , welke ge. fchikt waeren , om onkundige menfchen te onderwyzen 2 Tim. 2: 2.
2 Thesf. 2: ij , zeggen zy , worden de inzettingen , uitdrukkelyk genoemd , en het woord is van den zendbriev onderfcheiden. Het is zo. Dan dit onderfcheid was niet geleegen , in de zaeken zelve , maer alleen in de manier van voorftel. Paulus had dezelve leer eerst met . woorden mondeling voorgefteld , en daerna in den zendbriev befchreeven. — Daerenboven was er dit onderfcheid tusfehen het woord en den. zendbriev , dat de Apostel alle de leeritukken van het Euangelie mondeling verklaerd had , maer deeze waeren alle niet vervat , in deezen zendbriev , omdat het noch noodig, noch met zyn oogmerk overeenkoomstig was.
2. Nog drie andere plaetfen zyn er, uit. welke de Roomschgezinden befluiten , dat er eenige zaeken van aengelegenheid niet befchreeven , maer , door mondelinge
Over-



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 359
Overleeveringen zyn voortgeplant. Hiertoe brengen zy Joh. 16: 12. 20: 30. 21: 25.
Joh. 16: 12. zegt de heer jesus tot zyne Apostelen : nog veele dingen heb ik u le zeggen , doch gy kunt die nu niet draegen. ~— Maer hoe kan men hieruit tot mondelinge Overleeveringen befluiten ? Na zyne Opftanding , heeft christüs de hier bedoelde zaeken , aen zynen Apostelen , bekend gemaekt. Hand. 1: 3, en de Apostelen hebben dezelve den Christenen , niet alleen by monde , maer ook by gefchrivten , medegedeeld.
Joh. 20: 30 en 21: 25. wordt niet van leeringen gefprooken , maer van wonderwerken , welke jesus verricht heefr. Deeze zyn alle niet befchreeven , en het was ook niet noodig : want die wonderwerken , welke in de Eüangelien zyn opgeteekend , zyn overgenoeg , om ons te overtuigen , dat jesus van God gezonden waere. (c).
(O UB I DG G G E R TuStttluS CotlC. TtUttll. tOHl. X. p. lij.
IV. DEEL. Z 4



$60 OVER BEN GOBDEEYKEN OORSPRONG
§• 32S.
De voorgewende Opënbaeringen der geestdryveren zullen ons niet lang beezig houden.
God , hebben wy gezien , (d) heef: alle byvoegfelen , by de Heilige fchrivten , onder welk een voorwendfel ook , zeer fcherpelyk vcrbooden. — De Schrivtuur is genoegzaem , derhalven zyn er
geene nadere Opënbaeringen noodig. -
Waeraen zou men de echtheid deezer nieuwe opënbaeringen onderkennen kunnen ? hoe ligtelyk kan iemand de uitwerkfelen eener verhitte verbeelding, voor Goddelyke Opënbaeringen , aenzien ? zo zry 3 met Gods woord overeenftemmen , zyn zy onnoodig , en zo zy er meede ftryden , zyn zy valsch. Alleenlyk zal
ik er nog maer byvoegen, dat zulke Geestdryvers , die zich , op Goddelyke Ingeevingen beroemen , van de Heilige fchrivten , zeer laeg en verachtelyk fpreeken. Dit is zeekerlyk geen vrucht van den Goddelyken Geest , die zyn eigen werk niet verachten zal. (e).
Men
00 §. 31'.
(O wi:sil-s -.IhcSacr. torn. i. I. i, c. «4,



VAN den bybel. IV. boek. 369
VIERDE HOOFDSTUK.
©ver de volkoömênheid der heilige schrivten.
jDs Sclirivtuur is volkoomen , dat is te zeggen , zy is ongefchonden en onverminkt tot ons overgekoomen ; er is niets van verhoren geraekt , of vervalscht geworden.
TPVeeze ftelling heeft eenige nadere op« heldering noodig.
Wanneer wy zeggen , dat de Heilige Schrivten volkoomen en ongefchonden zyn , fpreeken wy niet van alle onderfcheidene affchrivten en uitgaeven van den Bybel. Er was een geduurig wonderwerk } by eiken drukker en affchryver , noodig geweest , om alle fouten voor te koomen. Maer men moet zich van eene gezonde oordeelkunde bedienen , en de affchrivten met elkander vergelyken , om , langs deezen weg , de echte leezing naer te fpooren ; en öffchoon men hier en elders t
iv. deel. Aa
§• 326.



37° OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
in plaetfen van minder aenbelang , over de waere oorfprongelyke leezing , verfchillen mooge j verdient het zeer onze opmerking , dat de leezing van zulke plaetfen , in welke Ieerftukken behandeld woiden , onbetwist en zeeker zy.
Ook beweeren wy niet , dat alle boe» ken , welke immermeer , op Ingeeving van Gods Geest , gefchreeven zyn , in onzen Bybel gevonden worden. Er is geene ongerymdheid in hoe genaemd , te beweeren , dat er een of ander Goddelyk boek zy verlooren geraekt. Zulk een boek kan alleen , voor eenen bepaelden tyd , zyn gefchikt geweest. „ Een gefchrivt „ immers , dat Goddelyk is , en waeria „ van het geen wy te gelooven en te „ betrachten hebben wordt gefprooken „ „ moet tot eenen regel des geloovs en s, der zeeden ftrekken , by hen die er „ kennis van krygen. Doch daerom was „ het noodig , dat alle dergelyke fchrivj, ten voor altyd bewaerd wierden. De „ redenen , die ze voorheen noodzaekelyk „ maekten , ophoudende , kan men ze „ immers tegenwoordig misfen." (g). Dit is onze ftelling , dat die boeken 9
wel'
(g-) huurt lefp. Codsi, II St. p. 317. bns BiiU Sacr. X. 4. p. 17. enz.



van den BYFjEL. 'IV. BÖEK S?£
ij'ïl^e , «e«e» algemeenen en altoosduu-
renden regel van geloov en wandel , zy» ingegeeven , alle en ongeschonden tot ons zyn over gekoomen s en in onzen Bybel gevonden worden.
§• 327»
Dat de Heilige Schrivten , in den gezegd den zin , volkoomen &yn , is aller* zeekerst.
Voorheen hebben wy reeds met opzet en uitvoerig betoogt , dat alle de fchrivten van het Oude en Nieuwe Testament t onverminderd en onverminkt , tot ons zyn overgekoomen , en tevens , op de aenmerkelykfte tegenwerpingen , geantwoorde (ft). By dit uitvoerig bewys zal ik alleenlyk eenige korte aenmerkingen voegen*
Wy hebben zelvs van vooren genoegzaeme redenen , om te gelooven , dat de Heilige Schrivten , volkoomen en onverminkt tot ons zyn overgekoomen. >
Het oogmerk , tot het welk de alleen wyze God ons de Openbaering gegeeven heeft , laet er ons niet aen twyffelen»
CA) UI Hoofdft. p. 87.
iv. deel. Aa 3



372 OVER DEN GODDELYKEN OORSPRONG
Hoe zou God dit oogmerk kunnen bereiken j indien de inhoud deezer Openbaering j in zaeken van meerder aenbelang ,
was vervalscht geworden. De Goed-
heid van God , welke hem bewoog , om het menschdom , met eene nadere verklaering van zynen wil , te verwaerdigen , vordert ook , dat hy voor haere
volkoomenheid zorg draege. Zou de
Almachtige God , die de Openbaering , door eene buitengewoone tusfehenkoomst van zyn Alvermoogen , bevestigt heeft , geene middelen aen de hand hebben , om , in het bellier zyner Voorzienigheid, voor te koomen , dat zy , in weezenIs ke zaeken , niet verdorven wierd ? Kunnen wy „ gelooven , dat die Goed„ heid , die de Almachtige aen zyne Kerk
heeft betoont , zoude toelaeten , dat
een lichaem van boeken , waervan wy u ^e weczenlyke voijnaektheid beweezen heb-
ben , met wederlegging van alles wat „ de verkeerdheid der menfchen daerby j, ml voegen , zo zoude bedorven wor„ den , dat het geheel ongefchikt wierde „ tot zyn oogmerk ?" (i).
Die derhalven de volkoomenheid der Heilige Schrivten ontkent, verlochent Gods
Vol-
CO BUURT I. C, II SC p. 3I?. ||



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 373
Volmaektheeden , byzonder zyne Wysheid , Goedheid en Almacht. „ Ik kan bet vryea lyk , voor eene Godslastering , ver„ klaeren , dat God ergens eene onder„ richting in den Godsdienst wonderdaedig zou gegeeven , en met wonderwerken bevestigt , en nochtans in het ver„ volg daervoor niet zoude gezorgt heb„ ben , dat dezelve juist en geloovwaer„ dig tot het nakomelingfchap kwam." (k). Wy beroepen ons daerenboven , op de herhaelde belovten van den God der waarheid zelve. Het gras verdort , de bloem valt af; maer het woord onzes Gods leftaet in der eeuwigheid Jef. 40: 8. Tot dat de hemel en de aerde voorbygaen , zal er niet een jota , noch tittel van de Wet voorbygaen , tot dat ■ het alles zal zyn ge* fchied Matth. 5: 18. Het woord des Heeren is levendig en eeuwig blyvend , het blyvt tot in der eeuwigheid. 1 Petr. 1:
Voeg er by , dat de naeuwe zorg , welke beide Jooden en Christenen droagen , voor hunne gewyde boeken , en veele andere omftandigheeden , de vervalfching hebben onmoogelyk gemaekt.
(*) Myne Overtuigingen Haerl. 1771. p. 73.
tV. DEIL»
3



374 OV2R DEN GODDELYKEN OOflSÏKONS
Deeze volkoomenheid der Heilige Schrivten dient nog , tegen de Roomschgezinden , verdeedigd te worden.
Eehalven de tegenwerpingen , tegen de echtheid der Heilige Schrivten , welke wy reeds voorheen beantwoordt hebben. (O- moeten wy nog wat meer in het byzonder de dwaeling der Roomschgezinden wederleggen.
Deeze beweeren , dat er verfcheidene aenmerkelyke gedeeltens der Heilige Schrivten geheel verlooren zyn , en , uit deeze voorgewende onvolkoomenheid der Schrivtuur , neemen zy aenleiding , om , op de noodzaekelykheid der voorheen gemelde Overleeveringen , aen te dringen. „ Veele „ indedaed Heilige en Kanonieke boeken , „ zegt bellarmyn , zyn verlooren gej, raekt. Derhalven hebben wy , en heb* „ ben wy zeedert ijoo jaeren , geene „ genoegzaeme leer gehad , indien zy al-
leen in de Schrivtuur vervat is ; want „ chrysostomus leert , dat er, uit
het
<Jj §. 2Ö5. p. 95.



VAN DEN BYBEt. IV. BOEK. 375
„ het Oude Testament , veele boeken „ verlooren zyn 'enz." O).
Indedaed , zy noemen geheele boeken op , welke Goddelyk zouden geweest zyn , en nu geheel en al verlooren. Hiertoe brengen zy het boek der oorloogen des Heeren Num. 21: 14 ; Het boek dir Koningen van Israël 1 Kon. 14: i£> ; Het boek den Kronyken der Koningen van Juda 1 Kon. 15: 7 ; De Gefchiedenisfen van Sa,muel den ziender , de Gefchiedenisfen van den Propheet Nathan , de Gefchiedenisfen van Gad den ziender 1 Chron. 29: 29 ; De woorden van Nathan den Propheet ; de prophecy van Ahia den Siloniter , en de gezichten van Jedi den ziender 2 Chron. 9: 29. De woorden van Semaja den Propheet , en Jedo den ziender , verhaelende de gejlachtregisteren 2 Chron. 12: 15 ; den briev daer paulus van fpreekt 1 Cor. 5: 9 ; en vooral den briev aen den Laodicenfen Coll. 4: 16.
Zonder in byzonderheeden in te treeden , het welk met myn tegenwoordig oogmerk niet beftaenbaer is , merk ik maer alleenlyk dit aen , dat deeze boeken niet anders geweest zyn dan openbaere gedenkfchrivten , alleenlyk voor dien tyd
(m) 1. c. torn. 1. Cel. 211. IV. deel. Aa 4



376 over DEN GODDELYKEN OORSPRONG
gefchikt , of zo er indedaed Goddelyke fchrivten onder zyn , worden zy thans onder andere bcnaemingen voorgedraegen , of zy zyn der Kerke niet gegeeven , toe een algemeen en altoosduurend gebruik. — Zo men , uit de gemelde plaetfen , tot de onvolkoomenheid der Heilige fchrivten, zoude willen redeneeren , moest men vooraf twee zaeken bondig betoogen : eerst dat de gemelde fchrivten , door Goddelyke Ingeeving , zyn opgelteld , en daerna dat zy tot de altoosduurende regelmaet van ons geloov en wandel behooren.
VYF DE HOOFDSTUK.
over het algemeen gebruik der heilige schrivten.
§• 32S"
Dit algemeen gebruik der Heilige fchrivten wordt , al wederom door de Roomschgezinden , betwist.
TT et zou geen betoog noodig hebben , x dat de Heilige fchrivten van alle en
al-



3So over den goddelyken oorsprong
biedt , dan alle deeze gezeegende uit» VTerkfelen te verydelen ?
4. Het leezen der Heilige fchrivten , zo in het openbaer , als in het byzonder , is altoos , van de vroegite tyden , zo by Jooden , als by Christenen , in een algemeen gebruik geweest , tot dat de Roomfche Geestelykheid , uit ftaetkundige inzichten } goedvondt , dit gebruik te verbieden , Neh. 8: 3-9. Hand. 15: 21. Pf. 119; 24. Hand. 8: 28. 2 Tim. 3: ij. Hand. 17: 11.
5. Laet ik er dit nog byvoegen , dat de ver (tand igfte en edelmoediglte , onder de Roomschgezinden , vooral de Jansferisten zich niet wederhouden kunnen , deeze wederlegde dwaeling hunner Kerk openlyk aftekeuren. (0).
CO GIRARDUS Conf. Ctth. 1. 2. p. 188—JOt.
I
§• 331-



VAN DEN BYBEL. IV. BOEK. 38I
§• 331-
De bewyzen , uit kracht van welke , d& Roomschgezinden den gemeenen man , van het onderzoeken der Heilige Schrivten , uitfluiten , verdienen weinig of geen aendacht. — Laeten wy dezelve met een enkel woord on. derzoeken.
1. Het kezen der Heilige Schrivten , zege men , aen allerlei zoort van menfchen toe te ftaen , heeft zeer nadeelige gevolgen. De meeste menfchen verlhen de zaeken niet , en daerdoor wordt de weg gebaend tot allerlei dwaelingen en verkeerde bevattingen. 00 Deeze geheele redeneering fteunc meerendeels , op de veronderltelde duisterheid der Heilige Schrivten , welke wy met opzet wederkgt hebben. —— En zo er nadeelen, uit het kezen van Gods woord, voortkoomen , zo er dwaelingen en wanbegrippen uit ontuaen , deeze moeten aen het misbruik worden toegefchreeven. Maer zou het gebruik van elk eene zaek daerom ongeoorloovd zyn , omdat zy fomtyds misbruikt wordt ? Volgens dee¬
zen redeneertrant zou het leezen van
(p) BELLARMINUS 1. C. Col. 145 > '4*5»
IV. DEBL.



382 OVER DEN GODDELYKEN OORSFRONO ,
Gods woord ook aen den Kerkelyken dienen verbooden te worden , die er veel meer misbruik , ter voortplanting der dwaelingen , van maeken kunnen , dan
eenvouwige verftanden. Voeg er by,
dat de onkunde in de Heilige fchrivten de voornaemfte bron zy van valfche leeringen. Gy dwaelt , zegt de Heer jesus tot de Sadduceen , niet weetende-de fchriv» ten Matth. 22: 29.
2. Men beroept zich , op de waerfchouwing van onzen Goddelyken Leeraer Matth. 7: 6. geeyt het heilige den honden rdet , en werpt uwe paerlen niet -voor de zwynen. Nu zouden wy , door den gemeenen man de vryheid te geeven , om Gods woord te Jeezen , het heilige den honden geeven , .en de paerlen voor de zwynen werpen. Paus innocentius de II [ heeft , reeds in de Xüde eeuw , verklaert , dat de honden en de zwynen die geenen waeren , die de Heilige fchrivten , in de Franfche tael , laezen. (q).
De Roomschgezinden doen de leeken van hunne Kerk waerlyk weinig eer aen , wanneer zy hen als honden en zwynen befchouwen. De Heer jesus bedoelt zeekerlyk geene eenvouwige en oprechte
men-
G) SP.NHEIM Hijl. Eccl. fee. 12. c. 3. §. 4.



VAN DEN BYBEE. IV. BOEK. 383
menfchen , maer onreine en weerbarstige zondaers , die zich in het kwaed verharden.
3. Het bewys het welk zy , uit Hebr. 5: 14 , afleiden , is van even zo weinig gewicht , der volmaekten is de vaste fpys : want de geheele Heilige fchrivt wordt geen vaste fpys genaemd. Behalven de vaste fpys , is er ook melk in te vinden voor zuigelingen 1 Petr. 2: 2. Wy leeren er uit , dat het onderzoeken der fchrivten nuttig zy , voor allerley zoort van menfchen , beide voor meer en min geoeffenden.
iv. deel;



ggö AENHANGSEI.
dat deeze tael, in dien tyd , de gemeenfïet was ; maer zouden de volken , in volgende Eeuwen , die der Griekfche tael onkundig waeren , de fchrivten der Apostelen leezen , dan moesten zy noodzae-
kelyk worden overgezet.
Uit dit beginfel , zyn er ook , al zeer vroeg , vertaelingen van de Heilige fchrivten vervaerdigd. theodoretus bericht ons , dat de fchrivten van bet Oude Testament , reeds in zynen tyd , niet alleen in het Grieksch , maer ook io het Latyn, Egyptisch' , Perfisch, kortom in alle taelen , welke toen by de volkeren in gebruik waeren , werden overgezet, (r).
S- 333-
De eerste overzetting van het Oude Testament is de grieksche van de zogenaemde zeeventigen.
aristeas geevt ons het volgend bericht , van deeze Griekfche Overzetting.
—— ptolomeus philadelphus ,
Koning van Egypte , heeft dezelve laeten vervaerdigen , in het jaer 3727 na
dc
(r) Opsriw. torn. 4. p. 555, 556. CO Spui. ad Pkilocratcm fratrem.



OVER DE VERTAELING. VAN DEN BYBEL. 38?
de fchepping der waereld , 277 jaeren voor christüs. Te Alexandrien eene uitgebreide Boekery willende oprichten , beval hy de zorg over deeze zaek , aen demetrius PHALERius , eenen Atheenfchen Edelman. Dees demetrius liet , op 's Vorsten bevel , allerweegen onderzoek doen , naer werken van aenbelang. Hy vernam , dat er onder de Jooden een boek was , voor het welk zy eenen byzonderen eerbied hadden , de wet van moses genaemd. De Koning hiervan verwittigd zynde , gelastte , dat men dit boek van Jerufalem ontbieden zoude , en eenige tolken uitnoodigen , om het in de Griekfche tael over te zetten. Tot dit einde , werdt er , uit 's Konings naem , een briev gefchreeven , aen den Hogenpriester eleazar , met verzoek j om het gemelde Wetboek te zenden , en te gelyk zes mannen , uit elk eene ftam , aftevaerdigen , welke hy bekwaem oordeelde , om het , in het Grieksch , te vertaelen.
De gezanten , die met deeze boodfchap gelast waeren , naemen verfcheidene aenzienlyke gefchenken met zich meede , voor den Tempel. Te Jerufalem gekoomen zynde , werden zy , zo van den Hogenpriester , als van het ganfche volk ,
iv. deel. Bb 2



SS3 AENHANC8EE,
met byzonderen eerbied , ontvangen. Hu8 werdt een affchrivt van het gemelde Boek ter hand gefield , het welk geheel , met gouden letteren , gefchreeven was. Ook werden er LXX1I Taelmannen , zes uit elk eene ftam , afgevaerdigd , om de Overzetting in het Grieksch te vervaerdigen.
Te Alexandrien gekoomen zynde , Helde de Koning hun eenige vraegen voor , om eene proev te neemen van hunne geleerdheid en bèkwaemheeden. Daerop zondt hy hen , naer het eiland Pharos , alwaer zy zich , in zeeker buis , ten dien einde gereed gemaekt , aenftonds aen het werk
der Vertaeling begaeven. Wanneer zy
alle , in de vertaeling van eenig ltuk , overeenitemdcn , fchreev demetrius hetzelve in het net. Het ganfche werk der vertaeling werdt , in 72 dagen , voleindigd , en vervolgens in 's Konings Boekery geplaetst.
De Vorst befchonk ieder Overzetter 9 ter belooning van hunnen arbeid , met drie kostbaere kleeden , twee Talenten goud , en eenen gouden beeker van een talent gewichts. (Y)-
Dit verhael wordt , om zeer goede
re-
CO conf. eusebius prap. Euang, 1. 8. c. 2.5.



over de vertaeling. van den bybel, 393
den van alle deeze onzeekerheeden en verdichtfelen , omtrent den oorfprong van de Griekfche Overzetting , gelooven ? — Naer alle waerfchynlykheid , is er , ten tyde van ptolomeus philadelphus, eene Griekfche Overzetting van den fentateuchus vervaerdigd. De aenleiding zal hier in beftaen hebben , dat de Jooden , die te Alexandrien woonden , door zich met andere volkeren te vermengen , aen hunne eigene tael ongewoon geworden waeren , en alleenlyk het Grieksch ver-
ftonden. De fchrivten der Propheeten
werden naderhand ook , in de Synagoge , voorgeleezen ; dit voorbeeld volgden de Jooden te Alexandrien ook na ; maer s opdat dit met behoorlyk nut zoude kunnen gefchieden , werden de overige fchrivten van het Oude Testament , om de gemelde reden , meede in het Grieksch ver-
taeld: Zo dra de Pentateuchus ver-
taeld was , zal er een affchrivt van , in de Koninglyke Boekery van ptolomaeus . geplaetst, en aldaer gebleeven zyn , tot dat deeze Bibliotheek , welke meer dan 400000 boeken bevatte , by toeval , door julius cjesar, in zynen oorlog met de Alexandrynen , 47 jaeren voor Christus , te jammerlyk verbrand werdt.
ïv. deel. Bb 5



394- AENHANGSEL.
§• 334-
Het gezegde is genoeg , om te doen blijken , dat deeze Griekfche Overzetting , een gebrekkig werk van menfchen , en niets minder den van een Goddelyk gezach zy.
Men moet zich verwonderen , dat velen onder de Roomschgezinden deeze vertaeling voor onfeilbaer houden , en aen dezelve een zoort van Goddelyk gezach toefchryven. ,, De LXX Overzetters , zegt
bellarmyn. (z). hebben, op de beste „ wys , vertaelt ; en eenen byzonderen „ byftand van den Heiligen Geest genoo„ ten , opdat zy nergens in dwaelen zou„ den , zodat zy eer Propheeten , dan „ Vertaelers , fchynen geweest te zyn." — Maer nog meer moet men zich verwonderen , dat een man , als isaac vossius , de Goddelyke Ingeeving der LXX beweeren kan , zodat men zelvs de Hebreeuwfche affchrivten , daer zy verfchillen , naer deeze Griekfche Overzetting, zou moeten verbeetêren. ,, Waer zou men „ anders eene Vertaeling vinden kunnen , M vraegt hy , (a) , welke Goddelyk verdient
(z) u c. tom. 1. col. 102.
(a) De translat. LXX laterpr. t. 25.



398 AENHANGSEL.
dan op de woorden , aenkoomt. Langs deezen weg wilden zy het vermoeden voorkoomen , als of zy de fchrivten van het Oude Testament , naer hunnen eigenen Zin , verdraeiden., en de nadeelige verdenking beletten , als of de Vertaeling , van welke men zich in het algemeen bediende , in alles onzeeker waere. „ De Euangelisten , zegt f. spanheim , (e) , „ zyn de vertaeling der LXX meerendeels „ gevolgt , welke by de Griekfche Joo„ den van zeer veel gezach en in elks „ handen was , wanneer dit , behoudens 3, den weezenïyken zin der Proplietifche woors, den , gefchieden kon , zo om hunne vryheid te toonen , als om den zwak„ ken , in eene geringe en onver fchillige „ zaek , geenen aenftoot te geeven." Men houde hier drie aenmerkingen in
het oog. Ci). Het was onnoodig ,
dat de Schryvers van het Nieuwe Testament , altoos , van de Griekfche Overzetting afweeken , welke in een algemeen gebruik was , wanneer zy eenigermaete , van den Hebreeuwfchen Text , verfchilde. — By het aenhaelen van eene plaets, koomt het eigenlyk op de bewyzende woorden aen , het overige wordt er alleen
(O Dui. Euang. part. 3. Oub. 3. $. 3. p. 48, 49.



OVER DE VERTAELING. VAN DEN BYBEL. 399,
ken bygevoegd , om den zaemenhang te bcwaeren , en den leezer te doen opmerken , waer de aengehaelde plaets te
vinden zy. (2). Het zou van nadee*
lig gevolg geweest zyn , wanneer de Schryvers van het Nieuwe Testament, altoos , van de Griekfche Overzetting waeren
argeweeken. ■ De Gemeintens , aen
welke de Apostelen fchreeven , beftonden meerendeels uit ongeletterde lieden , uis Jooden , die den Bybel nooit , dan in het Grieksch , geleezen hadden , en uit Heidenen , die het Hebreeuwsch niet verllonden. Wat hadden nu de Apostelen moeten doen , indien zy zich van de Griekfche Overzetting niet bedient hadden ? moesten zy eene geheele nieuwe vertaeling van den Grondtext gegeeven , of telkens hebben aengemerkt , dat de LXX de plaets verkeerd vertaelt hadden ? In het eerste geval , zouden de leezers niet geweeten hebben , welk eene plaets er bedoeld wierd ; en in het laetlte , zouden zy , wanneer de misflag der vertaeling het weezen der zaeke zelve niet raekte , eene nutteloofe vertooning van geleerdheid gemaekt , en daerdoor de opkttenheid der leezeren , van de hoofd-
zaek zelve , hebben afgetrokken.
(3). Wanneer het verfchil, tusfehen den
IV. DEEL.



40O AENHANGSEfc
oorfprongelyken text , en de vertaeling der LXX , de zaek zelve en den weezenlyken zin der woorden betrof , was het noodig van de laetfte aftewyken.
Die hier van meer begeert ; raedpleege met den Ridder michaelis. (ƒ_).
§ 33<5.
Behalven de Griekfche , is er ook 7iog eene Chaldeeuwfclie en Syrifche Vertaeling van het Oude Testament.
Van den Samaritaenfchen Pentateuchus zal ik niet fpreeken. Deeze behoort niet tot de Vertaelingen. Het zyn de vyf boeken van mose in het Hebreeuwsch , maer met Samaritaenfche letteren , gefchreeven. Er is , die meenen , dat deeze Pentateuchus de oorfprongelyke zy , dat mose , met Samaritaenfche letteren , gefchreeven hebbe , en dat ezra , na de Babylonifche gevangenis , de hedendaegfche Hebreeuwfche letteren hebbe ingevoert. Alleenlyk zal ik dit weinige aenmerken , dat de eerbied , welke ezra had voor de gewyde fchrivten , zodaenig eene verandering der letteren niet fchynt toe te laeten t
(ƒ) MtUliig tot het N. T. I D. I St. <J. 33,34. p. 418—



4-IO AENH.ANGSEt
tooge , dat de gemelde Latynfche Overzetting niet minder , dan van een Goddelyk gezach zy.
S- 335.
Wy koomen tot onze Nederlandfche 0\-:rzeU ting , welke , onder de beste yertaelin* gen , eene der eerste plaetfen verdient.
In de eerste tyden , na de Kerk-Hervorming , heeft zich de Nederlandfche Kerk , van eene Overzetting , bedient , van welke de Auteur onbekend was. Zy was niet gemaekt , uit de oorfprongelyke taelen , maer uit de Hoogduitfche Overzetting van den zaeligen l ut her , en in veele opzichten , zeer gebrekkig. De Nederlandfche Overzetting
van het Nieuwe Testament is naderhand , naer den Griekfchcn text , verbeeterd , door joh. uitenhove , met behulp van joh. lasco, en andere dienaeren der Nederlandfche Kerk, ia Engeland, (u). — Dan ook deeze verbeeterde vertaeling had veele gebreeken. Onze tegenwoordige Overzetting van den Bybel is , in bet begin der voorige eeuw , door uitmuntende
00 j- long Betlcz. der NtütU Dybtl p. 703-718.



OVER DE VERTAELING. VAN DEN BYBEL. 41.1
de mannen , vervaerdigd. Op het be¬
vel der Algemeene Staeten , heeft de Nationaele Synode van Dordrecht , in het jaer 1618 , eenige vermaerde Taelkenneren en Godgeleerden aengelteld , zo om eene verbeeterde Vertaeling , uic de Oorfprongelyke taelen , te vervaardigen , als
om dezelve naeuwkcurig te overzien. »
De nieuwe vertaeling , van welke men eerst 1628 eenen aenvang maekte , kwam 1638 in het licht ; met eene voorreeden van Hun Hoog Mog. , de Algemeene Staeten , in welke deeze overzetting , aen alle de Kerken van Nederland , werdt aengeprcezen , en , na dien tyd , is zy algemeen onder ons aengenoomen. (v).
■ Deeze Overzetting verdient alle lov. Zy is zeer naeuwkeurig en getrouw , zodat zy , die onkundig zyn van de oorfprongelyke taelen , er zich gerust op veriaeten kunnen , en zoveele gronden van zee. kerheid hebben , als men , in eene zaek van die natuur , hebben of verlangen kan , dat wy , in onze Vertaeling , de woorden leezen van den levendigen God zelvcn.
Het is en blyvt evenwel een menfchelyk werk , het welk niet , zonder gc-
(v) n. hinioopss Gefch, van deeze Vcrtadlng.
■ IV. DCEfc.



412 AENHANCSEL
breeken , zyn kan. Er koomen zeekerlyk misflaegen in voor ; dan men kan zich verzeekerd houden , dat de fouten niet alleen zaeken van minder aenbelang betreffen , maer ook veel minder zyn , dan in eenige andere vertaeling , en zo weinig , als men , naer den aert van zulk een werk , redelyker wys , vorderen kan.
Een Lecraer , die de Goddelyke fchrivten voor de Gemeinte verklaerd , moet daerom , niet zonder noodzaeke , van onze vertaeling verfchillen , en nog minder dezelve door* ftryken: want, langs deezen weg, koomt zy in minachting , en men geevt aenleiding , dat onkundigen dezelve mistrouwen
en in het onzeekere zyn. Zo het
Boodzaeke is , fpreekt het van zelvs , dat elk een Leeraer de vryheid hebbe s eene nfeuwe vertaeling op te geeven , zo de zaek daer door in beeter licht gefteld wordt. Hierom gelasten- ook de Heeren Staeten van Holland en WestFriesland , in het Placaet , ter bevorde. ring van den Kerkelyken vreede, 9 April *675 : „ dat men de nieuwe overzetting „ des H. Bybels niet zal tauxeeren , noch „ tot verkleining citeeren , behoudens dat „ men daeraf ooit of ooit modestelyk ,
in het een of ander , zal mogen diffefl reeren," —— Het is eene zeer goede
tel



OVER DE VERTAELING. VAN DEN BYBEL. 4IJ.
]es van den Heer doddridge voor de Leeraeren , welke in vollen nadruk , ook op ofize vertaeling, mag worden toegepast. „ Geevt geen bericht van verfchillende j, leezingen en vertaelingen , en wykt „ nooit af van onze eigene Overzet-
ting , zonder eenige weezenlyke nood„ zaekelykheid ; en zo gy het doet, neemt „ dan die , welke u de beste fchynt , 3, en laet de overige vaeren of roert ze
ten minnen maer kortelyk aen , zodat 3> gy niet in twyffel fchynt welke gy
kiezen zult , opdat bet geen kwaeden j, indruk op hunne gemoederen maeke , „ of hun een vermoeden inboezeme , als
of de Schrivtuur onzeeker waere."
00 Les/en oyer de Predicatien p. 53»
IV. DE EI»



414 AENHANG3EL
TWEEDE HOOFDSTUK.
OVER HET UITLEGGEN VAN DEN UT? BEL.
§• 340.
■Elk is verplicht Gods' voord te leezen. Ban wit baet het leerden , zonder liet te vet> : Jiaen. 'Elk moet zich derhalven bcvlyti* t gen , om den zin en de waer-e meening 1 -der Heilige Schrivten retht te verjtatn.
TP\ecze ftelling heeft geen 'bewys nooA-T dig. — Maer welke middelen meet men by de hand neemen , om de meening der Heilige Schryveren wel te verftaen , en den Bybel , onder den Goddelyken zeegen , met nut te leizen ? — Deeze middelen hebben . wy reeds elders uitvoerig, aengeweezen. (.%> Laet ik het hier kortelyk herinneren.
1. Wy moeten de Veiborgenheeden , welke in de Heilige Schrivt voorkoomen , op Gods gezach gelooven , en dezelve , door menfchelyke uitvindingen , niet naeder poogen te verklaeren , maer volkoomen
be.
O) Onze EylelviTkl. I Dc-cl. p, 43-47. van fc InUWng,



OVER HET UITLEGGEN VAN DEN DVEEL. 415
berusten in dat geen , het welk God er
ons van geopenbaert heeft. (2). Wy
moeten den zin der Bvbelplaetfen beoordeelen , naer het oogmerk , het welk de
Schryvers bedoelden. (3}. Het is
noodig, acht te geeven , op de gelegenheid , by welke deeze en geene gedeel-
tens van den Bybel gefchreeven zyn.
(4). Om den zin van eene bepaelde plaets wel te vatten , moet men wel acht geeven op den zaemenhang met het voorgaende en volgende. (j). Ook is het
dienstig de eene plaets met de andere te vergelyken , om , uit die vergelyking , den rechten zin op te maeken. — (ó). Men neeme de omftandigheeden wel in acht , in welke , als meede tot , en door welken , dit of dat gefprooken wordt.
(7). Het zy een vaste zetreegel , zo lang by de eigenlyke beteekenis der woorden te blyven , tot dat men voldoende redenen vindt , om van dezelve afcewyken. —— (8). Men geeve aen geene uitdrukkingen zulken zin , die , of op zich zeiven , of in de gevolgen ftrydig is , met het gezond verftand , met Gods Volmaektheeden , met onzen plicht , of andere beweezene waerheeden. — (9). Eindelyk men raedpleege, met de oordeelkundige
IV. DEEE,



4.10' AENMANG8EL
aenteekeningen van onze geëerde Randfchryveren , en zoveel het de omftandigheeden toelaeten , met andore verklaeringen en hulpmiddelen.
§■ 34.1'
ï)e Heilige Schrivten moeten , in het open» baer , voor liet volk , door hekwaeme Leeraeren , verklaerd worden.
Alles , het welk in den Bybel gefchreeven is , werdt tot onze leering en vertroosting gefchreeven. Maer vermits er , in den Bybel , veele duisterheeden voor* koomen s welke voor min geoeffende verstanden onverftaenbaer zyn , is het noodig , dat er Leeraers zyn , met de vereischte weetenfehappen voorzien , die de Heilige Schrivten , in plechtige Vergaederingen , openlyk voor het volk verklaeren. „ Het volk moet bil lyk de gan-
fche Schrivtuur weeten , leezen en ver„ ftaen. De weinigtte menfchen zyn in „ ftaet , dit Heilig boek voor zich zel„ ven en zonder aenleiding te verltaem „ Waerom het een goed werk waere ,
wanneer de boeken ■ der Heilige Schrivt , „ van het begin tot het einde toe , onfi der handen genoomen , en de zin
„ dasr-



óver de vertaeling. VAN den bybel. 417
daervan zaekelyk voor het volk verklaerd wierdt." CdO-
In de eerste tyden van het Christendom , werdt er een gedeelte van den Bybel , in de Godsdienstige Vergaedcringen , voorgeleezen , en , in dezelve las men allengskens den Bybel door , en de Bisfchop deedt , over het voorgeleezen gedeelte , eene korte redenvoering. ("2). — By ons is het over het algemeen de gewoonte , een kleinder gedeelte van dé Heilige Schrivten te verklaeren , en het verklaerde tot de praktyk der Godzaeligheid aen te dringen. Trouwens het eeri behoort , zowel als het ander , tot het Weezen van eene Godsdienstige Leerreeden. Het oogmerk van eene Predikatie is Diet alleen , om het verftand te verlichten , maer ook Om den wil te verbeëteren. ,, Er zyn menfchen , (ik gebruik „ hier de eigene woorden van den groöten mosheim , die niet dan voor
]f> het verftand prediken , en alleen trach4, ten , de kennis van Godsdienstige waerj, heeden , in hunne toehooreren , të ver£ ij, beeteren. ——> Dit doen inzonderheid dé
(y) mosheim Predikkunde p. 10.
00 MOSHEIM I. £. p. 9, 41, 42.'
00 c. P- 14' IV. DEEL. Dd



4*3 AENHANGSEt
„ geleerde EDgelfcherj. Die draegen fn« „ zonderheid de waerheeden van den Godj„ dienst zeer breedvoerig ,, grondig en „ duidelyk voor ; maer zy vergeeten den „ wil. Zy voegen , by hunne Predika33 t»en , wel eenige vermaeningen ; maer „ deeze zyn gemeenlyk niet dan zeer „ kort , dor , en fchrael."
Dat zulke openbaere Leerreedenen , in welke de Heilige Schrivten verklaerd en ter betrachting worden aengedrongen , ten boogden nuttig en noodzaekelyk zyn , fchynt byna geen betoog noodig te hebben. Zy zyn recht gefchikt , om , den menfchen , juiste en evenreedige begrip, pen , omtrent de leerftukken en zeedenplichten van den Godsdienst , te verfchaffen ; om de natuurlyke traegheid en vadzigheid te hulp te koomen ; en om de
zondige drivten in te toornen, (b).
Alle Christenen hebben onderwys en vermaening noodig. In onze jeugd , worden wy , in de eerste beginfclen van Geloov en Godzaeligheid , onderweezen ; maer deeze moeten , in vervolg van tyd , naeder uitgebreid en volmaekt worden. Zonder dit openbaer onderwys, zou het weinige,
het
(6) cl ar kb qvu Gotü bcjlatn cn Eigenfchapptn II Deel. p. iSfe—200.



OVER DE VERTAELING. VAN DEN BYBEL. 419
het welk wy in onze jeugd geleert hebben , door veelerley oorzaeken , verduisterd worden , en de meesten zouden alles vergeeten, indien het niet, van tyd tot tyd , vernieuwd werdt. —Wat is er noodiger , dan dat de godloozen opgewekt , en door herhaelde waerfchouwingen , be* ftraffingen en vermaeningen , worden aengefpoord, om zich te verbeeteren ? Deeze openbaere leerreedenen hebben eenen meer gezeegenden invloed , op de uverlyke be* fchaeving zelvs van onbekeerde menfchen , dan men misfehien denken zal. — Even zo noodig is het ook , dat de Heiligen gewaerfchouwd worden tegen ftruikelingen , en aengemoedigd , om in het goede te volharden.
Er zyn eenige waenwyze menfchen „ kleine Philofoophjes , die de openbaerë Leerreedenen verftnaeden , omdat men hun, immers zo zy voorgeeven , niets kan zeg* gen , of zy weeten het ; maer de zul» ken verkeeren zeer ondankbaer , omtr-nè dat geen , het welk een van onze meest weezenlyke voorrechten uitmaekt. Behalven dat het zingen van Pfalmen , etï het gezaemenlyk opheffen van gebeeden , een weezenlyk deel is van den Godsdienst , zyn de Leerredenen , ook voof den geoeffenden van groUe nuttigheid. IV. DEEfc, Dd 2



4-20 AANHANGSEL
De goede denkbeelden -worden daerdooï vernieuwd en verleevendigd , en de goede voorneemens ontvangen eene dubbelde kracht ,. wanneer de plichten , de belov-, ten , en andere beweegmiddelen van den Godsdienst, dikwyls worden voorgeüeld. (c). Zulke _ verachters van den openbaeren Godsdienst geeven aenleiding , dat anderen hun voorbeeld naervol^en , en dit kan niet nalae:en den weg te baenen , toe een algemeen . bederv der zeeden. ,, Al ftelt ,, men alle bedenkingen van Godsdienst ,, ter zyde , zo mag men met recht „ uaeaen ; of de Kerken niet de eenige zeedenfchoolen zyn , voor een aenmer„ keljk getal van menfchen , en de ee„ nigfle plaetfen , alwaer zy iets hooren , nopens hunne verplichtingen , om ,, alles wat, kwaed , zondig en nadeelig 3, is , voor hun en anderen te vermy« den." .00-
De Leerreedenen , zegt men , doen wein!.• i ut , de meeste menfchen blyven onkundig cn'godloos. Maer, gelyk ik reeds gezegt heb , zy doen meer nut , dan mjn misfehien wel denken zoude ; en , in allen gevalle , zal men eene. artzeny
daerom
(c^ Opmerker t Deel. p. 31.
(dj l>i£iU*Si uit gelee/és waereld voer Maert 177a p. tZp',



OVER HET UITLEGGEN VAN DEN BYBEL. 421
daerom- geheel 'verwerpen ,' omdat zy , niet by alle , de gewenschté vrucht doe ? De oorzaek daervan moet niet., in de Predikatiën zelve , gezocht worden , maer in de verkeerde handelwys van den Leeiaer, of van de Toehooreren.
Vooreerst zeg ik , in de verkeerde handelwys van den Leeraer. Het is myn oogmerk in het geheel niet', om , o\er de vereischtens der Leerredenen , uitvoerig te handelen ; alleenlyk zal ik my tot twee hoofdgebreeken bepaelen , welke voornaemenlyk het nut der Predikatiën verhinderen. Het eene is de langheid ,
en het ander de onverftaenbaerheid.
„ Lang preedikende Leeraers toocen gccne „ kennis altoos te hebben van de men„ fchelyke natuur : want anders moesten ,, zy weetcn , hoe zwak onze vermoo„ gens zyn , hoe zeer onze zinnen af„ hangen van voorwerpen buiten ons , en „ hoe verfchillende de vatbaerheid is in
den eenen of den anderen ; behalven „ dat men over het geheel daerin zae„ menftemt , dat eene waerheid , met „ weinige woorden , duidelyk betoogd , „ en behoorlyk aengedrongen , beet er op „ het verüand werkt , en meer vrucht „ geevt , dan verfcheidene en verfchillen„ de dingen op eenen tyd , al gefchiedt dit
IV. DIISL. Dd 3



422 ABNHANGIEj,
„ in goede orde , te verhandelen. Tof „ dit JaeiÜe worden fterke hersfens ver* eischt , en hoe weinige zyn er van „ uien aert. Ook wordt het geheugen „ dan Op den pynbank gelegd , en mén „ v rgt den toehoorer eene aendacht af, „ welke hy niet behoevt of mag toebren-
» gen." (e). De onverftaenbaerheid
der Leerreedenen wordt meerendeels veroorzaekt , door de ongefchiktheid van den ftyl. Een hoogvliegende en opgefchikte ft}l , die met bloemen en zinbeelden vercierd is , die flechts het vermaek en de verlustiging van den geest bedoelt , is , voor het grootfte gedeelte der toehooreren , onverltaenbaer. Hy laet het hart leedig , en is niet gefchikt voor den predikftoel. De beroemde mosheim zegt , van den prediktrant der 5de en 6de eeuw, toen men de geleerdheid der Grieken er» Romsinen begon op den predikftoel te brengen : „ het meenigvuldige gebruik vaa „ figuuren belette de kennis der waers, heid. Men bediende zich van fterke „ uitroepingen , perfoonsverbeeldingen , af. „ wendigen en dergelyken cieracd , waer« meede de waereldlyke redenaers gewoon
„ wae»
(O Hdlzatmt RBedgteving voor de Geleerden enz. do« *i«n Schijver vsa den 4rts p. 67, 68.



OVER HET UITLEGGEN VAN DEN BYBEL 423
„ waeren hunne redenvoeringen op te fchikken , en zich aenzien en verwondering „ te weeg te brengen. De eenvouwigen 5, begreepen den zin van dergelyke onei„ genlyke fprcekwyzen niet , en over het „ algemeen koomen dergelyke niet te pas , „ in predikatiën , waerin men op het „ heil der zielen ziet." (ƒ). Evenwel gebeurt het , dat zulke onverftaenbaere Leerreedenen het meest bewonderd worden , en de aenmerking van clericus (g) is niet ongegrond : „ het volk bewondert daegelyksch leerredenen , wel„ ke het niet verüaet ; ja bewondert „ dezelve zo veel te meer , naer maete „ het dezelve minder verftaet."
De voornaemfte oorzaeken evenwel , dat de Leerreedenen de behoorlyke vrucht niet doen 5 zyn by de Toehooreren te zoeken. De volgende zyn de voornaemfte t (i). dat zommige meer aen de klanken der woorden blyven hangen , dan op de zaeken letten ; en dit flag van menfchen is het , die eene onverftaenbaere leerreeden bewonderen zullen. (2). De meeste menfchen zyn geen meesters van hunne gedachten. Zy kunnen dezelve , geen uur
Cf) MOSHEIM 1. C. p. 48, 49.
(g) in arte critici, iv. dsel» Dd 4