O N D E R W Y S IN DEN GODSDIENST, ZEEVENDE DEEL.   ONDER f YS IN DEN GODSDIENST, DOOR j. VAN NUYS KLINKENBERG, ART. LIE. MAG. S. S. THEOL. ET PHIL. DOCTOR, HOOO-LI- ERAAR IN BE.H. GODGELEERDHEID } N KERKELYKE GESCHIEDENIS , AAN HET ÏLLUSTRE ATHENEUM, EN PREDIKANT IN DE GEMEENTE, TE AMSTERDAM; MITSGADERS LID VAN HET ZEEUWSCH GENOOTSCHAP DER WETENSCHAPPEN TE VLISSINGEN. ZEEVENDE DEEL.' te AMSTERDAM, ey JOHANNES ALLART. md ccx.xzzviii.  Met Adprobatie van de Gecommitteerden van de Eerwaerde Clasfis van Amfterdam, den 9 Oclober 1788.  VOORBERICHT. JltindeVyk koomt er wederom een deel van dit werk te voerfchyn. • Het is bykans drie jaeren geleeden, dat het onmiddelyk voorgaende VIie deel is uitgeioomen. • \ Het verwyl is te lang ; ik erken het, en yraeg er verfchooning over. Macr het is my yoljlrekt onmoogelyk geweest , om meerderen voortgang te maken. ■ Dit VIIlc deel behelst het zesde en een gedeelte des zeeven den boers, van myn onderwys in den godsdienst. Het zesde boek handelt over de voorzeggingen der openbaering. — Ondertwfchen heb ik niet alle g o dtPRAEKEN, in de byzonderheeden, zoeken te verklaeren. Dit behoorde niet tot myn ontwerp , en zou een werk geweest zyn' van al te grooten om/lag. Alleenlyk heb ik my bepaeld tot de voornaem/te, welker vervulling allerblyklaerst is, Hoe ik omtrent de overige denke, kan men zien in myne bybelverklaering, waervan het XVII Deel, waermeede htt oude testament wordt ten einde gebracht , reeds meerendeels is afgedrukt. In den beginne was ik voorneemens, er de uitlegregelen by te voegen , welks VII. PEEL. * 3  vi VOORBERICHT: men , in het verklaeren der Godfpraeken van de mde propheeten, moet in acht neemen. Maer deeze Verhandeling zou al te uitvoerig geworden zyn. Alleenlyk zal ik nu maer de voornaemjle hulpmiddelen met een enkel woord , opnoemen. 1. Vooreerst moet men elk een Prophetisch Boek aendachtig , en herhaelde keeren , kezen, opdat de geJieele inhoud ons gemeenzaem worde , en leevendig in het geheugen ligge. 2. Men dient de verdeeling in Kapittelen en ver/en geheel over het hoofd te zien. Deeze verdeding is, op veele plaetzen, zeer onoordeelkundig en verkeerd ingericht, zodat zy aenleiding geeve, om de zoeken in een verkeerd daglicht te befchouwen. Ik zal thans maer één voorbeeld bybrengen , het welk my het eerst te binnen fchiet. Het geene, in onze By. iels , het eerjte vers is des tweeden Katittels , in de Pr ophefy van haggai, behoort bui. ten allen twyffel tot Kap. L Het bepaelt den tyd, op welken die zaeken gebeurden, welke, in het laetjle vers van Kap. ƒ , vermeld zyn. 3. Met moet de redevoeringen , of ProphetieJche Leerreedenen , wel zoeken te onderfcheiden. Zonder dit in acht te neemen, zau men alles Indcr één vermengen. 4.. Me»  VOORBERICHT. vu 4. Men neeme op de kracht der ivoorden , e» den nadruk der fpreekwyzen, beneevens de zeeden en gebruikelykheeden der Oosterlingen , ■naeuwkeurig acht. 5. Verder is het hoogst noodzaekelyk, dat men dien tyd onderzoeke en in het oog houden , wanneer de Propheet gebloeid hebbe , en hoedaede gefteldheid der zaeken waere , in zyne daegen , zo ten aenzien van liet Burgerlyke, als Godsdienjtige. Daerin ligt de aenleiding van zyne Leerreeden , era daerop heeft hy geduurig het oog. 6. Ten dien einde dient men gemeenzaem te zyn , niet alleen met de gefchiedcnis van Gods volk , in beide Koningryken , zodat van Juda, als dat der X Jlammen, maer ook met die van andere Natiën , vermits dt Propheeten zeer dikwyls van andere Volken fpreeken , era derzelver lotgevallen voor/pellen. 7. Men moet van de eigenlyke beteekenis der woorden niet , zonder noodzaeke, afwyken. 8. Het eerjle en voornaemjle oogmerk der Propheeten was y om nuttig te zyn aen Gods eigen volk, onder het welke zy verkeerden. Waneer er derhalv,en geene voldoende redenen zyn , om eene Voorzegging op laetere tydtn te huis te brengen, moet men dezelve op Vil. DEEL. * 4  vm VOORBERICHT. de lotgevallen van jacobs nagejlachi toepas/en , en wel bepaeldelyk op die , welke het nacst koomen aen den leevtyd van den Propheet, die dezelve heeft aen* gekondigd. 9. Eindelyk . moet men elk eene byzonder' heid niet al te zeer drukken. Dit geevt aenleiding tot ver gezochte en geheel ongegronde verklaeringen. De Oosterlingen waertn zeer geut op beeldfpraeken , zinbeelden , en ferheevene. uhdrukkingen. -Daerenboven hebben de Prophecten in eenen dichterlyken jtyl gefchreeven. Men moet daerom niet alle fpreekwyzen van elkander onderfcheiden. Dt beelden worden dikwyls vermeenigvuldigd, om kracht en verheevenheid aen den Jtyl by te zetten , en het eene is meenigmael eene opheldering of bevestiging van het andere, Ordeshalven , en om het geheugen te hulp. faomen, hebben wy alle de go.dspe.ae ken der o.penüaeringen , tot drie Hoofd* zoorten gebracht. I, Voorzeggingen van het oude testament, welke reeds vervuld zyn, betreffende, ü. Byzondere perfoonen. 3. Het volk van Israël. }. Heidenfche volken, tn % Den messias. De  VOORBERICHT. « De Prophefyen % omtrent den messias, kan men tot twee hoofdzoorten- brengen: A. Zulken , die de omftandigheeden van zynt koomst hebben afgeteekend. A. Het gejlacht, uit het welk Hy zou ge* booren worden. B. De Moeder , welke Hem zou ter waereld brengen. C. Den tyd van zyne verfchyning, en D. De plaets van zyne geboorte. B. Zulke y welke zyne verrichtingen en lotgevallen voorfpeld hebben, de II. Voorzeggingen van het nieuwe teswent. III, Voorzeggingen , welke r.eg werkelyk vervuld worden , of nog , in het toekoomende t ftaen vervuld te worden. Het zeevende boek, handelende over de leerstukken van de openbaering, heb ik in twee afdeelingen onderfcheiden. De eerfte draegt zulke Leerftukken voor, welke gemeenlyk tot den matuurlyken godsdienst gebracht worden , en, door de Openbaering , naeder opgehelderd en aengedrongen zyn; deeze zal men meede in dit Deel ontmoeten. De andere Afdeeling , over de eigenlyk gezegde Leerftukken der Openbaering , van welke de Reden niets weet, hooptn wy, VM. DEEL. * J  x VOORBERICHT. in het volgende VIW' Deel behandelen , en , met de uitgaev, zullen wy %0 veel Spoed maeken , als ons immers moogelyk mezen zal. De goede God zeegene deeze en alle andere poogingen, welke, ter bevordering van Waerheid en Godzaeliglteid , worden aengewend ! ]. VAN NUÏS KLINKENBERG, Amfterdam den iq^« Oöober 1788. IN-  INHOUD VAN HET ZE EVEN DE DEEL. HET ZESDE BOEK. over de voorzeggingen van den bybel. EERSTE AFDEELING. algemeene aenmerkingen , omtrent Dl bybelsche prophesyen. EERSTE HOOFDSTUK. DE prophesyen zyn onlochenbaere bewyzen , voor den goddelyksn oorsprong der heilige scürivten. *1. J—20 VII. DEEL.  XII INHOUD VAN DIT ZEEVENDE DEEL TWEEDE HOOFDSTUK. OVER DE PROPHEETEN , EN DE WYS, OP WELKE HUN TOEKOMSTIGE ZAEKEN WERDEN BEKEND GEMAEKT. BI. 20—3.8. DERDE HOOFDSTUK. OVER DE VOORBEREIDING EN SCHOOLEN DER PROPHEETEN. 38—44. VIERDE HOOFDSTUK. OVER DE WYS, OP WELKE DE PROPHEETEN DE TOEKOOMENDE DINGEN BEKEND MAEKTEN. 44—49. VYFDE HOOFDSTUK. OVER DE KENMERKEN VAN WAERK PROPHEETEN. . 49—5^ ZESDE HOOF DIS TUK. OVER DE LANGDUURIGIIEID VAN DE GAEV DER PROPHESY. JJ— 63. TWEE-  INHOUD VAN DIT ZEEVENDE DEEL, XIII TWEEDE AFDEELING. HANDELENDE OVER ZODAENIGE VOORZEGGINGEN VAN HET OUDE TESTAMENT , WELKE REEDS VERVULD ZYN. EERSTE HOOFDSTUK. VOORZEGGINGEN VAN HET OUDE TESTAMENT, WELKE BYZONDERE PERSOONEN BETREFFEN. BI. 64—7». TWEEDE HOOFDSTUK. VOORZEGGINGEN VAN HET OUDE TESTAMENT , WELKE HET VOLK ISRAËL RAEKEN. 72—P4- DERDE HOOF.DSTÜK. VOORZEGGINGEN VAN HET OUDE TESTAMENT , OMTRENT HEIDENSCHE VOLKEN. 94~I23' VIERDE HOOFDSTUK. VOORZEGGINGEN VAN HET OUDE TESTAMENT , WELKE DE KOMST, VERRICHTINGEN, EN LOTGEVALLEN VAN CHRISTUS VOORSPELD HEBBEN. 123—222. VIL DEEL.  XIV INHOUD VAN DIT ZEEVENDE DEEL. DERDE AFDEELING. V00R2EGCINGEN VAN HET NIEUWE TESTAMENT , WELKE REEDS , DOOR DE UTKOOMST , BEVESTIGD ZYN. EERSTE HOOFDSTUK. DE HEER CHRISTUS WAS DE GROOTSTE DER PROPHEETEN , DIE VEELE MERKWAERD1GE VOORZEGGINGEN GEDAEN HEEFT, WELKE BLYKBAER VERVULD ZYN. BI. 222 — 259. TWEEEDE HOOFDST UK. IN HET NIEUWE TESTAMENT VINDEN WY ZEER MERKWAERDIGE VOORZEGGINGEN , VAN DE APOSTELEN EN ANDERE PROPHEETEN. 269—323. VIERDE AFDEELING. OVER ZULKE VOORZEGGINGEN, WELKE NOG WERKELYK VERVULD WORDEN ; OF NOG, IN HET TOEKOOMENDE , STAEN VERVULD TE WORDEN. EERSTE HOOFDSTUK. IR ZYN VERSCHEIDENE VOORZEGGINGEN, WELKE NOG, TEN HULDIGEN DAGE, WERKELYK VERVULD WORDEN. 323—340. T W E JE-  INHOUD VAN DIT ZOEVENDE DEEL. XT TWEEDE HOOFDSTUK. EINDELYK ZYN ER NOG VOORZEGGINGEN , WELKER VERVULLING TQEKOOMENDE IS. BI. 340—389. ZEEVENDE BOEK. OVER DE LEERSTUKKEN VAN DE OPENBAERING. EERSTE AFDEELING. OVER DE LEERSTUKKEN , WELKE DE OPENBAERING ALGEMEENER BEKEND GEMAEKT, NAEDER OPGEHELDERD, EN BEVESTIGD HEEFT. EERSTE HOOFDSTUK. DE OPENBAERING VERZEEKERT ONS , DAT ER EEN EENIG GOD ZY. 393—395. TWEEDE HOOFDSTUK. OVER GODS NAEMEN EN EIGENSCHAPPEN. 396—419. DERDE HOOFDSTUK. OVER GODS BESLUIT. 419—423, VII. DIM,.  XVI INHOUD VAN DIT ZEEVEKDE DEEL. VIERDE HOOFDSTUK. OVER DE SCHEPPING. BI. 423-494. VYFDE HOOFDSTUK. OVER DE MENSCHEN EN HUNNE SCHEPPING. 494-53J. ZESDE HOOFDSTUK. OVER DE ENGELEN. -„„ , 535—64t. ZEEVENDE H.OOFDSTUK. OVER DE VOORZIENIGHEID. MM 049—068. ACHTSTE HOOFDSTUK. OVER DE ONSTERVELYKHEID DER ZIELE. ... • 668 - f93. ZES-  ZESDE BOEK» OVER DE VOORZEGGINGEN VAN DEM B Y B EL. A   EESDE BOE K* OVER D £ VOORZEGGINGEN VAN DEN B Y B E L. De propiiesyë n maekcn een zeer aen* merkelyk gedeelte van den Bybel uit. Behalven veele voorzeggingen, in de Pfalmen.en elders, hebben wy, in het oude testament, de voorzeggingen van nieC minder dan XVI Propheeten. Ook hebben de Heer christus, en zyne Apostelen 3 verfcheidene voorfpellingen gedaen , welke, in het nieuwe testament, zyn aen- geteekend. Zal men derhalven den geo- penbaerden godsdienst wel verftaen, men mag, omtrent de voorzeggingen , welke wy, in den Bybel, ontmoe» ten , niet onkundig weezen. Dit zesde boek van ons onderwys in den godsdienst, hebben wy daer» VXI. DEEL. A 2  4. OVER DE VOORZEGGINGEN om gefchikt, tot eene nadere verhandeling, over de propi-ie¥ van den by- be.l. : Ondertusfchen is het ons oog- . merk niet , om alle de Voorzeggingen , welke wy in den Bybel ontmoeten , opzettelyk te verklaeren; dit zou al te omflachtig worden , en , met de inrichting van dit werk, niet ftrooken. Deeze onze Verhandeling zal niet meer zyn , dan eene nadere Inleiding tot de Prophefyen van den Bybel , terwyl wy ons, by eenige der meest merkwaerdige , wat nader bepaelen zullen Wy zullen alles tot IVAfdeelingen brengen. I. De eerste afdeeling zal algemeene aenmerkingen , omtrent de Bybelfche Prophefyen , behelzen. II. De tweede afdeeling zal verkeeren, omtrent zodaenige voorzeggingen van het oude testament, welke reeds vervuld' zyn. UI. De derde afdeeling zal handelen, over de voorzeggingen van het nieuwe testament, welke reeds, door de uitkoomst, bevestigd zyn. IV. In de vierde of laetfte afdeeling zullen wy 'er kortelyk iets byvoegen \ omtrent zulke Prophefyen, welke nog werkelyk vervuld worden , of nog , ia het toekooruende, Itaen vervuld te worden. E Ei-  VAN DEN BYBEL. 5 EERSTE AFDEELING. alge mee ne aen mer kingen , omtrent de bybelsche prophesyen. EERSTE HOOFDSTUK. de prophesyen zyn onlochenbaere bewyzen, voor den goddelyken oorsprong der heilige schrivten. §• 692. Eene prophesy is eigenlyk eene bekendmaeking van toekoomjtige gebeurlyke zaeken , welke nog niet in de tweede oorzaeken zyn , die , 8p den bepaelden tyd , op de befiemde plaets, en in alle de voorgeftelde omjlandigheeden , Jliptelyk vervuld wordt. ^N"aerdien de propjieeten, gelyk ia het verv&g naeder blyken zal, niet alleen toekoomende zaeken voorfpelden, maer ook, uit Gods naem , tot het volk fpraeken, om VII. DEEL. A 3  6 OVER DE VOORZEGGINGEN hen te beftraffen en te vermaenen, wordt het woord prophesy meermaelen, in eenen ruimeren zin, genoomen , voor elk eene boodfchap, welke, uit Gods naem, ge- daen werdt. Eigenlyk evenwel en meer bepaeld, is eene prophesy, de be • kendmaeking van toekoomende gebeurtenisfen. Tot de natuur derhal ven van eene Prophefy, behooren drie vereischtens. 1. Dat er eene toekoomjtige zaek worde bekend gemaekt, welke, na verloop van eenen langeren of korteren tyd , gebeuren zal. 2. Dat het eene geieurlyke zaek zy , welke nog niet in de tweede oorzaeken is, dat is, welke niet, uit natuurlyke oorzaeken , kan worden afgeleid, zodat geen gefchaepen vernuft dezelve voorweeten kunne. . Het is geenszins eene prophesy, wanneer men verfchynfelen voorfpelt, welke haeren grond hebben, in natuurlyke oorzaeken, gelyk een Starrekundige eene zonnetaening, of maensverduistering voorfpelt, of wanneer een fchrander Staetsman, uit het beloop van zaeken en omftandigheeden , de gevolgen voorziet Maer eene Prophefy moet verkeeren, omtrent geheel toevallige zaeken , tot welke nog geene voorbereidfelen of fchikkingen gemaekt zyn en welke derhalvea geen gefchaepen vernuft voorweeten kan.  van den bybel: ? kan . Daerenboven moet eene Prophefy den'tyd, de plaets, en andere kleine omftan* digheeden der toekoomende gebeurtenis bes paelen , welke geene eindige fchraDderheid kan uitvinden. 3 Dat de Voorzegging, in alle de voorgefielde omftandigheeden, tot de minfte byzonderheid toe, ftiptelyk vervuld worde. §. 693. Zodaenige prophesyen zyn 'er veelvuldig in den Bybel. De Leerlingen van epicurus beweer, den dat het onmoogelyk zy , toevallig* dingen te voorweeten ; uit dit beginfel onttrokken zy zelvs den Goden de kennis van aenftaende gebeurtenisfen. Maer zou de oneindige God, van wiens verftand geen getal is , onkundig weezen van het geene 'er , in het vervolg, zal voorvallen ? dan zo« Zyne wetenfehap zeer bepaeld en gebrekkig weezen ? en zou de Almachtige niet zeekere toekoomende gebeurtenisfen, wanneer Hy het noodig oordeelt, aen menfehen openbaerea kunnen 9 Dit is zo blykbaer, dat alle volken van alle tyden daerin hebben overeen geftemt. „ Ik vind geen volk, zegt cice„ ro, noch zo befchaevd en geleerd, noch vii. deel. A 4  % OVER DE VOORZEGGINGEN ;,*o woest en onbedreeven , hetwelk dief „ geloovt, dat 'er, van zommige, toekoom^ „ de dingen kunnen voorweeten en voorfpeld «, worden." (a) 1 Dan , hoe ongerymd de gemelde ftelling der Epicurrsten ook weezen mooge, heeft evenwel de beruchte-voLTAIRE g(fen ^ ^heid gemaekt, om dezelve over te nll jnen, op dien grond, dat toekoomfflge gebeurlyke zaeken geen beftaen hebben , en derhalven ook niet kunnen gekend worden (b) Maer zou men zulk eene redeneering hebben kunnen verwachten , van eenen m!n . die zich wdde doen doorgaen, voor eenen Wvs geer van den eerften rang? Het voorleedenê heeft thans geen beftaen meer, en zou men daerotn geene voorleedene dingen weeten Kunnen ? Niemand kan ontkennen, dat 'er eene groote meenigte. Van prop„esvenj fe d Bybel, voorkoomen , welke blykbaer vervuld zyn In de volgende afdeelingen, zullen wy dezelve meer byzonder befchouwen Voor tegenwoordig beroepen wy ons, tea voorbedde, op de zeer merkwaerdige voor. «eggiDg, welke wy vinden Jof. VI- 2Ö De heer willende, dat de puinhoopen van Je- ri- 0») CICERO de hivhl. 1. i. c, 2. m Philofophii dt mjloin art. i. Oracles.  VAN DEN BYBEL. 9 ïieho in weezen blyven zouden , tot gedenkteekenen , zo van zyne Rechtvaerdigheid in .het Itraffen der afgodifche Kanaanneren, als van zyne Almacht , in het verdelgen van eene zo fterke Stad , door zulke geringe middelen, liet, door josua , voorzeggen, dat hy, die immer ondcrneemen zou, om Jericho te herbouwen , zynen oudften zoon, by het leggen der Stads fundamenten , zyne volgende kinderen , in den verderen voortgang van het werk , en zynen jongden zoon , by het ftellen der poorten , door den dood verliezen zoude. Alle deeze by, zonderheeden zyn, na verloop van eenige eeuwen , in eenen zeekeren hiel, ten tyde van Koning achab, blykbaer vervuld, 1 Kon. XVI: 34. §. 694- De propiiesyen zyn onlochenbaere lewyzen, voor den Goddelyken oorfprong der Heilige Schrivten. Dit ir.uk hebben wy reeds voorheen opzet- telyk behandelt CO- Niets is er zee" kerer , dan dat alleen de Alweetende God toekoomende zaeken kan bekend maeken. 00 iv Deel p. 205. VII. DEEL. A 5  IQ OVER DE VOORZEGGINGEN Terwyl zy toevallig zyn , kunnen zy, door geene eindige fcbranderheid , voorweeten worden. De Alweetende God alleen doorziet het verband van alle dingen , en alle gebeurtenisfen hangen alleen af, van zyn Almachtig beftuur. Deeze Helling is zo blyk- baar , dat de Heidenen zelve, de kennis der toekoomende dingen , alleen aan den Goden, hebben toegeëigent (d). Zyn er derhal- ven prophesyen, in de boeken van het Oude en Nieuwe Testament, dan behelst de Bybel ontegenzeggelyk zaeken, welke van eenen Goddelyken oorfprong zyn. Dan evenwel het is noodig, dat wy die bewys , uit de prophesyen ontleend, tegen de bedenkingen van het ongeloov, kortelyk verdeedigen. A. Verfcheidene oude Wysgeeren , gelyk p l a t o , aristoteles, maxi m u s t y r i u s en anderen , fchreeven der menfchelyke ziel een natuurlyk vermoogen toe, van toekoomende zaeken te voorweeten. plutarchus heeft dit begrip zoeken aen te dringen , uit aenmerking, dat de ziel gefchikt is, om het voorleedene , in het geheugen te bewaeren, en dat het niet moeiIyker zy het toekoomende te weeten, dan het voorleedene te onthouden. Hy veronder- ftelt, 00 «mi Dein. E.uar.g. p. 15.  VAN DEN BÏBEL. II ftelt, tet, de begrippen , welke tot de kennis van het toekomende, vereischt worden , reeds vooraf in de ziel zyn , en befluit er uit, dat aen de ziel1 even zo min het vermoogen ostbreeke, om het aenftaende te voorzien , als om zich het voorleedene te herinneren (O- Men heeft ook zelvs gd°°V" waerdige voorbeelden bygebracht , van eene byzondere voorzeggings kraght der menfchelyke ziel (ƒ> Dan wy ftaen geen oogenbhk in twyitel, om het voorgewend natuurlyk vermoogen der menfchelyke ziel, van toekoomende zaeken te voorweeten , ronduit te ontkennen. De eigenfchappen, en vermoogens van onze ziel, zyn in 't geheel niet gefchikt , om toevallige zaeken , welke nog gebeuren zullen , te bevatten. De ziel befchouwt het tegenwoordige, herinnert zich het voorleedene, ftelt zich afweezige zaeken voor , door de verbeeldingskracht , vergelykt de denkbeelden , trekt er gevolgen uit, kiest en verwerpt. Zy mag gisfen , vermoeden , waerfchynlyk oordeelen , uit het beloop der omftandigheeden , dat dit of dat gebeuren zal; maer haer vermoagen (trekt zich in het geheel niet uit , tot het toekoomende. ■—; (é) De Oraculorum defeiïu, Opar. torn. II. P- 43 C/3 p. pktitus de Syhiila h i. c. 8. p. 3'« VII. DEEL.  Ï2 OVER DE VOORZEGGINGEN De gewoone weegen , door welke de ziel kundigheeden vérkrygt , zyn de zintuigen , de redeneering , en het onderricht van andere menfchen ; maer , langs geene van deeze weegen, kan men kennis krygen van toekoomende gebeurtenisfen. Daertoe is eene bultengewoone Openbaering van God zeiven noodig (g). Het geen plutarchus, in dit geval, beredeneert heeft, verdient zeer weinig opmerking. De ziel heeft het vermoogen , om zich het voorleedene te herinneren, maer volgt daeruit, dat zy ook, tot de kennis van het toekoomende , kunne doordringen ? De herinnering vertoont ons geene verborgene , maer bekende zaeken , en de toekoomende zaeken, welke den Alweetenden alleen bekend zyn , kunnen niet anders , dan voor eindige vernuften verborgen weezen. De voorbeelden, welke men bybrengt, bewyzen niets, wanneer zy maer van naby be- fchouwd worden. Wy bepaelen ons by dat van peirescius. Hy droomde, dat hy te Nisme was, en aldaer eenen zeldzaemen goudeifjuLius c/esar kocht, voor eenen geringen prys. Den volgenden dag begav hy zich naer Nis?ne , en , gedenkende ' aen !ter Vol. 1. p. 28$, B04, 205. VII. CïEL.  ié* OVER DE VOORZEGGINGEN en was beezig met ploegen , wanneer hy i tot Propheet gezalvd werdt. i Kon. XX; 20, 21 ; en amos was in het geheel geen man van opvoeding. Amos VU: 14 , j5, D. volt aire dïirvde verzeekeren , dat alle voorzeggingen , op eene kansreekening , uitkoomen (»z). —— Maer kan men , door kansreekening , te weeten koomen , wat, byzondere perfoonen , die na eenige eeuwen ftaen gebooren te worden , op bepaelde tyden en plaetfen , verrichten zullen. „ Door 3j welke kansreekening, zegt de Schryver „ der brieven van eenige Portugeefche en j, Hoogduitfche Jooden, aan den Heer de „ volt ai re (72), indien het u believt, kon „ één onzer Propheeten voorzien , dat hee ,, Altaer , daar jerobeam te Bethel op „ offerde, 361 jaeren daerna , door josia j, zou omver geworpen worden? euza »i aenkondigen, dat het geflacht van achab „ zou uitgeroeid worden, zodat er geen telg „ van zou overblyven , en dat izabel, i, toenmaels regeerende, van de honden zou „ gegeeten worden , aan den voorwal Jizreels ? enz." E. Van meerder aenbelang is de tegenwerping , dat ook de Heidenen hunne God( . fprae* C«o 1. £ C») Aenhangpsl tot het II. Deel, p. !•  VAN DEN B ? B E L. i j fpraeken gehad hebben, en dat gevolgelyk voorzeggingen geene kenmerken weezen kunrïen van den waeren Godsdienst. Het is wacr , by de Heidenen , vindt men verfcheidene Tempels , die , wegens de Godfpraeken , zeer vermaerd waeren. Maer kunnen deeze Godfpraeken , met de Prophefyen van den Bybel , in vergelyking gebracht worden ? De Godfpraeken der Heidenen verkeerden , omtrent kleinigheeden , en zaeken van zeer weinig gewicht ; daer de Prophefyen van den Bybel allergewichtigfte gebeurtenisfen voordraegen, welke eenen blykbaeren invloed hebben zouden , op de lotgevallen der volken , en op den toeftand der geheele waereld. • De Godfpraeken voorfpellen zulke zaeken j welke , uit het beloop der omftandigheden, Zeer vermoedelyk konden gegist worden , of welke i binnen korten tyd , gebeuren zouden ; maer , zo de Heiden fche Propheeten het ondernaemen , iets te bepaelen , omtrent ver afgeleegene toevallige dingen » Ipraeken zy dubbelzinnig en twyffelachtig. — De gewaende Propheeten der Heidenen fpraeken eikanderen blykbaer tegen : het Orakel të Delphiö , te Claros , en te Dodoh 8 gav , op eene en dezelvde vraeg , een geheel verfchillend antwoord , en apollo moest zelvs belyden , dat hy zomtyds VU. PEEL. B  IS CVER DE VOORZEGGINGEN loog. CO De antwoorden werden Jiieerendeels gegeeven , in dubbelzinnige uitdrukkingen , opdat het Orakel fchynen mogt de waerheid gefprooken te hebben , hoe ook de zaek uitviel, (p) Hiervan daen dreeven er de fchranderfte Heidenen zelve den fpot meede. (q) Ook liep het bedrog der Heidenfche Pries teren , by hunne Godfpraeken , duidelyk genoeg in het oog. eusebius heeft aengeteekend, dat zy , in zynen tyd, voor de rechtbanken , hebben moeten belyden , dat zy zich , van bedrieglyke kunstenaryen, bedienden. CO Het Orakel te Delphos was zodaenig ingericht , dat .alles , door bedrog , verricht werd. De waerzeggerin , die van den Drieital antwoord gav , was gemeenlyk eene eenvouwige boeren ochter; het, Orakel deedt zich hooren , uit een diep hol , waerin iemand verborgen was , die gebezigd werdt, om den waerzeggeren • het geluid in te blaezen. CO -— Eindelyk, om er niet meer byte voegen , zodrae het Christendom doorbrak , fo) eusebius Prap. Euang. I. 6. c. 5, C/0 eusebius 1. c. I. 5. c. 21. Ol) plutarc uus ie PytlÏHz oraculis Operutu. tom. a. 1». 409. O) I. C 1. 9. c. IS. CO van dalen de OTHCUlis. witsdis Mifielk S. tOW, I. 1. 1. c, 9. 229. §., ai.  van den bybel. 19 brak , hebben de Heidenfche Orakels opgehouden. F. Ten laetften werpt men de duisterheid der Prophecyen tegen. Volgens morcan fj) zouden de Propheeten zich , met voordacht, zeer duister en dubbelzinnig , hebben uitgedrukt , om , gelyk men zegt, eenen flag om den arm te houden , en eene uitvlucht te hebben , zo de uitkomst, aen hunne voorzeggingen , niet beantwoordde. — Maer de eigen aert van eene Prophefy brengt altoos eenige duisterheid mede , welke, by de vervulling , in een volkoomen licht , gefield wordt. - Er zyn in de fchriv- ten der Propheeten , zeer duistere plaetfen. Trouwens , zy hebben gefchreeven, in eene oude taal ; hunne ftyl is dichtkundig; en hunne voorftellen zyn , naer den fmaek der Oosterlingen, verbloemd en zinbeeldig. Omtrent zulke voorzeggingen , welke reeds vervuld zyn , ontbreeken ons veele gefchiedkundige berichten , welke wy zouden noodig hebben , om de vervulling, in alle byzonderheeden , naéuwkeurig aen te wyzen. Voor het overige zullen wy, in het vervolg , veele zeer duidelyke Prophefyen ontmoeten , welke , zonder de (0 1. c. i. 288 , 289. vn. deel» B-a  jo over de voorzeggingën fninfte dubbelzinnigheid , duidelyk voorge* ftcld , en blykbaer vervuld zyn. TWEEDE HOOFDSTUK. over de propheeten, en de wys* op welke hun toekomstige zaeken werden bekend gemaekt. §• 6pj. Zulke perfoonen , aen welke God toekoomendê zaeken openbaerde , om dezelve , by monde of gefchrivte , aen anderen bekend te matken , werden propheeten genoemd. Xn het Hebreeuwsch heeten de Propheeten Dit woord, hetwelk het allereerst van abraham gebruikt is Gen. -XX: 7 , beteekent de zodaenigen , die ', in den naem van anderen , fpreeken eü handelen. In deezen zin , heet aaron de Propheet van mose , omdat hy , uit naem van mose , tot pharaq fpreeken moest9 Exod. VII: i , 2. De naem propheet heeft zomtyds , in de Heilige Schrivt , eene ruimere beteêkemis , wanneer het, in het algemeeen , gebruik»  VAN DEN BYBEL.; tl bïuikt wordt van de zodaenigen , die , uit Gods naem , tot menfehen fpreeken , om hun den wil des Allerhoogften bekend te maeken. Amos VU: 14, 15- In deezen zin, worden alle de zulken Propheeten geaaemd, die het volk, in den Godsdienst, onderweezen , de afgodery en de boosheid beftraften , en eene algemeene hervorming , in Godsdienst en Zeeden, zochten te weeg te brengen Zo gebruikt ook paulus het Griekfche woord npoQvtrsveiv 1 Cor. XIV: 3. die propheteert , /preekt den menfehen ftich' ting , en vermaening , en vertroosting. Hier byzonder evenwel wordt de naem van propheeten gegeeven, aen zulke menfchen , die toekomende dingen bekend maekten , welke God hun , door Openbaeringen , had bekend gemaekt; zo bekende gantsch Israël , dat samuel bevestigd was , tot eenen propheet des heeren,'omdat de heer te Silo verfcheen , en zich aen sa-> muel openbaerde 1 Sam III: 20, ai. ——e In deezen bepaelden zin , fpreeken wy hier van de propheeten. Zomtyds worden zy ook zienders of schouwers s^enaemd , omdat zy , mee gezichten verwaerdigd werden , in welke God hun toekomende dingen te befctijuwen gav , waerdoor zy zaegen het geene andere menfehen niet zien konden. —— Alle deeze \Q. DEEL. B 3  23 OVER DE VOORZEGGINGEN drie benaemingen van propheet-, z-tend e r , en sc houwer j worden ten aenzien van samuu faemengcvoegd. i Kon. XXIX: 19. §. 696. God heeft den propheeten de toekomende dingen , op zeer onderfcheiden wyzen , bekend gemaekt. *De Alweetende God , die den fchaekel der toekomende gebeurtenisfen , van eeuwigheid , heeft ingezien en vastgeftelt , kan buiten allen twyfe] , wanneer Hy het goedvindt , den menfehen zaeken bekend maeken , welke , in het toekomende, gebeuren zullen. De bekendmaeking. van zo- daenige zaeken noemen wy eene o p e nbaering, en de mogelykheid van zulke Openbaeringen ., hebben wy reeds voorheen , met opzet betoogt (u). Tot het voorweeten en bekendmaeken van •elk eene toekoomende Gebeurtenis., was eene Openbaering noodig. De gaev der prophefy derhalven was geene op eens en voor altoos medegedeelde vaerdigheid , om het toekoomende te voorweeten , maar tel. kens 00 UI. Deel. p. 155.  VAN DEN BYBEL. 2g fcens had er eene byzondere Openbaering plaets. God verleende de gaev dei- voorzegging , of alleen voor eenen korten tyd , Wuni. XI: 15 , of verwaerdigde de propheeten , met herhaelde Openbaeringen. Maer , wanneer deeze achterbleeven , hadden de Propheeten geene kundigheid van het toekomende 2 Kon. IV: 27. Deeze Openbaeringen gcfchiedden , op veele en verfchillende wyzen , Hebr. I: 1. Men kan dezelve voegzaem onderscheiden , in meer of min onmiddelyke openbaeringen. §. 697. meer onmiddelyke openbaeringen zyn de zodaenige , door welke de Alweetende God zeekere toekoomende zaeken, zonder tusfchenkomst van middelen , aen den Propheeten heeft bekend gemaekt. Tot de meer onmiddelyke openbaeringen, behoorde vooral de ingeeving , wanneer God toekoomende zaeken , aen het verftand der Propheeten , mededeelde , zonder dat het Lichaem werdt aengedaen. —-— In deezen zin , zegt petrus, dat de geest van christus in de Propheeten waere , die beduide en te vu. deel. B 4  *4 OVER DE VOORZEGGINGEN vooren getuigde., i petr. h n. en davio, dat de geest des hees-en in en door hem ge - fprooken hebbe z Sam. XXIII: 2. Op foortgelyke wys , was het ook geleegen met de Prophetifche zeegeningen der Aerts'vaederen , die zelvs , tegen hun voorneeBen en oogmerk, den besten zeegen , over zulke kinderen moesten uitfpreeken , aen welken zy den minderen hadden toegedacht Gen. XXVII. Zomtyds openbaerde de heer zich, aen 4e verbeeldingskracht der Propheeten , wanneer dit vermoogen zoodaenig werdt aenge, daen , dat het niet anders waere , 0f zy hoorden en zaegen met de daed zoodaemVe zaeken , welke zy , alleen in hunne ver- beelding, hoorden en zaegen. Deeze foort van Openbaeringen gebeurde , aen waekende of flaepende. , Die aen wae- kende te beurt vielen , werden fomtyds vertrekkingen van zinnen genoemd , wanneer hunne verbeeldingskracht zo leevèndi- werdt sengedaen , dat zy niets in het geheel wisten van het gene, omtrent het lichaem was voorgevallen , zodat hunne zintuigen voer dien tyd , buiten werking waeren ' verg. Hand. X: 10 enz. In zulk een geval' werden de Propheeten gezegd , in den GJt te zyn. Jef. VI: x , 2 Openb. I: xo AeQ flaepende openbaerde God zich, «, bui. fea*  VAN DEN BYBEL. 2J jengewooae droomen , door welke hun toekoomende dingen , voor de verbeeldingskracht , als werkelyk tegenwoordig t aller" leevendigst vertoond werden. Gen. XXVIIIs 32. Matth. II: 12, 13, 22. enz. §. 699. De min onmiddflyke openbaerin» gen gefchiedden , of door den dienst der En* gelert, of door uitwendige teekenen, welke s op de zintuigen , werkten. Zeer dikwyls gebruikte God den dienst de? Engelen , om toekoomende dingen bekend te maeken, het zy door eene duidelyke aenfpraek , het zy door het verklaeren van geheimzinnige en anderszins duistere teekenen. —'—. Zelvs is de messias, onder het Oude Testament, meermaelen , tot zulle een einde, in eene lichaemelyke gedaente, vericheenen, Gen. XVIII, XIX. Dan. IX: ïo, 12. Zach. I, II, III, IV, enz. Zomtyds hadden er uitwendige teekenen plaets ; het zy dat de heer eene Item deedt hooren , Gen. III: 9. 1 Sam. III, het zy. dat Hy iets aen het gezicht vertoonde, gelyk de Chaldeeuwfche Koning, belsasar, de hand zag van eenen man, welke zyn vonnis , op den muur , fchreev , Dan, Vt fll, DEEL, B 5  ü6 OVER DE VOORZEGGINGEN s. -— Het een en ander ging, by mose, gepaerd , wanneer hy eenen braemboseh zag branden , die niet verteerd werdt, en tevens eene ftem hoorde, fpreekende uit denzelven» Exod. III: 2. enz. • §» g"qq. mose heeft daerin een byzonder voorrecht ge: nooten , boven alle de andere Propheeten , dat j de 11e e r hem de toekoomende dingen , door mondelinge aenfpraeken, en , ctf» «ne Zêffr gemeenzaeme wys , fog/ï bekend gemaekt. By gelegenheid, dat aaro.nt, en mirjajt, zich met mose willen gelyk ftelien, deed' de heer deeze merkwaerdige uitfpraek/omtrent dien grooten Propheet ; zo er een Propheet onder ulieden is , & da 11 e e r zal my , door een gezicht, aen hem bekend maeken , door eenen droom zal Ik met hem fpreeken ; alzoo is myn knecht mose niet, die in myn ganfche huis .getrouw is. Van mond tot mond fpreek Ik tot hem , door aenzien , en niet door duistere woorden, en de gelykenis des heeren aen* Jchouwt hy. Num. XII: 6-E. Wy Iecren er uit de volgende zaeken. . 1. Dat er onderfcheid waere tusfehen de Propheeten , en dat zy niet alle van gelyken rang geweest zyn. —- 2. Dat droomen en  VAN DEN BYBEL. 2? gezichten de gewoone middelen waeren , dooi welke God zynen- wil, aen den Propheeten , bekend maekte. 3- Dat'mose een meer dan gewoon Propheet waere, aen welken de heer zich, op eene treffelyker wys, openbaerde. Te weeten God fprak met hem, op eene zeer gemeenzaeme wys, en met eene huorbaere ftem, gelyk de eene vriend gewoon is, met den anderen., te fpreeken. God fprak met hem, niet door donkere gelykenisfen en zinbeeldige vertooningen , maer op eene zeer duidelyke en verftaenbaere wys. Daerenboven vertoonde zich de heer zichtbaer aen mose, voor zo ver hy het lu;sterryk teeken van Gods. byzondere tegenwoordigheid zeer gemeenzaem aenfehouwde. Om alle deeze redenen, wordt mose dit merkwaerdig getuigenis gegeeven : daer fiond geen Propheet meer op, in Israël, dien de heer, of die den h e e r , gekent had , van aengezicht tot aengezicht. Deut. XXXiV: 10. §. 7ocv Onder Israël was eene gansch iyzondere wys van Openbaering, door urim en thum» mim. De urim en t i i u m m i m , beteekenende Licht en Velmaektheeden, behoorden, tot VII. DEEL.  2$ OVER DE VOORZEGGINGEN den kostelyken borstlap van den Hoogepries(ter; zieKxod. XXVIil: 30, alwaer de heer, aen mose , deezen last geevt: Gy zult ook, in den borstlap des gerichts, de u r i m en TjHUmmim zetten, dat zy op htt hart van AAron zyn , «Is hy, voor het aengezkht des H e e r e n , zal ingaen. Van derzei ver gedaente, kunnen wy niets , met zeekerheid, bepaelea. Zy worden nergens befchreeven ; zelvs wordt ons nergens gemeld, of het iet» geweest zy, het welk God zelvs, aen mose, had ter hand geftelt, gelyk de beide Wettafelen , dan of >zy , door de werkmeesters van het Heiligdom , gemaekt waeren. Zommigen mee- nen , dat de urim en thummim, van de kostelyke fteenen, in den borstlap des Hoogepriesters, onderfcheiden waeren ; ande, ren , dat het die fteenen zelve geweest zyn. Het laetfte koomt ons ver weg het waerfchynlykfte voor , en dan zullen de 12 fteenen des borstlaps, van weegen den glans en voortreffelykheid, urim en thummim genaemd zyn. Trouwens Exod. XXXIX: 8-21 wordt de borstlap, met al zyn toebehooren, omftandig befchreeven , zonder eenige melding van de urim en thummim; en Lev. VIII: 8. wordt, by het aenkleeden van dan Hoogepriester , alleen van den borstlap, met de urim en thummim, gefprooken, zon*  VAN DEN B V B e e. der melding te maeken van de 12 fteenen. urim en thummim fchynt derhal ven eene meer byzondere benaeming te weezen van de 12 kostbaere fteenen, in den borstlap van den Hoogepriester. Hier koomt nog by, dat dezelvde gezegdens , van beide , gebruikt worden ; Exod. XXVIII: 19. leezen wy, dat A a r 0 n de naemen der zoonen van Israël, op zyn hart, moest draegen , wanneer hy in het Heilige inging , en vs. 30 , dat de urim en thummim, op het hart van aar on , weezen moesten, wanneer hy, voor het aengezicht des heeren, zou ingaen (v> Het gebruik van deeze urim cn thummim beftondt hierin , dat de Hoogepriester, met den borstlap en desxelvs kostbaere fteenen vercierd , den heer raedvraegde. Die gefchiedde niet , in gewoone voorvallen , maer in gewichtige zaeken , welke het geheele volk , of de voornaemften van het zelve, betroffen. — In zulk een geval , deedt de H ogepriester de Heilige kieederen aen , en onder deeze den prachtiiren borstlap , waerop de naemen der XII ftammen van Israël , in kostbaere gefteenten , gegraveerd waeren , en plaetfte zich, met dien (j>) curtenius over Mozes zeege*, ioodt en begra*> yenit , 116, 117. VII. DE EZ,.  op OVER DE VOORZEGGINGEN gewyden opicbik , by het voorhangfel , hec welk het Heilige, van het Heilige der Heiligen affcheidde, houdende zyn aengezicht, naer de Verbondsark , die achter het voorhangfel was , en dan volgde' het Goddelyk antwoord , op de voorgeftelde vraeg. Ten verzoeke van david , heeft agjathar den heer eens raed gevraegt, buiten het Heiligdom i Sam. XXIII: 9 enz.; maer dit was een buitengewoon geval. De voornaemfte vraeg is deeze : hoe en op welk eene wys het Goddelyk antwoord , by zulk eene gelegenheid, gegeeven werd. — Zommigen denken , dat de urim en thummim, by het raedvraegen van den heer, en het ontvangen van het Goddelyk antwoord , eenig middelyk gebruik hadden , terwyl anderen van oordeel zyn , dat zy alleen teekenen waeren , welke de Hoogepriester , in zulk een geval , vooral moest draegen , als onderpanden , by welke God beloovt had zyne antwoorden te zullen geeven. Volgens josephus, zoude zaek daerin bcftaen hebben , dat de fteenen , in den borstlap van den Hoogepriester , eenen zeer helderen glans van zich verfpreidden , wanneer de heer een bevestigend of goedkeurend antwoord gav, maer , wanneer deeze glans zich niet vertoonde , zou het een teeken geweest zyn van een ontkennend of afkets-  VAN DEN. BYBEL, 31 keurend antwoord. Maer dit algemeene was Biet genoeg. De heer werdt meermaelen geraedpleegd in zulke gevallen , in welke eene meer uitgewikkelde verklaering van den Goddelyken wil gevorderd werdt , 2 Sam. Ui 1. V: 23, 24. De meeste Jooden berichten ons , dat, uit de letteren , met welke de namen der XII Hammen , op de fleenen van den Hoogepriesterlyken borstlap , gegraveerd waeren , zommige zich heimelyk onderfcheidden , het zy door opwaerds uit te puilen , het zy door het vertooaen van eenen ongewoonen glans , en dat de Hoogepriester , deeze letteren zaemenvoegende, het Goddelyk antwoord lee- zen konde. Maer dit bericht is geheel verwerpelyk, daer alle deletters, in de naemen der XII Hammen, niet gevonden worden. Ook kon het antwoord wel eens zo lang vallen , dat alle de letters niet toereikende waeren , om het zelve uit te. drukken. Voor het naest zouden wy denken , dat de urim en thummim geen ander gebruik hadden , dan dat de Hoogepriester , met den kostbaeren borstlap, op welken de naemen der XII Hammen , in zo veele fteenen , gegraveerd waeren , moest vercierd weezen, wanneer hy den heer raedpleegde, zyne vraeg , met verftaenbaere woorden, voorftellende , en dat de heer daerop, vaji boven VII. DEEL.  320 over de voorzeggingen het verzoendekfel, met eene zachte en dub delyke item, antwoordde. Dit fchynt best te voldoen , aen den nadruk der fpreekwyze, des h é b r en mond te vraegen Jof. IX: 14 (w). Maer wanneer de Hoogepries¬ ter den heer, buiten het Heiligdom, raedpleegde, gelyk ten gevalle van david gefchiedde 1 Sam. XXIIf: 9 enz. zal het antwoord den Hoogepriester, door eene onmiddelyke Ingeeving , zyn medegedeeld: Zo lang mose leevde , was deeze Godfpraek , door de urim en thummin, niet noodig. Hy verkeerde zeer gemeenzaem t met God , en fprak tot Hem , van mond tot mond. Aen josua werdt daerom gelast , zich van deeze Godfpraek , in gewichtige zaeken, te bedienen. Num. XXVII; «. —— Maer hoe lang heeft deeze Godfpraek geduurt ? Onzer erachtens , heeft dezelve , met den Tabernaekel , een einde genoomen. Na het bouwen van den Tempel , vinden wy er geene de minfte melding van. In tyden van verleegenheid , raedpleegden de Koningen, met de Propheeten, en ontvingen, door den mond van deeze menfehen , Goddelyke antwoorden ; maer nergens leezen wy , na den tyd van david, van de urim en thummim. AU (mO VITR.INGA Ohfery. S. torn. II, ]. C. c. 10. § r, g»  van DEN BYBEL. Alleenlyk hebben wy 'er" nog by te voegen , dat morgan (x) deeze foort van Godfpraek , in een zeer verkeerd licht , hebbe voorgedraegen. Volgens hem , zouden de Jooden , toen zy in Egypte verkeerden , zoveel behaegen gevonden hebben , in de zogenaemde Orakels "van jupiter a m m o n , dat m o s e iets dergelyks vervaerdigde. Te weeten de Hoogepriester vercierd , met zyn plechtig gewaed , zou , in zaeken van gewicht , als de hoogfte Rechter , uitfpraek gedaen hebben , en derhalven zou de urim en thummim niets anders geweest zyn , dan het opperde gerechts ■ hov , van het welk men zich niet hooger beroepen konde. Hy voegt er by , dat men deeze uitfpraeken van den Hoogepriester zeer lang, voor Goddelyke antwoorden, gehouden hebbe, en dat. eindelyk het geval der Benjaminiten, Richt. XX: , het tegendeel beweezen had. Maer hoe blykbaer wordt alles verdraeid? De urim en thummim waeren geenszins gegeeven , om rechtzaeken te beflisfchen, maer om den heer raed te pleegen , in gewichtige zaeken, welke het algemeen belang raekten. - Dit ftrookte ongemeen wel , met de toenmaelige Godsregeering. God , die, in eenen zeer byzonderen zin , de Koning was 00 morgan. Phiktfopher Vol. I. P« 267. Vol. II. p. 14^ VII. DEEL. C  34 OVER DÉ VOORZEGGINGEN van Israël , bepaelde , door de urim en thummim, hoe men , in zaeken van het uiterfte gewicht, handelen moest. Hoe veel verfchilt dit , van de Orakelen der Heidenen , en de uitfpraeken van eenen Rechter? Voeg er by , dat het geenszins , aen den Hoogepriefler, ftond, om, door den urim en thummim , te antwoorden , wanneer hy het goed vond. Wanaeer de heer, over de zonden vah den Koning of het volk, vertoornd was , weigerde de heer zyn Goddelyk antwoord te. geeven i Sam. XIV* 37. XXVIII: 6. Omtrent het geval der Benjaminiten , in het welk het , volgens morgan , zou gebleeken zyn , dat men op deeze Godfpraek geenen ftaet maeken konde, en zy tot dus ver ongegrond , als een Goddelyk antwoord, befchouwd was , merken wy nogmaels kortelyk aen , dat hy deeze gebeurtenis geweldig verdraeid hebbe , en dat niemand , die het verhael van den gewyden Gefchiedfchryver behoorlyk nagaet , eenige fchynbaere aenleiding vinden zal , om er dergelyk een befluit uit af te ieiden (». OO lela nd Codd. gezuhvan het O. en N. T. I. Biel p. 323. » §• 701.  VAN DEN BYBEL. 35 §. 701. By de Jooden was nog eene foort van Openbaering bekend , welke zy b a t h - k o l , of dochter der stemme , noemden. De Jooden berichten ons , dat er zich , ftaende de tweede Tempel , nu en dan eene ftem van den hemel liet hooren , welke zy Bathkol, dat is dochter der Jlemme, noemen. Zo verhaelt josephus (%) van hi rc anus den Hoogepriester , dat hy , in den tempel, reukwerk offerende , eene ftem uit den hemel gehoort hebbe , welke hem bekend maekte, dat zyne zoonen eene overwinning op ANTiocHTjs , behaeld hadden. D« Joodfche Meesters fpreeken er dikwyls van , maer , met inmenging van zo veele beuzelingen , dat zy weinig of geen geloov verdienen (a). §. 702. Ten laesten hebben wy nog op te merken , dat de openbaeringen, met welke de propheeten verwaerdigd werden, genoegzaeme kenmerken van derzelver Goddelyken oorfprong met zich mede brachten. Niets was 'er noodzaekelyker , dan dat O) Antiq. Jud. 1. XII: c. 18. («) l 1 o f o o t. aU- Mattfc. III: 17. VII. DEEL. C 3  36 over de voorzeggingen de propheeten voor zich zeiven volkoomen verzeekerd waeren, van den Goddelyken oorfprong der openbaeringen , ij, welke hun toekoomende zaeken werden bekend gemaekt , om dezelve , van alle bedriegeryen, en de uitwerkfelen eener verhitte verbeeldingskracht , te onderfcheiden. De genoegzaeme kenmerken , van den Goddelyken oorfprong der Openbaeringen, vonden de Propheeten , in de wys , op welke dezelve hun werden medegedeeld. — Zy gingen als vergezeld , met eene zekere Majefteit , welke zulken diepen indruk maekte , op de gemoederen der Propheeten , dat zy , met volkoomene zeekerheid, zeggen konden; de geest des heer en heeft tot my gefprooken. Wanneer de heer, door eene onmiddelyke IngeeVïng , tot de Propheeten , fprak , werden de geopenbaerde zaeken , met zulk eene ongemeene klaerheid en leevendigheid , aen hun verftand , vertoond , dat zy , aen den Goddelyken oorfprong van zulk eene Openbaering , geen ogenblik twyfelen konden. Wanneer er , aen de verbeeldingskracht der Propheeten , het zy in verrukkingen van zinnen , het zy in droomen , zeekere toekoomende zaeken vertoond werden , werdt dit vermoogen, op zulk eene buitengewoone wys ,  VAN DEN B ï 1 E i; 37 wys , aengedaen , de beelden waeren zo duidelyk en levendig, de geheele gebeurtenis werdt, in alle de byzonderheeden , zo omftandig voorgedraegen , en de Openbaering liet zulk eenen diepen indruk na, op het gemoed, als of het reeds werkelyk ge- fchied waere. Dit is de reden, om welke de Propheeten de toekoomende zaeken zeer dikwyls, als werkelyk tegenwoordig, voordraegen. Dit blykt, in de voorbeelden van pharao en nebucadnezar, die, in hunne droomen , iets zodaenig buitengewoon en Goddelyk ontdekten , dat zy, aen derzelver Hemeifchen oorfprong, in het geheel niet twyfFelden. Zonder dit, zouden hunne gemoederen zo niet zyn ontroerd geweest , en zy zouden zo veel moeite niet gedaen hebben , om de verklaering van de afgebeelde zaeken te weeten. Voeg er by, dat den Propheeten , in droomen en gezichten , zodaenige dingen vertoond wierden, welke, zonder eene Goddelyke Openbaering, nimmer in hunne harten zouden zyn opgekoomen Wanneer God toekoomende dingen , door den dienst der Engelen , bekend maekte , brachten deeze Hemelfche booden genoegzaeme kenmerken van hunne Goddelyke zending (ij witsids 1. c. Tom. I. 1. 1. c. i*. §. 2. —— Lilienthal Oord. Bybeberk. I D. p. 379. VII. PEEL. C*3  3g OVER DE VOORZEGGINGEN meede, of in de zaeken , welke zy voordroegen , of in de wys van verfchyning, of in de manier van vooritel, of in hunne houding , of in de daeden, welke zy verrichtten , of in dit alles te zaemen. DERDE HOOFDSTUK. OVER DE VOORBEREIDING EN SCHOO" LEN DER PROPHEETEN. §• 703- In eenen eigenleken zin kan niemand zich , tt't de gaev der Prophefy voorbereiden. Er zyn geene middelen, door welke men de kennis van toekoomende zaeken bekoomen kan. Hiertoe is eene buitengewoone Openbaering noodig , welke God, naer zyn welgevallen , verleenen kan. Natuurlyke gefchiktheid , en voorbereiding , koomen derhalven in geene aenmerking. Menfchelyk onderwys kan niets toebrengen tot iets, het welk, boven alle eindig vermoogen» verheeven is. S- 704.  VAN DEN B "ï B E I. §. 704. Evenwel zyn er, ten tyde van samuel, schooien der propheeten opgericht. Het eerfte bericht, van de sciioolen Der propheeten, vinden wy, 1 Sam. X; en hier uit fchynt men te moogen befluiten , dat deeze {lichtingen , toen ter tyd, eerst zyn opgericht. In vervolg van tyd, zyn deeze Schooien zeer vermeenigvuldigd , en hebben , zelvs in de meest bedorvene tyden, in beide de Koningryken , zo van Israël , als van Juda, ftand blyven houden , 2 Kon. H« 3) 5. V: 38. Ten tyde van den grouwzaemen achab, was er zulk eene meenigte van deeze Propheeten, dat obadja alleen 100 Propheeten verborgen hebbe , om hen , tegen de vervolging , te beveiligen , 1 Kon. XVIII: 4. Deeze schoolen der propheeten waeren ingericht, om de Godgewyde jeugd, in zaeken van den Godsdienst, te onderwyzen. —— De Leeraer was de een of andere Propheet , die reeds , door ontvangene Openbaeringen , achting en aenzien verworven had. Dees Propheet werdt, door de" Vil. deel. C 4  40 OVER DE VOORZEGGINGEN Leerlingen , Vader, en zy wederom Zoonm der Propheten geheeten. Het oogmerk van deeze Schooien was , om de Godgewyde Jongelingen voor te bereiden , en in ftaet te Hellen, om de kennis en onderhouding van den waeren Godsdienst, onder het volk , te handhaeven en voort te planten Ook werdt er de zang en de fpeelkunsf onderweezen , welke , van oude tyden af, in den Godsdienst, van groot gebruik , en zeer gefchikt was , om de gemoederen , tot eene meer verheevene bcfpicgeling van Goddelyke zaeken, op te wekken 2 Kon. III: 1 j. Ia deezen zin was saul, onder de Propheeten , voor zo ver hy , met hun , ter verheerlyking van God , zong en fpeelde 1 Sam. X: 6-13. XIX: 20-24. Uit deeze Schooien zyn , naer alle waerfchynlyk- heid , nathan, gad , he wan, j e- dut 11 un , asaph, en anderen voartgekoomen. De Leerlingen, of zoon en der propheeten, woonden doorgaens afgezonderd, m zeekere gezelfchappen , op het land 1 Sam. -iX: 5. 2 Kon. VI: 1. Hunne huizen waeren eenvouwig van hun eigen maekfel 2 Kon. VI: 2-4. Hun voedfel beftondt doorgaensch, uic kruiden en veldvruchten 2 Kon. IV: 38. Hunte kleeding was onaenzienlyk 2 Kon. I: 8. Zach.  VAN DEN BYBEE. 41 Zach. XIII: 4. Zy maekten derhalven eene Godsdienftige Maetfchappy uit(c). - Evenwel waeren zy ver van een Kloosterleven te leiden : want veelen onder hen waeren gchuuwd Jef. VIII: 3- Ezech' XXIV: l8' Hof. I: 2 Deeze Inftelling was derhalven allernuttigst, zo voor den Staet , als voor den Godsdienst. De Propheeten en hunne zoonen waeren daerom in groote achting , voor al by weldenkende lieden, die eenige zucht hadden , voor den Godsdienst ; maer, van de bedorvene mcenigte , vooral van de afgodifche Koningen, werden zy veracht en befpot. 2 Kon. II: 23. IX: 11. XIII: 14. In deeze Schooien nu, werden de jonge lieden , tot de Prophetifche bediening , in zo ver voorbereid , al? zy in ftaet gefield wierden , om het volk , in den Godsdienst en in de Wet , te onderwyzen ; en, hoe zeer zy , door geen menfchelyk onderwys , tot het ontvangen van Openbaeringen , en het voorzeggen van toekoomende dingen , konden worden voorbereid', behaegde het evenwel den heer zich , van deeze zoonen der Propheeten , voornaemenlyk te bedienen , tot buitengewoone Amptsverrichtingen , en het voorzeggen van toekoomende zaeken 2 Kon. II: 3-7. amos merkte het daerom CO Algemeens Waereli Hijlorie III D. p. 421-414. VII. DEEL. C 5  42 OVER de VOORZEGGINGEN als iets byzonders aen , dat hy , zonder eenige voorbereiding , in de gemelde Schooien , tot de Prophetifche bediening , geroepen wiërdt Amos VU: i4 , IJ; en het verdient zeer, onze opmerking, dat alle de Propheeten , welker Schrivten in den Bybel bewaerd zyn , na den tyd van Koning jeroei:am gebloeit hebben , en gevolgelyk in zulke dagen , hj welke die kweekfchoolen reeds voor lang opgericht , en allerweegen verfpreid waeren. §• 705. morgan heeft , omtrent 'deeze Schooien der Propheeten , wederom een zeer verkeerd begrip zoeken te geeyen. Hy zoekt zynen leezeren wys te maeken l dat samuel , als een ervaeren Staetsman * in het oprichten van deeze Schooien , het heimelyk oogmerk gehad hebbe , om/door den Herken invloed der Propheeten op het volk , aen de macht en overheerfching der Koningen , paelen te zetten , en dat het volk , de leerlingen der Propheeten, vermits zy hun leven , in ftilte en het naerftig overdenken van den Godsdienst , doorbrachten , befchouwde als lieden , die eene gemeenzaeme verkeering met God hadden , en daer  VAN DEN BYBEL. 43 daer door kennis kreegen van de toekoomende dingen (d). — Maer hoe zouden menfehen , die een afgezonderd leven leiden , en , van ■wegens hunne geftrenge zeeden , by de afgodifche Koningen en hunne Grooten , zeer gehaet waeren , Staetkundige ontwerpen hebben kunnen volvoeren ? Zou het volk , uit overwceging van de afgezonderde levenswys en Godsdienftige befpiegelingen deezer menfehen , eenvouwig het vooroordeel hebben opgevat , dat zy , in hunne eenzaeme verblyvplaetfen , eenen gemeenzaemen ommegang met God hadden ? Dit vooroordeel zou zeer fpoedig zyn wechgenoomen, zodrae maer de Voorzeggingen, door de uitkoomst, wierden gelogenftraft. Zouden deeze lieden, {leunende op het vooroordeel van het volk, het alleenlyk gewaegt hebben , om , by gisfing , eenige voorzeggingen te doen , gelyk morgan voorwendt ? Zou dit niet de uiterfte onbedachtzaemheid geweest zyn ? En kan men gebeurtenisfen , welke na verloop van veele jaeren , ja zomtyds van ganfche Eeuwen zullen voorvallen , in alle de byzondere omftandigheeden , alleen by gisfing , voorweeten en bekend maeken ? 00 MORGAN 1. c. vol. 1. p. 84, 292, 304, 3'05' n voi. p. 161. VU. DEEL.  44- over de voorzeggingen VIERDE HOOFDSTUK. OVER DE WYS, OP WELKE DE PROPHEETEN DE TOEKOOMENDE DIKOEN BEKEND MAEKTEN. §• 700". De Propheeten maekten de Openbaeringen , welke zy , omtrent de toekoomende dingen , ontvingen , aen het volk bekend , by monde , by gefchrivte, en zomtyds ook door zinbeeldige handelingen. Wanneer de Propheeten , met eene Goddelyke Openbaering, verwaerdigd werden, moesten zy dezelve aen anderen, die 'er beiang by hadden, bekend maeken. Zomtyds ontvingen zy een uitdrukkeiyk bevel, Jer. I: 17. Ezech. III: 17. Zomtyds gevoelden zy daertoe eene inwendige en onwederftaenbaere aen- drivt Jer. XX: 7.9. XXIII: 9. Deeze bekendmaeking gefchiedde, of door een mondeling voorftel , 0f door zinbeeldige handelingen , en , wanneer de Voorzeggingen ook, voor toekoomende tyden, gefchikt waeren , werden zy in gefchrivt gefteld. §• 707.  VAN DEN BYBEL. 45 §• 707- By de mondelinge bekendmaeking der toekomer.de dingen, bediende zich ieder Propheet van zynen eigen (iyl. Dat de ftyl der onderfcheidene Propheeten zeer verfchiJlende zy, kan elk aenftonds van zelvs opmerken. De manier van voorftel is zeer onderfcheiden , en ook geëvenreedigd naer den aert der zaeken. je s ai as wint het ver weg, van alle de andere Propheeten , in welfpreekenheid en cierlyke hoogdraevenheid ; en teremia bedient zich, van eenen geheel anderen ftyl , wanneer hy toekoomende dingen voorfpelt , dan wanneer hy de gefchiedenisfen van zynen tyd verhaelt, of klaegt , over de rampen van zyn volk. **-—De Propheeten fpraeken , op voorlichting en ingeeving van den Geest der Voorzegging ; en deeze Geest fchikte zich, zo naer hunnen perfoneelen ftyl , als naer den aert der zaeken. §• 708. Om de oplettenheid van hunne tydgenooten des te meer op te wekken , bedienden zich de Propheeten zomtyds , van teekenen en zinbeeldige handelingen. Meermaelen hebben dt Propheeten toekoo- VII. DEEL.  4<5 OVER DE VOORZECGINGEN mende gebeurtenisfen , door zinbeeldige verrichtingen , bekend'gemaekt , opdat zy, in de gemoederen 'der aen fchouweren, des te dieper zouien worden ingeprent. r- je remi a , by voorbeeld , maekte zich banden en jukken , deed dezelve om zynen hals, en zondt ze aen vyf nabuurige Koningen , tot een teeken , dat zy alle , aen den Koning van Babel , zouden onderworpen worden. Jer. XXVII. e ze c in el kreeg bevel , om de aenftaende beleegering van Jerufalem , op eenen tichelfteen , af te teekenen , alsmeede om het hair van zyn hoofd en van zynen baerd of te fcheeren , het zelve in vier deelen te fcheiden , en met 'elk een deel, op eene verfchiliende wys , te handelen , om daer door de verfcheidenheid der plaegen , welke over het Joodfche volk koomen zouden , des te leevendiger af te beelden Ezech. IV, V. *Zommige van deeze zinbeeldige verrichtingen fchynen , in den eerften opflag, vry wanvoeglyk, gelyk dat jes aia naekt moest loopen Jef. XX, 'en vooral dat hosea kinderen verwekken moest, by eene hoere Hof. I. Dan , van het eerfte geval , hebben wy , in onze bybel verklaerikg , (0 reeds gehandelt s en het ander zal O) ÏÜIi Deel p. I73.  van den bybel. 47 tal ons , in het vervolg , van zelvs voor handen koomen , wanneer het blyken zal , dat er niets ongerymd ligge , in deeze handeling. §. 709. Wanneer de Voorzeggingen ook , voor volgende tyden, gefchikt waeren , werden zy in ge* fchrivt gejteld. Zeer dikwyls heeft de heer den Propheeten uitdrukkelyk bevoolen , om de Openbaeringen , welke zy ontvangen hadden , in gefchrivte te ftellen. Zulken last kreeg mose Deut. XXXI: 19. Zo fprak de heer, tot jesaia, neem u eene groote rolle en fchryv daerop , met eenes menfehen griffie , dat is duidelyk , gelyk men onder de menfehen gewoon is te fchryven : haestende tot den roov, is hy fpoedig tot den buit Jef. VIII: 1. Dit zag, op den Koning van Asfyrien , die eerlang de Koningryken van' Syrien en Israël , tot zynen roov, maeken zoude. Die woorden maekten flechts het hoofd of het opfchrivt uit van de Openbaering, welke jesaia moest opfchryven , en in welke de beteekenis van die korte uitfpraek naeder zou verklaerd worden. Deeze gefchrivten der Propheeten moesten openlyk , voor het va. deel.  ^8 OVER DE VOORZEGGINGEN volk , ten toon gefteld worden , op dat elk, die 'er voorby ging , het leezen konde. Vergelyk XXX: & Hab. 11: 2. Het gefchrivt der Propheetea was derhalven tweederlei, eerst in openbaere tafelen, welke , ten dienfte van het volk, werden aengeplakt, dacrna in een boek, ten nutte der volgende geflachten. Vergelyk Jef. XXX: 2 , 8. XXXIV: 16. Van deeze Schriften der Propheeten zyn er zo veele tot ons overgekoomen , en in den Bybel verzaemeld , als 'er , tot een altoosduurend gebruik der geheele Kerk , ge- fchikt waeren. Zuüke Prophetifche Schriv- ten , welke , of alleen voor byzondere perfoonen , of voor eenen bepaelden tyd , dienen moesten , zyn veiiooren gegaen. De Volkoomenheid der Heilige Schrivten ftrekt zich niet verder uit , dan tot zulke boeken , die der Kerke , tot een algemeen en altoosduurend gebruik, gegeevea zyn (ƒ). C/) IV Deel p. 376. V Y F D E  VAN DEN BYBEL. 49 VYFDE HOOFDSTUK. OVER DE KENMERKEN VAN WAER.E PROPHEETEN. §. 7IO. Zodaenige kenmerken waeren hoogst noodzaekelyk. 2jeer dikwyls is het gebeurd , dat Geestdryvers en bedriegers zich , voor Propheeten en Gezanten van God , hebben uitgegee- Ven. Het was derhalven , voor het volk , van het uiterfte belang , de waere Propheeten te onderkennen , en , met genoegzaeme zeekerheid te weeten, dat zy , die zich voor Propheeten uitgaeven, waerlyk de zodaenige waeren. §. 711. De Kenmerken der waere Propheeten zyn dt volgende : 1. een heilig leven; 2. een vrymoedig voorjtel van hunnen last ; 3. de vervulling van hunne voorzegging ; en 4. de bevestiging van hun voorjtel door wonderen. 1. Het eerfte kenmerk was een heilig lee- VII. DEEL. D  50 OVER DE VOORZEGGINGEN ven. Trouwens van eenen deugniet, konmen niet verwachten , dat hy , met den Heiligen God, gemeenzaem verkeeren zoude, Jer. XXIII: 14.-17. Hier meede is het geval van bileam geenszins ftrydig Num, XXII , XXIII. Hy was een valsch Propheet ; Jof. XIII: 22. heet hy een Wasrzeg. ger , dat is iemand , die voorgav , dat hy toekoomende dingen voorzeggen konde. balak., de Koning der Moabieten, verbeeldde zich , en dit was een gewoon begrip onder de Heidenen, dat zommige menfehen, dooide hulp van hunne Goden , de macht hadden , niet alleen om byzondere perfoonen , maer ook om geheele volken tè vervloeken , en hen daerdoor te verhinderen, in het uitvoeren van hunne aenflaegen. Dit vermoogen veronderftelde hy ook in b il eam •, en dees had werkelyk ten oogmerke , het volk van Israël te vervloeken ; maer de heer noodzaekte den geldgierigen bedrieger, om Israël, tegen zynen wil en dank,: te zegenen. 2. Het tweede kenmerk was een vrymoedig voorftel van hunnen last, hoe onaengemem dezelve ook weezen mogt. — De valfche Propheeten fpraeken altoos van vreede en voorfpocd 2-Sam. XXIV: 13 1 Kon. XIV- 6 Jer. XXVI: 12-16 XX VIII: 8, 0. Jizech] XIII: 18. Maer de Propheeten , die'waerJyk van God gezonden waeren , volvoerden «ia ara hun-  VAN i D ï Jl BYBEL, 5E hunnen last 3 met eene zonderlinge vrymoedigheid , zelvs dan , wanneer zy , aen den machtigften Koningen , van welker geweld zy alles te wachten hadden, de onaengenaemftc boodfchappen brengen moesten. 'Zou nu een bedrieger zich, aen allerlei ongelegenheid , aen gevangenis , en levensgevaer, hebben willen bloot ftellen? 3. Het derde kenmerk der waere Propheeten , was de blykbaere vervulling van hunne Voorzegging. Wanneer een Propheet eenmael toekoomende zaeken voorfpeld had, welke werkelyk gebeurden-, kreeg hy daer door zo veel geloovwaerdigheid , dat men alle redenen had, om op zyne woorden .ftaet te maeken r Sam. III: 19, 20. Wie kon cr langer aen twyffelen, of ahia was van God gezonden , tóen zyne voorzegging, omtrent de fcheuririg van het Ryk, zo blykbaer vervuld werdt 1 Kon. XI, XII ? Zo bleek het ook, dat elia een waer Propheet was, wanneer zyne voorzegging , nopens het omkoomen van a c ii a b en 1 s a e e l , vervuld was. 1 Kon. XXI i XII. 4. Het vierde en ontwyffelbaere kenmerk van eenen waeren Propheet beftondt, in de bevestiging van zyne zending , door wonderwerken, mose, elia, eliza, en andere Propheeten hebben het volk, door onlochenbaere' wonderen , overtuigd, dat VII. DEEL. D 2  52 OVER DE VOORZEGGINGEN zy van God gezonden waeren i Kon.' XVII: 24. Omtrent het laetfte kenmerk zou men eene bedenking kunnen inbrengen, dat het doen van wonderen op zich zelvs niet genoeg waere, ten zy het tevens gebleeken waere , dat da leer, welke de Propheet voorftelde, de echte was , en zich ten dien einde beroepen , op Deut. XIII: 1 , 2, 3; alwaer mose zegt, tot Israël: wmneer een Propheet , of droomdroomer, in het midden van u zal opflaen , en u geeven een teeken of wonder, tn dat teeken of wonder komt , dat hy tot u gefprooken had, zeggende laet ons andere Goden , die gy niet gekent hebt, naer volgen en dienen , gy zult naer de woorden van dien Propheet , of naer dien droomdroomer, niet hoor en. Maer mose bedoelt hier bedriegers, die* onder het voorwendfel van gemeenzaeme ver' keering met de Godheid, Israël van den J1EER en zynen dienst zochten af te trekken , en tot afgodery te verleiden , en die, om hun oogmerk des te beeter te bereiken ' een zeeker teeken gaeven , en eene vreemda gebeurtenis voorfpelden ; zulk een voornel moesten de Israëliërs hunne aendacht niet eens waerdig oordeelen. Het geen zy zeiden en deeden, was alles bedriegery. Het kon zyn, dat zulk een verleider, door •en fqhrander vernuft, uit het beloop der om»  VAN DEN BYBEL. 53 omftandigheeden , eene gebeurtenis voorzag , welke anderen geheel zonderling voorkwam , of dat hy , door list en behendigheid , zeekere vreemde dingen wist te verrichten , welke de eenvouwige meenigte , voor wee- zenlyke wonderen, aenzag. Zulk eene waerfchouwing was derhalven by een volk, zo zeer geneigd tot "afgodery , als Israël was , hoogst noodzaekelyk. §• 712- Het laetjie kenmerk , het welk volkoomen beJlischt , liad by alle Propheeten geene plaets ; het derde vondf men , alleen in byzondere gevallen. Waeren dan de twee eerJle altoos beJlisfchendt ? ToeajESAiA, jeremia, micha, en andere Propheeten, te voorfchyn kwaemen, hadden zy nog geen gezach gekreegen, door de blykbaere vervulling van hunne voorzeggingen. Ook deeden zy geene wonderen. Welke genoegzaeme en beflisfchende kenmerken had derhalven het volk , dat zy echte Propheeten waeren ? Waeraen konden de Niniviten weeten , dat jona , die hun geheel onbekend was, een Propheet waere van God gezonden ? , vii. DEEL. D 3  54 OVER DE VOORZEGGINGEN Men moet wel in het,oog houden, dat het , in die daegen , zeer gewoon waere , , dat de heer tot het volk fprak , door den mond van zyne Propheeten ; en daerom , wanneer de twee eerfte kenmerken plaets hadden , was er geene fchynbaere reden , om aen de zending van die Propheeten te twyffelen. Voor het overjg'e maekte hunne yver s voor Gods eer en den waeren Godsdienst ,' in het te keer gaen van de afgodery , in het beftraffen der boosheid, in het aendringen op boete en bekeering, dat hunne leer en voorftellen alle aendacht waerdig waeren. Wat het geval van jona aengaet. . Zyne Goddelyke zending was, door een verbaezend wonder , bevestigd , cn het kan niet anders zyn , of de Scheepslieden , die jona in zee geworpsn hadden , en hem te Ninive zagen, hebben dit geval, binnen korten , allerweegen bekend gemaekt. ZES-  van den bybel. 55 ZESDE HOOFDSTUK. over de langduurigheid van de gaev der prophesy. §• 713. Van de vroegfte tyden af, zyn er propheeïen geweest , onder het Oude Tes~ tament. 1~Tenoch, de zeevende van adam, heeft geprophetcerc Jud. 14, 15■ noach heeft de lotgevallen van zyne zoonen voorfpelt Gen. IX: 26, 26. * abraham is, met veele Openbaeringen, vcrwaerdigd, Gen. XXII, XIII, XV, XVII, XVIII, XXII. isaac droeg de lotgevallen zy- ner Zoonen voor , by het uitfpreeken van eenen zeegen Gen. XXVII. — Op dezelvde wys, maekte jacob zynen Zoonen bekend, hoe het hun , en hunnen nazaeten, gaen zoude Gen. XLIX. mose muntte uit, boven alle de andere Propheeten, Num- XII: 6-1. Deut. XXXiV: I3. Ook werdt zyn broeder aaron en zyne zuster mirjam, met Goddelyke Openbaeringen , verwaerdi^d Fxod. IV: 15 , 27. vil deel. D 4  5<5 OVER de VOORZEGGINGEN XII: i , 2. XV: 20. Num. XII: 2 Toen mose, volgens het bevel des hee« ren , uit alle de Stammen, LXX mannea verkoozen had, om, met hem, het be ftuur over Israë, 0p zieh te neemen , en hen aen de deur van den Tabernakel, ont* boodt , om aldaer de Goddelyke bek acht g»g van hunne aenf^ng openlyk te on" t fiu.. begonden deeze mannen te Prophete! zoda't VCm-tS dC GCeSt' °P hen 'Lte, zodat zy met a]leen verheevenelovzangen ^i^' -erook, "ove 6 ' welke anders boven hun- ne natuurlyke vatbaerheeden gingen. ELDAD ^ waeren, aen de deur van den T b -kei niet opgekoomen, maer in he t g r gebleeven. Maer de Heer gav evenwel tr:;^ -/hunne Lus goedkemde, dezelve Geest, die aen den ovengen gefchonken was, rustte ook o" £i tLS*?'**? proph' Na den dood van mose, werdt rosn, ^opvolger, met Goddelyke a fpra^' *. »,/,„?.; °!_ees:,rcr ,merhvaCT- jpp CIil waere, m de daegea *r achteren, verfcheen evenwel de en«  VAN DEN BYBEL. 57 ïncel d e s he e re n aen gi d e o n , en m a» noach Richt. VI , XIII. — Onder de Prophetesfen van dien tyd behooren debora ea manna Richt. IV: 4 , 5. 1 Sam. II. Ten tyde der Koningen zyn er veele beroemde Propheeten geweest. Behalven samuel , nathan , en gad i Kron. XXIX: 29. was Koning david zelvs een Propheet van den eerften rang 2 Sam. XXIII: 1.3. Matth. XXII: 36. Hand. IV: 25. Rom. XI: 9. salomo , aen wien de heer tweemaelen verfcheenen is , moet ook , onder de Propheeten , gelteld worden 1 Kon XI. Ma de fcheuring van het Koningryk , heb' ben er veele Propheeten gebloeit , zo in Juda , als in Israël. Zommigen van deeze hebben ons hunne fchrivten nagelaeten. Wy vinden uitdrukkelyke melding gemaekt, van ahia 1 XI, XIV, van semaja 2 Kron. XI: 2. XII: 5. , van iddo 2 Kron. XIL 15.} van azarias 2 Kron. XV: 1., van hanania 2 Kron. XVI: 7. , van jehu 2 Kon. XVI: 1. 2 Kron. XIX: 1. Ten tyde van Koning achab waeren de Propheeten elia en eliza zeer bekend 1 Kon. XVII-XIX 2 Kon. II—IX. By deeze werden nog gevoegd micha i Kon. XXII., een ongenoemde , die achab beftrafte , over het los laeten van benhadad, den vii. deel. D 5  58 OVER DE VOORZEGGINGEN Koning van Syrien i Kon. XX: 2j , jahasiel a.Kron. XX: 14. en eliezer 2Kron. XX: 37. In laetere tyden hebben nog verfcheidene Propheeten gebioeit , welker Schrivten tot ons zyn overgekoomen , j E- saias , jeremia, hoseas, joel, amos, obadja, jona, mic ha, nahum, habacuk, enZEPHANJA. Onder de Babylonifche gevangenis , hadden de Jooden het voorrecht, dat de gaev der Prophefy bleev voort duuren. Toen ter tyd verleende de heer zyne Goddelyke Openbaering, aen ezechiel en daniel. Na het flaeken der Babylonifche gevangenis , hebben nog haggai, zacharia, en maleachi het Prophetisch ampt bekleedt. maleachi was de laeste der Propheeten, wat de Prophetifche bediening aengaet; maer niet ten aenzien van de gaev der Prophefy. Na hem zyn er nog byzondere perfoonen geweest, die nu en dan, met Openbaeringen, verwaerdigd werden , immers indien men , op de berichten der Gcfchiedfchryveren, kan ftaet maeken. Zo verhaelt jose- ?HUS (g)j dat jadüua de Hogepriester, toen a l e x a nd ek de Groote , na het inneemen van Tyrus, op Jerufaiem aentrok , in eenen droom bevel ontvangen hebbe, om dea <£) Antij. Jua\ 1, i r, c,p. g.  .VAN DEN BYBEL. 59 den dreigenden overwinnaer ., in zyne ftaetfie kleederen , aen het hoofd van zyne Priestei-en , alle in hun gewaed , te ge» jnoet te gaen Die zelvde josephus , maekt pok meluing van eenen zeekeren me nahem , die de verheffing van hek.odes tot den chroon , lang te vooren s zou voorfpelt hebben Ook zou judas de; Maccabcër , met eenen Prophetifchen droom s verwaerdigd zyn , 2 Maccab. XV. §• 7U- Ook ontmoeten wy veele Propheeten , in de, Schrivten van het Nieuwe Testament. zaciiarias, de Vader van johannes den Dooper , ontving eene Godlyke Openbaering , in den Tempel Luc. I. Dit gebeurde ook drie herhaelde keeren , aen toseph s den pleegvaeder van onzen Verlosfer. Matth. I: 20, 21. II: 13. en II: 19, 2Q- — Aen den gryzen simeon was , in eene Openbaering , beloovd , dat by niet fterven zou , voor dat hy den messias gezien had Luc. II: 25 enz. jo hannes de Dooper was de tegenbecldige elias Mal. IV: 5, 6 , en onder de geenen , die (i) Ibidsm 1. 15. c. 13. VII. DEEL. .  60 OVER DE VOORZEGGINGEN van vrouwen gebooren zyn , is niemand opgeJïaen , meerder dan jo hannes de Dooper Matth. XI: n. Hy was een Propheet der Allerhoogften Luc. I: 76 , 77. en het woerd des heerfn gefchiedde tot hem Luc. III: j. Kort na hem is Christus zelvs gevolgt de hooglte van alle de Propheeten , die , naer zyne oneindige Godheid , eene volkoomene kennis had van alle aenftaende dingea Deut. XVIII: 15. In de eerfte daegen van het Euangelie, waeren er Propheeten , die , in eenen byzonderen zin , zo genaemd werden 1 Cor. XII: 18. Eph. IV: 11. Hun ampt was bui¬ tengewoon. Zy waeren by uitneemenheid bedreeven , in de Heilige Schrivten , en , door de gaeven van den Heiligen Geest bekwaem gemaekt , bezaeten zy het vermoogen ,. om de oude Godfpraeken duidelyk te verklaeren , en , tot volle overtuiging , te betoogen , dat zy , in den gezeegenden je sus , blykbaer vervuld waeren. Daerenboven fchynen zy nu en dan toekoomende zaeken voorfpelt te hebben. In den ei- genlyken zin was agabus een Propheet Hand. XI: 28. XXI: 1*. P4ULüS heeft ook toekoomende zaeken voorfpelt Rom„ XI, 2 Thesf. en byzonder de Apostel johannes } in zyne Openbaering. Onder het Nieuwe Testament zyn ook Pm  VAN DBN BYBEL.  VAN DEN B Y B E L, 6$ §. 7,1-7- i Kon. XIII. vinden wy eene zeer merkwaerdige Prophefy , omtrent den Joodfchen Koning josia , welke , na verloop van drie en eene halye eeuw , allerduidelykst vervuld is. ■ Toen je robe am , de eerfte Koning der X ftammen , den verfoeilykften afgodsdienst badt ingevoerd , en , op eenen plechtigen feestdag , welken hy hadt ingefteid , te Bethel by den Altaer ftondt , om te roor ken , kwam er een Propheet uit Juda , die deeze woorden uitriep , tegen den gemelden altaer: Altaer , Altaer, zo zegt de heer, ziet 'een zoon zal den huize d a v i d s gebooren, worden , wiens naem zal zyn josia , die zal op u offeren de Priesters der hoogten , die op u rooken , en men zal menfehen beenen op u verbranden. • Deze Prophefy is , na verloop van drie» en eene halve eeuw , . allerduidelykst vervuld , wanneer de Joodfche Koning josia , eene lovwaerdige hervorming invoerde , de afgodery uitroeide, en ook bepaeldelyk den gemelden altaer, welken jerobeam te Bethel, voor zyne kalveren , gemaekt hadt , geheel liet vernielen. Hy zag aldaer de be: graevplaetfen van de Priesteren en andere vii. deel, E  66 OVER DE VOORZEGGINGEN aenzienlyke yveraeren voor den kalverdienst, het welk aenleiding gav , dat hy de doodsbeenderen , op den altaer der kalveren , verbranden liet , zo om hunne nagedachtenis de ukerfte vérfmaedhéid aen tc doen , al» om den Altaer ten eenenucl te verontreinigen 2 Kon. XXIII: ij , iö. In deeze Prophefy , zyn de volgende by- zonderheeden zeer merkwaerdig , dat de naem van den Joodfchen Koning , die dit werk verrichten zou , uitdrukkelyk genoemd worde ; dat deeze Joodfche Koning zuik eene verwoesting , op het grondgebied van het Ryk der X ftammen , zou aenrichten , het welk , in ieiiobeams tyd , geheel onwaerfcbynlyk was ; - en dat deeze voorzegging , na verloop van zulken langen tyd , in alle de byzonderheden . zy vervuld geworden. §• 718. De Propheet elia voor/pelde den uitgang van den grouwzaemen achab , en zyn ganfche huis , in alle de byzonderheden 1 Kon. XXI: 19-24. Toen achab , die zeer ondeugende Koning der X ftammen , zich , door allerlei weegen van list en geweld , den wyngaerd van  VAN DEN BVBEt. 6j van kabot h hadt aengemaetigd , ging de Propheet elia hem tegemoet, en voorfpelda hem , dat de honden zyn bloed lekken zouden , dat alle zyne zoonen zouden gedood worden , en dat de honden zyne Gemalin is e bel , aen den voorwal van Jizreel, eeten zouden. Deeze voorzegging werdt , in alle de byzondere omftandigheeden , welke door niemand konden voorgeweeten worden , en zelvs ten eenenmael onwaerfchynlyk waeren , allerduidelykst vervuld. . Na de bedreiging van elia , was er een driejaerige vreede , tusfehen Israël en Sy« rien , tot dat achab , vergezeld met j osaphat , den toenmaeligen Koning van Juda , eene onderneeming deedt , op Ramoth in Gilead , het welk de Syriers , tegen het vreedeverdrag , hadden ingehouden. Maer achab werdt , in den ftryd , door eenen vyandelyken pyl , doodelyk gewond. Evenwel hieldt hy zich , nog eenigen tyd , in zynen krygswaegen , ftaende , tot dat hy , door het verlies van eene meenigte bioeds , den geest gav. Zyn lyk werdt , naer Samaria , gebracht , en aldaer begraeven ; en , wanneer men den gemelden krygswaegen , in den vyver van Samaria s fpoelde , lekten de honden het bloed van achab i Kon. XXII: 34-38. De Prophefy vii. deel. E 2  68 OYEK DE VOORZEGGINGEN derhalven , omtrent het uiteinde van deezen grouwzaemen .Koning , werdt letterlyk vervuld. . Ten aenzien van achabs zoonen, was voorfpeld , dat zy alle zouden gedood en niet begraeven worden ; die ,■ in de Stad ltierv , zou door de honden , en die in het veld ftierv zóu , door de vogelen des hemels ,• gegeeten worden i Kon. XXI: 24. — Zo is het ook gefchied. achab werdt opgevolgd , door zynen oudften ZOOn ahazia 1 Kon. XXII: 52-54 ; dan , na eene regeering van Hechts twee jaeren , werdt hy, door eenen zwaeren val , gewond en llierV kinderloos 2 Kon. I: 2 17. Hy had joram , zynen broeder, tot opvolger 2 Kon. III: 1. Dees bezat den throon van Israël 13 jaeren lang , wanneer jeiiu zyn Veldheer , tot Koning van Israël gezalvd , hem met eenen pyl doorichoot , en zynen hoofdman bevel gav , om het lyk van Koning joram op dat ftuk lands te werpen , het welk naboth had toebehoord 2 Kon. IX: 22-25 , tot fpys der roovvogels. Voorts waeren 'er nog zeeyentig nazaeten van achab te Samaria; deeze alle werden , op bevel van je hu, gedood , en hunne hoofden werden , in korven , tot hem gebracht, naer Jizreel. Ook liet jeiiu 42 bloedverwanten van ahazia , Koning van Juda , vermits zy , van moeders  VAN DEN 13 y B E %. ÖO ders zyde , aen achabs huis verzwaegerd waeren , levendig grypen , en hen tot éénen toe ombrengen , 2 Kon. X: 1-14. Eindelyk hebben de honden , volgens de voorzegging van elia , aen den voorwal Jizreels , 1 se bel, de Gemalin van achab, gegeeten , 1 Kon XXI: 23. —— jehö kwam , in perfoon , te Jizreel , en gav bevel , dat men isebel , die , by deze gelegenheid , ftoutclyk ter vcnfter van het Paleis , uitkeek , van boven zoude nederfmyten. Het gefcbiedde ook , en haer lyk werdt , door de hoeven der paerden , ver* treeden. Toen werdt de voorzegging van elia letterlyk vervuld , zelvs tegen de meening van jeiiu , die voorneemens was haer te doen begroeven : want toen hy daertoe bevel gegeeven had , werdt hem bericht , dat de honden , reeds in dien tusfchentyd , haer lyk gegeeten hadden, 2 Kon. IX: 30-37. % 719. Niet. minder merkwaerdig is de zeer duidelykt voorzegging , welke de Propheet jesaia , omtrent, den Perfiaenfchen Koning CYRuij gedaen heeft , Jef. XLV: 1 -10. Offchoon er meer dan eene eeuw., voor vu. deel. E 3  70 OVER DE VOORZEGGINGEN den tyd van cyrus , verloopen moest s voorfpelde de Propheet jesaia , hoe de heer zich , van deezen Perfiaenfchen Koning , bedienen zoude , om de Jooden , uit Babels gevangenis, te verlosfen. jesaia bloeide, onder de regeering van UZZIA , JOTHAM, ACHAZ , en HI Sr kia , Koningen van Juda Jef. I: i. • Veronderftellen wy nu , dat de gemelde Godfpraek zy voortgebracht , in de laetfte 15 jaeren van iiiskia, dan moesten er nog ruim 150 jaeren verloopen , eer deeze voorzegging zou vervuld worden, iiiskia ltierv , in het jaer 3305 , na de fchepping der waereld (/O- Met bet jaer 3399 begonnen de LXX jaeren der Babylonifche gevangenis (5). Wanneer men nu toegeevt , dat jesaia deeze Godfpraek gedaen hebbe, in het ftervjaer van Koning iiiskia , dan nog heeft hy de Babylonifche gevangenis niet minder dan ©4 jaeren , en de verlosfing der Jooden , uit dezelve , 164 jaeren te vooren verkondigd. De Perfiaenfcbe Vorst , die de verlosfing der Jooden , uit Babels gevangenis , zou te weeg brengen , wordt , met zynen naem cyrus , uitdrukkelyk genoemd Jef. XLV: 1 , en de Propheet verzeekert , dat de heer dee- (/>) liyhtlretkl. VII Deel, in de Tydtsftl. pag. CXXII. ^ iDiJem p. CXXVi.  VAN DEN BYBEL. 71 deezen Vorst , in zyne onderneeming , om zich de Babyloniers te onderwerpen , krachtdaedig onderiteunen zoude. Hy zou Babel , die fterke Stad , overweldigen , die ico poorten hadt , welke alïe van koper waeren. Jef. XLV: 2. Nu werdt cyrus , de beftemde Verlosfer der Jooden gebooren , in het jaer 3417. (r) , derhalven is deeze omftandige voorzegging , omtrent dc verrichtingen van cyrus , 112 jaeren voor zyne geboorte , gedaen. Ook heeft de Propheet verfcheidene merk- waerdige byzonderheeden bepaeld; dat cyrus , by zyne overwinning , op cr^sus , den ryken Koning van Lydicn , en op het Koningryk van Babel , onnoemelyke fchatten bemachtigen zoude Jef. XLV: 3 ; dat cyrus zich , lér bemachtiging van Babel , van eene Krygslist bedienen zoude , door het waetcr van den Euphraet zodaenig afteleiden , dat die rivier waedbaer weezen zoude Jef. XLIV: 27; dat de Jooden , uit kracht van cyrus bevel , in eene geregelde orde , naer hun Vaderland zouden wederkeeren Jef. XLIV: 28; — dat Jerufalem , en de overige Steeden van Juda , welke door de Chaldeeuwen Honden verwoest te worden , wederom zouden herbouwd , en (O Ibidem p. CXXIX. VU. DEEL. E 4  7'i OVER DE VOORZEGGINGEN de plechtige Godsdienst , in den vernieuw* den Tempel, herfteld worden ; Jef. XLIV: £ö ,28. - ■; _ « TWEEDE HOOFDSTUK. "voorzeggingen van het oude testament, welke het volk israeju raeken, 5- 720. De belovte , aen abraham gedaen , dat zyn ■ talryk nageflacht Kanaan bezitten zoudet , 4$ blykbacr vervuld. heer beloovde aen abraham, toe» hy , als vreemdeling , in Kanaen verkeerde , en nog geene kinderen had , dat zyi nageflacht zeer tajryk' weezen zoude , zeg-: gende : Ik zal u tot een groot volk maekeii Gen. XII:. 2 , en , toen hy niet meer , dan eenen eenigen zoon, had , zeide de heer, Voorzeekcr zal Ik u groottlykt zeegenen , en uwzaed zeer vermemigvuldigen , als de .Jlarren des hemels, en liet zand, dat aen den oever der %ee is. Gen. XXL.: 17. —-— Nu is er niets bekender, dan dat het nageflacht van abraham , door isaac en jacob, ongemeen lpoe-  VAN DEN BYBEL, 75 ipoedig , tot een machtig volk , vermeerderd zy. Toen dit . volk , vier Eeuwen lae,ter , uit Egypten , optrok , maekte het reeds een leeger uit van 600000 lïrydbaere mannen , b.ehalven de Vrouwen , de Grysaerts boven de co , en de Jongelingen beneeden de 20 jaeren. Welk eene verbaezende vermeenigvuldiging .1 En, na de geweidigfte* flachtingen en vervolgingen , maeken zy, onder hunne tegenwoordige verftrooijing pver den' ganfchen aerdbodem , nog een? ontelbaere meenigte uit. Wyders werdt deezen abraham , vieieeuwen te vooren , beloovd , dat zyn nageflacht het land Kanaan ervelyk bezitten zoude Gen. XV: 7 , en ei; werden deeze merkwaerdige byzonderheeden bygevoegd * dat zyne nazaeten , als vreemdelingen, verkeeren zouden , in een land , het welk; hunne niet was , en aldaer verdrukt worden , vier honderd jaeren lang ; maer dat zy , uit dat vreemde land hunner verdrukking , met groote have , zouden uittrek* keu , en dat het vierde geflacht , naer Ka-, naen , zoude wederkeeren , om het zelvq ervelyk te, bezitten Gen. XV; 13-16. Deeze belovte werdt aen abraham gedaen , toen hy , nog geene kinderen hebbende , niets van dien aert , met mogelykbeid , .vermoeden konde ; en wie kon ali$ vii. deel. E 5  71- OVER DE VOORZEGGINGEN deeze byzonderheeden voorzien , dan alleen de Alweetci;c!e ? Ondertusichen is alle» letterlyk vervuld. Eer de nakoomelingen van abraham Kanaan in bezit naemen , hebben zy , als vreemdelingen, in Egypten , gewoond, en in eene harde dienstbaerheid verkeerd. Hec vierde gedacht , gereekend van hunne eerfte aenkomst in Egypte , is naer Kanaan wedergekeerd , om het zelve ervelyk te bezitten. Toen trokken zy , uit Egypten , met groote haeve , en eenen aenmerkelyken rykdom. Exod. UI. XI. XII. — Alleenlyk valt er , in den eerften opflag , eenige bedenking , over de 400 jaeren der verdrukking , naerdien de Israëliërs den Egyptenaeren , niet geduurence 400 jaeren , zyn dienstbaer geweest. Maer deeze 400 jaeren moeten s niet alleen tot de verdrukking , bépaeld worden , maer ook tot de vreemdelingjchap , en de' 'dienstbaerheid , zodat de fneening deeze zy , dat er nog 400 jaeren verloopen moesten, eer abrahams nazaeten het land Kanaan ervelyk bezitten zouden. Geduurende allen dien tyd , zouden zy eerst , als vreemdelingen , verkeeren , zo in Kanaan als in Egypten , daerna zouden de Egyptenaers hen dienstbaer maeken , én hen eindelyk , op eene zeer geweldige wys , verdrukken. Ook zyn er , met  VAN DEN BYBEL. 75 met dit alles , werkelyk 400 jaeren verloopen, gereekend van isaacs geboorte, tot den uittocht der Israelleren , uit Egypten COBy die zelvde geleegenheid werden abraham de grenzen bepaeld van dat land , het welk zyne nakomelingen bezitten zouden. Het zou zich uitftrekken , van de riviere van Egypten , welke uit een tak van den Nyl voortkwam , en in de Phamicifche zee viel , tot aen den Euphraet toe , Gen, XV: 18. §• 7**» De onderfcheidene lotgevalhn der nazaeten van jacob en es au zyn meede , veele eeuwen te vooren , allerduidelykst bepaeld. Toen rebecca, de Echtgenoote van isaac , zwanger was, verklaerde de heer , dat twee volken zich , in haeren buik ,. ontr hielden , en dat twee Natiën zich , uit haere ingewanden , van één zouden Jamden ; er werdt bygevoegd , het eene volk zal JUrker zyn dan het ander volk , en de meerdere zal den minderen dienen Gen. XXV: 23. Zo is het ook gefchied. —- rebecca bracht twee zoonen ter waereld , en hunne nazaeten hebben twee machtige Natiën opgeleeverd, (j) ByUlvcrU. I. D. p. 34 , C5. VII. DEEL.  76 over de voorzeggingen zeer onderfcheiden in karakter, levcnswys", woonplaets, en Godsdienst. De Edomieten^ die een machtig volk uitmaekten , zyn de ■nakomelingen geweest van es au; zyn broeder jacob gewan twaelv zoonen , en alle derzelver aframmelingen zyn | tot het groote volk van Israël , vereenigd geworden. Deeze beide Natiën zyn, van ouds her, zeer onderfcheiden geweest, in karakter, zceden, gewoonten , cn Godsdienst. De eene woonde in Kanaan , de andere op het gebergte Seir. Het eene volk is fterker geweest dan het ander ; en de nazaeten van esau , den meerderen of oudlten , hebben die vaa jacob , dea minderen of jongden , gediend. Het gepacht van esau , den oudden , was eerst het machtigde , naerdien er al lang Vorften waeren , over edom, eer er een Koning , over de kinderen ïsraëls , regeerde Gen. XXXVI: 31 Maer Koning davmj overmeesterde het land der Edomieten , en maekte hen fchatplichtig 2 Sam. VIII: h- In de daegen van Koning joram , hcrdelden zich de Edomieten in vryheid 2 Kon. VIII: 20 ; maer de Joodfche Koningen amazia en uzziu hebben hen wederom geweldig verneederd 2 Kon. XIV: 7, 22. 2 Kron. XXVt j.2. XXVI: 2. Naderhand heeft judas db maccabeer hun geweldige dagen toegebracht 2 Maccatx X,' en eindelyk heeft hVr- ' ,a ' ■ -ca-  VAN DEN BYBEL, 77 eANus hén gedwongen , om den Joodfchen Godsdienst te omhelzen (t). Hoe blykbaer is derhalven deeze korte , maer veel beteékenende Godfpraek, geduurende het verloop van veele eeuwen , vervuld geworden ? Nog duidelyker voorfpelde isaac de lotgevallen der beide Natiën , welke , uit zyne zoonen jacob en esau , zouden voortkoomen. Gen. XX VII: 28 , 20, 39 , 40. A. In den zeegen over jacobs nakoomelin- gen ,' voorfpelde de oude isaac. 1. Dat zy , in eene zeer vruchtbaere landftreek woonen , en veelerlei tydelyke zeegeningen genieten zouden. God geeye u van den daeuw des hemels , en de vettigheeden der aerAe, eene meenigte van tarwe en moest Gen» XXVil: 28. En niets is er bekender, dan dat de Israëliërs , geduurende veale eeüwen , in Kanaan gewoond hebben, een land, zeer beroemd, van wegens de ongemeene vruchtbaerheid. . 2. Dat zy , over veele volken , heerfchen zouden. Volken zullen u dienen , Natiën zullen zich voor u nederbuigen, wees heer over uwe broederen , en uwes moeders zoonen zullen zich voor u nederbuigen Gen. XXVIf: 29. Nu weeten wy , uit de gefchiedenis, dat de (O Iosepjius Antia, Jud. 1. XIII. c. 9. VII. DEEL.  78 over de voorzeggingen Israëliërs zich , ten tyde van Koning david , niet alleen veele andere machtig» volken , maer ook de Edomieten , hunne broederen , onderworpen hebben 2 Sam. Vlil: 14. B. Ten aen zien van ksaus nazaeten, vooï- fpelde isaac. 1. Dat zy meede eenen overvloed van tydelyke zeegeningen , in een zeer vruchtbaer land , genieten zouden. Ziet de vettigheeden der aerde zullen uwe wooningen zyn , en van den daeuw des hemels van boven af, zult gy gezeegend zyn , Gen. XXVII: 39. En in de daed , de Edomieten zyn , van tydelyke zeegeningen , weinig minder bedeeld geweest , dan de Israëliërs, esau begav zich , ter woon , naer het gebergte Seir , en aldaer leevde hy , als een ryk en vermoogend man, Gen. XXXIII: 9; ook was het land der Edomieten , toen Israël , uit Egypten, naer Kanaan , reisde , rykelyk voorzien , van vruchtbaere akkeren , wyngaerden , en waterputten ; Num. XX: 17. 2. Dat de Edomieten , door roov en geweld , hun geluk zoeken zouden. Op uw zwaerd zult gy leeven , Gen. XXVII: 40. Trouwens zy hebben zich , door geweld , meesters gemaekt , van het gebergte Seir , verdryvende de Horken , die aldaer woonden , met het zwaerd Deut. II: 22. Vervol-  VAN DEN BYBEL. volgens hebben zy zich verder in Arabien uitgebreid , en , boe zeer ons de gefchiedkundige berichten , omtrent allé hunne geweldige onderneemingen , ontbreeken , weeten wy evenwel dit algemeene, dat zy zeer oorlogzuchtig waeren. Dit is duidelyk genoeg , uit hunne geduurige krygen , met de Jooden, en , nadat zy , door de Jooden , geheel waeren te ondergebracht , hebben zy evenwel altoos denzelvden oorlogzuchtigen aert behouden (te). 3. Dat de Edomieten den nakoomelingen van jacob dienen zouden Gy zult uwen broeder dienen. Gen. XXVII. 40. Hoe deeze byzonderheid vervuld zy , hebben wy reeds aengetoond. 4. Dat er evenwel eens een tyd koomen zoude , wanneer de Edomieten het juk zouden affchudden. Doch liet zal gefchieden , als gy heer/dien zult , dat is , als gy machtig zult geworden zyn , dan zult gy zyn juk van uwen halze afrukken., Gen. XXVii: 40. En in de daed, wy hebben reeds zo even gezien , hoe de Edomieten , onder de regeering van Koning joram, het juk hebben afgefchud 2 Kon. VIII: 2c. (u) josephus dt Itüo j/ud. 1. 4. c. 4. VII. DEEL.  8ö OVER DE VOORZEGGINGEN § 7-2. jac ob voorfpelde , op zyn Jlervbed , de lotgevallen der Xll onderfcheidene Stammen, -welke , uit zyne zoonen s Jtonden voort te koomen. - Eerst zeegende de Grysaert josepu, in zyne beide zoonen,. epiiraim en man asse Gen. XLVIH: 15-20. Zy zouden elk eenen afzonderlyken ftam uitmaeken, gelyk qok de uitkoomst bevestigd heeft , terwyl de nazaeten van levi , onder de overige Stammen , verdeeld zyn , en geen by zonder ervdeel in Kanaan gehad hebben. -— Zy zouden , in het midden van Kanaan, vermeenigvuldigen , gelyk de visfchen, en zo is het ook gefchied. By den uittocht, uit Egypten , maekten de nazaeten van josepii reeds een getal uit van 72000 ftrydbaere mannen Num. I: 32 - 35 , en , 40 jaeren Iaeter , bedroeg het getal van j 0 s e p ii s nakoomelingen , aen ftrydbaere mannen, 85000, het welk ver weg grooter was, dan het getal van eenigen andeten ftam, Num. XXVI. epiiraim evenwel, de jonger broeder, zou den voorrang hebben, en, in zyne nazaeten , machtiger en aenzienlyker^ zyn , dan manasse. Ook heeft de uitkoomst de ver-  V A n DEN B y B e e. gr: Vervulling van deeze byzonderheid doen blyken. Beide ephraim en manasse zyn, tot een groot en aenzienlyk volk , geworden , maer epiiraim is evenwel talryker en voortreffelyker geweest , vooral nadat het Ryksgebied der X Stammen , in ephraims hand , gekoomen is. . Op zyn ftervbed voorfpelde jacoc de lotgevallen der XII Stammen , welke uit zyne zoonen zouden voortkoomen , elk afzonderlyk Gen. XL1X. . ruben was de oudfte. Maer evenwel zyne nazaeten zouden de voorrechten der eerstgeboorte niet bezitten vs. 3, 4. — Trouwens het dubbel ervdeel is op joseph gekoomen , het gezach , het welk naderhand in een Koninglyk benuur veranderd is 4 op ju-da i en het Priesterdom op levi; ruben zou geenszins de voortreffelykfte weeZen , en hy is ook , in getal en aenzien i ver beneeden Verfcheidene andere Stammen geweest , Num. I. si me on en levi zouden geen ervdeel bezitten , in Kanaan, maer verftrooid worden, onder de overige Stammen van Israël; zy zouden verdeeld vrnden , onder jacob, en verftrooid, onder israel , vs. 7. Vaa levi is de zaek bekend , daer deeze Stam geen gedeelte land in Kanaan , tot eene ervelyke bezitting , gekreegen heeft „ Jol.- VII. DEEL. F  82 OVER DE VOORZEGGINGEN XVIII: 7; en wac de Stam van simeoi* aengaet, deeze kreeg , by de verdeeling van Kanaan , alleen lyk een ftuk lands , in hec midden van Juda, J0f. XIX: 1, 9, ea toen dit gedeelte des lands naderhand te klein werdt , voor de nazaten van simeon , moesten zy bezittingen zoeken , daer zy dezelve vinden konden , 1 Kron. IV: 27 • 42. Volgens eene oude overleevering der Jooden , was de woonplaets der simeon ie ten zo beperkt, dat veelen genoodzaekt waeren, om, door het oaderwyzen der jeugd, hun beftaen, onder andere Stammen , te zoeken. juda zou alle zyne vyanden overwinnen , en zyne broeders zouden zich voor hem nederbuigen , vs. 8. Dit is, in vollen nadruk , vervuld , ten tyde van salomo , toen de Jooden zeegenpraelden over alle hunne vyanden, en , uit deeze Stam , zyn de Koningen voortgekoomen , die geheerscht hebben , over gansch Israël. Over de zeer merkwaerdige belovte , omtrent de koomst van den mess ias vs. 10, zullen wy , in het vervolg, naeder handelen. Van zeeulon wordt gezegd , dat hy aen de haven der zeen wotnen , dat hy een haven der Schepen weezen, en dat zyne zyde naer Zidon zyn zoude vs. 13. In gevolge van deeze Voorzegging, heeft zich het ervdeel van zebulon uitgeftrekt, van de Gali-  v a # DEN BYBEL.. 83 iileefehe, tot de Middelandfche zee, Jof. XIX: 10. Zyne nakoomelingen woonden niet ver van Zidon , en waeren daerdoor zeer geleegen , tot den Koophandel , met die vermaerde Stad. issaschar wordt vs. 14. vergeleeken , by eenen Herken Ezel, die , aen weerskanten , met pakken belaeden is , en den last geduldig torst. Trouwens zyne nazaeten hebben zich onvermoeid toegelegd , op den landbouw , en het zwaere werk daeraen verbonden. Ook wordt hem eene ongemeen vruchftbaere landftreek beloovd vs. 15 ; gelyk hy ook werkelyk verkreegen heeft, daer , onder andere, de zeer vruchtbaere vallei van Jisreel , in zyn ervdeel , geleegen was. Van dan, voorzag de Aertsvader vs. 16, 17 , dat zyne nazaeten altoos hunne eigene Stamhoofden hebben , en dat zy hunne vyanden , meer met list en bedrog, dan met openlyk geweld, zouden aenvallen. « De vervulling van het eerfte blykt, uit Num. I: 4, 16, en van het laetfte vinden wy een merkwaerdig voorbeeld , Richt. XVIII: 27. gad zou, dooi; de omliggende volken^ veelzins ontrust worden , maer ten laetften , over zyne vyanden , gelukkig zeegenpraelen vs. 19. « Dit ?ag men ook werkelyk, ten tyde der Richteren , wanneer de Ammonia» ten de nazaeteD, de nakoomelingen van qad, vil. deel-, fa  8'4 OVER DE V O Ó R Z E G G ï N G E N ï8 jaeren, verdrukt hebben, tot dat! zy eindelyk d.eze vyanden, door het beleid van jephta, beteugeld hebben , Richt. XI. Het ervdeel van aser zou niet alleen de noodwendige behoevten , maer zelvs KoningJyke lekkernyen , opleeveren vs. 20 ; gelyk ook de zeer vruchtbaere vallei van Karmel, aen die Stam , ten ervdeel gevallen is, Jof. XIX: 26. De nazaeten van naphtali zouden van eenen zachtzinnigen aert zyn, en minder geneegen tot den oorlog , dan de andere Stammen vs. 21. Aen josepii voorfpelde de Grysaert, dat de beide Stammen van ephraim en manasse , weLe uit hem Honden voort te koomen, zeer talryke en voorfpoedige genachten zouden uitmaeken vs. 22-26, en wy hebben reeds gezien , hoe deeze belovte, door de uitkoomst , bevestigd /y benjamin werdt, by eenen roovgierigeh wolv, vergeleeken, om den oorlogzuchtigen aert van zyne nakoomelingen af te beelden vs. 27 ; en welk een moedig volk zyne nazaeten hebben uitgemaekt, is , onder andere , allerduidelykst gebleeken , in het merkwaerdig geval van het Levitifche Wyv , wanneer deeze Stam eenen oorlog ondernam, legen alle de overige , Richt. XX. 1 5- 723.  „VAN D ï N\ B Y B B L. 85 §• 723- .mose heeft de lotgevallen der Israëliër en , in de meikwaerdigfte byzonderheeden , zeer m'tandig yoorfpeld, Lev. XXVL Deut, XXVIII, XXXII. Lev. XXVI. vinden wy eene uitvoerige befchryving van de zeegeningcn, welke de Israëliërs , in Kanaan, genieten zouden , wanneer zy den heer gehoorzaem waeren , en van de oordeelen , met welke zy zouden geftraft worden, wanneer zy wederfpannig waeren., Deeze belovten en bedreigin¬ gen moeten , als zo veele voorzeggingen , befchouwd worden. Dit blykt niet alleen , uit de Heilige voordracht , maer ook uit de verklaering van mose, Deut. XXXI: 29 : ik weet, dat gy het , na mynen dood , zee* kerlyk zult verderven, en afwyken van den weg, welken ik u gebooden heb, dan zal u dit kwaed., in het laetst der dagen , ontmoeten , wanneer gy zult gedaen hebben dat kwaed is in de oogen des h e e r e n , om Hem , door het werk uwer handen , tot toorn te verwekken. Ook heeft de uitkoomst , aen deeze voorfpelling , naeuwkeurig beantwoord. Toen Israël Gods gebooden gehoorzaemdc, keeft het alle die aeegeningen genooten, wel-  86 OVER DE VOORZEGGINGEN ke vs. i -13. beloovd worden. Hoe ge- zeegend was dat volk , in de daegen van josua, in de tyden van hervorming-, ondier de Richtèren, onder het beltuur van david, Salomo, en hiski a ? Door Gods blykbaeren zeegen overwon david alle zyne vyanden, en, ten tyde van salomo, heerschte er overvloed, rust, en vreede. De vermeenigvuldiging van Israël vs. 9. beloovd, was, nog by het leven van mose, reeds zo groot , dat hy zeggen konde : de heer uwe God heeft u vermeenigvuldigd , 'en ziet gy zyt heden , als de ftarren des Jie* mels, in meenigte , Deut. I: 10. Maer toen Israël van den heer afviel , en, tot de verfoeilykfte afgodery , overfloeg , zya zy blykbaer geftraft , met alle die ontzettende plaegen , welke vs. 14.. en vervolgens bedreigd , of liever voorfpeid zyn. A. Zy leeden zwaeren overlast van hunne vyanden, gelyk vs. 16. voorfpeid was, byeonder, ten tyde der Richtèren, toen de Midianieten en Amalekieten de inkoomften van het land verdorven , en het vee roovden , Richt. VI: 3, 4. B. De fchaersheid en de hongersnood , van welke vs. 19- 21. gefprooken wordt , zag men, ten tyde van achab, ter oorzaeke van eene zeer hngduurige droogt» 1 Kon. XVII. C. Van  VAN DEN BYBEE. 87 C. Van de woede der wilde dieren vs. 22. vinden wy een aenmerkelyk voorbeeld , 2 Kon. XVII: 25, 26; en , hoewel het zelve eigenlylc op de Asfyriers betrekkelyk waere , leeren wy er uit , dat 'de heer. meermaelen gewoon waere, de boosheid, op die wys , te ftraffen. D. Zeer blykbaer is Israël geftraft, met de drie geduchte oordeelen , het zwaerd , den honger, en de pest, vs. 25 , 26. Mea herinnere zich , by voorbeeld, den akeligen toeftand der zaeken , by de beleegering van Samaria, door benhadad, den Koning van Syrien, 2 Kon. VI: 24 - 30, en by de beleegering van Jerufalem , door n e b ucadnezar, den Koning van Babel, Jer. XVI: 4. E. Het oordeel van eene volkoomen verwoesting en uitroeijing, vs. 27-20. bedreigd, is ook daedelyk gekoomen, toen het Ryk der X Stammen , door de Asfyriers, gedoopt , en vooral toen Jerufalem en de Tempel verwoest zyn, en gansch Juda ge-, van gelyk , naer Babel, is wechgevoerd , 2 Kon. XVII, Jer. XV , XVI, XLIV. F. Eindelyk evenwel is ook de belovte vaa bekeering en herftelling van Israël vs. 40-45. duidelyk bevestigd , by de wederkeering der Jooden , uit Babel , naer hun Vaderland , ten tyde van Koning cyrus, wanneer e$ VII. DF.ÏL, F 4  B§' OVER DE VOORZEGGINGEN zich veelen der vernrooiden, uit de X Stam= men , by hen gevoegd hebben. Deut. XXVIIL heeft mose de zeegenifigen , welke de Israëliërs , op hunne gehoorzaemheid, en vloeken , welke zy, op hunne wederfpannighoid , te wachten hadden , zeer uitvoerig voorgedraegen. —r Do zeegeningen ftelt hy kortelyk voor vs. 1-14, maer, met de vloeken , houdt hy zich ved uitvoeriger beezig vs. 15-63. De reden is deeze; mose voorzag, door den Prophetifchen Geest, dat de Israëliërs,- binnen korten tyd , alle de zeegeningen zouden verbeurd , en zich alle de voorgeltelde vloeken waerdig gemaekt hebben. A. De belovten van allerlei zeegeningen vs. I - 14. zyn ook werkelyk vervuld , zo lang de Israëliërs dezelve niet moetwillig verbeurd hadden. — Wanneer' zy den heek. vreesden , gelyk in de daegen van josua , david,..salomo,. en iiiskia , genooten zy eenen uitneemenden voorfpoed , zy zecgenpraelden over alle hunne vyanden , en woonden in rust , vreede, en veiligheid. B. De bedreigde vloeken vs. 15 ■ 68. zyn , pver Israël , gekoomen , juist in die zelvde orde, als zy hier worden voorgeftcld. A. Vs. 15 - 37. vinden wy die vloeken , welke , over Israël , gekoomen zyn , tot fm de Babylonifche gevangenis. - Hoewel  VAN DEN BYBEL. 89 wel wy elk eene by zonderheid, niet kunnen aenwyzen , omdat wy , in de gewyde boeken , maer een zeer kort verhael ontmoeten van'lsraels lotgevallen, geduurende eenen tyd ;van weinig minder , dan IX Eeuwen , vinden wy evenwel genoegzaeme blyken van de voornaemfte hoofdbyzonderheeden ; van de algemeene fchaersheid ys. 16-19. ten tyde van Koning achab i Kon. XVII , ■XVIII , 2 Kon. VIII ; van de pestilentie vs. 21 , by de beleegering van Jerufalem , door nebucadnezab. Jer. XXI: 6-9, van het zwaerd der vyanden vs. 25 , in den veldflag van saul , tegen de Phiiiftynen 1 Sam. XXXI ; en van de' verdelging des ganfchen volks , by de uitroeijing van het Ryk der X ftammen , door de Asfyriers , en dat van juda , door de Chaldeeüwen , 2 Kon. XVII , XXV. - B. Vs. 38^6. vinden wy de oordeelen voorfpeid , welke de Jooden getroffen hebben , van de Babylonifche gevangenis , tot de geheele omkeering van hun Gemeenebest , door de Romeinen ; wanneer de nakoomelingen van jacob veelerlei wreede mishandelingen ondergacn hebben , vooral onder an- .tiochus epiphanes. C. Vs. 47 - 57. wordt de laetfte verwoesting van der Jooden Kerk- en Burgerftaet , door de Romeinen , die van verre gekoa- mi. DEEL. F $  9^ OVER DE VOORZEGGINGEN men zyn , en welker fpraek de Jooden niee verlïonden , allerievendigst afgeteekend. — Dit oordeel was allerontzachlykst, Geduurende de beleegering van Jerufalem, heersohte er zulk een akelige hongersnood , dat de Jooden het vleesch van hunne eigene kinderen gegeeten hebben. De Stad , welke onver winbaer fcheen , werdt, door titus vespasianus, ingenocmen. Doorhet langduurig beleg getergd , ontzaegen de Romeinen niets , in hunne toomeloofe woede. josephus reekent het getal der gefneuvelden , op iiooooo. D. Vs. 58 • 68. werdt de vernrooijing der Jooden , onder alle volken van den aerdbodem , welke nog plaets heeft , allerduidelykst voorfpeid. In het laetfte lied van mose Deut. XXXII. ontmoeten wy twee groote hoofddeelen. A. In het eerfte vs.. i-28. koomt eene verdeediging voor , van Gods handelingen , met Israël , wegens alle de geduchte oordeelen , welke dit volk zouden overkoornen , zo in de verwoesting van hun gemeenebest , door de Romeinen , als geduurende den ganfcuen tyd van hunne daerop gevolgde verltrooijing , onder alle volken des aerdbodems. Hier wordt zulk eene juiste teekening gegeeven , van den ondergang des Joodfchen Gemeenebcst , door de wae-  TAN DEN BYBEL. 9- waepenen der Romeinen , dat deeze geduchte gebeurtenis , zelvs van achteren , niet naeuwkeuriger zou kunnen worden voorgefteld vs. 19 22 ; ook worden alle die rampen , welke , zeedert Jerufalems verwoesting , by aenhoudenheid , over het Joodfche volk , gekoomen zyn , tot op den huidigen dag, en nog vervolgens zullen blyven aenhouden , als werkelyk tegenwoordig , afgefchilderd. B. Vs. 29-43. wordt de bekeering der Israelleren , en hunne herftelling in hun Vaderland , voorfpeid , zo als het een en ander , in het laetst der daegen , zal plaets hebben. ——"'''De vervulling van dit alle» wordt nog verwacht ; en zal zo zeeker een* koomen , als alle andere zaeken , welke , in dit Lied , voorfpeid worden , reeds haere vervulling bekoomen hebben. §• 724- De overige Propheeten hebben meede de lotgevallen der Joodfche Natie voorfpeid. Ten tyde van den Joodfchen Koning achaz, toen re zin en pe k ah , Koningen van Syrien en Israël , Jerufalem belee'gerden , voorfpelde de Propheet jesaia , dat het Koningryk der X ftammen , na ver- vii, DEEL.  pa ÖYER DE VOORZEGGINGEN loop van 65 jaeren , geheel zou gedoopt worden , en Ephraim ophouden een afzon- derlyk volk te zyn Jef. VII: 1 , 3. Dit :i$ ook letterlyk zo gefchied. Twintig jaeren , na deeze voorzegging , werdt samaria , door salmanezer ingenoomen , en het Ryk der X ftammen. geëindigd 2 Kon. .XVII: 6. XVIII: 10. Maer toen bleev de Stam Ephraim , van de algemeene verwoesting , en geheele ontvolking , nog ver; fchoond ; dan 45 jaeren laeter , 65 jaeren na deeze voorzegging , werdt het land der X ftammen , door ezar had don , mef , vreemde Natiën bevolkt , en even daerdoor hieldt Ephraim op , een byzonder volk tp ; weezen 2. Kon. XVII: 24-41. Ephraim werdt eerst , . van het Koningryk ontzet ; .en daerna geheel vernietigd , om geen volk meer te zyn. .asdaon In het vierde jaer van jojakim , zynde liet eerfte van nebucadnezar, voorfpelde de Propheet jeremia , dat de geknelde nebucadnezar het Joodfche land verwoesten zoude , en dat de Jooden dien Vorst , zeeventig jaeren lang , dienen zouden Jer. XXV: r , or«gtr. In dat zelvde jaer, begon deeze Godfpraek reeds vervuld te worden , wanneer de Koning van Babel , met een machtig leger , naer het Joodfche land ,. getrokken is ; in het volgende jaer nan?  VAN DEN BVBÉU $$ nam hy Jerufalem in, maekte jojakim zich onderworpen , en keerde, met een aëntal gevangenen , naer Babel , weder. Van hier neemen de 70 jaeren der Babylonifche dienstbaerheid eenen aenvang. Maer er verliepen nog 17 jaeren, eer Jerufalem voor de laetfte mael ingenoomen , de Tempel verbrand , het Koningryk geiloopc , en het geheele land verwoest werdt 2 Kon. XXV: 7Jer. XXXIX: 2 - 9. tH: *-aj. jesaia voorfpelde, hoe de Jooden zich, ten dage van den messias , in het onge-, louv verharden , en het Euangelie fmaedelyk verwerpen zouden Jef VI: 9, 10; hoe deeze verharding de geheele verwoesting van den Joodfchen Kerk- en Burgerftaet , dooide Romeinen , ten gevolge hebben zou vs. 11 ; hoe de weerbarstige Jooden , uit Kanaan , verre wechgedaen , en , onder alle volken , zouden verftrooid worden vs. 12; en by dit allesv, voegde hy eene belovte , dat het kleine overblyvfel des Joodfchen volks wederom zou uitfpruiten vs. 13. —— Alle byzonderheeden , welke , gelyk bekend is , werkelyk hebben plaets gehad. Om nu van de Godfpraek van daniee Kap. IX: 24-27 , en andere duidelyke voorzeggingen der Propheeten , niet te fpreeken. VII. DÏEJr.  94 O TER DE VOORZEGGINGEN DERDE HOOFDSTUK. voorzeggingen van "lIET oude TEStament , omtrent heidensche volken. §• r-s> J)e lotgevallen der nakoomelingen van ismael zyn duidelyk voorfpeid Gen. XVI: 10-12. en XVII: 20. In het gemeen beloovde de heer aen abraham , dat de nakoomelingen van ismael , ook een zeer talryk volk zouden uitmaeken , zeggende : Ik zal ook den zoon deezer dienstmaegd tot een groot volk Jtellen y omdat hy uw zaed is Gen. XXI: 13 , en tot hagar , de moeder van ismael , fprak de heer : Ik zal hem , tot een groot volk , ftellen. Gen. XXI: 18. Meer byzonder verklaerde de Engel de$ heeren , dat Ismael een woudezel van eenen mensch zoude , dat zyne hand , tegen alle , en de hand van alle , tegen hem , weezen zoude , dat zyn zaed grootelyks zcu ver* meenigvuldigd worden , en dat hy , voor het aengezicht van alle zyne broederen , woonen zoude Gen. XVI: 10-12. —— Trouwens ismael  VAN DEN BYBEL. 95 wael is, gelyk zyn ganfche geflacht, vaa eenen onrustigen en wreedaertigen inborst geweest, gelyk een woudezel. Binnen weinige jaeren was zyn geflacht reeds grootelyks uitgebreid , zodat er , by de wechvoering van josEPii naer Egypten , reeds ismaelieten waeren, die , in dat land, koophandel dreeven , Gen. XXXVII. Naderhand is zyn zaed , by uitneemenheid , vermeerderd in de hagareenen, in de nabatheen, die hunnen naem ontleenden, van zynen zoon nebajoth , in de 1-pare en , dus genaemd , naer zynen zoon itur , en in de arabieren , die nog een zeer talryk volk uitmaeken. Hunne hand is , tegen alle , en de hand van alle , tegen hen , tot op den huidigen dag , in de roovzuchtige Arabieren. Zy hebben gewoond , en zich ftaendc gehouden , voor het aengezicht van hunne broederen , zodat zy nimmer geheel zyn onder het juk gebracht , gelyk de zeer geleerde Schryvers der algemeens historie uitvoerig betoogd hebben (v). Gen. XVII: 20. wordt voorfpeid , dat ismael twaelv Vorsten gewinnen zoude, en deeze waeren reeds , in den tyd van mose , met hunne naemen , bekend Gen. XXV: 13 -1$. CO xvh Deel p. 8a8 vii, DEEL.  pö OVER t>È VOORZEGGING ÉN ismaels nazaeten maekten toen reeds 12" afzonderlyke Stammen uit , woonende ia» centen , en zynde omzwervende herders. Elk van deeze Stammen had zynen eige« Hen Vorst of Emir. §. 726. Den ondergang van ninive , en het ganfche assyrische Ryk , hadt zephanjA reeds voorfpeid s in de daegen van josia*' Ook heeft nahum deeze zelvde gebeurtenis < veele jaeren te vooren , aller duidelykst be* fchreeven, ninive was de vermaerde hoofdftad van het Asfyriesch Ryk , en de Asfyriers waeren de geduchte vyanden van jacobs nazaeten , die ten laetften het Ryk der X ftammen geheel vernield , en dat van Juda grootelyks onderdrukt hebben. Dit is de reden , dat de Propheeten zeer dikwyls , van de Asfy-i riers , gefprooken hebben. ninive was eene zeer oude Stad , reeds in de vroegfte tyden gefticht, door a s s u r , of liever door nimrod : want de woordea van mose Gen. X: 11. uit dit zelvde land , Sinear of Mefopotamie , is Asfur uitgegaen en heeft gebouwd ninive , zo als zy , door de Onzen 3 zyn overgezet, kan men ook, op  VAN DEN BYBEL. 97 op deeze wys vertaelen, uit dit zelvde land trok hy , te weeten de voorheen gemelde nimrod , uit ten Jlryde naer Asfyrien , om het zelve mede , onder zyrie heerfchappy , te brengen , en hy nimrod heeft gebouwd ninive.- Zy was van eene ver- baezende uitgebreidheid en fterkte. strabo verzeekert , dat zy veel grooier was , dan Babyion (w) , en dat de omtrek van BabyIon geweest zy van 385 nadien (x). oiodorus van Sicilien begroot den omtrek van Ninive op 480 nadien , dat is 20 uuren gaens (;y) : want men reckent 24 nadien , op drie Romeinfche mylen , en drie Romeinfche mylen op een uur gaens. In de Prophecy van jona wordt zy befchreeven , als eene Stad van drie dagreizen , Kap. III: 3 , zodat men d>ie dagreizen , of 18 uuren noodig had , om den buitenften omtrek van de Stad rond te gaen ; en dit beant» woordt zeer wel , aen het bericht van diodorus. Hy voegt 'er by , dat de muuren ico voeten hoog waeren , en zo breed , dat er drie waegens naest malkander op ryden konde 1 , en dat die muuren gelterkt waeren , met 1500 toorens , ieder 200 voeten hoog. (w) Geogr. 1. 16. p. IC71. eüit. Amftelod. (_x) Ibidem p. ir.73. OO LM. 2. p. 65. VII. DEEL. Q  98 OVER. DE VOORZEGGINGEN Van die vermaerde Stad ninive , deedê de Propheet zephanja, in de daegen van josia, Koning van Juda, deeze merkwaerdige voorzegging , K;;p. II: 13 - 15 : De heer zal ook'zyne hand uitfirekken , te~ gen het Noorden , en hy zal Asfur verdoen, én Hy zal Ninive fiellen , tot eene verwoesting ,: drooge als eene weestyne , en in het tnidden van haer , zullen de kudden legeren , al het gedierte der volken ; ook de roerdomp , ook de nachtuil t zullen op hare granaetappelen vernachten ; eene Jlem zal in de venjler zingen , verwoesting zal in den dorpel zyn , als hy haer cederwerk zal ontbloot hebben. Dit ïs die Stad , welke opfpringt van vreugde , welke 'zeeker woont ; en in haer hart zegt : ik ben liet , en buiten my is er geen meer ; hce is zy geworden tot woestheid ! eene rustplnets van het gedierte ! een ieder , die daer'door trekt , zal ze aevfluiten , hy zal zyne hand beweegen. Welk eene fchynbaerè aen leiding was er , in de daegen van den Joodfchen Koning josia , dat deeze' zo fterke hoofdftad van het machtig Koningryk der Asfyriers , ten eenenmael zou vernield en verwoest worden ? en evenwel is deeze Voorzegging allerduidelykst vervuld. Zo veel is zeeker , dat de Meders en Babyloniers , die het Asfyriesch Ryk hebben omgekeerd , de Stad ninive ingenoomen en verwoei heb-  VAN DEN BYBEL. 99 hebben , offchoon de Schryvers merkelyk vcrfchillen , in de bepaeling van den tyd. Volgens herodotus (z), is het gefchied , door cyaxares , Koning der Meden ; maer d 10 do rus van Sic Uien (V) verhaelt , dat ar ba ces de Me der , geholpen door belesis , den Babylnnier , het Asfyriefche Ryk vernietigd , en Ninive ingeno'omen hebbe , maekende die Stad met den grond gelyk. Hoe zeer derhalven de juiste tyd , onder de onzeekerheeden der oude gefchiedenisfen , behoore , is evenwel de zaek zelve geheel ontwyfFelbaer. Zeekerlyk zal de trotsheid van nebucadnezar , in het vergrooten van Babyion , den val van Ninive nog meer bevorderd hebben. De Schryvers , welke , na dien tyd , gebloeid hebben , fpreeken van Ninive , als van eene eertyds groote en bloeiende Stad , welke , in eene eenzaeme en verlaetene plaets , veranderd was. Thans is er geen voetftap van die prachtige Stad meer overig. . De Propheet nahum bepaelde verfcheidene zeer merkwaerdige omftandigheeden , omtrent den ondergang van het Asfyriefche Ryk. josEPiïs zegt, dat zy , onder j oTham , Koning van Juda, gebloeid heb* (2) 1. 1. c. lofi. O) 1. 2. p. 78. VII. DEEL. G 2  100 OVER DE VOORZEGGINGEN be , en dat alles , wat by omtrent ninive , voorfpeid heeft } 115 jaeren laetcr , hebbe plaets gehad (b). Hy verzeekert, dat de Asfyriers , 'terwyl zy dronken waeren , volkoomen zouden verteerd worden , als een dorre Jloppel, Kap. I: 10 , en deeze byzonderheid heeft , volgens de aenteekening van diodorus van Sicilien (Y) werkelyk plaets gehad. Hy zegt , dat arbaces , door eenige overloopers onderricht zynde , dat het Asfyriesch leger feest hieldt , weegens de voorige overwinningen , en in dronken* fchap als verzoopen lag , het zelve onverhoeds , in den nacht , overvallen , de ongewaependen aengetast; en , na het verflaen van veelen , en het op de v.ucht dry ven van de overigen , zich meester van het leger en het flagveld gemaekt hebbe. De Propheet nahum voegde er by , dat de poorten der rivieren zouden geopend worden en dat het Paleis verfmelten zou. Kap. II: 6. Zo is het ook gefchied. diodorus bericht ons , dat de rivier , in het derde jaer der belegering van Ninive , door geduurige ree-, gens opgezwollen , een gedeelte van de S ad overftroomd , en haere muuren , 20 nadien ver , omgeworpen hebbe , dat de Koning toen , QO Antlq. Jud. 1. 9. c. 2. (c) 1. c. p. 8a.  VAN DIN BYBEL. 101 toen zyne wyven , bywyven , en gefneedenen , met alle zyne fchatten , in het Paleis, by een gezaemeld , en zich , met dat alles , verbrand hebbe. Hoe duide» lyk , en naer den letter , is derhalven d« Godfpraek van nahum vervuld , dat ninive , door vuur en waeter , zou verteerd worden ? Kap. 1: 8. III: ij. § 727. Niet minder merkwaerdig zyn de Voorzeggingen der Propheeten , omtrent de vermaerde Koop' jtad tyrus. tyrus was, reeds ten tyde van josua, eene vaste Stad , Jof. XIX: 29 ; jesaia befchryvt haer , als eene vrolyk huppelende , dat is zeer bloeiende Stad , welker oudheid van oude daegen af is Kap. XXIII: 7 ; als de markt der heidenen , als eene kroonende , dat is Koninglyke Stad , welker kooplieden Vorsten, en welker handelaers de heerlykjten in het land waeren , Kap. XXIIU 3 , 8. ■■ Dan , hoe bloeiende deeze Stad tyrus , in de daegen van jesaia , geweest zy , deeze zelvde Propheet voorfpelde haeren ondergang , omtrent anderhalve eeuw , voordat zy , door nebucadnezar , verwoest werdt. Hy bepaelde er verfcheidene merk- vii. DEEL. G 3  103 OVER DE VOORZEGGINGEN waerdige byzonderheeden by , welke , ia vollen r.adruk , vervuld zyn. Vokens de Godfpraek van jesaia Kap. XXIil: 13. zou het machtig tyrus verwoest worden , door de Chaldeeuwen , een volk , het welk veel jonger was , en , ten tyde , als deeze Voorzegging gefchiedde , nog weinig aenzien had. Trouwens tyrus was1 reeds eene bloeiende en zeer vermaerde Stad j wanneer de Chaldeeuwen nog geen aenzien hadden, ninus , de Koning van Asfyrien , en zyne Gemalin së mi ra mis hebben de Stad Babel , gelyk iierodotus en ctesius berichten , veriterkt en merkelyken luister bygezet ; voor dien tyd waeren de Chaldeeuwen weinig bekend , zynde een volk , het welk in tenten woonde , en een zwervend leeven leidde, in de woestyne. Toen deeze Voorzegging gefchiedde , maekten de Asfyriers het machtigde volk der waereld uit , en de Chaldeeuwen waeren hunne afhangelingen. Hoe kon het nu , door ee nige menfehelyke fchranderheid , voorzien worden , dat zulk een onaenzienlyk volk , als de Chaldeeuwen waeren , ter eeniger tyd , het machtig Tyrus veroveren zouden ? en evenwel de Propheet jesaia teekent deeze gebeurtenis zo levendig af , als of zy reeds werkelyk gefchied waere. ■ Hy voegde er by , dat de inwooners vaa tyrus ,  VAN DEN BYBEL. 103 tyrus, over de Middelandfche zee , zouden vaeren , naer de gewesten en eilanden daer omftree^s , by-onder naer Tartesfu.s in Spanje , om aldaer veiligheid te zoeken , vs. 6 , 12. zoo is het ook gefcbijd. hieronymus heeft , uit de Asfyrifche gefchiedenisfen , welke nu voor lan; verlooren zyn , aengeteekend , dat de Tyriers , ziende j dat er , onder het langduurig beleg, geene hoop van onckooming waere, zich te fcheep begeeven hebben, en, met hunne voornaemfte kostbaerheeden , naer de eilanden gevlucht zyn , zodat nebucadnezar , by het inneenen van de Stad , niets gebonden hebbe , het welk zynen langduurigen arbeid , en alle zyne kosten , vergoeden kon (d). -— Kindelyk voorzag de Propheet jesaia , dat tyrus , na verloop vaJa zeventig jaeren , haeren ouden haiioe! un bloeittaet herkrygen zouJe vs. 15 17 bit is ook duidelyk vervuld , wanneer Koring cyrus aen de voiken , die , door ue Babyloniers , onderdrukt waeren , hunne viyheid wedergav , en dit heeft den weg gebaend , dat de Tyriers , door den Koophandel , weder tot den voorigen bloeiftaet gekoomen zyn Deeze lotgevallen van tyrus zyn ook , 09 hieronymus in Jef. XXMl 6. en in Ezech. XXIX. VII. PEEL. G 4  IOt OVER DE VOORZEGGINGEN door andere Propheeten , duidelyk voorfpeid. EZEciiiEL voorzag , dat deeze ryke koopitad , welke trotsch was op haer vermoogen , door de hand der vreemden , door het zwaerd van de tyrannen der hei! denen , diep zoude verneederd worden , Kap. XXVIil: i - 19 , en , op andere plaetfen , bepaelde hy, uitdrukkelyk , den Vorst met name , die tyrus zou te onderbrengen , namenlyk nebucadnezar , den Koning van Babel , Kap. XXVI: 7. en XXIX: 18. Trouwens josephus (.,itandigheeden. Do voornaemfte hoofdbyzonde heedeh' zyn de volgende. A. Dat Egypte, door burgerlyke oorloogen , geweldig zou verzwakt worden, vs. 2. Ik, zo voert de Propheet den God den Goden fpreekende in , zal de Egyptenae* ren , tegen ae Egyptenaeren , verwarren , dat Zy zullen Jlryden , een iegelyk tegen zynen broeder, en een iegelyk tegen zynen naesteli; Stad tegen S ad, Koningryk tegen Koningryk. Dit ziet op de febroomelyke oneenigheeden , en burgerde beroerten , onder de XII Vorften , de regeeringloosheid , welke dezelve voorging , en de burgerkrygen, welke daerop gevolgd zyn. Na den dood namenlyk van s-etho of sabaco, hebben de Egyptenaers , eenigen tyd, zonder opperhoofd geleevd. Dit baende den weg , tot geweldige beroerten , en tot het verdeelen van Egypte, onder XII hoofden, die zich, tot Ko7 > .: . »in-  VAN DEN BYBEL. 107 Hingen, opwierpen , tot dat een van deeze , met naeme psammetichus , door zyn beleid en geluk , over de andere zeegepraelde, en zich het ganfche Koningryk aenmaetigde (//)• B. Dat er groot gebrek zou weezen van Nylwaeter, het welk Egyptenland zo uit neemend vruchtbaer maekte, vs. 5-10; en dit heeft vooral plaets gehad ,- toen de gemelde Vorften dat waeter , tot lustvyvers , by het meir Meris , misbruikten (ij. C. Dat de Kgyptenaers zouden beflooten worden , in de hand van harde heerm , en dat een Jlreng Koning , over hen , heerfcheu zou, vs. 4. Ook zyn zy werkelyk verneederd , en tot dienstbaerheid gebracht, door nebucadnezar, en byzonder door de Perftfche Koningen cambyses, en artaxerx e s qchus. De vervulling van deze Prophefy heeft aenvangelyk plaets gehad, in de verwoesting van Egypte , door nebucadnezar. —p ü a r a o n e c 11 o , de tydgenoot van den Koning josia , werdt , door de Caldeeuwen, by Carchemis , zodaenig geilaegen , dat nebucadnezar hem alles afnam, wat hy bezeeten hadt , van de rivier van (70 he RonuTus 1. 2. Seél. H7-I54- diodorus SI cu lus li I. p- 59. (i) schutte Bybelfche Historie II Deel p. 330—334. VII. DEEL.  IOS OVER DE VOORZEGGINGEN Egypte, tot de Phrath toe, 2 Kon. XXIV: 7. Wyders is ganseh Egypte verwoest. Deeze verwoesting begon , ten tyde van pharao hophra, kleinzoon van den gemelden pharao neciio, wanneer nebucadnezar Tyrus , na een beleg van 13 jaren , hebbende ingenoomen, naer Egyp. te trok , het zelve innam , en verwoestte. Deeze overwinning viel nebucadnezar des te gemakkelyker , naerdien pharao hophra , door de Cyreniers geftaegen zynde, by zyn volk in zulk- eenen haet geraekte , dat zy tegen hem opftonJen. Hy zonde wel zynen VeldoverUen amasis, om de oprocrigen te beteugelen, maer deeze voegde zich by de muitelingen, onttroonde p h ar a 0, en worgde hem. Deezen amasis Helde nebucadnezar, tot zynen onderkoning , aen. Maer fchoon nu Egypte , by dèeze gelegenheid , door nebucadnezar merkelyk verwoest zy , is evenwel deeze verwoesting eerst naderhand voltooid , ten tyde van i'sammenitus , door den Perfifchea Koning cambyses. Dit gefchiedde, omtrent 60 jaeren laeter , wanneer cambyses de hoofdftad Memphis innam , den Koning psammenitus onttroonde, in de gevangenis wierp , en eindelyk van het leeven beroovde. By die gelegenheid, heeft hy Egypte  van den bybel. io? cs omgekeerd, de voornaemfte Steeden verwoest , de heiligdommen beroovd, en groote fchatten met zich meede gevoerd. Voorts liet hy het lyk van den voorigen Koning ama sis uit het grav haelen , en tot asch verbranden; ook liet hy den Egyptifchen afgod Apis (lachten , en de Priesteren geesfelen- Eindelyk maekte hy Egypte, tot een wingewest van het Perllfche Ryk (&)• 1 ■Vervolgens heeft artaxerxes ochus de Egyptenaeren , op eene allerwreedaertigfte wys , onderdrukt (7). D. Eindelyk voorfpelt de Propheet jesaia, vs. i. nog deeze byzonderheid, dat de afgoden van Egypte zouden beweegd worden, en deeze is , by den inval van cambyses, letterlyk vervuld. ■ De eerlte onderneeming van dien Perfifchen Koning was, tegen Pelusfum , zynde eene zeer fterke grensvesting , van welke hy zich , door de volgende krygslist, meester maekte; voor zyn leeger , liet hy eene groote meenigte van dieren , welke, by de Egyptenaeren, voor heilig gehouden werden , vooraf gaen. Dit maekte, dat de Egyptenaers hunne waepenen niet gebruiken durvden , en dat de gemelde vesting, zonder eenigen tegenlhnd, be- (A) JOSEPflUS Antiq. I. 2. c. 5. H E ao 00 T ü s 1. 3. Seét 30. DIODORUS S1CULUS 1. 16. (O DIODORUS SICULUS 1. IÖ. VII. DEKL.  IFO over de voorzeggingen machtigd wierdt. Voorts behandelde hy de zogenaemde Goden der Egyptenaeren , met de uiterfte verachting, en liet de Priesteren geesfelen. Ook doodde hy den geheiligden Os , Apis , en verbrandde de Tempelen en afgoden (m). Deeze zelvde gebeurtenis is ook, door andere Piopheeten , voorfpeid. — jeremia verzeekerde Kap. XLLI: 8 ■ 14 , dat nebucadnezar, ten tyde van pharao hophra, Egypte inneemen, eene groote verwoesting aem-echten , en de heiligdommen , met de afgoden, verbranden zoude. Hy herhaelt het nog eens, Kap. XLIV: 30. Alzoo zegt de heer , Ik zal pharao hophra, den Koning van Egypte , g;even in de hand zyner vyanden, en in de hand der geencr , die zyne ziel zoeken. Kap. XLVI. vinden wy eene zeer uitvoerige voorzegging , omtrent de verwoesting en ondergang van Egypte ; eerst Verklaert' de Propheet, hoe het leger van pharao necho, by Carchenis , door nebucadnezar, zou verflaegen worden , vs. 1 -12. , daerna voorfpeit hy de verwoesting van Egypte, vs 1324. en eindelyk voegt hy 'er eene belovte by, dat Egypte, in vervolg van tyd, wede (V) HE R OUOIOS ]. 5. SCÜ. 27, 37. STRABO I. X. 1. 17. p. h5s, JUSTINÜS HtSt. 1. I. C. p.  VAN DEN BYBEL. Hl derom zou bewoond worden , vs. 25 , 26". Ook is deeze toezegging niet minder vervuld, dan wy reeds ten aenzien van dè bedreiging gezien hebben, wanneer alexander de g r o o t e , na dat hy de heerfchappy der Perfen en Meden vernietigd hadt, Egypte wederom heeft doen bloeien. Vooral is dit gefchied , in de daegen der lugiden , hoewel Egypte altoos een nederig Ryk gebleeven zy , in vergelyking van deszelvs voorigeu luister. De Propheet e ze c hiel voorzag, dat de heer Egyptenland geeven zou , aen nebucadnezar Koning van Babel, die van daer eenen ryken buit voeren zou, Kap. XXIX: 19, 20. Hy \oegt er by, dat Egypte, veertig jaeren lang, zou woest liggen , en dat de inwooners , naer vreemde landen, gevangelyk zouden worden wechvoerd , Kap. XXIX: 12 Trouwens nebucadnezar voerde veele Egyptenaeren gevangelyk naer Babel, en een gedeelte der krygsgevangenen werdt ook, in Poctus , geplaetst {n). Ook voorfpelde eze- c h 1 e l , dat Egypte een nederig Koningryk weezen zou , liet welk zich niet meer , boven de Heidenen , verheffen zou , en dat er geen Vorst , dat is onaf hangelyk Koning , («) BEROZOS JOSEPHUM I, 10. C. 2. Hl- «AST HE-N ES ap. EUSJ5BIUM pTHp. Eua/lg. 1. <}. c. 41. vii. DEEL.  II» OVER DE VOORZEGGINGEN meer zyn zoude in Egypte, Kap. XXIX: 14» 15. XXX: 12, 13. Hoe blykbaer is ook deeze byzonderheii , door de uitkoomst, bevestigd. Nadat de Egyptenaeren zeer veel geleeden hadden , en altoos bedwongen waeren , van de Perfifche Koningen , geraekten zy, in de handen der Macedoniers. alexander bemachtigde Egypte , zonder eenigen tegenftand. Na den dood van dien veroveraer , viel het aen ptolom^us, door wiens gedacht het , drie eeuwen lang , geregeerd is. De drie eerfte der ptolom/kussen waeren wyze en weldaedige VorIten , maer de meesten der overigen waeren geweldenaers f». Vervolgens is Egypte , onder de heerfchappy der Romeinen , gekoomen , en geregeerd door Landvoogden , die derwaerds gezonden werden , van Rome, en vervolgens van Conftantinopole, wanneer het, na de verdeeling des Roomfchen Ryks, in handen der Oosterfche Keizeren , gevallen wac. Naderhand is het , door de Saraceenen , overmeesterd , en , ten huidigen dage, is het een wingewest van het Turkfche Ryk, wordende geregeerd, door eenen Turkfchen Basfa, die 24 Beis, als landvoogden , onder zich heeft. (0) STRABO 1. C. 1. 17. p. II46» §• 729.  VAN DEN BYBEL. 113 §• 729. Laeten wy eindelyk nog de voorzeggingen 'der Propheeten, omtrent het machtig Ryk van Babel , bejchouwen. sabel was eene zeer oude en machtige Stad , welke , na de verwoesting van Ninive , de wet gegeeven heeft, aen het ganfche Oosten, nebucadnezar heeft haer zeer vergroot, en zonderling vercierd, Dan. iv: 30. GO j zodat zy haercn naem gegeeven heeft , aen zyn ganfche Koningryk. Zy heet daerom het groote Babyion , de roem der ganfche aerde, Dan. iv: 30. Jer. li: 41 , het cieraed en de Koningin der Koningryken , Jef. xiii: 19. xlvii: 5. Zy hadt 100 poorten , 25 aen elk der vier zyden , alle van kooper, de muuren waeren 87 voeten breed, en 350 voeten hoog; (q) en, om de laetstgemelde reden, werdt zy , fchoon in eene laege en waeterachtige vlakte geleegcn, evenwel een berg genaemd , Jer. li: 25. babel , en het ganfche Koningryk , het welk naer haer genaemd is, was , in de daegen van jesaia en jeremia, zo (p) josethus /Intiq. I. 4. C. II. EUSEBIUS Sraf, Euang. 1. o. c. 41. (f, HïRonoTus I, i. c. i?8, 17?. VII. DEEL. H  II| OVER DE VOORZEGGINGEN machtig, dat het geheel onverwinbaer fcheeó^ zodat men , naer alle menfchelyke uitzichten , verwachten mogt, dat het eeuwen lang zou ftand houden ; en evenwel deeze Propheeten hebben den ondergang van Babel, met bepaeling van zeer veele merkwaerdige i byzonderheeden , allerduidelykst voorfpeid, inzonderheid Jef. XIII. XIV. , en Jer L. LI. jesaia aenvaerdde de Prophetifche bediening, onder de regeering van uzzia, Koning van Juda, Jef. I; i. Koning uzz i a is geftorven , in het jaer 2344 , na de Schepping der waereld (r). cyrus, Koning van Perfien, veroverde het Babyloniesch Ryk, voor zynen Oom, cyaxares II, of darius den Meder, in het jaer der waereld 3456. Derhalven heeft jesaia den ondergang der Babylonifche Monarchy , meer dan twee eeuwen voor de gebeurtenis , aengekondigd. Hy teekende den optocht der Meders, om Babel te vermeesteren, op eenen fchilderacbtigen trant, Kap. XIII: 1.5, en voorfpelde , dat de Meders zich, met de Perfiaenen , vereenigen zouden, om het machtig Babel te verderven. Zo is het ook vervuld. De Meders hadden zich , gelyktydig met de Ba- by- CO Bybilverll. VII Deel lnl. pag. «vu.  VAN DEN BYBEL. 59 byloniers, aen het juk der Asfyriefche overheerfcbing , onttrokken. Na dien tyd nam het Babylonifche Ryk zodaenig toe, in aenzien en vermogen , dat het den Meders geweldig in de oogen ftak. Toen neriglissar, fchoonzoon van nebucadnezarj op den troon van Babel , zat , deedt hem» astyages, de Koning der Meders, den oorlog aen. neriglissar verzamelde eene ontzachlyke legermacht, en , onder alle zyne bondgenooten , was ook cr.esus , de Koning der Lydiers, astyages werdt, behalven veele hulpbenden , krachtdaedig onderfteund, door zynen kleinzoon cyrus, Koning der Perfiaencn , die het hoogtfe bewind voerde , over zyne ganfche heirmacht. De oorlog was bloedig , en duurde 21 jaeren , wanneer dezelve den ondergang der Babylonifche heerfchappy ten gevolge hadt. neriglissar fneuvelde, in eenen veldflag„ laborosoarciiod , zyn zoon en opvolger , een lafhartig Vorst , werdt, na eene regeering van 9 maenden , in zyn paleis , vermoord. Van deezen verzwakten toefhnd der Babyloniers , bediende zich cyrus , om hen geheel te onder te brengen. Dit voorfpelde jesaia , Kap. XIII: 6-22 , ftellig verzeekerende, als of het reeds werkelyk gefchied ware, dat de Meders den fterken en ze vu. deel. H 2  iiö over de voorzeggingen het fcheen onverwinbaeren , Rykszeetel der Babyloniers , onverwacht zouden inneemen , en eene geweldige verwoesting aenrichten , ja dat het trotfche Babel eene verblyvplaets van het wild gedierte worden zou. — Trouwens, nadat cyrus den gemelden veldflag gewonnen , en kort daerna cr^esus , Koning der Lydiers, van zyn Ryk, beroovd hadt, floeg hy het beleg voor de hoofdftad Babel. Het beleg duurde twee jaeren. belsasar, de toenmaelige Koning, hieldt Babel voor onverwinbaer , en ging daerom , geduurende de beleegering , voort, met het houden van Feesten en maeltyden , tot dat cyrus eindelyk de Stad, by verasfehing, innam. belsasar vierde, in dien zelvden nacht, een prachtig Feest , en werdt , met alle zyne gasten , omgebracht. Dusdoende geraekte de hoofdllad Babel , met het ganfche Ryksgebied , en alle de onderhoorige landfchappen, onder de heerfchappy der Medery. cyrus gelastte den ingezeetenen van Babel, op nraffe des doods, om hem alle hunne waepenen over te geeven , en plaetfte eene fterke bezetting in de Stad, waervan de burgers de kosten drae^en moesten (s). In het vyfde jaer van darius hystasp e s , begonden de Babyloniers , tegen de Per> (i) x e n o i' h o N Cyrofeilite 1. 7.  VAN DEN BYBEL. II'; Perfiaenen , op te ftaen , waervaa de vooraaemfte aenleiding was, in zwaere fchattingen , en het overbrengen van den Rykszee^ tel, uit Babel, naer Sufa. Dan darius beleegerde Babel , met zyne ganfche Krygs* macht , en veroverde dezelve , door eene list. Hy brak de muuren af, van de hoogte van 200 ellen , tot op die van 50, en liet 3000 der voornaemften, die den meesten fchuld hadden, aen den opftand, aen pae- len rygen (£)• Naderhand is Babel, ten derden maele, ingenoomen , door alexaxder den Groeten (ju). jesaia voegde er deeze merkwaerdige byzonderheid by , dat de nazaeten van nebucadnezar niet verder, dan tot zynen kleinzoon, op den throon van Babel, zitten zouden, Kap. XIV: 22. Toen nebu¬ cadnezar geftorven was, hadt hy zynen zoon e vilmerodacii tot opvolger. Deeze werdt van kant gemaekt, .door zynen zwaeger neriglissar, die hem , op den throon van Babel, volgde, neriglis-. sar fneuvelde , in den evengemelden veldflag , tegen de Meders , en hadt zynen Hechten zoon laborosoarchod tot op. volger. Dan deeze werdt, nae weinige maen- Q) IIKROD'JTUS 1. III. C. 15: (li) curthis 1. 5. VII. DEEL. H 3  XI3 OVER DE VOORZEGGINGEN den, door na bonedus , vermoord, en 5, langs deezen weg, klom belsasar , de kleinzoon van nebucadnezar , op den throon, terwyl nabonedus, met hem, tweede heerfcher was. Deeze belsasar nu was de laetfte Babylonifche Monarch. Hy werdt door cyrus gedood, en daermeede kwam Babel onder de heerfchappy der Meden en der Perfen. je rem ia heeft den ondergang van Babel meermaelen voorfpeid , maer alleruitvoerigst heeft hy denzelven afgeteekend, Kap. L. eq LI. Hy leevde, toen het Ryk van Babel , in vollen luister , bloeide , en ontving de Openbaring, nog 7 jaeren voor de verwoesting van Jerufalem , zynde het vierde jaer van Koning zedekia, Kap. LI: 59, en derhalven 57 jaeren, voor dat cyrus. de Babylonifche Monarchy te onderbracht. Het 4de jaer van zedekia was het 3409^, en Babel werdt, door cyrus, veroverd, in het 3466 jaer, nae de Schepping der waereld Cv). De Propheet befchreev de verwoesting van Babel, en de meest merkwaerdige omiïandigheeden , welke daerby zouden plaets hebben. — Wy zullen er Hechts eenige byzonderheeden van opgeeven. Ba- (j>) Èylclvsrll. VII Deel Inl. p. c.xxvni en cxxxt.  VAN DEN BYBEL. 11$ Babel zou fchielyk vallen en verbrooken worden , Kap. LI: 8. Trouwens dit machtig Ryk is van eenen zeer korten duur ge* weest. Van deszelvs grondlegging, door nabopolassar , heeft het, niet meer dan 87 jaeren , geltaen. In het jaer deiSchepping 3379 is nabopolassar, van de Asfyriers, afgevallen, en deedt hy zich, te Babel, plechtig huldigen. Hy regeerde , volgens de Tydreegel van ptolom.eus, 21. jaeren. In het jaer 3400, juist 6co jaeren , voor de geboorte van Christus , aenvaerdde zyn zoon nebucadnezar de Babylonifche Monarchy. Hy regeerde 43 jaeren , en werdt, ' in het jaer 3443 opgevolgd, door zynen zoon evilmeroDacu Deeze werdt, 2 jaeren laetcr , .door zyneti zoon, neriglissar, omgebracht. Drie jaeren laeter , in het jaer 4448, fneuvelde neriglissar, in eenen veldllag, tegen 'de Meders. Zyn zoon , laborosoarc h 0 d , hadt, maer eenige weinige maenden, geregeerd, toen hy , door nabone dus , vermoord werdt. Langs deezen weg, kwam belsasar, de kleinzoon van nebucadnezar , op den throon , en hy hadt denzelven , 17 jaeren, bezeeten , toen cyrus hem doodde, en de Babylonifche heerfchappy veroverde , in het jaer 3466". Van foen af, begon die nieuwe Alleenheerfching, vii. deel. H 4  Ï2Ö OVER DE VOORZEGGINGEN welke het Ryk der Meden en Perfen , en , nae cyrus tyd , het Ryk der Perfen genaemd is. Zulk een fpoedige ondergang van Babels machtige heerfchappy was, in den tyd van jeremia , hoogst onwaerfchynlyk , ja zelvs, naer den mensen, onmoogelyk. Babel zou onverwacht ingenoomen worden, op eenen tyd , dat men niets kwaeds vreesde , zodat zy , even als een wild dier , in eenen flrifc, zou gevangen worden, Kap. L: 24. De inwooners van Babel waeren beezig, met een feest ie vieren, met eeten en drinken , toen de Stad alleronverwachtst door eene krygslist, werdt ingenoomen. Hy vondt middel , om het waeter van den Euphraet afteleiden, trok, met zyn volk, door de kil van die rivier, verg. Kap. L: 38* LI: 35. , en verraschte Babel zo fchielyk \ dat men, aen het ééne einde der Stad, niet wist, dat het ander was ingenoomen Qwf. Zonder deeze kryglist , zou Babel onverwinbaer geweest zyn. Volgens xenopiion, was er een voorraed van leevensmiddelen voor 20 jaeren , , en hadden de Baby! loniers kundigheid gehad , Van de ftoute onderneeming der Perfiaenen , zouden zy hunne (W) HEEODOTUS 1. I. C. ig'l.  VAN DEN B \* B E £« 121 ne vyanden zeer gemakkel'yk hebben kunnen vernielen (y). De heer zou bezoeking doen , over Bel , den voornaemften afgod der Babyloniers , en al , wat hy geroovd had , uit zynen muil , uithaelen , Kap. LI: 44 , 47 , <2. —- Dit is aenvangelyk gefchied , toen cyrus den jooden vryheid gav , om den Tempel , te Jerufalem , te herbouwen, en hun de heilige vaeten , welke nebucadnezar had wechgevoerd ; liet ter hand ■Hellen , Ezra I: 7 ; maer } in nog meerderen nadruk , is deeze Voorzegging vervuld , toen xerxes , van zynen ongelukkigen tocht, tegen Griekenland , te rug keerende , deels uit afkeer van den beeldendienst , deels om zich , weegens zyne zwaere onkosten , fchaedeloos te Hellen , de Tempels te Babel , van alle fchatten en beelden , beroovde O). Eindelyk zou Eabel, in eene vohlaegene woestyne , veranderd' worden , volgens de voorzegging van jeremia Kap. L: 39 ; de wilde dieren , met de ftruisfen , zoudea er in wooncn ; Babel zou tot eeuwige woestheeden zyn , tot fteenhoopen, en eene wooning der draeken , Kap. LI: 29 , 37. — Dit is ook letterlyk vervuld, alexander (?) HERODOTUS 1. i C J90. (Z) HEUOUOTUS !. i. C' >8?. vit. DEïL. H 5  122 OVER DE VOORZEGGINGEN de Groote , als overwinnaer , uit de Indies wederkeerende, was voorneemens, en maekte er daedelyk werk van , óm Babel te herbouwen , en tot zynen Rykszeetei te maeken ; maer hy werdt , door den dood , verhinderd , zyn ontwerp te volvoeren. Kort daerna raekte Babyion , toen Seleucia, door seleucus nicator , in haere nabuurfchap , gebouwd werdt , binnen weinige jaeren , geheel in verval (a). Omtrent 130 jaeren , voor christus geboorte, werdt het beste gedeelte van Babel , met da markt , en zommige Tempelen , verwaest, door evemerus , Koning der Parthers , of eenen zyner Ryksgrooten (b). Ten tyde van 'pausa.nias , die , omtrent het midden der tweede eeuw van het Christendom , gebloeid heeft , was er , van Babyion , niets meer overgebleeven , dan de muuren (c); en hieronymus , die, in de vierde eeuw , leevde , befchry vt Babel, als eene beflooten verzaemelplaets van wilde dieren , gefchikt tot de jacht des Konings van Perfien (3J genaemd worde (ƒ*). Zy , die het zo begrypen , dat de verleider zich van eene ei-, genlyke flang bediend hebbe , Hemmen ook daerin overeen , dat de heer het vonnis , over den verleider zeiven , hebbe uitge- fprooken. Wy hebben derhalven niet noodig het wanbegrip van tindal , (i) te wederleggen , dat hier eenvouwig de natuurlyke afkeer , tusfehen de menfehen en de flangen , worde aengeduid. „ Dit ftrydt „ baerblykelyk tegen den aengeweezen zaes, menhang , die ongetwyfreld vereischt y „ dat hier , tot dezelvde flang , gefproo„ ken worde , die de vrouw verleid hadt. 3, Hoe laf en ongerymd zou men hier de „ melding van dien natuurlyken afkeer , „ tusfehen menfehen en flangen , geacht „ moeten hebben , in een plechtig vonnis j, van den Oppermachtigen Schepper , over „ de eerfte invoering der zonde , onder het menfchelyk geflacht , hier uitgefprooken ! „ Zulk eene bedoeling kon , met geene. ,} waerfchynlykheid , aen den Schryver wor„ den toegeëigend , al onderftelde men , dat dit ftuk , volgens eigene vinding , „ van hem ontworpen waere" (k)- 0ok (70 vitringa in dijf. de fsrpente veterators, eiente h. v e n e m a. (i) Lhristianity as old as the world c. 54. C*) stinstra Oude feor/pell. I D. p. T° VII. DEEL. I 3  134 OVER DE VOORZEGGINGEN kan men niet zeggen , dat de menfehen meer eenen natuurlyken afkeer hebben , van de flangen , dan van andere fchaedelyke dieren. Ook is de afkeer niet algemeen. Er zyn menfehen , die flangen eeten , en anderen , die dezelve aenbidden (7). De flang , die van den heer vervloekt wordt , is , volgens het ganfche verband van zaeken , dezelvde perfoon , die eva verleid heeft ; fchoon het vonnis worde voorgefleld , onder zulke fpreekwyzen s welke van de flangen ontleend zyn. Dit vorderde de aert van het voorftel , om de zinbeeldige fchildery , uit ééne hand , te vol- tooijen. Kortom , deeze flang is de op- perfte der booze geesten , die zeer vroeg van God waeren afgevallen , en gemeenlyk Duivels genaemd worden. Dete heet , om zyne list en boosaertigheid , meermaelen zinbeeldig de flang , welke genaemd wordt Duivel en Satanas , die de geheele waereld verleidt , Openb. XII: 9 , en de oude flang , Openb. XX: 2, Hy is de flang 3 welke eva , door arglistigheid , bedroogen heeft , 2 Cor. XI: 3. Aen deeze flang wordt een zaed toege-. fchreeven , dat is kinderen of nakoomelingen. Het wyst ons , naer godlooze men- (O hess Gefck. der Israël. I D. p. 30, 31.  UK BEN BYBEL. 135 menfehen , die hun vermaek en hoogfte goed , in de zonden , ftellen. Zulken worden zeer gemeenzaem iemands kinders genaemd , die , naer hem , in het zeedelykc gelyken , en zyne voetftappen naer volgen , Ezech. XVI: 3. Rom. IV: 12. Godlooze menfehen zyn het zaed der Jlange , (langen en adderen gebroedfels } Matth. III, XII , XXIII. Luc. III. Zy zyn kinders der boozen , Matth. XIII: 38 , die uit den Vader den Duivel zyn , Joh. VIII: 44- 2. Wie is het zaed der vrouwe P Zeekerlyk worden niet alle de kinders en nakoomelingen van eva bedoeld : want alle hebben zy geene vyandfehap tegen den Duivel; zeer veelen zyn zyne kinders , die zyne voetftappen naervolgen. Men denke derhalven in het gemeen , aen de Godvrucht'igen , in tegenftelling van de godloozen. Dan terwyl hier gefprooken wordt van een zaed , niet des mans , maer alleen der vrouwe , worden wy van zelvs geleid , tot den mes. sias , die , by uitneemenheid , een zaed der vrouwe zou zyn , en , zonder toedoen des mans } gebooren worden , Jef. VII: 14. 3. Wat wordt nu , van de (lang , en het zaed van e va , voorfpeid ? — In het gemeen , dat de heer vyaïidfcliap zou ftellen , tusfehen de vrouw en de flang. Dit fluit de zeedelyke herftelling van eva blyk- vii. deel. I 4  13^ OVER DE VOORZEGGING^ baer in. Zy ftondt , door Gods genaede , bekeerd te worden , zodat Zy eenen afkeer' hebben zou , van de booze werken des'Duivels , en , hoe zwak op zich zeiven , ia ftaet zyn , om deeze vyandfchap , tegea dien machtigen tegenpartyder, uit te houden. Zulk eene vyandfchap zou er ook zyn , tutfchen het zaed der vrouwe , en dat der Jïange , dat is God. ruchtige menfehen, en vooral de messias, zouden zich beyveren,' om het Ryk der duisternis , en de Duivel ) njet de godlooze menfehen ,' zouden zich daerop geduurig toeleggen , om het Koningryk van waerheid en deugd , op alle moogelyke wyzen , te dwarsboomen. Meer byzonder zou deeze vyandfchap die uitkoomst hebben , dat het zaed der vrouwe de flang den kop , en deeze wederom a het zaed der vrouwe , 'de verfen Jtondt tl verjnorsfelen. De flangen hebben geen ander befchaedigend vermoogen , dan alleen in den kop * wanneer zy met de tanden byten , ftorten zy het vergiv , met de beete , in de wonde uit. Om deeze reden wordt hier van' den kop der flange gefprooken , om' daerdoor de grootfte kracht van den Duivel aen te wyzen , die het geweld hadt van 4en dood , Hebr. ,1: 14. De flangen zyn daerom ook aik-meest , voor den kop lp-  VAN DEN BYBEL. bezorgd, en zoeken denzelven, op alle mo-, gelyk e wyzen , te beveiligen. Ook kan men de flangen geene doodelyke. wonde toebrengen , dan alleen door den kop te verpletteren. Het zaed der vrouwe zou 3;ang den kop vcrmorjelen. Het oorfpongelyk woord wordt , van de jaegers , gebruikt , die het wild beloeren , en, wanneer he onder hun bereik is , fchielyk overvallen en ter. nedervelleri. Hier van daen wordt het overgebracht, tot allerlei doodelyk kwaed . waerdoor iemand onverhoe is overvallen wordt. De Godfpraek geevc derhalven te kennen , dat de juessias het Ryk van den Satan geheel zou verwoesten en te niet doen, en dat. wel geheel over wacht, op zulken tyd, dat hy alle poogingen in het wcek ftelde , om zyne macht te handh even. Maer tevens zou de Slang, het zaed der vrouwe, de verjen ver mor/'den , en het zelve eene wonde in de hi..l toebrengen. Dit kan een Slang niet doen , nadat de kop vermorfeld is; men moet daer om den koppelletter en, in de beteekenis van hoewel neemen : het zaed der vrouwe zal u , S.lang , din nop rermorfelen, hoewel gy het zelve de vrfen. zult vermorfelen. Voorts hebben wy , omtrent den ietternog aen te merken , dat (_m f CHULTJtSS in J o li U M par.. 1. p. Ij3 , 147. vii. DEEL. I 5 1  ï-aS OVER DE VOORZEGGINGEN er niet van verfenen,. maer van de ver/en, of den hiel, in het enkelvouwig getal, gefprooken worde. Dit geevt ongemeen veel licht , aen de teekening. Men verbeelde zich iemand , die, door eene Slangenbeet, in de verfen van den éénen voet, gewond wordt, en daerop ter aerde nedervalt , maer die , vermits de andere voet nog gezond is, terftord wederom opryst, en, met den laetstgemelden voet, op den kop van de Slang fpringt, om denzelven te verpletteren, Het vertoont ons , in den Prophetiefchen, zin, hoe de messias , op het aenltooken van den Satan , naer zyne menfchelyke natuur , zou gedood worden, maer, door de kracht zyner eeuwige Godheid, verryzen, en den Satan geheel en al overwinnen zoude. Deeze Godfpraek is, in jesus van Na- zareth , blykbaer vervuld. f]y was een nakoomeling van eva, en het zaed der vrouwe by uitneemenheid, zynde gebooren uit eene maegd. Hy heeft eene geduurige vyandfchap gehad , met de oude Slang , vermits hy gekoomen was , om de werken van den Duivel te verbreeken. • Hy heeft , naer zyne menfchelyke natuur , de Slangenbeet , in zyne hiel , ondervonden, wanneer hy , om der zonden wil , aen het Kruis , gedood is. Hy is, binnen korten , verreezen en heeft de Slang den kop ver-  VAN DEN BYSEt. ï<3$ vermorfeld , voor zo ver hy, door zynen dood , den duivel heeft te niet gedaen , die het geweld hadt van den dood; en, hoewel de macht van den Aertsvyand nog niet geheel verbrooken is , vermits er nog eene geduurige vyandfchap heerscht, tusfehen het Ryk van chrisïus , en dat van den Duivel, zal de Satan ten laetllen , in den brandenden poel, geworpen , en , onder de voeten van Gods kinderen , verpletterd worden , Rom, XVI: 20. §• 733- Deeze Paradyfche Godfpraek is de moederbelov' te , en de grond/lag van alle andere Voorzeggingen , omtrent den messias. Men mag de Paradyfche Godfpraek, met het hoogde recht , de moederbelovte, of bet eerfte Euangelie noemen. Zy is de text, die , door de Propheeten , in volgende ty- den , naeder verklaerd en uitgebreid is Hoe meer de koomst van den beloovden Verlosfer naederde , hoe duidelyker de omftandigheeden van zyne verfchyning , met alle zyne verrichtingen en lotgevallen , bepaeld worden. Alle de volgende Prophefyen, omtrent den wessias, kan men, tot twee hoofdzoorv;i. DEEL.  Ï40 OVER DE VOORZEGGINGEN een, brengen. Zulke, welke alle de omftandigheeden van zyne koomst hebben af- geteekend. Zulke , welke zyne verrich- tingen en lotgevallen voorfpeid hebben. A. Tot de omftandigheeden van messias koomst, zo als zy , door de Propheeten , zyn afgeteekend , behoort; a. Het geflacht, uit het welk Hy zou geboore* worden ; 0. De Moeder, welke Hem. zou ter waereld bréngen ; 7. De tyd van zyae verfchyning; S. De plaets van zyne geboorte. §• 734- cc, De Propheeten hebben het geflacht, uit het walk de messias zou gebooren worden, van tyd tot tyd al naeuwkeuriger aengeweezen. Het wordt naeder bepaeld , tot het geflacht van abraham, Gen. XII: 3. XVllh 18. XXIJ: 18; daerna tot dat van isaak, Gen. XXVI: 4; wyders tot dat van jacob, Gen. XXVIII: 14,- vervolgens tot de Stam van. Juda, Gen. XLIX: 9-10; en eindelyk tot het. huis van david, 2 Sam. VIL' 1.2-16. De eerfte moederbelovte is, voor den algemeencn vloed, geduurende 1656 jaeren , «aader de zulken , die den heer vreesden , van mond tot mond, overgeleeverd , en er is, geen  ? A N DEN BYBEL. l^t geen twyffel aen , of dezelve zal, zo door 'Openbaringen, als door de Voorzeggingen van Propheten , naeder verklaerd zyn. Van enoch althans , den zeevenden van adam, weeten wy , met zeekerheid , dat hy gepropheteerd hebbe, Jud. vs. 14, en noach was. een prediker der gerechtigheid, 4 Petr. il: 5. Voor den Zondvloed hadt het ongeloov, onder het menschdom , de overhand, maer toen het menfchelyk geflacht andermael, over den aerdbodem , vermeenigvuldigd was, begon het bygeloov meer en meer door te breeken. Ruim vier Eeuwen, nae den vloed, was de afgodery zodaenig toegenoomen, dat de kennis en de dienst ;van den eenigen en waeren God , den Schepper aller dingen , fpoedig geheel en al zou zyn verbannen geworden. Het behaegde daerom den hees. , den beroemden abraham, uit het land der Chaldeeuwen , te roepen, en naer Kanaan over te brengen , om het geflacht van dien geloovsheld, zo als het, door isaac en j ac o b , zou voortkoomen , van alle andere Natiën af te zonderen , en, met nadere Openbaeringen, te verwaardigen. Van d:en tyd liet de heer de Heidenen, dat is alle andere volken , aen zich zclven over , en onder deeze is de oorfprongelyke Openbaering , aen het ganfchelyk menfchelyk ga- vii. deel.  142 OVER DE VOORZEGGINGEN flacht, in a d a m gegeeven s en in noacm herhaeld , door afgodery en bygeloov, al meer en meer verbasterd, tot dat zy ten laetflem geheel verdonkerd is. — De heer verkoos , uit. ha ganfche menschdom , het evengemelde geflacht van abraham en jacob, omdat de messias , uit het zelve , ftondt voort te koomen. De heer nep abraham, 326 jaeren hae den zondvloed , om zyn afgodiesch Vaderland te veriaeten , en , als vreemdeling, in Kanaan , te woonen. By deeze gelegenheid deedt Hy hem zeer merkwaerdige belovten , waervan de voornaemfte deeze was, dat de messias, uit zyn geflacht, zou voortkoomen , Gen. XII: 3: in u zullen alle ge/lachten des aerdryks gezeegend worden. Deeze belovte werdt 24 jaeren daerna, 'sjaers voor isaacs geboorte, nog eens herhaeld. Gen. XVIII: 18: ab raham zal gewisfelyk, tot een groot en machtig volk , worden, en al~ le volken der aerde zullen in hem gezegend worden. Toen de Geloovsheld die verbaezénde proev van zyne gehoorzaemheid gegeeven hadt, dat hy bereid was, om isaac, zynen zoon , op te offeren , werdt deeze belovte nog naeder verklaerd, Gen. XXII: 18: in uwen zaede zullen gezeegend worden alle volken der aerde; en er kwam nog dit byzondere by., dat de heer deeze toezegging, met  VAN DEN BYBEL, f43' aist eenen plechtigen eed , bevestigde , verg. vs. 16 Wat heeft abraham nu van deeze belovten begreepen ? — Zou hy het eenvouwig 20 verftaen hebben: de heer zal my uitneemend zeegenen, in die maet en trap, dat het een fpreekwoord, onder alle volken , weezen zal, zo gezeegend en voorfpoedig, als abraham? Zouden dan de belovten alleenlyk , op tydelyke zeegeningen, gezien hebben? abraham geloovde God, en, in zyne bereidwilligheid, om isaac op te offeren, gav hy er eene proev van, zo fterk, dat er zich alle eeuwen over verwonderen zullen Hy heeft aen de belovtenis niet getwyfFeld, door ongeloov , Rom. IV: 20 ; hy was begeerig, naer een beeter vader!a\d , dat is, naer het hemelfche , Heb. XI: 16. Zou hy dan , by deeze bclovte , nergens anders aen gedacht hebben , dan aen den lichaemelyken voorfpoed van zyne nazaeten ? Waerlyk dan hy heefc hy zich bedroogen , en de uitkoomst zou , acn 'smans verwachting, in het geheel niet beantwoord hebben. Nimmer hebben zyne nazaeten zulk een uitfteekend geluk, zonder wedergae, genooten , dat alle volken daervan een fpreekwoord zouden ontleend hebben. Meenigmaelen , het is waer, zyn zy , door God , onmiddelyk en wonderdaedig geholpen VII. DEEL.  1.J4 ÓVER DE VOORZEGGINGEN en gezeegend , maer nimmer was de glans van hunnen voorfpoed zo groot, dat dczel-' ve, acn alle volken der aer.e in de oogen ftraekie. abraham, isaac, enjAcoa werden wel , met rykdom, befchonken., maer zy verkeerden in Kanaan als vreemdelingen , en hadden geene beltendige verb.yvpiaets. Daerenboven hadden zy, in hunne huisgezinnen , vtelerici veiuntilykheeden. Weinig tn kwaed zyn de aaegen der jaeren van myn. keven geweest, moest jacob, voor pharao, betuigen, Gen XL VU: 9- Hoe hard waeren de verdrukkingen, welke abrahams nageflacht , in Egypten , ondergaen beeft ? Welke geduchte plaegen zyn hun , in de woeftyne , om hunne hardnekkigheid , overgekuomen ? In Kanaan gekoomen, hebben zy , ten tyde der Richtèren , by aenhOjUdenheid , geweldige oorloogen gevoerd, tegen de omliggende volken. Onder de regeering van david en salomo, was de voorfpoed van Israël by uitneemenheid groot; maer van weiken korten duur was dit geluk ? Zeer fpoedig werdt het Koningryk, onder reha beaai, gefcheurd. Israël en Juda beide verzwakten allengskens , tot dat het Ryk X Stammen, door de Asfyriers, en dat van Juua , door de Babyloniers , geheel gefloopt wierdt. Na de herftelling van het Joodfche volk , ten tyde van c y rus, hebben zy veel  VAN DEN BYBEL. 145 veel al geworfteld , met de. vyandelykheeden der Samaritaenen, met binnenlandfche beroerten , met de overheerfching der Grieken, met de geweldenaryen der Vorlten van Syrien, en Egypte, en eindelyk hebben zy geheel moeten bukken , onder de waepenen der Romeinen , die, na eene fchroomelyke flachting, het deerniswaerdig overfchot, uit hun land, verdreeven hebben, met dit gevolg, dat zy , tot op den huidigen dag , als verachte ballingen , over den ganfchen aerdboo- dem, verfpreid zyn. Kan zulk een volk, als een toonbeeld van weergaeloofen voorfpoed , befchouwd worden , wanneer men alleenlyk ziet , op de uitwendige omdandigheeden ? Neen , waerlyk ; abraham moet deeze belovte geheel anders verftaen hebben. Men herinnere zich de omftandigheeden , in welke de Aertsvader verkeerde. God hadt hem, by het eerfte voorftel van die belovte, uit zyn Vaderland, geroepen, en hem afgezonderd, om zyne kennis en zynen dienst te bewaeren , in het midden der fteeds toeneemende afgodery. Wat heeft hy nu daerby natuurlyk moeten denken , dan dat deeze toezegging betrekking hadt, tot de geestelyke zeegeningen , welke het zaed der vrouwe, volgens de moederbelovte, Gen. IJl: 15 , zou te weeg brengen ? Deeze moederbelov- VIL DEEL, K  I4<5 OVER DE VOORZEGGINGEN te was hem , door de voorvaderen , overgekeverd , en als de grond van hoop, op eenen Verlosfer, zeer diep ingeprent; moest hy nu niet van zelvs opgeleid worden , om te begrypen, dat het beloovde Vrouwenzaed, bepaeldelyk uit hem, zou geworden, om de bron van alle zeegeningen te zyn , voor alle volken ? Voor de eerftemael, het is waer, fpreekt de heer niet van zyn zaed , zeggende : in u zullen alle gejlachten des aerdryks gezeegend worden , Gen. XII: 3 s zo was het ook, in het tweede geval, Gen. XVIII: 18. Maer in abraham, en in zyn zaed gezeegend te worden, beteekent ééne en dezelvde zaek, voor zo ver de naem van den Stamvaeder , volgens eene bekende fpreekwys, voor zyn nageflacht genoomen wordt, Daerom worden beide deeze uitdrukkingen , in u en in uwen zaede , zaemgevoegd, Gen. XXVIII: 14. Wy erkennen ook, dar het woord zaed, doorgaensch eene ganfche nakoomclingfchap betcekene, maer daeruit mag men geenszins befluiten, dat a b r a h a m niet bepaeldelyk , aen den m e ssias, denken konde. Zaed wordt meermaelen, van eenen enkelen perfoon, gebruikt, Gen. IV: 25. By de naedere uitbreiding van de belovte , Gen. XXII: 17 , ï8, kreeg hy genoegzaeme aenleiding , om byzonder, aen eenen bepaelden perfoon, uit zyne na- koo-  VAN DEN BYEEE. 147 koomelingen , te denken , die de bron van zeegeningen , voor alle genachten des aerdryks, weezen zoude. De heer fprak, van abrahams zaed, in driederlei beteekenisfen. Ik zal uw zaed , dat is isaac zetr 'vermeenigviddigen; wyders uw zaed, dat is, uwe nakoomelingen uit 'isaac , zal de porten zyner vyanden ervelyk bezitten; eindelyk, in uw zaed ,■ zullen gezeegend worden , alle volken der aerde; dit laetstgemelde zaed wordt 20 kennelyk, van het voorige, onderfcheiden, dat abraham, als met de hand, geleid wierdt, om aen eenen bepaelden perfoon te denken. Dat abraham nu deeze belovte werkelyk van den messias verftaen hebbe , weettn wy Christenen , met zeekerheid , uit het getuigenis van petrus, Hand. III: 25', s.6 , en p a u l u s zegt uitdrukkelyk, dat door deeze belovte, aen abraham , het Euangelie te voore'n verkondigd is , Gal; III: 8 j 16. —— En dat deeze belovte, in den gezeegendea Verlosfer , blykbaer vervuld zy, heeft geen betoog noodig. Hy is de bron van alle zeegeningen , en de oorzaek van eene eeuwige zaligheid , voor allen, die hem gehoorzaem zya , Hebr. V: 9. Daerna werdt de geboorte van den messias , tot het zaed van 1 s a a c , bepaeld. Toen dece zich,rter gelegenheid van eenen VII. DEEL, K 2  148 OVER DE VOORZEGGING EN hongersnood, naer het land der Philiftynen , begeeven hadt, verfcheen hem de hefr , en zeide, onder andere , in uwe zaede zullen gezeegend worden alle volken der aerde» Gen. XXVI: 4. isaac had twee zoonen esau en jacob, maer de geboorte van messias werdt, tot den jongften , bepaeld. In zynen droom, te Eethel, deedt de heer aen jacob, dezelvde belovte; in u, voor zo ver gy de Stamvader van den messias zyn zult, en in uwen zaede , dat is, in den (messias zei ven , zullen alk ge/lachten des aerdbodems gezeegend worden Gen. XXVIII: 14. jacob hadt XII zoonen , eD de belovte, omtrent den Verlosfer van Zondaeren, werdt naeder bepaeld, tot het geflacht van juda, Gen. XLIX: 10. Omtrent deezen zynen vierden zoon, voorfpelde jacob, onder andere: de Scepter zal van Juda niet wy. ken , noch de Wetgeever van tusfehen zyne voeten , tot dat de Silo koomt, en denzei ven zullen de volken gehoorzaem zyn. Het is uit alle de omftandigheeden , reeds van voo' ren hoogst waerfchynlyk , dat er , in deeze woorden, eene belovte ligge, omtrent den messias. Aertsvader jacob, 0p zyn ftervbedde liggende , riep alle Zyne zoonen voor zich, om hen te zeegenen, en te voorfpellen , welke hunne lotgevallen wec- zea  ~ van den bybel. ïao, zen zouden. Nu kan men niet anders verwachten , dan dat jacob vooral aen de hoofdbelovte , omtrent den messias , zal gedacht, en bepaeld hebben, uit welken van zyne zoonen de Verlosfer van zondaeren zou voortkoomen. Maer er is geen gedeelte van jacobs zeegen , het welk, tot deeze hoofdbelovte, kan betrekkelyk gemaekt worden, dan de aengehaelde woorden. Voeg er by , dat het voorrecht der eerstgeboorte, ten aenzien van de Heerfchappy , op jud a, werdt overgedraegen. De silo is zeekerlyk een perfoon : want de volken zouden hem gehoorzaem weezen. Zeer veele oude Jooden, en de Chaldeeuwfche Uitbreider, hebben deeze Godfpraek, van den messias, verftaen. Trouwens de verfchyning van den messias wordt, in de Prophetifche Schrivten , zeer gemeenzaem, door een koomen, uitgedrukt, gelyk hier , tot dat de silo koomt. Deezen silo zouden de volken gehoorzaem weezen, en de messias wordt ook elders , als een gebiedend Vorst der Heidenen, afgeteekend, Jef. LV: 4. Pf. XXII: 28-31. LXX1I: 8- 11 De On¬ zen hebben het woord silo onvertaeld geketen. De gedachten der Uitleggeren , in het bepaelen van den zin deezer benaeming, loopen zeer wyd uit elkander. Wy voegen ens by dezulken , die het vertaelen door vil bïïl. K 3  I50 OVER DE VOORZEGGINGEN vreedemaeker ^»>j en dat messias , met het hoofde recht , en in nadruk , dien naem draegen kunne, heeft geen betoog noodig. De koomst van den messias wordt, door den Aertsvaeder, bepaeld, als het tydperk, tot het welk de oppermacht van Juda duuren zoude. De .Scepter , zegt hy , zal van Juda niet wyken, noch de IVetgeever van tusfehen zyne voeten , tot dat dje silo koomt. De Scepter is een bekend zinneprent van Koninglyke oppermacht. Er is wel, die het grondwoord anders vertaelen. De Scep» ter , zegt men , is niet by Juda gebleeven , tot de koomst van den messias; met de Babyloniefche gevangenis, is dezelve, geheel geweeken , en uit de Stam van Juda is , na dien tyd , nooit weder een Koning opgeltaen. Om deeze zwaengheid te ontwyken, vertaeit men het Hebreeuwfche woord, door Stam, zodat de zin deeze zy : „ de „ Stam zal, van Juda , niet wyken ; Juda » zal, tot op de koomst van den messias, „ eene onderfcheidene en aenzienlyke Stam „ blyven." Het is waer , het Hebreeuw, fche woord heeft meermaelen die beteekenis, maer 00 sc hul tens Oris. Wr. tem. II. p. 53 , v b « e» ma Disfert, Sel. p. 265.  VAN DEN B V E E E. ï$l maer het denkbeeld van eene Stam koomt hier, in het zinneprent , niet te pas, en de gemelde zwaerigheid laet zich ligtelyk oplosfen , gelyk het een en ander , in het vervolg , naeder blyken zal. —- De Scepter dan is de Koninglyke macht en heerfchappy. Deeze zou van Juda niet wyken , dat is , Juda zou de oppermacht krygen , over de andere Stammen ; uit Juda ilonden , geduurende eenen eenen geruimen tyd , Koningen voort te koomen , die, over gansch Israël, heerfchen zouden. De Wetgcever, voegt er de Aertsvader by, zal niet wyken , van tusfehen zyne voeten. — Hoe komt een Wetgeever te pas, tusfehen de voeten van Juda? Wanneer men deeze vertaeling behoudt, is de fchildery waerlyk zeer onnatuurlyk. Kan een Koning afgebeeld worden , met eenen Scepter in de hand, en met eenen anderen perfoon, . die wetten geevt, tusfehen zyne voeten ? Om deeze zwaerigheid te ontwyken , hebben zommigen eene Hebreeuwfche fpreekmanier te hulp geroepen , volgens welke een gedeelte van het lichaem, voor den ganfehen perfoon, genoomen wordt, zodat de voeten van Juda niets anders zouden beteekenen, dan Juda zeiven. Maer, behalven dat deeze uitlegging zeer willekeurig is, zegt de Aertsvader niet, van zyne voeten, maer van tusfehen zyne VII. DEEL. K 4  OVER DE VOORZEGGINGEN voeten. — Nog anderen verkJaeren de nit- drukking van tusfehen zyne voeten, van de natuurlyke voort teeling, en beroepen zich op Deut. XXVIII: y7,alwaer de fPLkwys' m zoortgelykenzin, genoomen wordt1' dat de meening deeze weezen zoude : Er „ zullen altoos Wetgeevers , uit Juda'ge t ^reD W°rden-" Maer er * i„ Zt blykbaer onderfcheid , tusfehen deeze Z fpraek yan den Aertsvader, en de ™ haelde plaets in welke, niet van de manT lyke voortteelmg, maer van het baeren der vrouwen , gehandeld wordt. De gisfing van den zeer geleerden Heer CO, is ons zeeraenneemenlvk voorgekoomen , die , uit he£ beflmt , dat het wortelwoord Pf5n ^-beteekent^denktdaeroSeS^ itndfel, of Tulband, welke niet alleen Ko Hingen, maer ook mindere Vorften, tot een teeken van hunne wetgeevende mach , 0 ings r Vn dlGrieken^> en-byviaox. ZnMaWy en Vm tUSfCkm «<™tn%n Juda. Maer nu is er nog iets wanftaltigs in 00 Oude voorfpelt. I Deel. p. I0I , ,02 lp) /Eneid. 1. vs 237.  VAN DEN BYBEL. Ï53 de fchildery. Hoe koomt zulk een Vorftelyk hoofdcieraed te pas , tusfehen de voeten van Juda ? De zaek zal allerduidelykst weezen , wanneer men het zinneprent wel in acht neemt , het welk de Aertsvader vs. 9. van Juda geteekend heeft. Hy vergelykt hem , by eenen moedigen leeuw , die gerust nederligt , en welken niemand durvt doen opftaen. Men verbeelde zich derhalven eenen leeuw , die onverschrokken , zonder eenige vrees voor eenen vyandelyken aenval , op de aerde , nederligt , hebbende eenen fcepter , het teeken van Koninglyke heerfchappy , en een Vorstelyk hoofdcieraed , het iignael der Wetgeevende macht j tusfehen zyne voorfte pooten Hoe fraei en eigenaertig is nu de Prophetiefche fchildery. Alleen lyk hebben wy nog op te merken , dat wy , in plaets van noch , liever of , zouden leezen , gelyk de 1 dikwyls genoomen wordt , op deeze wys : de fcepter zal van Juda niet wyken , of het fignael der Wetgeevende macht , van tusfehen zyne voeten , zodat men niet bepaeld , aen eene Koninglyke macht , maer ten minften aen het wetgeevend vermoogen , te denken hebbe. — De Prophetiefche zin is gevolgelyk deeze : „ de nakoomelingen van „ Juda zullen de geruste bezitting hebben 3 vn. deel. K 5  154 OVER DE VOORZEGGINGEN „ van de Koninglyke heerfcbappy , of im> ,, mers van de Wetgeevende macht." Deeze fcepter. of het Vorstelyk hoofdcieraed , zegt de Aertsvader , zal by Juda blyven , tot dat de silo koomt. —— De opvatting van zommige Jooden , die het vertaelen eeuwiglyk dewyl , de fcepter zal in eeuwigheid van Juda niet wyken , . dewyl de silo koomt; deeze opvatting is, met de gewoone beteekenis der Hebreeuwfche uitdrukking , blykbaer ftrydig , verg. Gen. XXVI: 13. XLI: 49. 2 Sam. XXIII: 10. De koomst van den messias wordt hier bepaeld , als het tydperk , tot welk de Koninglyke heerfchappy , of immers de Wetgeevende macht van Juda, duurea zoude. Zo is het ook gefchied. De messias is , uit Juda , voortgefprooten , Hebr. VII: 14 , en , tot op de koomst van dien silo of vreedemaeker , is de fcepter niet geweeken van Juda , of immers de Vorstelyke tulband, van tusfehen zyne voeten. —• Toen de fcepter , ten tyde van Koning david , eenniael in de Stam van Juda gekoomen was , is hy , of immers de Diadema , het fignael der Wetgeevende magt, by die Stam gebleeven, tot de koomst van den silo. Ten tyde van reiiabeam werdt wel het Ryk gefcheurd , en zyne nazaeten heersch« ten  VAN DEN BYBEL. I55 ten alleen over de Stammen Juda en Benjamin ; maer evenwel het Koningryk van Juda is nooit , door dat der X ftammen , overweldigd , en lang nadat het Ryk van Israël , door de Asfyriers , gefloopt was , had Juda nog zyne Koningen , in eene geregelde opvolging. Het is waer , met de Ba- byloriiefche gevangenis, werdt de Koninglyke heerfchappy van Juda afgebrooken ; zedekia was de laetfte Koning , uit die Stam. Maer evenwel de Koninglyke fcepter is nimmer , tot eene andere Stam , overgegaen. Zo lang er een fcepter was, by jacobs nakoomelingen , was dezelve by de Stam van JuJa. En , offchoon de eigenlyke fcepter , met zedekia , geweeken zy , is evenwel het Vorstelyk hoofdbindfel , het fignael der Wetgeevende macht , by Juda gebleeven , ook in de Babyloniefche gevangenis. De Jooden , welke , op dien tyd, niet als een hoop llaeven , maer als eene volkplanting , moeten aengemerkt worden , hadden , in Eabel , hunne eigene Rechters , en werden , volgens hunne eigene we; ten , beftuurd. Ezcch. VIII: 1. XIV: 1. leezen wy van Israëls oudften , in Babel , en zerubbaeel wordt uitdrukkelyk de Vorst van Juda genaemd , Ezr. I; 8. —— Na de Babyloniefche gevangenis , werdt de heerfchappy van Juda , op verfchillende wyzen , VIL DEEL.  *$6 OVER DE VOORZEGGINGEN beftuurd. Eerst hadden zy Landvoogden , uit hun eigen volk , die , door de Perfiefche Koningen , werden aengefteld. Naderhand koozen zy zich zei ven opperhoofden , die tevens Veldheeren waeren , gelyk de Maccabeeuwen. By de koomst van den silo, toen christus gebooren werdt, was er een eigenlyk gezegde fcepter , iQ Juda , in den perfoon van herodes. Het is waer , deeze her odes was een vreemdeling , zynde een Idumier van oorfprong. Maer evenwel het Koningryk , het welk hy bezat , behoorde aen de Stam van Juda , en de fcepter was al zo min , vaH Juda , geweeken , als men zou kunnen zeggen , dat de Graevelyke hoed immer , voor de afzweering van philips II , van Holland geweeken zou zyn, offchoon dezelve , uit bet huis van Holland , in dat van Henegouwen , Beijeren, Bourgondien, en Oosteniyk , zy overgegaen. In laetere tyden , werdt de geboorte van den messias bepaeld , tot het huis va» david , 3 Sam. VII: 12-16. Toen Koning david de Verbonds- Ark , naer Jerufalem , had overgebracht , maekte hy een ontwerp , om , voor den heer , eenen prachtigen Tempel te bouwen , ia de plaets van het draegbaer Heiligdom. Maer <ée heer keurde dit voorneemen , om rede-  TAN DEN BYBEL. 1 $7 d«nen, af, en zondt nathan den Propheet , tot den Koning david , om hem te boodfchappen , dat zyn zoon salomo eenen Ttmpel bouwen zou , met by voeging van deeze merkwaerdige belovte. Wanneer uwe daegen zullen vervuld zyn , en gy met uwe vaderen zult ontftaepen zyn , zo zal .Ik uw zaed na u doen opftaen , dat uit uwen lyve voortkoomen zal , en Ik zal zyn Koningryk bevestigen. Die zal mynen naem een huis houwen , en Ik zal den Jtoel zyns Koningryks tevestigen , tot in eeuwigheid. Ik zal hem zyn , lot eenen Vader , en hy zal my zyn, tot eenen zoon ; dewelke als hy misdoet , zo zal Ik hem , met eene menfchenroede , en met plaegen der menfchenkinderen , Jiraffen. Maer myne goedertierenheid zal van hem niet wyken , gelyk Ik die wechgenoomen heb van saul , dien Ik van voor uw aengezicht heb wechgenoomen. Doch uw huis zal befiendig zyn , en uw Koningryk tot in eeuwigheid , voor uw aengezicht. Uwe Jioel zal vast zyn , tot in eeuwigheid. Deeze uitvoerige Godfpraek wordt zeer verfchillendlyk begreepen , wat de toepasfing aengaet. Zommigen maeken de ganfche belovte, geheel en alleen, tot salomo betrekkelyk. Anderen pasfen dezelve, rechtItreeks en alleen , op Christus toe. Nog anderen brengen dezelve, ten deeie VU. DEEL.  158 OVER DE VOORZEGGINGEN tot salomo , en ten deele tot den messias. Eindelyk zyn er nog , die meenen , dat de lettcrlyke zin op salomo zie , maer zo , dat salomo moet aengemerkt worden, als een voorbeeld van ciiris. -rus , op welken de belov e , in den geestelyken zin , 'moet worden toegepast. Laeten wy eerst zien , wat david, by deeze Godfpraek , denken moest , toen dezelve hem , door natiian , gebracht werdt. Hy moest er natuurlyk' uit be- fluiten , dat hy eenen zoon zou hebben , die hem onmiddelyk ftondt op te volgen , op den throon ; dat deeze zoon den heer eenen Tempel bouwen zou ; dat deeze zoon de kennelykfte proeven van de Goddelyke ^gunst en weldaedigheid ondervinden zou dat hy , wanneer hy misdeedt , op eene zachte wys , zou gekastyd worden ; dat hy zyne nakoomelingen , in eene aen één gefchaekelde reeks , tot opvolgers hebben zoude , en dat zyn throon , tot in eeu'wigheid , zou beftendig weezen. david dacht derhalven van zelvs aen salomo , zodrae dece gebooren, en ten Koning verordend was ; maer kon hy alle de byzonderheeden van deeze Godfpraek , ook de' eeu. wige geduurzaemheid van zyn Koningryk , illeen op salomo , toepasfen ? Zo veel is zeeker j dat deeze belovten recht.  VAN DEN BYBEL. J59 rechtftreeks , en in den eigenlyken zin , op davids nakoomelingen zien , byzonder op salomo. In deezen eigenlyken zin , heeft ook david de belovte verllaen , en op salomo toegepast , 1 Kron. XXII: 8, 9. XXVIII: 5-7. XXIX: ï> salomo zelvs heeft het ook zo begreepen , 1 Kon. V: 5. VIII: 19 , 20. De Godfpraek is ook al- lerduidelykst , in salomo , vervuld. Hy werdt , eerst verfcheidene jaeren na deezen tyd , uit Bathfeba gebooren , 2 Sam. XII: 24 ; hy werdt Koning , in de plaets van zynen Vader david , 1 Kon. II: 12 ; hy heeft den heer eenen prachtigen Tempel gebouwd , 1 Kon. V—VIII; hy werdt van den heer bemind , met eene Vaderlyke lievde , eok gedroeg hy zich , eenen geruimen tyd , als eenen gehoorzaemen zoon , 1 Sam. XII: 24, 25. 1 Kon. III: 3 ; toen hy misdeedt , is hy van den heer zachtelyk gekastyd : 1 Kon. XI. Maer dé belovte van een eeuwig Koningryk kan , in den eigenlyken zin , op salomo en zyne nazaeten , niet worden toegepast. Al fpoedig na zynen dood , onder zynen zoon rehabeam , werdt het Koningryk gefcheurd. Wy moogen er uit befluiten , dat deeze belovte wel eigenlyk zie , op salomo , maer dat de vervulling, in den verheevenflen zin, in chris* vii. DEEL.  IÓb OVER DE VOORZEGGINGEN tus , als hec luisterryk tegenbeeld van salomo , te zoeken zy. Trouwens david zelvs heeft de volkoomene vervulling gefield , in den messias , in welken zyn huis beftendig en gezeegend weezen zoude. Hy verklaert uitdrukkelyk , dat de heer1 over zyn huis , gefprooken had , tot van verre lieenen , 2 Sam. VU: 19. Hy wist , dat de messias, uit hem, zou voortkoomen , wat het vleesch aengaet , Hand. II: 30 , 31 ; en zyne laetrte woorden , 2 Sam. XXIII: 1-7. laeten geen twyffel over , of hy heeft deeze belovte, van den messias, verltaen. Voeg er by , dat paulus de woorden , Ik zal hem , tot eenen Vader , en Iiy zal my , tot eenen zoon zyn , regelrecht op Christus toepasfe , Hebr. I: 5. Dee^e belovte is , in den meerderen salomo , by uitneemenheid , vervuld. Hy js , uit davids zaed , gebooren , wat het vleesch aengaet , Rom I: 3. De heer heeft hem den throon van zynen Vader david gegeeven ; zyn Koningryk is eeuwig, en zal geen einde hebben, Luc. I: 32, 33. §• 735-  VAN BEN BYBEL, XiSjS $• 735- % De omjlandigheeden van messias koomtï zyn nog mter byconder bepaeld , toen de moeder , welue Hem ter waereld brengey. zou , werdt 'aenge weezen , Jef. VII: 14. In het jaer 3262 , na de fchepping 'der Waereld , 280 jaeren na den dood van p ayia (o), fineedden rezin Koning van Syrien , en pek,ah Koning van Israël , te zaenen een ontwerp , om achaz , dea Koning van Juda, te ontthroonen, david é huis uit te roeien , en pul , den zooa van tabiel , den Oom van tiglath•pileser , Koning van Juda , te maeken. Om dit oogmerk te bereiken , vielen zy "? met een talryk keger , in het land vaa Tuda . en , na het behaelen van groote overwinningen , trokken zy door , naer Jerufalem , om die hoofdftad te bemachtigen. Dit maeae achaz zeer b a gstigd. la deeze verleegenheid , zondt ue weer dea Propheet jesaia to' hem , met verzeekering , dat het gemelde ontwerp zou verydeld worden. Örn 's Vorften «mgeloov te hulp te koomen , kreeg hy vryheid een tee&en te begeeren , ter bevestiging der waer» (e iv 'v A . VU Deel. InWd, p. CVI en CXVIIïi DEEfc. h  l6l OVER DE VOORZEGGINGEN heid van de gemelde belovte. achaz we*, gerde een teeken te vraegen. Hierop zeide de Propheet: de heer zelvs zal u een teeken geeven , tot ftaeving van zyne belovte , hier in beflaende : Ziet eene maegd zal zwanger worden , en zy zal eenen zoon boeren , en zynen naem immaxuel heeten Jef. VU; i -14. Laeten wy eerst aentoonen , dat hier de geboorte van den messias , uit eene maegd , beloovd worde , en daerna de tegenwerpingen oplosfchen. a. Deeze Godfpraek verzeekerde , -38 jaeren voor de verfchyning van den messias , dat Hy , uit eene Maegd , zou gebooren worden. De Engel, Matth. J, 23. heeft deeze Voorzegging uitdrukkelyk verklaerd , van 's Heilands wondcrgeboorte uit de Maegd mar ia. De Joden beweeren wel , dat er niet bepaeldelyk van eene Maegd , maer in het algemeen van eene jongvrouw , gefprooken worde. Dan het oorfprongelyk woord beteekent altoos eene reine en ongerepte maegd. Gen. XXIV- 4, Exod. II: 8. Pf. LXVIIft as. HoogI L t VI: 8. (p). Dit vordert oek het ganfchs verband van zaeken. Er zou iets wonderdaedigs plaets hebben , in deéze geboorte , • ' an- GO «CHULTENS ad Proy. C. 30: IJ. .CHUTU «. jaerlioekeu JJI o. p. 240.  VAN BEN BYBEL. IÓJ anders kon zy niet , tot een teeken , gegeeven worden vs. n ; maer dat eene jongvrouw , op de gewoone em natuurlyke wij» , zwanger worde , en eenen zoon baere , is zulk een algemeen verfchynfel , dat het , tot geen teeken , kon gegeeven worden. Voeg er by , dat de oude Jooden ook deeze Godfpraek, van den messias , verflaen hebben (q~). ft De Godfpraek is blykbaer vervuld , in dea gezeegenden jesus, die , uit de Maegd iiARiA , zonder toedoen des mans , wonderdaedig bevrucht zynde , gebooren is 's Matth. ï: 18 - 20. Luc. ï: 34 , 35- (O- b. Dan er zyn ettelyke bedenkingen, welke Wy kortelyk moeten oplosfchen. 1. Dat dit teeken , indien het, van messias geboorte , verftaen wordt , in het geheel geene betrekking hebbe , tot de belovte , welke aen achaz gedaen wordt, dat het ontwerp van zyne vyanden niet gelukken zoude. Dan men houde wel in het oog , dat dit teeken , niet alleen aea achaz , gegeeven waere , maer aen het ganfche Koninglyk geflacht van david. ülciiaz was thans omringd van zyne Ryks- (?) s tinstra Oude Feorfpell. ii d. p. 47. (r) huet Demonftr. Euang. prop. 9. p. 686.— vitrhjoa. Obf. S. I. 5. c. tl 3. 13ïn*us de Natali j. C. 1. ï e. 2. p. 23— VII. DEEL. L Ct  164 OÏIR DE VOORZEGGINGEN grooten , en de Princen van den bloede. Hooret gylieden , zegt daerom de Propheet , gy huis davids , dat is gy alle , die, tot het geflacht van david, behoort, de heer zelvs zal u lied en een teeken geeven , vs. 13, 14. re zin en pekah waeren Voorneemens , het ganfche geflacht van david uitteroeien. Maer de toekoomende geboorte van den messias , uit het geflacht Van david, was een teeken, dat de gemelde vyanden van achaz hun oogmerk niet bereiken zouden. 2. Eene tweede tegenwerping ontleent men, uit de langduurigheid van tyd , die er nog verloopen moest , voor de geboorte van den messias , en daeruit befluit men , dat dezelve geen teeken weezen konde , voor Koning achaz. ■■— Dan er zyn meer voorbeelden van voor handen , dat toekoo'mende zaeken , tot teekenen van dingen , welke aen Honds gebeuren zouden , gegeeven zyn , verg. F.xod III: 12. 2 Kon. XIX: 29. Jef. XXXVII: 30. Daerenboven moest achaz , met zyne Hovelingen , van het meerdere , tof hec mindere , befluiten : want , zou die groote belovte, omtrent de wondergeboorte van den messias , vervuld worden , dan mogten zy zich althans volkoomen verzeekerd houden , dat God zyne toezegging , omtrent de lichaemelyke ver-  VAN DEN U I E L. 1C5 verlosfing , uit de handen van re zin ea pek ah , onfeilbaer bevestigen zoude. 3. Eindelyk ontleent men de meest fchynbaere tegenbedenking , uit het geene , on middelyk op, deeze Godfpraek , volgt , vs. 15 , 16 : Boter en honig zal hy. eeten , tot dat hy weete. te verwerpen het kwaede , en te verkiezen hei goede ; zeekerlyk eer dit knechtken weete te verwerpen liet kwaede , en te verkiezen het goede , zal dat land , daerover gy verdrietig zyt , veriaeten zyn van zyne twee Koningen. —- Men kan , door dit knechtken , den IïlMAKUEL , of MESSIAS , verflaen. Te weer.cn rezin en pekail hadden een ontwerp , niet alleen om zich. meesters te maeken van het Joodfche land , maer ook om het geheele geflacht van david te verdelgen , vs. 6. Maer de Propheet, verzeekert , dat noch het, één noch het ander gelukken zou , en , om het huls van. d av 1 d , tegen deeze onderneeming , nog meer t.e bemoedigen , doet hy de toezegging , dat het Joodfche land , ten tyde van messias geboorte , nog een zeer vruchtbaer land weezen zou , overvloeiende van boter en honich. — Door het. land, waerover, de Jooden. verdrietig waeren en. het welk veriaeten zcu worden van zyne twee Koningen , zou men. dan Syrien kunnen verflaen , het vii. DEEL, L 3,  I6 OVER DE VOORZEGGI NCEN welk , lang voor het Joodfche land , eea wingewest der Romeinen geworden is (V). Al zoo liev evenwel verftaen wy , door dit knechtken , het tweejaerig zoonken van jesaia , genaemd schear-jaschub» het welk hy thans , aen zyne hand , had , verg. vs. 3. Onzes erachtens fpreekt de Propheet vs. 15 , nog tot het ganfche huis van david , beloovende , dat Kanaan geenszins , door re zin en pek ah , zou verwoest worden , maer dat het zelvs , by de koomst van den messias , zyne oude vruchtbaerheid niet zou verlooren hebbes, Maer vs. 16. wendt zich de Propheet bepaeldelyk tot Koning achaz , met verzeekering , dat het land , van Syrien naemenlyk en Israël , het welk nu als één land verbonden was , en over liet welk achaz nu verdrietig en beangftigd was , reeds van zyne twee Koningen zou veriaeten en verwoest zyn j voor dat zyn tweej'aerig zoonken schear-jaschub, tot jaeren van onderfcheid , zou gekoomen zyn , eer hy wist het kwaede te verwerpen en het goede te verkiezen. Zo is het ook gefchied. s al manasser , Koning van assyrien , trok3 17 jaeren na deeze Godfpraek s en derhalven if») schuttb tl. Jturbêcko* III D. p. 25j— Stkhtelykt êez. III D. p. 43, 44.  VAN DEN BYBEL, l6? ven eer het geme'de knechtken 20 jaeren oud was , in het land der X ftammen , e» overmeesterde het zelve , en , omtrent dien zelvden tyd , heeft ook de Asfyrifche Monarch het Rijk van Syriea te ondergebracht CO- §• 73ö- y. Den juisten tyd van messias koomst , heeft daniel naeder bepaeld , Kap. IX: 24-27. Dus luidt die zeer merkwaerdige Godfpraek. Zeeventig weeken zyn beftemd , over uw volk , en over uwe heilige Stad , om de overtreeding te fluiten , en om de zonde te verzeegelen , en om de ongerechtigheid te verzoenen , en om eene eeuwige gerechtigheid aen te brengen , en ■ om het gezicht en den Propheet te verzeegelen , en cm de heiligheid der heiligheeden te zalven. Weet dan en verflaet : van den uitgang des woords , om te doen wederkeeren , en om Jerufalem te bouwen , tot op messias den Forst , zyn zeeven weeken t m twee en zestig weeken , dejtraeten en grachten zullen wederom gebouwd worden , doch in bjnaeuwdheid der tyden. En nae die twee en CO o. de haas aenmcrkwgen over Jet VII. VIL. DEEL. k 4.  16$ OVER DE yoCRZE-.GïNGEN zestig weeken , zal de, me,w< uitgeroeid worden , maer het zal met voor hem zeiven zyn 1 en een volk des Vorsten , het welk koomen zal \ Zal de Stad en het Heiligdom verderven eri zyn einde zal zyn , met eenen overjlroomenaen vloed , en , tot het einde toe , zal er kryg. weezen , en vastelyk beflootene verwoesting] En hy zal veelen het. verbond verfterken , ééne week ; en, in de helft der week, zal'hy hei Jlachtoffer , en het fpysoffer , doen ophouden / en , over den gnuwelyken vleugel., zal een verwoester zyn , ook tot de voleinding toe, die , vastelyk befiooten zynde , zal uitgeflorf worden , over. den verwoesteden. Over deeze Voorzegging, heeft wylea myn waerde Ambtgenooc r. schutte ' uitvoerig en zeer oordeelkundig gehandeld (>;. Dat er, van den messias, gehandeld worde , heeft geen betoog noodig. Hy heet uitdrukkelyk de messias , de Vorst; Om dee,e Godfpraek wel te verftaen , moet men de gelegenheid wel in het oog houden , by welke de Openbaering, aen daniel' gegeeven is Te weeten. toen darius' de Meder , of c ya x ar e s II , zich het Babyloniesch Ryk , door de overwinnende waepenen van cyrus , onderworpen hadt , ea C«) Verh. cyer dt IXX Weeke« yan BAN1Et in g. Amft/ 3?7* > iJ7t'  V A BJ DEN » t ï ! I. ga daer door Koning van Medi.en , Sufan s en Babel geworden was , Dan. VI: i , en bet 70 of laetfte jaer der gevangenis kort op harden fchoot, wendde oaniel zich, tot God , met een ernftig gebed, om de, herftelling van het Joodfche volk , Dan. IX: 1 19 Onder dit gebed, werdt hy, met eene Goulyke Openbaering , verwaerdigd, in welke de Engel gabiuel hem verfcheen, zeggende, dat Gods woord, in het begin van zyne, fmeeking, was uitgegaen, en dat gabriel gekoomen was , om hem daniel dat woord bekend te maeken , vs. 20 23. Hier op verklaerde de Engel zich naeder , in de aengehaelde woorden vs. 24 ■ 27. — Wy onderfcheiden er in , de Godfpraek zelve vs. 24, en de naedere uitbreiding, daer an vs. 25 27. a. in de Godfpraek zelve vs. 24 , wordt, de tyd, van zeeventig weeken Lepaeld. - Buyten allen twyffel worden hier Jaerweeken bedoeld , behelfende elk een tydverloop van 7 jaeren : want, binnen 70 gewoone dagweeken , konden alle die gewichtige gebeurtenisfen niet voorvallen , welke hier voorfpeid. worden. Trouwens dit geevt daniel zelvs. duidelyk te kennen, daer hy Kap. X: 2 , in onderfcheiding van deeze Jaerweeken, uit-» drukkelyk melding maekt, van weeken der. daegen. vii. DEEL. h 5  I^O.' OVÏR DE roORZE«OINIÏEïl- Zeevenfg weeken zyn gevolgelyk 490 jaeren, en , in het zee ven tig getal, is eene duidelyke toefpeeling , op de 70 jaeren der Babylonifche gevangenis. Deeze 70 weeken , pf 490 jaeren , zegt de Engel tot daniel, zyn beftemd, dat is bepaeld , om te verloopen , over uw volk, en Jerufalem , uw» heilige Stad. De Voorzegging derhalven hadt haere betrekking, bepaeldelyk tot de Jooden, en de Stad Jerufalem. Geduurende dit gemelde tydperk , zou het groote werk der verzoening, het welk de Propheeten beloovd hadden , geheel voltooid , en de Kerk van het Nieuwe Testament, door de uitftorting van den Heiligen Geest, ingewyd worden ; om de overtreeding te /luiten enz. •b. In de nadere uitbreiding van deeze Godfpraek vs. 25-27, bcpaelt de Engel meer onderfcheiden , wat er , geduurende het gemelde tydvak , tot de eindelyke verwoesting van Je;ufalem , gebeuren zou. Van den uitgang des woords , tot op messias den Vorst , zouden zyn zeeven weeken tn twee en zestig weeken. Zeeven weeken zy 49 , en twee en zestig weeken zyn 434 jaeren , in alles 483 jaeren. Door den uitgang van het woord verftaen wy niet, -gelyk het veel al begreepen wordt, een bevelfchrivt van eenen der Perliefche Koningen , by het welk de Jooden vryheid kree- gen ,  VAN DIN I ï I ï t 171 gen, om naer hun Vaderland weder te keeren , en Jerufalem te herbouwen , maer , met den Heer schutte (V), deeze Godfpraek zelve , welke vs. 23. het woord genaemd is. In het begin van d aki els fmeeking , was dit woord van den heer uitgegacn , en de Engel was nu beezig het zelve aen hem bekend te maeken. Van deezen uitgang des woords, dat is , uit hoofde van den uitgang des woords, moest daniel weeten en verftaen dat de Stad Jerufalem , welke, door nebucadnezar, verwoest was, zou gebouwd worden, meer en meer in luister toeneemen , tot op de koomst van messias, den Vorst, of Overwimiaer (w). Dit zou gefchieden , geduurende de zeeven eerfte weeken , of 49 jaeren , met eensgezindheid onder het volk. Maer geduurende , de volgende 62 weeken , dat is 434 jaeren , en dat is het tweede tydvak , zouden de Jlraeten en gragten , of het plein en de Jteile diep* te (x) , wederom gebouwd worden, doch in lenaeuwdheid der tyden. Hierop moest nu nog een tydvak van écne week , of 7 jaeren , volgen. Dan zou de messias uitgeroeid worden. Dit lyden zou niet zyn voor hem zeiven , maer hy zou het, ten nutte van an- (y) 1. c. p. 14». (w) dathe ad h. I. C-t) schutte ad h 1. , VII. DEEL.  0*ER »E tOOUZSGGINSEH deren , ondergaen, om hunne zonden te verzoenen , vs. 24. Voorts wordt er bygevoegd, het volk des. Vorften, het welk koomen zal, zal de Stad en het Heiligdom verderven. Dit verftaet men gemeeniyk van titus vespasianus, die, met het volk der Romeinen , koomen zou , om Jerufalem en den Tempel geheel te verwoesten. Dan de Forst fchynt die zelvde Vorst te zyn , de mess-ias naemenlyk, van welken vs 25. gefprooken is. Wy zouden daerom. liever de volgende vertaeling overneemen : die. Stad en dat Heiligdom zal hit volk des Forfieny die koomt, verderven (y) ; zodat de mcening. zy : „ de Overheeden van Jerufalem, en de, s, bedienaeren van den Tempel , zullen de „ volgelingen van den mjïs&ias, wreede. » tyk vervolgen." Het einde van den. Messias den Forst zou. zyn met, of gelyk, een overftroomende. vloed, van de meest ge-, duchte oordeelen , over de Jooden en , toe het einde toe , zal er kryg zyn , en vastelyk bejlooten verwoesting. De verwoesting van. Stad en Tempel, met de geheele voleinding, van den Joodfchen burgerftaet, is onherroepelyk , in het Godlyk Raedsbeiluit, vastgeüeld. Deeze oordeelen zouden de gevol-, gen (y) «. s. crem er Antif. S. Potcil. tom. II. p. 195 , 196.  VAN BEN BYBEL. 173 gen zyn der uitroeijing van den messias j en der verderving van zyn volk. Vs. 27. behelst , volgens den Heer schutte, eene befchryving der laetfte verwoesting, in eene afzönderlyke jaerweek, geheel onderfcheiden van de LXX Jaerweeken vs. 24. vermeld. — Dan dit dient thans niet zo zeer tot ons oogmerk. Wy gaen daerom over , om de vervulling van deeze Godfpraek, vooral betrekkelyk tot de koomst van den messias , wat naeder aen te toonen. Het begin van deeze LXX weeken , of 490 jaeren , moet gefield worden , in het 2ofte jaer van artaxerxes langhand1, toen ne h e mi a verlov kreeg, van dien Perfiefchen Monarch , om naer Jerufalem te gaen, en de muuren van die Stad te herbouwen, Neh. II: 1-9. Dit gefchiedde, in het jaer 3553 nae de Schepping der waereld CO- ■ Dat de LXX Jaerweeken , van dit tydvak af, moeten gereekend worden, beeft de Heer schutte uitvoerig betoogd (a) , uit zekere gronden, of merkteekenen , welke de Voorzegging zelve aen de hand gecvt. Hy brengt dezelve, tot een drietal; 1. dat Jerufalem woest lag , immers ten opzichte van de muuren; 2. dat die Stad (z) Hytelvcrkl. ix Deel Tydreskenbig p. 73. (?) \. c. i Stuk p. 166—YU. DEEL,  Ï74 OVER BE VOORZEGGINGEN herbouwd werdt; en wel 3. met een ryp overleg, om te bouwen, tot messias , den Vorst. Deeze tydmerken vindt mea in het gemelde 20iie jaer van artaxerxes langhand.' Laeten wy het kortelyk eea weinig naeder aentoonen. f . Op den gemelden tijd , waeren er nog kennelyke overblyvfelen van de Chaldeeuwfche verwoesting. Er waeren nu reeds 84 jaeren verloopen , nae het flaeken der Babyloniefche gevangenis, onder Koning cyrus; maer de muur van Jerufalem was nog verfcheurd, en liaere poorten waeren met vuur verbrand. Neh. I: 3. II: 3, 12-17. *-32- cyrus hadt wel vryheid gegeeven , om den Tempel te herftellen, maer, van de Stadsherbouwing , wordt , in het bevelfchrivt , niet gemeld, 2 Kron. XXXVI: 22, 23. Ezr. I: 1-4. V: 12-17, VI: 3-T. Wy moogen er uit beiluiten, dat cyrus den Jooden vryheid gegeeven hadt, óm, naer hun Vaderland , weeder te keeren , en den Tempel te herbouwen, alsmeede, om by den Terapel , eenige huizen, tot woonplaetfcn , op te richten ; maer niet om de Stad Jerufalem, muuren en toorens, te verfterken , en daer door wederom tot eene vesting te maeken. cyrus fchynt den Jooden alleen vergund te hebben , om den Godsdienst, in hun Vaderland, te herftellen i  VAN DEN 3 Y 2 E L. 175 ka, en aldaer dorpsgewyze ce woonenom voor te koomen , dat zy het Perfiesch juk niet geheel zochten aftewerpen. Het veriterken derhalven van Jerufalem met muuren zou , als een blyk van rebellie, befchouwd weezen , verg. Neh. VI: 6. Ook heb¬ ben de Jooden , by hunne wederkeering, aen het herbouwen der Stadsmuuren , in het geheel niet gedacht. Zy bekommerden zich alleen , over den Tempel. In de 2de jaer van hunne wederkoomst, werden daervan de grondflaegen gelegd , en het werk werdt kort daernae wederom geftremd , Ezr. III, IV. Het is waer, 12 jaeren , nae de wederkeering der Jooden, werden zy, door de Samaritaenen , by den toenmaeligen Perflefchen Koning s merdes, befchuldigd, van eene onderneeming , om de Stad Jerufalem te herbouwen , en de Stadsmuuren te voltrekken , Ezr. IV: 12. Maer het is, uit het ganfche gefchiedverhael, klaer genoeg, dat deeze befchuldiging eene boosaertige lastering geweest zy, door welke de vyanden der Jooden een verbod, tegen het verder voortzetten van den Tempelbouw, zochten te verkrygen Ook gelukte het hun , dit boosaertig oog. merk te bereiken. Twee jaeren daerna llondt darius hystaspeszoon den Joo- (Z>) SCHUTTE 1. C. p. I75—— VII. DE Ei..  13*5 O TER DE VOORZEGGINGEN «ien toe , het geftaekte werk te hervatten , Ezr. V: i- VI: 14. Maer, noch in den vergunnin gs briev van deezen Koning , di« alleen eene herhaeling was van Cvr.u s bevelfchrivt , noch in de verrichtingen der Jood n , is eenige ichyn van het herbouwen der muuren van Jerufalem. — In het 6 e jaer van darius, 5 jaeren na het uitgeeven van den laestgemekien vergunningsbnev t was de Tempel geheel voltooid } E/.r VI: 15 22 ; maer , van de herbouwing der Stad, wordt , by die gelegenheid , geen enkel woord gefprooken. In het 20 jaer derhalven \van artaxerxes langhand , 84 jaeren na de (laeking der Babylonifche grvangenis , 64 jaeren na het vo tooien van den Tempel , lag Jerufalem nog woest ; voor zo ver namelyk de muuren nog niet herbouwd waeren , en de Stad dorpsgewyze bewoond werdt. 2. Op 'eezen zelvden tyd, begon ook de herbouwing van de Stad Jerufalem. — ar. taxerxes langhand gav toen verlov^ aen nehemia, om naer Jerufalem te gaen, en deszelvs muuren re herbouwen , Neh. II: 1 9 Kort daerna ging neh&mi a op reis, en de herbouwing der muuren , poorten en toorens van jerufalem , werdt zö fpoedig voortgezet, dat h> t werk binnen korten tyd, geheel voltooid wierdt i Neh. IU-VII.  VAN DEN BVI5EL. 177 3. Het derde tydmerk beftondt daerin , dat Jerufalem , met een godvruchtig oogmerk , zou herbouwd worden. Men zou bouwen , tot' cp messias den Vorst. In het 2o^e jaer van artaxerxes langhand, werdt de herbouwing van Jerufalem, met een Godvruchtig oogmerk , ondernoomen , en de Stadsmuur kort daerna plechtig ingewyd , Neb. Xil: 27 - 47. In het volvoeren van dit werk, openbaerde zich eene ftandvastige kloekmoedigheid , en een geloo vig vertrouwen , onder den boosaertigften tegenftand. Ook werdt de Mozaifche Godsdienst herfteld , die, naer den toekoomenden messias, allerduidelykst heenen wees, Neh. IX: 35-39. XII: 27-47. Alle de opgegeevene tydmerken derhalven vinden wy, in het 2ofte jaer van artaxerxes langhand, zynde het jaer 3553, na de Schepping der waereld (c) ; en hier moet het beginftek van daniels LXX Jaerweeken gefield worden. Geduurende de VII eerfte weeken , of 49 jaeren, van het 20f'-e jaer van artaxer. xes langhand, zynde het jaer 3553, tot het derde van artaxerxes mn'em o n , zynde het jaer 3602 na de Schepping der waereld , leevden de Jooden , in (O DjbelverM. IX D. Tydlafel p 73. VII. DEEL. M  178 OVER DE VOORZEGGINGEN het herbouwde Jerufalem , zeer voorfpoedig, onder het beftuur van nehemia, hunnen Landvoogd. Maer , ter deezer tyd , kreegen de zaeken eene zeer ongunftige gedaente, en met dit derde jaer van artaxerxes mnemon , zynde het jaer 3602 na de Schepping der waereld, begint het tweede tydperk van LXII weeken , of 434 jaeren. Geduurende al dien tyd , werdt de bouwing van Jerufalem voortgezet, voor zo ver de Stad van tyd tot tyd verfterkt , en byna onverwinfeaer gemaekt werdt. Dit heet, in de Godfpraek , het bouwen van plein en Jieile diepte , maer het gefchiedde, in benaeuwdheid der ty- den. In het eerfte jaer van dit tydvak werdt reeds den Jooden, eene drukkende fchatting, op de offerlammeren , opgelegd, welke zy, 7 jaeren lang, hebben moeten betaelen, omdat de Hoogepriester j o hana n zynen broeder jesus , in den Tempel , vermoord hadt (d). Na den dood van nehemia, kreegen de Jooden Heidenfche Landvoogden , die hen veelïïns verdrukten. Vervolgens hebben zy zeer benauwde tyden gehad, onder al ex and er den Grooten (e), en vooral onder zyne opvolgers , de Egyp- tie- 00 JOSEPHUS Antiq. Jui. \. XI. c, 7. CO Jostfausl. c, I. xi. c. 8.  VAN DEN BYBEL, 179 tiefche en Syriefche Koningen. De benaeuwdheid der Jooden liep reeds zeer hoog , onder ptolom^eus philopater, Koning van Egypte, die de Jooden aen zich onderworpen hebbende , naer Jerufalem reisde , en in den Tempel offerde ; maer van God verhinderd zynde, in het Heilige intedringen, zo toornig werdt, dat hy zwoer zich , aen de Jooden , te zullen wreeken , gelyk hy ook het voorneemen opvatte, om alle de Jooden , te Alexandrien , door woedende oliphanten , te laeten ombrengen (ƒ). Maer de benaeuwdheid der Jooden klom ten toppunte , toen antiochus epipiianes , zich het grootlte gedeelte van Egypte onderworpen hebbende , met een machtig leger, naer Jerufalem, trok , de Stad overrompelde , 40000 menfehen , in drie daegen tyds , liet ombrengen , en even zo veel anderen , tot flaeven, maekte, beroovende , na dit alles, den Tempel , den welken hy ontheiligde, door het offeren van een zwyn (§_). Twee jaeren laeter, zondt de wreedaert eenen japollo. n 1 u s , naer Jerufalem , die dè geheele Stad, met bloed , vervulde. Kort daerna kwam hy zelvs, wydde den Tempel aen Jupi- C/) Hl Maccah. II—V. josephds 1. c. I. kir. c. U CgO 1 Macc. I: 21-29. 2 Macc. V: 1-32. VII. DEEL. M 3  l8o OVER DE VOORZEGGINGEN ter Olympius , toe , en liet het beeld van dien afgod , op den Brandaltaer, om het zelve te offeren (h). De grouwzaeme wreedheeden en vervolgingen van deezen anti o c h o s, gaeven aenleiding, tot het heldhaftig gedrag van den vermaerden Priester mattatjiias , en zyne zoonen , die verfcheidene overwinningen, op het volk van e p i p h a n E s , behaeld , en den Godsdienst herfteld hebben. Maer er bieev nog eene groote benaeuwdhéid der tyden, en hoe zeer de Jooden, ten tyde van judas maccab/eus, door de Romeinen , voor vrienden en bondgenooten , wierden aengenoomen (z) , bleeven de beroertens en geweldenaeryen aenhouden , tot dat zy ten laetften , door de Romeinen, overheerscht wierden. Zelvs in den grootften bloeiftaet der Jooden , onder johannes iiyrcanus, en C*) I Macc. I: ;o-68. H Macc. VI: i. 16. (O I Macc VUI. , C*) schutte 1. c. II Stuk p. 277-—  VAN DEN BYBEL. l8l Jaerweeken , of 434 jaeren , aengehouden , en dit brengt ons juist , tot het jaer , in het welk de messias is uitgeroeid Dit tydvak begint , gelyk wy gezien hebben , met het jaer 3602 na de Schepping der waereld. Nu is ciiristus gekruist in het 18 e jaer van Keizer tiberius, zynde het jaer 4036 , na de Schepping der waereld. Derhalven zyn er, van het tweede tydvak , in het jaer 3602, tot de uitroeijing van messias den Vorst, in het jaer 4036, juist LXIl Jaerweeken, of 434 jaeren , verloopen. Met dit Kruisjaer van ciiristus nu, begint de LXX11 , of laetfte Jaer week. Toen hebben de Overheeden van der Jooden Kerk en Burgerftaet, het volk van den Vorst messias, op de wreedaertigfte wys, vervolgd. — Dan dit uitroeien van den messias, dit dooden van den Vorst des levens , en het vervolgen der Christenen , heeft ten laetfien eenen overjtroomenden vloed van de meest geduchte oordeelen , over het Joodfche volk, ten gevolge gehad. •ra, DEEL. M 3  i8a over de voorzeggingen §• 737- i. De plaets der geboorte van den Messias, werdt allerduidelykst aengeweezen ,, Mich. V: 1. Bethlehem werdt, door micha, bepaeld, als de plaets der geboorte van den messias, Kap. V: 1. —- Dus luidt de Godfpraek : gy Bethlehem Ephiata, zyt gy klein om te weezen onder de duizenden van Juda ? uit u zal my voortkoomen, die een heerfcher zal zyn van Israël; en wiens uitgangen zyn van ouds , van de daegen der eeuwigheid. De verheeven perfoon, van welken hier gefpraoken wordt-, kan niemand anders zyn , dan de messias, — Hy heet een heerfcher. Zyne uitgangen zyn van ouds, van de daegen der eeuwigheid. Het is thans myn oogmerk niet, ■ opzetteiyk te onderzoeken , wat deeze uitdrukkingen te kennen geeven ; hoe zeer het by ons vast ftae, dac zy ons wyzen , naer de eeuwige geboorte van den Zoon. Zo veel is althans zeeker, dat er niet eenvouwig geoogd worde , op eene aenzienlyke afkoomst , uit een oud en vermaerd geflacht. Het woord, door uitgangen vertaeld , beteekent .nergens iemands geilacht, maer altoos eene affiamming, de  VAN BEN 8 ÏB Et, 183 wys, op welke iemand, van eenen anderen , voortkoomt. Zo worden de Philiftynen , met dit zelvde woord, ge-egd , 'van de Cafluhim, te zyn uitgekomen , Gen. X: 14. salomo was davids zoon , en , uit zyne lendenen , voortgekoomen, 1 Kon. VII: 19. Voeg er by, dat de fpreekwyzen van ouds en van de daegen der eeuwigheid , op geenen blooten mensch, kunnen worden toegepast. Het is waer , de woorden , elk op zich zelve ftaende , worden zomtyds , voor eenen tyd, genoomen. Maer te zaemen gevoegd, gelyk ter deezer plaets, worden zy gebruikt, om Gods volftrekte eeuwigheid uit te drukken , Pf. XC: 2. Spreuk. VIII: 23. Hab. I: 12. Eindelyk, vs. 3, 4. wordt deeze Heerfcher naeder befchreeven, als de groote herder der fchaepen , de aenbrenger van den vreede, die groot zou zyn, tot aen de einden der aerde. Dit alles kan zeekerlyk , met geene moogelykheid, op zerubabel, en op iemand anders dan op den messias , worden toegepast. Trouwens, toen herodes, by de Schrivtgeleerden , onderzoek deedt , waer de messias zou gebooren worden, antwoordden zy gereedelyk , te Bethlehem , zich beroepende , op deeze Godfpraek van den \Propheet micha , Matth. II: 4-6. De vervulling van deeze duidelyke Voor- vii. deel. M 4  184 OVER DE VOORZEGGINGEN zegging is over bekend AJleenlyk is er nog eene bedenking over. Zy is deeze : Hoe kan het geene vervolgens vs. 3 , 4 } van de Asfyriers, voorfpeid wordt , op de tyden van Christus, worden toegepast, daer het Asfyriesch Ryk, reeds eeuwen voor dien tyd , verdelgd was geweest ? Dan men leeze het verband der Voorzegging oplettend na , en men zal aenftonds bemerken , dat de Propheet m 1 c h a zyne tydgenooten , uit aenmerking van het toekoomend heil, het welk messias zou te weeg brengen , bemoedige, tegen de overmacht der toenmae lige Asfyriers. §• 738- B. Wyders hebben de Propheeten zeer uitvoerige Voorzeggingen gedaen , omtrent de verrichtingen en lotgevallen van den messias. Verfcheidene merkwaerdige gedeelten van het Prophetiesch woord zyn daer toe ingericht , om de omftandigheeden van 's Heilands leven en lyden naeuwkeurig te bepaelen, gelyk de XXIFe en LXIX e der Pfalmen , alsmeede de duidelyke Voorzeg. gmg van jesaias , Kap. LUI. . E[ ders zyn zeer merkwaerdige byzonderheeden aengeweezen ; by voorbeeld , dat de messias  van den bybel. 185 sias een zeer groot Propheet weezen zoude , Deut. XVIII: 15 , 18 ; dat Hy verbaezende wonderen verrichten zoude , Jef. XXXV: 5,6; dat Hy zyne intreede , binnen Jerufalem , op eenen ezel , doen zoude , Zach. IX: 9 ; dat Hy , door eenen zyner leerlingen , zou verraeden worden , Pf. XLI: 10 ; dat Hy , voor dertig zilverlingen , zou verkocht worden , Zach. XI: 12 , 13 ; dat Hy , uit de dooden , zou worden opgewekt , Pf. XVI: 10 ; dat Hy ten hemel zou opvaeren , Pf. LXVIII: 19 ; dat Hy , in den hemel , met eene onnadenkelyke heerlykheid , zou bekroond worden , Pf. VIII: 5,6. Laeten wy het een en ander wat naeder befchouwen , en ons , A. Eerst bepaelen , by zulke Godfpraeken , welke de voornaemfle omftandigheeden van messias leven en lyden ukvoerig voorfpeid hebben , als Pf. XXII, LXIX. en Jef. LUI. §• 739- «. Pf. XXII. komt de lydende messias fpreekende voor , biddende , om Gods ' hulp en onderfttuning , in zyne hoogstgaende fmerten en benaeuwdheeden , vs. 1 • 23. Dat de messias de Spreeker zy , in vu. deel. L 5  186* OVER DE VOORZEGGINGEN deezen Pfalm , is , uit den inhoud zelve , allerblykbaerst. david zelvs , die de dichter is van dit lied , heeft wel veele en bittere wederwaerdigheeden ondergaen ; maer hier worden zulke lydingen afgeteekend , welke d av i d nimmermeer getroffen hebben ; wanneer is david zo , van alle menfehen, veracht en veriaeten geweest , als de Spreel ker vs. 7 , 8. kiaegen moet ? wanneer zyn zyne handen en voeten doorgraeven , gelyk vs. 17. gezegd wordt ? Alle de byzonderheeden zyn , in den Iydenden Middelaer , zo duidelyk vervuld , dat het aenftonds en van zelvs in het oog loope. Hier koomt nog by het onfeilbaer gezach der Apostelen , die doezen Pfalm regelrecht , op Christus , " toepasfen ; men vergelyke vs. 19. met Joh. XIX: 24, en vs. 23. met Hebr. II: 12 (7). De zeer geleerde stinstra (?»_), js van oordeel , dat zommige uitdrukkingen niet ai te wel voegen , in den mond van onzen Goddelyken Zaeligmaeker, volgens het denkbeeld , het welk wy Christenen raaeken , van deszelvs hooge natuur en waerdigheid. Om deeze zwaerigheid te doen verdwynen , heeft hy eene nieuwe fchikking , in deezen Pfalm , uitgedacht, veronderftellende, dat dit (0 s tinstra Oude FoorfpeWngen I D. p. 336—, im) 1. c. p. 350—  VAN DEN BYBEL. 1^7 dit zangftuk , naer de wys der Leerdichten van de oude Grieken en Latynen , eene zaemenfpraek behelze van meer perfoonen. Volgens dit begrip behelst vs. 2, 3. eene klachte van den messias zei ven , maer daerop zou david vs. 4-5. zyne verwondering te kennen geeven , dat God zynen zoon , in dien beklaeglyken toeftand, geene hulpe boodt. Vs. 7> 8. klaegt de messias , over de verimaedheid , waerin Hy vervallen was. Vs. g-n. behelst de woorden van zyne fpottende vyanden. Wyders hervat de messias zyne aendoenlyke imeekbeede , met eene uitvoerige befchryving van al het leed , het welk Hem werdt aengedaen vs. 12-22. Eindelyk zou al het overige vs. 23-32. de tael zyn van den proPheteerenden Koning. — Dan wy voor ons kunnen geene gronden vinden , voor zulk eene zaemenfpraek. Het voornaemfte bewys is ontleend uit vs. j, 6 , alwaev het Koning david beeter pasfen zou, zich, ter zyner aenmoediging , te beroepen , op het gelukkig vertrouwen van zyne Voorvaderen , op den Almachtigen , omdat onze Heer jesus veel krachtiger redenen had, om , als Gods gelievde zoon , op zynen hemelichen Vader , zonder wankelen , te vertrouwen. Maer onzes erachtens past deeze tael ongemeen wel , in den mond van VII. DEEL.  188 OVER DE VOORZEGGINGEN den Iydenden messias , zodat de zin deeze zy : „ De geloovige Vaders van ons volk , „die ook myne Vaders zyn , „aer het „ vleesch , hebben niet te vergeevsch op „ ü , vertrouwd : want Gv hebt hen ver„ lost , wanneer zy tot U riepen. Nim„ mer zyn zy , jn hun vertrouwen te „ leur gefield ; en zoudt gy My dan uwen „ eigenen zoon ; die de grond was van het „ vertrouwen der Vaderen , uit deeze be„naeuwdheid, niet uitredden ?" Vs 8 o klaegt de messias , OVer de befchimping zyner vyanden , welke Hy woordelyk opgeevt , verg. Matth. XXVII: 48. Eindelyk , in het laetfte deel van deezen Pfalm vs. 24 32 , is niets te vinden , het welk men niet leggen kan , in den mond van den messias, verklaerende zyn geheiligd voorneemen , om anderen , ter verheerlyking van God , aen te fpooren , zo over zyne verlosfing , als over de gezeegende vruchten van zyn lyden , in welke alle volken deeien zouden. De Hoogleeraer venema.(>), brengt ' deezen Pfalm , in den letterlyken zin , op david, en, in het geestelyk uitzicht, op den messias. Dan hiervoor vinden wy geene redenen. Het voornaemfle bewys is V»j In Comm. ad Pfatinos ad h. I,  VAN DEN BYBEL. 1 S O is ontleend , uit vs. 21 : reddet myne ziel van den zwaerde , myne eenzame van het ge weid des honds. Het is waer , christus is niet , met het zwaerd , beftreeden , gelyk. david. Dan men kan het zwaerd algemeen neemen , voor eenen geweldigen dood. Daerenboven heeft men opgemerkt , dat het oorfprongelyk woord ook , voor eenen hevigen ftryd , gebruikt worde , waerin men , als met zwaerden , wordt doorftooken , Job XIX: 29. 2 Kon. III: 23 , of dat het hier de beteekenis hebben kan , van eene akelige wildernis , als een gepast zinbeeld van de angften des doods , verg. Gen. XXVII: 40. Job XV: 22. (0). Wanneer wy deezen Pfalm rechtftreeks , op den messias , toepasten , vinden wy veele merkwaerdige byzonderheeden van dat lyden , het welk onze gezeegende Verlosfer ondergaen- heeft. De bittere klachten vs. 2. beeft christus , aen het kruis hangende , woordelyk uitgeroepen. — Toen was Hy veracht , als een geringe worm , welken men achteloos onder de voeten vertreedt , het voorwerp der algemeene befpotting en verguiting , volgens vs. 7 - 9. — De prangende benaeuwdhéid was , op het (o) STINSTRA 1. C. p. 452- Ribl llaS- c- 6' F"SC" U j,. M5— Fase. 2. p. 3<5j— Fase 3. P„. 4?4"-™ VIL DEEL.  I90 OVER DE VOORZEGGINGEN hoogfte , gekoomen , en er was niemand , onder de gefchaepene weezens « die Hem konde uithelpen vs. 12., De meenigte van zyne vyanden was zo groot , en hunne haet zo woedende , dat zy eigenaertig worden afgebeeld , onder het verfchrikkelyk zinneprent , van bytende honden , ltootende ffieren , en verfcheurende leeuwen , vs. 13', 14 , 17, 21, 22. Zyne krui- figing , met de fcherpe nagelen , door handen en voeten, wordt duidelyk voorfpeid vs. 17. (p). Het verdeelen van zyne kleederen , door de Romeinfche Soldaeten , vinden wy vs. 19, verg. Luc. XXIII: 34. Joh. XIX: 24. §• 74°- jS. Pf. LXIX. behelst een gebed van onzen lydenden Verlosfer , toen Hy } aen het kruishout , hing , en zo den laetflen adem zou uitblaezen. In dit zangftuk wordt een perfoon fpreekende ingevoerd , die , aen het meest duldeloos lyden , onderworpen , door veele vyanden omringd , en van elk veriaeten is , vs. (p) Onze Rytelverkl. X Deel. p. 371, 372. BUI. Brem. CUf. V. Fase. 3. p. 407-—  van den bybel. 1QI vs. 1-5, 9, I3> »1j i65 2°> 21, 22 ; die zich beroept , op zyne volkoomene onfchuld vs. 6 , en die , om Gods wil, lydt vs. 8. david , het is waer , heeft veelerlei rampen en fmerten ondergaen ; maer al het lyden van deezen Koning koomt op verre na niet , by dat lyden , het welk , in deezen Pfalm , befchreeven wordt. Nimmer was david van ieder één veriaeten , altoos hadt hy vrienden en vertroosters. Nimmer heeft hy , in de plaets van anderen , en , om Gods wil , geleeden , gelyk de Spreeker in dit Lied , vs. 5 , 8. De oordeelen , welke de Spreeker , over "zyne vervolgeren , bedreigt , vs. 23 - 29 hebben nooit de vyanden van david getroffen , maer deeze Voorzegging is blykbaer vervuld , aen de moordenaeren van den messias. -— Alle de byzonderheeden laeten zich, in den fr.erkfr.en nadruk , op den lydenden Middelaer toepasfen. ■—- Hier komt nog by het onfeilbaer gezach der Apostelen , die deezen Pfalm , op het lyden van onzen Verlosfer , allerduidelykst toepasfen , Joh. II: 17. XIX: 28. Rom. XI: 9, 10. XV: 3. De hoogstgaende fmerten en benaeuwdheeden van Christus , aen het kruis , worden eigenaertig afgebeeld , onder het zin- vii. deel.  192 OVER DE VOORZEGGINGEN neprent van het oogenfchynlyk doodsgevaer, waerin iemand verkeert , die in het waeter ligt, en zo zo zinken zal, vs. 2, 3 , 1 j 16. Hy wordt geteekend , -als een hulpeloofe , die geene uitkoomst ziet vs. 4; die zelvs van zyne volgelingen , en meest vertrouwde vrienden , veriaeten is vs. 9 ; die geen het minfte medelyden vindt , by zyne onverzoenbaere vyanden vs. 21 ; en die het voorwerp is der algemeene befchim- ping vs. 10 -13 Onder dit alles was hy geheel onfchuldig , en onderging dit lyden , als plaetsvcrvangende borg van anderen Vs. 5 , 6. —- Dat dit alles , in den lydenden Middelaer , letterlyk vervuld zy , is algemeen bekend. Eene zeer merk¬ waerdige byzonderheid ontmoeten wy nog vs. 22 , alwaer allerduidelykst voorfpeid wordt , hoe de ftervende Heiland , over dorst , zou klaegen , en , , met edik , gedrenkt worden , vergel.' Joh. XIX28 , 29. §• 74 li  VAN DEN BYBEL. IQJ §• 74i» jesaias heeft het lyden van den messias, als den grondflag van zyne luiflerryke verhooging , en van het heil der Kerke, zo keven* dig afgeteekend, als of hy het zelvs aen* fchouwd hadt , Kap. LUI. De Propheet fchynt meer eene duidelyke gebeurtenis afte* teekenen , dan toekoomende zaeken te voor* /pellen. Tot het rechte verfland van deeze Godfpraek, hebben wy kortelyk optemerken, dat eerst de Apostelen, die de leer der verzoening , onder de Jooden, gepredikt hebben, worden ingevoerd , klaegende , over de geringe vrucht van hunne prediking vs. i, en dat deeze klacht, vervolgens vs. 2-10, beantwoord worde, door de geloovige Jooden, verklaerende dat het grootfte gros des volks zich zeer onbezonnen ergerden , over den verachtelyken ftaet , in welken zich de messias vertoond hadt. Wanneer men de Godfpraek, uit dit oogpunt, befchouwt, zal zy allerduidelykst weezen. Dat de gezeegende perzoon, wiens diepe verneedering hier is afgeteekend , en die vs. 11 , de knecht des heer en genaemd wordt, niemand anders zy, dan de messias, heeft vii. deel. N  194- OVER DE VOORZEGGINGEN byna geen betoog noodig. Ook waeren ds oude Jooden eenpaerig van gedachten, dat de messias het onderwerp Zy van deeze Voorzegging (q). Ook wordt deeze Godfpraek , op veelvuldige plaetfen van het Nieuwe Testament, in dien zin, aengehaeld. Matth. VIII: 17. Hand. VIII: 3o. - Rom.' X: 16 — XV: 21. 1 Petr. II: 24, 25. Alles wat hier, van den messias, voorfpeld wordt, kan men tot vier hoofdbyzonderheeden brengen. 1. Zynen nedrigen oorfprong, en zynen geringcn toeftand, by zyne geboorte, vinden wy vs. 1. Hy was, als een rysken, of zeer zwakke fcheut, en als een wortel uit een dorre aerde. 2. Daerna wordt zyn geringe ftaet , in zyne mannelyke jaeren, befchreeven vs. 2t>, 3 • Trouwens de Heiland hadt geen ont- zachlyk voorkoomen, noch eenen prachtigen opf-hik, en er was niets aen Hem, het welk naer waereldfchen luister zweemd'e. Jn tegendeel, Hy was het voorwerp der algemeene verachting en verguizing. 3. Het allerfmertelykst lyden , het welk Hy ondergaen heeft, wordt zeer nadrukkelyk befchreeven, vs. 3 . De Heiland heeft het meest duldeloos lyden ondergaen; Hy werdê (j) ÊÜL Hag. CU 2. fafc. 2. f. 230.  VAN DEN BYBEL, lp 6- Kap. XXXIV was de verwoestiag der Edomieten voorfpeid , die , omdat zy , door. nebucadnezar, geweldig verzwakt, en, door judas maccabeus, zwaer geflaegen waeren, ten laesten, door jo hannes iiyrcanus, geheel zyn te ondergebracht. Hierop volgt Kap. XXXV eene heuchlyke belovte, omtrent den luifterrykcn bloeiftaet van messias Koningryk , in de eerfte daegen van het Euangelie. Om deeze reden worden veele fpreekwyzen , uit deeze God? vu, deei. N 4  200 OVER DE VOORZEGGINGEN fpraek , in de fchrivten van het Nieuwe Testament aengehaeld , als vs. 3 vergeleeken, met Hebr. XII: 11 , zo ook vs. 5, ö vergejeeken met Matth. XI: 3.5. Luc. VII: 20-22 , en vs. 6 , 10 vergeleeken met Joh. VII: 38, 39. Openb. XXI: 4. De Propheet behandelt drie hoofdzaeken. Vs. i-6' ftelt hy den luifterryken ftaet der Joodfche Kerk voor , in de daegen van wessias ; daerna teekent hy de gezeegende verandering, welke het Euargelie, onder de heidenen, zou te weeg brengen vs. 6>, 7; eindelyk wordt er gefprooken van zaeken, welke, tot den ftaet der Kerke van het Nieuwe Testament, zonder onderfcheid van Jooden en Heidenen, betrekkelyk zyn vs. 8 -10 (V). De voorzegging vs. r, 6 behoort tot het eerfte deel. De Joodfche Kerk was, ten tyde van den messias, in zulken diep vervallen ftaet , dat zy eigenaertig , by eene woejtyne en huilende wildernis , mogt vergeleeken worden. Maer, by de koomst van den Verlosfer , werdt het licht der kennis herfteld , en er was groote vreugde, by hen, die de verlosfing van Israël verwachtten. Dit voorfpelt de Propheet, vs. 1, 2, en, met dit uitzicht, bemoedigt hy de godvruchtige Jooden van zynen tyd, die over- CO Kybtlverkl. XIJ.I Deel. p. 285, 28d. ^  VAN DEN BYBEL. £OE de fteeds toeneemende zonden der natie bekommerd waeren, vs. 3, 4- Hierop voorfpelt,hy de verbaezende wonderen , welke de messias verrichtten zoude vs. 5 , 6; alsdan zullen der blinden oogen geopend worden , en der duove oor en zullen geopend worden , alsdan zal de kreupele fpringeh als een hert , en de tong der ftomnien zal juichen vs. 5, 6. Deeze voorzegging is , in den eigenlyken zin, vervuld, wanneer de Heer jesus, in zyn verkeer , onder de Joodèn, veelvuldige geneezingen verricht heeft , zodat de blinden zaegen , de dooven hoorden , en de kreupelen wandelden , fpringende van blydfchap, en de ftommen fpraeken. Deeze wonderen ftelde hy den discipelen van tohannes voor, als zoveele onlochenbaere geloovsbrieven van zyne Goddelyke zending, Matth. XI: 3--j. §• 744- y. z ac n ar ia voorfpelde , dat de Heep jesus zyne intreede , binnen Jeruzalem, doen zoude, op eenen ezel, Kap, IX: 9. Dus luidt de aengehaelde Godfpraek 3 verheug u zeer, gy dochter Ziöns , juich , gy dochter Jeruzalems ; ziet uw Koning zal u koomen , rechtvoerdig, en hy is een Hei-. VII. DEEL. N S  282 OVER DE YO.O.R Z E G Gï NS E w land; arm, en rydende op eenen ezel, en 0$ een veulen , een jong der ezelinne. De Joodfche Rabbynen hebben dee>e voorzegging , op den messias, f>egtpast , offchoon met inmenging van veele befpottelyke verdichtfelen (s). — Het verband van 1aeken brengt ons ook, tot de daegen van het Nieuwe Testament. Vs. 1-8 was voorfpeid , hoe de vyanden der Jooden , door de Maccabeeuwen , zouden worden te onder gebracht. Hierop wordt de koomst yan den messias, Ziöns grooten Koning beloovd, als eene ftof van uitneemende blydfchap vs. 9 ; en het geene vs. 10, 11, volgt, kan op niemand anders, dan op den messias, worden loegep^st. m att heus, en dit doet alles af, past deeze Godfpraek, op den Heer christus, allerduidelykst toe Kap. XXI: 1 - 5 , gelyk ook jo hannes Kap. XII: 14, 15. Trouwens , gelyk hier voorfpeid wordt , heeft onze Verlosfer zyne intreede te Jerufalem , gedaen , rydende op eenen ezel, en op een veulen , een jong der ezelinne Matth. XXI: i-ii. Mare. XI: 1-7. Luc. XIX: 30-35. Joh. XII: 14 , 15. Toen de tyd van 's Heilands laetfle lyden begon te naederen , begav Hy zich, naer Jerufalem, om zicb, al- O) Conf. h. hulsius Theol. Juil. p. 16c— olearius Qbferv S, p. 554— huetius Dem. Euartg» p. 63c—  VAN DEN BYBEL. *OJ aldaer openlyk te vertoonen. Te Bethaniea gekoomen zynde, werwaerds zich veele Jooden , uit Jerufalem , die Hem , als dea messias, erkenden, begeeven hadden, om Hem te ontmoeten, maekte Hy fchikkingen, tot eene openbaere intreede. Toen Hy, met zyn gevolg , de ftad Jerufalem, op eenen korten afftand , genaederd was, zondt Hy twee van zyne Discipelen , om , op eene aengewpezen plaets , eene ezelin met haer veulen , welke zy aldaer vinden zouden , te ontbinden en'tot Hem te brengen. Hy plaetfte zich op het veulen , waerop nog nooit eenig mensch gezeeten hadt, maer Hy liet te gelyk de ezelin haelen , omdat de Voorzegging van zach aria, ook in deeze byzonderheid , zou vervuld worden. Intusfchen was het te Jerufalem bekend geworden , dat Hy deezen dag in de ftad koomen zoude. Dit gav aenleiding , dat eene meenigte van vreemde Jooden , ter geleegenheid van het Paeschfeest by een gekoomen , Hem te gemoet gingen , om Hem met palmtakken , als ïh zegenprael, intehaelen , onder eene algemeene toejuiching. Veelen fpreidden, ter erkentenis van onderdaenigheid , hunne bovenkleederen op den weg , en anderen beftrooiden denzelven met groene takken, welke zya van de naest by ftaende boomen, plukten. VII. DEEL.  2 eenen heerlyken prys, welken ik waerdig geacht ben getveest van hen; en ik nam die dertig zilverlingen, en wierp ze in het huis des heerenj voor den pottenbakker. Deeze voorzegging is, volgens de verklaering van matth^eus, vervuld geworden, toen judas, over zyne grouweldaed wanhoopig geworden , de dertig zilverlingen , voor welke hy zynen Goddelyken Meester verraeden hadt , in den Tempel geworpen hadt , en de Joodfche Overpriesters het befluit naemen , om voor dien bloedprys , welke niet in de offerkist mogt gelegd worden , den akker des pottenbakkers te koopen , tot eene begraevenis voor de vreemdelingen , Matth. XXVII: 3 -10. Dat matth/eus de opgegeeven Godfpraek bedoele , kan niet in twyffel getrokken worden. Evenwel zyn er twee zeer fchynbaere bedenkingen. 1. De eerfte is deeze, dat matth/eus de voorlegging aen jeremia toefchryve : vii, DEEL.  208 OVER de VOORZEGGINGEN toen is' vervuld geworden , het geene gefprooken is , door den Propheet jeremias;s zeggende , en zy hebben de dertig zilvere penningen , enz. Kap. XXVII: 9, 10; en ondertuTchen vindt men niets dergelyks ,. in het ganfche boek van jeremias. (Y) Deeze zwaerigheid heeft men, op zeer ver- fchillende wyze, zoeken op te losfen. De veronderfteiJing van a u g u s t 1 n u s ,. dat matth/eus, door eene dwaeling van zyn geheugen, je re mi as zou gefchreeven hebben, in de plaets van zacharias, is , met de achtbaerheid en den goddelyken oorfprong van het gewyde Bybelboek , geheel onbeftaenbaer (z). Andere mee- nen , dat de Propheet zacharias te gelyk den naem van jeremias gehad hebbe (V). Maer er is geen grond altoos voor deeze ftelliug, en nergens wordt, onderden naem van jeremias , ooit eenig ander Propheet bedoeld , dan wiens Godfpraeken, in de lyst der Bybelfche boeken , op die van jesaias onmiddelyk volgen. Anderen leggen de fchuld op de affchry veren , die van zacharias, zo als mattii/eus gefield hadt , jeremias zouden gemaekt heb- 00 De confenfu Euangel. 1. 3. c. O) glassius Philol. S. p. 99. —— ( H/üt Uitlegger over Epii. IY: 8. (-. amama in BitJ. CrU. ,d (,. Uh.uk» *,„ *w» david II D. p. 74  VAN DEN 1YBEL. , 217 salomo den heere eenen Tempel bouwen zoude (0). Hoe het weezen mooge, het onfeilbaer gezag van p.aulus,' die vs. 19 aenhaelt, als eene voorzegging van ciiristus Hemel vaert Eph. IV: 8 , en de ganfche inhoud van het lied zelve , overtuigt ons volkoomen., dat deeze Pfalm eene Prophefy behelze , welke regelrecht ziet , op de daegen van het Nieuwe Testament, en voorfpelt , hoe de verhoogde messias , zyn geestelyk Koningryk, door de prediking van het Euangelie, in weerwil van allen tegenftarid der vyanden, in de waereld zoude oprichten. Uit dit begrip, laeten zich alle de by zonder heeden by uitHek wel verklaeren. Na eene korte befchryving van de luisterryke zeegeprael , welke de verheerlykte messias , over zyne vyanden, behaelen zoude vs. 2-4, volgt eene uitvoerige vermaening , aen het gcloovig Israël , om den zeegepraelenden Middelaer hulde te doen vs: 5-32, en eindelyk worden alle Koningryken der aerde opgewekt , om den verheerlykten messias hulde te doen vs. 23. rg. . Onze Godfpraek behoort tot het tweede ftuk. Vs. 16-19 wordt de heer- Ce) nyielverk'. XI D. p. 143 , 144VU. DEEL. O 5  2f8 OVER DE VOORZEGGINGEN lykheid der Kerke van het Nieuwe Testament, als een gevolg van Christus hemelvaert, voorgemeld. Het Koningryk van christus overtreft alle aerdfche Koningryken , even als Bazan , in vruchtbaerheid, boven andere bergen , verheeven was, vs. 16, 17. Deeze Heerlykheid der Kerke van christus is een gezeegend gevolg van zyne luifterryke vehooging. By zyne intreede, in den hemel, is Hy begeleid, door een verbaezend getal van Engelen, die Hem, als zoveele krygswaegenen, omringden vs. 18.. Daarom wordt Hem toegezongen : Gy zyt opgevaeren , in de hoogte, enz. vs. 19. §• 749- ' ft. Eindelyk hebben de Propheeten voorfpeid, dat de messias , met eene onnadenkelyke heerlykheid , in den hemel , zou bekroond worm den , onder anderen Pf. VIII: 5, 6. david zingt , in den Propheetifchen geest ; zeggende tot den heer: Wat is . de mensch , dat Gy zyner gedenkt , en de zoon des menfehen , dat Gy hem bezoekt ? en hebt een weinig minder gemaekt , dan de Engelen , en hebt hem, met eer en heerlykheid, gekroond. > Apostel paulus, een on- feil-  VAN DEN BYBEL. 2I£ feilbaer Uitlegger van het Propheetiescb. woord , heeft de aengehaelde Godfpraek , op den Heer christus, en zyne onderfcheidene ftaeten van verneedering en verhooging , regelrecht toegepast Hebr. II: 7-9. Het Nieuwe Testament levert ons meer bellisfchende bewyzen op , dat de me.ssias , die, na zyn diepe verneedering , uitermaeten zeer verhoogd is , de verheeven perzoon zy , wiens eer en luister, in dit Lied , bezongen wordt, paulus past de woorden van vs. 7 : Gy doet Hem heerfchen , over de werken uwer handen, gy hebt alles onder zyne voeten gezet , op de onbepaelde heerfchappy toe, welke christus voert , over alle de fchepfelen, Eph. I: 22 ; en, uit dat zelvde 7de vers, bewyst hy, dat ciiristus, over alle zyne vyanden, volkoomen zal zeegepraelen 1 Cor. XV: 27. Zelvs heeft zich de Heer jesus bediend van vs. 3 : uit den mond der kinderkens en der zuigelingen hebt Gy Jlerkte , of uwen lov, gegrondvest, om den Overften der Jooden onder het oog te brengen , dat hunne berisping ongegrond waere, toen de kinderkens Hem het Hofanna toejuichten , als zynde dit nog maer een flaeuw voorfpel, van het gene de Apostelen , in het prediken van zyne heerlykheid, verrichten zouden, Matth. XXI: 15, itf. VII. DEEL.  22© OVER DE VOORZEGGINGEN david heeft deezen Pfalm gedicht, wanDeer hy zich, by eenen helderen avond, op het open veld bevondt , en den Starrenhemel , met eene verrukkende oplettenheid, in eerbiedige verwondering, aenfchouwdc. Hy aenbadt Gods oneindige Majefteit, het verbaezende van zyne werken , en de grootheid der weldaeden , welke Hy bewyst , aen zulke geringe weezens, als de menfehen zyn. Onder deeze aenbiddende verwondering, werden zyne gedachten, door den Propheetiefchen Geest, opgeheeven, tot de allergrootfle van Gods weldaeden, het fchenken van zynen eeniggebooren Zoon , tot eenen Verlosfer van doemwaerdige zondaei ren. Hy zag de verneedering , welke de messias , ten dien einde , ondergaen moest , en de heerlykheid , welke daerop volgen zoude. Hy roept er, als in verrukking, zonder den messias eens te noemen, als veronderftellende, dat elk wel begrypen zoude , welken verheeven perzoon hy bedoel» de ; Hy roept er over uit , kort en afgeDFooken : ,, Wat is de zwakke en ellen,, dige mensch], dat Gy zyner , in gunst en lievde, gedenkt ? en wat is de Zoon des „ menfehen , welke een nietig weezen is de ,, Adamszoon , dat Gy hem bezoekt , mee „ zulke onfehatbaere weldaeden , als daer „ it  VAN DEN BYBEL. 221 „ is het geeven van uwen eeniggebooren „ Zoon , tot eene verzoening van zyne „ zonden ? Ten dien einde hebt Gy „ dien verheevenen perfoon, een weinig tyds, „ minder gemaekt , dan de Engelen , door „ hem de menfchelyke natuur te doen aen„ neemen , en allerdiepst te verneederen , „ en daerna hebt Gy Hem , met eer en heer„ lykheid, bekroond; Gy hebt Hem uitermae„ ten zeer verhoogd , toen Hy, de rei„ nigmaeking der zonden te weeg gebracht „ hebbende, gezeeten is aen de rechter„ hand der Majefteit , in de hoogfte he9, melen." VII. DIM»  221 OVER DE VOORZEGGINGEN DERDE AFDEELING. voorzeggingen van het nieuwe testament, welke reeds, door de uitkoomst, bevestigd zyn.. EERSTE HOOFDSTUK, de heer christus was de grootste der propheeten, die veele merkwaerdige voorzeggingen gedaen heeft, welke B l y kbaer vervuld zyn. §• 750. De Heer jesus heeft ook, door zyne Voorzeggingen , de duidelykjte blyken gegeeven van zyne Goddelyke zending. Het gene die groote Propheet eens verklaerde, by gelegenheid , dat Hy het verraed van judas voorfpelde, is toepasfelyk op alle zyne voorzeggingen , dat naeraenlyk derzelver vervulling een overtuigend be-  VAN DEN BYBEL. £23 bewys opleevere , dat hy de beloovde messias waere Joh. XIII: 19 : van tm zeg Ik het u lieden , eer het gefchied is, opdat gy , wanneer het gefchied zal zyn, gelooven moogt , dat Ik het ben. By eene andere gelegenheid zeide Hy : deeze dingen heb Ik tot- u gefprooken , opdat, wanneer de uur zal gekoomen zyn , gy derzelver moogt gedenken , dat Ik het u gezegd hebbe Joh, XVI: 4- Zyne Voorzeggingen derhalven zyn , zo wel als zyne wonderen, onloochenbaere beWyzen , voor zyne Goddelyke zending, en de blykbaere vei'vulliDg van zyne Voorfpellingen moeten ons volkoomen overtuigen, dat hy de messias en Gods Zoon zy, voor welken Hy zich zo uitdrukkelyk heeft uitgegeeven. De Heer jesus voorfpelde niet alleen zynen dood en opftanding , maer ook de wys en omftandigheeden daer van , als meede de lotgevallen van zyne Apostelen, de verwerping der Jooden , de roeping der Heidenen, en zeer byzonder de ver» woesting van Jerufalem. Ook heeft Hy verfcheidene gelykenisfen gefprooken , welke uitzicht hadden, op toekoomende zaeken. vii. DEEL.  224 OVER DE VOORZEGGINGEN §• 7Ji. De Heer jesus heeft zynen dood en zyne opftanding voorfpeid , benevens de wys tn omftandigheeden daeryan. Hy voorfpelde niet alleen zynen dood, maer ook de meest merkwaerdige byzonderheeden van zyne voorafgaende lydingen. Kort voordat Hy , op den berg , verheerlykt werdt , begon jesus zynen Difclpulen te vertoonen, dat hy moest heenengaen, naer Jerufalem ,. en veel lyden , van de Ouderlingen , en Overpriesteren , en Schriftgeleerden , en gedood worden Matth. XVI: 21. Opgaende naer Jerufalem , zeide Hy , tot de twaelv Difcipulen: Ziet wy gaen op, naer Jerufalem , en de Zoon des menfehen zal, den Overpriesteren en Schrivtgeleerden, overgeleeverd worden , en zy zullen Hem ter dood veroordeelen , en zy zullen Hem den heidenen overleeveren, om Hem te bejpotten, en te kruicigen Matth. XX: 17-19 , verg. Luc. XVIII: 31-33. Meer byzonder voor¬ fpelde hy , dat judas Hem verraeden zoude. Heb Ik u niet twaelve uitverkooren, zeide Hy , tot zyne Difcipulen , en één uit u , oogende op judas, is een duivel Joh. VI: 70. Naderhand wees Hy den verrat-  Van oen bybèl. 225 raeder, in den perfoon van judas Sivionis Iscariot, uitdruklyk aen, Joh. XIII: 21, 26. • Hy verzeekerde , dan alle zyne Difcipulen, zodrae Hy , in de handen van zyne vyanden , werdt overgeleeverd, Hem fchaodelyk veriaeten zouden Matth. XXVI: 31 Joh. XVI: 32 ; en dat zelvs p e t b u s Hem, drie herhaelde keercn, verloochenen zoude Joh. XIII: 38. Alle merkwaer¬ dige byzonderheden, Welke, door de uitkoomst , allcrduidelykst bevestigd zyn. Ten aenzien van zyne Opftanding, verklaerde hy ftellig , dat Hy , ten derden dage , na zynen dood, zou worden opgewekt. Toen Hy zynen Difcipulen vertoonde , dat Hy, te Jerufalem, veel zou lyden en gedood worden", voegde Hy er by , dat Hy len derden dage zou worden opgewekt Matth. XVI: 21. De zoon des menfehen zal, ten derden 'dage, weder opjlaen Matth. XX: 19. Lue. XVIII: 33. Dit boos en overfpeelig geflacht , zeide Hy , by eene ■andere gelegenheid , van de Schrivtgeleerden en Phariieën , zal geen teeken gegeeven worden , dan het teeken van jona den Pro- ' pheet : want, gelyk jona drie daegen en drie nachten was, in den buik van den .walvis ch,, alzoo zal de zoon des menfehen, drie daegen en drie nachten , weezen, in het hart der aerde Matth. XII: 39 , 40. 1 ^n deK VII. DEEL. P  126 OVER DE VOORZEGGINGEN ' zelvden nacht , in welken Hy verraedéri werdt, beloovde Hy zynen Apostelen, dat Hy zich, na zyne opftanding, naer Galilea , begeeven zoude, om aldaer eenigen tyd gemeenzaem met hen te verkeeren Matth. XXVI: 32. Hy wees zynen volgelingen eenen berg, in Galilea, aen , alwaer zy Hem, op eenen bepaelden tyd, ontmoeten zouden Matth. XXVIII: 16. Reeds voor zyn lyden, voorfpelde Hy zyne Hemelvaert , met eene bemoedigende verzeekeiing, aen de Apostelen , dat Hy hun den Heiligen Geest zenden zoude, zeggende : Ik gae hemen, tot den geenen , die my gezonden heeft. Het is u nut, dat Ik wech gae : want indien Ik niet wechgae , zo zal de Trooster tot u niet koomen , maer indien Ik heenen gae, zo zal Ik hem tot u zenden Joh. XVI: 5, 7. §• 752. t)e Heer jesus voorfpelde de lotgevallen van zyne Apostelen. Hy verzeekerde hun, dat zy, na zyne Hemelvaert, alle die buitengewoone gaeven ontvangen zouden, welken zy zouden noodig hebben, om het Euangelie te prediken, onder alle volken; dat zy, met kracht uit de hoogte, zou-  VAN DEN BYBEL. 227 zouden befchonken worden , om vreemde taelen te fpreeken , om onfeilbaere uitfprae. ken te doen , over zaeken van geloov en zeeden , en om hunne zending, door verbacende wonderen, te bevestigen. De Trooster , de Heilige Geest, welken de leader zenden zal , in mynen naem , zal u alles leeren , en u indacli'ig maeken , alles wat Ik u gezegd heb Joh. XIV: 26, De Geest der waerheid zal u in alle de waerheid leiden Joh. XVI. 13. Gaet heenen , in de geheele waereld , predikt het Euange ie , aen alle crea- tuuren ; en den geenen, die geloovd zullen hebben ', zullen deeze teekenen volgen, in mynen naem zullen zy duivelen uitwerpen; met nieuwe tongen zullen zy fpreeken ; flangen zullen zy opneemen; en , al is het , dat zy iets doodelyks zullen drinken , dat zal hun niet fchacden ; op kranken zullen zy de handen leggen, en zy zullen gezond worden. Mare. XVi: 15-18. Hy voorfpelde , dat zy veel lyden en geweldige vervolgingen ondergaen zouden 5 maer , onder dit alles, beloovde Hy bun zynen allesvermoogenden byftand In de ïfeereld y zegt Hy, zult gy verdrukkingen hebben; maer hebt goeden moed, Ik heb de waereld overwonnen Joh- XVI: 33. Ziet Ik zend us als fchaepen , in het midden der wolven. Zy zullen u overleevertn , in de raedsvergaederin* Vil. DEEL. P 3  228 OVER DE VOORZEGGINGEN gen , en, in hunne Synagogen , zul'en zy « geesfelen ; en gy zult ook, voor Stadhouderen en Koningen , geleid worden, om mynen wil, en hm en den heidenen, tot getuigenis; doch, wanneer zy u overlee^eren, zo zult gy niet bezorgd zyn, hoe en wat gy fpreeken zult: want het zal u, in dezelvde uur, gegeeven worden , wat gy fpreeken zult : want gy zyt niet , die fpreekt, maer het is de Geest uwes Vaders, die in u fpreekt Matth. X: 16-20. Meer by?onder voorfpelde de Heer jesus4 aen Apostel petrus, de wys van zynen marteldood, in hoogen ouderdom : voorwaer, voorwaer , zeg Ik u, toen gy jonger waert, gordde gy u zeiven, en wandelde , waer gy wildet; maer, wannetr gy zult oud geworden zyn, zo zult gy uwe handen uitftrekken» en ■ een ander zal u gorden , en brengen, waer gy niet wilt ; en dat zeide Hy, beteekenende, met hoedaenigen dood hy God verheerlyken zoude Joh. XXI: 18. Wy hebben maer te raedpleegen , met de Handelingen der Apostelen , om de blykbaere vervulling vaa alle deeze by/onderheeden te vinden, petrus en j o 11 a n n e s werden, aen de Raedsvcrgaederingen der Jooden, overgeleeverd Hand. IV: j. Anderen werden , voor Konin¬ gen en Stadhouders, geftt-ld, gelyk pau- L u s VOOr g a l L i o , f bl ix, festus en HERODES AGRIPPA Act. XVill. XXIV- XXVI.  van den bybel. 22» XXVI. De Apostelen ontvingen eene buitengewoone ga^v van wysheid, van te fpreeken. paulus deedt den Stadhouder felix beeven van ontroering Hand. XXIV: fij , en hy deedt Koning agrippa belyden , dat hy byna bewoogen was , om een Christen te worden Hand. XXVI: 28. Zommigen werden, in de gevangenis, geworpen , gelyk petrus en jo hannes Hand. IV: 3. Zommigen werden geflaegen, gelyk paulus en silas Hand. XVI: 23. Eenigen werden ter dood gebracht, gelyk jacobus , de broeder van johannes Hand. XII: 2. Onder den Keizer nero onderging petrus, gelyk ook paulus, den marteldood (p), 8- 753- De Heer jesus voorfpelde de verwerping der Jooden, en de roeping der Heidenen. Doch, Ik zegge u , zo fprak de Heer jesus , ten aenzien van de Heidenen Matth. VIII: 11 , dat veelen zullen koomen, van Oosten en (Vesten , en zullen , met abraham, isaac en jacob, aenzitten, in het Koningryk der hemelen. (/>) eusebiüs Hifi. Eccl. I. 2. c. 25. vu. dei;l, P 3  *30 OVER DE VOORZEGGINGEN Veilen van Oosten en Westen zyn ee^ groot getal van Heidenen. Zy koomen hier voor , als bewooners van die landen, welke, ten aenzien van Kanaan , ten Oosten en ten Westen , laegen. Kanaan werdt , ten Westen , door de Middelandfche zee, bepaeld. Gevolgelyk zyn veele van het Westen, de volken, aen geene zyde van de gemelde zee , woonachtig. In de gelyklui. dende plaets, Luc. XIII: 29, wordt niet alleen het Oosten en het Westen , maer. ook. het Noorden en Zuiden genoemd. —— Deeze veelen zouden koomen, tot de gemeenfchap der Kerke, naemelyk , op eene zoortgelyke wys , als men oudtyds te Jerufalem koomen moest , om aentebidden. Gods huis zou nu een Beedehuis worden, voor alle volken , Jef. LVI: 7. Gekoomen , en in Gods huis, de Kerk van het Nieuwe Testament, aengenoomen , zouden zy, met abraham, isaac, en jacob , aenzitten , in het Koningryk der. hemelen. — Het Koningryk der hemelen beteekent, in den fpreekftyl van onzen Goddelyken Verlosfer , den ftaet der Kerke, onder de gezeegende bedeeling van het 1- uangelie (q~). Dit Koningryk koomt hier voor, onder de teekening van eene Vorstelyke zael,N (?) j. van ben honert Euang. Gtlyksn. p.450-53.  VAN DEN BYBEL, 23! zael, in welke een prachtige Feest • maeltyd was toebereid. — Veele heidenen, uit alle waerelddeelen , zouden , in deeze zinbeeldige zael der Euangelie Kerk, als gasten, aenzitten , dat is , zy zouden meede deel hebben , aen alle de zaelige heilgoederen, welke , door het Euangelie, worden aengebooden , en volkoomene vryheid krygen, om daervan, voor zich zeiven , een ge- loovig gebruik te maeken. Zy zouden aenzitten , met abraham , isaac en jacob, de beroemde ftamvaderen der Israëlleren. Het geevt duidelyk te kennen , dat de bekeerde Heidenen , met de geloovige Jooden , dezelvde voorrechten, en geestelyke zeegeningen , genieten zouden. Dan het verdient zeer onze opmerking, dat niet moses , aaron , david , en andere Heiligen , genoemd worden, die onder de wet, maer abraham, isaac en jacob, die voor de wet, geleevd hebben , om aen te toonen, dat de bekeerde heidenen niet, aen de dienstbaerheid van moses wet , zouden onderworpen worden, verg. Gal. III, W. (r). Worden nu die van het Oosten het eerst genoemd , veelen zullen koomen van het Oosten en Westen enz. , het gefchiedt, om aea CO BÏU. Brem. Clasfe HL FaFci. 6. disf. 4. VII. DEEL. P 4  232 over de voorzeggingen te wyzen, dat de prediking van het Euangelie, ter bekeering van de heidenen, in het Oosten eenen aenvang neemen zoude , en zich vervolgens Westwaerds verfpreiden. Hoe duidelyk is hier de roeping der Heidenen voorfpeid ? en deeze Voorzegging is , door de uitkoomst , 20 blykbaer bevestigd , dat het geen betoog noodig heeft. Met opzicht • tot de Jooden , voegt er de Goddelyke Lecraer by, Matth. VIII: 12: de kinderen des Koningtyks zullen uitgeworpen worden , in de buitenfie duisternis , alwaer. zal weening zyn , en knerfing der. tanden. Be kinderen des KorAngryks zyn de Jooden. Deeze worden dus genoemd, om dat zy voorheen, met uitfluiting van alle andere Natiën , Gods Koningryk hier op aerde hadi den uitgemaekt, voor zo . ver zy, als het volk van Gods byzonder eigendom, onder, zyne onmiddelyke befcherming Honden , en, met het licht van den waeren Godsdienst, bcftraeld werden, verg. Pf. CXLVII: 19; 20. God hadt de Israëliërs oudtyds verkoozeh, om Hem, tot een volk des eigendoms , te zyn , uit alle volken, welke op den aerdbodem waeren, Exod. XIX: 5. Deut. VII:- 6. XXVI: 18. Hunner was d« aenneeraing tot kinderen , en de hcerlykücid , en de verbonden , en de wetgee- ving Sj  VAN DEN bybel. 233 ving j en de dienst van God, en de belovtenisfen Rom. IX: 4. Deeze kinderen des Koningryks zouden . pm de verwerping van den messias en zyn Euangelie , uitgeworpen worden in de buitenjle duisternis. De Heer jesus blyvt hier in dezelvde teekening van eenen maeltyd. De ouden nacmelyk waeren gewoon , hunne gastmaelen des avonds te houden, wanneer de zael grootelyks verlicht werdt. Die nu buiten deeze zael geftooten werden , verkeerden in de buitenue duisternis. De Godfpraek geevt derhalven te kennen , dat de hardnekkige Jooden , met de bekeerde Heidenen , geen deel zouden hebben aen de geestelyke voorrechten der Kerke van het Nieuwe Testament, maer geheel uitgeworpen worden , uit die byzondere betrekking, welke zy voorheen tot God hadden , en verkeeren in de duisternis, voor zo verre zy, aen een fchroomelyk oordeel van verblinding, zouden onderwerpen worden. En, in de daed , zo is het ook gefchied. Zeedcrt veele eeuwen , rust er een oordeel van verharding en van verblinding , op de Jooden , zodat zy niet zien kunnen , dat j e s u s , in welken alle de "Voorzeggingen der Propheeten zo blykbacr vervuld zyn , de beloovde messias zy. Er wordt bygevoegd : aldaer zal weening vii. deel. P 5  234 OVER DE VOORZEGGINGEN zyn , en knerfing der tanden. Dit weentn heeft , in den eigenlyken zin , plaets gehad onder de Jooden , by de verwoefting vaa Stad en Tempel, door titus vespasiakus , toen zy uit Gods Koningryk zyn uitgeftootcn, en opgehouden hebben , het volk van Gods byzonder eigendom te weezen. Ook vieren zy, tot op den huidigen dag , gelyk zy altoos gedaen hebben , (s) de gedachtenis der verwoefting van Stad en Tempel, met weenen en kermen. (0 De knerfing der tanden , wyst ons naer de groote verbittering der Jooden , tegen de waerheid van het Euangelie, en alle die hetzelve omhelzen. Het teekent ons eene verregaende verbitterdheid en boosaertigheid , tegen de Christenen. Deeze verbittering openbaerden zy al zeer vroeg , verg. Hand. VII: 54. XIII: 45 , en zy heeft nog plaets , als een natuurlyk gevolg van hunne verblindheid , tot op deezen dag. §• 754- ^llerduidelykst en zier omjtandig , heeft de Heer jesus de verwoejling van Jerufalem , door de Romeinen, voorfpeld, Matth. XXIV. Het behoort niet tot deeze plaets , om. die. 0) Akademifche Verhand. iv d. p. 29— 0) buxtorfs Syr.ag. Jud. p. 569, 570.  van den bybel. 135 <)ie uitvoerige voorzegging, in alle deeze byzonderheeden, te verklaeren. Dit algemeens hebben wy ilechts vooraf aen te merken , dac de Heer jé sus eene tweeleedige vraeg van zyne Discipulen beantwoodde. By gelegenheid , dat zy het prachtig gebouw van den Tempel , met aendacht en verwondering, befchouwden , deedt de Heer jesus deeze Voorzegging: Voorwaer zeg Ik u , hier zal niet een Jteen , op den anderen fteen , gelaeten worden , die niet zal afgebrooken worden. Hierop deedcn de Discipulen eeDe tweeleedige vraeg : wanneer zullen deeze dingen zyn , en welk zal het teeken zyn van uwe toekoomst , en van de voleinding dtr waereld ? Matth. XXIV: i-3- - Volgens de begrippen der Jooden van dien tydj welke de Discipulen hadden overgenoomen , zou Jerufalem en de Tempel in ftand blyven , tot aen de voleinding der waereld. Zy vraegen daerom naer den tyd , op welken Jerufalem zou verwoest worden , en naer de teekenen , welke de acnnaedering van deeze fcbroomelyke gebeurtenis, met welke , aiaer hunne begrippen , de voleindiging, der waereld ftondt gepaerd te gaen , zouden aen- kondigen ? Ondertusfchen fpraeken zy van zeer onderfcheidene zaeken. Daerom beantwoordt de Heer je sus de dubbele vraeg zeer onderfcheiden. Hy bepaelt hun deels, tot vii. deel.  2%6 OVER DE VOORZEGGINGEN den tyd en de omftandigheeden van Jerufalemi verwoeffing ; deels befchryvt by de teekenen , welke het naederen van het einde de* waereld zullen aenwyzen. Door de toekoomst van Christus, verftaen de Diïdpulen zekerlyk de verwoefting van Stad en Tempel. Het woord toekomst beteekent, met opzicht tot ciiristus , op veelvuldige piaetfen van het Nieuwe Testamtnt , zoodaenig eene handelwys, door welke christus zyne heerlykheid openbaer maekt, zo ten nutte van zyn volk, als tot ftrafoeffening over zyne vyanden. (u) Dat nu de Discipulen hier de toekoomst van c h r i s t u s bedoelen , door welke Hy zyne heerlykheid openbaeren zou , in het vcrwoe* ften van Jerufalem , en het oprichten van zyn Koningryk , blykt allerduidelykst uit de gelykluidende plaets , by lucas Kap. XXI: 7, alwaer de vraeg der Discipulen dus wordt opgegeeven ; Meester , wanneer zullen dan deeze dingen zyn ? en welk is het teeken , wanneer deeze- dingen zullen gefchieden ? Door deeze dingen, bedoelen zy het verwoeften van den •Tempel, waeromtrent jesus gezegd had , dat niet een fteen op den anderea fteen zou geldeten worden, die niet zou wor- O) g. ns haas Dif. Thiol. inaug. de legitima, qua efl, « Ckrijii fermonitus, coharentia. Ultraj. 17Ö2. p. V-  VAN DEN BYBEL. 237 worden afgebrooken , vs. 6. —- Het teektn derhalven van Christus toekoomst, wyst ons naer zulke gebeurtenisfen , uit welks men zou kunnen opmaeken , dat de tyd der verwoefting van Stad en Tempei kort op handen waerc. Wyders fpreeken zy van de voleinding dtr waereld , welke zy dachten , dat met de verwoefting van Jerufalem gepaerd gaen , of kort daerop volgen zoude. De meening derhalven van hunne vraeg : warneer zullen deeze dingen zyn, en welk zal het teeken zyn van uwe toekoomst , en van de voleinding der waereld, koomt hierop uit: „ Wanneer zult gy „ uwe heerlykheid openbaeren , in het veri, woeften van Jerufalem. Wanneer zal d» „ tyd koomen van die groote gebeurtenis, „ en van de voleindiging der waereld , welke „ daer meede zal gepaerd gaen ? Wees zoo s> goed , en geev ons eenige ken teekenen j, op, aen welke wy zullen kunnen weeten , „ dat de verwoeftjnjj; van Jerufalem , en da „ voleinding der waereld naedcren." Het antwoord van den Heer je sus , fs zodaenig ingericht , dat het voldoet aen beide die ze r onderfcheidene vraegen , fprcekende eerst van Jerufalems verwoefting, en daerna van de voleinding der waereld. — Het antwoord van Christus, behelst drie deelen. In het eerfte deel vs. 4 -14 , vii. deel.  è$8 OVER DE VOORZEGGINGEN fpreekt Hy van het gcene9 by Jerufalems verwoefting , gebeuren zou vs. 413, en voege 'er een kort woord by , omtrent de voleinding der waereld, vs 14. — In het tweede deel vs. 15-31 , handelt Hy wederom eerst , over de verwoefting van Jerufalem vs. 15-28 , daerna van de voleinding der waereld vs 29-31. In het derde deel, hervat de Heer je sus zyne reden in dezelvde órde , fpreekende eerit over de verwoefting van Jerufalem , vs. 32 tot Kap. XXV: 30; en over de voleinding der waereld , Kap. XXV: 31-46. Dit redenverband heeft de Heer Doólor dé haas, naeder opgehelderd en bevestigd (v). In het geene de Heer je sus beredeneert heeft, Matth. XXIV: vs. 5-13, vs. 15-28, én vs. 32 tot het einde , vinden wy derhalven eene zeer uitvoerige voorzegging, omtrent de verwoefting van Jerufalem. — In de nadere befchouwing , zullen wy het alles tot drie hoofdzaeken brengen. A. De merkwaerdige gebeurtenisfen , welke de verwoeftingen van Jerufalem zouden voorgaen. B. De verwoefting zelve. C De fchroomelyke gevolgen van die verwoefting. A. Tot de gebeurtenisfen , welke Jerufalems verwoefting , als zo veele kenteekenen van (v) ln Dif. laud. f>. 46.——  VAN DEN BYBEL. 33f van hacre aennaedering , zouden voorafgaen ; brengt de heer , het opjtaen van valfche Christus/en , vs. 5 , oorlogen en geruchten van oorlogen , vs. 6, oproer , onderlinge moorden 4 hongersnood , pest , aerdbeevingen , vs. 7 , wreede vervolgingen der Christenen , vs. 9 , fl/vaZ van het geloov , verraed en lievdeloosheid , onder de Christenen, vs. 10, 12 * valfche Propheeten , vs. 11. - (ƒ) josephus Ant. Jud. 1. XX. c. i. en ie Bell». Jui% 1. II. c. li, 17 , 18. (g) suetoniüs itl c lauoio c. 18. tacitus AlMê L XII. e usebius Hijl. Eed. I. II. c. 8. (a) josephus Ant. Jui. 1. XX. c. s. VU. SB EL. Q  »4-2 OVER DE VOORZEGGINGEN De Pest volgde, gelyk gewoonlyk, op den hongersnood, en vernielde veelen der Jooden CO- - By dit alles kwaemen ontzettende aerdbeevingen , op veele plaetzen , niet alleen in het Joodfche land (k), maer ook te Creta, onder de regeering van Keizer claüdius CO. te Laodicea (m), te Rome, onder Keizer gal ba (n). D. In dien tyd, werden ook de Christenen geweldig vervolgd, gelyk wy boven reed» hebben aengetoond (o). E. Onder de teekenen van Jerufalems aennaerenden ondergang, telt de Heer je sus ook den afval van het geloov, verraed, en lievdeloosheid, onder de Christenen, vs. 10, 12. Al vroeg waeren er, die zich,'door de hitte' der vervolging, en de verleiding van valfche Leeraeren, vervoeren lieten, om van het geloov af te vallen. Veelen lieten de onderlinge byèenkoomften na, Hebr. X: 25. Niemand ftondt paulus by, in zyne eerfte verantwoording, maer allen hadden hem verlaten, 2 Tim. IV: 16. Alle, die van Afia waeren, wendden zich van hem af, on- d« 0') De Bello Jud. I. IV. c. 6. (*) De Bolle Jud. 1. IV. c. 4. [I) PHILOSTRATUS itt VÏtCl APOLLONil. O) tacitus Ann. 1. XIV. 00 suetonius in cai ba c. 18. io) §• 75».  VAN D Ë N H B Ë t. 2|g der welke was phygellus en hermogë- nes, 2 Tim. I: ijpi De Godvrucht, en de onderlinge lievde, begonden te;Verfiasü* wen. Veelen kreegen de tegenwoordige waereld liev, met demas , 2 Tim. IV: 10. Er begon bittere nyd en twistgierigheid te heerfchen , onder de Christenen ; er waeren , onderhen, krygen en vechteryen; en men volgde de wellusten op , Jac. Uk 14. IV: 1, 2, 4. F. Eindelyk ftonden er veele valfche Pro- pheeten op. hymen/eus en phile- tus beweerden, dat de opftanding al reeds hadt plaets gehad, 2 Tim II: 17, 18. pa ijlus voorfpelde , dat er te Ephefus mannen zouden opftaen , fpreekende verkeerde dingen, Hand. XX: 30. Hy klaegt, over valfche Apostelen , en bedriegelyke arbeiders , 2 Cor. XI: 13 ; en verfcheidene van zyne brieven zyn ingericht, om de Christenen te waerfchouwen en te waepenen, tegen de verleidingen en drogredenen van valfche Leeraeren. B. De verwoesting van Jerufalem zelve heeft de Heer je sus zeer naeuwkeurig voorfpeld, in verfcheidene merkwaerdige byzonderheeden. A. De beleegering van Jerufalem, door de Romeinen , zou voorafgaen. Wanneer gy, is het, in de gelykluidende plaets , LuC, VII. DEEL. Q 2  «44 OVER DE VOORZEGGINGEN XXI: 20, 21, zult zien, dat Jerufalem', van heirkgers , omcingeld wordt, zo weet als dan , dat haere verwoesting naby gekomen is. Dat alsdan , die in Judea zyn, vlieden, naer de bergen , en , die in het midden van dezelve zyn , dat zy daeruit trekken, en, die op de velden zyn, dat zy, in dezelve, niet koomen. — Het geevt te kennen , dat Jerufalem , door de Romeinen, zou beleegerd worden , en dat de Christenen goede geleegenheid hebben zouden, om te ontvluchten. «. Jerufalem werdt beleegerd. In het twaelvde jaer van Keizer nero, kwam cestius gallus, de Stadhouder vaa Syrien , met een macnt:jg ]eger ) tegen je- rufalem, en zou de Stad ligtelyk hebbea kunnen inneemen ; maer hy vondt goed, om het beleg, tegen alle verwachting, 0p te breeken (p). vespasianus werdt Stadhouder van Syrien, in zyne plaets, en kreeg bevel, om den oorlog , tegen de Jooden , voort te zetten. Nadat hy ^het omliggend land vermeesterd hadt, maekte hy fchikkingen , om Jerufalem in te fluiten ; maer de onlusten en burgerlyke oorloogen, in het Roomfche Ryk, welke de dood van nero ten gevolge hadt, deedt ves&asianus be» (?) JOSbpbus it BslWJud. 1. II. e. 19.  VAN BEN BYBEL. 245 fcefluiten , om de onderneeming , tegen Je. rufalem, uit te ftellen (3). Nadat de gemelde vespasianus tot Keizer verheeven was. zondt hy zynen zoon titus , als Opper-Bevelhebber van het leeger , om den oorlog , tegen de Jooden , voort te zetten. Deeze Veldheer floeg het beleg , voor Jerufalem , en liet eenen wal, rondom de Stad, opwerpen, zodat niemand , uit de Stad, koomen konde, en er geene levensmiddelen konden ingevoerd worden (r). p. Evenwel hebben de Christenen goede geleegenheid gehad, om te ontvluchten. —— Toen de gemelde wal was opgeworpen , bleev er geen kans meer overig , om te ontkoomefi. Maer toen cestius gallus, met zyn leger, aenrukte , zyn er veele jooden gevlooden , en , na zynen aftocht , hebben veele voornaeme lieden de Stad veriaeten (O- Byzonder hebben de Christenen zich van den raed van hunnen Goddelyken meester bediend, en zich, over de Jordaen , naer Pella , begeeven , alwaer zy beveiligd zyn (0- JS. GeJuurende de beleegering , was de benaeuwdheid en de ellende , binnen de Stad , (j) josephos Ibid. 1. IV. c 9. (O josephus Ibid. 1. V. c. 12. is) Ibid. 1. c. I. II. c. 19, 20. e u s e h 1 us HijU ÈccU U UI. c. 8. VII. DEEL. Q 3  846 OVER DE VOORZEGGINGEN zo groot , dat wy er ons geen denkbeeld van maeken kunnen. Alsdan zou er, volgens des Heilands Voorzegging , groote verdruk' king weezen , hoedaenig niet geweest was , van het begin der waereld, tot dien tyd toe, en ook niet meer zyn zal, en , voegde hy er by , zoo die daegen niet verkort werden, geen vleesch zou behouden worden , vs. 21 , 22. In de daed, zo is het ook gefchied. ——» De ellendige Jooden hadden , binnen d« Stad , te worftelen , met alle de verfchrikkelykheeden van moord , honger , en pest; en de b?naeuwdheid was , naer het getuigevan j 0 s e p ii u s (u) , zo groot, dat de rampen van alle volken der waereld, van den beginne af, by die der Jooden, niet konden vergeleeken worden. Er gefchiedde eene geweldige flachting. Behalven 3600 , die, op het bevel van florus-, gedood werden (V), fneuvelden er zeer veele, geduurende het beleg, zo door onderlinge wreedheeden, als door de waepenen der vyanden. josephus beree. kent het getal der omgekoomenen, geduurende het beleg, op 1100000, behalven die, op andere plaetfen, omkwaemen (w). ——— AI (a) josephus de Belle Jud. in pnamio & 1. V. C 10, (>) josephus de Bello Jud. I. II. c. 14. (*) josephus lUd. 1, VI. c. 9.  VAN DEN BYSEL. 247 Al zeer fpoedig onftondt er eene allerakeligfte hongersnood, vermits alle de koornmagazynen , in de Stad , verbrandden. Het ging zelvs zo ver , dat de inwoonera elkander, om de minfte fpys, vermoordden, en dat de Ouders hunnen kinderen de beeten uit den mond rukten (x). Men vulde den buik met allerlei onreinighee- den (j). De menfchelykheid yst, op de herinnering , hoe eene edele moeder haeren eigenen zuigeling doodde, en , voor een gedeelte , opat (z). Op den hongersnood volgde , gelyk het doorgaens is , de pest , zodat veele , dood , op de itraeten , nedervielen , en er geheele hoopen van lyken , over den muur, geworpen wierden (a). Zo verfchrikkelyk waeren de rampen der Jooden, binnen het beleegerde Jerufalem ; en , zo deeze verwoestingen lang hadden blyven duuren, zou het geheele genacht der Jooden, met wortel en tak, zyn uitgeroeid geworden- C. Maer de beleegering, met alle haere verfchrikkelykheeden , was van korten duur. De inneeming van Jerufalem, en haere (#) josephus Ibid. I. V. c. Kt. 1. c. 1. V. c. 17. VII. DEEL. Q 4  243 OVER r>E VOORZEGGINGEN daerrneede gepaerd gaende verwoesting, volg. de fchielyk. & *. De Veldheer mus was fpoedig meester van de Stad - w„ „„7 geeng , om, Daer Rome, terug te trekken , verlangde niets meer, dan een fpoedig ernde van het beleg. Eenige der Legerhoofden floegen hem voor, om de Stad, uit aenmerking, dat zy bezwaerlyk ftormenderhand kon vermeesterd worden, door hongers. nood, tot de overgaev, te dwingen. Maer titus verkoos fpoed te maeken , oordeelende dat het draelen hem weinig eer zou g«ven, daer hy, van zulk een talryfc leeger, voorzien was (b). - Hy bereikte ook zyn oogmerk, Alle middelen , welke de w den tot behoudenis, aenwendden , liepeQ tot hun verderv uit C0. Jerufalem was zo daemg verfterkt, dat het een veel langer beleg hadt kunnen verduuren , indien de vertJZtf\;d? biDnen de ******* niet ««• met lafhartig veriaeten hadden. Dit gedeelte der Stad voor, en het ander na werdt door de Romeinen ingenoomen, en, bin! CO I. e. I v. c. 5. »«v* 1. VI. c. 9,  YJL N DEN BYBEL. 24^ nen korten tyd , waeren zy meesters van Jerufalem. 3. De iDneeming van die beroemde Stad ging gepaerd , met eene geheele en allerfchroomelykfte verwoesting. ~— De Romeinen ftaeken de ukerfte gedeelten der Stad , in den brand , braeken de muuren af, verbrandden de Paleifen , en wierpen alles ten gronde (e)- Alleenlyk liet t 1 t u s drie toorens , met een gedeelte van den westermuur , ftaen , opdat het den nakoomelingen blyken mogt , welke eene fterke Stad hy vermeesterd hadt (ƒ_). Dee<.e verwoesting van Jerufalem werdt blykbaer, door God zeiven, beftuurd. titus hadt gaerne de Stad , voor den ondergang , bewaerd. Dit hadt hy den Jooden , binnen Jerufalem , door josephus, laeten aenzeggen , om hen , tot de overgaev , te beweegen (g). Ook werdt de Tempel , dat allerprachtigst gebouw , geheel in de asfche gelegd, titus Helde alles , wat in zyn vermoogen was , in het werk , om den Tempel te fpaeren. Dit zyn voorneemen liet hy den Jooden aenzeggen , die er zich in opgeilooten en verfterkt hadden (//). Maer alles wat (*)J- c. 1. VI. c. 9. CO 1. c. 1. vu. c. j. (g) 1. c. 1. v. c. a, 9. i. yi. c. 2. (/;) 1. c. 1. vi. c. 2. vn. put. Q s  250 OVER DE VOORZEGGINGEN te vergeevsch. Eerst ftaeken de Jooden de voorhooven en gaeaderyen in den brand , en daerna wierp een der Romeinfche Soldae' ten eenen brandenden fakkel in het Heiligdom CO- De Veldheer gav bevel , om den brand te blusfchen , maer de verbittering der Soldaeten , tegen de Jooden , waj zo groot , dat zy naer hem niet hooren wilden. Dusdoende werdt de prachtige Tempel , tegen wil en dank van titus , geheel in de asfche gelegd en in puinhoopen veranderd. —~ Zo letterlyk werdt des Heilands Voorzegging vervuld , er zal niet een fteen , op den anderen , geheten worden , die niet zal afgebrooken worden. Matth. XXIV: 2. josephus toekent het , als iets merkwaerdigs , aen , dat de Tempel , door de Romeinen , juist op denzelvden dag van de niaend, verbrand zy , als eertyds , door de B-ibyloniers C^). D. De gevolgen der verwoesting van Jerufalem waeren allerfchroomelykst , voor de Jooden. Zy zullen vallen, zo voor- fpclde de Heer jesus , door de fcherpte van het zwoerd , en gevangelyk wechgevoerd wor* den , ander alle volken ; en Jerufalem zal a van de heidenen , vsrtreeden worden , tot dat de CO '• c. 1. vi. c. 4. (*) i. c l. vi e. 4»  VAN DEN BYBEL, S^I de tyden der heidenen zullen vervuld zyn , Luc. XXI. 24. A. Het getal der Jooden , die , door de fcherpte van liet zwaerd , gevallen zyn , is verbaezend groot. Geduurende het beleg , zyn er duizenden , door onderlinge beroerten , door den hongersnood , door de pest , en de pylen der vyanden , binnen Jerufalem , omgekoomen. Die , tot de Romeinen , vluchtten , om de onverdraeg< lyke rampen , binnen de Stad , te ontwyken , werden of aen kruisfen genaegeld , of opgelneeden , om goud in hunne ingewanden te zoeken (l). By het in- neemen en verwoesten van de Stad , zyn er duizenden , by duizenden , omgekoomen. De voorhooven van den Tempel laegen vervuld met lyken , en het bloed ftroomde langs de marmeren trappen (m). Ja, in een der voorhooven , werden 6000 menfchen , mannen , vrouwen , en kinders , om het leven gebracht («). Verfcheidene Priesters gaeven zich over , en fmeekten om lyvsgenaede , maer titus veroordeelde hen ter dood , zeggende , dat de tyd van genaede verloopen was (0). (0 i. c. 1. v. c. 11, ij. O», i. c. 1. vi c 5. O) 1. c. 1. VI. c. 5. O) i- c. 1. VI. c. 6. VII. DEEL.  252 OVER DE VOORZEGGINGEN B. Van de overgebleevene Jooden zyn er zeer veelen gevangeiyk wechgevoerd, onder alk voken. josephus verhaelt , dat cr , geduurende den geheelen oorlog , 97000 gevaiTgelyk zyn weehgefleept (p). titus bewaerde de langrte en fchoonlte jongelingen , tot zyne zetgeprael te Rome ; van de overigen , werden zulken , die boven de 17 jaëren oud waeren , naer de werken in Egypte gebonden ; doch de meesten werden door de Rjmeinfcne Wingewesten , verfpreid , om , ki de fchouwfpeelen , te vechten ; en die onder de 17 jaeren waeren , werden tot ftaeven verkocht. Op de verjaerdaegen vm titus Vader en Broeder, kwam er een aen tal van Jooden om, in de fchouwfpeelen (q). C. Jerufalem is vertreeden, van de Heide- nen» De Romeinfche Soldaeten groeven overal , in de puinhoopen , om goud en kostbaerheeden te zoeken. Naderhand i* de Stad Jerufalem , en de berg Zion , door terentius of titus annius rufus, gelyk hieronymus hem noemt (r), Overfflt-n der bezetting , omgeploegd , tot een teeken , dat zy nimmer zou herbouwd worden (0- D. Da (J) L c. I. VI. c. 9. {<; I. c. 1. VU. c- 2, 3. f» Comment. in Zach. VIHr 1$, ft) Bern, Etteng. I, VI, c. Ij.  VAN DEN BYBEL. 355 D. De Heer je sus heeft er bygevoegd , dat Jerufalem , door de heidenen , zal vertreeden worden , tot dat de tyden der heidenen zullen vervuld zyn. ——■ De tyden der heidenen zullen vervuld zyn , wanneer die eeuwen , geduurende welke God bepaeld heeft, de heidenen , met het Euangelie , te verwaerdigen , met uitfluiting der Jooden , vullen voleindigd zyn ; met een woord , wanneer de heidenen , over het algemeen , tot het geloov in Christus , zullen gebracht zyn, of, gelyk p au lus het noemt, wanneer de volheid der heidenen zal zyn ingegaen , Rom. XI: 25. Alsdan zal de heer zich wederom ontfermen , over zyn oude volk ; dan zal ook Israël zaelig worden , Jerufalem herbouwen , en voorfpoedig leeven , in het land van hunne vaderen , Jer. XXXI: 38-40. In de daed, Jerufalem is, geduurende eene reeks van veele eeuwen , tot op den huidigen dag , van de Heidenen , vertreeden. Veertig jaeren , na de verwoesting van Jerufalem , kwam de toenmaelige Keizer hadrianus , by gelegenheid dat hy de Oostelyke gedeelten van zyn Ryk bezocht, ook op die plaets , alwaer Jerufalem geftaen hadt. Hy nam het befluit , om de Stad te herbouwen , maer op eenigen afftand van de oude puinhoopen. Op het laetst van zyne reges- VII. DEEi..  «54 OVER DE VOORZEGGINGEN ring , bracht hy ook dit voorneemen ter uitvoer , plaetfte eene Romeinfche volkplanting » in de nieuwe Stad , en noemde dezelve , naer zynen naem , Mlia (t). De Jooden verftoutten zich , om poogingen aen te wenden , ten einde zy hun Vaderland en deszelvs hoofdftad wederom machtig zouden worden. De verleider b ar ci-ioc iiab plaetfte zich aen het hoofd (u). Zy fchynen zich ook meesters 'gemaekt te hebben van het nieuw gebouwde Jerufalem ; maer de Romeinen hebben het zelve wederom beleegerd , en geheel vernield (y). Ook gefchiedde er , by deeze gelegenheid , eene vreesfelyke flachting , onder de Jooden , zodat byna geheel Judsea verwoest wierd (w). De Keizer herbouwde de Stad iElia , liet een marmeren verken plaetfen , tegen over de Poort , uit welke men , naer Bethlehem ging , en gav een verbod uit , dat geen Jood de Stad , op zeekeren afftand , naederen mogt (V). Keizer constan- t y n vergrootte en vercierde de Stad Mlia aen- (0DION cassius Hifi. 1. 6. («) dion cassius 1. c. eusebius Hifi. Eccl. 1. IV. c. 6. (v) eusebius Dem. Euan%. ]. JJ. c. 38. 1. VI. c. 13. (W) dion cassius 1. c. Cx$ eusebius Hifi. Eccl. U IV. C. 6. justinu» mart yr Apolog. I.  VAN DEN BYBEL. 25 J aenmerkelyk , terwyl intusfchen de naem van Jerufalem geheel in vergeetelheid gekoomen was (y). Toen zochten de Jooden wederom de Stad te heroveren , maer de Keizer verydelde hunne poogingen , door de waepenen van zyne legerbenden (2). ——Keizer juli aan , bygenaemd de Afvallige, begunftigde de Jooden , uit haet tegen de Christenen , en fchoot aenmerkelyke fommen gelds , om den Tempel te herbouwen. Maer God verydelde deeze onderneeming , op eene zichtbaere wys. De heidenfcbe Gefchiedfchryver ammianus marcellinus (a), verhaelt, dat er, by aenhoudenheid , verfchrikkelyke vuurklooten , met een ysfelyk geweld, uit den grond geborsten zyn , welke de herbouwing van den Tempel ondoenlyk maekten. Keizer jovianus hernieuwde het bevelfchrivt van hadrianus , by het welk den Jooden de ingang , en zelvs het naederen , van Jerufalem , verbooden was (b). Dit gav aenleiding , dat de Jooden het , met groote geldfommen , naeuwlyks zo ver brengen konden , dat zy , éénmael des jaers, mog- Cy) eusubius in yita constantini 1. III. o. 33. (z) chrysostomus Or. v en vi. }■ (a) IJift. i. xxiii. c. I. j. serenius Getuig;p,is[sn rttit jesus I Afd. §. 19. (fi) sulp1cius SEVEUOS W{1. 1. II. VU. DSEJL.  SJÖ OVER DE VOORZEGGINGEN ten binnen koomen , om de puinhoopea van Jerufalem ce zien , en te beweenen. Naderhand , op het einde der VII Eeuw , is Jerufalem , onder de macht der Saracee- nen , gekoomen. In het laetst der XI Eeuw , werdt de Stad , door de zogenaemde Kruisvaerers , bemachtigd. Godfried van Bologne werdt , tot' Koning van Jerufalem , aengefteld. Dit Ryk duurde 88 jaeren , toen de Stad in het jaer 1187 wederom in de handen der Turken gekoomen is. -— Thans wordt zy nog, dooide Muful mannen , bezeeten , en zy zal zo lang , van de heidenen , vertreeden worden , tot dat de tyden der Heidenen zullen vervuld zyn , dat is , tot dat alle de Heidenen , tot het geloov in jesus naem , zullen bekeerd zyn. Onder alle de Schryveren , die , over deeze Voorzegging van den Heiland , gehandeld hebben , verdient Bisfchop tho*ias newton vooral genoemd te worden, die , in zyne Vertoogen over de gewyde Voorzeggingen , de merkwaerdige vervulling van deeze duidelyke. Godfpraek , in de byzonderheeden , zeer uitvoerig heeft aengetoond (Y). Tegen deeze duidelyke Voorzegging , kan men CO 11 D. p. i.9I.  VAN DEN BYBEL, 257 lhen geeue lchynbaere uitzondering maeken. Het zeggen , dat de Heer jesus deeze^ gebeurtenis , uit alle de omftandigheeden , ligtelyk voorzien konde , verdient weinig of geene opmerking (d). Misfchien konde „ men die tegenwerping maeken : de men- fchelyke fchranderheid heeft dit, den Joo- den dreigend , ongeluk lang te vooren „ kunnen voorden , terwyl het onweeder zich van verre zaementrok. Indien dit zo „ waere , dan zoude zy toch de byzondere „ omftandigheeden , en de reeks der din„ gen , die , zo als het my ten minften „ voorkoomt , zo naeuwkeurig en juist be„ fchreeven zyn , niet hebben kunnen voor„ zien , ook niet de voorheen bemerkte omftandigheid van den tyd" (e). Gefteld zynde , een fchrander Staetkundige hadt al eens kunnen voorzien , dat de Romeinen , ter eeniger tyd , geleegenheid zoeken zouden , om Judcea geheel onder het juk tp brengen , en. dat de Jooden , door hunne zucht tot oproer , en gewoone halftarrigheid , daertoe zelvs den weg zouden baenen ; kon dan nog de menfchelyke fchranderheid alle de byzonderheeden naeuwkeurig (d) noesselt waerheid van den C. Godsd. II D. p. 256. Dt Christen V D.'p. 113 O) michaeüs Inleid, tot ha N. T. 1 D. p. 34, 35. VH. DEKX.. R  2J8 OVER. DE VOORZEGGINGEN bepaelen ? kon zy vooruit zien , dat Jeru* falem ftormenderhand zou worden ingenoomen ? dat deeze inneeming met eene geheele verwoesting zou gepaerd gaen, daer de Romeinen anderszins gewoon waeren de veroverde Steeden te fpaeren , en , in plaets van de£elve van inwooneren te berooven , volkplantingen aen" te leggen , daer het ontbrak aen ingezeetenen ? dat de Tempel zo geheel ftondt verwoest te worden , zodat er geen één fteen , op den anderen , zou gelaeten worden ? dat Jerufalem , eeuwen lang , door de heidenen , zou vertreeden worden ? en dat alle die zo naeuwkeurige teekenen , van welke wy geiprooken hebben , het fchroomelyk oordeel der verwoesting van Jerufalem zouden voorafgaen ? (ƒ_) Maer daer en boven was de geheele zaek , toen de Heer jesus dezelve voorfpelde , hoogst onwaerfchynlyk. —— De Jooden leevden , op dien tyd , met de Romeinen in vreede en vriendfchap , zy erkenden dê Oppermacht des Keizers , en hunne Overheeden waeren nergens meer over bekommerd , dan om den Keizer geene reden tot ongenoegen te geeven. De Koningen , uit het genacht van herodes , waeren in (ƒ) j. A. türrettin Diluc. vol. II. di(T. 8. §.2. p. m. 232.  VAN DEN B Y B E t. 359 iii goede verftandhouding met de Romeinen. Ook was Jerufalem zodaenig gefterkt, dat het , naer het begrip van titus zeiven , niet ftormenderhand hadt kunnen ingenoomen worden , indien God zelvs niet , tegen de Jooden , geftreeden hadt (g). Er deeden zich , in laeteren tyd , ettelyke onverwachte gebeurtenisfen op , welke den weg baenden , tot den ondergang van het Joodfche Gemeenebest , aen welke de fchranderfte der menfchen. niet hadt kunnen denken , toen je sus deeze voorzegging uitfprak. De mishandelingen van den laetften Romein» fchen Stadhouder gessius floros gingen eerst , lang na deeze voorzegging , zo ver , dat zy eene gisting en verbittering , onder de Jooden , veroorzaekten , welke ten laetften , tot eenen volkoomenen opftand , overfloegen (//). Dit hadt geen mensch , uit Staetkundige beginfelen , voorzien kunnen. De geheele Joodfche oorlog was eigenlyk het uitwerkfel van een klein geval, het welk niemand voorweeten konde, en uit het welk niemand , toen het gebeurde , zulke fchroomelyke gevolgen voorzien konde. Om de Jooden te ergeren , offerde iemand te Cee- (?) josephus De bello Jud. 1. VIT. c. 21. (A) josephus 1. c. l'« U. c. 14, 15. VII. DE EL. R 2  aÓO OVER DE VOORZEGGINGEN farea vogels , omtrent den ingang van de Synagoge. Dit gav aenleiding , dat de verbitterde Jooden , tot daedelykheeden , overfloegen (i). Indien ook dit waere achter- gebleeven , het welk niemand , menfche„ lyker wys , éénen dag konde te vooren „ zien, dan hadt de Voorzegging van je sus j, groot gevaer geloopen , van nooit ver„ vuld te zullen worden : want de Jooden „ hadden toen nog , by zich , beflooten , „ op allerlei wyze den oorlog te vermyden , omdat zy de grootheid van het gevaer wel zaegen , en alles te dulden , in die hoop , „ dat zy , in het vervolg , hunne klachten , „ te Rome , wel konden inbrengen. Maer , 3, uit dit vonkje , blies florus , recht opzettelyk , niet tegenftaende alle onder„ werpingen en beden der Jooden , zelvs „ de voorbede van beronice , het oor„ logsvuur aen , en dwong hen , tegen 5, hunnen wil , tot den oproer'' (£)• §• 155- De Heer jesus heeft verfcheidene gelykenisfen gefproken. Eene gelykenis , gemeenlyk genoemd Para- (O JOSEPHUS 1. C. I. II. C. 14. (*) MICHAEL1S 1. C p. 57.  VAN DEN BYBEt. ±6l tabel , van het Griek fche n«p«3otoj , het welk zeer dikwyls voorkoomt , in de Schrivten van het Nieuwe Testament > is tene verbloemde manier van voorjtel , of een ver zier d verhael van zaeken 4 welke , »in het gemeene leven , plegen voor te vallen , om daerdoor zaeken , van meerder gewicht , aen te duiden en op te helderen. Eene gelykenis ftelt derhalven zaeken voor , welke nu en dan gebeuren , of ten minften gebeuren kunnen. Hierin is zy onderfcheiden , van een verdichtfel of Fabel, die zaeken voordraegt, welke nooit gebeurd zyn , of gebeuren kunnen , gelyk het verhael van jotham , dat de boomen eenen Koning over zich wilden zalven , Richt. IX: 8—20 (7). Deeze leer trant , door Parabolen en Gelykenisfen , was oudtyds , in het Oosten , zeer gewoon. Men vindt er zeer veele voorbeelden van , in de Schrivten van het Oude Testament. Men herinnere zich de gelykenis van nathan , om david de grouwzaemheid van zyn wanbedryv , in de zaek van bathseba , te doen gevoelen , 2 Sam. XII: i-4j die van den wynberg op eenen vasten heuvel , Jef. V: 1-7. van de twee zusters , ohola en oholiba , Ezech, (O d'outsein over de parabel van d:n verloren zoon Int. §. 16. vii. deel. R 3  26a OVER DE VOORZEGGINGEN XXIII. enz. De Grieken en andere vo1-j ken hebben deezen leertrant overgenoomen. livius noemt denzelven , eene aloude manier van redeneeren Qm), —— De laetere Jooden bedienen zich zeer veel , van Parabolen en verbloemde gclykenisfen (n). Deeze gewoone manier der Oosterlingen , om j door Parabolen , te onderwyzen , heeft de Heer je sus doorgaensch naerge- volgd. De Gelykenisfen , welke onze Goddelyke Leeraer heeft uitgefprooken , voor zo ver zy , door de Euangelisten , geboekt zyn , kan men tot drie hoofdzoorten brengen. 1. Zomtyds waeren het korte ophelderingen van het geene hy zeide, gelyk toen hy , tot petrus en and re as , fprak : volgt my na , Ik zal u visfchers der uenfchen maeken , Matth. IV: 19 ; toen hy fprak , van den balk en den Splinter , in de oogen , van de paerlen , welke men niet werpen moet, voor de zwynen , van de wyde en enge poort , van den breeden en naeuwen weg , van de goede en kwaede hoornen , Matth. VII: 4, 5 , 6 , 13, 14, 16-20. 2. Anderen waeren meer uitgebreid , van eenen leerftelligen en zeedelyken inhoud , ge- C«0 LIVIUS 1. II. c. 30. (») lightfoot Hor. Hihr. in matth. XIII: 2.  'tan den steel. 263 gefchikt om te onderwyzen , te vermaenen , of te waerfchouwen , gelyk van den wyzen man , die zyn huis bouwde s 1 op eene Jleenrots ; en van den dwaezen man , die het zelve bouwde , op het zand , Matth. VII: 24-27 ; van de kinderkens, die op de markt fpeelen , Matth. XI: 16 -19 ; van den ryken dwaes , Luc. XII: 16-20 ; van den barmhartigen Samaritaen , Luc. X: 30-37 ; van den Pharifeeuw en den tollenaer , Luc. XVIII: 10-14. enz. 3. Zommigen waeren van eenen Prophetifchen inhoud , en gefchikt , om de lotgevallen der Kerke voor te fpellen. Dan van deeze daedelyk naeder. Maer waerom bediende zich de Heer je sus doorgaensch van deeze leerwys , door de gelykenisfen ? Hy hadt er zeer wyze redenen voor (0). 1. Als een openbaer Leeraer , ondér de Jooden verkeerende , volgde Hy de gewoonte , welke , in het Oosten , plaets hadt. Alle deeze dingen heeft Hy , tot de fchaeren y gefprooken , door gelykenisfen , en , zonder gelykenisfen , fprak Hy niet tot haer , Matth. XIII: 34- 2. Zulk een zoort van onderwys is zeer Co) cl as si us Phil. S. p. 241— plac^us Opcr. torn. 1. d'sp. 1. §.55. sa ld en us Of. Theo/. 1. 4. eierc. 3. r- 695, vii. deel. R 4  2 van ^e arbeiders in den wyngaerd , Matth. XX: 1 -16 ; van de Konivglyke Bruiloft , Matth. XXII: 1 -13 ; van de wyze en dwaeze maegden , Matth. XXV: 1 -13. — In alle deeze Parabolen , zegt de Heer jesus uitdrukkelyk : het Koningryk der hemelen , dat is , de Staet van myne Kerk , hier op aerde , is gelyk enz. In het verkiaeren van deeze Prophetifche gelykenisfen , moet men het oogmerk naeuwkeurig in acht neemen. Dit oogmerk moet men afleiden , uit de verklaering , welke , by de gelykenis , gevoegd wordt, of, waer deeze ontbreekt , uit den inhoud en het beloop der gelykenis zelve (r). Voor het overige , moet men niet alle de byzonderheeden overbrengen , en iets geheimzinnigs zoeken , in elk eene onderfcheidene uitdrukking , gelyk chrysostomüs reeds heeft aengemerkt (s). Er is , in elk eene Parabel , maer één hoofdoogmerk , en één derde van vergelyking ; het overige dient alleen ter verfraeijing , even als het bywerk van eene fchildery. „ Hoewel wy „ niet van oordeel zyn , dat elk eene om„ Handigheid van eene gelykenis eene byzon- (0 glassiu» Philof. S. p. 213. O) !n F-liiU. ad Rem. Hom. 16. VII. DEEL.  258 OVER DE VOORZEGGINGEN ,, dere beteekenis hebbe , gelooven wy ,, daerom niet , dat dezelve vergeevsch , „ en zonder nut , zouden weezen. Zy die„ nen niet alleen , tot de fraeiheid der ge„ lykenisfen , maer behooren ook tot „ der /.el ver natuur , die daerin beftaet , dat „ zy , met eenige omftandigheeden , ver„ haeld worden : want anders zouden zy de gedaente van gefchiedkundige verhaelen „ niet hebben. Nu , naerdien deeze , uit „ haeren aert , met omftandigheeden , moe3, ten omkleed zyn , is daerin geene byzon- dere beteekenis te zoeken , dat zy , met „ deeze , en niet met andere omftandighee„ den , verhaeld worden. Even zo moet , „ in fchaduwen en plechtigheeden , welke „ eenen geheimen zin hebben , niet alles j, noodzaekelyk , als iets beteekenende , ge„ fteid worden , da'er er veel is bygevoegd , „ om het cierlyke en fraeye , even gelyk , „ in prachtige gebouwen , niet alles een by- zonder nut heeft , en er zommige dingen, „ cieraeds- en ordeshalven , zyn byge- „ voegd. Ik zeg difalles daerom maer, „ opdat men niet denke , dat alles , in de „ Heilige Schrivt , eene verborgene betee,j, kenis hebbe" (t)K (f) WERENFELS OpUSC. tOlll. II. p. 352, 353. TWEE-  VAN DEN BYBEL. löp TWEEDE HOOFDSTUK. in het nieuwe testament vinden wy zeer merkwaardige voorzeggingen, van de apostelen en andere propheeten. §• 757- Een zeeker Propheet , met naeme agabus , voor/pelde eenen grooten en algemeenen hongersnood. Omtrent het jaer 40 , na de geboorte van christus (V) , wanneer paulus en barnabas zich , te Antiochien , ophielden , kwaemen aldaer eenige Propheeten van Jerufalem aen. Onder deeze was een zeekere agabus , die , door den Geest, te kennen gav , dat er een groote hongersnood zou weezen , over de geheele' waereld , dewelke eok gekoomen is , onder den Keizer c l a u d i u s Hand. XI: 27 , 28. De hongersnood zou weezen over de geheele waereld, dat is, over het geheele Ro- (u) schutte H. Jatrboekin ÏU D. p. 56. VU. DEEL.  270 OVER DE VOORZEGGINGEN meinfche Ryk , verg. Luc. II: 1. (v). , Deeze Voorlegging werdt kennelyk vervuld, vier jaeren laeter , onder den Keizer claudius. Toen dezelve, door. agabus, werdt uitgefprooken , was er niets , in de tweede oorzaeken , cf, in den zaemenloop der omftandigheeden , waeruit men een dergelyk gebrek van levensmiddelen kon te gemoet zien. Deeze Godfpraek maekte ook zo veel indruk , op de gemoederen der Syrifche Christenen , dat zy beflooten , eene verzaemeling van lievdegaeven te doen , ten behoeve der broederen , die , in Judjea , woonden , Hand. XI: 29 , 30. Na het vermoorden van calicula , in het jaer 41, beklom claudius den Keizerlyken throon. In zyn vierde jaer-kwam werkelyk de voorfpelde hongersnood (%>). — In het tweede jaer van claudius was er ook een hongersnood (x). Maer die was, door agabus , niet bedoeld. Dit gebrek betrof maer inzonderheid de Stad Rome alleen , en ontftondt niet uit misgewas. Het werdt veroorzaekt , door gebrek van goede haevens , aen den mond van den Ti- ber, Cv) SCHUTTE f. C. p. 59. Cw) JOSEPHUS /Intiq. Jvd. I. XX. C. 5. COll. C. I. orcsius Bfl. I. VII. c. 6; eusebius in Chronim p. 190. 00 uio cassius Hifi. Rom. I. LLX. c. 17. auue- LIUS VICTOR 1» ClAUDIO C. 4.  v A, N DEN B Y B E l. 271 ber , om er , met koornfcheepen , in te koomen , en veilig te liggen, claudius nam ook gepaste maetregelen , om dit gebrek wech te neemen Cy). §. 758. paulus voor/pelde , dat er valfche Leeraers en dwaelgeeslen , te Ephefus , zouden opJtaen , Hand. XX: 29, 30. De Apostel, te fcheep, uit Griekenland , naer Jerufalem reizende , en te Mileta gekoomen zynde , ontboodt hy de Ouderlingen der Gemeinte van Ephefus by zich. In eene treffende redenvoering , vermaende hy hen , tot yver en waekzaemheid , en voegde er , tot naederen aendrang , deeze voorzegging by : want dit weet ik , dat , na myn vertrek , zwaere wolven tot u zullen inhoornen , die de kudde niet fpaeren , en uit u zullen mannen opjtaen , fpreekende verkeerde dingen , om de Discipulen af te trekken achter hen. Wolven zyn verleiders , en leugenleeraers. Vervolgers en wreedaerts worden ook wel , by verfcheurende wolven , vergeleeken , Ezech. XXII: 27. Zeph. III: 3 ; rnaer deeze (y) DIO CAS SI U 3 1. C. A URE t IU S V I CTOR I. c. VII. DEEL.  272 OVER DE VOORZEGGINGEN kunnen Lier , door paulus , niet bedoeld zyn. Vervolgers gebruiken cpenbaer geweld , maer hier wordt gefprooken , van wolven , die , tot de Ephcfifche Gemeinte , heimelyk zouden inkoomen ; voeg er by , dat de waekzaemheid ,• tot welke , paulus de Ouderlingen aenfpoort , van geene vrucht kon zyn , om vervolgingen aftewenden. De Voorzegging handelt derhalvcn van tweederlei zoort van valfche Leeraers , van verleiders , die zich , van andere plaetfen , naer Ephefus , begeeven zouden, en van valfche Leeraers , die , uit die gemeinte zelve , zouden opftaen. De vervulling vinden wy , Openb. II: 2 , 6. Apostel johannes fchreev , in het laetfte der regeering van Keizer domitianus (z} , aen den opziener of Engel der gemeinte van Ephefus , dat men aldaer leugenaers' gehad hadt , die zieh uitgaeven , voor apostelen. Hier toe mag men brengen , den bedrieger apollonius van Tliuane , dien gewaenden wonderwerker , wiens levensbefchryving , door philostratus , brievbewaerer van Keizer alexandbr severus , eerst in het begin der Ilfi- Eeuw , en gevolgelyk meer dan 100 jaeren 5 na den dood van APOt' (z~) vitrïnga in /fpucel. p. 7.  t a s • 6 t n s t a t t. 573 Apollonius i is bpgefteld O). Men Üenke ook , aen ebion , ceiujn th u s *, en andere Gnostieken (£)„ §. 759. 2 Tim. IV: 6. voor/pelde paulus %yheè aennaederenden dood , en de ivys van denzei' ven : want „ zegt hy , ik word nu i ïot èen drankoffer , geofferd ± en de tyd myner tntbinding is atnftaende» Het oorfprongelyk woord , het welk dé Gnzen vertaelen , tot een drankoffer geofferd tè worden ; wordt eigenlyk gebrüikt , vaü bet begieten der offerdieren ; welke , ter feere van de afgoden , zouden geflacht worden. De Apostel wil derhalven , door deeze uitdrukking, te kennen geeven i ddt hy gelyk was , aen een offerdier , het welk zo ttaet geflacht te worden. Dit is zeekerlyk eene zeer duidelyke teekenihg Van eénen blocdigen en geweldigcn^ifiarteldobd. Hy zou i als een offerdier , niet op eeriè natuurlyke' wys , ftervén , maer eenen geweldigen dood dndcrgaeh. — -- Wyders verklaèrt hy , dac de tyd van zynen marteldood zeer taby («) tm. poI'eblount -CcnC. Cd. Aud, p. 186, hwr* Dm. Euatig. prop. IX. p. 5ÖS. (6) witsius Miss; S. Tom. I. p. tf8s« Vil. X> B K Ei. 8  37+ over de voorzeggingen waere , zeggende i de tyd myner ontbinding if aenjlaende. Nu heeft paulus den tweedea briev, aen timotheus , gefchreeven , in het jaer 67 , toen hy, te Rome, voor de twee* dcmael , gevangen zat (c). In het volgende jaer heeft hy , te gelyk met petrus, te Rome , den marteldood ondergaen , onder Keizer nero. Dit verhaelt de Kerkelyke Gefchiedfchryver eusebius, zich beroepende , op eenen briev van den Corinthifchen Bisfchop dionysius, in zynen briev aen de Romeinen , en de opfchrivten der begraevplaetfen van paulus en petrus , welke , in zynen tyd , nog waeren overgebleeven (d). §. 700. Op dezelvde wys voor/pelde ook petrus zynen marteldood , 2 Petr. I: 14. Ik weet , fchryvt hy , dat de aflegging van. mynen tabernakel haest zyn zal , gelykerwyt ook onze Heer je sus Christus my heeft geopenbaerd. De Heer jesus , uit den dooden opgewekt, hadt petrus mondeling voorCO MosHEiM Verklaering van deezen Briev. Inleid, p. & Mie iiaelis Meid. tot hei a'. T. H D. p. 635 ' 00 Hifi. Eccl. 1. II. c. 85. en in Ckron. p. aoö. su%, P1CIUS SEVEBUS Hifi. S. ï. ii. c. At.  VAN DEN li Y B E t. 275 voorzegd j dat hy den kruisdood ondergaen zoude , Joh. XXI: 18, 19. (O- Vermits petrus nu , toen hy deezen Briev fchreev ± reeds eenen hoogen ouderdom bereikt hadt 3 zou hy , uit de gemelde Openbaering van onzen Heer jesus ciiristus , gemakkelyk hebben kunnen afleiden , dat zyn 'einde naederde , of dat de aflegging van zynen tabernakel haest weezen zoude. Dan de Heer jesus hadt aen petrus , maer in het algemeen j gezegd , dat hy , oud zynde j 'zou gemarteld worden , zonder naedere bepaeling. De Apostel fchynt derhalven het oog te hebben , op eene naedere Openbaering $ welke hy jongstleeden ontvangen hadt , en uit .kracht van welke hy nu , met genoëgzaeme zeekerheid , wist , dat de aflegging van zynen tabernakel haest , dat is , binnen korten tyd , weezen zoude. Ook heeft petrus , gelyktydig met paulus , zo als wy gezegd hebben (ƒ} $ den marteldood j te Rome, ondergaen. Er is, by ons, geen twyffel , of petrus is te Rome geweest. Dit getuigen papias (g) t isn irenveus Qli) , uitdrukkelyk ; en dat hy aldaer gekruifigd zy , getuigt 4 behalveü (O Boven §. 750. C/3 Boven §. 759. (£) EUSEBIUS MJl. £ccl. 1. II. Ci 15. CO Adverfus Hcufes l. UK W. PEEL, § 2  2?6 Ö VER DE VOORZEGGINGEN ÏERTULLiANUS , CLEMENS VUTl AleX&fl' drien , en anderen , de reeds gemelde Gorinthifche Bisfchop dionysius (i}. ■ . De overleevering evenwel , dat petrus, op zyne begeerte , met het hoofd nederwaerds , zou gekruifigd zyn , op dat hy , in dit geval , aen zynen Goddelyken Meester , niet zou geiyk weezen Q) , fchynt een verdichtfel te zyn , vermits deeze begeerte eene kwalyk geplaetfte nedrigheid zoo geweest zyn , welke den Martelaeren ongewoon was (/)• 5- 7«. Drie Voorzeggingen zyn er nog van paulus,. welke zeer onze opmerking verdienen. — Die, omtrent den mensch der zonde, 2 Thesf. II: 3 - 12 ; die , omtrent het verderv der laetere tyden i Tim. IV: 1-3; en die , omtrent de algemeene bekeering van heidenen en j00den , Rom. XI: 25, 26. De ketstgemelde Voorzegging zullen wy, ta de volgende Afdeeling , onder de Pro- phe- CO eusep,ius UW. Eccl. 1. II. c. s5. Conf. peauïön de lucc. prim. Episc. Rom. Difl". I. c. 7. <*) c h 11y s o s t o m u s in Gen. Hom. 66. ' £Q üasnac» Anna!. Tom. I. p. 737—  TAN DEN BYBEL. l*T phecyen , welke nog moeten vervuld worden , naeder befchouwen ; thans bepaelen wy ons tot die , omtrent den mensch ber zonde , 2 Thesf. II: 3'12> en heE verderv der laetere tïdïn , i Tim. IV: i • 3- §• 7*2. Apostel paulus heeft eene zeer uitvoerige Voorzegging gedaen, omtrent den mensch ber zonden, die Oük de zoon des verdervs genaemd wordt , 2 Theif. lil 3 - 12. Tot naeder verftand van deeze Godfpraek , dienen wy vooraf de aenleiding , by welke, an het oogmerk , waertoe de Apostel dezelve heeft voorgefteld , wat meer na by te befchouwen. Het een en het ander wordt ons opgegeeven , 2 Thesf. II: 1-3*. Wy bidden u , Broeders , door de toekoomst van onzen Heer jesuschristus, en onze toevergaedering tot Hem , dat gy niet haestelyk beweegd wordt van verfland , of verfchrikt, noch door geest , noch door woord , noch door zendbricv, als van ons (gefchreeven) , als of de dag van Christus aenftaende waere. Dat u niemand verleide , in eenigerlei wyze. De zaek is kortelyk deeze. Door dea til. deel. S 3  Ï?S OVER DE VOORZEGGINGEN dag van Christus, en zyne toekoomst 3 wordt de laetfte dag der waereld bedoeld , de dag by uitneemenheid , wanneer christ o s hoornen zal , om den ganfchen aerdbodem rechtvaerdig te oordeelen. Over deeze toekoomst van onzen Heer jesus Christus, badt de Apostel , in den voorigen briev , gefprooken, en gezegd , dat dezelve, met. de opftanding der dooden , zou gepaerd gaen , ! Tbesf. IV: 15 , V: 23 ; en , in deezen tweeden briev , Kap. I: 7 -10. befchryvt hy deezen dag van christus', als de openbaering van den Heer jesus , van den hemel , met de Engelen zyner kracht , wanneer Hy koomen zal , om verheerlyht te worden , in zyne heiligen , en wonderbaer , in alle die gelooven. Nu wacren de Christenen, te Thesfalonicas in den waen gekoomen , dat die dag van Christus zeer kort op handen waere ; en dit hadt aenleiding gegeeven , dat zommigen hun tydelyk belang verwaerloosden , als hadden zy zich daerover niet meer te bekommeren , naerdien de dag van Christus , en het einde der waereld , zeer fpoedig te wachten waere. — Deeze dwaeling gav paulus aenleiding , tot die zeer uitvoerige Godfpraek , omtrent den mensch der 'zonde , en zyn oogmerk was , om den Christenen te Thesfaionica onder het oog te bren-  VAN DEN BYBEE. S79 brengen , dat de dag van christus nog verre af waere , vermits die Godfpraek nog vooraf , in alle de byzonderheeden , moest vervuld worden. —— Het is derhalven , als of de Apostel dus redeneerde : „ Myne gelicvde Broeders , wy bidden u , wy ver„ zoeken u vriendelyk , en begeeren ern„ ftig , door , liever van weegen O) 5 de „ teekoomst van onzen Heer jesus chris„ tus , in den lactften dag der waereld , „ om het algemeen gericht te houden , wanneer ook onze toevergaedering tot Hem zal „ plaets hebben , voor zo ver alle geloo„ vigen , met Hem , zullen opgenoomen [] worden , in heerlykheid , verg. i Thesf. jV: 13 -17 ; wat deezen grooten dag van „ christus luisterryke toekoomst aen„ gaet , wy bidden u , dat gy de dwaeling „ laet vaeren , als of die dag binnen „ korten koomen zoude. Wordt daerom „ niet haestelyk beweegd van verjland , zodat J} gy u gemakkelyk , tot verkeerde denk„ beelden , zouit laeten verleiden ; zyt ], niet verfchrikt voor het aennaederen van „ dien dag. Al waere het , dat iemand 3, voorwendde , hieromtrent Openbaeringen „ van den Geest ontvangen te hebben , of (ib) glassius PhiL S. r. 409- vitringa Ohf. s. i. c. 6. §. fi, VU. DEEL. S 4  ,>*en bevestigde, ja alwaer het daTT V ™ad u eenen z^rfcy vertoonde l welke de nabybeid van den £ dtl'sd £ « f1Cerd We^dt , ™t verzeekering da M venwel geen gel00.v aen. Er S no* V*- -er lange tyd verloopen , n e »» vallen, eer de dag van CHRMTüVkoa " Sr0 f ■ daero,n niemand " w " ™CD ni0°Se ? ia deezen opzichte ,,vfr/^t en Tt' vel f * «brenge.» jachten Hier op volgt nu de merkwaerdige Voor zegging zelve vs. 3b.ïa . m ™ge. Voor' &mISTi,s . J 2' wa« (die dag.vaa VHftisTus koomt net) ten rv Zr * gekoomen zy , £ 2 t 1 zai zit*. '• , Q Tmptl ' als e™ God Wat llem Verhoudt , VM * oö , ; /° penbaerd worde t' * 8 ' P at ^ 9Hb"ecftttgAeta wordt al rieds  VAN DEN BYBEI. 2gr. fseds gewrocht , alleenlyk die hem wederhouüt , (die zal hem wederhouden) tot dat hy , uit pet midden , zal (wechgedaen) worden. En alsdan zal de ongerechtige geopenbaerd worden , den welken de heer verdoen zal , door den geest zyves monds a en te niet maeken } door de vcrfchyning zyner toekoomfie; hem , (zegge ik) wiens toekoomst is , naer de werking des Satans , in alle kracht en teekencn , en wow deren der [leugen , en in alle verleiding der Qnrech'vaerdigheid , in de geenen die verkoren gaen ; daer voor dat zy de lïevde der waerheid niet aengenoomen hebben , om zaelig te worden ; en daerom zal God hun zenden eene kracht der dwaeling , dat zy de leugen zouden gelooven ; ypdat zy alle veroordeeld worden die de waerheid niet geloovd hebben , maer een weibehaegen gehad hebben , in de ongerechtigheid. In het gemeen vQorfpelt de Apostel , dat er een afval koomen zou , dat de mensch der zonde , en de zoon des verdervs , zou geopenbaerd worden , vs. 3''. Het woord afval wordt , in het Nieuwe Testament } gebruikt, voor eene afwyking s van den waeren Godsdienst , en van de leer der waerheid , verg. Hand. XXI: 21. 1 Tim. JV: 1. Men denke derhal ven aen eenen tyd , in welken veele belyd,ers des Christendoms , van de zuivere leer des Euangeliums y zoni- vii, deel, S 5  432 OVER DE VOORZEGGINGEN den afwyken , en , tot groove dwaelingen , vervallen. Trouwens de Apostel fpreekt vs II , van eene kracht der dwaeling , om de leugen te gelooven , van de waerheid niet te gelooven , en een welbehaegen te hebben , m de ongerechtigheid. De mensch der zonde is een groot zondaer , by uïtneemenheid , die niet alleen zelvs veele boosheeden begaet, maer ook anderen vervoert tot groote overtreedingen , met één woord , iemand die geheel , door de zonde , beheersch't wordt , zyn werk maekt van zondigen , en als het waere de zonde zelve is. De naem van zoon des verdervs wordt , by uitneemenheid , aen judas , gegeeven , Joh. XV11: 12. Men denke aen iemand , die niet alieen zyn eigen verderv , maer ook dat van anderen , op allerlei wyzen , bevor* dert, en die er zich op toelegt, om alles te verderven. Maer welken afval bedoelt de Apostel ? Wie is de mensch der zonde , en de zoon des verdervs ? Dit zal ons moeten blyken , uit de meer byzondere befchryving , welke de Apostel vervolgens opgeevt , vs. 4-12. — Laeten wy eerst eenige kenmerken opzaemeJen , en dan onderzoeken , op welken afval , en op welken perfoon , dezelve toe<* pasfelyk zyn. A. De  VAN DEN BYBEL. 283 A.- De kenmerken , welke ons de naedere befchryving vs. 4"ï2- opleevert , zyn de yolgende. a. De mensch der zonde , en de zoon des verdervs , zou eenen zwaeren afval veroorzaeken , en te weeg brengen , dat veelen de zuivere leer van het Euangelie veriaeten , en tot groove dwaelingen vervallen zouden. p. Hy zou een Antichrist zyn , een te- genftander van christus. Hy zou zich tegenjlellen. Tegen wien ? dit wordt er niet bygevoegd. Maer het verklaert zich van zelvs , uit het gene er volgt, Hy zou zich tegenjlellen , tegen alles , wat waerachtig en heilig is , tegen God , zyn Ryk cn Euangelie , by zonder tegen christus , van wiens dag en toekoomst , vs. 1, 2. gefprooken is. Hy zou de hoofdvyand van christus zyn , onder de menfchen , die wel zynen naem belyden zou , maer z'"ch, met de daed , tegen christus aenkanten , door niets onbeproevd te laeten , om zyn Euangelie , en de uitbreiding van zyn Koningryk te ondermynen Qn). Hy zou , on= der de belydenis van christus naem , de gezonde leer tegen zyn , gelyk de Apostel zich uitdrukt , 1 Tim. I: 10 -14. O) güeteriüs zwaere plaetfcn van paulus Brieven iii d. p. 105. vii. deel.  484 OE VOORZECGïN#£N y. Hy zou zich verheffen , boven al , wal öad genaemd , of als God geëerd wordt vs. 4'. Zich zeiven , boven den hoogen God* te willen verheffen , zou de buitenfpoorigfte dwaesheid weezen. Maer, door al wat God genaemd , of als God geëerd worde , kan men de Koningen , Vomen , en machtigen der waereld verftaen , die meermaelen Goden genaemd worden , verg. Exod. XXI: 6 XXII: 28. Pf LXXXII: i, 6, 7. Men verbeelde zich derhalven iemand , die zich de macht aenmaetigt , over alle Overheeden der waereld , en zich zo gedraegt , als of alle Koningen en Vorsten aen hem onderwor* pen waeren. Dan men mag den naera van God wel , in den eigeniyken zin , neemen , en denken aen zulken verwaenden mensch , die zich verftout , om de Goddelyke wetten , zo wel als de menfehelyke beveelen , aea zich te onderwerpen , en daerin zulke veranderingen te maeken 3 als hem goeddunken. * Hy zon , in den Tempel Gods , als een God , zitten vs. 4\ . Men heeft opgemerkt , dat de Tempel te Jerufalem , na dat de fchaduwachtige plechtigheeden , doos den verzoenenden dood van den Middelaer , hadden uitgediend , niet meer de Tempel Gods, maer eenvouwig de Tempel , genaemd zy. Men zie bqchart , aenge* haeld  VAM D I li I 1 I ï I» 28j haeld by newton (o). In detl ^Y1 deï Apostelen , beteekent de Tempel Gods de Christelyke Kerk, Eph. II: 20, 21. De mensch der zonden zou zitten in Gods Tempel , en zich vertoonen , in de gemeinte der Christenen. Hy zou derhalven , niet als een epenbaer vyand , van buiten aenkoomen , maer , in het midden der' Kerke , opftaen , en aldaer zitten , als Leeraer , en wel als een God ; hy zou zich eene macht aenmaetigen , welke niemand toekoomt , dan God alleen , en zich zo gedraegen , als öf hy , met een Goddelyk gezach , bekleed waere. s. Zelvs zou hy zich vertoonen , dat hy God was vs. 4- , door te verklaeren , dat hy niemand onderworpen was , en zich voor te doen , als eene zichtbaere Godheid , ja zelvs , door zich Goddelyke tytelen en eerbewys aen te maetigen. £ Hy zou evenwel door iets wederhouden worden , zodat hy zich , eenigen tyd , zoö moeten intoomen , eer hy , met alle zyne gewaende macht en luister, te voorfchyn kwam , vs. 6. Wat hem wederhieldt, zegt de Apostel niet ftellig, om dat dit dem Christenen van Thesfalonica genoeg bc- (9) 1. c. II Deel. p. 9*. Co«f. curiïnhjs 1.1c. p. io|, VJÏ. BXXX»  286* OVER DE VOORZEGGINGEN iend was , uit het gene hy hun mondeling verklaerd hadt vs. t. V Evenwel de verborgenheid der ongerechtigheid wordt aireede gewrocht. De grondflaegen van de boosheid werden reeds , onder de hand , in het verborgene gelegd t om er > met den tyd , het gevaerte der ongerechtigheid op te ves.igen. Men zag reeds de voorloopers van den Antichrist ; de zaeden der dwaelingen begonden reeds verfpreid te worden. Wanneer de toenmaelige we- derhouding was wechgenoomen , zou de ongerechtigheid zich aenftonds openlyk vertoonen 'vs. 7 , 8. 6. Zyne toekoomst zou zyn , na de werking des Satans , hy zou de bedrieglyke han^ detwys van den Satan naervolgen , en t door dien Aerts - verleider zeiven , bcftuurd worden. Hy zou koomen , in alle kracht; hy zou zich van geweld , en waepenen , bedienen , om zyne heerfchappy ftaende te houden. Hy zou zelvs wonderwerken voorwenden , maer het zouden teekenen en wow deren der leugen zyn , vs. q; i. Hy zou zich bedienen van alle verleiding der onrechtvaardigheid , van alle listige /treeken en kunstenaeryen , om de zinnen der menfchen te verblinden. Langs deezen weg', zou hy het eeuwig verderv van veelen be- rofe-  ï A ïl DEN BYBEL. 287 rokkenen , die zich , door hem , vervoeren lieten , om de waerheid van het Euangelie te verwerpen , en de leugen te gelooven , vs. 10, n , 12. x. Findelyk evenwel zou God deezen mensch der zonde , op eene zeer geduchte wys , te onder brengen , en geheel te niet maeken , vs. 8. B Maer op wien pasfen nu alle deeze kenmerken ? —— De zaek wordt , van ver-. IchiJlenden , zeer onderfcheiden begreepené Onzes erachtens wordt de Roomfehe Bisfchop bedoeld , die , in nadruk , de An* tichrist is , de tegenftander van christus. «. Dan laeten wy vooraf de gedachten van anderen kortelyk ter toetfe brengen. -» De Bisfchop tkomas newton heeft , onder anderen , over dit ïtuk uitvoerig gehandeld (]>). a. De vermaerde 11. de groot heeft gedaeht aen Keizer caligula, die zich , boven alle de Goden der Heidenen , verhief , zelvs boven den Olympifchen , en Capitolynfchen Jupiter , en het kwalyk nam , wanneer men in twyffel trok , of hy grooter was , dan deeze. Hy verftaet daerom 3 door den dag , en de toekoomst van christus , de verwoesting van Jerufalem. Maer5 O) !• c p. 102— vii. DEEL.  288 OVER DE VOORZEGGINGEN van deezen mensch der zonde , onderfcheidt hy den engerechtigsn vs. 8 , door welken simon de Tovenaer zou bedoeld worden , die verbaezende wonderen voorwendde , en * door petrus, te Rome, zou te niet gedaen zyn ($): Dan dit begrip laet zich zeer gemakkelyk wederleggen (r). Deeze tweede briev aen den Thesfalonicenfen is gefchreeven , na den tyd van caligula, onder zynen opvolger claudius. Deeze briev is , zó wel als de eerde , ook uit naem van sylvanus en timotheus, gefchreeven $ Kap. I: i. Nu zyn deeze beide eerst , in Macedonien , waervan Thesfalonica dt hoofdftad was , tot paulus gekoomen j onder de regeering van claudius , Hand; XVII: 15. verg. XVIII: 2, 3; paulus derhalven kan deezen briev onmogelyk vroeger , dan onder Keizer claudius , gefchreeven hebben. Maer hoe kon paulus j na den dood van caligula , eene voorzegging doen , omtrent dien zelvden Keizer ? Daerenboven , de dag en de toekoomst van christus beteekent , in den ftyl van pau* (i) grotius ad h. 1. Blbl. Crit. Tom. VIH. p. 450. »$6> 357- (j) Bil/!. Crit. Tom. VUL p. 373, 374. crocius ai h. I. LiMïiURCH Tlteol. Chritt. I. VII. c. 12. §. a - te Iochakt Oper. Tom- II. col. 1044—-  VAN- DEN B Y B E I.. 289 paulus , gelyk wy reeds gezien hebben, niet de verwoesting van Jerufalem , maer den tyd van het algemeen gericht ; en „ indien deeze Voorzegging vervuld was ge„ worden , voor de verwoesting van Jeru„ falem , zo is het zeer verbaezende , dat ,, niemand der oude Kerkvaderen , in de. '„ zelvde toeftemming , overeenftemme , „ en dat deeze ontdekking eerst zestien eeu„ wen , na de vervulling , zou gefchied ,' zyn. De Vaders mogten verfchillen in , Z of een verkeerd begrip vormen , wegens „ eene Voorzegging , welke nog niet ver„ vuld was ; maer dat zy geheel en al on" kundig weezen zouden , van eene Pro- phecy , welke , op eene aenmerkelyke }> wys , voor hunnen tyd , vervuld ge„ worden was , cn dat zy daervan fpreeken '„ zouden , als van eene nog toekoomende gebeurtenis , is niet zeer geloovlyk , en „ zal altoos een fterk voorinneemend be,[ wys zyn , tegen eenige zodaenige ver„ klaering" (O- Voeg er by , dat de opgegeevene kenmerken in het geheel niet pasfen , noch op Keizer caligula, noch op simon den tovenaer , en dat de onderfcheiding , tusfchen den mensch der zonde vs. 3, en den (O NEWTON 1. C. II O. p. Ht> "2" VII. DEEL.  200 OVER DE VOORZEGGINGEN ongerechtigen vs. 8, geheel willekeurig , en ongegrond zy. Het gene van simon den Tovenaer, en zynen ftryd , met petrus, te Rome verhaeld wordt is een verdichtiel , en Keizer caligula kan de mensch der zonde niet zyn. Hy was een heiden , en heeft derhalven , in den Tempel Gods , niet gezeeten. Men brengt hier toe, dat hy bevel gav , om zyn ftandbeeld , iQ den Tempel te Jerufalem , te plaetzen. Maer hierin heeft hy zyn oogmerk nooit bereikt. petronius , de toenmaelige Landvoogd van Syrien en Judsa , was zeer huiverig , om dit bevel des Keizers te volbrengen , omdat hy, van de zyde der Jooden , hoogstgevaerlyke gevolgen vreesde. Ook heeft caligula zich , door de Voorfpraek van Koning agrippa , keten beweegen , om het gemelde bevel in te trekken Q). b. Even zo weinig aendacht verdient de opvatting van D". hammond (V) , die den afval neemt , voor de afwyking , van de eenvouwigheid van het Euangelie, tot de ongerymde dwaelingen der Gnosftieken. simon de Tovenaer , de eerfte aenvoerer van deeze O) philo de legatione ai cajum caligulam c ii - 17. («O Annvt. in N. T. ad h. 1.  VAN DEN n v n E t. 291 deeze dwaelgeesten , zou hier voorkoomen , onder de benaemingen , van den mensch der zonde , den zoon des verdervs , en den on- gerechtigen. ■ Maer , om nu niet anders aen te merken ; volgens deeze opvatting , zou de Apostel , in plaets van toekoomende zaeken te voorfpellen , een verhael doen van voorleedene gebeurtenisfen (v). c. Anderen denken aen den afval der volkeren , die , aen de Romein fche Heerfchappy , onderworpen waeren , maer zich , aen dit juk , onttrokken hebben , byzonder aen de wederfpannigheid der Jooden , tegen de Romeinen , onder het geleide van simon , den zoon van gioras , die de mensch der zonde zou genoemd worden , en de verborgenheid der on gerechtigheid , zou den geest der oproerigheid beduiden (» —— Maer behalven , dat niemand der Oudvaderen deeze Voorzegging , van het gemelde oproer , verklaerd hebbe ; nimmer heeft de gemelde simon , in Gods Tempel , gezeeten , en zich als God vertoond. Hy wendde ook nimmer de macht voor , van wonderen te doen (x). d. Of zal de Veldheer titus en zyn ge- , (y) newton 1. C p. I04.—IOÖ. (wj clericus ad h. 1. 00 cl. stb.eso ad h. 1» VII. DE Ei. T a  292 OVER DE VOORZEGGINGEN flacht de mensch der zonde zyn (y) ? Was hy niet een der beste Roomfche Keizeren ? Heeft hy , of zyn geflacht , immermeer, in Gods Tempel , gezeeten , als een God ? Is hy , door den geest van Gods mond , verdaen ? heeft hy niet , na de verwoesting van Jerufalem , voorfpoedig geregeerd (z) ? e. Of zou Paulus het oog hebben , op de Joodschgezinde Christenen , die , voor eenen tyd , de leer van het Euangelie uiterlyk aennaemen , maer fpoedig wederkeerden , en anderen , met zich , zochten aftetrek- ken tot het Joodendom (a) ? Deeze afval hadt reeds plaets , ten tyde van paulus , verg. Gal. II: 4, en hier wordt een toekoomende afval voorfpeld , welke , tot nog toe , wederhouden werdt , vs. 6 , 7. ƒ. De Roomschgezinde Schryvers zyn daerop uit, dat zy de veronderftelling handhaeven , volgens welke de Apostel , van eenen bepaelden perfoon , fpreeken zoude. Uit dit beginfel denken zommigen , aen den valfchen Propheet mahomet , en de mèesten , aen eenen zeekeren Antichrist , die , in de laetfte tyden der waereld , verfchynen zal : want het zeggen van zommigen , dat hier de Hervormden bedoeld worden 3 00 w e t S t e i n ad h. 1. Qz) newton i. c. p. iïo, iii. 00 lightfoot Qper. Tom. ii. Fol. 81.  VAN DEN BYBEL. 293 den , die , in de XVId= Eeuw , van de Roomiche Kerk , afvielen , verdient geene aendacht. Hebben de Hervormden , by voorbeeld , zich de macht van wonderen , ea Goddelyke eer , aengemaetigd. a. De veronderftelling der Roomschgezinden j dat hier , van eenen bepaelden perfoon , gefprooken worde , is geheel ongegrond. — Het is waer , paulus fpreekt, in het enkelvouwig getal , vaa den mensch der zonde , en den zoon des verdervs. Maer hy fpreekt ook, van den Hoogepriester , in het éénvouwig getal , zeggende , dat de Hoogepriester , eenmael des jaers , inging , niet zonder bloed , Hebr. IX: 7 ; maer bedoelt hy daer eenen enkelen Hoogepriester, of de ganfche reeks der elkander opvolgende Hoogepriesteren? — De Kardinae] bellarwin beroept zich op het voorzetfel d, het welk , met een vingerwys , eenen enkelen en bepaelden perfoon zou aenduiden , 0 ctvtytno; 7vt; u^cipTia; (b^. Maer wien is het onbekend , dat dit voorzetfel niet altoos deezen nadruk hebbe? 0' v(o;, Matth. VII: 9. beteekent buiten allen twyffel , niet eenen bepaelden zoon , maer eiken zoon , die zynen vader om een brood bidt. 'O «V 6pw5W , de mensch 3 beteekent de menfchen, (*) De Pontif. Rom. I. 1IL c. 2. VII. DEEL. 1 T 3  294 OVER. DE VOORZEGGINGEN in het gemeen , Luc. IV: 4 , verg. Matth. XII: 35. Mare. II: 27. 2 Tim. III: 17. O «vfipMxaj ,7ty apapTia; , de mensch der zonde , zyn alle de zodaenigen die zich gedraegen , als menfehen der zonden , en elkander , in die hoedaenigheid , opvolgen , even als ó upxiepev; , de Hoogepriester , de geheele reeks der elkander opvolgende Hoogepriesteren beteekent , Hebr. IX: 7. (c> Het ganfche verband der Godfpraeke wyst ons , naer eene reeks van perfoonen , die eikanderen zouden opvolgen. De Apos¬ tel fpreekt van eene verborgenheid der ongerechtigheid j waervan de eerfte grondflaegen reeds , in het heimclyke , gelegd werden , en j van eenen ongeiechtigen , die nog eenigen tyd zou wederhouden worden , en die zich vervolgens openbaeren zou vs. 7,8, en dat wel zodaenig , dat hy zich , in den Tempel Gods , verheffen zou , tot de eer der Godheid vs. 4. ■ Nu kan men niet eensklaps , tot zulk eene hoogte , opklimmen ; er zou derhalvcn vry wat tyd toe noodig weezen. De Apostel geevt duidelyk genoeg te kennen , dat de tegenftand van deezen mensch der zonde van eenen langen duur weezen zoude , en aenhouden , tot niet lang voor den algemeenen oordeelsdag. (O OLAJsius ShlL S. p. 323, 324.  VAN DEN B Y B E 1» Sp5 dag. Dit zyn zeekerlyk dingen , welke niet , in den leevtyd van eenen mensch , gebeuren konden, en waertoe een verloop van veele eeuwen vereischt werdt. 6. Deeze aenmerkingen zyn , reeds by voorraed , genoeg , om te bewyzen , dat ma home t , of een zeekere bepaelde Antichrist , op het einde der waereld , niet kan bedoeld worden. Het is waer , er is het een en ander , in deeze Godfpraek ,. het welk zich , op den bedrieger , mahomet , vry wel laet toepasfen , maer daer en tegen is er wederom eene zeer kennelykc ongelykvormigheid , tusfchen mahomet , en den mensch der zonde , welken paulus befchryvt. By voorbeeld , om maer iets op te neemen , mahomet was geen Christen , maer een heiden , gevolgelyk kan zyn bedrog geen afval genoemd werden. Ook heeft hy nimmer wonderen en teekenen voorgewend. Zommige Turken fchryven deezen valfchen Propheet wel wonderen toe , dat hy de Maen in tweeën klievde , dat er waeter , tusfchen zyne vingeren , uitvloeide , dat de fteenen hem eer beweezen , en wat van dien aert meer is. Maer dit alles wordt , door de verftandigfte Turken , als verdichtfelen , verworpen (X). (i) pocockius Spa, Uijl. Arnli, p. 191, 192. VII, DEEL. T 4  306" OVER DE VOORZEGGINGEN De meeste Roomschgezinden denken, aen eenen nog toekoomenden Antichrist , die drie en een ha!v jaer zal flandhouden.' Maer niets is er onmogelyker , gelyk wy reeds hebben aengemerkt , dan dat alle die byzonderheeden , welke paulus voor> fpeit , binnen ecneo korten tyd , en nog veel minder binnen den omvang van drie en een halv jaer , zouden kunnen afloopen (e). 0. Er blyvt derhalven niets anders overig, dan dat de Apostel het oog hebbe, op de Roomfche Bisfchoppen , die , de een na den anderen , op den zogenaemden ftoel van petrus, zitten zouden. ■—. Dit is het byna algemeen gevoelen van alle de Proteftanten, De Roomfche Paus wordt , met recht , aengemerkt , als de Antichrist, naerdien by zich den tytel van algemeen Bisjcbop aenmaetigt , en die dit doet, is volgens de bekentenis van Paus gregorius zei ven bygenaemd den Grooten , de Antichrist \ of de voorloopcr van den Antichrist (f). Wy vinden alle de opgegeevene kenmerken zeer duideiyk , in het Opperhoofd der Roomfche Kerk , in de volgreeks der Bisfchoppen , die te Rome , 0p den geCO NEWTON 1. c. p. II4 » 115. GO Epilt. 1. VI. Efbt. 30. 1. IV. Sfi». 34.  VAN DEN BYBEL. 297 gewaenden ftoel van petrus , gezeeten hebben. a. De afval , van welken paulus fpreekt, is allerkernelykst te vinden , in de Roomfche Kerk , zodat de Paus , die als het hoofd van deeze Kerk geëerbiedigd wordt, eigenaertig worde aengemerkt, als de mensch der zonde , en de zoon des verdervs , om dat hy deezen afval veroorzaekt heeft , voorftaet , en bevordert. Laeten wy den afval der Roomfche Kerk, van de zuiverheid des Euangelie , in ettelyke der voornaemfte byzonderheeden , kortelyk aenwyzen. christus heeft ons , tot de Heilige Schrivten , geweezen , als tot een regel .van geloov en wandel , Joh. V: 39. Luc. XVi: 29 ; maer , in dit opzicht, is de Roomiche Kerk blykbaer afgevallen , daer zy zich ook grondt , op menfchelyke overleveringen , en willekeurige gebooden invoert , by welke het huwelyk der Geestelyken afgekeurd , veelerïei vasten , en plechtigheeden , worden aengepreezen, welke alle eenen eigenwilligen Godsdienst uit- maeken. Het Euangelie verzeekert ftel- lig, dat de verzoenende offerande van christus volkoomen zy , Hebr. VII: 25. X: 14 Van deeze grondleer is de Roomfche Kerk afgevallen , door het invoeren van het zogenaemde Mis-offer ; door het aenneemen VU. deel. T 5  2p8 OVER DE VOORZEGGINGEN van Engelen en afgeftorvene Heiligen , tot Middelaers ; door het beweeren van de verdien stelykheid der werken , welke men ten Jaetften zo veel kracht toefchreev , dat men fprak van overtollige werken , waeruit wederom de wandrochtige aflaeten zyn voortgekoomen. Men voege er by , het invoeren van den beeldendienst , van een aental bygeloovigheeden , en het vermeerderen ■ der Sacramenten (g). De Paus , die deezen afval veroorzaekt heeft , heet , met het hoogfte recht , de mensch der zonde , en de zoon des verdervs. De Paus , het hoofd van deezen afval is de ongerechtige , in nadruk. Hy verdient deezen naem , niet alleen uit hoofde van de grouwzaeme levenswys veeier Paufen (h), maer ook vooral van weegens de fnoode leeringen en grondftellingen , welke zy verzonnen en voortgeplant hebben. Wilden wy de gefchiedenisfen der Kerke doorloopen , wy zouden een gansch register kunnen opgeeven , van allerfnoodfte booswichten , die zich aen de fchandelykfte grouwelen overgegeeven , en zich daerdoor den fchandnaem van mensch der zmde , en den ongerechtigen , hebben waerdig gemaekt; bet (g~) F. TURitETiNus de neccsf. fucfron* nostra ai Eed. Rom. Disp. I. §. 35.4ö. Disp. V. §. 6. (K mosrum Kerk. Gefch. III D. p. 2i5.sU, 355-371.  VAN DEN BYBEL. het gene de Roomfche Schryvers zelve edel- moedig belyden (O- Ondertusichen zyn er ook , van tyd tot tyd , onder de Paufen , de zulken geweest , op welker zeedelyk gedrag niet te berispen viel. Trouwens het karakter van den mensch der zonde , en den ongerechtigen , ligt niet, in byzondere perfoonen , maer , in de volgreeks der Paufen , over het algemeen. De Paus is de zoon des verdervs , voor zo ver de Roomfche Kerkvoogden , van tyd tot tyd , de allerverdervelykfte dwaelingen hebben ingevoerd , en daerdoor het verderv gebracht over zich zeiven , en anderen ; neem by voorbeeld , het aenbidden .van den zogenaemden brood-god , het vereeien van Engelen , afgeftorvene menfchen , beelden , zogenaemde overblyvfelen , en wat van dien aert meer zy , het vertrouwen op eene eigene gerechtigheid , en uitwendige boetdoeningen , het zweeren by de fchepfelen , de aflaeten voor de affchouwelykfte boosheeden , enz. Alle verdervelyke ieeringen , welke , met het Euangelie , blykbaer ftry. dig zyn. Om nu niet te fpreeken van de wreedfte vervolgingen , welke de Paufen hebben aengericht , tegen allen , die zich, (i) ciiAMiKRUs Panftrat. Cathol. tom. II. 1. iö. c. iö— VII. DEEL.  30O OVER DE VOORZEGGINGEN aen hun gezach en uitfpraeken , niet blindelings onderwerpen wilJen. *■ De mensch der zonde wordt naeder befchreeven , als een Antichrist , een tegenftandervan christus, die zich tegenjtelt tegen alles wat waeraehtig en heilig is. De Paufen hebben , byna alle de Proteftanten , en zelvs zommige Roomschgezinden (n), aen het Romeinfche Keizerryk. —Te weeten zo lang de Roomfche Kekers een onbepaeld bewind voerden , en Heidenen waeren , zouden zy niet dulden , dat een Christen Leeraer zich verhiev , boven de waereldlyke macht. g. Evenwel de verborgenheid der ongerechtigheid werdt reeds gewrocht , toen paulus deezen briev fchreev. De zaeden van dien afval begonden reeds geitrooid te worden , in den dienst der Engelen , Col. II: 18 ; in de partyfehappen , twisten en verdeeldheeden , i Cor. I: n , 12. III: 3, 20, 21 , 22 ; in het vervalfchen van Gods woord , 2 Cor. II: 17. IV: 2 ; in het zoeken van eigenbelang , in de prediking van het Euangelie , 1 Tim. VI: 5. Tit. I: 1,1 ; in het onderhouden van willekeurige plechtigheeden , in overleeveringen , inzettingen , en leeringen van menfehen , Col. II: 8 , 22 , 23. Wanneer de toenmaelige onderhouding was wech- (m) TURRETT1N 1. c. Disp. VII. §. 12. (ri) CHA MIERUS 1. C. I. XVI. C. 2. CALOVIUS Biil. Illuflr. tom. IV. folio j,°Si—■  'VAN DEN B Y « JS L. 30$ wcchgcnoomen , heeft de ongerechtigheid zich aenftonds openlyk vertoond. De eerfte aenleiding daertoe was, dat Keizer constanïyn de Groote het Christendom omhelsde ; dit baende den weg , dat de Kerkclyken , met zeer groote voorrechten , begunftigd wierden , en voedfel vonden , voor hunne toomelooze heerschzucht. Vervolgens werdt het wederhoudend ontzach der Keizeren grootendeels wechgenoomen , toen de gemelde constantyn den zeetel van het Ryk , naer Conftantinopolen , verplaetfte ; waerdoor de Roomfche Bisfchop de handen ruimer kreeg. Na den dood van ïheodosius den Grooten , werdt het Keizerryk , tusfehen zyne beide zooncn , verdeeld , zodat het Oosterfche gedeelte , aen arcadius , en het Westerfche , aen HONORius , te beurt viel. Dit verzwakte de macht van deeze waereldfche Vorsten aenmerkelyk , en , naer die maete , groeide het gezach der Paufen aen. Dit ging zo ver , dat de Keizers zomtyds de Roomfche Bisfchoppen noodig hadden , en deeze wisten daermeede zeer wel hun voordeel te doen. Eindelyk klom de overheerfching van den Paus ten hoogften toppunte , toen hy de Opperhoofdigheid machtig werdt , welke hem , door de Bisfchoppen van Conftantinopolen , lang betwist was. De VII. DEEL. V  %ö6 OVER DE VOORZEGGINGEN grouwzaeme moordenaer phocas gav , aen Paus bonifacius III , den tytel van algemeenen bisschop , en verklaerde , dat de Roomfche Kerk het hoofd waere van alle de Kerken. Dit was , in het begin der Vir,e Eeuw , de eigen tyd van den mensch der zonde , wanneer zich de onge» rechtige , die reeds lang , in het heimelyke , gewoeld had , in nadruk , openbaerde. h. De toekoomst van deezen mensch der zonde is geweekt , naer de werking des Sa' tans , in alle kracht en teekenen , en wonderen der leugen. Hy heeft de bedriegeryen van den Satan naergevolgd , en , is door dien Aertsbedrieger , beftuurd. De dwaelingen der Roomfche Kerk zyn leeringen der duivelen , i Tim. IV: 3. Deeze leeringen zyn onderfteund, door verdichte wonderen , en bedriegeryen van allerlei zoort. De Roomfche Kerk wendt veele wonderen voor, en bellarmyn telt het doen van wonderen , onder de kenmerken van de waere Kerk (0). Maer het zyn wonderen der leugenen , verdichte en dikwerv belachlyke wonderen. De zogenaemde Legenden zyn er vol van (p). 1 t. De mensch der zonde heeft zich bediend , van (V) De Notis Ecclefa I. IV. c. 14. (.P^ jac. oi voragine, guii/t Legenden.  VAN DEN BYBEL. $07 Van alle verleiding der onrechtvaerdigheid , en , door listige ftreeken , het eeuwig verderv van veelen berokkend , die zich vervoeren lieten , om de leugen te gelooven. In de daed , heerscht er ergens eene kracht der dwaeling , het is althans in de Roomfche Kerk , daer men zich , aen het gezach van menfchen , zonder eenig redelyk onderzoek , blindelings onderwerpt , en daer men de uitfpraeken van den Paus , en de Conciliën , ook dan , wanneer zy , met Gods woord , ftryden , voor onfeilbaer houdt. Hier van daen is er , onder de leerftukken der Roomfche Kerk , eene geheele reeks van {tellingen , welke , met den Bybel , kennelyk ftrydig zyn , en evenwel , door de meenigte , voor onbetwistbaere waerheeden , worden aengenoomen. k. Eindelyk voorfpelt p au lus, van deezen mensch der zonde , dat hy , op eene geduchte wys , zou te ondergebracht , en ten laetften geheel vernietigd worden , vs. 8: den ongerechtigen zal de heer verdoen , door den geest zynes tnonds , en te niet moeken , door de verfchyning zyner toekoomst. Tusfchen de uitdrukkingen verdoen en te niet moeken , is dit onderfcheid , dat de eerfte eene langzaeme verzwakking , by trappen , en de andere eene geheele uitroei- vii. peel. V a  JOS OVER DE VOORZEGGINGEN jing , te kennen geeve (q). Het eerfte zou gefchieden , door den geest van 's heeren mond , dat is , naer de gedachten der meeste Uitleggeren , door de prediking van het zuiver Euangelie, gepaerd met de krachtige werking van den Geest , om de kracht der ieugenen te fluiten , en de menfchen de dwaelingen te doen opmerken. De geheele uitroeijing van den ongerechtigen zou veroorzaekt worden , door de verfchyning van 's he eren toekeomst , dat is, door des he eren geduchte ftrafoeffening. De verfchyning van 's hef. ren toekoomst is een tyd , op wrikcn de heer zyne tegenwoordigheid , op ccne meer bvzondcre wys, in het ftrafFco van zyne vyamlen , openbaer maekt, Matth. XXIV: $ Jac V: 7, g. In de dacd , dc mensch der zonde is reedg by trappen , vtr^tn. Ten allen tydê zyn er , ook in de meesc bedorvene tyden , mannen geweest , die de dwaelingen en grouwelen der Roomfche Kerk zaegen , beleeden , en betreurden (r). Maer \ad gezach werdt blykbaer gefnuikt , toen het licht der waerheid begon door te breeken „ door de Waldenfen , in Frankryk en Pie- mont ; (?) curtenius I. c. p. 188 CO morn^us Myf. Mtuit. p. 3g7_ HEIBESeEi, Hijl, fff. J. lej  VAN DEN BYBEE. 30p mont ; door de Wicleffieten in Engeland ; byzonder toen de Hervorming , allerweegen , doordrong , zodat ganfche Koningryken , Vorstendommen , en Staeten , zich der heerfchappy van de Roomfche Kerk onttrokken hebben. Dan , hoe zeer de mensch der zonde aenmerkelyk verzwakt zy , en thans blykbaer , aen de teering , kwyne , houdt hy evenwel zyn gebied nog , in verfcheidene landen ; maer de tyd naedert , dat hy geheel zal te niet gedaen en volkoomen uitgeroeid worden , wanneer de heer , met groote grimmigheid , verfchynen zal , om de groote hoer van Babel te oordeelen , welke de aerde verdorven heeft, met haere hoerery , wanneer -de groote Stad Babel , met geweld , als een molenfteen , in de zee , en het beest , in den afgrond , zal geworpen worden , Openb. XVII-XIX. §• 763- Apostel paulus heeft nog eene zeer merkwaerdige voorzegging gedaen , omtrent het be- derv der laëtere tyden, iTim. IV: 1-3. Deezen afval fielt hy dus voor : Doch di Geest zegt duidtlyk , door mynen mond nae- W. DEEL. V 3  3IO OVER DE VOORZEGGINSEN menlyk , en door myne pen , dat , in de laetjte tyden , zommigen zullen afvallen , yan het geloov , zich begeevende tot verleidende geesten , en leeringen der duivelen ; door geveinsdheid der leugenfpreekers , hebbend; hunne eigene confcicntie , als met een brandyzer , toegefchroeid , verbiedende te huwclyken , gebiedende van fpyfen te onthouden. I. Laeten vvy eerst de Godfpraek zelve ■wat naeder ophelderen , om daeruie het echte karakter van de hier bedoelde dwaelgeesten op te maeken , en de vervulling des te beeter aen te wyzen. ff. De Apostel fpreekt in het gemeen % van zommigen , die , in de laetjie tyden , zouden afvallen van het geloov. A. Het woord zommigen beteekent , volgens den Heer mosheim (s) , flechts eenige weinigen , zodat het getal der afvalligen flechts een klein en onaenzienlyk hoopje zou uitmaeken. Maer niets is er bekender , dan dat de benaeming van zommigen zeer dikwyls , voor veekn , genoomen worde , Joh. VI: ob, 64. Rom. xi: 17, 32. 1 Cor. X: 7, 8 , 0, 10. Hebr. iii: i verleidende geesten en leenngen der duivelen , door de gevemsdlxid der leugenjpr eekeren enz A. Zy zouden zich begeeven , M wrW. *ï » "3 dingen der duivelen Kriekende geesten zyn valfche Leeraers anderen , door het voorwenden openbaenngen , 0f andere bedierven De Heide" ^ ? der ***** ? De Hadenen verftonden onder den naeni W STSP1MNOS Tlltf. Crsr I ■  VAN DEN BYBEL. 313 van 5«;f*óv/« , duivelen , een zoort van weezen s, die minder waeren dan de Goden , en meer dan de menfchen (w). Dan het doet hier niets ter zaeke , wat de Platanifche Wysgeeren , en andere heidenen , van deeze middenweezens , gedacht hebben. Het gemelde Griekfche woord wordt,, in de Schrivten van het Nieuwe Testament, meest altoos , voor die booze geesten , genoomen , welke wy gewoon zyn duivelen te noemen. Evenwel gaet augustinus (jc) te ver , wanneer hy beweert , dat die benaeming altoos en overal booze geesten beteekenen zonde. Het woord wordt meermaelen genoomen voor gcwaende Godheeden , Hand. XVII: 18. 1 Cor. X: 14, 20, 21. — Leeringen tkr duivelen kunnen zulke leeringen beteekenen , welke van de duivelen oorfprongelyk zyn , of welke , omtrent de duivelen , verkeeren. Wy verkiezen de laetlte beteekenis , omdat zy , in den ftyl van het Nieuwe Testament , zeer gemeen is. De leer des heeren is de leer , welke den heer betreft, Hand. XIII: 11 ; de leer der doopen , van de oplegging der handen , van de opftanding der dooden , en het eenwig oordeel , is de leer , omtrent de doQ. (jw) ode de Angeüs p. 175—— (x^ De civ. Dei l. IX. c, '9- VII. DEEL. V 5  314 OVER DE VOORZEGGINGEN pen, omtrent de oplegging der hand omtrent de opftanding der dooden , en om* trent het eeuwig oordeel. Voor het overige zou men het een en ander kunnen zaemel voegen , voor zo ver alle valfche leeringen oorlprongelyk zyn van de duivelen , van de oude flang, die de geheele waereld verleidt , Openb. XII: g. (y), Zommigen zouden zich begeeven tot verleidende geesten en leeringen der duivelen ; Zy zouden , aen de valfche leeraeren , greetig het oor leenen, en hunne dwaelingen overneemen. B. Dit zou geichieden , door de geveinsdheid der leugenfpr eekeren , hebbende hunne eigene confcientie enz. A. Leugenfpreekers zyn zulke bedriegers die , tegen hunne eigene overtuiging aen * dingen verzeekeren, welke zy weeten dat' onwacrheeden zyn , byzonder die valfche Openbaeringen voorwenden. - . Maer het zouden de zulken zyn , die hunne leugc, nen , door eenen fchyn van godzaeligheid , aenzien zouden byzetten , leugenfpreekers , die zich , door eene geveinsde Godzaslw». heid , zochten te veraengenaemen. Daerom fpreekt paulus, van de geveinsdheid der leugenfpreekeren. B. Van O) «urtenius 1. c. p. 332, J33.  van den bybel. 315 jj. Van deeze leugenfpreekers., worden drie byzonderheeden vermeld. u. Zy zouden hunne eigene confeientie , als met een brandyzer , toefchroeien. Het oorfprongelyk woord , door brandyzer ver* taeld , wordt genoomen , en voor een zeeker gloeiend yzer , waermeede men een merkteeken inbrandt , of brandmerkt , gelyk wy zeggen ; en voor een gloeiend yzer, waermeede men een wond toefchroeit , en het gevoel beneemt. Het beloop van zzeken wyst ons naer de laetfte beteekenis. Men denke dan , aen menfehen , die de item van hun geweeten gefmoord hebben , die al het waere hun geweeten toefchroeien , zodat zy geen gevoel meer hebben , van zeedelyk goed en kwaed. Bepaeldelyk worden er valfche Leeraers bedoeld , die dwaelingen , tegen hun beeter weeten aen , voortplanten , zonder dat hun geweeten hun daerover eenige verwytingen doe. 0. Zy zouden verbieden te huwelyken. y. En den menfehen gebieden zich van zeeKere Jpyzen te onthouden. II. Maer welke dwaelgeesten worden nu hier bedoeld , en hoe is deeze Voorzegging , door de uitkoomst, bevestigd ? ti. De groote mosheim denkt aen de gnostieken. Deeze waeren van hèt geloov afgevallen , voor zo ver zy de gé- vii. deel.  3IÖ* OVER DE VOORZEGGINGEN wichtige grondwaerhcid der menschwording van Gods zoon verworpen hebben , ontkennende de waerdigheid van den perfoon van Christus, en zyne waere menschwording tz). — Zy begaeven zich tot verleidende geesten, en leenden het oor , aen valfche Jeeraeren, mar c ion, carpocrates saturninüs, en dergelyken. Lte leeringen der duivelen zullen dan keringen zyn van verleiders , die zelve duivelen genaemd worden , omdat zy geen boeter oogmerk hadden , dan de duivelen. H^ómv zal een mensch zyn , die , in het Koningryk van den Satan , leevt, deszelvs wil volbrengt en zynen heer gelyk is. „ Boofe , god' „ Joofe , cn aen den Satan onderworpene „ menfehen en verleiders , zullen duivelen „ of boofe geesten , genoemd worden" Ca) De Gnostieken waeren leugenfpreekers , die ' door hunne geveinsdheid , en uiterlyke ver^ tooningen van Godzaeligheid , ingaQg von. den by de menfehen De Gnostieken verbooden te huwelyken. Zy befc-houwden het Jichaem, als eene onreine gevangenis, voor de ziel ; en veroordeelden daerom het hu welyk , als zynde een middel , om nieuwe gevangenisfen voorttebrengen (b). _ ?. g8, f» MOSHK1M J. c. p. 537, («0 Ib:dem p. 543, 544. (i) Ibidem p. r57, 558>  VAN DEN BYBEE. 317 looden zich van fpyfen te onthouden , byzonder van vleesch en wyn , en alles wat het lichaem verfterkt , en het bloed verhit. Dusdoende , meenden zy , werdc de fterkte en de vryheid van de ziel verminderd Cc). B. Men moet erkennen , dat er zeer veel overeenkooms't zy , tusfchen de o n o s t i eken , en de dwaelgeesten , van welke pa ijlus gepropheteerd heeft. ■ Maer evenwel er is eene zeer gewichtige bedenking , tegen de verklaering van den Heer mosheim. Zy is deeze , dat leeringen der duivelen , niet dan zeer gedrongen , leeringen van godlooze menfehen beteekenen kunnen. De geheele opvatting fteunt , op deezen verkeerden grond , dat de benaeming van ÓLceip-dum altoos en overal , voor die boofe geesten , genoomen worde , welke wy gewoon zyn duivelen te noemen. In de plaetfen zo even aengehaeld , Hand. XVII: i3. 1 Cor. X: 14, 20 , 21 , zyn lf.1iJ.0vta , buiten allen twyffel , valsch genaemde Goden. Ook is er geen voorbeeld van , dat godloofe menfehen , die , in boosheid , aen den Satan gelyk zyn , ergens Sx^ovtx of duivelen genaemdr- worden. Wy voegen ons daerom liever , by de (c) Ibidem p. 559— VII. DEEL,  3I8 OVER DE VOORZEGGINGEN zulken , die van' oordeel zyn , dat dé Apostel het oog hebbe , op de fchroomelyke dwaelingen , welke , van tyd tot tyd , in de Roomfche Kerk , zyn ingevoerd. In dedaed, het geen p.aulus hier voorfpeld heeft , past ongemeen wel , en in vollen nadruk , op de Roomfche Kerk. A. Zy is afgevallen van liet geloov. Deeze zelvde afval werdt ook, aen den Antichrist , toegefchreeven , 2 Thesf. 11: 3. De Roomfche Kerk heeft , in veele opzichten , gelyk bekend is ,' de zuivere leer van het Euangelie verworpen. Byzonder is zy y afgevallen van die gewichtige grondleer der menschwording van Gods zoon , waermeede de leer der Transfubftantiatie blykbaer ftrydig is. Indien Christus een waerachtig mensch is , kan Hy onmogelyk , in elk een gecor.facreerde ouwel , tegenwoordig zyn. Die de leer der Transfubftantiatie ftaende houdt , beweert , onder veele andere ongcrymdheeden , zulke dingen , welke de menschheid van Christus ten eenemael verwoestten. B. Al langzaemer hand , heeft men zich , in de Roomfche Kerk , legeeven , tot verleidende geesten en leeringen der duivelen. — Van tyd tot tyd zyn er groove dwaelingen ingevoerd , en greetig overgenoomen. — Wat, in het byzonder , de leeringen der duivelen en  VAN DEN ET BEL. 31 p en gewaende Godheedcn aengaet ; hier toe mag men brengen , het invoeren van den beeldendienst , dc aenbidding van Engelen en afgeftorvene heiligen. De eerbied , welken men , in den beginne , hadt , voor de gedachtenis der heiligen en martelaeren , werdt eerlang zodaenig overdreeven , dat dezelve , in eene afgodiefche aenbidding , verbasterde. Eerst werden er jaerlykfche feesten , ter eere en ter gedachtenis der heiligen en martelaeren , ingefteld. Vervolgens begon men , by hunne begraevplaetfen , te bidden ; wyders fcnreev men een wonderdaedig vermoogen toe , aen hunne beenderen en overblyvfelen ; en eindelyk begon men hen openlyk aenteroepen. Hier meede was men nog niet vergenoegd. Er werden altaeren en ftandbeelden , voor deeze nieuwe Goden , opgericht , er werden waschkaerfen by opgeftooken , en er werdt wierook gebrand. Er werden verfcheidene perfoonen , zo als men het noemde , gecanonifeerd , heilig verklaerd , en als vergood ; aen hunne befcherming werden Kerken , Steeden , en geheele landfchoppen , aenbevooJen ; hunne beelden en overblyvfelen werden , in ftaetelyke ommegangen , of zogenaemde Procesjien , met groote plechtigheid , rondgedraegen ; ja de zelvde Tem- VII DEEL,  320 OVER DE VOORZEGGINGEN pels , altaeren , en beeldtenisfen , welke voortyds , aen de afgoden der heidenen, toegewyd waeren , werden , te Rome sen de maegd mar ia , en andere heiligen, toegeheiligd (d). C. Alle deeze fchroomelyke verbastering is , in de Roomfche Kerk , ingevoerd , door de geveinsdheid der leugenfpreekeren. Om dit nieuwe zoort van afgodery in te voeren en ïtaende te houden , heeft men een aen tal van leugenen verzierd. Hier toe behooren de zogenaemde en beuzelachtige Legenden , omtrent het leven , de daeden , en het lydcn der zogenaemde heiligen en martelaeren , valfche openbaeringen , verzierde gezichten en verfchyningen , en wat van dien aert meer zy. De Leugenfpreekers hebben hunne eigene confeientie , als met een brandyzer , toegefchroeid , voor zo ver zy , tot ltaeving van den nieuwen eerdienst, veelerlei leugenen , tegen hun beeter weeten aen , onbefchaemd verfpreid hebben. D. Het is letterlyk waer , van de Roomfche Kerk , dat zy verbiede te huwely- ken. . Reeds in de Eeuw begon men de grondllaegen te leggen van den ongehuuwden ftaet der Geestelyken. In het Concilie van Neocasfurea, in het jaer 314, werdt vast- W NI W TON I. 8. II D. p. I53—  VAN DEN B Y B £ £. Sal vastgefteld , dat een Geestelyke, die eene vrouw trouwde , van zyn ampt zou wor: den afgezet. In het Concilie van Nicma , in het jaer 325 5 werdt het voornel gedaen , om , aen de Geestelyken , alle huwelyks gemeenfchap met hunne vrouwen te verbieden; maer paphnutius, een Egyptiesch Bisfchop , fchoon zelvs ongehuuwd , wist het zo ver te brengen , dat er beflooten wierd , aen elk, in deezen , eene "volkoomene vryheid te laeten (e> Dan in een Concilie , het welk ♦Paus siricius s in het jaer 386 , te Rome beriep , werdt den geestelyken de bywooning , met hunne vrouwen , geheel verbooden. Dit befluit vondt grooten tegenftand , maer , in het begin der V'"* Eeuw , werdt het , door Paus innocentius r, bevestigd, en , in de Xl^ Eeuw , werdt de ongehuuwde ftaet der geestelyken , door een decreet van Paus. gregorius VII, als eene algemeene wet , vastgefteld. Eindelyk heeft het beruchte Concilie van Trente , in de XVI^ Eeuw , deeze uitfpraek gedaen , dat iemand , die zegt , dat de Kerkelyken een huwelyk kun- > volgd zy. Zelvs koomt het ons waerfchynlyk voor, dat noach deeze Godfpraek , niet lang voor zyn uiteinde , gedaen hebbe. Nadat mose deeze Voorzegging befchreeven hadt , gaet hy aenftonds ««over , tot den dood van noach. Kort voor hunnen dood, werden de Aertsvaders , door den Propheetiefchen Geest , gedreeven , om de lotgevallen van hunne nakoomelingen te voorfpellen. Hier uit fchynen wy te moogen be fluiten , dat ook noach deeze Voorzegging , kort voor zyn fterven , hebbe uit» ^efprooken (h). Maer moet de vloek, welken noach, over cham en kanaam uitfprak , als eene ftraf van het gemelde wangedrag, befchouwd worden ? Zo wordt de zaek veel al begreepen. Maer dan moet het gene , over s e m en japheth, voorfpeld wordt, ook eene belooning geweest zyn van hun lovwaerdig gedrag ; en ondertusfehen worden aen sem veel grooter voorrechten beloovd , dan aen japheth , daer zy evenwel beide even veel lov verdienden- — Het wangedrag van cham en kanaan gav alleenlyk aen- O'O w. cbïen Dicktflvk'M, kieren daer vetftrcid, aoo.r de Boeken yan het Oude Testametu, uit ge geer en, en met eenige bygevoegde aenmerkingen vermeerderd, door e. schei-' mus I D. p. 6, 'f.  VAN DEN BYBEL. 327 f en leiding , tot deeze Godfpraek , en de gedachte van den uitmuntenden venema (i) verdient zeer veel opmerking , dat naemelyk de ontdekking van noachs naektheid , door cham en kanaan , moet aengemerkt worden , als eene afbeelding van de beestachtige ontuchtigheeden , met welke zich de nakoomelingen van kanaan zouden'verontreinigen , Lev. XVIII ; en dat noach, deeze misdaed van cham en kanaan nadenkende , door den Propheetiefchen Geest a de ontuchtigheeden der Kanaaniten , en de ftraffen , welke daerop volgen zouden , voorzien hebbe. kanaan , niet alle. de nakoomelingen van cham, maer bepaeldclyk die , welke uit kanaan , Honden gebooren te worden ; kanaan zou vervloekt zyn , en aen alle die rampen onderworpen worden , welke een volk ongelukkig maeken. Byzonder zou hy zynen broederen , een knecht der knechten zyn en dit zou het voornaemfte deel van dien vloek uitmaeken. Zyne pazaeten zouden , tot eenen zeer verachtelyken ftaet van onderwerping en dienstbaerheid , verneederd worden. Zulk een knecht der knechten , dat is , een allerverachtelykfte üaev , zou Ka. naaa , in zyne nakoomelingen , 'zynen bne- CO D'ST- SeJ' tom- !• P' 7?— VII. DEEL. X 4  328 OVER DE VOORZEGGINGEN deren weezen , dat is , volgens den Heer venema j éénen zyner broederen , en wel aen sem , omdat het, in den ftyl der Heilige Schrivten, gansch niet ongemeen is, dat het gene , aen éénen perfoon , eigen is aen meer wordt toegefchreeven (k). * H. Ten aenzien van sem deedt de Aertsvader deeze Voorzegging : gezeegend zy de heer, de God van sem, e« kanaan ry hem een knecht. - Hy zegt. niet: gezeegend *j sem den heer zynen God , maer hy barst, als het waere, in des heeren ïov -mt , omdat hy , door den Propheetiefchen Geest , de uitneemende zeegeningen voorzag , met we]ke de nakoomelingen van sem zouden begunffigd worden, noach loovt den heer , om dat Hy de God van sem zou weezen. De nakoomelingen derhalven van sem zouden , met het voorrecht van den waeren Godsdienst , begunft^d , en , tot het volk van Gods byzonder eigen' dom , aengenoomen worden. Wyders zou kanaan een knecht van sem zyn , de nakoomelingen van Kanaan zouden , door de nazaeten van sem , overheerscht en ia ilaeverny gebracht worden. HL Omtrent japheth voorfpelde de Aerts vader: God breide japheth uit , en W VBKSMA I. c. p. U. ^  VAN DEN EYEEE. 329 hy woone in sems tenten , ra kanaan zy hem een knecht. — God zou japheth uitbreiden , zo in zyn nageflacht , als in zyne -bezitting ; hy z«u een zeer groot getal van nakoomelingen hebben , en een wyduitgeflrekt gedeelte van den aerdbodem , tot zyne bezitting , hebben. Hy woone in sems tenten. Wie is die Hy ? De Heer venema (0 verltaet er God door , op deeze wys : God breide j ap heth uit , en Hy , te weeten God , die japhetii zou uitbreiden , woone , of zal woonen , in de tenten van sem. De meening der Godfpraek zal derhal ven deeze zyn , dar. God , onder de nakoomelingen van sem , als onder het volk van zyn byzonder eigendom, met zyne gunst, woonen , en , onder hen , zyne verblyvplaets hebben zoude , in den Tabernakel en den Tempel. Anderen evenwel maeken deeze uitfpraek betrekkelyk tot japhetjh : God breide jap H e t 11 uit, en hy , te weeten japheth, woone , in de tenten van sem. — Men vertaelt het ooifprongelyk woord , het welk de Onzen , door uitbreiden , overzetten , door lokken en- overreeden , en dan is de zin deeze : „ God zal de nakoomelingen van w japheth eens loiken , door het Euange- (l) I. c. p. 96-.102. VII. DEEL. X5  33° OVER DE VOORZEGGING2N „ üc , en hen overreed.cn , dat zy , fc „ de tenten van sem , woonen , voor zo ver v zy zich , by de nakoomelingen vap sem t tot de gemecnfchap der waere Kerk f „ voegen zullen" (m). Er wordt nog bygevoegd , k anaan zal hem een knecht zyn. Dit verlHet men ge- meenlyk van japheth, zodat de nakoomelingen van kanaan, ook aen de japheth i e t e n , als flaeven, zouden onderworpen worden. Maer dc Heer venema maekt dit betrekkelyk tot sem, van wiens tenten onmiddelyk te vooren gefprooken is, op deeze wys : ka kaas zal hem , te Weeten den laetstgemelden sem, een kneeht zyn. De Hoog-Leeraer is van oordeel , dat deeze uitfpraek nog eens , ten aenzien van sem, herhaeld worde, met eene byzondere betrekking, tot de tenten van .sem, om, daerdoor acn te wyzen , dat dc Kanaanieten , den nakoomelingen van sem , byzonder den Israëlleren , in de plechtigheeden van den Godsdienst, zouden dienstbaer weezen , gelyk , vooral ten aenzien der Gibeonieten , heeft placts gehad, Jof. IX: 23. O). Dan dit fchynt wat ver gezocht te weezen. Vs. 26. was ook reeds gezegd , dat kanaan o») HAITSÏM *» CU', pi jj0j j5|, rtVE.NEUA). C. p. 106 .  VAN B.EN BY3EL. 331 lnaan de knecht van sem weezen zou , en vs, 25 , dat hy zynen broederen, zo uit sem, als j a p h e t h , een knecht zou wee- zen# Wy blyven daerom liever by de gewoone opvatting, volgens welke noach voorfpelt, dat kanaan ook de knecht van japheth , in hunne nakoomelingen, weezen zoude. De gemelde Heer green heeft eene fchrandere gisfing, omtrent deeze Godfpraek, voorgefteld , welke hy, uit den aert der Hebreeuwfche dichtmaet , zoekt - te ftaeren (w). Volgens de dichtmaet van den Bisfchop hare, is deeze Voorzegging verdeeld , in drie Jianzes, en elk eene ftanze bevat twee yerfen. —- Op deezen grond zou men , in de eerfte Stanze leezen moeten. „ Vervloekt zy cham , de Vader van kanaan. „ Een knecht der knechten zal hy zyn, voor zynen broederen." Men befluit, uit de dichtmaet, dat de ïegcl , Vervloekt zy kanaan yeel te kort zy, voor een Hebreeuwsch vers, en dat er één of twee woordjes, in den (o) 1. c. p. 5 • VII. DEEL.  33^ OVER DE VOORZEGGINGEN text , door de affchryvers zyn overgeflae. gen , zodat er oorfprongelyk geleezen zy. „ Vervloekt zy cham, de Vader van kanaan. cham zou derhal ven zynen Vader noach befpot hebben , en vervloekt zyn , in alle zyne nakoomelingen, inzonderheid in de linie van kanaan O). Gevolgelyk zou ook de voorfpeliing, omtrent de flaeverny , tot alle de nazaetcn van cham, moeten worden uitgeftrekt (q). De tweede stanze, de zeegeningen van sem bebelfende, zou oorfprongelyk geluid hebben , op deeze wys: „ Gezeegend zy jehovah, de God van sem. „ Want Hy zal woonen, tusfchen de tenten van s e m. In den tegenwoordigen Hebreeuwfchen text, is de zegening van sem, op deeze wys,' uitgedrukt: Gezeegend z} jehovah, de God van sem, en kanaan zy hem een 'knecht. De laetfte, regel™ kanaan zy hem een knecht, ontmoeten wy nog eens , op het einde van vs. 2?. De Heer green meent dat de affchryver deeze woorden , uit vs. 27» 00 p. 9 - 13. W p. 13.  van den bybel. 333 27, overgenoomen en hier ingevoegd hebbe , met achterlaeting van den regel, die hier hadt behooren geplaetst te worden. Hy is van oordeel , dat de regels , zo als zy by ons ftaen vs. 26, naeuwlyks aen elkander hangen , en dat de tweede regel , met den eerften, in het Hebreeuwsch, niet eens eene goede dichtmaet kan uitmaeken, en befluit er uit, dat de regel, en kanaan zy hem een knecht, alhier ter plaets , niet behoore. Het geene dan , in den tegenwoordigen Hebreeuwfchen Text , by den zeegen van japheth gevoegd is, vs. 27, Hy , te weeten de heer, zal woonen in of tusfclien de tenten van sem, zou eigenlyk behooren , tot den zeegen van sem (r). Vervolgens merkt de Heer green op, dat van hot werkwoord "pty, woonen vertaeld, afftamme het naemwoord |3£>p, beteekenende eenen Tabernakel, als meede het woord TYXDWt Schechinah, waermeede de Jooden gewoon zyn de Goddelyke Heerlykheid uittedrukken, zo als dezelve woonde , tusfchen de Cherubs, in het Oude heiligdom: zodat noach, beftuurd door den Heiligen Geest, zich juist van dit werkwoord zou bediend hebben , om daerdoor te kennen te geeven, dat CO p- »?« vii. deel.  334 OVER DE VOORZEGGINGEN Jehovah zynen Tabernakel zou oprichten J rustenen sems tenten (s), en dat Gods Zoon eens de menfchelyke natuur zou aenneemen , van welke verborgenheid Apostel johannes het Griekfche woord etv^cz gebruikt heeft, dat het zelvde is , met het Hebreeuwfche (t). Op deeze gelegden grond, moet in de derde Stanze, behelzende den zeegen van japheth vs. 27, de tweede regel, ala overtollig, befchouwd , en, met achterlaeting van denzelven , eenvouwig geleezen worden, „ God breide japheth uit „En kanaan zy hem (of hun, beide sem en japheth) een knecht. De vervulling van deeze Godfpraek is allerduidelykst ; thans bepaelen wy ons alleenlyk, tot die byzonderheeden, welke nog ten huidigen dage plaets hebben. Indien men de vloekfpraek, met den Heer green , niet alleen op de nazaeten van kanaan, maer ook op alle nakoomelingen van cham, mag betrekkelyk maeken , dari, wordt zy, nog ten huidigen dage, bevestigd. —- Het vaste land van Africa is meest bevolkt, door de kinderen van cham;  VAN DEN BYBELi $|| Ëgypten in het byzonder heet daerom het land van cham. Maer de Egyptenaers werden onder het juk gebracht, door de Perflaenen, afstammelingen van sem, naderhand , door de Grieken en Romeinen, uit japheth oorfprongelyk, ten laetften zyn zy overheerscht, door de Saraceenen, nazaeten van wem, en , tot op den huidigen dag, zuchten zy , onder het juk der Turken , voorts gefprooten uit japheth. En hoe blykbaer wordt deeze vloekfpraek, ten aenzien van het overige van Africa, nog vervuld , daer er jaerlyks zo veele Negers , tot flaeVen, Opgekocht, en, naer de Colonien der Europeefche volken, verzonden worden («O ? japheth is grootelyks uitgebreid. —— Zyne kinderen floegen zich eerst needer, int klein Afien, vervolgens verfpreidden zy zich, door de Noordelyke gedeelten van Afien , en door geheel Europa. Zelvs hebben zy China" ingenoomen : „ om nu niet te fpreeken van America, omtrent het' welk wy moogen „ zeggen, dat elke dag ons tegenwoordig nieuwe bewyzen opleevert, dat dit wae„ reldgedeelte insgelyks , uit japhetiïs landen , zyne bevolkers gekreegen heeft j en. wel by de landengte van Ardan, aen (#5 GREEN p. 16, 17, vu. deel,  33Ö over de voorzeggingen „ den Noordoostkant van Afien. En willen „ wy verder weeten, hoe talryk japheths „ naekroost geweest zy , dan hebben wy „ de gefchiedfchryvers maer raed te pleegen , „ om onderricht te worden , dat, hoe uit „ gebreid de landen van japheths afftam„ melingen ook moogen weezen , zy echter „ nog van tyd tot tyd genoodzaekt geweest „ zyn , geheele legioenen van inboorlin„ gen weeh te zenden , om nieuwe woo„ ningen voor zich zeiven op te zoe„ ken" O). Vertaelt men het, God zal japheth, door het Euangelie lokken, dan wordt de Godfpraek nog duidelyk vervuld, in zo veele volken , uit japheth oorfprongelyk , als door het Euangelie geroepen worden. §• 765- Het geene de Engel des heeren van ismael voor/pelde „ dat zyne hand tegen alle , en de hand van Alle tegen hem wee„ zen zou," Gen. XV: 12. wordt nog ververvuld , in zyne nazaeten , de roovzuchtigs Arabieren. De nazaeten van iswael, die in Arabien woo- O) Ibid. p. 30, 31. verg. stiSstra 1. c. 1 D. p. 54—*-  vak den byber. sSf" woonen , zyn nog zeer woest en roóvzuchtie Zy leeven van ïoov , en reekenen zich gerechtigd, om de vreemdelingen te plunderen Men- is daeirom genoodzaekt , om, in «roote gezelfchappen, of Caravaenen, te reizen door deeze landilreeken , 'en dis kan zómtyds nog niets baeten. De beroemde sha.w was, op zyne reis van Rama , naer Jerufalem , vergezeld dooi' vier benden Turken , en evenwel werdt hy , dooide Arabieren, beroovd en geplunderd (>> Deeze zaek is 'overbekend (x). De Heer niebuhr geevt wel een gunuiger bericht, van de heedendaegfche Arabieren fj), maer fpreekt meer byzonder van de inwobners van Vemen , of gelukkig Arabien j die natuurlyker wys befchaevder moeten zyn , dan de inwöoners der woestyhen (z). (wi) i h a w s Reizen , in de Voorr. (X) new tok 1. c. I D. p. 39—-™ (y) Befehr. van drab. p. 27. ■ . . . v '(z) m i c h a e l ï s nieuwe Overz. van hit O. T. IID. II S?» l). S5> 5«« '» & atntcckemng Van den Edelen VertéeUT, Vil. deel, r  338 OVER DE VOORZEGGINGEN §. 766. Mie de Voorzeggingen , omtrent de roeping der Heidenen , door het Euangelie , worden neg daegelyks, in ons en andere volken, ver* vuld. Aen abraham werdt allerduidelykst be* loovd , dat er een tyd ftondt te koomen , in welke alle geflachten des aerdryks, in de zeegeningen van zyn zaed, dat is , den messias 5 deelen zouden, Gen. XII: 3XVIil: 18. XXVIII: 14. (a) In volgende tyden , hebben de Propheeten de roeping der Heidenen , veelvuldige maelen , en nog duidelyker voorfpeld ; by voorbeeld, Pfa II: 8, alwaer God, tot den messias, zynen Zoon , zege : eisch van my, en Ik zal de Heidenen geevcn tot uw ervdeel, en de einden der aerde tot uwe bezitting; Pf. XXII: 28. alle einden der aerde zullen het gedenken , en zich tot den heer bekeer-en, en alle geflachten der Heidenen zullen, voor uw aengezicht , aenbidden ; Jef. XLV: 22. wendt u naer my toe , en wordt behouden , alle gy einden der aerde ; Jef. XLIX: 6. zegt de heer, tot den messias : het is te gering, dat gy my ten knecht zoudt zyn, om op te richten (<0 Boven p, 146, 147,  VAN DEN B T B E L. 33<) Se» 5'0m .deDge^ ^ vorften en de, „helling der aeirbiedingen van het eeuwig 5) ^angehe , en ter ukwerki * « algemeene verandering, in |e , n he, gemoedsbeftaen dier menfehen :wa » zal met maer hier en daer één heiden , "Ikel vTV ^ Stad of „ e kel Vorftendom, maer geheel * wM *) der Heidenen worden toegebracht —» Zó „ajgemeccn de toevloed, ten dien tyde V«weezen, met niet minder volvaerdig! M^d van gemoed, zal men het afgod! * beeld vergruizen, de plechtigheeden , 0 kPatn;eeenara,1renr°UWen' * * fea God ^ Christus is , verzaeken , ^ldZaeffieve],ooniDg i ver >fge^2 ganders van het barre boorden , ruuwe „bergbewooners, de zwarte Mooren VI ^fnca , met de kooperkieurige uit % „ nieuwe w,ere!d, zui!en 00J v en nooren naer t? >. ^ * naer de EuangeJieitcm" (g). (f) ttAbr zttt j r . Dat  VAN DEN B Y B E £. 345 ■ III. Dat de bekeering der Heidenen zal voorgaen , en daerop zal de zaeligheid van geheel Israël volgen. Dit ligt allerduide- lykst in de tydsbepaeling , welke de Apostel er by voegt, tot de volheid der Heidenen zal^ zyn ingegaen , als meede in de uitdrukking alzoo , en alzoo zal geheel Israël zaelig worden. In de eerfte daegen van het Euangelie , begon de zaeligheid van de Jooden ; de wet ging uit Sion uit; en des herren woord uit Jerufalcm , Jef. II: 3. Maer , in het laetst der daegen , zal de orde van zaeken worden omgekeerd , eerst zullen de heidenen bekeerd worden , en de Jooden tot naeryver verwekken. Er is wel , die meenen , dat de algemeene bekeering der Jooden , die der heidenen , zal voorafgaen (h). Het voornaemfte bewys ontleent men , uit Rom. XI: 12, ij , alwaer de volheid der Jooden , de rykdom der heidenen , en de aenneeming van het verworpen Israël , een leven uit den dooden , genaemd wordt. Maer het zal een rykdom zyn voor de Heidenen , wanneer zy , bekeerd zynde , de volheid der Jooden , tot hunne gemeenfchap , zullen zien toevloeien , en de aenneeming der Jooden , in de Goddelyke gunst , nadat zy , eeuwen lang , £//) Merg'der Alwctemifcke Verhand. VI D. p. £44—547» VII. DEE1. Y ^  346 OVER DE VOORZEGGINGEN onder een oordeel der verharding , zullea gezucht hebben , mag eigenaertig , een leven uit den dooden , genaemd worden (i). Daerenboven mag men de zaek zo begrypen , dat de bekeering der Jooden niet eerst dan zal beginnen , wanneer die der heide-, nen geheel zal voleindigd zyn. De bekeering der Jooden zal- al fpoedig volgen , nadat dezelve , onder de heidenen , begonnen is, en de gezeegende verandering , in de denken handelwys der heidenen , zal de Jooden tot naeryver verwekken. ——. Ten zy men zich de zaek zo wilde voorftellen , dat er , na de laetfte bckeering der Jooden , nog andere heidenen , en geheel het overfchot van dezelve , in Gods Koningryk zullen ingaen (£_)• IV. Deeze nog toekoomende gebeurtenis noemt de Apostel eene Verborgenheid , dat is een geheim , tot kennis van het welke niemand , zonder eene Goddelyke Openbaering , hadt kunnen koomen. Nimmer zou iemand , hoe fchrander ook , dit geheim , door het vermoogen der bloote reden , hebben kunnen ontdekken. De wederaenneemhg der Jooden , in de Goddelyke gunst , en hunne algemeene be- kee- (i, curteniijs I. c. p. 64.1. in de noot. (4) schacht Voorr. voor miliar Hifi. van 4g voortplanting van den Chrisielyken Qodsd. p. 13,  VAN DEN BVBEL. 347 keering , in het laetst der daegen , was , door de Propheeten van het Oude Testament , meermaclen voorfpeld , gelyk ons, in het vervolg , naeder blyken zal. ■ Maer evenwei deeze Voorzeggingen hadden die maet van klaerheid niet , als deeze Godfpraek van paulus. Voeg er by , dat de Jooden van dien tyd deeze Voorzeggingen der Propheeten niet recht begreepen hadden. Het was , met hunne aengenoomene vooroordeelen , geheel ftrydig , dat hun volk immermeer zou verworpen worden , en derhalven konden zy de Voorzeggingen , omtrent hunne cindelyke herftclling , niet anders' , dan in een verkeerd daglicht , befchouwen. - „ Het ging , met deeze zaek , „ als met de roeping der Heidenen , in de eerfte daegen der nieuwe bedeeling ; —— „ fchoonmeenigmaelenduidelyk, in de fchrivten der Propheeten , gefpeld , omdat zy „ evenwel de aendacht van de Jooden niet naer „ zich getrokken heeft, en hunne vooroor„ deelen daertegen niet vermees terd hadt , „ noch van alle omftandigheeden eene ge„ noegzaem duidelyke melding was gemaekt; „ kon paulus , met goed recht , aen de Ephcfiers, fchryven : dat God hem , door „ openbaering , hadt bekend gemaekt deeze rer„ borgenheid , die , in andere eeuwen , den kinderen der menfehen niet was bekend geyil. DEEL»  348 OVER DE VOORZEGGINGEN „ maekt ; gelyk zy nu geopenbaerd werdt , „ naemenlyk dat de heidenen meede - erygenaemen „ zyn der belovten in Christus , door het „ Euangelie. Eph. III: 2-6. En hoe veel te „ meer moest dit nuk dan verborgen bly< „ ven , vooral by menfehen , tegen wier „ begrippen het iniiep , en wier gemoed „ niet gezuiverd was van vooroordeelen , „ om waerheeden van die zoort aen te „ neemen " (l) ? Dan het is noodig , dat wy de verklaering, welke wy van paulus voorzegging gegeeven hebben , wat naeder Ibeven en verdeedigen. Te weeten , het ontbreekt niet , aen Uitleggeren , zo vroegere als laetere , die beweeren , dat de Apostel fpreeke , van eene gebeurtenis, welke reeds lang haer volle beflag verkreegen heeft , en dat deeze Godfpraek reeds , voor eeuwen geheel vervuld zy. Zy verlïaen , door de volheid der heidenen , een groot getal van volken, die, in paulus tyd, nog afgodendienaers waeren , maer , na het fchry^ ven van deezen briev , en vooral , in de tweede eeuw , onder Keizer trajanus , is ingegaen. Onder de benaeming van gehell Israël, meenen zy , dat alleen de uitvet koorenen , onder de Jooden , bedoeld wor, den , 00 FRANTZ.EN I. C. p. «2, 2tj.  ïiN DEK 8 Y 3 t L. 349 den , van welke veelen , reeds in paulus tyd , en kort daerna , bekeerd zyn (m). — Dan dat er , uit kracht van paulus Voorzegging , eene algemeene bekeering , van de Heidenen , en eene gunftige herftelling der Jooden te wachten zy , hebben anderen , met opzet en uitvoerig, betoogd (ra). Wy merken maer kortelyk het volgende aen. De uitdrukking van de volheid der Leidenen is te algemeen en te fterk , om alleen dat aental van volken te beteekenen , die, in de eerfte eeuwen , van de afgoden , tot den levendigen God , bekeerd zyn. Hoe veele volken zyn er zelvs , nog op de huidigen dag , die in de duisternis woonen. Volgens de reekening van den uitmuntenden joh. alph. turrettin , zou men , veronderftellende , dat de aerde, in 30 deelen , verdeeld -waere , 5 aen de Christenen , 6 aen de Mahometaenen , en 19 aen de Heidenen , moeten toewyzen (0). Ten tyde der Apostelen zyn er veele Joo- (m) suicerus Thef. Eccl. tom. I. p. 1456. voetiüs Disp. Se!, toni. II. p. i?7' («) f fabricius Chriflologia Noach. et Ahrah. Difi". x. 11— jat.lonsky dif. de futura Judaerum comerfione illuflri ad 1738. venema Dif. S. 1. I» c. 12. p. sic—21a. ïlsnerus verkl. van den Iriev aen' den Rom. ad h. 1. frantzen 1. c. p. 233— manger comm. In hosxam p. ïij-~ (0) PixleH. in esist. ad Rom. ad h. I. VIL DEEL.  350 OVER DE VOORZEGGINGEN den bekeerd. Maer kunnen deeze onbepaeld geheel Israël genaemd worden ? ik meen , „ dat het eene , van het andere , zo veel „ verfchilt , als de zaeityd , van den „ oogst , een weinig graens , van eene „ volle koornfchuur , of de kindfche jae„ ren , van den volwasfenen ftaet eenes „ mans" (p). -— De tydorde , in welke de Apostel deeze groote gebeurtenisfen geplaetst heeft , bevestigt onze verklaering. De bekeering der Jooden , ten tyde der Apostelen , is zeekerlyk de verwerping van die Natie voorafgegaen , maer paulus fpreekt van eene bekeering , welke dan zal piaets hebben , wanneer het oordeel des verwerping van de Jooden zal geëindigd zyn. Daerenboven , kon paulus zulk e_enen grooten ophev maeken , van de bekeering van eenige Jooden , in de eerfte daegen van het Euangelie , en eene Voorzegging , welke toen reeds vervuld werdt , eene verborgen' heid noemen ? —— Voeg er by , dat paulus fpreeke , van eene bekeering der Jooden , welke , op die der heidenen , volgen zal ; maer , in de eerfte daegen van het Euangelie , is de bekeering der heidenen , op die der Jooden , gevolgd. Cf) FUANTZEN i. C. p. 236. §• 769.  VAN DEN IS TEEL. 351 De aenftaende algemeene bekeering der Heidenen is ook , door de Propheeten , onder hei Oude Testament , voorfpeld. Hier toe mag men brengen Pf. LXXXVI: 0 : alle de Heidenen , heer , die gy gemaekt hebt , zullen koomen , en zullen zich voor uw aenfchyn nederbuigen , en uwen naem teren. —— david fchynt deczen Pfalm gedicht te hebben , toen by verlost was , üit de ftrikken van saul , die eenige man* fchap gezonden hadt , om hem , in zyn huis , aftemaeken , 1 Sam. XIX. In het eerfte deel van dit zangftuk , fmeekt david , om, door Gods machtigen byftand , uit zyne ellende , verlost te worden vs. 1-10. Hy 'fmeekt , om Gods gunstige beveiliging , en om uitredding , uit zyne nooden en benaeuwdheeden vs, 1.4. De drangredenen ontleent hy , uit den rykdom van Gods genaede vs. 5, 6 ; uit Gods goedheid , in het verhooren der gebeeden van de oprechten vs. 7 ; uit Gods verheevenheid , boven alle de gewaende Goden der heidenen vs. 8. Spreekende .van de valsch genaemde Goden der heidenen, werdt david , door den Propheetiefchen Geest, VII. DEEL.  353 O TER DE VOORZEGGINGEN opgevoerd , ter befchouwing van die heueh» lyke daegen , in welke alle de heidenen , den afgoden , zullen vaerwel zeggen , en hulde bewyzen , aen den eenigen God j hunnen Schepper , zeggende : alle de heidenen , Heer , die gy gemaekt hebt, zullen koomen , en zullen zich voor uw aenfchyn nederbuigen , en uwen naem eeren (q). Dit is eene duidelykex Voorzegging , omtrent de algemeene bekeering der heidenen, welke wy nog verwachten. Er wordt , zonder eenige bepaeling , gefprooken van alle de heidenen , welke God gemaekt heeft , dat is alle volken , zonder uitzondering , welke de oneindige Schepper , op den aerdbodem van zyn aengezicht , heeft voortgebracht. ——- Tot God te koomen zegt zich te bekeeren ; en zich , voor Gods aenfchyn 3 neder ie buigen , en zynen naem te eeren 3 fluit alle daeden van Godsdienst , en alle ■werkzaemheeden van een geheiligd gemoed 3 in zich (r). Van deeze zeer gewichtige gebeurtenis wordt ook gefprooken s Pf. CII: 23 : wanneer de volken t' zamen zullen vergaederd worden , ook de Koningryken , om den heer te dienen. -— Hier wordt eene zaemvergae- de- (?) Bybeivcrkl. XI D. p. 255. , CO venema Cmmetit. ad PUImüs toto, V. p, 1Ï;  VAN DEN 3 Y B E D. 353 dering van de volken , zonder eenigé bepaeling , beloovd , tot het zelvde Godsdienstig oogmerk , en gezegd , dat de Koningryken , zondes uitzondering , den waeren God eens vereeren zullen. Het is ons zo voorgekoomen , dat deeze, Pfalm opgefteld is , toen eenige Jooden , uit Babel wedergekeerd , den Tempelbouw , in benaeuwdbeid der tyden , begonnen hadden 4 zodat er gefmeekt worde , om den opbouw van Sion , en de volkoomene verlosfing van Gods volk ; maer zo dat de Dichter , in het Propheetiesch vooruitgezicht, tevens het oog gehad hebbe , op de opbouwing der Euangelie Kerk , onder de daegen van het Nieuwe Testament (O- Vs. 13-23. dringt de Bidder zyne fmeekbeede aen , uit acnmerking van Gods beftendige trouw. Hy verklaert, onder anderen , dat de gelukkige herbouwing van Stad en Tempel , als een kennelyk bewys van Gods weldaedigheid s by de volgende geflachten , in dankbaere gedachtenis, blyven zoude , zodat de naem des h iï eren te Sion , en zyn lov te Jerufalem , ftondt vermeld te worden vs; 17-22. By het melden van Sion en Jerufalem , werden de gedachten van den Dichter , door den Propheetiefehen Geest, opgevoerd,, 00 Byïeherk!. XI D. p. 325, 326* VII. DEEL. 7j  354- OVER DE VOORZEGGINGEN tot de opbouwing van het geestelyk Sion s zo als dit , in nadruk , zal plaets hebben , onder de heidenen , in het laetst der daegen. Ook wordt de algemeene bekeering der Heidenen beloovd , benevens de wederbrenging der verftrooide Jooden , en de algemeene vreede der Kerke , welke daerop volgen zal, Jef. XI: 10-14. CO- Jef. LX. wordt de heerlyke ftaet der Ker* ke , in het laetst der daegen , die , met tde algemeene bekeering der heidenen , en de wederaenneeming van geheel Israël , eenen aenvang neemen zal , cierlyk en omftandig afgeteekend. Dit leert , en de inhoud van de Godfpraek zelve , en het ver« band van zaeken («). ■ Vs. 4-9. wordt de overgroote toevloed der Heidenen , die zich , by de gemeenfchap der Kerke , voegen zullen , uitvoerig befchreeven , en er wordt bygevoegd , dat machtige Koningen en Vorsten zich , met de Kerk , vereenigen zouden , om God , in waerheid , *te dienen vs. 10-12. Wy zouden er nog verfcheidene Godfpraeken kunnen byvoegen , dan de opgenoemde zullen volftaen kunnen. Ö) Hybelveikl XIII D. p. 102, 103. («) Ibid p. 537— 5- 77°>  $ A li DEN B Y B E l, 355 §. 77°- De aenftaende wederaenneeming van geheel Israël is niet minder duidelyk voorfpeld , doop de Propheeten van het Oude Testament. Van deeze zeer heuchlyke gebeurtenis % heeft m o s e reeds gefprooken , Deut. XXXII. Vs. 23-25. waeren alle die rampen en ellenden voorgefteld , welke het Joodfche volk , na de verwoesting van Jerufalem , eeuwen lang , drukken zouden. Vs. 35. wordt beloovd , dat de heer zich evenwel ten laetften , over zyn volk , bnt" fermen zal , en vs. 43. worden de heidenen bpgewekt , tot blydfchap en dankbaere lovsangen , wegens de gunffige herftelling van Israël : juichet gy heidenen , met zyn volk ; want Hy zal het bloed zyner knechten wreeken j 'en Hy zal de wraek 4 op zyne tegenpartyen £ doen wederkeeren , en verzoenen zyn land en zyn volk. In deeze Godfpraek liggen al- lerduidelykst de volgende belovten ; ; dat de heidenen zich , tot den waeren God 4 bekeeren zullen ; - dat deeze zich , met de Jooden 4 vereenigen zullen , om God te looven ; dat de heer deri ban zal wechneemen s ónder welken Kahaan , om den messias moord 4 geduu- vti. deel. Z 2  355 over de Voorzeggingen rende zulken langen tyd , zal geleegen hebben ; dat dit land wederom , aen den Jooden , ter bezitting en inwooning, zal ge- geeven worden ; en dat de heer zyrt oude volk wederom , in genaede , zal aenneemen. Jef. XL1X: 13-26. wordt , onzes erachtens , de algemeene bekeering der Jooden , in het laetst der daegen, omftandig befchree- ven. ■ Alle tegenlïand , tegen de be- keering der Jooden , zal wecbgenoomen worden vs. 17. Zeer veelen zullen zich , by de gemeenfchap der Kerke , voegen vs. 18. Kanaan zal wederom vervuld worden , met inwooneren , en gezuiverd worden , van de vyanden der Jooden vs. 19 , 20. Men zal zich verbaefen moeten , over het groot getal der geloovigen , onder dit, toe nog toe , zo hardnekkig volk vs. 21. De Heidenen zelve zullen de bekeering der Jooden bevorderen , en lieden van den eerften rang zullen zich begeeven , om den bloeiftaet der Kerke te bevorderen vs. %i, 23. Dit alles zal gefchieden , door de tusfehenkcomst van het Goddelyk Alvermoogen vs. -24 -26. Dan wy moeten ons wat naeder bepaelen s by eene andere zeer merkwaerdige Godfpraek van jesaias , Kap. LIX: 20, 21, om dat paulus , fpreekende van de algemee-  VAN DEN BYBEL.' 557 jneene bekeering der heidenen , en de hertelling der Jooden , zich op dezelve beroepen heeft , Rom. - XI: 25, 26, 27. — De Propheet voorfpelt , in de aengehaelde plaets , den ingang der volheid van de heidenen vs. 19 , en de algemeene bekeering der Jooden , welke daerop volgen zal , vs. 20. Dan zullen zy den naem des 11 eeren vreezen van den neder gang , en zyne heerlykheid van den opgang der zonne , als de vyand zal koomen , gelyk een Jiroom , zal de Geest des heer en de banier e tegen hem oprichten ; en daer zal em Verlosjer tot Sion koomen , naemenlyk voor , of tot die , die zich bekeeren van de overtreeding in Jacob , Jpreekt de heer. Er wordt bygevoegd vs. 21 : My aengaende , dit is myn verbond met hun , zegt de heer: Myn Geest , die 9p u is , en myne woorden , welke Ik in uwen mond gelegd heb s die zullen van uwen mond niet wyken , noch van den mond uwes zaeds , noch van den mond des zaeds uwes zaeds s zegt de heer , van nu aen , tot in eeuwigheid toe. Het is allerduidelykst , dat paulus , ter aengehaelder plaetfe , het oog hebbe pp deeze Godfpraek. Hy heeft zich bediend , van de Griekfche Overzetting der LXX , en de woorden van vs. 21 , by yn. deel. Z 3  ^58 OVER DE VOORZEGGINGEN verkorting , acngehaeld (v) , zeggende s Rom. XI: 26, 27 ; gelyk gefchreeven is. De Verlos/er zal uit Sion koomen , en zal de godloosheeden afwenden van jacob , en dit is hun een verbond van My , als Ik hunne zonden zal weclineemen. jesaias voorfpelt ys. 1-15. het diep verval , het welk er , na de tyden deiHervorming , in de Kerk , heerfchen zoude (w). Maer de heer zou zynen arm openbaeren , om de diep bedorvene Kerk , tot eenen zeer glansryken bloeiftaet , te verheffen vs. 16-21. Nadat de allerhoogfte Richter zich , aen de vyanden der Kerke , zal gewrooken hebben , vs. 16-18 , zal de volheid der heidenen ingaen vs. 19. Dan zullen zy , te weeten de voorheen verblinde maer nu bekeerde heidenen , den naem des he eren vreezen enz. —— Men kan hier zeekerlyk niet denken , aen de bekeering der heidenen , welke , in de eerfte daegen van het Euangelie , en vervolgens , reeds heeft plaets gehad. Hier wordt een vreezen van des heeren naem voorfpeld , het welk zou plaets hebben , van het eene einde der aerde , tot het andere. Daerenboven de eerfte bckeering der heidenen is begon- O) MIC MAE LIS M. tot hit N. 7.j I D. p. 461. (V) Hyi/:lrerk!. XIII O. p. 52:—-531'  van den b v b e l. 359 gonnen , in het Oosten , en heeft zich , van daer , uitgebreid , naer het Westen. Maer de hier bedoelde bekeering der heidenen , welke nog toekoomende is , zal beginnen , in het Westen , en voortgaen , tot het Oosten ; men zal den naem des heeren vreezen van den nedergang , en zyne heerlykheid , van den opgang der zonne. Hierop zal de hei-Helling van geheel Israël volgen vs. 20, 21. De Verlos/er , dat is , de verheerlykte Middelaer , zal tot Sion koomen , en zich , met de kennelykfte blyken van zyne gunst , aen het Joodfche volk , openbaeren , om hen , van het hardnekkig ongeloov , te rug te brengen , en van die overtreeding , by uitneemenheid, te bekeeren. Voorts wordt er vs. 21. bygevoegd , dat er eene gansch zeer overvloedige maet der gaeven van den Heiligen Geest , over de Kerk , zal worden uitgeftort , en dat het Euangelie beftendig en onvervalscht zal gepreedikt worden. Dit was Gods verbond , en onveranderlyk voorneemen , het welk Hy bekend gemaekt en beloovd hadt , en daerom ook onfeilbaer vervullen zal. De vyand , die koomen zal , gelyk een Jtroom , fchynt de oog en magog te zyn , Openb. XX: 8. Niet min duidelyk heeft de Propheet jr- VII. DEEL. Z 4  3<5b OVER DE VOORZEGGINGEN remia , van de aenftaende herftelling deé Jooden j met inlasfching van veele byzonderheeden, gefprooken , Kap. XXXI: 31 40, Vs. 31-34. worden de geestelyke voorrechten befchreeven , welke de Jooden onder den dag van het Nieuwe Testament , genieten zouden. De heer zou een nieuw Verbond maeken , met het ganfche nageflacht van jacob , met het huis van israel , en met het huis van ju da beide* JHet zou een Verbond zyn , van eenen geheel anderen , en meer verheevenen aert , dan het Sinaitiesch Verbond. De heer zou eene algemeene bekeering te weeg brengen , by het ganfche volk van Israël , zodat zy den waeren God , met de uiterfte bereidt willigheid , dienen zouden. Er zou , onder het ganfche volk , eene opgehelderde kennis van God en zynen dienst plaets heb* ben. Gods toorn , over het hardnekkig Israël , zou een einde neemen , en hunne grouwzaeme ongerechtigheid , in het verwerpen en vermoorden van den messias, onder welker fchroomclyke gevolgen zy , eeuwen lang , zullen gezucht hebben , zou volkoomen vergeeven worden. Men zag wel de beginfelen van het gene hier voorfpeld wordt , in de eerfte daegen van het Euangelie , verg. Hebr. VIII: 8. Maer dc Jooden , die toenmaals , met deeze voor-  VAN DEN BYBEt. 361 ■Voorrechten , begunftigd werden , maekten maer een klein getal uit , in vergelyking van de geheele Natie. Deeze Godfpraek zal , in het laetst der daegen , in nadruk en volkoomen vervuld worden , by de algemeene bekeering der Jooden. Vs. 35-37. wordt de'beftendige bewaering van het Joodfche volk beioovd , als meede hunne herftelling , in de Goddelyke gunst. Zo onmogelyk het is , dat Zon , Maen , en Starren , hacren vastgeftelden loop veranderen , zo onmogelyk is het ook , dat Israël zal ophouden een volk te zyn , en dat de heer hen , voor altoos , onhei'ftelbaer verwerpen zoude. Vs. 38 • 40. wordt duidelyk voorfpeld , dat Jerufalem zal herbouwd , en wederom , door - de Jooden , bewoond worden. Nog eene andere Godfpraek , omtrent de herftelling der Jooden , uit hunne tegenwoordige ellende 3 vinden wy , Ezech. XXXVI: 8-15. Er wordt , met zo veele woorden , eene wederkeering der Jooden j in hun Vaderland , beioovd vs. 8: maer gj, 0 bergen Israëli , gy zult weder uwe takken geeven , en uwe vrucht , voor myn volk Israël , draegen : want zy naderen te koomen. Dit veronderftelt eenen tyd , in welken het land Kanaan , nadat het woest geleegen had' , tot de voorige vruchtbaer- yu. DEEL. Z 5  3Ö2 OVER DE VOORZEGGINGEN heid , zal wederkeeren. Dit Jand zou wederom gebouwd en bezaeid worden vs. o. De Steeden zullen bewoond , en de eenzaeme , of verwoeste plaetfen , - bebouwd werden , en dat wel door het ganfche huis Lraëls , ja dat geheel vs. 10. Het zal bewoond worden , als in voorige tyden ; ja zelvs zullen de zeegeningen grooter zyn , dan ooit te vooren vs. 11 , 12. De oordeelen , onder welke de Jooden , en hun land zuchten , zullen geheel ophouden , en dit volk zal den frnaed der Natiën niet meer draegen , vs. 13-15. Deeze belovten kunnen , op de wederkeering der Jooden , uit Babel , niet worden toegepast. Zy behelfen ettelyke byzonderheeden , welke ons duidelyk wyzen , naer de aenftaende herftelling van de thans verftrooide Jooden. Vs. 10. wordt ge¬ fprooken van eenen tyd , in welken het^ gansche huis van Israël , ja dat geheel, in Kanaan, zal wederkeeren. Maer, by de wederkeering uit Babel , zyn er flechts ettelyke weinigen , uit de X ftammen , in Kanaan te rug gekoomen , en , van de Jooden zelve , verkoozen er veelen s in Babel , te blyven. Vs. 11. wordt voorfpeld , dat de voorfpoed der wedergekeerde Israëlleren , in Kanaan , grooter zal zyn , dan ooit te vooren. Maer , van de wederkeering der Jooden , uit Babel » toe  VAN DEN B V B E t. 363 Sot de verwoesting van Jerufalem , door de Romeinen , heeft dit volk nimmer eenen voorfpoed en bloeiftaet genooten , die grooter was , dan ten tyde van david en Salomo. Volgens vs. 12. zou Kanaan zyne ingezeetenen voort aen niet meer her 00 •ven , dat is uitfpouwen , van wegens hunne ongerechtigheid , gelyk het heet , Lev. XVIII: 25. Derhalven kunnen de Jooden s die uit Babel zyn wedergekeerd , niet bedoeld worden, naerdien Kanaan zyne inwooneren , by de verwoesting van Jerufalem , door de Romeinen , op eene zeer ontzettende wys , beroovd en uitgefpoogen heeft. Naer vs. 14 , 15. zouden de Jooden den fmaed der heidenen niet meer draegen ; maer , tot op den huidigen dag , zyn zy veracht en verfpreid onder alle volken (x). Hier toe behoort ook , om er niet meer by te voegen , de bekende Godfpraek van hosea , Kap. lil: 5. Daerna zullen zich de kinderen Israëh bekeeren , en zoeken den 11 eer. hunnen God 3 en david hunnen Koning , en zy zullen vreefende koomen , tot den heer , en tot zyne goedheid , in het laetfte der daegen. Onmiddelyk te vooren vs- 4 , is de balüngfchap befchreeven , in welke de Israël- (.r) Byhelverk]. XV D. p. 370—:37c VII. DEEL.  364 O TER DE VOORZEGGINGEN Jers nu , zeedert veele eeuwen , verkeerd hebben. Zy zullen , is het , veele daegen, blyven zitten , in eene treurige ballingfchap , even als de averfpeelige vrouw van hosea , veele daegen , eenzaem zitten moest , zonder Koning en zonder Vorst , uit hun eigea volk , ftaende onder de overheerfching van vreemde volken , en zonder offer , of andere verrichtingen van den plechtigen Godsdienst ; ook zonder opgericht beeld , geheel afkeerig van den voorigen afgodsdienst , en zonder Ephod en Teraphim , 0f eenige andere werktuigen en verrichtingen van hec bygeloov. Dit is , volgens het redenverband , eene eigenaertige afteekening van die akelige ballingfchap , in welke de X ftammen , door de Asfyrifche wechvoering , gebracht , en , tot op den huidigen dag, gebleeven zyn. Daerna nu , na het eindigen van die langduurige ballingfchap , zal het ganfche volk van Israël zich bekeeren , den tegenbeeJdigeu david , dat is den verheerlykten Middelaer, in den weg van het geloov , zoeken , als hunnen Verlosfer en Koning. Dan zullen zy vreezende , vervuld , met eenen diepen eerbied , koomen , tot den heer en zyne goedheid , dat is , tot den overvloed der geestelyke zeegeningen , welke de messias verworven heeft.  VAN DEN B ï B I L. 3C5 $• 77i. len laetften zullen er nog machtige vyanden'ï tegen de herjtelde Jooden, opftaen, maer deeze zullen geheel verdelgd worden , Ezech. XXXVIII , XXXIX. Wy bedoelen die vyanden, welke , by ezech iel, voorkoomen, onder den naem van den oog van magog, en zyne meedeItanderen. — De gog van het land magog, Ezech. XXXVIII: » , is de Oppervorst van Scythien, het welk magog genaemd wordt, naer den tweeden zoon van japheth, Gen. X: 2. Hy wordt tevens befchreeven, als de hoofdvorst van Mefech en Tubal , dat is , de gebiedende Opperheer van de Moscheers en Tibareenen. Zyn leeger zal beftaen , uit eene zaemengevoegde meenigte van veele volken , en meerendeels uit ruitery, Ezech. XXXVIII: 5 , 6,9, 15 , 16. De gemelde gog zal, met dit talryk heirleeger , in het Joodfche land vallen, Kap. XXXVIII: 4 -13 , maer aldaer geheel verflaegen worden, Kap. XXXVIII: 14—XXXIX: 22. Na de fchroomelyke nederlaeg van deeze vyanden , zullen de Jooden eenen uitneemenden voorfpoed , in Kanaan, genieten, Kap. XXXIX: 23-29. VII. DEEL.  %66 OVER DE VOORZEGGINGEN Omtrent de byzonder heeden , kunnen wy niets bepaeien. Uit vergelyking van dee¬ ze Godfpraek, met die van jo hannes , Openb. XVIII—XX, leeren wy dit algemee' ne, dat er, na de verdelging van den,Mntichrist, en den valfchen Propheet maiiom e t , nog een machtig vyand zal opilaen , tegen de Jooden, nadat zy, in hun Vaderland , zullen zyn wedergekeerd, maer dat hy, door den heer , 0p eene alJerVreesfelykfte wys, geheel zal uitgeroeid worden, met alle zyne heirbenden, en meedeltanders (y~). §. 772. Verfcheidene Propheeten hebben den heerlyken ftaei der Kerke, die, in het laetst der daegen, ep de algemeene bekeering van Jooden en Heidenen , volgen zal , aller duidelykst voorfpeld. By j es ai as Kap. XI, vinden, wy eene zeer cierlyke afteekening van deezen heerJyken Kerkftaet , die nog toekoomende is. De nog onbekeerde Heidenen zullen , tot den messias , de toevlucht neemen , en hem, als Koning, eerbiedigen, vs. 10. Daerna zal de heer zynen almachtigen arm ontbioo- ten, 00 ByMvsrkl. XV D. p. 4s6  VAN DEN I ï J ï t. 367 n, en, op zoortgelyk eene wys, als by de üaeking der Babyloniefche gevangenis, het overblyvfel van zyn volk Israël wederbrengen , in hun Vaderland, uit alle gewesten, in welke zy, tot op den huidigen dag, verfpreid zyn , vs. 11 , 12. Zy zulleu een vreedzaem volk uitmaeken , en zich beyveren , om de Heidenen , die nog onbekeerd weezen zullen , te beweegen , tot het geloov in ; den messias, vs. 14. Om de Jooden , in hun Vaderland , gemakkelyk te doen wederkeeren, zullen er verbaezende wonderen gefchieden , zoortgelyke als by den uittocht van Israël uit Egypten , vs. 15 , 16. Alsdan zal er, in de Kerk, een algemeen» vreede en eendracht heerfchen. Dit wordt zinbeeldig afgeteekend, vs. 6-g\ De wolv zal met het lam verkeeren, en de luipaerd , by den geitenbok , neder liggen ; en het kalv , en de jonge leeuw , en het mestvee te zoemen „ en een klein jengsken zulze dryven. De koe en de beerin zullen te zoemen weiden , haere jongen zullen te zoemen nederliggen , en de leeuw, zal Jtroo eeten , gelyk een os ; en een zoogkind zal zich vermaeken , over het hol van eenen adder, en een gefpeend kind zal zyne hand uitjleeken, in den kuü des bafilisken. Men zal nergens leed doen, noch verderven , op VII. DEEL.  368 OVER DE VOORZEGGINGEN den ganfchen berg van des heer.en heiligheid. Ook zal er eene zeer opgehelderde kennis van het Euangelie plaets hebben , gepaerd met eene volvaerdige gehoorzaemheid des geloovs, vs. 9 . de aerde zal vol kennisje de; heeren zyn , gHyk de waeteren den bodent der zee bedekken. Men heeft wel iets dergelyks , in de beginfelen, gezien, by de bekeering van veele woeste Heidenen, in de eerfte daegen van het Euangelie, maer. den tyd , wanneer de Voorzegging, in nadruk, voikoomen zal vervuld worden , zien wy nog te gemoet. Jef. XXV: 6. wordt die heerlyke Kerkftaet , onder de zinprent van eenen zeer overvloe- digen maeltyd, afgeteekend. Dan zullen alle de nog verblinde Heidenen bekeerd worden , en den verheerlykten j e s u s , als den zaeligmaeker, eerbiedigen , vs. 7, 9. Dan zullen alle vervolgingen een einde neemen vs. 8 , en alle vyanden der Kerke zullen geheel vernietigd worden, vsi 10 - 12. Dan zal er als eene gulden eeuw plaets hebben.. De heer zal nieuwe hemelen, -en eene nieuwe aerde fcheppen , en de voorige benaeuwdheeden der Kerke, byzonder derJooden, zullen als vergeeten worden. Er zal eene al- ge-  V A N DEN B Y B E X. £f$ gemeene en ongcftoorde blydfchap plaets hebben. Geweld , onderdrukking, en alk verdrietelykheeden zullen geheel onbekend zyn. In het herttelde Jerufalem zal niet meer gehoord worden de Jlem der weeninge , noch de fiem des gefchreeuws. Allerweegen zal voorfpoed, rust, vergenoegen, en veiligheid heerlcnen , Jef LXV: 17-25- Dan zullen de bekeerde Heidenen zich, in gemeenfchap met de Joodfche Kerk, verheugen , over de uitneemende voorrechten f welke zy genieten zullen. De vreede , en allerlei voorfpoed ', zal uitgejïrekt worden, als eene rivier, en de heerlykheid des hberen , in den overvloed van allerlei geeste» lyke zeegeningen , als eene overlopende beeL. Alle vyanden der Kerke zullen verdelgd wor- den> Alle Heidenen zullen Gods heerlykheid zien en eerbiedigen. Alle inwooners der aerde zullen God , in waerheid, dienen j het zal gefchieden , dat, van de eene nieuwe maen, tot de andere, en, van den eeneh Sabbath , tot den anderen , alle vleesch hoornen zal, om aen te bidden, voor het aengezicht des bee ren j Jef LXVI: 10-23,' Er zal eene zeer groote maet van opgehel-» derde kennis, in den Godsdienst, plaets hebben , Jef XI: 9'". De Christenen zullen niet meer , een iegelyk zynen noesten , en een iegeVII. weel. Aa  37° OVER DE VOORZEGGINGEN lyk zynen broeder leeren , zeggende, kent den heer: want zy zullen alle den heer kennen, van den kleinften tot den grootjten toe, Jer. XXXI: 34. Het openbaere onder* wys , in den Godsdienst, zal overvloedig en beftendig weezen , en zeer heerlyke uit* werkfelen te weeg brengen :' de Zon zal niet meer weezen , tot een licht des daegs , en , tot tenen glans , zal de Maen niet lichten , maer de heer zei vs zal weezen, tot een eeuwig licht , en fierlykheid. De Zon zal niet meer ondergaen , en de Maen zal haer licht niet intrekken: want de heer zal tot een eeuwig hcht weezen , en de daegen der treuring zullen een einde neemen , Jef. LX: 19 , 20. Er zal eene zuivere heiligheid plaets hebben , in de zeeden: des heer en volk zullen alle te zaemen rechtvaedigen zyn , Jef. LX: 21. Dc heer zal zyn volk eenerlei hart, en eenerlei weg geeven , om Hem te vreezen , alle de daegen hun ten goede, mitsgaders hunnen kinderen, na hen. De heer zal zyne vrees , in hun hart, geeven , dat zy van Hem niet af*yken, Jer. XXXII: 39, 40. De heer zal zyne Kerk, met eene gunstryke befcher. ming , en weldaedige voorzorg , verwaerdidigen. Hy zal, over wooningen des bergs Zions , en over haere vergaederingen , fcheppen eene wrtk des daegs, en eenen rook en den glans tenes  VAN DEN E ï B E L. 371 eenes vlammenden vuurs des nachts: want , over alles wat heerlyk is , zal eene bcjchutting weezen , Jef. IV: 5. By de geestelykc voorrechten , zullen ook tydeiyke zeegeningen koomen. Ik , zegt de h eer, zal de Jooden , wanneer zy, in hun Vaderland\ zullen zyn wedergekeerd , cn de plaetzen rondom mynen heuvel , {lellen tot eenen zeegent en Ik zal den plasregen doen nederdaelen , in zynen tyd, plasregens van zeegen zullen er zyn , en het geboomte des velds zal zyne vrucht 'geeven , en het land zal zyne inkoomjte geeven, en zy zullen zeeker zyn, in hun land,- en zullen weeten dat Ik de heer ben, als Ik de disfelboomen hunnes juks zal hebben verbrooken , en hen gerukt uit de hand der geenen , die zich van hen deeden dienen ; en zy zullen den Heidenen niet meer ten roove zyn , en het wild gedierte der aerde zal hen niet meer vreeten; maer zy zullen zeeker woonen, en dier zal niemand zyn, die hen verfchrikt , Ezech. XXXIV: 26-28. By/onder wordt er een lang leven , en eenen beftendige gezondheid beioovd, Jef. LXV: 20, 22: van daer zal niet meer weezen een zuigeling van weinig daegen, noch een oud man , die zyne daegen niet zal vervullen : want een jongeling zal Jlerven , honderd jaeren oud zynde. — Zy zullen niet bouwen , dat het een ander teveü 'è ■ vu. deel. Aa i  372 OVER DE VOORZEGGINGEN zy zullen niet plant ei , dat een ander eete: want, zegt de heer, de daegen mynes volks zullen zyn , als de daegen eenes booms, en myne uitverkorenen zullen het werk hunner handen ver/lyten. Deeze heerlyke ftaet der Kerke werdt, aen den Apostel johannes vertoond, onder de fchildery van het nieuw Jerufalem , Openb. XXI. §• 773- Men vraegt, lm lang du gezeegende Kerkftaet, op aerde duurtn zal? Zommigen befluiten, vooral uit Openb. XX: 46, dat dezelve duizend jasren diatren zal, en fpreeken daenm van een ditizbndjaerig ryk , het welk jhnd zal kouden , tot bynx op den algcmecnen oordeelsdag. De vourftanders van dit begrip worden gemeenlyk genaemd Chiliajten , of Millenarii,, van een Grieksch en Latynsch woord , het welk duizend beteekent. Deeze leer is zeer oud. Reeds lang voor den tyd van origenes: ,, hadt er by „ veelen een denkbeeld ftand gegreepen , „dat Christus, voor de geheele en „ eindelyke ontflooping deezer waereld, op »» aer-  yan den b y b e l. 373 v aerde zou koomen, en duizend jaeren , onder de menfehen, regeeren. Dit ge „ voelen , het welk dus lang geen weder,, ftreeven onmoet hadt , weidt , door „ verfcheiden perfoonen , op eene veïfchil. ,, lende wys verklaerd , en zy beloovden „ alle zich , in dat toekoomend en heerlyk „ Koningryk, dezelvde geneugten niet. Maer, „ in de derde Eeuw , begon de achting, „ voor dit gevoelen , af te neemen, inzon. „ derheid door den invloed en het gezach „ van origenes, die er zich , met groo ■ „ ten yver , tegen verzette, dewyl het on„ beftaenbaer was, met eenige zyner gelief,, koosde Hellingen (z)-" De beruchte c e r i n t h u s, een gevaerlyk dwaelgeest in de eerfte eeuw , beweerde , dat hy de leer , omtrent het Duizendjaerig Ryk , niet alleen van den Apostel j 0hannes zeiven, maer ook door den dienst der Engelen , ontvangen hadt. Hy voedde , omtrent dit Ryk , zeer groove en vleefchelyke denkbeelden. Hy gav voor, dat dit Ryk van christus, na de opftanding der dooden , geheel aerdsch weezen zoude; en, zeer wellustig zynde , verbeeldde hy zich , dan hy zich vermaeken zou , met het ver- C?) mos heim kettgef. id p. 3r9> 39°^ vii. deel. Aa 3  374 OVER DE VOORZEGGINGEN zaedigen van den buik, met vleefchelyke wellusten , feestdaegen , en offeranden (a). 'Dit wandroebtig begrip vondt ingang by zyne aenhangeren. „ De Cerinthiaenen , 3, Zegt aucusTimiSj dus genaemd, naer ïy cerinthus , verdichten, dat er dui„ zend jaeren, na de opftanding, in een „ aerdsch Koningryk van Christus , in „ vleefchelyke vermaeken van den buik en „ de wellusten , zullen worden doorge„ bracht, waervan daen zy den naem van „ Chiliasten gekreegen hebben (*) " . Dit pngerymde verdichtf 1 , het welk zich zelve verwoestte, is naderhand , door de rae ende Wederdoopers , en de david j o r i sten , vernieuwd en overgenoomen. Onder de vroege Kerkvaeders was het begrip van het Daizendjaerig Ryk vry algemeen, hoe zeer zy evenwel de vleefchelyke gedachten van cerinthus verfoeiden (c). papus , Bisfchop van Hierapolis in de tweede eeuw, een bygeloovig man, van weinig doorzicht (d) , is de eerfte geweest, die /"■O EBSEsius UW. Eed. l he c. 25. 1. vii. c. 24. 00 De haref. c. 8. CO augustinus de Cir. Eet L XX. c. 7. CAVE dp9j%. Opdk. ID.p. (<0 lampe Cmment. in Eua;ig. joh. Ton:. I. p. 79.  TIN DEN bybel. 375 die een duizendjaerig Ryk geleerd heeft , zonder dat hy daeromtrent zulke groova denkbeelden voedde, als cerinthus. Het zou, volgens hem , een waereldsch Koningryk van christus zyn , na de opftanding der doodcn , te beginnen (O- Hy vondt veele naevolgers, onder anderen in justyn den Martelaer (ƒ). ironeus (g) , tertullianus (//). enz. Zeedert pen paer eeuwen is dit begrip , maer evenwel met merkelyke befchaeving , wederom te/ baene gebracht. Men onderftelde naemely*k , dat er eene tweederlei opftanding zou plaets hebben. By de eerfte zouden alleen eenige voornaeme heiligen , of meer byonder de Martelaers, worden opgewekt, om met christus, hier op aerde, duizend jaeren lang te hcerfchen. Na het eindigen van die duizend jaeren , zou de algemeene opftanding en het oordeel volgen. —— Zo begreep het, onder anderen, ook piscator, met dit onderfcheid evenwel, dat de opgewekte Martelaers , niet op aerde, maer in den hemel, duizend jaeren lang, (e) eü sf. eius Ili/I. Eed. 1. III. c. 36. Dial. cu:n Tript. p. JO!», 3c". Cg) I. V. contra lUref. 0 3* - i6(A) 1. III. cor.tra marcionem c. 24. vii. deel. Aa 4  376 over de voorzeggingen heerfchen zou icn ( ). Jongstleeden heeft de vermaerde j. b. lavater de ker vaa mzendjaerig Ryk , met veel yver, zoeken te verdeedigen (k). Het karj/zyn , dat de heerlyke Kerkftaet , duizend peren lang, op aerde duuren zal Hjeronitrcnt kunnen wy niets bepaelen , om getvtn , omtrent de duurzaemheid van dien gezeegenden tyd. _ Maer, wat het Z'nl pengRyk , i„ den gezegden zin , aenga en de byzondere opwekking der Martelaeren ' om, mee c;„RISTÜS hier op aerde £ heerfchen ; dit begrip is, onzes erachten geheel verwerpelyk. "intens, I. Onze bewyzen zyn de volgende: Het Ryk v?(n christus is „eesteivk en eeuwig. Myn Koningryk is rtr w*. *w jacobs te, jtow- i; 2 eene bepaelde duurzaemheid. 3. De Heilige Schrivt leert ons da^HRisxosnietlichaemelyk, op de ir^ (O /» jfpoc, c. XX. W in ü fafa j w v >. 18-98. üu üe-< Sawri  VAN DEN BVBEL. 377 zal wederkeeren , dan om het laetfte en algemeene gericht te houden, Hand. I: ix. III: 20 , 21, Ook wo:dt de toekoomst van CiiRis¥os al'erweegen verbonden, met de algemeene opftanding van alle de dooden , 1 Cor. XV: 22 26. 1 Thésf. IV: ió. Matth. XXV: 31- Htbr. IX: 28. J. De Kerk, zo lang zy hier op aerde zyn zal , wordt ons befchreeven , als eene ftrydende Kerk. De overwinning zal plaets hebben , in de huishouding der eeuwigheid , 2 Tim. IV. 7. I Petr. III: 21. Hier op aerde is en blyft altoos een ftryd, Matth. XVI: 24. Hand. XIV: 22. 2 Tim. 111: 12. — Maer , volgens de Chiliasten , zal de Kerk, of' immers een gedeelte daervan , hier op aerde zeegepraelen , duizend jaeren lang. *1. En wat de byzondere opftanding der Martelaeren aengaet. De Heilige SehrivE fpreekt maer van eene opftanding , welke algemeen weezen zal. De uur koomt, wanneer alle , die in de groeven zyn — zullen uitgaen, Joh. V: 28: al wie den zoon aenJchouwt , en in hem geloovt , heeft het eeuwig leeven , en Ik, zegt de Heer je sus, zal hem opwekken, ten uiterjien daege, Joh. VI: 40. paulus bepaelt de opftanding der dooden , tot de toekoomst van christus, ei vi. deel. Aa 5  3?8 OVER DE VOORZEGGINGEN zegt ftellig , dat ook alsdan eerst de Martelaers zullen opgewekt worden , i Cor. XV: 24» 30. Om deeze en dergelyke redenen meer (l) , verwerpen wy het ftelfel van het DuizendjaeTig Ryk. II. Dan de chiliasten hebben eenige fchynbaere bewyzen , voor hunne leer, welke wy kortelyk dienen ter toetfe te brengen. K. Te vergeevsch beroept men zich , op de Godfpraeken van daniel , Kap. II; 44. Kap. VII: 13, |4> l8, 22, 27. . Het Koningryk , het welk , in eeuwigheid , niet zal verjloord worden , maer alle andere Koningryken vermaelen en te niet doen , Dan. II: 44. is het geestelyk Koningryk van den messias \ het welk , door het Euangelie, ftondt opgericht en uitgebreid te worden. — Even zo is het ook geleegen , met die heerfchap. py , aen welke alle volken , natiën en tongen Honden onderworpen te worden , Dan. VIL Deeze Voorzegging is aenvangelyk vervuld , by de uitbreiding van christus Koningryk , (Owal*us Ofier. i. fom. I. p, 537 voETIÜS Ji>rp. Set. part. II. p. «4, . f. turrettin Theol. Elenel. torn, III. p. Ö43 ravenstein Redenv. over het zogenaemde Duizendjaerig Ryk, zynie een aenhantfd yaa sj o s e s lied p. 14. 2) Ibidem p. 409, 410. VII. DEEL.  £8+ OVER. DE VOORZEGGIKCEN §■ 774- Tot de Voorzeggingen , welke nog moeten vervuld worden , zou men ook kunnen brengen j het gene de Heilige Schrivten verzeekeren , omtrent de aenjlaende opftanding der dooden , en het algemeene oordeelt De opftanding der dooden werdt duidelyk voorfpeld , door dan iel , Kap. XII: 2. Vtelen van die , die in het ftof der aerde , flxepen , zullen ontwaeken ; deeze ten eeuwigen leven , en geene tot verfmaedheeden , en tot eene eeuwige a/gryzing. Het woord veeleri ziet duidelyk , op Kap XI: 33. vtelen zullen vullen , door het zwaerd enz. De veeleii derhalven , die , in het ftof der aerde , fiiepen , zyn , volgens het verband van zaeken , alle de Jooden , die , ten tyde deivervolging van den wreedacrt Anttochus" E pip ha nes , jammerlyk zouden omkoomen. De leer der algemeene opftanding Wordt hier , als een grond van bemoediging , onder de gemelde vervolging , byzonder toegepast De Heer jesus zelv (ö Bybdïcrkl. XVI 0. p. 233—»35.  van den bybee. 385 zelvs heeft eene ftellige verzeekering gegeeven , omtrent deeze groote gebeurtenis , Joh. V: 28, 29 : de uur koomt , in welke alle , die in de graeven zyn , zy7ie Jtem zullen hooren , en zuilen uit' gaen , die het goede gedaen hebben , tot de opftanding des levens , en die het kwaede gedaen hebben , tot de opftanding der verdoemenis. De Apostel paulus heeft 'er verfcheidene byzonderbeeden van opgegeeven , 1 Cor. 'XV. i Thesf. IV: Er is ook een algemeen gericht te wachten. God heeft eenen dag gefield , op welken Hy den aerdbodem rechtvaerdig zal oordeelen , door eenen man , welken Hy daertoe geordineerd heeft , Hand. XVII: 31. Wy moeten alle geopenbaerd worden , voor den Richterftoel van christus , opdat een iegelyk wechdraege het gene door het lichaem gefchiedt , nadat hy gedaen heeft , het zy goed , het zy kwaed. 2 Cor. V: 10. De Heer ie sus heeft ons een zeer uitvoerig bericht gegeeven omtrent de byzondere omftandigheeden van deezen dag der algemeene vergelding , Matth. XXV: 31-46. Dan , over de opftanding der dooden , en het algemeen gericht , hoopen wy nae- vn. deel. Bb  386" OVER DE VOORZEGGINGEN ENZ. der te handelen , onder de leerftukken van den Godsdienst , tot welke wy thans overgaen. EINDE VAN HST ZESDE BOEK. ZE-  ZEEVENDE BOEK OVER D « LEERSTUKKEN VAN P E OPENBAERING. ffh PEEL. Bb 2   ZEEVENDE BOEK OVER DB LEERSTUKKEN OPENBAERING. J)e leerstukken van de Openbaering onderfcheiden wy, in twee hoofdzoorten. — Zulke , welke ook aen de reden bekend zyn , maer , door de Openbaering , nae- der opgehelderd en bevestigd worden. Zulke , welker ontdekking wy alleen , aen de Openbaering , te danken hebben , en welke wy „ wanneer de reden , aen zich zelve gelaeten was , nimmer zouden geweeten hebben. De laetfte zoort zyn , in den eigenlyk-ften zin , leerftukken der Openbaering , en van die geene , welke wy gewoon zyn leer- vn. deel. Bb 3 v i M DB §• 775.  390 OVER DE LEERSTUKKEN ftukken der Reden , of van den Natuurlykeq Godsdienst , te noemen , zyn er zeer veele , welker kennis wy , aen de Openbaering, te danken hebben. Het is zeer moeilyk te bepaelen , welke leerftukken , geheel of ten deele , aen de Openbaering , moeten worden toegefchreeven , en de juiste grens? paeïen , tusfchen reden en Openbaering , aen te wyzen. -— Uit de zaemenftellen vaq Natuurlyke Godgeleerdheid , opgefteld in een land , over het welk de Openbaering haeren glans verfpreid heeft, kan men in het geheel niet oordeelen , over het vermoogen der reden. Onder het licht der Openbaering gebooren en opgevoed zynde, zyn ons, van onze eerfte jeugd, gewichtige waerheeden ingeprent , welke ons zo zeeker voorkoomen , dat wy dezelve, als leerftukken der reden , bcfchouwen , daer wy er geene of zeer gebrekkige denkbeelden van zouden gehad hebben , wanneer . wy , onder de heidenen , waeren opgevoed Ca). Ik voor my hel er zeer veel toe over, om te vermoeden , dat het bejtaen van God het ecnigfte leerftuk zy van de Reden. . De overige waerheeden , welke men , tot he 00 Voorïééleh van den Godid. If r>. I Siuk. p. 45 iimmer man de voortrefelykheii van den Chrht. 'QodJ. §.2. p. 67.  VAN BE OPENBAERING. 3 Ondertusfchen kan men de gemelde waerheeden in zo ver , als leerftukken van den ' Natuurlyken Godsdienst , befchouwen , voor zo ver wy Christenen dezelve , nadat wy door de Openbaering zyn voorgelicht , uit de reden kunnen en pleegen te bewyzen. I. In de eerfte Afdeeling zal ik handelen , over die Leerftukken , welke de Openbaering ten minften algemeener bekend ge- (b) Voordeden tan den GjJsd. II D. I St. p. 62 (c) Ibid p. 85 163. (<0 Ibid p. ld.;— O) Ibid p. ï/y— (ƒ) Ibid p. VII. DEE.t. Bb 4  392 OVER DE LEERSTUKKEN maekt , naeder opgehelderd , en bevestigd heeft. II. De tweede Afdeeling zal gefchikt zyn om die aengeleegene leerftukken voor te draegen , welker ontdekking wy geheel en alleen , aen de Openbaering , hebben dank te weeten. EERS-  VAN DE OPENBAERING, 393 EERSTE AFDEELING. over de leerstukken, welke de openbaering al ge me en er' bekend gemaekt, naeder opgehelderd , en bevestigd heeft. EERSTE HOOFDSTUK. De openbaering verzeekert ons, dat er een eenig god zy. §• 776- De Éénheid van het Opperweezen wordt , in de Openbaering , duidelyk geleerd , en , met byzonder en nadruk , ingefcherpt. De éénheid van het Opperweezen wordt , met zo veele woorden , en allerduidelykst geleerd. Daer is één God , zegt paulus , i Tim. II: 5 ; en hoewel er veele Goden en heeren zyn , die naemenlyk , van de heidenen , als zodaenig geëerbiedigd wor- VTL DEEL. Bb 5  594 OVER DE LEERSTUKKEN den , nochtans hebben wy maer éénen God, i Cor. VIII: 5,6.— Hoe veel verfchift dit , van de twyfFelachtige en dikwerv tegenftrydige uitfpraeken der heidenfche Wysgeeren ? Een der hoofdoogmerken van mose , waertoe hy zyn eerfte boek genesis met het verhael der fchepping van alle dingen , begint , was om de Israëlleren , tegen de Veel-Godtry , te waepenen (g). Elders deedt hy deeze merkwaerdige uitfpraek: hoort hraèï , de heer uwe God is een eenig heer , Deut. VI: 4. Letterlyk ftaet er , m het oorfprongelyke : de heer onze God de he er e één, dat is, de heer onze God is alleen de heer. De oude Israëliërs waeren , voor de Babyloniefche gevangenis , zeer verflaevd aen den afgodsdienst. De Propheeten waeren er daerom doorgaensch op uit , om het af. fchuuwelyke van deeze misdaed voor te ftellen , onder de zinneprent van hoerery en overfpel. De Dichter Pf. CXV: 4. ?. teelten t de dwaesheid der afgodery , op'deeze wys : de afgoden der heidenen zyn zilver en goud , het werk van 's menfehen handen ; zy hebben eenen mond , maer fpreeken niet ; 0Q. gen , maer zien niet; o^ren hebben zy , maer hos- CtO v Deel. p. au  VAN DE OPENBAERING. 395 horen niet ; zy hebben een neus , maer rie< ken niet ; handen hebben zy , maer tasten niet ; en zy geeven geen geluid , door hunne keelen. §• 777- Er is niets , in den Bybel , het welk aenleiding geevt , om aen een meertal van Goddelyke weezens te denken. Pf. LXXXII: 6. worden de Overheeden Goden genaemd , DH?» , dat is eerbiedingswaerdige perfoonen , omdat zy eer en achting verdienen , en omdat zy eenige flaeuwe afbeelding van de Goddelyke Majefleit vertoonen , voor zo ver zy Gods dienaers zyn , in het handhaeven van recht en gerechtigheid. Verg. Exod. XXI: 6. XXII; § , 9 , 28. 1 Sana. II: 25. Rom. XIII: 4. Dat de leer der Drieëenheid , volgens welke er , in het eenvouwige Goddelyke weezen , drie onderfcheidene perfoonen zyn, met de éénheid van God , geenszins ftrydig zy , zal ons , in het vervolg , naeder blyken. VII. DEEL.  39<5 OVER DE LEERSTUKKEN TWEEDE HOOFDSTUK. OVER GODS NAEMEN EN EIGENSCHAPPEN. §• 778. Hoewel God geenen naem noodig hebbe \ heeft het Hem evenwel behaegd , zich , in de Openbaering, onder verfcheidene naemen voorteftellen. Een naem is een woordelyk teeken van onderfcheiding. Wy menfehen draegen elk eenen byzonderen naem, om van andere menfehen, die ons gelyk zyn , onderfcheiden te worden. Maer God is éénig in zyn zoort ; en heeft niemand zyns gely. ken. Derhalve» heeft Hy geenen naem noo- dig. Ondertusfchen heeft het Gode behaegd zich zeiven, in de Openbaering , onder verfchillende naemen , V00r te ftel' len , niet alleen om zich zeiven , van de valschgenaemde Goden der heidenen te onderfcheiden , maer ook om daerdoor zyne agenfehappen aen ons bekend te maeken. Gods naemen zyn geenszins willekeurige klanken , maer elk derzelver drukt één of meer der Goddelyke Volmaektheeden uit. §• 779-  VAN DE OPENBAERING. 397 & 779. De naem MVT > jehovah, vetera «raze Vertaelers door heer uitdrukken , « Godjeigen naem , die dew Mlerhaogften alleen , uitjluitender wys , toekoomt. De verheeven naem nvT koomt , van het wortelwoord niH het welk eene vastigheid van bejtaen aenduidt , en beteekent derhalven Hem , die altoos , vast , en onveranderlyk beftaet. Het zy de puntten , gelyk men het noemt , of de klinkletters , in den naem HIJT , echt zyn , dan niet (h)t deszelvs beteekenis is1 zeer ruim ; zy geevt te kennen , dat God beftendig en onveranderlyk beftaet , het welk de eeuwigheid , de van zich zelvs beftaenlykheid , de onafhangelykheid , en onveranderlykheid influit , als meede de beftendigheid , in voorneemens, verklaeringen , en belovten. Met toe- fpeeling op deezen» veel beteekenenden naem , wordt God befchreeven , als die is , die was , en die koomen zal , Openb. I: 4. miT is Gods eigen naem , die den eeni- (ft) reland in Decade Exerc. Ph'üol. dc yera pronune't fione nominis j E H o VA tl. VII. deel.  398 over de leerstukken gen God , in nadruk , en uitfluitender wys , toekoomt , zodat dezelve aen geen ander weezen , dan aen den eenigen en waeren God , kunne gegeeven worden. «—. Trouwens de beteekenis van deeze benaeming is zo ryk en verheeven , dat dezelve Gode alleen toekoomt. Het zou zelvs eene ongerymdheid zyn , aen eenig eindig en gefchaepen weezen , den naem te geeven van den eeuwigen , onafhangelyken , en on- veranderlyken. Daerenboven heeft God zich zeiven deezen naem uitdrukkelyk , en uitfluitend , toegeëigend. Ik ben fflfp de heer , dat is myn naem , Jef. XLL: 8. Ik, Ik ben de heer , en daer is geen heiland , behalven My , jef. XL1II: n. heere dsr heirfchaeren is zyn naem , Jef. XLVIII: 2. heer is zyn naem , Amos V: 8. —— Eindelyk wordt Jef. XLI: 21, en vervolgens, met beflisfchende bewyzen , zo uit het beduur der waereld , als uit de Voorzeggingen ontleend , betoogd , dat deeze jehovah de eenige en waere God zy. §• 780.  VAN DE OPENBAERING. 399 §. 780. Behalven deezen eigenen naem , worden den Allerhoogfien nog veelerlei andere naemen , in de Schrivten van het Oude en Nieuwe Testament , gegeeven , welke alle zyne eigenfchappen beteekenen. In .het Oude Testament koomt God voor , onder veelerlei Hebreeuwfche naemen , welke alle van eene zeer merkwaerdige beteekenis zyn. — , el, beteekent den jler- ken of almachtigen (i) ; , e l o- him , den eerbiedenswaerdigen (k) ; —— Dl^Oi' DTTTN , elohim sebaoth , den heer der Heirjthaeren , den Opperfien BeJluurer van het heir des hemels , of van de garfcie waereld ; 'JUS, adonai, den allerhoogjten Richter , j-j' jah , af- koomftig van het zelvde wortelwoord , als Gods gedenknaem HIT , jehovah (/). — , gneljoon , den Allerhoogfien t Gen. XIV: 18. In het Nieuwe Testament heeft God twee Griekfche naemen Ki/p/oj en Qeos. De naem Kup/os , kurios , welken de LXX (i) sc hul te ns in prov. c. 3: 25. (k) s c h ltens in job c. 1: I. (7) si h üidius Spec. Obfeiy. ad jes. I: a. VII. DEE.  400 OVER DE LEERSTUKKEN Overzetters van het Oude Testament doorgaensch , voor niiT , gebruiken , beteekent eenen gebiedenden heer , die , met hoog gezach^ en met groote macht , bekleed is. De gevvoone naem Qeo; , the os , welken de LXX Overzetters gebruiken , om te vertaelen , betee- kent den Befchouwer en Beftuurer van alle dingen (m). §• 781. In eenen ruimeren zin , wordt Gods naem zeer gemeenzaem genoomen , voor alles , wat van God kenbaer is. In deezen ruimeren zin , zegt Israëls Wetgeever , gy zult den naem des heb» r e n uwes Gods niet ydeiyk gebruiken , Exod. XX: 7. Gods naem beteekent 1. Den hoogen God zeiven , Deut. XXVIII: 58 : indien gy niet zult waerneemen te doen alle. de woorden deezer wet , die in dit boek gefchreeven zyn , om te vreezen deezen heerlyken en vreesfelyken naem , den h eer uwen God. Pf. XX: 2 : de naem des Gods Jacobs , dat is , de God van Jacob zelvs , zette u in een hoog vertrek. 2. Gods Volmaektheeden en eigenfehap- pen. (w) sdicebüs Thef. Eccl. in iac voce.  TAN DE OPENBAERING. 4OI pen. Daerom , zegt de heer tot phara o, heb Ik u verwekt, opdat Ik myne kracht aen u betoonde , en opdat men mynen naem , dat is , myne heeriyke Volmaektheeden , vertelle op de ganfche aerde , Exod. IX: 16. 3. Gods werken , Pf. LXXXVI: 9, 10 : alle heidenen , heer , die gy gemaekt hebt, zullen koomen , en zullen zich , voor uw aenfchyn , nederbuigen , en uwen naem eeren , dat is , uwe werken eerbiedigen : want Gy zyt groot , Gy doet wonderwerken , Gy alleen zyt God. 4. Gods woord en bevel. Ik heb uwen naem , dat is , uw woord en uwe beveeIen , geopenbaerd , aen de menfehen , die Gy my , uit de waereld , gegeeven hebt , zegt de Heer jesus , tot zynen Vader, Joh. XVII: 6 , verg. vs. 26. * paulus was een uitverkooren vat , om den naem van christus , dat is , zyn woord , te draegen , onder de heidenen , Hand. IX: 15. 5. Den dienst van God , Mich. IV: j , alle volken zullen wandelen , «I* (» den naem, dat is , in den dienst van zynen God , maer wy zullen wandelen , in den naem , dat is , in den dienst vah den heer onzen God 9 teuwiglyk en altoos. VII. DEEL.  4°2 OVER DE LEERSTUKKEN §• 782. De Heilige Schrivten geeven ons een zeer uitvoerig bericht , omtrent Gods eigenfchappen , en oneindige Volmaektheeden. Deeze eigenfchappen zyn geenszins van God zeiven , of van elkander onderfcheiden. Zy zyn niets anders , dan God zelvs , VOÜr zo ver wy Hem , op verfchillende wyzen , en in onderfcheidene betrekkingen , befchoul wen (n). De onderfcheiding is alleen geleegen , in de eindigheid van ons verftand , het welk de zaeken niet anders , dan by opvolging , en by onderfcheiding , befchouwen kan. Dit heeft plaets , by alle zaeken , en nog veel meer by den Oneindigen. Gods noodzaekelykheid , eeuwigheid , alweetenheid , almacht enz. , zyn , jndedaed , niets anders , dan de noodzaekelyke , de eeuwige , de alweetende, de almachtige God zelvs (0). Trouwens God is eenvouwig , en , in den Oneindigen , kan geene de minfte'zaemenftelling , hoe ook genaemd , plaets hebben. Daerom worden de Goddelyke üigenfchappen, met Gods weezen zelve, ver- (ti) I D. p. 32 — Co) voet.üs Disp. pan. 1. p. a27. Pro/, Leid. cenfuT3l in Conf. Rtm. c. a.  VAN »e openbaering. 403 wisfeld i Pf. LXXXIX: 36. Gen. XXII: 16. Hebr. VI: 13. Wanneer God zweert by zyne Heiligheid, zweert Hy by zich zeiven, ten vertooge , dat Gods Heiligheid niets anders zy , dan de Heilige God zelvs. Laeten wy hier dezelvde orde houden , als in den Natuurlyken Godsdienst (j>) > eQ volgens dezelve Gods Eigenfchappen ohderfcheiden , in Följtrekte en Betrekkelyke. I. De volstrekte Eigenfchappen kan men tot drie hoofdzoorten brengen ; de zodaenige , welke, uit Gods noodzaekelyk best aen, voortvloeien ; de zulke, welke Hem, als een geestelyk en verstandig weezen , toekoomen ; en de zulke, welke , beide tot zyn noodzaekelyk. en geestelyk wbezen, behooren. §• 783. K. Gods volstrekte Eigenfchappen , welke uit zyn noodzaeke lyk besta en voortvloeien , zyn de van zelvs be- staenlykheid , de onafhangelykhe1d, de onveranderlykiieid, de oneindigheid , en de eeuwigheid. God beftaet van zich zelve , en heeft den (p) I D. p. 331 ▼JI, DEEL. Cc *  404- OVER DE LEERSTUKKEN grond van zyn noodzaekelyk beiïaen , fa zich zei ven. By hem is de fontein des levens , Pf. XXXVI: 10. hy heeft het leven , in zich zeiven , Joh. V: 26. hy is niets behoevende , Hand. XVIi: 25. God is onafhangelyk ; Hy is niets aen eenig ander weezen verfchuidigd. Alle andere weezens , welke Hy alleen het beftaen gefchonken heeft , hangen van hem af. Hy wordt , van menfehen handen , niet gediend , als iets behoevende , alzoo Hy zelvs allen het leven , en den adem , en alle dingen geevt , Hand. XVII: 25. God is onveranderlyk. Ik de heer word niet veranderd ; zegt de Allerhoogfte , Mal. III: 6. By Hem is geene verandering , of fchaduw van omkeering , Jac. I: 17. God heeft voormaels sde aerde gegrond , en de hemelen zyn het werk van zyne handen ; die zullen vergaen , maer Hy zal ftaende blyven ; zy alle zullen , als een kleed , verouderen , Hy zal dezelve veranderen , als een gewaed , en zy zullen veranderd zyn ; maer Hy is dezelve Pf. CU: 26-28. God is oneindig ; al wat , tot zyn weezen , behoort , kent geene paelen. Zyne grootheid is ondoorgrondelyk , Pf. CXLV: 3 Alle volken zyn als niets , voor Hem ;, zy' worden by Hem geacht , minder dan niet s en ydelheid , Jef. XL: 17. God  VAN DE OPENBAERING. 405 God is eeuwig. De heer is de eeuwige God, Gen. XXI: 33'. Hy bewoont de eeuwigheid , Jef. LVII: IJ. Hy is de Koning der eeuwen, de onverdervelyke , 1 Tim. I: 17Daer is geene onderzoeking van het getal zyner jaeren , Job XXXVI: 26. Hy is de levendige God , en befiendig in eeuwigheeden , Dan. VI: 27. Hy is , zonder begin , en zonder einde. Van eeuwigheid , tot eeuwigheid , is Hy God, Pf. XC: 2. Hy beftaet, zonder opvolging van oogenblikken : want duizend jaeren zyn , in zyne oogen , als de dag van gisteren , als hy voorbygegaen is , en als eene nachtwake , Pf. XC: 4. ^n dag is, by den heer, als duizend jaeren, en duizend jaeren , als één dag , 2 Petr. III: 8. §• 784. 3. Godis een geestelyk en verstandig weezen. De volfirekte eigenfchappen , -welke Hem, als een geestelyk en verstandig weezen, toekoomen, zyn, met betrekking tot zyn verstan d, de alweetenheid en de vvysheid ; met betrekking tot zynen wil, de onveranderlykheid, de vryheid, de almacht, en de heiligheid. God is een Geest Dit leert de Open- VII. DEEL. Gc 3  4°6 O VsER DE LEERSTUKKEN baering allerdnidelykst. God is een Geest, zegt de Heer je sus, met zo veele woorden, Jeh. IV: 24. Hy is de onzienlyke God, iTim. I: 17. Hy is de God en de Vader der geesten van alle vleesch, Nurm XVI: 22. Heb. XII: 9- Wy moeten daerom alle iichaemelykê denkbeelden van God verbannen. Wy moeten niet meenen , dat de Godheid , goud , of zilver , of Jteen , gelyk zy, welke door 's menfehen kunst en bedenkingen gemaekt zyn , Hand XVII: 29. By wien dan zult gy God vergelyken', of welk eene gelykenis zult gy Hem toepasfen , wordt 'er daerom gevraegd, Jef. XL: 18. A. God is een verjtandig weezen. Gelyk alles wat in God is , zo is ook zyn verftand oneindig. — Zou Hy , die de ooren plant, niet hooren ? die de oogen formeert, niet aenfehou'wen? die den menfehen wetenfehap leert, niet verjtaen? Pf. XCIV: 9, 10. By God is wysheid en macht; Hy heeft raed en verjtand , Job. XII: 13. Zyne verjtand is geen getal , Pf. CXLVII: 5 , en daer is geene doorgronding van zyn verjtand, Jef. XL: 28. De eigenfchappen van Gods oneindig verftand zyn de Alweetenheid en Wysheid. A. God is Alweetcnde. Hy fchouwt tot het einde der aerde, en Hy ziet onder alle de hemelen, Job. XXVIII: 24. Gode zyn alle zyne wer. Tvn van eeuwigheid bekend, Hand. XV: 18. Eenes iegelyken weegen zyn, voor de oogen des he e»  VAN DE OPENBAERING. 407 HEEREN, en Hy weegt alle onze gangen, Spreuk. V: 21. De heer doorgrondt enkent cns ; Hy weet om zitten en ons opjtaen ; Hy kent van verre onze gedachten , P. CXXXIX: i , 2. Met één woord, geen fchepfel is onJchtbaer voor Hem; alle dingen zyn mekt en geopend , voor de oogen des geenen, met welken wy te doen hebben, Hebr. IV: 13. B. God is oneindig Wys. — Gods naem zy geloovd, van eeuwigheid tot eeuwigheid: want zyne is de wysheid en kracht, Dan. II: 20. By Hem is kracht en wysheid , Job XII: 16. By Hem is wysheid en macht; Hy heeft raed en verjtand, Job XII: 13- De heek. heeft de aerde door wysheid gegrond , en de waereld bereid door zyni wysheid , Spreuk. UI: 19. Jer. X: 12. LI: 15. Er is eene diepte des rykdoms van Gods Wysheid, Rom. XI: 33- B Tot Gods Wil, welken niemand wederftaen kan, Rom IX: 19, behooren de Onveranderlykheid, de Vryheid, de Almacht en de Heiligheid. A. De Onveranderlykheid. De raed des he eren beftaet in eeuwigheid, en de gedachten vms harten , van gejlachte tot geflachte , Pf XXXIII: 11. Zyne gerechtigheid is als de'bergen, Pf. XXXVI: 7; Zyn verbond zal Hy niet ontheiligen, en het gene uit zyne lippen gegaen is, zal Hy niet veranderen, Pf. LXXX1X: 35. Zyn raed zal befiaen , en VII. DEEL. C.c 4  403 »' H».r„„„ XLVfcV Z" "**■•» *». Jef. CXV:3. Hywerkt nn l belmgt> ?L ^nzyLj}W^al\d^n, naer den ^ &» Sefchaepen ; do'nr ^ % M' «*. Pen, Openb. IV: n ^ C. De „ . **«,; m *ymhani„^c,jt*;j dat zich nimand, tmn «■„,. ,/. ' = KroD. xx- e rr? A ' Jl'""> »-*. - :r " vjix y*, hart, en Iterkval f ' 2°' D- De Heiligheid. . r„A u ^ "itneemendheid, jef. v, * ^ varc Godloosheid en Ji' r- *J" °°d is ver Job XXXIV io Ï^^'» h T„ r> V taeB aenfchouwen J-JiN * «K« , Job XV ZycT> ZUmr iH Zy' niet verloochenen , 2' xfm< kan zich 'zeiven  VAN DE OPENBAERING. 409 §. 785. 3. De Volftrekte Eigenfchappen , welke, beide tOt GodS noodzaekelyk en gees- ïelï k weezen , behooren , zyn de e e nvouwigheiüj de oneindige volmaektheid, en de hoogste geluk- zaeligheid. A. Over de eeuwigheid hebben wy reed* gefprooken (g). B. De Oneindige Volmaektheid beftaet daerin , dat God alle mogelyke Volmaektheden , op de volmaektfte wys , bezitte. Zult gy de onderzoekingen Godes vinden, vraegt daerom zopiiar? zult gy , tot de Volmaektheid toe, den Almachtigen vinden ? Zy is, als de hoogten der hemelen, wat kunt gy doen? dieper dan de hel , wat kunt gy weeten ? langer dan de aerde , is haere maet, en breeder, dan de zee, Job XI: 7-9. De heer is groot en zeer te pryzen , en zyne grootheid is ondoorgrondelyk, Pf. CXLV: 3. Alle de volken zyn els niets , voor Hem , Jef. XL: 17. Hy is de Koning der eeuwen , de onverdervelyke , de onzienlyke , de alleen wyze God , welken de eer en heerlykheid zy , in alle eeuwigheid , I Tim. I: 17. CO §• 7"»°. VJI. DEEL. Cc 5 I  4lO OVER DE LEERSTUKKEN C De hoogfie Gelukzaeligheid. God , de zae/ige en alleen machtige Heer r . VT- tc u„ i r 6 » 1 I-im. vi. 15. Hy heeft niet noodig v„„ „ r, handen , gediend te worden , ^ ™ " ^ *, Hand. XVJI: aj. Zynet l T"' •n^acht, en "winning, « & m^ytó,. ^ ^ *» W, iszyne. * \\ 'm omngryk , en Hy heeft ziel verhoogd tot een hoofd hoven alles. Ryidm en g °f > voor zynaengezicht; Hy heerscht, over J%* en , m zyne hand, u kracht ,„ * iKron. XXIX: „ , l2. en*m™>« > §• 786. 11 Gods betrekkelyke Eigenfchappen noemen „ dezodaemge, welke betrekking hebben , £ Gods werken, en uit dezelve, kenbaer\or, den. Deeze zyn de alo mte genwo oR. digheid, Geordende almacht de goedheid . de wzi.»„ * > ae waerheid . da standvastigheid, dt betrekke- lyke heiligheid en de rechtvaer» digheid. K. De Alomtegenwoordigheid . r>, h , isGodsthroon, en de aerde de voetbank zZ ^eten, Jef. LXVI: i. Waer zm ^ gaen, voor uwen Geest, zingt DAVX™ eene  VAN DE OPENBAERING. 411 eene verrukkende befehouwing van deeze Goddelyke Volmaektheid; waer zou ik heenen vlieden , voor uw aengezieht ? zo ik opvoer ten hemel , gy zyt daer ; of beddede ik my in de helle , ziet gy zyt daer ; nam ik de vleugelen des daegeraeds , en woonde ik aen het uiterfte der zee, ook daer zoude uwe hand my geleiden , en uwe rechtehand my houden , Pf. CXXX1X: 1. 9. Ben Ik een God van naby , fpreekt de heer? en niet een God van verre? zoude ■zich iemand, in verborgene plaetfen, kunnen verbergen, dat Ik hem niet zoude zien, fpreekt de heer? vervul Ik niet den hemel en de aerde , fpreekt de heer ? Jer. XXIIi: 23, 24. Al groeven zy, tot in de helle, zegt de heer, zo zal ze myne hand van daer haelen ; en al klommen zy in den hemel, zo zal Ik hen, van daer , doen nederdaelen ; en al verjtaeken zy zich, op de hoogte van Carmel , zo zal Ik hen nafpeuren , en van daer haelen; en , al yerbergden zy zich , van voor myne oogen , in den grond van de zee , zo zal Ik van daer eene Jlang gebieden , die zal hen byten , Amos IX: 2,3- ~ De geordende of uitvoerende Almacht , waerdoor God alleen dat geene verricht, het welk , met zyne natuur, en de bepaelingen van zynen wil , overeenftemt. Onze God is , "in den hemel , en doet al wat hem behaegt, werkende alle dingen , naer den vii. DEEL.  412 OVER DE LEERSTUKKEN raed van zynen wil , Pf. CXV: 3. Epb. I. 11. }. De Goedheid. God is aen alle goed, en zyne barmliartigheeden zyn over alle zyne werken, Pf. CXLV: 9. De aerde is vol, van zyne goedheid , Pf. XXXIII: 5. Hy is goed , zyne weldaedigheid is tot in eeuwigheid, 2 Kron. V: 13. Deeze goedheid van God kan , in onderfcheidene betrekkingen , befchouwd worden, en draegt daervan daen verfchillende benaemingen. —— Zy heet lievde, voor zo ver God , aen zyne fchepfelen , weldoet,• genaede , voor zo ver zy , aen onwaerdigen , wordt uitgeoeffend; barmhartigheid, voor zo ver zy verkeert omtrent ellendigen. % De Waerheid van God maekt , dat Hy nooit anders denken , of getuigen kan , dan het waerlyk met de zaek geleegen zy. Op alles derhalven, wat God getuigt, het zy door het licht der reden , het zy in de Openbaering , kunnen en moeten wy ons veriaeten , als op het onfeilbaer getuigenis van den Waerachtigen. —— Dit is de grondflag van ons geloov aen de verborgenheeden, welke , in de Openbaering, voorkoomen. God kent zich zeiven volmaekt , en , in den Oneindigen , zyn, buiten allen twyfrel, veele byzonderheeden , welke een engbeperkt verftand onvergelykelyk te boven gaen". Al dat  VAN DE OPENBAERING. 413 dat gene derhalven , het welk de Oneindige van zich zeiven verklaert, moeten wy, offchoon wy de wys en het hoe niet begrypen kunnen , op zyn onfeilbaer getuigenis , aen- neemen. Met betrekking tot de onfeil- baere vervulling van Gods belovte , koomt deeze Waerheid voor , onder den naem van Getrouwheid. Van het een en ander vinden wy de duidelyklie verzeekeringen, in de Heilige Schriv- ten. , God is geen man , dat hy liegen zou , noch eenes menfehen kind , dat Hem jets berouwen zonde ; zou Hy het zeggen , en niet doen? of fpreeken , en niet bejlendig maeken ? Num. XXIII: 19. Ook liegt Hy niet, die de overwinning van Israël is , ook berouwt het Hem niet: •want Hy is geen mensch , dat Hem iets berouwen zoude, 1 Sam. XV: 29. God kan niet liegen, Tit. I: 2. God is getrouw, 1 Cor. I: 9. X: 13. H. De Standvastigheid, waerdoor God zich zeiven altoos gelyk is, en zyne voorneemens nimmer verandert, vloeit onmiddelyk voort , uit de onveranderlykheid van zynen wil (V). Het is waer, in de Heilige Schrivten, worden Gode veelerlei harstochten toegefchreeven , welke, in ons menfehen, overtuigende bewyzen zyn van onbeftendigheid. — CO § 782. VII. DEEL.  414 OVER DE LEERSTUKKEN Maer dit alles moet , op eene Gode betaemelyke wys, verftaen worden. De lievde is, in God, niets anders , dan de weldaedigheid zelve, Joh. III: 16. God wordt gezegd , iets te verwachten , voor zo ver Hy het zelve befehouwt, als afweezig, Jef V: 2; zich over iets te verheugen, voor zo ver Hy eene zaek goed keurt, Jef. LXII: 4; zich te ontfermen, wanneer Hy weldaeden bewyst aen ellendigen, Rom. IX: 11, 18; de zonden te haeten, voor zo ver Hy niet kan nalaeten, het zeedelyk kwaed af te keuren , Pf. V: 6 ; te vreezen, voor zo ver Hy alles van zich afwendt, wat, met zyne eer , ftrydig is , Deut. XXXII: 26, 27. Den Onveranderlyken en Standvastigen God wordt oneigenlyk fmert toegefchreeven , voor zo ver Hy, door de zonden, beleedigd wordt , Pf. LXXVII1: 40; berouw, wanneer Hy zyn werk verandert, Gen. VI: 6, 8 ; toorn , voor zo ver Hy de zonden niet kan ongeftraft laeten , Pf. II: 12. VI: 2. 1. Gods betrekkelyke Heiligheid is de uitoeffening der Natuurlyke Heiligheid, voor zo ver Hy dezelve openbaer maekt, in alle zyne werken en weegen. —-— Heilig, Heilig, Heilig is de Heer der heirfchaeren ; de ganfche aerde is vol , van zyne heerlykheid, Jef. Vi: 3. God is alleen heilig , Openb. XV: 4. f. Gods rechtvaerdigheid, waerdoor Hy elk van  VAN DE OPENB AE RING. 415 van zyne fchepfekn vergeldt, naer zyne werken , wordt, in de Heilige Schrivten, allerduidelykst geleerd. -~ Zy is tweederlei, de Wetgeevende en Vergeldende Rechtvaerdigheid. De Wetgeevende Rechtvaerdigheid beftaet daerin , dat God zynen redelyken fchepfelen wetten voorfchryvt, tot een richtfnoer van hun zeedelyk gedrag, en dezelve bekrachtigt, met de belovten van belooning, en de bedreiging van ftraf. Deeze belooningen en ftraffen zyn, of natuurlyk , welke noodzaekelyke gevolgen zyn van de zeedelyke hoedaenigheid onzer handelingen, of willekeurig, welke van het goeddunken des Wetgeevers afhangen. ■ God is de eenige Wetgeever , die behouden kan en verderven, Jac. IV: 12. Die My eeren , zegt de h e e r , zal Ik eeren , maer die My verfmaeden , zullen ligt geacht worden , 1 Sam. \h 30. De Vergeldende Rechtvaerdigheid is of beloonende of Jlraffende. Deeze beide worden vermeld, in de laetst aengehaelde plaets, 1 Sam. II: 30.. paulus fpreekt van Gods rechtvaerdig oordeel , die eenen iegelyken vergelden zal, naer zyne werken, den geenen wel, die met volharding in het goeddoen , heerlykheid, en eer, en onverdervelykheid zoeken, het eeuwig leven , maer den geenen, die twistgierig zyn, VII. CEEL.  dlö OVER DE LEERSTUKKEN en die der ivaerheid ongehoorzaem, doch der ongerechtigheid gehoorzaem zyn, zal verbolgenheid en toorn vergolden worden , verdrukking en benauwdheid , oyer alle ziel des menfehen , die het kwaede werkt, Rom. II: 5.9. Ten aenzien der Beloonende Rechtvaerdigheid , zegt Koning David; in het houden van Gods gebooden, is groote loon Pf. XIX: 12. Een iegelyk zal loon ontvangen , naer zynen arbeid, 1 Cor. III: 8. God is de behoner der geener , die Hem zoeken $ Heb. XI: 6. Ten aenzien van Gods Jlraffende Rechtvaerdigheid, is het eene vraeg van groot gewicht , of derzei ver uitoeffening Gode zo noodzaekelyk zy , dat het Hem, van weegen zyne Volmaektheeden , onmogelyk zy, het zeedelyk kwaed ongeftraft te laeten, dan of het ftraffen der zonden alleen van Gods willekeur afhange. —— Dat God alle zonden noodzaekelyk moet ftraffen, hebben wy reeds betoogd, uit de reden, en , tegen twee fchynbaere bedenkingen , verdedigd (s). Het geene de reden, in deezen opzichte , leert, bevestigt de Openbaering, met de allerduidelykfte uitfpraeken. God houdt den fchuldigen geenszins onfchuldig, Exod. XXXIV: 7. Hy is geen God, die lust heeft aen godloosheid ; de booze zal by Hem niet verkeelt) l Deel p. 395.  .VAN BE OPENBAERING. 4.T? keerm ; de ovzinnig°n zullen voor zyne oogen met beflatn ; Hy haet alle wer'ers der ongerechtigheid; Hy zal de leugenfpreekers verdoe 1 ; van den man des bloeds , en des bedrog', heeft ■de heer eenen grouwel, Pf. V: 5 7. Het recht Gods vordert , dat zy, die zulke dingen doen, des doods waerdig zyn, Roin. I: 32. Om zondaeren te vergeeven, heeft God den Heer jesus, als plaetsvervangenden Borg, geitraft, welken God voorgejteld heeft, tot eene verzoening, docr het geloov , in zyn bloed, tot eene betooning van zyne rechtvaerdigheid, Rom. Hl: 25. §. 7%7> Wanneer wy God , in alle de opgemelde' VoU maektheeden , befchouwen , ontftaen daeruit de denkbeelden van heerlykheid en majesteit. Bet geheele beflag van Gods oneindig» Vohnaektheeden wordt zyne Heerlykheid geraemd. Deeze Heerlykheid is Gode natuurlyk eigen, en Hy zou dezelve altoos bezeeten hebben , offchoon het Hem behaegd hadde, niets buiten zich zeiven voort te brengen. Maer , in eenen betrekkelyken /in , noemen wy Gods Heerlykheid den luister van zyne oneindige Volmaektheeden, welke Hy , in VII. DEEL. Dd  418 OVER DE LEERSTUKKEN zyne werken, geopenbaerd heeft:. De£» ze Heerlykheid Gods is de grondflag van zyne Majejteit, zodat God eene oneindige waerdigheid bezitte , en , van alle zyne redely* ke fchepfelen, moet geëerbiedigd, bewonderd , gediend, aengebeeden , en gedankt worden. De Heilige Schrivten boezemen ons dé meest verheevene gevoelens in, omtrent Gods Heerlykheid, en Majefteit. Majejteit en Heerlykheid zyn , voor zyn aengezicht, i Kron. XVI: 27. Pf. XCVL 6. Zyne u de Heerlykheid, en de overwinning, en de Majejteit, 1 Kron. XXIX: ii. God is zeer groot, Ily is beklted met Majejteit en Heerlykheid, Pf. CIV: 1. De Heerlykheid des heer en is groot, Pf. CXXXVJII: 5. By Gcd is eene vreesfelyke Majejteit, Job XXXVII: 22. Zyn doen is Majejteit en Heerlykheid, Pf. CXI: 3* Zyne Majejteit is over de aerde, en den hemel, Pf. CXLVIil: 13. DER-  va n de openbaering. 419 DERDE HOOFDSTUK, over gods besluit. §• 788. God heeft van eeuwigheid; door zynen wil, bepaeld, wat er al en wat er niet gebeuren zoude. Deeze bepaeling van Gods wil noemen wy het beslui t. Dit besluit is de grond van Gods voorv/eetenfchap, omtrent alle toekoomende gebcurtenisfen. Er zyn veel meer zaeken moogelyk , dan er werkelyk zyn en gebeuren. Het ftondt aüeen aen God , die alle mogelyke en gebeurlyke dingen, van eeuwigheid, door zyn Oneindig Veritand, befchouwde, om door zynen Wil te bepaelen , welke er tot het beflaen koomen, en werkelyk gebeuren zouden. De Heilige Sehrivt fpreekt zeer dikwyls van dit beslui t ; van Gods Raed , Jef. XLVI: 10; van z n Welbshaegen, Eph. I: 9 ; van zyn Voorneemen , en den Raed zynes willens , Eph. J: 11; van Gods bepaelden Raed, en zyne voorkennis, Hand. II: 23; van vii. deel. Dd 2  4.13 OVER DE LEERSTUKKEN zyne hand en Raed , door welke Hy te voorin bepaeld heeft, wat gefchiedcn tal, Hand. IV: 28. §. 68p Dit besluit verkeert, tmlrent alle dingen, zonder eenige uitzondering, ook de vrye datden der menfehen , en den juisten tyd van hunnen dood. God heeft alle toekoomende zaeken , zonder eenige uitzondering, bepaeld en vastgev £vey. Gode zyn alle zyne werken van eeuwigheid bekend, Hand. XV: 18. Hy werkt alle dingen, naer den raed van zynen wil, Eph. I: 11. God heeft ook alle de vrye daeden der menfehen bepaeld. Dit is allerblykbaerst, in het geval van joseph Zyne broeders hadden het wel ten kwaede gedacht, maer God hadt het ten goede gedacht, Gen. Ia 20. Ajsmeede, in alles, wat den Heer je sus, van zyne vyanden, bejeegend is. Deeze is, door den bepaelden raed,mi de voorkennis van God, overgegeeven, Hand. II: 23. Tegen Gods heilig kind j e s u s , welken Hy gczalvd heeft, waeren yergaederd , beide herodes, ™ pomtius f ilatus , mei de heidenen, en de volken Israëls, Hand. IV: 27, 28. God heeft ook den tyd en de wys van 's menfehen  VAN DE OPENBAERING. 421 fchen dood bepaeld. 's Menfehen daegen zyn bejlemd, en getal zyner maenden is by God. God heeft zyne bepaelingen gemaekt, welke hy niet over gaen zal, Job XIV: 5. Wanneer iemand, door eenen anderen, gedood wordt, doet God hem zyne hand ontmoeten , Exod. XXI: 13» david is ontflaepen, wanneer hy den raed van God gediend hadt, Hand. XIII. 36. Dat nu dit beiluit, met onze vryheid, even zo min ftrydig zy, als met de toevalligheid der zaeken, en dat de bedenkiDg, uit het zee'delyk kwaed, ontleend, meer fchynbaer, dan v/eezenlyk zy, hebben wy reeds voorheen aenge:oond (_t). §• 790. De Eigenfchappen van Gods bef uit zyn de e e vwiciieid, de vryheid, de wysheid, de onveranderlykheid, eil (Ie een' vouwigheid. Gods beiluit is eeuwig. ——— Gode zyn alle zyne werken van eeuwigheid bekend, Hand. XV: 18. Gods beiluit is vry, wat de wys aengaet, hoe zeer de daed van befluiten Gode natuurlyk en noodzaekelyk zy. Het Itondt aen God ta (0 1 D. p. 415— Vil. DEEL. Dd "5  42^ OVER. DE LEERSTUKKEN verkiezen , of er eenige der moogeiyke diagen, en welke van deeze, tot beflaen koomen souden (w). Dit vloeit onmiddelyk voort, uit de vryheid van Gods wil, -— De Heilige Schrivt bevestigt het, en leert ona. God befchouwen, als vrymachtige Opperheer, die, met zyne fcheplelcn, kan han» delen , even als een pottenbakker , met het leem, Jer. XVIII: 6. Rom. IX: 21. In deezen zin, fpreekt de Heer jesus, van 'sVaders welbehaegen, Matth. XI: 26". Gods beiluit is wys. ■ paulus roept er over uit, in eene aenbiddende verwondering : O diepte- des rykdoms, beide van Gods wysheid en kennis! hoe ondoorzoekelyk zyn zyne oordeelen, en onnafpeurlyk zyne weegen ! want wie heeft den zin des iieep^en gekend? of wie is zyn raedsman geweest? Rom. XI: 33, 34» Daerom heet ook het befluit een raed , en een raed van Gods wil, Jef. XL'VI: ic, Eph. 1: 11. Gods befiuit is eenvwwig. —— De eindigheid van ons verftand is oorzaek, dat wy Gods befluit, in byzonderc voorneemens onderfcheiden, met betrekking tot dc voorwerpen 9 omtrent welke het zelve verkeert. Maer, in den eenvouwigen God zei ven, heeft zodae- 9'S («) I O. p. 410, 41$. g: §• 7fa  VAN DE OPENBAERING. 423 Kig eene onderfcheiding geheel geene plaets. Het is eene en dezelvde daed van Gods wil, waer door Hy alles bepaeld heeft, wat beftaen en gebeuren zoude. Hierom verkondigt God, van den beginne, het einde, Jef. XLVI: \0, Gode zyn alle zyne werken van eeuwigheid bekend, Hand. XV: 18; maer, in de eeuwigheid , kan geene opvolging plaets hebben. Gods befluit is onveranderlyk. De raed des heeren beftaet in eeuwigheid; de gedachten zyns harten van gejlachte tot geflachte, Pf. XXXIII: li. Zyn raed zal beftaen, en Hy zal al zyn welbehaegen doen, Jef. XLVI: 10. God wil overvloedig bewyzen de onveranderlykheid van zynen raed, Hebr. VI: 17. VIERDE HOOFDSTUK. over de sc h e p f i n g. §• 79'f. Aen die geene uit de moogelyks dingen , welke God, in zyn eeuwig befluit, tot het aenweezen bepaeld heeft , geevt Hy het beftaen, in den tyd, door de schepping. H et Geheeliil, dat is alle dingen , "welke buten God bellaen , hebben van Hem het: vii. DEEL. Dd 4  4H OVER DE LEERSTUKKEN denweezen ontvangen. De heer heeft alle zyne werken, met wysheid gemae-t , en lel aerdryk is vol van zyne goederen, Pf: CIV: 94. Hy zoldert zyne opperzaelen in at waeteren; Hy mackt van de wolken zynen waegen; Hy wandelt op de vleugelen des winds; Hy heeft de aerde gegrond op haere grondvesten), Hy heeft de maen gemaekt tot gezette tyden, en ae zon weet haeren ondergang, Pf. CIV: 3, 5, 19. God heeft de aerde gegrond; Hy heeft haere maeten gezet; Hy heeft over haer een richtfnoer getrokken; Hy heeft haere grondvesten doen nederzinken; Hy heeft luieren hoekjteen gelegd; Hy heeft de zee, met deuren toegeflootm , toen zy uitbrak, en uit de baermoeder voortkwam; Hy heeft wolken, tot haere kleeding, gefield , en de donkerheid, tot haeren windel* doek, Job XXXV1I1: 4_. pe heer heeft de wmeren met zyne vuist gemeeten, van ae hemelen , met de fpanne, de maet genoomen, nut eenen drieling het ftof der aerde legreepen , de bergen gewoogen in eene ivaeg , de heuvelen in eene weegfchael, Jef. XL: 12. God heeft alles, wat buiten Hem aenweeEig is, voortgebracht, door eene daed van *ynen almaehtigen wil. De waereld is, door het woord, dat is, door het almachtig bevel vim Godt voortgebracht, Hebr. X: 3. God fvfi de dingen, welk» niet zyn, als of zy wae-  VAK DE OPENBAERING. 425 waeren, Rom. IV; 17. God zeide, daer zy licht, en er werdt licht. Gen. I: 3—. Deeze daed van Gods almachtigen wil wordt de Schepping genaemd. De heer, die waerdig is te ontvangen de heerlykheid, en de eer, en de kracht, heeft alle dingen gefchaepe'ni door zvnen wil zyn zy, en zyn zy gefchaepen, Gpenb. IV: 11. De Schepping, door welke eene zaek, welke niet was , tot het btjlaen , gebracht wordt, is, in de daed, van God zelve niet onderfcheiden, en de daed van fctuppen is niets anders, dan de fcheppende God zelv. Men moet derhalven de daed van fcheppen geenszins befchouwen, als eene zeekere kracht , •welke, uit God, uitgaet. Dit zou kennelyk ftrydig zyn , met Gods eeuvouwigheid en onveranderlykheid. Het fcheppen is Gods almachtige wil, of zyn bevel , waer door dingen , welk te voeren flechts mooge. lyk waeren , en geen beftaen haddden , het aenweezen erlangen. De heer fpreekt, en het is er ; Hy gebiedt en het Jlaet er, Pf. XXXÜI: 9. VII. DEEL. Dd 5  426 OVER DE LEERSTUKKE^ §• 79Z. Vit het gezegde, is het reeds kenbaer, dat Goè al het geene, builen hem aenwetzig zynde, niet uit eene vooraf bejiaende ftof, gefatfocneerd a maer u 1 t niet gefchaepen hebbe. Het ganfche zaemenftel van eindige cn toevallige dingenj welke buiten God beftaen, levendige en levenloofe, ftoffelyke en onftoffelyke, redelyke en redeloofe; de ruimte, welke alle de duizenden millioenen van onderscheidene weezens, welke, in dezelve, gevonden worden ; dit ganfche zaemenftel zyn wy gewoon de Waereld, of het Geheelal, te noemen. God heeft het gansch Geheelal, uit niet, gefchaepen. Voordat de Almachtige Maeker aller dingen de oorfprongelyke, ftofdeeien, uit welke de waereld is toebereid, en de onftoftelyke weezens, hadt toegebracht, was er niets, buiten den Oneindigen. De dingen , welke nu zyn , waeren cr niet , voor de Schepping , maer God , die de dingen roept , welke niet zyn , als of zy waeren, heeft dezelve doen zyn, door zynen almachtigcn wil, Rom. IV: 17. Openb. IV: 11. De dingen welke men ziet, zyn niet geworden uit dingen, welke gezien worden, win Qmo^.bxv, dat is^ wei-  VAN DE OPENBAERING. 42,7 welke niet zyn , niet beftaen, Hebr. XI: 3. Boor Hem zyn alk dingen gefchaepen, welke in de hemelen , en welke op de aerde zyn, die zienlyk, en dis onzienlyk zyn, alle dingen zyn door Hem , en tot Hem , gefchapen ; en Ily is voor alle dingen , en aile dingen beJtaen te zaemen , door Hem, Coll. I: 16, §. 793- God is alleen de Schepper van het Geheelal, en het vermoo^en van te fcheppen is onmede-. deelbaer. Verfchcidcne dwaelgecsten der drie eerfte eeuwen van het Christendom, bekend onder den algemeenen naem van cnostieken , hebben de eer der Schepping, tusichen Goden de Engelen , willen verdeelen (x). ( Maer welk eene ongerymdheid ? Tot de Schepping wordt eene eeuwige kracht en Goddelykheid vereischt, Rom. I: 20: maer zal men eene O) heideggerus in ciyt'o. Theol, Chrifl. torn. I. loc. C. §. 4 GRAPius Syjf. Noyffc cvnlroverf. torn. I. c. I. quieft. 3. (*) ïert v llianus de Prefcript. p. 112. iren/fus li i. c. so. 1. 11. c. 9. II o s h e1 h hifi. Hifi. Eccl. M/ij. Sec I. part. a. c. 1. §. 5 c. 5. §. 4 en comment. ie rébus Chrifi. ante consx. M. Sec. II. §. 44-— Sec, III. §• 39. VU. DEEL.  423 OVER DE LEERSTUKKE!» eeuwige kracht en Goddelykheid kunnen toefchryven , aen de Engelen, of andere eindige weezens , welke zelve gefchaepen en geheel toevallig zyn ? De eenige en waere God wordt , als Schepper aller dingen, onderfcheiden , van de valschgenaemde Goden, zodat het Scheppend Alvermoogen een uitfluitend voorrecht zy van den Oneindigen. Het is de heer, die alles doet, die den hemel uitbreidt, Hy alleen, en die de aerde uit/panty door Hem zeiyen, Jef. XLlV: 24. Hy is de levendige God , en de eeuwige Koning, die aerde gemaekt heeft , door zyne kracht, die de waereld bereid heeft , door zyne wysheid, en den hemel uitgebreid, door zyn verjtand: maer de Goden , die den hemel en de aerde niet gemaekt hebben, zullen vergaan van de aerde, en van onder den hemel, Jer. X: 11, 12. Ik heb de aerde gemaekt, zegt de heer, en Ik heb den mensch daer op gefchaepen. Ik ben het; myne handen hebben de hemelen uitgebreid, en Ik heb aen al hun heir bevel gegeeven, Jef. XLV: 12. God kan het vermoogen van fcheppen aen geen fchepfel mededeelen. Tot het fcheppen behoort een oneindig Alvermoogen, Rom. I: 20 ; maer het eindige is niet vat- baer, voor het Oneindige. Ook heeft God zich van geene werktuigen bediend, by het fcheppen der waereld Werktuigen eeffe*  *AN DE OPENBAERIN O. 4S$» ©effenen hun vermoogen op zeekere onderwerpen; maer, by de fchepping, waeren geene onderwerpen. Voor dat God de waereld voortbracht, was er niets buiten Hem. Het voortbrengen der dingen is een onmiddelyk gewrocht van Goddelyk Alvermoogen, Pf. XXXIII: 9- Gevolgelyk konden er geene middelen, of werktuigen , te pas koomen. Te vergeevsch beroept men zich, op de wonderen, welke mose, de Propheeten, en de Apostelen , verricht hebben. ——— God heeft, aen deeze heilige mannen, geenszins het vermoogen medegedeeld , om wonderen te verrichten. Tot het doen van wonderen wordt een oneindig Alvermoogen vereischt, en Hy, die de natuur haere wetten gefield heeft , is alleen in ftaet, om dezelve te veranderen, of op te fchorten. Het is de heer God , die alleen wonderen doet, Pf. LXXIh 18. God zelvs heeft, door zyn oneindig Alvermoogen , de wonderen gedaen, op zeekere teekenen, welke die mannen gaeven, of op zeekere woorden, welke zy fpraeken.. VII. DEEL.  43Ö OVER, DE L E E R s t V k li E H §• 794- De Orde, welke zich , in het Geheel'dl, in alle de onderfcheidene deeltn , en derzelver .zaemenvoeging, vertoont , draegt de kennelykjte proeyen van de wysheid des Oneindigen Maekers. Alle dingen , welke ons omringen, eh on. der onze zintuigen vallen, roepen de wysheid van- den Almachtigen Matker onophoudelyk uit, met duizend monden (j). De 11 e e u. heeft alle zyne werken met wysheid gemaekt, Pf. CIV: 24. De hemelen vertellen Gods eer, en het uitfpanfel verkondigt zyner handen werk. De dag aen den dag ftort overvloedig fpraek uit, en de nacht aen den nacht toont weetenfehap, Pf. XIX: 2, 3. §• 79). God heeft eerst de oorfprongelyke Jtofdeelen voortgebracht; en uit dezelve, geduurende zes daegen, ie onderfcheidene ' gedeelten der waereld, of immers van onze aerde, in die orde, in welke wy dezelve nu vinden, doen voort' koomen. Dit verhaelt ons mose zeer omilandig, Gen, CV) I Deel p. 51 .  VAN DE OPENBAERING. 4gr 'Gen. I. Be gewyde Gefchiedfchryver bepaelc zich alleen , toe de toebereiding der aerde, geduurende de zes gemelde daegen , om dat wy, tot de aerde, dc naeste betrekking hebben. Zyn hoofdoogmerk was, om de Israëliërs te doen opmerken, dat de God van hunne Vaders abraham, isaac, en jacob, de Maeker zy van alle dingen, en dat alle de gewaende Godheeden , welke zy , in Egypte, hadden zien vereeren, niets anders waeren, dan gefchaepene en af hangelyke weezens. Om deeze reden, geevt hy geen omüandig bericht , omtrent de toebereiding der vaste Harren. De algemeene uitfpraek vs. 1, in den beginne , fchiep God den hemel en de aerde, was genoeg om te leeren , dat ook de vaste ftarren , en alle weezens, welke, in de hemelen, gevonden worden, van God gefchaepen zyn. Ook maekt hy, van de Zon, de Maen, en de Planceten, geene verdere melding, dan alleen voor zo ver zy gefchikt zyn, om ons, op aerde, licht te verfchaffen, en de tyden te onderfc heiden. God hadt het ganfche Heelal, in die orde, zaemenftelling, evenreedigheid , en betrekking , welke daerin plaets hebben, op een oogenblik , kunnen voortbrengen; maer Hy verkoos, tot de toebereiding van onze aerde , zes daegen te belleeden , om zeer wy- vii. deel.  43* over de leerstukken ze redenen. Voornaemelyk , om ons des té dieperen indruk te geeven zo van de grootheid Uer Goddelyke werken , als van de Al* macht en Wysheid des Oneindigen Maekers; *n om de afgodery te wederleggen (z> §• 79<5. De zes daegen, van welke mose fpreekt, Gen. I. , moeten letterlyk verflaen worden, van eigenlyk gezegde daegen. De beroemde Kerkvaeder augustinus beweerde, dat alles te gelyk, op één oogenblik, gefchaepen zy, en dat de zes daegen, door mose vermeld, leenfpreukig moeten verftaen worden , van zeekere kundigheederi der Engelen. Alles zou gezegd worden, irï zes daegen gefenaepen te zyn, om dat het, door zo veele kundigheeden , aen het verftand der Engelen, vertoond was, zodat elk eene zodaenige kundigheid der Engelen een das; zou genaemd , en leenfpreukig gezegd worden , morgen en avond gehad te hebben (a). Daerentegen hieldt g. wiiiston (b), met (z) V Dect p. 17—-. 00 aoustinu* ad Gen. XV. en de Civ. Dei 1. II. c. 9- (b) A ney» Theory 7—  van de openbaering. 435 Jlaet er. mose zelvs geevt ook niet duister te kennen , dat God alle de byzonderheeden van zyn werk, op een enkel bevel van zynen Almachtigen wil, hebbe daer gefteld. God zeide niet alleen , op den eerften dag, van het licht, daer zy licht, Gen. I: 3, maer ook op den tweeden dag, daer zy een uitfpanfel, in het midden der waeteren, vs. 6. Op den derden dag zeide God, dat de wateren van onder den hemel, in eene plaetfe, vergaderd worden, en dat het drooge gezien worde ; ende het was alzo, vs. 9. Wyders zeide God, op dien zelvden derden dag , dat de aerde uitfchiete grasfcheutkens, kruid zaed zaeiende , vruchtbaer geboomte , draegende vrucht naer zynen aert , welke zaed daerin zy op de aerde, en het was alzo, vs. n. God zeide, op den vierden dag, dat er lichten zyn, in het uitfpanfel des hemels — en het was alzoo, vs. 14, 15, enz. De tegenbedenkingen verdienen evenwel eenige opmerking. Dan zou God, zegt men, telkens den geheelen dag gerust hebben, alleen één oogenblik uitgezonderd , op het welk Hy eenig werk hervoortbracht. Maer deeze zwaerigheid, indien zy zodaenig mogt weezen , blyvt ook by hen , die eene aenhoudende werkzaemheid veronderftellen , ten aenzien van den eerften dag, op welken God het vu. deel. Ee 2  438 OVER de LEERSTUKKEN §• 799- In het gemeen zegt mose , zeer kortelyk en zaekelyk , omtrent de eerfte wording van het gansch Geheelal: in den beginne fchiep God den hemel en de aerde, vs. i. Door den hemel , eigenlyk de twee hemelen, hebben wy te denken aen den derden hemel , het Paleis van God, met deszelvs redelyke inwooneren , en den ftarrenhemel, de onafmeetbaere ruimte, welke alle de vaste Harren , vermoedelyk met dwaelftar- ren omringd , in haeren omvang bevat. Het oorfprongelyk woord D'ftsy is wel de meervouwige uitgang van het woord 'Dl?. Maer de meervouwige uitgang koomt, in dit woord, . met den tweevouwigen uitgang, overéén ; en vermits de luchthemel eerst naderhand is voortgebracht vs. 6 , kan mose hier niet anders, dan op de twee gemelde hemelen , het j oog gehad hebben (g). In den beginne , by de eerfte wording aller dingen , fchiep God de gemelde hemelen en de aerde. Na deeze korte Helling, welke genoegzaem was, tot het oogmerk van . den ig") Ilybclyerkl. ii d. Voorbir. p. xvj, xvn.  VAN DE OPENBAERING. 439 den gewyden Schryver, om naemelyk de afgodery te wederleggen ; gaet hy aenftonds over , om de gefteldheid van de aerde , na haere eerfte voortbrenging, nader te befchryven , vs. 2 : de aerde nu was woest en leedig , en duisternis was op den afgrond. mose zegt derhalven , omtrent de hemelen , niets meer, dan dat God dezelve, in den beginne, gefchaepen hebbe. Maer hier uit de ryst de vraeg , of de hemelen , en de overige zonneftelfels, zo veele er zyn , in de onafmeetbaere ruimte , reeds eenigen tyd voor de toebereiding van onze aerde , tot eene woonplaets voor menfehen en beesten , zyn gefchaepen geweest ; zo dat de aerde , geduurende eenigen tyd , een ongevormde klomp gebleeven zy, tot dat God het werk der zesdaegfche Schepping aen dezelve befteed hebbe ? Het verhael van mose zeiven geevt eene natuurlyke aenleiding , tot deeze vraeg , deels om dat hy niets, in het geheel zegt, over de fchikking en toebereiding der hemelfche lichaemen , en alleen melding maekt van derzei ver fchepping, uit niets ; deels om dat onze aerde naeuwlyks een ftip is, in vergelyking van het gansch Geheelal, zodat het ongeloovbaer zy , dat God zes daegen , aen de toebereiding van onzen aerdbol, zou befteed, vu. deel. Ee 4  440 OVER DE LEERSTUKKEN en het overige Geheelal , van zulk eene verbaezende uitgebreidheid, in een oogenblik, in volkoomen orde zou gefchikt hebben. Op deeze vraeg wordt onderfcheidenlyk geantwoord: I. De meermaelen gemelde whiston (h), is van oordeel, dat het verhael van mose, Gen. I: 2—, omtrent de zesdaegfche Schepping , alleen betrekking hebbe op ons Zonneftelfel , zodat de vaste Harren, met derzelver Planeeten, reeds eenigen tyd te vooren , gefchaepen waeren. -— De Heer mosche heeft dit begrip jongstleeden op nieuws voorgefteld, en zoeken waerfchynlyk te maeken (O- Hy Helt, dat God reeds te vooren, eer hy de aerde toebereidde , de overige waereldbollen , in eenen ons onbekenden tyd, gefchaepen, en, geduurende een Hem alleen bekend tydbeftek, gevormd hebbe. Het meest gewoone begrip, dat mose Gen. 1: 1, flechts in het gemeen hebbe wilien aenduiden , dat God in den beginne, de ftof, uit welke naderhand alle waereldbollen, door Hem gevormd zyn, heeft voortgebracht , fchynt hem zeer onnaeuwkeurig. „ Want , zegt hy, wie heeft nog ooit een klomp C*>) Kova Ti/lurh Thtoria in Pref. (O SyiehrUxd V Deel p. i—  van de openb aering. 441 „ klomp metael, uit welken, by voorbeeld, „ een klok gegooten wordt, reeds eer dit „ metael nog gefmolten of gegooten was , „ een klok genoemd ? Wie heeft een ftuk ,, marmer, uit welk de kunftenaer een beeld „ zou maeken , reeds eer het bewerkt was , „ een beeld genaemd ? en zou mose alleen „ de eerfte nieuwe ftof, uit welke, nevens ,, zo veele andere waereldbollen , byzonder 3; ook onze aerde , ontftaen is , enkel „ hemel en aerde noemen , wyl daerna „ hemel en aerde, uit dezelve, gevormd „ zyn (&)?" Hy vertaelt daerom de woorden van vs. 1,2, op deeze wys : Toen God hemel en aerde eerst, in het begin, gefchaepen hadt , was de aerde woest .en leedig. Deeze Overzetting meent de geleerde Schryver , met het Bebreeuwfche taelgebruik, niet alleen niet te ftryden , maer ook door den zaemenhang bevestigd te worden. II. Anderen begrypen het op deeze wys, dat mose , wanneer hy de zesdaegfche toebereiding van onzen aerdbol befchryvt, Gen. j. 2 , ook te gelyk de vorming der andere waereldbollen, uit de oorfprongclyke ftofdeelen , hebbe aengeweezen , zodat God , telken dag, zoortgelyk een werk, op de QO U c. p. 11. vji. deel. Ee 5  402 OVER DE LEERSTUKKEN andere bollen , als op de aerde zou verricht hebben. Op den eerften dag zou God niet alleen op de aerde, maer door het gansch Geheelal, het licht hebben voortgebracht; op den tweeden dag, zouden alle de Planeeten, even als de aerde, met eenen dampkring , omgeeven zyn ; op den derden dag, zouden, op alle de planeeten, de waeteren van het drooge gefcheiden , en de gewasfen , allerweegen , zyn voortgebracht/; op den vierden zou het licht, in alle zonnen of vaste Harren, verzaemeld zyn ; op den vyfden dag , zouden alle vogelen en •visfchen , niet alleen op deeze aerde , maer ook op alle de piaheeten , in het gansch Geheelal , zyn voortgebracht ; en , toen de mensch, op den zesden dag, gefchaepen werdt , zouden alle de redelyke inwooners der overige hemelbollen gefchaepen zyn (Z). Maer dit ftelfel wordt enkel willekeurig, zooder eenig fchynbaer bewys , aengenoomen. III. Ik voor my kan niet ontkennen , dat ik voorheen vry wat overgeheld heb , tot het vermoeden , dat; de overige zonneftelfels, eenigen tyd, korter of langer, voor dae onze aerde, uit haeren chaos, gè- vormd C1) schmidt Byb. Phyficus I D. c. 2. §. 6.  van de openbaering. 4. vormd werdt, gefchaepen en toebereid zyn. Op defzcn grond yeronderlteJde ik verder, dat de Engelen reeds lang , voor .de zesdaegfche Schepping., van welke mose fpreekt, zouden zyn voortgebracht. Maer ik ben , van dit vermoeden , terug gekoomen , voornaemenlyk , . omdat mose, met eenen kennelyken weerflag , op het gene hy , omtrent de zesdaegfche fchepping, verhaeld hadt , fchryvt alzoo, op de voorheen gemelde wys zyn volbracht de hemel en de aerde, éb.al derzelver heir, dat is , alle fchepfelen , welke- niet alleen op de aerde, maer ook in de hemelen , gevonden worden , Gen. II: 1. Er fchynt ook geene reden te kunnen bedacht worden , waerom de aerde., na de toebereiding der overige waereldbollen , eenigen tyd ,. in haeren ongevormden llaet , zou 1 gebleeven zyn. Het hoofdoogmerk , waertoe God dé .aerde gemaekt heeft , . is, om , door den mensch , verheerlykt te worden. Maer dit oogmerk kon niet bereikt, worden , zo lang de aerde Hechts een ongevormde chaos was. Daerenboven , Gods werK zou , geduurende al den tyd , welken de aerde veronderlteld wordt , woest en leedig geweest te zyn , onvolkoomen geweest zyn. Op den zesden dag der toebereiding van de aerde, zag God eerst al wat hy gemaekt hadt , en ziet het wat* ra. deel.  44-4 0VE* DE LEERSTUKKEN zeer goed , Gen. I: 31. De onbepaelde uitdrukking , God zag al wat hy gemaekt badt , zal men niet , dan zeer gedrongen , alleen op de aerde en haere volheid , kunnen toepasten. Op den zeevenden dag , rustte God van al zyn werk , dat hy gemaekt hadt. Toen hadt Hy zyn werk , het welk Hy ge. maekt hadt , volbracht , Gen. II: 2. Dit zegt mose, zyn de geboorten des hemels en der aerde , als zy gefchaepen werden , ten daege als de heer God, niet alleen de aerde, maer ook den hemel maekte, Gen. II: 4. En' in de drangreden van het vierde gebod * wordt ukdrukkelyk gezegd, dat de heer in zes daegen gemaekt hebbe , zo wel den hemei , als de aerde , en de zee , met al wat er in is , Exod. XX: n. -__ Eindelyk de tyd, op welken de aerde, tot de tegenwoordige gedaente , gebracht is , wordt , in de Heilige Schrivten , uitdrukkelyk genoemd, het begin der waereld , en het begin der fcheL ping, Matth. XXIV: 21. Mare. X: 6. XIII19. 2 Petr. III: 4. Maer wat dan ? wy moeten het oogmerk ▼an mose wel in acht neemen. Om zyn volk , van de afgodery, te rug te roepen en het zelve onder het oog te brengen , dat de zogenaemde Godheeden , welke de Egyp. tenaers eerbiedigden , niets anders waeren dan fchepfels van dien eenigen God, die hem ge-  VAN DE OPENBAERING. 44S gezonden hadt, begint hy zyn verhael, met de eerfte wording aller dingen , zeggende z in den beginne fchiep God den hemel en de aerde. Na deeze algemeene hoofdftelling , befchryvt hy meer byzonder de toebereiding van de aerde , of ons zonneftelfel , om de Israëliten te doen opmerken, dat niet alleen de dieren en planten , maer ook de zon , en de dwaelftarren , welks alle , door de Egyptenaeren , gediend werden , gefchapene weezens waeren. Door den hemel en de aerde bedoelt mose het gansch Geheelal , het welk paulus noemt üOffjxov aai xavru t« sv ccvtu , de waereld , met al er in is , Hand. XVII: 24. Als of hy zeide : ,, in het be„ gin en by de eerfte wording aller dingen , „ heeft God het gansch Geheelal , alle ein- dige en toevallige weezens , zo ftoffelyke „ als onftoffelyke , gefchaepen ; wat nu „ onzen aerdbol aengaet , tot welken wy „ menfehen eene naedere betrekking hebben , „ opdat ik derzelver opvolgende formeering befchryve , de aerde was woest en leedig enz. vs. 2—." Wy befluiten , uit al het beredeneerde , dat de oorfprongelyke ftofdeelen van het gansch Geheelal , met die der aerde , op den eerften der zes daegen , van welke mose fpreekt , uit niet gefchaepen zyn , en dat het ganfche werk der fchepping, niet alleen VII. DEEL.  44Ö OVER DE LEERSTUKKEN ten aenzien van ons zonneftelfel , maer ook alle de andere ontelbaere bollen , voor den zeevenden dag , geheel voltooid zyn. Of God nu den derden hemel , met al deszelvs redelyke bewooneren , en de overige zonneftelfels, op den eerften dag , oogenblikkelyk tot die gedaente gebracht hebbe , •welke zy verkreegen hebben , dan of dit meede , by trappen , en opvolging , gefchied zy , kunnen wy niet bepaelen. Wan' neer wy het ondertusfchen , op de eerfte wys , begrypen , verdwynt de zwaerigheid van den Heer mosche (m) , geheel en ai. Het is waer , er is geene evenreedigheid altoos , tusfchen het Geheelal , het welk van zulk eene verbaezende uitgebreidheid is , en tusfchen deeze aerde , dat het eerfte, in een oogenblik , zou voltooid zyn, ter» wyl er , tot de toebereiding van de laetfte , zes daegen zouden befteed zyn. Maer wy willen wel eens in bedenking geeven , of er eenige ongerymdheid in fteeke , te vermoeden , dat God , by manier van fpreeken , zulken grooten toeftel gemaekt hebbe 3 tot het formeeren van de aerde , en ons zonneftelfel , daer deeze planeet zou verwaerdigd worden , voor eenigen tyd , de verblyvplaets te zyn van zynen Zoon , in het (*) Boven p, 409.  van de openbaering. 447 het vleesch geopenbaerd , om het groote werk der verzoening , over het welk zich alle eeuwen en geflachten verwonderen moeten , te weeg te brengen. §. 8eo. Onze aerdbol was oorfprongelyk een ongevormde klomp. mose geevt er dit bericht van, Gen. h 2 : de aerde nu was woest en leedig , en duisternis was op den afgrond. Veelen der oude Wysgeeren , byzonder de Egyptiefche, veronderftelden eenen chaos, of algemeenen verwarden mengelklomp , waerin de hoofdftoffen van alle dingen zouden opgeflooten geweest zyn. Zy hebben zeer verfchillende ftelfels verzonnen , volgens welke het gansch Geheelal , uit deezen verwarden baaijerd , zou zyn voortgekoomen. Dan deeze zyn zo ongerymd , dat zy zich zelve verwoestten (w). -—— mose wederfpreekt zulken algemeenen Chaos allerduidelykst. Hy vertoont ons de aerde , als een lichaem , het welk, reeds op het eerfte oogenblik van deszelvs wording, van de hemelen was afgezonderd , en op zich («) Algem. Uift. I d. p. a6— VII. deel.  44? OVER DE LEERSTUKKEN zelve beftondt. God fchiep de hemelen , én\ in onderfcheiding van deeze , ook de aerde , Gen. I: i. (o). Zonder verder bericht te geeven , omtrent de byzondere toebereiding van de hemelen , gaet hy aenftonds over, om ons te berichten , hoedaenig de oorfprongelyke gedaente der aerde geweest zy. - Er is , die meenen , dat mose Gen. h 2. en vervolgens niet de allereerfte formeering der aerde befchryve , maer alleen eene herftelling van dezelve, nadat zy voorheen , geduurende veele eeuwen , meer dan eene verandering ondergaen had , en , door de laetfte , woest en leedig geworden was (p). Dan deeze onderftelling vervalt van zelve , door het gene wy zo even , omtrent het begin der ganfche waereld , beredeneerd hebben (q). De aerde was , in haere oorfprongelyke gedaente , een verwarde en ongeordende klomp. Zy was woest en leedig. Zy was zonder bewooners , en in zo ver woest. Ook was zy ontbloot en leedig , van al dat gene , het welk naderhand , tot cieraed en fchoonheid , verftrekte. Zy hadt noch die fchoone gedaente , noch die regelmaetige in- Co) michaelis Nieuwe Overz. vu% het O. T. II D. 1 Si* p« I, 2. O) r>atke in Ptntatsmhum. (J) S. 79*.  VAN DE OPENBAERING. 449 inrichting 5 welke zy , gcduurende dc zes eerfte daegen der waereld , verkreegen heeft. De Propheeten bedienen zich van dezelvde uitdrukkingen , om een land te befchryven , het welk 'ten eenemael verwoest , en van inwooneren ontleedigd is , Jef. XXXIV: iï. Jer. IV: 23. Duisternis was op den afgrond , of op de diepte. De vaste deelen zyn zwacrer , dan de vloeibaere. Uit hoofde der zwaertckracht derhal ven , zakten de vaste deelen , naer het middelpunt. Dit maekte , dat de aerde , van alle kanten , met waeter , omgeeven waere , zodat de aerdbol geheel onder waeter ftondt , verg. vs. 6,7. De lichtdeelen waeren nog niet voortgebracht. Gevolgelyk was er duisternis , op ce oppervlakte der w-acteren s welke den aerdbol , van alle kanten , omringden. Uit deezen Chaos , of ongevormden klomp , heeft God , geduurende zes daegen , alles voortgebracht , en in de keurigite orde gefchikt , wat , tot cieraed der aerde , en tot nut van haere bewooneren , verftrekken kon. Dit alles gefchiedde , in een oogenblik , op eenen enkelen wenk van Gods Almachtigen wil. Wy verwerpen daerom het begrip der geener , die de formeering der aerde , uit den Chaos , uit tweede oorzaeken , en door vii. deel. Ff  450 OVER DE LEERSTUKKEN tusfchenkoomst van dc 'gewoone Werking dei' natuurkrachten , verklaeren willen. ,, Hoe* „ wel God, zegt cartesius, in het begin , „ aen de waereld geetfe andere gedaente gc„ geeven hadt , dan de Chaos , mits Hy j „ na het vastftellen van de wetten der na„ tuur , aen dezelve zynen gewoonen in„ vloed , om te werken , verleende, zcü j, men , zonder het wonderwerk der fchepi „ ping eenig ongclyk aen te doen , gelco„ ven kunnen , dat daerdoör alleen , alle natuurlyke dingen , met er tyd , zo als „ wy dezelve nu zien , zouden hebben kun„ nen voortgebracht worden , vermits de „ werkzaemheid , waermeede God nu de „ waereld onderhoudt , dezelvde is met die , waerdoor Hy eertyds gefchaepen heeft" (r)i Dan deeze redeneering fteunt op eene onderltelling , welke blykbaer valsch is. Gods werkzaemheid , in het fcheppen , cn in het onderhouden der waereld , is wel dezelvde werkzaemheid , ten aenzien van God zeiven , in welken geene onderfcheiding of zaemcnftelling vallen kan ; maer deeze werkzaemheeden zyn zeer onderfcheiden , ten aenzien van de voorwerpen. In de onderhouding der waereld, oeffent God zynen alles Cr j In ai ff. de methodo p. 4T.  VAN DE OPENÈA ESI N G. 471 ■alles vermoogenden invloed , op de tweede oorzaeken ; maer , by de fchepping en toebereiding van de byzondere gedeelten der aerde, waeren er nog geene tweede oorzaeken. De natuur moest niet alleen, in haere werking , onderhouden , maer eerst in werking gebracht worden. De wetten deinatuur moesten eerst vastgefteld , en alle die byzonderheeden , welke tot het ganfche zaemenftel behooren , moesten eerst , in die gedaente , gebracht worden , welke er noodig is , om de wetten der natuur te doen werken. Met één Woord , de onderhouding der aerde , in .den tegenwoordigen toeftand , gefchiedt mitdelyk , maer de fchepping , en de eerfte formeering van alle de byzonderheeden , gefchiedde onmiddelyk , door een eigenlyk gezegd wonder. „ Wan„ neer een goed werktuig , zegt de edele Schryver der voorreede , tot michaelis ,, nieuwe Overzetting des O. T. II Deel , „ I Stuk (O , eeus vervaerdigd is , dan ,, brengen de fpringveeren , fpillen en raders „ deszelven wel alles toe , om de uitwer„ king , door den maeker bedoeld, te vol„ brengen ; maer tot de eerfte vervaerdi■>» ging 3 en inéénvoeging zelve , konden „ zy zeekerlyk niets doen. Deeze moest, O) P. xv, xvi, xvn. VII. DEEL. Ff 2  452 OVSR DE LEERSTUKKEN „ door den maeker zeiven , alleen en on* 3) rr.iddelyk gefchieden. Zy konden er flechts ,, lydelyk onder zyn : want eer zy werken j, konden , moesten zy alvoorens , in dat verband , in die zaemen voeging , wors, den gebracht , die ze alleen in ftaet kon ,, Hellen , om hunne werking , overeen,, komftig met des maekers doelwit , te vol- ,, brengen. Wat zou het zyn , indien ,, wy , tot de geheime werkplaetfen der natuur , tot de zitplaets der Magneetifche kracht , konden doordringen ? Voor- „ zeeker daer zouden wy volkoomen worden overtuigd , dat , offchoon God zich , 3, by de onderhouding der vraereld , van de tusfehenkoomst der tweede oorzaeken , „ bedient , en , door middel der natuur,, krachten , werkt ; Hy .nochtans , by de 3, eerfte voortbrenging derzelven , toen hy de natuur haere geftaite , en deeze krachj, ten hun weezen en wetten gav , onmid,, delyk zelvs , zonder zulk eene tusfehen„ koomst , moet gewerkt hebben. Zodat 3, Hy alle de deelen van dit onafmeetbaer en j, zo verfc heiden lyk zaemen gefteld werktuig , ten aenzien hunner aenweezigheid „ niet alleen , maer ook ten aenzien hunner 3, gedaente , fchikking , en vermoogen , door zyn fcheppend bevel , tot volkoomenheid bracht , eer Hy ze , aen hunne » en-  VAN Dï OPEN BA eeing.' a, onderlinge werking , naer de by Hem a, voorfebreevene wetten , overliet" (t). Onder die geenen , die de zesdaegfche fchepping der aerde , of toebereiding van ons zonnelieltel , uit natuurlyke oorzaeken , hebben zoeken te verklaeren , moeten car.tesiüs , burnet en whist?on vooral genoemd worden. —-— Laeten wy hui me ftelfds , of Romans , kortclyk wat naederbefchouwen. De vermaerde descartes laet de beweeging , nadat zy eens , door het Goddelyk Alvermoogen , aen de Hof was medegedeeld , volgens de wetten der natuur , werken , en verklaert alles uit het Medianismus. Hy veronderftelt , dat er geene leedige ruimte zy, maer dat de geheele ruimte, met ftofdeelen vsn verfchillende grootheid en onderfcheidene gedaenten , overal vervuld zy. Wyders veronderftelt hy dria hoofdftoffen. Uit de eerfte zoort , welke de fynfte is en gefchikt , om fneller bewoogen te worden , zouden de zon en de ftarren gemaekt zyn. Uit de tweede zoort, beftaende uit ronde deelen , zouden de hemelen gemaekt zyn. Uit de derde zoort } zynde hoekige deelen , en daerom onbe. kwaem tot de beweeging , zouden de aer CO s. parkerus BUp. de Deo & PiovUev^ Disp- IIIVII. DEEL. Ff 3  454- OVER DE LEERSTUKKEN de , met de dwael- en vaste ftarren , zy» voortgekoomen (u). Al verder maekt- hy het zonneftclfel tot eenen geduurig rondom draeienden kring , wiens ftofdeelen , uitgezonderd de aerde en de dvvaelftarren » zeer vloeibaer en helder zyn. In het midden van deezen draeikring plaetst hy de zon. Elk eene vaste ftar is , volgens hem , ook eene zon , en het middelpunt van eenen draeikring. De aerde zou oorfprongelyk ook zulk eene zon geweest zyn ; maer zy zou haer licht en werkzaemheid allengskens verJooren hebben , tot dat zy , door den draeikring der zonne , ingezwolgen , en genoodzaekt werdt , rondom de zon te draeien , als eene planeet (v). Ter wederlegging van dit verdichtfel, zullen wy maer alleeniyk opmerken , dat alle hemelfche lichaemen veronderfteld worden, uit den Chaos , te zyn voortgekoomen , het welk blykbaer ftrydig is , met het verhael van mose , dat de drie hoofdftoffen willekeurig veronderfteld worden , dat de draeikringen verdikt , ea , met de natuur der zaeken , ftrydig zyn , en dat hef; ontkennen van alle leedige ruimte , doorde OO Prlm. PUK part. III. §. 52. Qv) Ibid. pan, IV. 5. 1.  VAN DE OPENBAERING. 455 ondervinding , genoegzaem wederlegd worde 00- De zeer geleerde burnet verklaert de formeering der aerde , uit den Chaos , of verwarden klomp , op de volgende wys. — De grovfte en zwaeiftc deelen zakten naer het middelpunt , en dacrdoor werden de beneedenfte of raiddentlc deelen der aerde harder cn meer in één gedrongen. Het overige van den klomp werdt , mcede door miedel van de zwaertekracht , in twee zoorten van lichaemen , onderfcheiden , welke het waeter en de lucht uitmaekten. Het waeter plaetfte zich , door de meerdere zwaerte x onder de lucht. —- Hy maekt wyders twee hoofdzoorten van aerdfche vochten , de eene vet en ligt , de andere mager en log , gelyk het gewoone waeter. De vette en jigter deelen dreeven boven. In de lucht fweevie nog eene meenigte van aerdfche deelen.. De zwaerfte daelden fchielyker , naer beneeden , dan dc ligtere. De laetfte blecven hangen , op het olyachtig vocht , het welk boven het waeter dreev , en maektcn , met de oly vermengd , een zoort van flym. Dit flym werdt hoe langs zo ftyver cn vaster , naermaete er nog alge» (w) NlWTOa Print. 1. II. pwp« 3<53 43> 5$VII. DEEL. E" f 4-  0VKR DE r.ïKESTÜKKïN duurig dunne ftofdeelen , uit dc lucht, nederdaalden , tot dat die flym eindeJyk een raste korst werdt , welke God gefchikt heeft , tot eene wooning , voor menfehen en dieren f» De aerde zou derhalven een gladde bol geweest zyn , zonder bergen en zeeën. /In deezen toeftand zou dezelve gebleeven zyn , tot op den zundvloed , wanneer de korst , of het verwulvfel, zou zyn doorgebrooken. De hitte 'der zon hadt de korst der aerde uitgedroogd , en tevens de ïngeflootene waeteren zodaenig verdund en uitgebreid , dat zy langer geene genoegzaeme ruimte hadden. Dit maekte , dat het verwulvfel openbamtc ; zodat de ftukken daervan wechzonken. Door dit inftorten van den korst der aerde , waeren de bergen veroorzaekt. Deeze waeren , eenigen tyd , met waeter , overdekt geweest ; tot dat de ftukken meer en meer aen één gehecht werden. De waeteren hadden zich , in de overgebleevene hoHigheeden , verzaemeld , en dc zeeën uitgemikt (?). - Kortom de aerde zou , voor den zundvloed , de gedaente van een ei gehad hebben ; de vaste deelen van hst middelpunt maekten de dooijer urt , dc afgrond van het- waeter was , als O) Xrchcot. h II. Vft (yj Tkcefia Ttüuris Sacta 1, I. c. 0.  VAN DE OPENBAERING. 4.5^ het wit , en het verwulvfel , als de fcbael 00. Hoeveel wordt er , in deeze Roman , willekeurig aengcnoomen ? Wat worden er? veele dingen veronderfteld , welke niet al"h5 n hoogst onwacrfcbynlyk , maer zelvs onmogelyk •yn. De tegenwoordige neiging van het Aspunt der aerde , tegen den zonneweg , zou geene plaets gehad hebben , gevolgelyk was er ook geene afwisfeüng der Jacrfaifocnen ; de ftraeien der zonne vielen altoos loodrecht op de aerde , en de hitte werdt nooit afgekoeld. Ook was er geen waeter op de aerde. Hoe kon zy nu , in zulk eene gefteldheid van zaeken , eene bekwaeme woonplaets zyn , voor menfehen en voor dieren ? Hoe kennelyk is dit zaemenftel ftrydig , met het verhael van mose. Trouwens de Heer burnet betoont zeer weinig eerbied te hebben , voor het bericht van den Heiligen Schryver , het welk hem niet wysgeerig genoeg voorkoomt. mose zou alleen algemeene waerheeden hebben voorgefteld ; en zich , voor het overige , van verbloemde fpreekwyzen bediend hebben , fchikkende zich meer , naer de gebrekkige bevatting van het onbedreeven gemeen , dan naer den waeren aert der zaeken (2) 1. C. 1. ii. C.;i«. VII. DEEL. Ff 5  453 o.v-er de leerstukken zelve (a). Wacrlyk men betoont weK nig eerbied te hebben , voor het woord van den levendigen God , wanneer men zegt ; dat mose met het licht beginne , opdat God niet zou fchynen , in de duisternis te werken , het welk , van het volk , voor onvoe^zoem zou hebben kunnen gehouden worden (b) ^ zou mose zo gefprooken hebben , van den hoogen God , voor welken de duisternis niet verduisterd , maer de nacht licht , als de dag , en de duisternis is , als het licht ? Pf. CXXXl^: 12. De mcermaelen gemelde whis.tqn verbeeldt zich, dan de vaste ftarren , met haere, plancetcn , reeds lang voor de formcering oer aerde , gefchaepen waeren , en dat de Chaos , waeruit dc aerde is voortgekoomen , oorfprongelyk dc dampkring een er ftaertftarre geweest zy , of een ongevormde dwaelltar , hebbende haeren omloop , in eenen zeer verren afftand van het middelpunt (c). —_ De zes daegen der Schepping , van welke mose fpreekt , zouden zo veele jaeren. geweest zyn (_d). Nu zou het formce- ren der aerde daerin beftaen hebben , dat God den loopkring van den Chaos , in dien vaa, (<0 Arehaol. 1. II. c. 8. O) Theorie Teil. S. 1. II. c. 8. (c) Theor. 1. Jü. p. ?J, 00 S- 790.  VAN DE O P-EN BAERINS. 45^ van eene dwaelftar , veranderde , door de zaeden van al het gedierte cn het grocibacre te formeeren , en door ieder ding , in zyne eigene orde , te rangfemkken. Het voortbrengen van het licht gefchiedde , door den hoofdftoffelyken Chaos, beftaende uit aerd- waeter- en lucht-deelen , in twee gewesten te fcheiden : het eerite was een vaste bol van aerde , en het ander een klomp van ligtere aerddcclen , vermengd met waeter cn lucht. Deeze fcheiding maekten , dat de ibaelen der zonne , welke reeds lang te vooren gefchaepen was , eenigszins begonden doorgelaeten te worden. — Toen de warmte der zonne , met het licht , hoe langs zo meer doordrong , werdt er eene groote meenigte van dampen naer boven getrokken. Dit maekte de fcheiding , tusfchen de waeteren boven , en beneeden het uitfpanfel. Door dc verfchillende digtheid en zwaerheid der ftofdeelen , werdt de aerde , op onderfcheidene plaetfen , meer of min in een gedrongen ; dit veroorzaekte de ongelykheid der oppervlakte, de bergen en de heuvelen. De lucht, van tyd tot tyd , door eene groote meenigte van dampen , overlaeden zynde , waeren die dampen wederom , op de aerde , gevallen. Deeze waeteren ftroomden , van de hoogere gewesten , naer de laegere valleien, vu. DE IL.  460 OVER DE LEERSTUKKEN Langs deezen weg , werden de zeeën en rivieren geformeerd. Het drooge , dusdoende van de waeteren afgefcheiden , en op de behoorJyke maet vochtig zynde , deedt de zon , geduurende o of 10 maenden , hee zaed van het groeibaere uitfpruiten , d© boomen , kruiden , en planten wasièn — Vervolgens werden de zon , maen , en ftarren , geheel zichtbaer. Zeedert den eerften dag , was het Jicht wel eenigermaete , door den dikke» dampkring , doorgedrongen , maer nu werdt de lucht geheel zulver , zodat er het licht onverhinderd door fchynen konde. — — Nu was de bol , uit aerde en waeter beftaende , bewoonbaer , voor vliegend en zwemmend gedierte. Da zaeden of kleine lichaemen van vogelen en visfchen , welke , in een vochtig flym beflooten waeren , door de geduurige warmte der zonne gekoesterd , brachten eene groote meenigte van vogelen en visfchen voort. — Eindelyk zouden de dieren , met den mensch , uit de aerde zyn voortgebracht. Dit zaemenftel behelst veele vernuftige gisfingen , maer ook tevens veele eigendunkelyke en gewaegde veronderitellingen , voor. welke geen fchyn van bewys wordt aengevoerd. Wy zullen ons , in de byzonderheeden , niet inlaeten , en alleenlyk aenïuerken , dat dit ganfche zaemenftel ruste , OP  van de OPENBAERING. 4<5l op eenen valfchen grond , hier in beftaende, dat de zes daegen , door mose gemeld, van zo veele jaeren , moeten verftaen worden (O. §. 801. Op den eersten dag , leeft God het licht gefchaepen , Gen. I: 3 - ï. mose verhaelt het op deeze wys: God zeide , daer zy licht , en das werdt licht. En God zag het licht , dat het goed was ; en God maekte fcheiding tusfchen Let licht , en tusfchen de duisternis ; en God noemde het licht dag , en de duisternis noemde Hy nacht. Toen was het avond gefeest , en het was mor* ■gen geweest , de eerfte dag. God zeide , door zyn Almachtig bevel , daer zy licht , en daer werdt licht , op dat zelvde oogenblik. Dit gezegde is ongemeen nadrukkelyk , en wordt, by longinus (ƒ_), als een meester ftuk van verheeven heid , bygebracht ; hoewel eenige geleerden de echt» heid van deeze plaets , by longinus, in twyffel trekken (g). Maer van welk een licht fpreekt mose? (O § 79* (ƒ) TTifi t4«s Sea. 5. §. i». Q~) Bibl. Crit. part. III. p. 3a. yil. DEEL.  4Ö2 OVER de LEERSTUKKEN Op den vierden dag werdt eerst de zon ge* formecrd , om licht te geeven , op de aerde vs. 14-18; hoe kan er der hal ven reeds licht geweest zyn , op den eerften dag ? — Het begrip van abarbanel (h) , dat dit licht de schechinah geweest zyn' welke gemecnlyk dc Heerlykheid des hek ren genaemd wordt , verdient geene aendacht. mose fpreekt niet van .een licht , het welk flechts eene bepaelde plaets beftraelde , maer van een licht , welks tegenwoordigheid den dag , en welks afvveezenheid den nacht ver- oorzaekte. Of zal men denken , aen een byzonder licht , voor dien tyd gefchikt , en veroorzaekt , door eene geweidige beweeging , welke God , aen een gedeelte der ftof hadt medegedeeld (0 ? Dit wordt willekeurig aengenoomen. mose fpreekt hier van licht , in denzelvden zin , als vs. 14, 17. De zaek is voor het naest deeze ; op den eerften dag heeft God die fyne ftofdeelen , welke het licht uitmaeken , uit den Chaos , doen voortkoomen , cn , van de overige ftofdeelen , afgezonderd. Dit gefchiedde oogenblikkelyk , op zyn Almachtig bevel. Nu was er licht , wat de ftof aen- gaet ; (A) la Exod. XL. CO sauiun Discours Tom. I. p. 3, 4,  VAN DE OPENBAERING. 4<§ gaet ; maer } op den vierden dag , werdt daeraen de tegenwoordige gedaente gegeeven. Maer , vermits de Zon en Maen , eerst ©p den vierden dag , begonden te lichten , boe kon het dan , reeds op den eerften dag , gelyk ook op den tweeden en derden , dag en nacht , avond en inorgen < vrèezèn ? mose zegt niets van de wys , hoe dit gefchied zy , en daerom kan het, met geene ;zeekerheid , bepaeld worden. Wy moogen evenwel gisfen. God fchynt de oorfprongelyke lichtdeelen , door eene buitengewoone werking , om den aerdbol , die tot nog toe onder waeter ftondt , zodaenig bewoogen te hebben , dat dezelve dan het ééne , cn daerna het ander halvrond beftraelden. Of misfehien heeft nu dc omwenteling der aerde , om haeren as , eenen aenvang genoomen , zodat daerdoor de on» derfcheiding van dag en nacht , de opvolging van avond en morgeit veroorzackt zy. Hoe het wéèzèn mooge , zo veel is zeeker, dat de Oneindige Schepper in dc natuur , welke nu , door zyne Almachtige hand , geformeerd werdt , middelen genoeg gehad hebbe , om de aerde , zonder de zon , een afwisfelend lich't te geeven. Op deeze wys , eindigde de eerfte dag, toen het, ten anderen maele , avond werdt. Maer hoe lang waeren de drie eerfte daegen , VII. DEEL.  464 OVER. B E LEERSTUKKEN daer de zon , en de maen , eerst op deri vierden dag , gefchikt werden , om fcheiding te maeken , tusfchen den dag en tusfchen den nacht , Gen. I: 14. De Ridder michaelis denkt , c'at de drie eerfte daegen langer geweest zyn , dan de gewoone natuurlyke daegen van 24 uuren , voornaemenlyk op dien grond , dat het ukdroogen der aerde , ten derden daege , niet binnen 24 uuren , heeft kunnen gefchicden (k). Maer kan men van mose vermoeden , dat hy , van daegen , in zulk eenen onderfcheidenen zin , zou gefprooken hebben ? daer hy aller weegen , in zyne fchrivten , onder naem van eenen dag , den tyd van 24 uuren verftaet. De tyd der geheele Schepping wordt bepaeld , op 6 daegen , in den gewoonen zin , Exod. XX: 11. Ook fteunt dit ganfche begrip , op eene geheel ongegronde veronderftelling , dat naemenlyk de aerde , ten derden daege, door natuurlyke middelen , zy uitgedroogd. Alles gefchiedde, oogenblikkelyk , op Gods bevel. Elk eene byzonderheid der Schepping was een onmiddelyk gewrocht van het Oneindig Alvermoogen. ,, Dat mose , zegt de Hoog„ Leeraer l. meyer (0 , in zyn verhael , » zo (i) ad b. 1. CO Atntttktn. *p ich1uchii1 Bybil der Natuur i D. p. ui,  van de openbaering. 465 5, zo zeer ongelyke daegen zou hebben he„ ten invloeien , is over het geheel gansch „ onwaerfchynlyk. Veel meer grond er is, „ om te denken , dat mose , als een „ verftandig en verftacnbaer Iliftoriefchry„ ver , van eenerlei zoort van daegen , zal „ gefprooken hebben , in alle zyne fchriv„ ten ; en dat hy over zulks ook , door j, de drie eerfte , zo wel als door de vol■„ gende fcheppingsdaegen , geene andere zal „ willen bedoeld hebben , dan zódaenige , „ als aen den zevenden , op welken God s> rustte , evenaerden , en hoedaenig de „ Jooden vervolgens den Sabbath erkenden , „ Gen. II: 2, 3. verg. Exod. XX: 9-h-" §. 802» Op den tweeden dag fchiep God het uitspan* sel , of de lucht en de wolken. Dit vinden wy Gen. I: 6-8. God zeide, wederom door een Almachtig beval , daer zy een uitfpanfel , in het midden der waeteren , en dat moeke fcheiding , tusfchen waeteren en waeteren. En God maekte dat uitfpanfel , en maekte fcheiding , tusjchen de waeteren , die onder het uitfpanfel zyn , en tusfchen de waeteren, die boven het uitfpanfel zyn ; en het was alzoo. En God noemde het vii. deel. Gg  466 OVER DE LEERSTUKKEN uitfpanfel hemel. Toen was het avond geweest , en het was morgen geweest , de tweede dag. Dit wtfpanjel is buiten allen twyffel de lucht , of de dampkring , in welke de dampen worden opgetrokken , en zich , in de gedaente van wolken , vertoonen , en waerin de vogelen vliegen vs. 20. De lucht ftrekt zich maer uit , tot eene bepaelde hoogte , van eenige weinige mylcn , boven de aerde ; wordende hoe langs zo dunner en ligter ; en hoewel de dampen , in de gedaente van wolken , niet hooger opklimmen , dan tot dat derzelver gelyk/.oortige zwaerte , met die der lucht , geevenreedigd zy , kunnen zy evenwel gezegd worden , boven dit uitfpanfel te zyn , voor zo ver zy de zwaerere lucht onder zich hebben. De waeteren , welke , op de oppervlakte van de aerde , bleeven , waeren de waeteren , onder het uitfpanfel. Men heeft opgemerkt , dat het oorfprongelyk woord , door uitfpanfel vertaeld , eenen voetbank beteekene , E/ech. I: 22, 23. De aerde wordt elde s aengemerkt , als de voetbank van Gods voeten , Jef. LXVI: i. Nu is de lucht , of de dampkring , welke de aerde omringt , het opperde gedeelte van dien voetbank. Volgens dit denkbeeld , wil mose ons eenen indruk geeven van Gods oneindige Majefteit , daer Hy den dampkring ,  VAN DE OPENBAERING. 4.67 kring , welke wy , met den prachtigen naem van hemel , benoemen , flechts aenmerkt , als den voetbank van zyne voeten («). Dan terwyl de oorfprongelyke benaemmg afkoomt van een werkwoord , het welk uittrekken , uitbreiden , beteekent , fchynt het eer eene dunne en veerkrachtige vloeiftof aen te duiden , het welk, met den aeit der zaeke , ongemeen wel overeenkoomt. Van dit werk des tweeden dags , wordt niet gezegd , gelyk van dat der andere daegen : God zag , dat het goed was ; omdat de geheele afzondering der waeteren eerst op den derden dag voltooid werdt , vs. 9, 10. §. 803. Het werk van den derden dag was tweeleedig. Eerst werdt de afzondering der waeteren geheel voltooid. Daerna werden het geboomte , de kruiden , en planten , voortgebracht , Gen. I: 9-13- De afzondering der waeteren werdt voltooid , volgens vs 9, 10. God zeide , wederom door zyn Almachtig bevel , dat de waeteren van onder den hemel , in eene plaets C«) M1CHAELIS en PERPONCHKR 1. C. p. /). VII. DEEL. Gg 2  468 OVER DE LEERSTUK KEN vergaederd worden , en dat het drooge gezien worde ; en het was , op het oogenblik, alzoo. En God noemde het drooge , aerde , en de vergaedering der waeteren noemde hy zeeën ; en God zag , dat het goed was. Tot nog toe , was de aerdbol rondom omgeeven met waeter, het welk beneeden het uitfpanfel was , en derhalven nog geheel ongefchikt , tot eene woonplaets voor menfehen en dieren. Maer nu maekte God groote en kleinere kolken , in de aerde , in welke de waeteren verhemelden , met dat gevolg , dat het drooge te voorfchyn kwam. Of dit nu gefchied zy , door middel van aerdbeevingen , en onderaerdsch vuur (V). dan door eene onmiddelyke werking van het Godlyk Alvermoogen , durven wy niet beflisfehen, hoewel het laetfte ons meer fchynt overeen te ftemmen , met het verhael van itosu. Zo veel is zeeker , dat de gedaente der aerde , met opzicht tot bergen , zeeën , en rivieren , naderhand, door onderfcheidene oorzaeken , en vooral door den zundvloed , aenmerkelyk veranderd zy. De vergaedering der waeteren , volgens de aenmerking van mici-iaelis (p) , den vyver of de waeterkom , noemde God zee ,. om ons O) SCHÏ0CH2ER I. C. p. I34 143. GO l. c. P. 4.  VAN DE OPENBAERING. «f-CO ©ns te doen opmerken , dat het gene wy zeeën en Oceacnen- noemen , in de oogen van den Oneindigen , niets meer zy , dan een vyver of waterkom. Nu was de aerde wel zichtbaer , en boven de waeteren vcrheeven . maer zy hadt nog geene gedaente of heerlykheid. Zy was „ ondertusfchen , als eene wel voorziene „ voorraedskamer , aen te merken , cn , „ met de heerlykfte voedende zappen , voor „ toekoomende planten, be/.wangerd. Deeze „ vruchtbaerc moeder verwachtte thans het „ groene kleed , waermeede het Almachtig s, bevel van den Schepper , de voortbren„ ging van het geheele groeiende ryk gebie„ dende , haer zou verneren" (5). Op deezen zelvden derden dag , werdt. ook alles voortgebracht , wat , tot het groeiend ryk , behoort. Dus vervolgt mose Gen. I: 11 , 13. God zeide , en geboodt weder , door zynen Almachtigen wil , dat de aerde uitfchlete grasfeheutkens , kruid zaed zaeiende, vi uchtbaer geboomte , draegende vrucht , naer zynen aert , welke zaed daer in zy , op de aerde. En het was alzoo ; en de aerde bracht voort grasfeheutkens , kruid zaed zaeiende, naer zynen aert ; en vruchthaer geboomte , welks zaed daerin was , naer (V) SCIIFUCI1ZER I. C. p. U'S. VII. DEEL. Gg 3  47o OVER DE LEERSTUKKEN zynen aert. En God zag , dat het goed was. Toen was het avond geweest ; en het was morgen geweest , de derde dag. mose brengt alles , wat het groeiend ryk behelst , tot drie hoofdzoorten , gras 'i fcheutkens , kruid , en vruchtbaer geboomte. De Heer michaelis heeft aengemerkt Qr) , dat er , door de benaemingen van grasfcheutkens en kruid , de dubbele toeftand der planten bedoeld worde , zodat het eerfte woord jonge en maegdelyke planten aenwyze, welke nog niet gebloeid hebben , en het andere planten , welke bezwangerd zyn , zich , onder het bloeien , met zaed bedekken a en dat zaed vruchtbaer maeken. Al zo liev evenwel zouden wy 'er dit onderfcheid tusfchen maeken , dat het eerfte woord gras beteekene , het welk voor de beeften gefchikt is], en het ander graenen , welke, tot fpys voor de menfehen , beftemd zyn , verg. Gen. 1; 29. UI: 18. Het vrucht- baer geboomte zyn allerlei plantgewasfen van ontelbaere zoorten (Y). Dit alles kwam , op Gods bevel, oogen» blikkelyk te voorfchyn. God zeide , dat de aerde uitfehiete , grasfeheutkens en het was alzoo. Cr) 1. c. P. 5. Aen (O derham God/. Natuurk. X Bock. p. 430. meyer 1. e. p. 154— van rohr God/. Plantkunde.  VAN D! OPENBAERING. 471 Aen 'het tweeleedig werk van deezen derden dag, gav God, om de reeds gemelde reden (O , eene dubbele goedkeuring , vs. ïo, 12. §. 804. Op den vierden dag kwamen de Zon , Maen , en Starren , te voorfchyn , om licht te geeven , op de aerde , en de verjchillendt jaerfafoenen voort te brengen. Het werk van den vierden dag befchryvt mose , Gen. I: 14--9- God zeide ' door «a Almachtig bevel , dat er lichten zyn , in het uitfpanfel des hemels , om fcheiding te maeken , tusfchen den dag , en tusfchen den nacht , en dat zy zyn, tot teekenen , en Ut gezette tyden , en tot daegen en jaeren ; en dat *y zyn tot lichten , in het uitfpanfel des hemels, om licht te geeven , op de aerde ; en het was alzoo. God dan maekte die twee „roote lichten ; dat groote licht , tot heerfchap. py des daegs , en dat kleine licht , tot heerfchappy des nachts ; ook de Starren. En God fteldeze in het uitfpanfel des hemels om licht te geeven , op de aerde, en om te heerfchen , inden dag, en in den nacht , en om fcheiding te maeken , tusfchen het licht en tusfchen CO S« 7'>9VII. DEEL. f Gg 4  472 over de leerstukken t duisUrnis * « God zag , dat het goed was. Toen was het avond geveest; en het was norgen geweest , de vierde dag. Zon , de Maen , en andere planeeten van ons zonneftelfel, hadden , reeds ° eerften dag der Schepping , derzelver aenweezen verkreegen. De aerde , met al wat erppB, eeftGod, geduurende zes daegen , uit dien ongeformeerden klomp van vermengde ftofdeelen, die oorfprongek woest en leedig was vs. 2 , voongejUt en toebereid. Zommige planeeten zyn on vergelykelyk grooter dan de aerde. Vo jn" eene gemaetigde rekening , op de r , «u ö lot 8l en Saturnus als 8 tor rï9 , der zonnp ft! C 0 ; en de diameter dei zonne ftaet , tot die der aerde , a]s ^envan ^^2^5^ breidheld , met de Maen , en de oS Pieten zyn voortgebracht, uit ^ ^os,?die tot deformec-ringderaerdet Maer, 00 I Dee!. p. c,9. 00 I DeeL p. 5 s.  VAN DE OPENBAERING. 473 Maer 5 op den vierden dag , verzaemelde God de oorfprongelyke lichtdeelen , welke Hy , op den eerften dag , uit den ongevormden klomp der aerde , hadt doen voortkoomen , en bracht dezelve , in de Zon , als in het middenpunt 5 te zaemen. Zo drae dit gefchied was , vertoonde zich de Zon , als een vuurbol , en het licht , het welk , op het donkere lichaem der Maene , terug kaetfte , maekte ook deeze zichtbaer en lichtende. De Heer scueüciizer ftemt , met ons , daerin overeen , dat de Zon , reeds op den eerften dag der Schepping , haer beftaen verkreegen hebbe. Maer hy meent tevens j dat de Zon reeds , van haere eerde wording , aenftonds gefcheenen hebbe , maer dat de ftraelen niet , door den Chaos , konden heenen dringen , en dat daerom het werk van den vierden dag daerin beftaen hebbe , dat de lucht geheel opgehelderd , en , door affcheiuing van de grovere deelen , welke nog in den dampkring hingen , zy in ftaet gefteld , om de lichtftraelen onbelemmerd door te laeten (»')• Op zoortgelyk eene wys begrypen het ook de zeer geleerde Schryvers van de Algemeene Hijlorie (x). — (u>) 1. c. I Deel. p, 106. (x) I Deel. p. in. V|I. DEEL. Gg 5  4/4- OVER DE LEERSTUKKEN Maer waertoe heeft God dan , op den eerften dag , het Jicht voortgebracht , om onderfcheid te maeken, tusfchen dag en nacht, tusfchen morgén en avond , eer Hy de Zon deedt fchynen ? Op den tweeden dag , heeft God de lucht gefchaepen. God zeide daer zy een uitfpanfel, en het was alzoo vs. 6, 7. Geeven die uitdrukkingen niet te kennen , dat de Jucht oogenblikkelyk zy voortgebracht , en aenftonds die gedaente gehad hebbe , welke zy , tot het Goddelyk oogmerk , noodig hadt ? wat grond is er , om te beweeren , dat de Jucht , met grovere deelen , bezwangerd waere , weJke den doorgang van het licht verhinderden , tot dat dezelve , op den vierden dag , volkooroen gezuiverd werdt , en afgefcheiden van de grovfte aerdachtige deelen ? Op deeze wys , maekte God die twee groote lichten , de Zon en de Maen , de eerfte, tot heerfchappy des daegs , de andere , tot heerfchappy aes nachts , dat is , om dag en nacht te regelen De Maen is ruim vyftig maelen kleiner , dan de aerde. aio se noemt haer evenwel een groot licht , omdat zy zich zodaenig , aen ons gezicht , vertoont. Evenwel voegt hy er uitdrukkelyk by , dat zy een klein licht zy , in vergelyking vaa de Zon. Op deezen dag heeft God ook , aen de aer-  VAN DE OPENBAERING. 475 aerde, haere beweeging meedegedeeld, om zich rondom de zon, als het algemeene middenpunt van ons zonneftelfel , om te wentelen, en wel zodaenig , dat de as der aerde, in eene fchuinfche ftrekking , op den Taenkring geplaetsc wierdt, om , langs dien weg, de verfchillende lengte der daegen , en de onderfcheidene jaergetyden , in eene geregelde beurtwisfeling, voorttebrengen O). Gelyktydig kwamen ook de Starren te voorfchyn. Welke Starren ? Zeekerlyk de Planeeten van ons zonneftelfel. Deeze in zich zelve donkere lichaemen werden, door de terugkaetfing der zonneftraelen, meede zichtbaer. —- De vaste Starren , en haere omloopers , heeft mose begreepen , onder den algemeenen naem van de hemelen vs. 1. Uit hoofde van den verbaezenden afftand der vaste ftarren , is er een zeer aenmerkelyke tyd verloopen , eer zy op deeze aerde konden gezien worden. De lichtftraelen hebben 8 minuten noodig , om dien afftand, welke er is, tusfchen de zon en onzen aedbol, door te loopen. Nu veronderftelt men, dat de Hondsfiar, welke de naeste by ons is van alle "de vaste ftarren, 200000 maelen verder van ons verwyderd is, dan de zon. Gevolgelyk hebben er meer dan 2 jaeren en 34 weeken moeten (jO keill Jnl. tot de Starrekunde LeC VII. de sa co. liers Befchryving van het Planetarium p. 471. VII. DEEL.  4?Ó OVER DE LEERSTUKKEN verloopen, eer de gemelde Star op de aerde zichtbaer werdt. „ De Planeeten van „ ons zonneftelfel waeren gevolgelyk de ee„ nigfle, die adam, geduurende de twee „ eerfte jaeren , aen het bemelgewelv, zag „ fchyncn en omzwerven. In de 3Jfte week „ van het derde jaer, kwam de Hondsjlar „ eensklaps , uit het midden van de fchadu- „ wen des nachts, te voorfchyn. Hoe „ zeer moest dit niet ADAMS vordering ,j in de Starrekunde, begunftigen , en hem, „ als het waere, noodzaeken , zyne aen„ dacht op dezelve te vestigen ? een goede „ grond misfehien , waeruit men reden zou „ kunnen geeven , van de groote kennis der „ ftarren, welke zommigen aen de oude „ Chaldeeuwen toefchryven, en die deezen „ door noach , by overleevering van „ adam, konden verkreegen hebben (z) » De vaste ftarren, weke nog veel verder van ons verwyderd zyn , zu!ien zich na evenreedigheid van haeren verderen afftand nog ongelyk laeter , de eene na de andere ' vertoont hebben. De groote huige,,s oot'. deelde het daerom niet onmoogelyk dat er nog veele vaste ftarren zyn , welker licnt uit hoofde van den onnadenkelyken afftand, zeedert de Schepping, nog niet tot u) MI C H A E H S I. C. p. 6 , 7.  tjs.N DS OPENBAERING. 477 tot ons gekoomen is. Volger,* den beroem» den e u l e r , ftaet dc Sirius 4CCCC0 maelen verder van onze aerde, dan de zon, zodat het licht van die Star omtrent 6 jaeren zou noodig hehbcn , om tot ons te koomen: „ Indien nu God nog andere vaste ftarren „ gefchaepen hadt, die nog icco maelen ver„ der , dan de Sirius , van ons afftonden , „ dan zouden wy dezelve, hoe helder- fchitte,, rende zy ook zyn mogten , echter nog „ niet zien kunnen , dewyl 'er nog geen ,, 6coo jaeren , na de Schepping, verloo „ pen zyn (a)." $. 805. Op den vyfden dag> werden de visfchen tn v»gelen gemaekt. Dit bericht ons mose, Gen. I: 20-23. God zeide, wederom door zyn almachtig bevel , waer door Hy fpreekt , en het is er, dat de waeteren overvloediglyk voortbrengen een geweetnel van leevendige zielen ; en het gevogelte vliege , boven de aerde , in het uitfpanfel des liemels; en God fchiep de groote walvisfchen , en alle leevende weemelende ziel , welke de waeteren overvloediglyk voortbrachten , %ci) Aenlcek. o[> SCHEUC IJZER 1. C. f. 165, VII. DEEL.  478 OVER DE LEERSTUKKEN naer haeren aert; en alle gevleugeld gevogelte , naer zynen aert. En God zag , dat het goed was, en God zeegende ze , zeggende : zyt vruchtbaer en vermeenigvuldigt, en vervult de waeteren in de zeeën, en het gevogelte vermeenigvuldige op de aerde. Toen was het avond geweest, en het was morgen geweest, de vyfde dag. Op deezen dag, werden alle zoorten van weezens voortgebracht, welke in het waeter leeven, van den walvisch en groote zeemonfters , tot het kleinfte waeterinfecr. toe, beneves de halvflachtige dieren , welke, in het waeter , en op het land , leeven , als meede de onderfcheidene fchulpvisfchen en koraelgewasfen ; met één woord, alles wat leven en gevoel heeft , in de waeteren. . Deeze alle werden voortgebracht, uit het waeter. Zy kreegen hunnen oorfprong , uit die zelvde vloeibaere ftof, in welke zy hun verblyv hebben. Wyders kwaemen de vogelen te voorfchyn. mose fpreekt van alle gevleugeld gevogelte , naer zynen aert. Maer zyn de vogelen ook, even als de visfchen , uit het waeter, voorgebracht ? Zo begrypen het veelen. Men meent, onder anderen , een genoegzaem bewys te vinden , in het vö> hael van mose zeiven, die fpreekt van eene voortbrenging , zo van de vogelen, als vis-  van db openbaering, 479 visfchen, uit de waeteren , te meer om dat van het viervoetig en kruipend gedierte, met uitfluiting van de vogelen , gezegd wordt , dat zy , uit de aerde, z\n voortgebracht, vs. 24. Anderen zyn van oordeel , dat de vogelen oorfprongelyk, uit de aerde , zyn voortgebracht , voornaemelyk om dat Gen. II: 19 , vry duidelyk fchynt geleerd te worden , dat de vogelen, zo wel als de landdieren, uit de aerde gefchaepen zyD: als de heer Gtd , uit de airde, alle gedierte des velds , en al het gevogelte des velds , en al het gevogelte des hemels , gemaekt hadde. Wy voor ons zouden het lievst zo begrypen , dat mose niets bepaele, omtrent de ftof , uit welke de vogelen zyn voortgebracht. Uit de eerstgemelde plaets, vloeit in het geheel niet voort , dat de vogelen , uit het waeter, geformeerd zyn. Er ftaet Gen. h 20. van de visfchen : God zeide , dat de waeteren overvloediglyk vo^rtbrengen , een geveemei van levendige zielen; en er volgt, ten aenzien van de vogelen, zonder de ftof, uit welke zy geformeerd zyn , te bepaelen , eenvouwig , dat het gevogelte vliege , boven de aerde , in het uitfpanfel des hemels. Even zo is het ook geleegen , met de andere plaets Gen. II: 19. Er ftaet letterJyk, van woord tot woord, als de heer God vii. deel»  4-SO OVER DE LEERSTUKKEN uit de aerde , al het gedierte des velds , en al het gedierte des hemels gemaekt hadt. Nu kunnen de laetfte woorden, al het gevogelte des hemels, zeer gevoeglyk gebracht worden, tot het werkwoord maekte. Het koomt daer om den Hoog Leeraer meijer zeer vermoedelyk voor, dat de vogelen uit de luchtftof gefchaepen zyn: „ Dan zou men „ de evenreedigheid, die 'er in Gods wer„ ken plaets heeft, ook hier vinden. De „ visfchen, in het waeter leevende, zyn „ uit het waeter gefchaepen; dieren en men„ fchen, die op het vaste land leeven, zyn „ uit de aerde gefchaepen. Dus zouden dan ,, ook de vogelen , die in de lucht, hun „ element, leeven , en hun voedfel al veel ,, hebben , uit de lucht of luchtftof, door „ Gods Almacht , met andere ftoften ver* mengd, kunnen gefchaepen zyn. En „ moogelyk heeft MosE.de ftof, daeruit de „ vogelen gefchaepen zyn , niet uitdrukke„ lyk gemeld, ter oorzaeke, dat de Hebreeuw„ fche tael geen eigen of byzonder woord „ hadt , om de lucht te beteekenen , waer „ voor doorgaens de omfchryvende uitdruk,, king, hemel en uitfpanfel, gebruikt wordt; gelyk wy die hier , als de verblyvplacts „ der vliegende vogelen , en vs. 7, 8. ook ,, vinden; welke naemen echter niet gevoeg- „ lyk  VAN DE OPENBAERING. 4&I j, lyk konden gebruikt worden , om de vój, gelftof daerdoor te beteekenen (&)." §. 806. Eindelyk , op den zesden dag, werdt He viervoetig , en het kruipend gedierte, als meede ten laetften de mensch , voortgebracht: mose verhaelt het, met bpzicht tot het het landgedierte , in deezer voege , Gen. I: 24, 25: God zeide , wederom in den meermaelen gemelden zin, de aerde brengè levendige zielen voort; naer haeren aert , vee, en kruipend gedierte , en wild gedierte der aerde , naer zynen aert; en het was alzoo. En God maekte het wild gedierte der aerde , naer zynen aert; en al het kruipende gedierte des aerdbodems , naer zynen aert; en God zag dat het goed was. Thans bracht God , uit de aerde Gen. II: 19, al het gedierte voort, het welk gefchikt is , om op het land te leeven." Aiosè óndérfcheidt dit alles, in viervoetig en kruipend gedierte. Het viervoetig gedierte brengt hy tot twee hoofdzoorten, vee , dat is tam,- en wild gedierte des velds. Nu1 Qi) 1. c. p. 197 , 198. VII. DEEL. lïff  482 OVER DE LEERSTUKKEN was ook de aerde eene gefchikte woonplaets voor het landgedierte, cn voorzien van alles , wat zy , naer hunnen verfchillenden aert, tot voedfel noodig hadden. Ten laetften kwam de mensch, als de kroon van alle Gods fchepfelen op de aerde, te voorichyn. God zeide: laet ons menfehen maeken , naer ons beeld , naer ome gelykenis ; God fchiep den mensch , naer zyn beeld ; na den beelde Gods fchiep Hy hem ; man en wyv fchiep Hyze. En God zag al wat Hy gemaekt hadt, en ziet het was zeer goed. Toen was het avond geweest, en het was morgen geweest, de zesde dag, Gen. I: 26, 27, 31. Dan , over de Schepping van den mensch, zullen wy , in het volgende Hoofdftuk, afzonderlyk handelen. Alleenlyk zullen wy ten flotte, nog twee vraegen beantwoorden : in welk jaergety is de waereld gefchaepen? en is alles, om den mensch , voortgebracht? §• 807. Men pleegt te vraegen , in welk jaerfaifoen de waereld gefchaepen zy ? Wanneer de vraeg zo algemeen wordt voorgefteld , kan men dezelve zeer gemakkelyk beantwoorden. De waereld is in alle jaeriai- foe-  VAN DE 0PÉNB AERING. 483 foenen gefchaepen. Zodrae ons zonneftelfel in orde en beweeging gebracht was, hadden alle onderfcheidene jaerfaifoenen te gelyk plaets. In zommige landftreeken was het lente , in andere zomer , in andere hervst, in andere winter. Maer de vraeg wordt moeilyker, wanneer men dezelve bepaelt , tot die :plaets , welke tot het eerfte verbiyv der menfehen gefchikt was, en het Paradys genaemd wordt. Dat het winter was , op die plaets, alwacr de eerfte menfehen te voorfchyn kwamen , zal niemand beweeren. De zoomer heeft eenige weinige voorftanders, maer zonder eenig genoegzaem bewys. Over het algemeen zyn de geleerden verdeeld, over de lente , of den hervst. I. Zommigen , gelyk, behalven veele OudVaeders, j. c. scaliger, vossius, sim sonius, en anderen zyn van oordeel, dat het , ten tyde der fchepping, met opzicht tot de woonplaets der eerfte menfehen, lente geweest zy, en dat waereld in zo ver, omtrent de Nacht - evening in de lente, gelyk wy het noemen, in de maend Maart gefchaepen zy. Hunne bewyzen zyn de volgende; Omdat het weder, en de gefteldheid van de lucht, in de lente, alleraengenaemst is; en dit fchynt best overeen te VII. DEEL. Hh 2  484- OVER DE LEERSTUKKEN koomen , met dien gelukftaet, in welken dé eerfte menfehen verkeerden. 2. In de lente, zegt men, neemen de daegen geduurig toe , in lengte; de kruiden , planten , en boomen vertoonen zich alsdan , op het fchoonfte ; en zulk een tyd fchynt meer gefchikt , voor den gelukftaet der eerfte menfehen , dan de hervst, wanneer de daegen al korter en korter worden , en de aennaerende winter de blaederen der boomen al fchielyk doet afvallen, en de planten doet verdorren. *,. By ons leevert het aerdryk , in de lente , geen voedfel op , voor menfehen en dieren ; maer, in het Oosten, alwaer de eerfte menfehen geplaetst werden , zyn , in de lente, immers zo veele vruchten, als tot onderhoud van menfehen en dieren genoegzaem is (c). De Israëliërs trokken uit Egypten , in de maend Maert, en toen was de gerfte eerst ryp , Exod. IX: 31. "ï. Men beroept zich op den naem Pa~ radys , die, aen de eerfte verblyvplaets der menfehen , gegeeven wordt, en eenen alleraengenaemften lusthov beteekent. Maer ^ zegt men, nimmer heeft het aerdryk een aengenaemer gedaente , dan in de lente. n.- Men voegt 'er by, dat de maend abie of (cj philo dc vila mosis.  ▼ AN DE OPENBAERING, 485 pf nisan, overeenkoomende , deels met onze Maert , deels met April, de eerfte maend van het jaer genaemd worde , Exod. XII: 2. XIII: 4 ; en meent er uit te moogen befluiten , dat deeze Maend abib ook de eerfte maend der waereld geweest zy. Zo was het geleegen met het Kerkelyk jaer , volgens het welk de hooge Feesten bereekend werden. Maer het burgerlyk jaer begon, by Israël , met de maend tisri , overeenHemmende , met een gedeelte van September en Oclober, gelyk wy fpreeken ( d). Dit meent men gefchiedde , in naervolging der Egyptenaeren , onder welke de Israëliërs zo lang verkeerd hadden ; en men befluit er uit, dat God de oude gewoonte, om het jaer van de maend abib te beginnen , in zaeken van den Godsdienst , hcrfteld hebbe , ter gedachtenis, dat het, voor de eerfte menfehen , lente waere, toen de aerde gefchaepen was. % Eindelyk meent men te moogen vast Hellen , dat de gemelde Lentemaend, abib of nisan , ten tyde van noach, de eerfte maend van het jaer geweest zy, en dat gevolgelyk de gewoonte, om het jaer van die maend te beginnen , van het begin der waereld , hebbe plaets gehad. Men (d) josepkus /fatiq. jfud. I. I. c. 3. §, 3. ▼II, DEEL. Hh 3  48Ö over de leerstukken grondt zich op het verhael van mose, (Jen, VIII: 14, volgens het welk noach, in de tweed maend , nadat de aerde reeds was opgedroogd, alle dieren uit de ark gelaeten hebbe. Nu is dit zeekerlyk , zegt men , in den lentetyd , wanneer de gefteldheid van de lucht het meest gefchikt was, om de aerde te doen opdroogen , en gevolgelyk is de tweede maend, van "welke mose fpreekt, die maend geweest, welke wy Mai noemen. Maer veronderftelt men, dat het jaer in noacns tyd, met de maend tisei , of September , begonnen werdt , dan zou noach de dieren uit de Ark gelaeten hebben , omtrent de maend December, een tyd, in welken de aerde niet kon opdroogen , en de dieren geen voedfel vinden konden. Dit zyn de voornaemfte bewyzen der geener , die meenen , dat de waereld , in dea lentetyd , gefchaepen zy (e). II. De meeste geleerden evenwel pleiten , met calvisius, usserius, petav i u s en anderen , voor den hervst. ——— Zy bedienen zich van de volgende bewysredenen. N. OmCO c van der muelen de die mundi natali. DifT, I, p. 32-48. offerhaus Spicil. liïft. Chronol. 1. \. c. I. V 3. gerdes Exerc, fiead. n. 256. - ...  VAN DE OPENBAERING. 487 fc. Omdat de ganfche natuuur, in het groeiend Ryk , omtrent den hervst, tot haere volkoomenheid gekoomen is. Deeze tyd fchynt daerom de meest gefchikte geweest te zyn , voor menfehen en dieren , om alles in overvloed te vinden, wat tot voedfel en iichaemsonderhoud noodig is. t. Omdat de meeste Oosterfche volken oudtyds gewoon waeren , het jaer te reekenen , van de nachtevening , in den hervst- tyd cn J. Wyders redeneert men , uit den tyd , op welken de zundvloed begonnen is. Dit gefchiedde, in de tweede maend, Gen. VII: 11 ; maer zegt men, de laete hervsttyd, omtrent het begin van onze maend December , is veel meer gefchikt , om plasreegens en overftroomingen te doen voortkoomen , dan de zachte Jen te tyd. 1. Eindelyk beroept men zich , op de offerande van kaïn. Deeze offerande was van de vruchten des lands, omtrent het einde der daegen, Gen. IV: 3, dat is, omtrent het einde des jaers, Exod. XXIII: 16. Maer dit offeren fchynt best over één te koomen, met den hervsttyd, wanneer alle de vruchten des lands zyn ingezaemeld, en deeze tyd ( ƒ ) H I E R O N Y M ü S flrf fciECI. U 3. VII, DEEL. Hh 4  481 OVER DE LEERSTUKKEN heet het einde der daegen , of het einde tk* jacr.s. Gevolgelyk, zegt men, is het jaer Ook met den hervst begonnen. De bewyzen van weerskanten hebben zeekerlyk zeer veel fcbyn. De zaek koomt ons daerom twyffeiachtig voor, met den Hoogleeraer venema (g). Wy voor ons zouden evenwel het meest overhellen tot het begrip der geenen, die aen den hervst denken. S- SoS. Men vraegi vervolgens, of alles om den mensch gefchaepen zy ? De mensch is, buiten allen, twyffel , het voort reffelyklte fchepfel , op deeze aerde, De leevenloofe dingen, in het Ryk der Stee' nen en Planten, zyn ver weg beneeden ons; en, hoe zeer de dieren, in zommige opzich-* ten, boyen ons, iets vooruit hebben, zyn wy menfehen evenwel fchepfelen van eene, veel. meel meer waerdige natuur, en ver weg , boven de dieren verheeven (h). Wanneer derhal.ven de vraeg, alleenlyk tot de aerde bepaeld wordt, is 'er geene. beden- kirj& O;) Hifi. Eccl. I. p. 5i , 53, (A) I Deel p. 421-4*5.  VAN DE OPENBAERING. 489 kin.g op, of alle dingen zyn, om den mensch, en ten zynen nutte, gefchaepen. Maer dan moet men evenwel nog in het oog houden, dat 'er, zelvs op onze aerde, zeer veele dingen zyn , welke niet regelrecht ten onzen nutte gefchaepen zyn, maer dienen om de orde, de evenreedigheid, en fchoonheid te bevorderen Maer het zou eene hoogst ongeryrade verwaendheid weezen, wanneer wy ons verbeeldden, dat alle dingen, in het gansch Geheelal , om onzen wil gefchaepen zyn. Of zouden, by voorbeeld, de wachters van Jupittr en Saturnus , welke niet , dan met behulp van verrekykeren, kunnen gezien worden , ook ten tonzen nutte zyn voortgebracht. Zouden zo veele duizenden van vaste Harren , welke meer dan waerfchynlyk middenpunten zyn van zo veele zonneflelfels, om onzen wil gefchaepen zyn ? De aerde is. minder dan een flip, in vergelyking van het wydütgeflrekt Geheelal ,• en zouden wy menschjes dan het groote middenpunt van dë ganfche fchepping uitmaeken ?• Is het niet veel redelyker te denken, dat de ontelbaere meenigte van planeetfiü , welke rondom de vaste Harren om- (ï) Ibidem p 431. VII. DEEL. Hh 5  4QO OVER DE LEERSTUKKEN wentelen , bewoond zyn door redelyk® weezens (k) ? : De waereld is zeekerlyk gefchaepen , om der leevenden wil; maer van deeze maeken wy menfehen maer een zeer klein gedeelte uit: Wy zyn dikwyls gewoon , ons, in het middenpunt van de waereld , te ftellen s „ en alle oogmerken van de geheele fchepping, op ons alleen, te huis te brengen. „ Deeze gewichtige inbeelding bepaelt de „ volmaektheeden van God, en van zyne „ werken , veel te naeuw; zy veroorzaekt, „ dat wy de waereld en de natuur, uit een „ verkeerd oogpunt, befchouwen , en als „ dan ons verbeelden, daerin veelerhande „ wanorde , die er nochtans niet in is , te „. befpeuren. Maer ons zelve maeken wy „ flechts daerdoor ongelukkig en onverge„ noegd , in zo ver wy ons boven en tegen „ het geene, waertoe wy gefchikt zyn, „ zoeken te verheffen , en van het eigenlyk „ oogmerk afdwaeien. De waereld is, om „ der Jevendigen wil, en daeronder zyn ook wy. De geheele natuur werkt meede, tot onze. onderhouding. Doch de geheele wae„ reld is niet voor ons alleen ; maer zy is „ voor alle moogelyke levenden, in alle j, zoorten en trappen (/)." Ook (*) Ibidem p. 435, 433. CO REIMarus over den Natuurlyk. Godsd. Veih. VI. §. i.  VAN DE OPENBAERING. 49I Ook verzeekert ons de Openbaering, dat er redelyke weezens zyn, van veele voortreffelyker zoort, dan wy menfehen, bekend onder den naem van Engelen, van welke wy , in het volgende VI Hoofdftuk, paeder zullen handelen. §. 785. Hit einde , waertoe God alles gefchaepen heeft , is zyne heerlykheid , of de Openbaering van zyne Volmaektlteeden. Dit leert de Heilige Schrivt allerduidelykst. J)e heer heeft alles gewrocht, om zynes zelvs wil, Spreuk. XVI: 4- Daerom vertellen de hemelen Gods eer , en het uitfpanfel verkondigt zyner handen werk, Pf. XIX: i. Gods onzienlyke dingen worden , van de fchepping der waereld aen , uit de fchepfelen verftaen en doorzien , beide zyne eeuwige kracht en Goddelykheid, Rom. I: 20. Het geene p aulus zegt, van de voorverordineering , Eph. I: 12, 14, mag men ook toepasfen , op de fchepping der waereld , dat zy gefchied zy , tot prys van Gods heerlykheid. Maer, zou men kunnen denken , God is oneindig gelukzaelig ; Hy heeft geenes dings gebrek ; zyne gelukzaeligheid kan even zo weinig vermeerderd , als verminderd worden, VII. DEEL.  492 OVER DE LEERSTUKKEN Maer wanneer men iets doet, om zyne eer-, begeert men vermeerdering van geluk. Gevolgelyk kan er in God geene zucht tot roem vallen ; en te zeggen , dat God de waereld , tot zyne heerlykheid , gefchaepen hebbe , is eene beleediging van Gods oneia- dige Majefteit en Gelukzaeligheid. Deeze bedenking heeft bay.le voorgefleld , en, met al zyn vermoogen , aengedrongen (01) Dan , die op deeze wys redeneeren , verftaen de meening der Heilige Schryveren niet, of zy verdraeien , met den gemelden bayle , de Schrivten , tot hun eigen verderv Wanneer wy zeggen , dat God de waereld , tot zyne eer, gefchaepen hebbe , beweeren wy geenszins, dat God, door eene zucht tot Iov en roem, gedreeven worde, en uit zulk een beginfel, de waereld hebbe voortgebracht. Door Gods eer of heerlykheid , verftaen wy die Volmaektheeden van God, uit welke zyne eer voortvloeit, omdat de kennis van Gods volmaektheeden noodzaekelyk zyne eer en heerlykheid moet voortbrengen : die Gods volmaektheeden kent, kan niet nalaeten Hem eer en hulde te bewyzen. God O) Refponft attx quejlions ffun Prcvincial Tom. ii jmj. 71 .  VAN DE OPENBAERING. 493 God heeft de redelyke weezens voornae. hïenlyk daerroe gefchaepen , opdat Hy hun de uitwerkfelen zyner goedheid mededeelen , en hun , tot dien trap van geluk , brengen zoude , voor welken zy vatbaer zyn. JVlaer de redelyke weezens kunnen niet ge lukkig zyn , ten zy zy hunnen weldaedigen Maeker kennen , eh , overeenkoomftig zyne Volmaektheeden , dienen en eerbiedigen. Derhalven wordt God , met recht , gezegd , de redelyke weezens > tot zyne eer , gefchaepen te hebben , dat is , opdat zy Hem kennen en dienen zouden. Hier meede Hemt de leer van paulus duidelyk overeen , dat God , aen de heidenen , door de fchepping , zyne Volmaektheeden , geopenbaerd hebbe , opdat zy Hem dienen zouden , en daerdoor gelukkig wcezen , Rom. I: 19-21. (ra). O) mosheiSi ad Cuiworthi Syfl. hul. Tom. II. p. xt84-ü VII. DÉ Kt.  494 OVER DE LEERSTUKKEN VYFDE HOOFDSTUK. over de menschen en hunne schep* ping. §. 810. De mensch is het voortreffelykjïe van alle Gods fchepfelen hier op aerde ; hy werdt daerom het laetst van alle gefchaepen , toen zyne woonplaets volkoomen in gereedheid was. Tot nog toe waeren er niet , dan redenloofe fchepfelen , op de aerde. Er was nog geen weezen , waerdoor God zyn oogmerk, de verheerlyking van zyne Volmaektheeden (o) , bereiken konde , en aen het welk Hy zyne goedheid , in nadruk , konde mededeelen. Het was derhalven noodig , dat er redelyke weezens , op de aerde , werden voortgebracht , die hunnen grooten Schepper eD Weldoener kennen en dienen konden. De mensch werdt het laetst van alle gefchaepen. De aerde , zyne woonplaets , en elk eene byzonderheid , welke hem dienstig was , om zyn geluk te bevorderen . moest eerst Co) S- 806.  van de openbaering. 495 eerst voltooid weezen. Toen , en niet eerder , werdt de mensch geformeerd , en gefield tot eenen heer der aerdfche Schepping. §. 811. mose verhaelt ons de Schepping der eer [Ie menfehen , welke de Stamouders van het ganfche menfchelyk gejlacht geworden zyn , zeer omJtandig , Gen. Ii 26, 27, 31, verg. Kap. II: 7— De Schepping zo wel van het lichaem , als van de ziel der eerfte menfehen , wordt ons verhaeld , op eene wyze , welke recht gefchikt is , om onze opmerking tot zich te trekken. Zy wordt ons voorgedraegen , als een uitwerkfel van Gods zeer byzondere overweeging. God plaetfte de eerfte menfehen , in het Paradys , en gav hun heerfchappy , over de visfchen , vogelen » en dieren. -—■ Wyders bepaelde God het voedfel der menfehen , en ftelde de eerfte huwelykswetten in. Laeten wy alle deeze byzonderheeden wat meer van naby befchouwen. vii. deel.  4<)6 OVER. DE LEERSTUKKEN §. 812. Zeer merkwaerdig is de wys , op welke God zich , tot het fcheppen van den mensch , als het waere , voorbereidde , Gen. I: 26. Het ging hier geheel anders , dan met de voortbrenging der leven- en redenloofe dingen. Het was niet : God zeide , dat er menfehen zyn en het was alzoo. mose verhaelt het op deeze wys : God zeide , laet ons menfehen maeken. Menfehen j dat is , verftandige weezens menfehen , die onze eeuwige kracht en Goddeiykheid , uit de fchepfelen ,■ kennen kunnen ; menfehen , aen welke wy onze goedheid kunnen mededeelen. God raedpleegde , als het waere , over het voortbrengen van den mensch, met zich zeiven. Dat God hier niet , tot de Engelen , fpreeke, heeft geen betoog noodig. De Almachtige God hadt den dienst van redelyke weezens , welke Hy zelvs gefchaepen hadt , geenszins noodig , om andere verftandige weezens voorttebrengen. Zouden wy de Engelen , als onze Scheppers , van verre of naby , befchouwen en eerbiedigen moeten ? God alleen fchiep den' mensch , Gen. I: 27. De heer God heeft den mensch geformeerd , Gen. II: 7. Gok  VAN DE OPENBAERING. AQ? Ook maekte God hier geene de minfle rusfchenpoozing , of bedenking , over het voortbrengen van den mensch. God doet alles , door eene onverdeelbaere daed van werking. De geheele uitdrukking , God zeide , laet ons menfehen maeken , is alleen ingericht , om ons de waerdigheid van den mensch , boven de overige aerdfche fchepping , te vertoonen. De mensch zou , als een verltandig weezen , begivtigd met Gods beeld , en gefchikt tot Onderkoning op de aerde , een fchepfel zyn , geheel onderfcheiden van alle andere dingen op den aerdbodem ; en daerom wordt er , in de befchryving van zynen oorfprong , zulk eene aenmerkelyke onderfcheiding gemaektv Veelal zoekt men , op het voetfpoor van verfcheidene Oudvaderen Q0 > in deeze woorden , een bewys voor de meerderheid der onderfcheidene perfoonen , in het God- delyk weezen. Dan , wanneer wy , over de Verborgenheid der Drieëenheid , handelen zullen , moeten wy het gewicht van dit bewys naeder beproeven. O) tertullianus ady. praxeam c. 12. c II r y- sostomus hom. 8. in Gen. augustinus dt Civ. D.'i 1. 10. c. 6. VII. DEED. ïi  498 OVER DE LEERSTUKKEN §• 813. God heeft het lichaem van den eerjten mensch adam geformeerd uit het ftof der aerde. mose zegt Gen. II: 7 : de heer God hadt den mensch geformeerd uit het ftof der aerde , of , gelyk er eigenlyk ftaet , ftof uit eene roodachtige aerde. Uit een klomp roode klei , deedt God dat pronkftuk zyner vingeren , het lichaem van den eerften mensch , voortkoomen. Daerom wordt de mensch ftof genaemd , Gen. UI: 19. De befchryving van onzen oorfprong , naer het lichaem , is recht geichikt , om de vleugelen der hovaerdy te doen krimpen , en ons te herinneren , dat wy zyn voortgekoomen , uit het ftof der aerde , het welk de dieren , onder hunne voeten , vertreeden. Maer , aen den anderen kant , bezat de eerfte mensch tevens eene zeer verheevene waerdigheiJ , dat hy , naer het beeld en de gelykenis van zynen grooten Maeker , gefchaepen waere. „ Wat ligt er , in deeze „ twee trekken , niet opgeflooten , voor „ een wysgeerig oog , dat de zaeken wat „ dieper inziet. Wie kan er de eerfte aen,, duiding in miskennen , van de twee zo „ onderfcheidene grondbeginfelen , waeruit » dc  VAN DE OPENBAERING. 499 ,, de mensch is zaemgefteld. Iets, dat uit „ het ftof genoomen , aen het vergangelyke „ kleevt , en , aen deszelvs algemeene wet van ontbinding onderworpen blyvt» „ Doch tevens iets , dat , naer de gelyke„ nis des Onftervelyken , geformeerd , zich „ boven het vergangelyke verheffen , en op „ de onvergangelykheid aenfpraek maeken „ mag ! — Hoe leert men hier den mensch „ zyne rechte plaets, in de keeten der wee„ zens , aenwyzen ! ten aenzien des „ lichaems , van gemeenen oorfprong met „ het gedierte des velds ; ten aenzien van „ het verhevener gedeelte , het welgely-* „ kend beeld des Allerhoogften , is hy de „ fchaekel , die het zichtbaere , met het j, onzichtbaere , aen één verbindt" (5). §. 814. Het lichaem van den eerften mensch adam was, buiten allen twyffel , by uitneemenheid fchoon. Er is geene bedenking op, of adam kwam, in een volwasfen en volmaakten ftaet , te voorfchyn. Er wordt verfchillend over het fchoone geoordeeld ; maer dit ftaet evenwel algemeen vast , dat de volmaekte (17) PERPONCHER 1. C. p. !»• VII. DEED. Ü 2  50© OVER DE LEERSTUKKEN evenreedigheid , tusfchen alle de deelen van het lichaem , de eerfte en voornaemfte grond der fchoonheid zy. Nu is er geen twyffel aen , of er was eene volkcomene evenreedigheid , tusfchen alle de leeden van adams lichaem. —— De eerfte mensch was , in zynen oorfprongelyken ftaet onfchuldig , en de ongeregeldheid der hartstochten was ,hem nog onbekend. Daer nu een onfchuldig hart , het welk , met eerbied voor God, en een goed geweeten , bezield is , de bevalligfte en edelfte weezenstrekken , in het gelaet , te weeg brengt Cr) ; kunnen wy er niet aen twyfrelen , of het deugdzaem hart van adam zal zich , in de bevalligfte gelaetftrekken , geopenbaerd hebben. Voeg er nog by, dat alles, wat des menfehen lichaem ontluistert , ziekte , ongeregeldheid van harstochten , overdaed , ongunftige invloeden van de lucht , en wat van dien aert meer zy, in dien tyd, geheel onbekend waere. Deeze fchoonheid van het lichaem des eer-ften menfehen wordt evenwel te ver getrokken , wanneer men zich verbeeldt , dat het zelve eenen fchitterenden glans van zich afgegeeven hebbe. Men moet zich waar- lyk verwonderen , dat het menfchelyk vernuft (r) gellert Ztdeitl. I D. p. 314.  VAN DE OPENBAERING. 501 nuft nog eenige bewyzen , voer zulk een verciichtfel , heeft weeten uittedenken (r> Voor eerst , zegt- men , adam heeft zeer gemeenzaem met God verkeerd , Gen. ÏJ 29. II: 8 , 15 , 19 > 22- 0 > maer zy , die , met God verkeeren , wor ■ den , gelyk mose , met eenen glans vercierd. — Maer welk eene zonderlinge gevolgtrekking! Heeft ook niet abraham-j en hebben niet andere mannen , met God , gemeenzaem verkeerd ; zonder dat hun aengezicht geblonken hebbe? adam , zegt men wyders , hadt de heerfchappy over de dieren , het is dérhal-' ven geloovbaer , dat hy , door den glans van zyn lichaem, ontzach onder de. dieren verwekt hebbe , even gelyk de zon haere heerfchappy , over den dag , door haeren glans uitocffent. - Maer welk een verband is er, tusfchen adam en de zon ? Kan een Koning geene heerfchappy voeren , zonder dat er een glans van zyn gelaet aftrekke ? Er is , na den zondenval , nog een overbïyvfel van de heerfchappy der menfehen , en over de dieren ; maer de menfehen zyn zeekerlyk niet, met eenen glans , vercierd. rj) Obfeiv. UallevJ. Tom. VIII. Nom. 6. p. 1.17— *■ bourignon nouveau ckl & nouvelle terre. poiret OecMjwie 4t ia creciion de Vhomme Tom. I!. c. 22. VII. DEEL. Iï 3  50ï OVER DE LEERSTUKKEN Men voegt er by , dat deeze vuurige glans , welke doordrong tot alle de vaeten van het lichaem , den eerften mensch , tegen de koude , en andere ongemakken beveiligd hebbe , gelyk hy , na den val , aenftonds bemerkte , dat hy naekt was. adam zag , zo drae hy gezondigd hadt , dat hy naekt waere ; maer kwam dit daeruit voort , dat de koude hem hinderde ? dit zien van de naektheid beteekende gansch wat anders , gelyk wy naeder zullen aentoonen , wanneer wy handeien over de treurige gevolgen van de zonde (t). ündertusfchen koomt de gisfing , dat adams lichaem eenen zeekeren glans gehad hebbe , den meermaelen aengehaelden HoogLeeraer m e y e r , zo venverpejyk niet voor (u). Omtrent de grootheid van adams lichaem , hebben zommige Jooden zeer buitenfpoorige gedachten gemaekt. adam zou , van het eene einde der aerde , tot het ander , hebben kunnen reiken , maer , nadat hy gezondigd hadt , zou zyne geftalte , tot op 100 ellen , verkort zyn. Volgens andere Thalmudisten zou God zyne lengte verkort hebben , tot ooo ellen , en dat op verzoek der CO gebhjri) in Thefi. Philol. Theul. Noy. Tom. L p. 566— C«) BibU Hag. Claf. V. Fafc. 3. p. 587—  VAN DE OPENBAERING. 503 der Engelen , die , door zyne reusachtige geftalte , verfchrikt waeren. De Tur¬ ken gelooven , dat adam zo groot was , als een hooge palmboom. Dan deeze en dergelyke ongerymdheeden hebben geene wederlegging noodig O). % 815. God voorzag adam van eene redelyke en onfterffelyke ziel. Omtrent de voortbrenging der dieren , wordt eenvouwig gezegd : de aerde brenge levendige zielen , dat is , levendige weezens voort , Gen. I: 24. Maer ten aenzien van den mensch , verhaclt mose , dat de heer God den mensch , niet alleen v?at zyn lichaem aengaet , uit het ftof der aerde , geformeerd , maer ook , met betrekking tot de onftoffelyke ziel , in zyne neusgaeten geblaefen hebbe den adem of geest des levens, Gen. II: 7. Vermits dit nu , van geen ander fc'hepfel , gezegd wordt , leidt deeze uitdrukking ons op, tot den oorfprong van 's menfehen redelyken en onftoffelyken geest, die onmiddelyk door God gefchaepen . en , met het lichaem van adam , vereenigd werdt. Cr) Algemeene üijlorie I D. p* IJ7, ia8' VII. DEEL. li 4  5°4 over de leerstukk en 's Menfehen ziel & derhalven van eenen rneer ver n oorf Jchaen, Zy is niet gemaekt uit het ftof ftandi'S; maer ' 3lS e6De ™^lyke zelvftandigbeid onmiddelyk van God gefchae- gCn,yk iheC 'er : God « zyne neusgaeten geblaejen den adem of geest de onderfcheidene trappen van Jeven aen te 2*» , welke adam , door deeze inblae- hv nW lieeft- Daerdoor ontving hy met alleen het groeiend leven , het welk tP Ten' het g^lig leven , het tet vr°fl , diei'Cn bezkten' ™er ^ens net verflandig leven. f^? , voegt mose 'er by , werdt de mensch tot eene levendige zieL Tot dus ver was adam flechts een beeld van eene uitneepende fchoonheid , rnaer , door de gemelde inblaezing , werdt hy een leevendig en re- oudtyds de Jooden. „ God heeft den mensch " f7 ' Josephl-s , ftof van de " dC1'dej nee™nde , en Hy heeft den geest » en'de ziel in hem gelegd" (w) QO 4mh. jud, i. i. %■ 816,  VAN DE OPENBAERING» SS §. 816. God deelde , aen den eerften mensch , alle die kundigheeden , welke hy noodig hadt , door eene Openbaering , meede. Zonder dit , zou hy in de daed allerongelukkigst geweest zyn. Dan zou hy de noodige kundigheeden , langzaeraerhand , door waerneeming en overdenking , hebben moeten verkrygen. God maekte hem daerom al het gene , het welk hy , in zynen toenmaeligen ftaet , noodig hadt , te weeten , aenftonds , door eene onmiddelyke Openbaering , bekend , gelyk wy reeds voorbeen hebben aengetoond O). Ook heeft God hem alle zeedelyke bekwaemheeden gefcbonken , welke hy noodig hadt , om zynen plicht te volbrengen , en , aen het oogmerk van zyne fchepping , te beantwoorden. Dit bedoelt mose, wanneer hy zegt, dat God den mensch , naer zyn beeld en zyne gelykenis , gefchaepen hebbe , Gen. I; 26, 27. O) V Deel. p. 48-53. VII. DEED. li 5  506 over de leerstukken §• 8l7. God gav den eerften mensch het paradys tot zyne woonplaets. mose noemt deeze allerbekoorlykfte verblyvpiaets eenen hov geplant in Eden , Gen. II: 8 , ' ij. Deezen lusthov zyn Wy ge. woon , in naervolging der LXX het paradys- te noemen. Het is een Perfiescfi woord , en beteekent eenen Vorstelyken 'en allervermaekelykften lusthov , Pred. II: Trj Deeze lusthov was , niet door natuur of kunst , maer door den weldaedigen God zeiven , toebereid. De heer God hadt deezen hov geplant in Eden. Gen. II: 8. Dit was gefchied op den derden dag, toen de aerde alles voortbracht , het welk tot het groeiend Ryk behoorde, Gen. T: 11 -13 ; maer , omdat 'er , in de algemeene befchryving van de fchepping der aerde , geene gefchikte plaets was , om , over de byzondefe planting van het paradys, te fpreeken , handelt mose, meer bepaeld en omftandig , over dit onderwerp, Gen II8-ij. God zelvs zette , of leidde den mensch in den hov Eden , om dien te bouwen , en dien te bewaere;iy Gen. II: 15. * adam was der-  VAN DE OPENBAERING. 467 derhalven ergens elders gefchaepen. De juiste plaets wordt ons niet aengeweezen. Er is eene oude overlevering , dat de eerfte mensch , in Syricn , digt by Damascus , gefchaepen zy (y). Anderen denken aen Armeniën (z). Naer alle waerfchynlykheid is adam voortgebracht , digt by den Hov , die tot zyne woonplaets gefcbikt was. Deezen hov moest Adam bouwen en bewae- ren% Hy was niet gefchikt , tot een werkeloos leven. Hy hadt krachten en vermoogens , om te arbeiden , en de betrekking , in welke hy ftondt , vorderde, dat hy zich beyverde , om nuttig te zyn voor zjch zeiven , en ook , in het vervolg , voor zyn huisgezin. Hy moest daerom den Hov bouwen , en het werk van eenen landman verrichten. Dit deedt hy , met het uiter fte vermaek. De vermoeijing , welke een gevolg is van de zonden , was hem geheel onbekend. ——— Wyders moest hy den hov bewaersn of onderhouden. Maer waer toe dat bewaeren en onderhouden , daer er , in den ftaet der onfchuld , geen kwaed te vreezen was ? Zeckerlyk was er reeds onkruid : want , na den zesden dag , heeft God geene nieuwe zoorten van fchepfelen (y) hei de g ge r H'ijl. Patr. Tom. 1. p. 04. (z~) ca11 met Comm. in gen. ad h. I. VII. DEEL.  503 OVER DE LEERSTUKKEN voortgebracht ; maer het was zo veelvuldig niet , dat het tot eenen vloek diende, gelyk na den val. Er was geen vermoeiende en verveelende arbeid noodig , om het t® onder te houden ; maer er werdt evenwel zorg en werk vereischt , om voor te koomen , dat het andere planten niet verdrukte. De boomen en andere gewasfen moesten gehaevend worden , opdat die onvergelykelyke fchoone orde en evenreedigheid, welke God aen alle voortbrengfelen der natuur , gegeeven hadt , bewaerd en onderhouden wierde. Ook moesten de dieren beftuurd worden , en adam moest zorg draegen, dat er geene tedere planten vertrapt , of boomen gefchonden wierden (a). Maer waer was dit Paradys geleegen ? mose fpreekt , van een hov, in Eden, Gen. II: 8, Eden is een eigen naem van eene landltreek : want het gewest , in het welk het Paradys geleegen was, koomt meermaelen voor , onder deezen naem. Er was eene rivier voortgaende , uit Eden , Gen. II: 8 ; en het land Nod wordt befchreeven , als eene plaets , ten Ooste* van Eden , Gen. IV: 16. De vraeg is derhalven , waer was het landfehap Eden geleegen ? — Zeer veele geleerden hebben zich («) msïer 1. c. I Deel. p. 2 6a,.261,  VAN DE OPENBAERING. $0$ beyvcrd, om de plaets aen te wyzen , alwaer het landfchap Eden , en de lusthov, welke den eerften mensch , tot zyne woonplaets , gegeevèn was, geleegen waere (b). Verfcheidene Oudvaeders waeren van oordeel , dat alles , wat b;ose van het Paradys heeft aengeteekend, in eenen verbloemden zin moet verftaen worden, en dat er nooit zodaenig eene plaets geweest zy. Maer dit heeft geene wederlegging noodig, daer mose zich uitvoerig beezig houdt , om eene aerdrykskundige befchryving te geeven van deezen Hov, en deszelvs geleegenheid. Eene rivier , zegt hy , was voortgaende uit Eden, om deezen hov te bewaeteren , en werdt van daer verdeeld en werdt tot vier hoofden. De naem der eerfte riviere is Pifon ; deeze is het , die het ganfche land van Havila omloopt , daer het goud is; en het goud deezes lands is goed, daer is ook Bedola , en' de fteen Sardonix. En de naem der tweede riviere is Gihon; deeze is het , die liet ganfche land Cus omloopt. En de naem der derde riviere is Hiddekel; deeze (b) bdetibs de Parndifo. natalis alexander. Uijl. Eccl. tom. I. p. 46. saldenus Ot. Theol. I. II. cxerc. 5. beland Dif. Bllfc. part. I. p. 1—- Pfeif- ferus Dub. Vex. Cent. I. loc. r. p. 16. budd^eus Hifi. Eccl. V. Teft. Tom. I. Per. t. Secl. 1. §. 21. vis til poft. mal ac Hl am llllljlr. bachiene //. GeOgT, HL D. I St. p. 1 . VII. deel.  510 OVER DE LEERSTUKKEN gaende naer het Oosten van Asfur. Ende de vierde rivier is Phrath , Gen. II: 10 -14. mose fpreekc derhal ven van eene hoofdrivier , welke uit Eden uitging, en zich, den lusthov bevochtigd hebbende , in vier hoofdrivieren verdeelde. In dit landfchap Eden , hadt God voor den eerften mensch , eenen lusthov geplant. Deeze lusthov werdt bevochtigd, door eene hoofdrivier , welke zich vervolgens, in vier armen, verdeelde, genaemd Pifon , Gihon, Phrath en Hidde- kei. Maer, van die hoofdrivier geevt mose geene nadere befchryving. Door den zundvloed is de gedaente der aerde, en de loop der rivieren , aenmerkelyk veranderd. Ook zyn de naemen van Bedola , en Shoham, of Sardonixfteen, welke Havila voortbracht , zo wel als van dit Landfchap zelve, nu geheel onbekend. Dit maekt, dat het zeer moeilyk, zo niet onmoogelyk zy , om de juiste plaets , al waer het Paradys geleegen heeft, met zeekerheid aen te wyzen; en dit is ook de reden van zo verfchillende en wyd uit één loopende begrippen. Zommigen zoeken het naer den Noordpool , in Tartaryen ; zommigen aen de oevers van de Ganges , in China , en nog al verder Oostwaerds ; zommigen ia Africa; de meesten evenwel in Alia (c). Om (e) s au RiN uit hu et Difcours Tom. I. p. 25, io\  VAN DE OPENBAERING. 511 Om zyne veronderftelling. omtrent het inftorten van den buitenften korst der aerde, by den zundvloed, te begunffigen, beweert de meermaelen aengehaelde bur.net, dat de geheele aerde een alleraengenaemst Paradys geweest zy (d). Maer deeze veronderftelling hebben wy reeds wederlegd. De natuur der zaeken zelve leert ons , dat er eene bepaelde plaets, op den aerdbodem, moet geweest zyn , alwaer de eerfte mensch zyn verblyv hadt; en mose geevt ons eene zeer uitvoerige befchryving van die plaets , zo als zy toen geleegen was. Zo veel is zeeker , dat het Paradys geleegen waere , ten Oosten van Arabie , alwaer mose gefchreeven heeft, Gen. H; 8. mose noemt vier rivieren Pifon, Glhon , Phrath en Hiddekcl. De twee eerfte kan men met geene zeekerheid a..:iwyzen , omdat deeze naemen nu onbekend zyn , en de loop der rivieren , door den zundvloed , en andere fchokken in de natuur, aenmerkelyk veranderd is. De derde is zeekerlyk de Euphraet, en de laetfte fchynt, in laetere tyden, de Tigris genaemd te zyn. Uit de aenwyzing nu van die laetstgemelde rivieren, de (dl Theor. Tc!!. S. 1. II. c. I—. VII. DEEL,  512 OVER DE LEERSTUKKEN Euphraec, en TigtSs , moogen wy dit algemeene befluiten , dat de lusthov in Eden zy geleegen geweest, of in Armenien , alwaer die rivieren den oorfprong hebben, uit het gebergte , of in Babylonien, alwaer de Euphraet en Tigris in één loopen , en vervolgens weder in twee armen gefcheiden wo'rden, eer zy in de golv van Perflen vallen , of in Mefopotamien , het welk door de gemelde rivieren , omvangen wordt de). §. 818. God gav adam heerfchappy over de visfchen, vogelen, en dieren. Om deeze reden gav hy , aen alle dieren , naemen. God zeide : laet ons menfehen maeken , en dat zy heerfchappy hebben, over de visfchen der zee, en over het gevogelte des hemels, en over het vee , en over de geheele aerde, en over al het kruipende gedierte , dat op de aerde kruipt, Gen. I: 26, Alle fchepfelen op de aerde, werden aen adam, en zyne heerfchappy onderworpen , Gen. I: 28. Hy gav daerom naemen, aen alle de dieren. Als de heer God, zegt mose, uit de aerde, al het gedierte des velds , en al het geCe ) V Deel p. 56.  VAN DE OPENBAERING. 5Ig gevogelte des hemels gemaekt hadt, zo bracht Hy ze tot adam , om te zien, hoe hy ze noemen zoude, en zo als adam alle leevendige ziele noemen zoude , dat zou zyn naem zyn, Gen. II: ip. « .... God bracht alle dieren en vogels,. paer aen paer, tot adam. Denkelyk is dit gefchied, door die zelvde verborgene aendrivt,' door welke zich de dieren , ten tyde van noach, naer de Ark begaeven, Gen. VII: 8,9. adam moest hun naemen geeven. —: Dit was een kennelyk bewys , dat God hem de heerfchappy over dezelve gegeeven hadt. Het geeven van eenen naem was oudtyds eene daed van gezach en heerfchappy , gelyk bekend is, uit de voorbeelden van joseph, eliakim, daniel, en zyne metgezellen, die , van hunne heeren , nieuwen naemen ontvangen, Gen. XLI: 45. 2 Kron. XXXVI: 4. Dan,. I: 7. Men meent veelal, dat adam aen elk der dieren en vogelen, zulk eenen naem gegeeven hebbe , als met deszelvs byzonderen aert en onderfcheidene eigenfchappen 0 vcreenftemde. Indien men deeze veronderftclling mag aenneemen , heeft adam , door Gods onmiddelyk onderwys, eene uitgebreide kundigheid gehad, in die weten fchap, welke men gewoon u de natuurlyke Historie te noemen (ƒ)» Cf) lilikn t hal 1. c XII Deel p. 271——. VII. DEEL. Kk  514 OVER DE LEERSTUKKEN Ondertusfchen herinnere men zich, dat de geflachten van dieren en vogelen , in volgende tyden , zeer vermeenigvuldigd zyn , in onderfcheidene zoorten. De verfchillende rasfen van honden , by voorbeeld, maeken nu eene zeer groote meenigte uit. Dan oorfprongelyk zal er maer één paer honden gefchaepen zyn. Deeze naemen heeft adam, in de oorfprongelyke tael van het menschdom, welke dezelve ook mooge geweest zyn, uitgefprooken ; en deeze naemen hebben de dieren , by zyne nakoomelingen, in de eerfte waereld, 'behouden. Zo als adam alle levendige ziele noemen zou , dat zou zyn naem zyn. Hiertoe was het niet noodig , dat hy een woordenboek , aen zyne nakoomelingen , ter hand ftelde (g) ; eene mondelinge overleevering was daertoe genoegzaem. In het brengen der dieren tot adam, hadt God pok nog een byzonder oogmerk, om hem naemenlyk de begeerte, tot eene gezellinne, in te boezemen. Tot nog toe was adam alleen, en de dieren kwamen tot hem by paeren. 'Dit geevt mose duidelyk te kennen , wanneer hy er byvoegt , Gen. II: 20 : zo hadt adam genoemd de naemen van al het fc) pe yrerius Syjl. Theol. ex Praadam. Uypoth- 1. III. c. 3. p. 10G.  VAN DÈ OPENBAERING. 5I5 hét vee, en van het gevogelte des hemels , en van het gedierte des velds; maer voor den mensch vondt hy geene hulpe, die als tegen hem over waere (/z) Men moet dit even wel niet te ver trekken , als of alle dieren tot adam gebracht wierden , opdat hy dezelve nauwkeurig befchouwen zoude , om té zien of een van alle, tot eene echtgenootè pasfen zoude, en als of mose deeze byzonderheid in zyn verhael zou hebben ingelascht, om het grouwzaeme der onnatuurlyke vermen • ging met dieren , welke, in zynen tyd , onder de Heidenen , in zwang ging, aen te toonen (i). Het aenvoeren der dieren , by paeren , gav alleen aénleiding, om adam te herinneren , dat hy alleen, tot dus ver, van eene wederhelvt verftooken waere. Uit deeze naemgeeving der dieren , leeren wy ook nog, dat adam toen reeds eene tael gefprooken hebbe. Het was onmoogelyk, dat de mensch zelvs de eerfte beginfe. len eener tael, zonder eenig onderwys, zoü kunnen uitvinden. Wy moogen er uit befluiten , dat God zelvs hem de eerfte beginfelen van eene tael onmiddelyk geleerd , en er hem zo ver in gebracht hebbe, als ter (//) venema Hifi. Eccl. lom. I. p. a8. Q) van der hart Epifi. ad noltenium dt VCCUti! ad A r> a mo animalitus. VII. DEEL; Kk 2  $\6 OVER DE LEERSTUKKEN voldoening zyner eerfte behoevten , en ter begunftiging van zyne verdere vorderingen , vereischt wordt „ Maer , na zulk een „ onderwys , was het benoemen der dieren , „ een allergepast middel, om adam in het „ fpreeken te oeffenen , wyl het hem leerde den eerften indruk, dien het eerfte ge„ zicht van elk dier op hem maekte, naer „ hunne gedaente , kleur , en gebaerden , „ of ook naer de klanken , door hen zeiven geuit, uit te drukken. Maer even daer„ toe moest hy reeds de gepaste woorden in „ voorraed hebben , om die gedaente en „ kleuren uit te drukken. Het zy dan, dat ,, God zelvs hem deeze allereerfte woorden „ geleerd hebbe, door ze hem , in tegen,, woordigheid , en moogelyk met byzondere „ aenwyzing der dingen , voor te zeggen , het zy dat hy, op eenige andere wys s „ tot derzelver kennis gekoomen zy. §. 819. God fchiep de vrouw, uit eene ribbe van adam. Deeze merkwaerdige gebeurtenis verhaelt mose (*) perponcher 1. c. Voorreeden p. xia, xlih, en «enteeken. p, aj", 34,  VAN DE OPENBAERING. 517 mose , nadat hy in het gemeen gezegd hadt , God fchiep den mensch , man en wyv fchiep Hy ze, Gen. I: 27 , meer byzonder, in deezer voege : Toen deedt de heer God tenen diepen flaep op adam vallen , en hy fliep ; en Hy nam eene van zyne'ribben , en floot derzelver plaets toe met vleesch. En de heer God bouwde de rib , die Hy van Adam genoomen hadt, tot eene vrouw, en Hy bracht ze tot Adam. Toen zeide Adam : deeze is dittnael been van myne beenen, en vleesch van my7}en ,vleefche. Men zal haar Manninne heeten , om dat zy uit den man genoomen is. Zeekerlyk is de vrouw, met den man , op den zelvden zesden dag, gefchaepen , maer op eene andere plaets. ■ Na den zesden dag , heeft God geene nieuwe zoort van fchepfelen voortgebracht, en , op den zevenden dag, rustte Hy, van al zyn werk, Gen. II: 2. Ook voegt mose de fchepping van man en wyv , als een werk van denzelvden zesden dag , te zaemen, Gen. I: 27. —— Maer de plaets van beider voortbrenging was onderfcheiden. Volgens josefiius (0 , zou God den mensch , met zyn wyv , in het Paradys , hebben ingeleid. Dan , uit het gefchiedverhael van mose, falykt het allerduidelykst, dat adam elders, Antiq. Jud. 1. L c, 2. VII. DEEL. Kk 3  518 OVER. DE LEERSTUKKEN buiten het Paradys, gefchaepen zy , dat God hem , naer dien aengenaemen lusthov , overgebracht hebbe , dat adam aldaer aen de dieren naemen gegeeven hebbe , en dat eerst daerna de vrouw, in het Paradys, gefchaepen zy , Gen. II: 15-21. De Man was, uit een klomp roode aerde, gefchaepen , maer het wyv werdt , uit een gedeelte van het lichaem des mans, voortgebracht , opdat het ganfche menschdom, langs deezen weg, uit éénen bloede, zoude voortkoomen. De vrouw is uit den man , 1 Cor. XI: 8. De ongerymde verdichtfelen van zommige Rabbynen verdienen naeuwlyks genoemd te worden , dat naemenlyk adam dubbeld gefchaepen zy , aen de eene zyde man , cn aen de andere zyde vrouw, de fchouders tegen elkander gevoegd , en dat God , toen hy eva maekte, niet anders deedt, dan dit lichaem in tweeën te fplyten (m). mose zegt , dat de heer één van a d a m s ribben genoomen , en die rib tot eene vrouwe gebouwd hebbe. Door de rib verftae men niet het bloote been , maer de rib met been omgroeid. Zommigen neemen het oorfprongelyk woord , voor de zyde , gelyk het ook de LXX, dor zhvp^ct vertae- len , O») bkideccerus Hifi, Patriarch, Tem. I. p. 85.  VAN DE OPENBAERING. 510 Icn , en denken , aen een ftuk vleesch uit adams zyde. Maer, tot deeze gedachte is men gekoomen, om de zwaerigheid te ontwyken , dat adam anders ééne rib te weinig zou gehad hebben. Eene zwaerigheid, welke zich zeer gemakkelyk laet oplosfchen , gelyk in het vervolg naeder blyken zal. Men denke niet , eene rib van adam was te klein , om er eene vrouw uit te formeeren ? — Deeze bedenking is zommigen zo gewichtig voorgekoomen , dat zy beweerd hebben , eva zou , by haere eerfte voortbrenging , niet grooter geweest zyn , dan de ribbe van adam; uit welke zy gemaekt was , en zy zou vervolgens, van een klein kind , langzaemerhand zyn opgewasfen. O). Maer er is geen twyffel aen , of eva hadt aenftonds eene volwasfene geftalte; zonder dit kon zy , aen het oogmerk , niet beantwoorden , om eene gezellin van den man te weezen, Zou God de eerfte ftof van alle weezenlyke deelen , welke tot het lichaem van e v a behoorden , en in de gemelde rib laegen opgeflooten , niet door zyn Alvermoogen, tot eene volwasfene vrouw, hebben kunnen ontwikkelen? wordt niet het lichaem van alle menfehen , uit de (n) conner Euang. Medici p. 83. peyreriu» I. c. 1. UI. c 3- VII. DEEL. Kk 4  520 OVER DE LEERSTUKKEN, oorfprongelyke grondftof, langzaem ontwikkeld ? en kon dit in geval van eva , niet oogen blikkqlyk gefchieden ? (o) „ Die over^ „ weegt, dan een eikel of mostaertzaedje, „ de een tot eenen fchaeduwryken boom, „ en de ander tot eene groote plant opwast; ,, zal fpoedig reden vinden , om overtuiga „ te zyn , dat de rib van eenen man , in „ de hand des Almachtigen, ftof genoeg „ ware, ter zaemenftelling van het lichaem ,, eener vrouw (p)." Nu behoevt men geene de minfte zwaertgheid te maeken , of adam voorheen eene overtollige rib, dan of hy naderhand een te weinig gehad hebbe: want mose zegt, dat Qod de leedige plaets vervuld hebbe ,' met vleesch , waerdoor men eene met vleesch begroeide rib verftaen kan. Geduurende de formeering van eva, was adam in eenen diepen flaep. God., zegt mose, ieedt eenen diepen Jlaep op adam vallen, en hy Jliep Deeze flaep was buitengewoon. Pit leeren de uitdrukkingen klaer genoeg. Deeze diepe flaep diende niet alleen , om adam ongevoelig te maeken , maer tevens om hem, in den droom , door eene God- der CO lil ie nth al 1. c. IX Deel p= 10, ii. Cp) i Ta ck house Befpicg. en das. Godgel. II Deel i»»g. «4°.  VAN DE OPENBAERING. 521 delyk Openbaering , bekend te maeken, hoe de vrouw uit hem waere voortgekoomen. De fpreekwys , welke mose gebruikt, beteekent niet alleen eenen diepen, maer ook eenen buitengewoonen flaep , vergezeld met eene Goddelyke Openbaering ; verg. Gen. XV: 12. Job. IV: 13. Dan. VIII; 18. X: 9. (2> Trouwens, zo dra de heer de vrouw tot auam leidde, verklaerde hy aenftonds, haeren oorfprong te weeten. Deeze, zeide hy, is ditmael been van myne beenenx, en vleescH van mynen yleefche. Daer nu de vrouw , uit het eigen lichaem van den man , gemaekt was , koa adam nietnalaeten aenftonds opte merken , dat er een onverbreekbaere band van vereeniging en lievde zy , tusfchen de Echtgenooten. Omtrent den oorfprong der ziele van eva geevt mose geen bericht. Zeekerlyk om ons te doen opmerken , dat de onftoffelyke en reedelyke ziel van eva, even als die van adam, onmiddelyk gefchaepen, en haer , by wys van inblaezing, zy medegedeeld. De ziel is onftoffelyk, en gevol- gelyk kon de ziel der vrouwe , uit die des mans , niet genoomen worden. Ook zeide adam, alleen met betrekking tot het lichaem VENEMA 1. C. TOM. I. I». 30. VII. DEEL. Kk %  5« over DE leerstukken der vrouwe, deeze is been van myne leenen en vleesch van mynen vleejche, maer niet: zy is ziel van myne ziele. §. 820. God zelvs Jtelde ook de huwelykswetten in. Toen de eerfte menfehen , beide man en wyv, gefchaepen waeren, zeegende God hen, en God zeide toe hun : weest vruchtbaer, en vermeenigvuldigt, en vervult de aerde, Gen. J: «8. In deeze woorden ligt allerdui- delykst een bevel , omtrent den Huwelyks. plicht, gepaerd met eene belovte van vruchtbaerheid. Trouwens dit heeft adam zeer wel begreepen. Toen de 11 e e r de vrouw gefchaepen , en tot hem geleid hadt, zeide hy ook: Men zal haer Manninne heeten , omdat zy uit den man genoomen is ; daerom zal de man zynen vader en zyne moeder veriaeten , en zyn wyv denkleeven ; en zy zullen tot een vleesch zyn , Gen. II: 23 , 24. De laetstgemelde woorden , daerom zal de man enz. fchryvt de Heer christus aen God toe, Matth. XIX: 5,6". De Heer mi c ha e l i s befchouwt dezelve daerom , niet als woorden van adam, maer als eene aecteekening van mose, meenende dat christus  VAN DE OPENBAERING. 523 fUS dezelve aen God toefchryve , voor zo ver mose, op Goddelyke ingeeving, gefchreeven heeft (r). De voornaemfte reden is deeze, dat adam bezwaerlyk , reeds zo vroeg, denkbeelden van de toen nog niet in weezen zynde betrekkingen van Vader , Moeder , en Kinderen , hebben konde. Dan het geheele beloop der reden fchynt ons duidelyk genoeg aen te wyzen , dat deeze woorden door adam gefprooken zyn. christus envenwel fchryvt dezelve met recht aen God toe , omdat adam dezelve, geduurende zynen diepen flaep, door eene onmiddelyke Openbaering , van God ontvangen hadt 0). Deeze woorden leveren eene befchryving op, omtrent den eigenlyken aert des Huwelyks. Zy leeren ons, dat de vereeniging van man en wyv, de naeuwfte van alle zy , veel naeuwer nog , dan de vereeniging van ouderen en kinderen , zynde als het waere eene ineenfmelting van man en wyv , beide ten aenzien van gemoederen en lichaemen. Deeze vereeniging heeft haeren grond in de wys, op welke de vrouw, Uit den man , gemaekt is. Qr) Huvttiyks witten der Hebreen p. 415. O) venema Redenv. over Matth. XVIII, XIX, XX. I Deel p. 187. VII. DEEL.  5H OVER DE LEERSTUKKEN Er wordt wel alleen van den man gezegd, dat hy vaeder en moeder zal veriaeten , dat is , de inwooning in het VaderJyk huis vaerwel zeggen , en het zelve niet langer fielten , tot het eenige voorwerp van zyne lievde en zorg, en dat hy het wyy zal aenhangen. Maer evenwel dezelvde verplichting wordt ook der vrouwe opgelegd. Dit blykt klaer genoeg , uic het volgende : zy , beide man en wyv, zullen tot een vleesch zyn. De man zal het wyv , en het wyv zal den man, aenkleeven. Het Hebreeuwfche woord , alsmcede het Griekfche, het welk. wy by matth/eus vinden, zegt eigenlyk gelymd, vastgelymd te zyn. Dit teekent eene allernaeuwfte en beftcndige vereeniging, welke niet, dan door het geweld van den dood, kan verbrooken worden. —*> Zy moeten tot een vleesch Qf lichaem zyn, ten opzichte zo van de vleefchelyke vermenging , ter voortteeling van kinderen , als van de macht en het recht, het welk de een heeft over en op het lichaem van den anderen , i Cor. VII , gelyk meede van de lievde en zorg, voor de. wederzydfche lichaemen , Eph. V. (t). (0 VENEMA U C. p. 188-191. §• 821.  TAN DE OPENBAERING. 525 §. 821. God bepaelde ook het voed/el der eerfte men' fchen. Volgens het verhael van mose , Gen. I: 29 , zeide God , tot de eerfte menfehen , ziet ik heb ulieden al hel zdedzaeiend kruid gegeeven , dat op de ganfche aerde is , en allé geboomte , in het welk zaed zaeiende boomvrucht is ; het zy u tot fpyze. Het voedfel der menfehen derhalven werdt bepaeld tot het Ryk der planten , zodat het nachten en eeten van dieren , in de eerfte tyden , verbóoden was. Dit verbod was noodzaekelyk , uit hoofde van de toenmaelige omftandigheeden. In de eerfte tyden der waereld , moesten de dieren eerst genoegzaam vermeenigvuldigen s voor dat de menfehen dezelve tot fpys gebruikten. Zonder dit, zouden er zeer fpoedig geheele geflachten zyn uitgeroeid. Het kan ook wel zyn , dat het voedfel , uit het Ryk der planten , beeter dan dat uit het dierenryk , gefchikt waere , voor den toenmaeligen ftaet der menfehen. VII. DEBL.  526" OVER DE LEERSTUKKEN §. 822. Uit het eerfte paer menfehen , adam en eva, is het ganfche menfchelyk geflacht voortgekoomen. Deeze Helling hebben wy reeds , by eene voorige gelegenheid , beweezen (n). Er zyn geweest , die beweerden , dat er menfehen, voor adam, geweest zyn, en daer van daen pr/eadamieten genaemd worden. Men vindt , van de Sabeers , dat zy adam hielden , voor eenen mensch , die, op de gewoone wys , uit Vader en Moeder gebooren was (v). Maer , in de voorige eeuw, heeft isaac la peyrere, in Vrankryk , openlyk beginnen te leeren , dat mose , van eene tweederlei fchepping des menfehen , fpreeke. Die adam , wiens fchepping verhaeld wordt, Gen. II , zou alleen de Stamvader zyn van het Joodfche volk ; maer , uit dien mensch, wiens fchepping Gen. I. verhaeld wordt, zouden alle andere volken zyn voortgekoomen Veele duizenden van menfehen zouden derhalven , reeds lang voor adam , de aerde bewoond heb- O) v Deel. p. 45— (v) hoornbeek de converf. Indorum 1. I. f. 171  VAN DE OPENBAERING. 517 Iiébben , en tusfchen hem , en de eerfte menichen , zou een tydvak van veele eeuwen vcrloopen zyn. Dit ftelfel heeft hy , in het jaer 1655 , voor den dag gebracht , en zoeken te ftaeven , in twee verhandelingen. De eerfte hadt ten tytel Prceadamitce , Jive exercitatio fuper Rom. V: 12-14., quibus inducuntar primi homines , ante adamum , condit ; de andere Syctema Theologicum ex Prceadamitarum hypotheci. peyrere was een Protcftant ; maer , om zyne vreemde leer , te Brusfel, in de gevangenis geworpen , heeft hy niet alleen zyne dwaeling herroepen , maer ook den Roomfchen Godsdienst aengenoomen Dan niets is er blykbaerer , dan dat de plaets Gen. II: 9 , daer van 's menfehen fchepping , voor de tweedemael , gefprooken wordt , niets anders zy , dan eene herhaeling van het gene te vooren , omtrent de fchepping der waereld in het gemeen , gezegd was , en waerin men een meer byzonder bericht vindt , van de fchepping onzer eerfte voorouderen. Voeg er by , dat adam niet alleen uitdrukkelyk de eerfte mensch genaemd worde , 1 Cor. XV: 45 , 47 , maer dat ook alle volken des aerdbodems , uit 00 eayi-b DicT:. Tom. III. Art. peyrere. arnolb Hifi. der Kerk en Kelteren. III, D. c. 7. VII. DEEL.  523' OVER DE LEERSTUKKEN noach , en door hem , uit adam zy» voortgefprooten Gen. X: 32. De voornaemfte bedenkingen , 'ontleend uit de evenreedigheid tusfchen Gods werken s uit de zwarte kleur der negers , en uit de inwooners van America , hebben wy reed» beantwoord (x). §. 823. Het lichaem der menfehen wordt , langs den gewoonen weg der natuur •> uit dat hunner Ouderen , gebooren ; maer het is eene veel moeilyker vraeg , hoedaenig de oorfprong der zielen zy. Met de voortplanting der lichaemen van de menfehen , gaet het even eens , als met die der dieren. Daerom worden de kinders gezégd , in de lendenen van hunne vaderen , te weezen. adam gewan zoonen en dochteren , Gen. V: 4. seth gewan en0s , hy gewan zoonen en dochteren , Gen. V: 6-22. Langs deezen weg , heeft God het ganfche genacht der menfehen , uit eenen bloede , gemaekt , om den geheelen aerdbodem te bewoonen, Hand. XVII: 26. Maer van waer koómen de zielen der menfehen ? L OJ V Deel. p. 42-48. conf. fabricius Opuse. Bij!. Cril. p. 407—461.  VAN DE OPENBAERING. 529 I. Zommigen hebben gedacht , dat de zielen van alle menfehen , op éenemael , te gelyk met die van adam , gefchaepen zyn , om met zeekere lichaemen , welke van tyd tot tyd gebooren worden , verecnigd te worden. Op deezen grond bouwde py- tiiagora de zielsverhuizing , uit de menfehen in de dieren , en van deeze wederom in de menfehen , zodat het verfchil, tusfchen de vermoogens van menfehen en dieren , alleen zou voortfpruiien , uit het onderfcheid der werktuigen , en de verfchillcnde hoedaenigheid der ftoffe , met welke zy verecnigd zyn. Tot dit begrip helde ook socrates over, die dus redeneerde : „ Daer de zielen het gene haer „ wordt voorgeftcld , zo fchielyk begry„ pen , en in het geheugen houden , moe\\ ten er in dezelve ingelegde en ingefchae„ pene denkbeelden zyn. Maer deeze denk„ beelden hebben zy buiten twyffel ontvani, gen , in een ander leven , eer zy in de „ lichaemen gekoomen zyn. Derhalven heb„ ben de zielen beftaen , eer zy met de „ lichaemen vereenigd werden" (y). ■ Verfcheidene Jooden zyn van gevoelen , dat alle menfehelyke zielen , te gelyk , en wel op den eerften dag , met het licht, ge- (y) plat o in Phadvne p. 382. VII. CEEL. LI  53° OVER DE LEERSTUKKEN fchaepen zyn (z). Ten tyde van christus fchynen ook de Jooden in dit begrip geftaen te hebben , vergel. Job. IX: 2. Zommigen der Oude Christenen hebben insgelyks de voorweezenheid der zielen geloovd oordeelende het onbetamelyk te denken', dat God , by de voortteeling der menfehen , telkens de zielen , uit niet , fcheppen zoude. Ter wederlegging van dit begrip , merken wy kortelyk het volgende aen. N. De Heilige Schrivt leert ons , dat de zielen der menfehen , in hunne lichaemen, maer niet buiten dezelve , gefchaepen worden , Zach. XII: 1. 3. Volgens dit begrip , zouden de menfehen , ten aenzien van hun beste deel reeds van het begin der waereld , beftaen hebben ; maer, in de Heilige Schrivt, worden zy aengemerkt, als eerst te beftaen van hunne geboorte , Job VIII: 8 , 9. J. Dan zou de heer niet, aen job, hebben kunnen vraegen : waer waert gy, tóen Ik de aerde grondvestte ? Job XXXVIII: 4. 1. Voor hunne geboorte , hebben de menfehen noch goed noch kwaed gedaen , Rom. IX: 11. n- Volgens de leer der voorweezenheid van O) hoornbeek contra Judeos 1. IV. c. i. p, 320-327.  VAN DE OPENBAERING. 531 van de zielen , zou elk een mensch , even als christus , kunnen zeggen , eer abraham was ben ik geweest , Joh. VIII: j8. (0). II. Anderen hebben gewild , dat de zielen der kinderen, uit de zielen der Ouderen , even als het lichaem der kinderen , uit dat van hunne Ouderen , gebooren worden. Zo begreepen het zommige Oudvaders , als t e r- tulljanus O) > augustinus (c) , en anderen. Maer , volgens dit be¬ grip , kan men de onlloffelykheid van ss menfehen ziel niet ftaendc houden : eene ziel , door teeling voortgeplant , kan niet anders dan ftoffelyk zyn. III. Nog veel ongerymder was de leer van den beruchten deuriioff (d) , die beweerde , dat de menfehelyke zielen geene onderfcheidene denkende zelvftandigheeden zyn , maer alleen verfchillende wyzingen van eene algemeene denking , welke God , in den beginne , hadt voortgebracht. Die verfchillende wyzingen van denken zouden alleen beftaen , ia de onderfcheidene betrekking % welke de algemeene denking heeft, tot ieder menfchelyk lichaem , waermeede die algeCo) voetius Disp. Theol. part. i. p. 797, 8*6, 827. (b) Be anima. c. 9, 22, 25, -71 SÖ. s CO Operum Tom. x. part. 2. col. 763, 764. (d) Beginfelen van vaerheid en deugd p. 147 " VII. DEEL. LI 2  53 2 OVER DE LEERSTUK K Erf meene denking , ter zyner tyd , vereenigd wordt. Dit ongerymde ftelfel heeft de Hoogleeraer t. ii. van den iionert, met opzet, en zeer uitvoerig wederlegd (0- Wy zul¬ len , met eenige weinige aenmerkingen , volftaen kunnen. tt. Er is geene algemeene denking , zo min als algemeene uitgebreidheid. — deurhoff maekt van een afgetrokken denkbeeld een werkelyk beftaend weezen. De denking heeft geen beftaen , dan alleen in die weezens , welke , met het denkend vermoogen , begivtigd zyn. Men kan zich , door aftrekking , een; algemeen denkbeeld maeken , van rondheid , van zwartheid , en zo voorts ; maer er is geene algemeene rondheid of zwartheid. De rondheid of zwartheid heeft alleen plaets , in lichaemen , welke rond of zwart zyn. 2. De byzondere zielen der menfehen zyn geene wyzingen van zulk eene veronderftelde algemeene denking. Elk eene byzondere ziel wordt , in haere denking , onderfcheidenlyk gewyzigd. Geheel anders is de ziel van eenen bepaelden mensch gewyzigd , wanneer hy iets met zyn verftand befpiegelt , dan wanneer hy , door zynen wil, , iets begeert. Nu CO Wacradiii§s Wet^e» I Q. p. 51—. derde druk 1734.  van DE openbaering. 533 Nu zou, volgens de beginfelen van deurhoff, dezelvde mensch , wanneer hy iets , met zyn verftand , bcfpicgclt , eene geheel andere ziel hebben moeten , dan wanneer hy iets begeert , door zynen wil. — net onderfcheid derhalven , in de wyzmgen van de denking, kan geene verfchillende menfchelyke zielen uittnaeken , naerdien de onderfcheidene wyzingen van denken , m eene «n dezelvde ziel , plaets hebben. _ , De verfchillende wyzingen van denking «ouden alleen beftaen , in de onderfcheidene betrekkingen, welke de algemeene denkmg heeft , tot elk een menfchelyk lichaem , waermeede die algemeene denking, ter zyner tyd , verecnigd wordt , en even daardoor zo veele byzondere menfehelyke zielen te weeg brengen. - Maer hangt dan, dc-geleerdheid en onkunde , de fchranderhdd en domheid , de braevheid en de-ondeugd alleen af van verfchillende betrekkingen, welke de algemeene denking heeft , tot de hchaemen van byzondere menfehen? Dan wordt Is noodlottig. Dan is het geheel ver, geevsch eenige poogingen aen te wenden , om zyn verftand te befchaeven , en zyn karakter te verbeeteren. Dan kunnen wy niets denken, willen, of doen , dan dat gene , het welk de verfchillende betrekking van de vii. deel. LI 3  534- OVER DE LEERSTUKKEN algemeene denking , tot onze lichaemen medebrengt. IV. Wy Hellen vast , dat elk eene ziel onmiddelyk van God gefchaepen , en met haer byzonder lichaem vereenigd worde , even als God den geest , aen den eerften mensch , heeft medegedeeld , zonder dat wy willen of kunnen bepaelen , of dit gefchiede , by de geboorte van eiken mensch, dan eenigen tyd , korter of langer , te vooren. Dit fchynt niet alleen de onftoffelykheid der ziele te vorderen , welke niet anders dan onmiddelyk kan worden voortgebracht; maer de Heilige Schrivt bevestigt het ook allerduideiykst. God heeft den geest gegeeven , zegt salomo, Pred, XII: 7: dat het ftof wederom tot aerde kcere , als het geweest is , en de geest weder tot God keere , die hem gegeeven heeft. Hier fpreekt de wyze Koning niet bepaeldelyk van de fchepping des eerften menfehen , maer van het gene in het algemeen plaets heeft , by alle menfehen. De heer wordt gezegd , des menfehen geest te formeeren , tot het beftaen te brengen , in zyn binnenjte , dat is , in zyn lichaem Zach, XII; X, ZES--  VAN DE OPENBAERING. 535 ZESDE HOOFDSTUK. over. de engelen. §. 824. Er zyn , behalven den mensch , nog veele andere redelyke weezens gefchaepen. De Heilige Schrivt fpreekt veelvuldige maelen van engelen , en het beftaen van deeze verftandige weezens is , ook uit de reden , eenigermaete kenbaer. Het woord Engel , in het Hebreeuwsch •IX^O in het Grieksch èyyeUi , is eigenlyk eene benaeming van een ampt of bediening , beteekenende eenen bode of afgezant. Deeze benaeming is derhalven niet gefctakt , om ons de natuur van deeze verltandige weezens, maer alleen het werk aen te wyzen , waertoe zy , van God, als zyne dienaers en gezanten, gebruikt worden. De Engelen zyn verftandige weezens , welke ens menfehen , in kennis en vermoogen , overtref en, en Gode, in het regeeren der waereld , vooral in het beftmren der menfehelyke zaeken, ten dienfte ftaen. paulus befchryvt VII. DEEL. L1 4  53<5 OVER DE LEERSTUKKEN hen, van het werk, waertoe zy van God gebruikt worden, als gedienst£ die de Zaeligheid beërven zullen , Hebrf J- 14 hvfcrhei'.ZUlke E"8e,en zv°> leert de HeiJgeSchrm, zo duidelyk en zo veele plaetfen , dat er geen twyffel konne overb] ven , Pf. Cill: 2D. Matth. IV; 6, XVIII: 10 Lue. IL Ijr. , Cor< xnf; ^ 1 lira. V: ai. enz. By de T d vondt het beftaen van Engelen eene a, gemeene toeftemming , uitgenooraen by de Saddueeeuwen , die zeiden , dat er geene op. fiandtng is, noch Engel, Hand. XXIII: 8 Dan, daer er zelvs in de boeken van mose, welke zy volgens zommigen , alleen zou! den erkend hebben (f) , zo meenigmae!en van Engelen gefprooken wordt , is het -euvvlyks te begrypen } dw zy J]et befta van deeze weezens volftrektelyk zouden ontkend hebben ; zy fchynen alleen de verfchynjog der Engelen in laetere tyden , geij. chend, of gedacht te hebben , dat God de ■^ngelen , zo meenigmael Hy derzelver dienst gebruiken wilde, voortgebracht, en daerna vernietigd hebbe (g). _ Qnder de  VAN DE OPENBAERING. 537 Christenen heeft niemand , aen het beftaen der Engelen , getwyffeld , dan de beruchte Deiftfche Geestdry ver david jo rissen, die van de Engelen menfchelyke gedachten gemaekt heeft , zodat de heilige Engelen niet anders dan goede , en de Duivelen kwaede gedachten weezen zouden (/;)• Mae? de Heilige Schrivt fpreekt allerduidelykst van de redelyke vermoogens der Engelen , van hunne werkingen , nei ingen , aendocningen , belooningen cn ftraffen ; het welk alles geene bedenking overiaet , of zy zyn redelyke zelvftandigheeden. Het beftaen der Engelen kan eenigermaete befchouwd worden , als een leerftuk van den Natuurfyken Godsdienst , omtrent het welk de Openbaering , naedere opheldering en verzeekering gegeeven heeft , voor zo ver de reden het zelve ten minften hoogst waerfchynlyk maekt (ij. 1. De Heidenen zelve hebben , over het algemeen, geloovd, dat er onzichtbaere weezens zyn , welke zeer veel invloed hebben , op de menfchelyke zaeken. By de Grieken , werden zy ieup^ivut, en , by de Romeinen » Genii geheeten Q). rnj 1r«H0T Ilijl. der Rer. 1 D. p. I34> arnom Kerk en Ketter Hift- H D- P« ot>i \. C. Soft. II. C. 2. p. 212 f j) PLDTAKCBUi de piac, Phll. I. i c. 8. AUOU> TjWüS de Cir. Dei 1. 7. c. 6. vossius de Idol. 1. li c. (. vii. DEEL. LI J  53§ OVER DE LEERSTUKKEN 2. Daer er zulk eene verbaefende verfcheïdenheid is , in de lichaemelyke waereld , fchynt het , met de Goddelyke Wysheid [ niet overeen te koomen , te vermoeden \ dat wy menfehen de eenige redelyke weezens zyn zouden , welke God heeft voortgebracht. 3. Dit vordert ook de wet der aeneenfchaekeling. Gelyk er eene trapsgewyze opklimming is , in de weezens , welke beneeden ons zyn , is het meer dan waerfchynlyk , dat er ook dergelyk eene opklimming zy , boven ons , van den laegften rang der redelyke weezens , welke ons het naest by. koomen , tot zulke toe , welke het Oneindig Opperweeën , zo naby koomen , als voor een eindig fchepfel mogeiyk is. Zonder dit , zou er eene kloov , eene gaeping zyn , in de natuur (T). Deeze wet der aen een fchaekeling maekt het meer dan waerfchynlyk , dat de Engelen , van welke de Heilige Schrivt meldFng maekt , de eenige zoort niet zyn van verHandige weezens , welke , boven ons menfehen , in kennis en vermoogen , verheeyen zyn. De overeenftemming der Godde» Ij'ke werken geevt ons grond , om te denkien , dan de Oneindige Schepper den hemel niet gen ? Wy houden daerom de Engelen , voor een byzonder genacht van reedelyke weezens , welke in den hemel woonen ; en twyffclen er niet alleen , of er zyn , behalven deeze , van welke de Heilige Schrivt alleen fpreekt , omdat zy , van God , in het beftuuren der waereld , gebruikt worden , millioenen verftandige weezens , welke nimmer , in ge^antfchap , worden afgevaerdigd , en daerom tot ons even zo weinig betrekking hebben , als de redelyke bewooners der overige Planeeten. $. J25- God heeft de Engelen , waerfchynlyk op den eerften dag , gefchaepen. Dat de Engelen , zo wel als alle andere eindige weezens , welke den grond van hun VII. DEEL.  5iQ OVER BE LEERSTUKKEN beftaen niet in zich zeiven hebben kunne» , van God gefchaepen zyn , heeft geen betoog noodig. God heeft alie dingen gefchaepen , zienlyke en onzienlyke, Coll. I: iö, 17. Tot de laetfte zoort behooren de Engelen. — mose , de wording aller dingen verhaelende , maekt geene melding van de Schep., ping der Engelen , omdat dit niet zo zeer behoorde tot zyn oogmerk , volgens het welk hy de Israëliten , van de afgodery met dc zichtbaere dingen , wilde aftrekken. Den tyd , wanneer de Engelen gefchae* pen zyn , kunnen wy met geene zeeker. heid bepaelen. De zaek wordt verfchillenlyk begreepen. Zommigen zyn , met origenes (m)., en hieronym.us (n) , van oordeel, dat de Engelen veel ouder zyn, van de waereld. Maer voorheen (0) hebben wy reeds be. toogd , dat God alle fchepfelen , binnen die zes daegen , van welke mose fpreekt, Gen. I, hebbe voortgebracht (py. Anderen meenen , dat de Engelen , na den mensch , eerst op den zesden dag , 1 ge- (V) In Matth. p. aoö. fn) Ad Tit. I. (») §. 796. O) rivet** Exerc. 11. in Gen. II. natalts adexandéb; Ml/1. Eccl. N. T. torn. I. diff. I. saloenus Ot. Tn. 1. III. ut ere. 4.  VAN DE OPENBAERING. , 541 gefchaepen zyn , zodat dc Schepper , by trappen , tot de verheevenfte weezens , zou zyn voortgegaen. Maer dit gevolg gaet geenzins door. De mensch is wel de laetfte van alle , op onze aerde , voortgebracht, omdat zyne woonplaets eerst moest in gereedheid weezen. Maer het is niet in het algemeen waer , dat God , geduurende de zesdaegfche Schepping, van de laegere, tot de meer voortreffelyke weezens , . by trappen , zy voortgegaen. Of is de lucht , welke op den tweeden dag gefchaepen is , een voortreftelyker weezen , dan het licht , het welk , reeds op den eerften dag , was voortgebracht ? Volgens het meest gewoone begrip , het welk ook meest waerfchynlyk is , zyn de Engelen , de bewooners van den derden hemel , te gelyk met dien hemel , op den eerften dag , gefchaepen. Zy heeten zeer gemeenzaem het heir der hemelen , ea naestdenkelyk heeft mose deeze voortreffelyke fchepfelen , onder den naem van den hemel, begreepen , Gen. I; i. Het voornaemfte bewys evenwel ontleent men, uit Job XXX VIII: 6, 7. alwaer de morgenftarren en alle kiniers van God gezegd worden , gezongen en gejuicht te hebben , toen God de aerde grondvestte. De Engelen worden morgen/iarren genaemd , omdat zy , in VII. DEEL.  :42 OVER DE LEERSTUKKEN den morgenftond der waereld , voor de ftoffelyke weezens , gefchaepen zyn , en Minders van God , omdat zy onmiddelyk, door den Almachtigen Schepper , zyn voortgebracht. Toen God ue aerde, op den tweeden dag, grondvestte , zongen de Engelen te zaemen vrolyk en juichten , voor zo ver zy , met eene aenbiddende verwondering , en Godverheerlykende vreugde , de grondvesting der aerde aenfchouwden. §. 526. Er zyn tweederlei zoort van Engelen... God heeft hen alle goed en recht gefchaepen. Maer zommigen zyn moetwillig afgevallen. Zy worden daerom onderfcheiden , in goede en kwaede. De eerften heet en doorgaensch Engelen , de laetften Duivelen. De Goedertieren en Heilige Maeker heeft , buiten allen twyffel , alle de Kngelen goed en recht gefchaepen. Dit heeft geen betoog noodig. Zou Hy , die te rein van oogen is ,' dan dat Hy het kwaede zou kunnen aehfchouwen , boofe weezens hebben voortgebracht ? of zouden kwaede weezens , aen zyn oogmerk , de bevordering van zyne eer', hebben kunnen beantwoorden (q) ? Zom- ' (?) calvinus Irtjl. Rel. Chrifl. I. I. c. 14. J. iö.  VAN DE OPENBAERING. 54.3 Zommigen der Engelen zyn van God moetwillig afgevallen. Daerom wordt er gefproo ken , van den Duivel en zyne Engelen , Matth. XXV: 41 ; van den Draek en zyne Engelen ; van den Satanas , die de geheele waereld verleidt , en zyne Engelen , Openb: XII: 7 , 9 ; van eenen Engel des Satans 2 Cor. XII: 7 ; van Duivelen , Jac. II: 19 „ van onreine Geesten , Mare. III: 11. —— > Van deezen afval zegt petrus , dat zommige Engelen gezondigd hebben , 2 Petr. II: 4. Maer judas geevt er een omftandiger bericht van ; hy befchryvt de Duivelen , als Engelen , die hun begin/el niet bewaerd , maer hunne eigene woon[ïeede veriaeten hebben, Jud. 6. Van den Opperften of heirvoerer der afgevallene Engelen , die de Duivel by uitneemenheid , de Satanas , de Draek, de God van deeze eeuw enz., genaemd wordt , zegt de Heer je sus , met opzicht tot de verleiding van onze eerfte Stamouders : hy was een menfehenmoorder van den beginne , en is in de waerheid niet Jlaende gebleeven , want geen waerheid is in hem ; wanneer hy de leugen fpreekt , zo fpreekt hy uit zyn eigen , want hy is een leugenaer , en de vader derzelve leugen , Joh. VIII: 44. De Heilige Schrivt geevt ons geen breedvoeriger bericht , omtrent den val de Engelen , om dat het hoofdoogmerk der Opeo- VII. XlEEL.  54-i OVER DE LEERSTUKKEN baering is, den zondaer eenen weg van verzoening aen te wyzen , maer geenszins orn ons alle gevallen , welke in het Geheelal, onder redelyke fchepfelen van eenen anderen rang, gebeurd zyn , bekend te maeken. De gewyde Schryvers fpreeken alleen van deeze boofe geesten , om dat zy, na het inkoomen der zonde, eenen zeer verdervelyken invloed , op het menfchelyke genacht, gekreegen hebben , met oogmerk om ons te onderrichten , hoe zy aenleiding gegeeven hebben , tot 's menfehen val , en ons te waerfchouwen , tegen hunne verleidingen. — Uit deezen hoofde kuunen wy de twee vraegen , welke omtrent der afval der duivelen, pleegen gedaen te worden , niet volleedig, en met genoegzaeme zeekerheid, beantwoorden : wanneer zyn deeze boofe geesten van God afgevallen ? en wat was hunne eerfte zonde ? Ten aenzien van de eerfte vraeg , geevt mose geen het minfte licht. Wanneer hy de verleiding der eerfte menfehen , door den Opperften der boofe Geesten, verhaelt, veronder ftelt hy eenvouwig den afval der duivelen , Gen. III. Wy moogen er met recht uit befluiten , dat deeze verleiding de eerfte zonde der afgevallene Engelen niet geweest zy. Deeze verleiding was het werk van eenen bepaelden Duivel, die het hoofd der overigen  • VAN DE OPENBAERING. 54J gen is ; en hoe zou een Engel, die zynen Maeker tot dus ver getrouw was , zyn vermoogen misbruiken kunnen , om andere reedelyke weezens tot het kwaed te, vervoeren ? Zo veel is zeeker , dat alle de Duivelen, gezaemenlyk en gelyktydig , van God zyn afgevallen , zodat één het hoofd van den afval geweest zy , en de overigen tot den opftand vervoerd hebbe. Wy leezen daerom van den Duivel by uitneemenheid , die zondigt van den beginne , 1 Joh. III: 8 ; en deeze, die het hoofd en de heirvoerer der overige, in den afval, geweest is , heet de Overfte der Duivelen, Matth. IX: 34 ; hem wordt een Koningryk toegefchreeven, Luc. XI: 15, Vj» 18, en de overigen worden zyne Engelen en dienaers genaemd, Mattb. XXV: 41. Openb. XII: 7 , 8. — Dit weeten wy , in het algemeen , dat de duivelen zeer vroeg zyn afgevallen. Zy hebben gezondigd van den beginne, dat is, van de vroegfte tyden der waereld, kort na de Schepping , 1 Jeh. III: 8. Ondertus-' fchen is er geen twyffel aen, of er zal eenige tyd, tusfchen hunne fchepping , en tusfchen hunnen afval, verloopen zyn (r). God zag, Cr) TI5R.RETTINWS Thtol. Ekntt. Tom. !• loc. 9. qu«lt. 5. §. voETius Difp. Theol. part. I. p. oi9< sil« benus Ot. Theol. 1. III. escrc. 8. § a VII. DEEL. Mm  5(.Ö OVER DE LEERSTUKKEN op den zesden dag, al wat Hy gemaekt hadt , en het was zeer goed , en , op den zeevenden dag, rustte Hy van, dat is, Hy berustte met genoegen in al zyn werk , het welk Hy gemaekt hadt, Gen. I: 31. II: 2. Gevolgelyk is de opftand der Engelen , eerst na den zeevenden dag, voorgevallen. Dit is genoeg ter wederlegging van het verdichtfel der Jooden , die daeruit, dat mose geene melding maekt van de Goddelyke goedkeuring , op het werk van den tweeden dag, befluiten willen , dat de Duivel met zyne Engelen, op dien dag, gezondigd hebbe (s), alsmeede van het begrip van zommige Oudvaderen , die den val der Engelen bepaelen , op den zesden dag , toen de mensch gefchaepen werdt (O- Wy kunnen der- halven niets nader bepaelen, dan dat de Duivelen , tusfchen den zeevenden dag, en den val der menfehen, van God zyn afgeweeken (u). Omtrent de tweede vraeg , wat de eerfte zonde der duivelen geweest zy , geevt de Heilige Schrivt meede geen omftandig bericht; en daerom is het beeter de fchroomelyke gevol- (f) lomeierus de Lujlrat. vet. Gent. c. 35. p. 44^. (O iïen^us adv. Har. 1. IV. c. 40. chrysosto mus Hom. 22. in Gen. cyprianu8 Oper. p. 446. au. Custinus Oper. Tom. III. p. 707. (u, odé de Angel. p. 438—  VAN DE OPENBAERING. ^ *? volgen, welke deeze afval, onder ons menfehen, heeft te weeg gebracht, te betreuren, dan hieromtrent omflachtige onderzoekingen te doen , en iets Heiligs te bepaelen. Het lust ons daerom niet, om alle de onderfchei fcheidene gedachten van vroegere en laetere Godgeleerden uitvoerig op te geeven (v). De meesten zyn van oordeel, dat hoogmoed , of nydigheid over den gelukftaet der eerfte menfehen , het eerfte beginfel van hunnen opftand geweest zy. Laeten wy alleen lyk raedpleegen , met het weinige , het welk wy , omtrent deeze zaek , in de Openbaering aen treffen. Apostel petrus zegt, in het gemeen , dat de afgevallene Engelen gezondigd hebben , 2 Petr. II: 4. judas verklaert de zaek eenigszins nader, wanneer hy fpreekt van Engelen , die hun beginfel niet bewatrd, maer hunne eigene woonfteede veriaeten hebben , Jud. 6. Het woord door beginfel vertaeld , kan men neemen , voor eene waerdigheid , in welke iemand gefteld is, voor een ampt, het welk hy bekleedt. Het verheten van hunne eigene .woonfteede ziet niet op de ftraf der afgevallene Engelen , welke vervolgens door den Apostel befchreeven wordt, maer op de misdaed , welke zy begaen hebben , (y~) odé 1. c. p. 458. VII. DEEL. Mm E  548 OVER DE LEERSTUKKEN door het verlaeten van dien rang, in weiken zy gefield waeren. Wy moogen er zo veel uit befluiten , dat zommigen der Engelen zich, aen de ampten, tot welke zy gefchikt waeren, onttrokken hebben , en met den rang, in welken zy gefield waeren, niet zyn te vreede geweest, zodat zy naer hooger waerdigheid geflaen hebben. Dit kwam voornaemenlyk voort, uit hoogmoed, 00 zy fchynen naer meerder gezach en heerfchappy geftaen te hebben , of over andere reedelyke weezens , of over deeze aerde , of over den mensch (x). paulus fchynt ons ook aenleiding tot deeze gedachten te geeven, wanneer hy zegt, i Tim. III: 6 dat een opziener geen nieuwling weezen moet, opdat hy niet opgeblaezen worde, en in het oordeel van den Duvel valle , het welk veronderftelt, dat de Duivel, door hoogmoed en opgeblaezen heid, ten val gekoomen zy, en zich het oordeel, waeraen hy onderworpen is, op den hals gehaeld hebbe. O) athanasius Op. Tom. L p. 6I7.hieronymos in Ezech. XVI. ai'gustin os de Civ. Dei L IXV. c. II. Qx) h. van herwerden Gcfchied. van den Sleet der rechtheid en den ral p. 147 . iSI, § 82?.  VAN DE OPENBAERING» 549 $. 827. # De Heilige Engelen, die hun beginfel bewaerd hebben , zyn in het goede bevestigd, en de afgevallene, aen een fchroomelyk oordeel, on> herjlelbaer onderworpen. De Engelen , die in het goede zyn ftaende gebleeven , zyn daerin bevestigd , zodat zy daervan niet meer kunnen afwyken. Voor den opftand der Duivelen , was de zeedelyke ftaet der Engelen veranderlyk , maer daerna zyn de heiige Engelen , die Gode getrouw bleeven, in het goede, onveranderlyk bevestigd. „ Dit, dat de heilige Engelen dien 3, ftaet van geluk, in welke zy zyn , niet verliezen , of tot eenen ergeren vervallen kunnen , is hun niet natuurlyk eigen , „ maer, na dat zy gefchapen zyn , door „ Gods milde gunst, gefchonken (y):" Deeze bevestiging der heilige Engelen , in het goede, is gefchied , uit kracht van eene eeuwige verkiezing, paulus fpreekt daerom van de uitverkoorene Engelen , 1 Tim. V: 21. (%). De goede Engelen zien Gods aengezicht altoos , Matth. XVIII: 10, gevolgelyk moe- OO augustinus Op. Tom. III. p. 231. CO odé 1. c. p. 444. VII. DEEL. Mm 3  55° OVER DE LEERSTUKKEN ten zy ook altoos en onveranderlyk heilig zyn : want, zonder heiligtnaeking, kan niemand God zien, Hebr. XII: 14. Zy worden ons voorgefteld . als voorbeelden van volraaekte en beftendige gehoorzaemheid aen dea Goddelyken wil , Matth. VI: 10. Zy heeten heilige Engelen , Matth. XXV:' 3i Engelen der hemelen , Matth. XXIV- 06 Engelen des lichts , 2 Cor. XI: 14 , Enge! lenGods, Engelen van c h r i s t us. Onze toekoomende heerlykheid, in welke men niet meer zal kunnen zondigen , wordt , met den Itaet der heilige Engelen, vergeleeken Matth. XXII: 30; maer de gelukftaet der gezaeligde menfehen is onveranderlyk. Voeg er by, dat de goede Engelen bevestigd zyn, uit kracht van Gods verkiezing ; maer Gods verkiezing is onveranderlyk. origines heeft derhal ven kennelyk gedwaeld , wanneer hy beweerde , dat de Engelen zomtyds, in hunnen plicht-, omtrent de menfehen, te kort fchieten , en om dat verzuim geftraft worden (a). ^— De eerfte Remonftranten hebben ook, in dit geval m^getast, wanneer zy zeiden , dat de bevestiging der goede Engelen , met geen genoegzaem bewys, konde geftaevd worden O). Maer (v) Bom. xx, ia Nust. (,l>) Apol. pro Conf. Romonflr. cap.- 6. Se&. C. p. 76.  VAN DE OPENBAERING. 55i Maer evenwel deeze dwaeling moet het geheele Genootfchap niet', worden aengewreeven ; limborch (O» en cattenbu rg (d) ; twee vermaerde mannen onder de Remonftranten , hebben de zaek geheel anders be- greepen. De zeer geleerde grotius evenwel wilde , dat de goede Engelen zomtyds overtreeden hebben, en nog zondigen kunnen, fchryvende: „ het geene pau„ lus zegt Gal. I: 8. is wel by vergroo„ ting gezegd, maer is evenwel niet geheel '„ onmoogelyk. Want er zyn eertyds afvalli„ ge Engelen in den hemel geweest, en >, dat niet flechts eenmael ; maer de He,[ breeuwen gelooven , dat het meermaelen „ gebeurd is , dat de goede Engelen kwaed „ geworden zyn (O-" Dan de meening van den Apostel is blykbaer deeze, dat men eenen Engel niet hooren moet, al waere het zelvs, het welk onmoogelyk is, dat hy een ander Euangelie verkondigde , om het onver breekbaer verband aen te toonen , het welk er is, tusfchen het vervalfchen van het Euangelie , en tusfchen den vloek, die zelvs op eenen Engel koomen zou, indien het moogelyk was, dat hy zich , (e) Theol. Chrijl. L II. c. 20. §. 12. CO Specil. Theol. Chiijl. L II. c. 20. §. 17. (ej grotius Amiolat. ad Gal. I: 8. VII. DEEL. Mm 4  552 OVER DE LEERSTUKKEN aen zulk eene misdaed , kon fchuldig maeken (ƒ> De duivelen, of afgevallene Engelen daerentegen zyn, aen een fchroomelyk oordeel, onherftelbaer onderworpen. Zy zyn uit den zaeligen hemel uitgeftooten , in de hel geworpen , en den ketenen der duisternis overgegeeven, om tot het oordeel bewaerd te worden, 2 Petr. II: 4. God heeft hen , tot het oordeel van den grooten dag , met eeuwige banden , onder de duisternis bewaerd , Jud. vs. 6. Uit deeze plaetzen leeren wy , dat de ftraf der Duivelen allervreesfelykst, en dat hunne gewoone verbly vplaets allerakeligst zy, alsmeede dat hunne ftraf, in den Iaetften oordeelsdag, nog aenmerkelyk zal verzwaerd worden, Het eeuwig vuur is den Duivel en zynen Engelen bereid , Matth. XXV; 41. De Duivel met alle zyne dienaeren , zal geworpen \ worden in den poel van vuur en fulpher , en zy zullen gepynigd worden dag en nacht , in alle eeuwigheid , Openb. XX: 10. De tyd koomt, wanneer zy , by uitneemenheid, zullen gepynigd worden , Matth. VIII: 29. Hun rampzaelige toeftand zal eindeloos voordduuren , en er is voor hun geene de minfte hoop op herftelling. Er is voor hun geen 00 CALOYIUS in Bitl, UUlp.T. ad 1). 1. TRIO LAND An-. Vpil. C 31.  Van de openbaering. 253 geen Verlosfer; Gods zoon neemt de Engelen niet aen, maer Hy neemt het zaed van abraham aen, Hebr. II: 16. Het vuur, het welk hun bereid is, is een eeuwig vuur, Matth. XXV: 41. Zy zullen gepynigd worden , in alle eeuwigheid, Openb. XX: 10. —— De reden waerom God zich, over de Duivelen, niet ontfermt, is alleen geleegen, in zyn vrymachtig welbehagen , en geenszins in de onmoogelykheid van hunne verlosfing (g). Ondertusfchen is Gods weg , in dit geval , alleszins rechtvaerdig, daer de Engelen in eenen veel verheevener rang, dan de menfehen geplaetst, en , met veel uitmuntender gaeven , bevoorrecht waeren. Voeg er by, dat de Duivelen niet tot het kwaed verleid Zyn , gelyk de menfehen , maer zich als van zelvs, en moetwillig aen den fchroomelykften opftand, tegen hunnen weldaedigen Maeker, hebben fchuldig gemaekt. Voor het overige moeten wy ons , over den rykdom van Gods menfchenlievde, dat hy zich, over de afgevallene kinderen van adam, hebbe willen ontfermen , met aenbidding en dankzegging, verwonderen. Het was gevolgelyk eene groove dwaeling van origenes , wanneer hy beweerde , dat ook de duivelen , na het doorftaen van (g) v o e r 1 u s Difp, Thtol. part. I. p. oao. vii. deel. Mm 5  554 OVER DE LEERSTUKKEN zwaere en langduurige ftraffen , ten laetften wederom in genaede zullen worden aengenoomen (hyp Men moet zich daerom verwonderen , dat zommige laetere, en vooral lava ter,- in zyne uitzichten in de eeuwigheid, deeze dwaeling op nieuws hebben zoeken aen te dringen. Te vergeevsch beroept men zich op het zeggen van petrus, de 'hemel moet je sus christus ontvangen, tot de tyden der weü e r o p r i c h t i n & van alle dingen , welke God gefprooken heeft, door den mond van alle zyne heilige Propheeten, van alle eeuwe , Hand. III: 25. De wederoprichting van alle dingen beteeken t- niets minder , dan de eindelyke herftelling van alle de verdoemden , en ook van de duivelen , in de Goddelyke gunst ; of hebben daervan alle de heilige Propheeten gefprooken , van alle eeuw? Het oorfprongelyk woord tcjcoKciruquo-iq , het welk de Onzen door. wederoprichting vertaelcn, beteekent hier, even als by de LXX, Job. VIII: 6. de voltooijing, de volleedige daerftelling van eenige zaek (Q. Zodat des Apostels meening deeze zy. „ jesus christus zal ia „ den hemel blyven, tot op dien tyd, wan- „ neer (k) Commétrt. part. 11. in Joh. a u gu s tin u s de Civ. Bei', 1. XXI. c 17. Centur. Magde'o. Cent. II. c. 4. p. 44. © BibU Hag. Cl. V. Fafc. I. p. 137.  VAN DE OPENBAERING. 555 „ neer alle dingen , welke God door zyne „Propheeten, van de vroegfte tyden af, „ heeft laeten voorfpellen , zullen vervuld „ zyn , en derzelver volkoomen beilag ge„ kreegen hebben." Even zo weinig kracht van bewys ligt er, voor de leer van origenes, in twee plaetzen van paulus, Eph. I: 10. en Coll. I: 20 : in de bedeeling van de volheid der tyden, moet wederom alles tot één vergaederd worden , in christus, beide dat in den hemel is , en dat op de aerde is; christus moet alle .dingen verzoenen tot hem zeiven , het zy de dingen , welke op de aerde , het zy de dingen welke in de hemelen zyn. ->—- De Duivelen zyn uit den hemel uitgeflooten, en kunnen derhalven , door de dingen welke in de liemelen zyn, niet bedoeld worden. De Apostel heeft het oog op de heilige Engelen , en deeze zyn door christus verzoend , en , met de menfehen , wederom tot één vergaederd, of, gelyk er eigenlyk ftaet, onder één hoofd gebracht , voor zo ver de vyandfehap tusfchen de Engelen en de menfehen, welke haeren grond hadt in de zonde , door de verzoening van christus, is wechgenoomen. VII. DEEL.  55Ö OVER DE LEERSTUKKEN §. 828. De Goddelyke Openbaering leert ons zo veel, omtrent de engelen van beide zoorten, als wy, in deezen tegenwoordigen ftaet, noodig hebben te weeten. In de huishouding der Engelen zyn veele zaeken , welke ons onbekend zyn. Het geen er de Goddelyke Openbaering van leert, zullen wy kortelyk opgeeven. I. Eerst zullen wy over de Engelen, in het gemeen, handelen. X. Van hunne Natuur □. Vermoogens en J. Werkzaemheeden. II. Daerna zullen wy meer byzonder, over elk der beide zoorten van Engelen, fpreeken N. Over de goede, en 3. Over de kwaede. 1 I. Ten aenzien van de engelen, in het gemeen , moeten wy X. Eerst hunne natuur befchouwen. . De engelen zyn verftandige weezens , welke ons menfehen, in kennis en vermoogens, ver weg overtreffen. De beruchte hobbes hieldt de Engelen voor Phantasmata of enkele vertooningen aen  VAN DE OPENBAERING. 557 aen de zintuigen der menfehen : „ Er wordt ,, zegt hy , in de Heilige Schrivten niets , „ met uitdrukkelyke woorden, van de febep„ ping der Engelen, gefprooken. De Ker„ kelyke Schryvers verfchillen daerom, over „ de natuur der Engelen. Zommigen der uit,, muntendflen onder de oude Kerkvaderen, „ hebben dezelve voor lichaemelyk, maer ,, eenigen anderen voor onlichaemelyk gehou,, den. Zy heeten do.orgaens Geesten, in de ,, Schrivten ; maer Geesten worden , zo „ van de Joodfche als Griekfche Schryvc„ ren, dan eens gehouden , voor fyne „ lichaemen , gelyk de lucht , wind, en ,, diergelyke geesten, dan eens voor vertoo,, ningen , welke noch zaekelyk zyn , noch „ langer duuren , dan de droom of het ge,, zicht, in welke zy verfchynen. Deezei „ Phantasmata of verfchyningen , hoewel ,, zy geene zelvftandigheeden zyn , maer ,, toevalligheeden van onze zintuigen , wor» „ den niet onvoegzaem boden van God , ,, dat is , Engelen genaemd , wanneer God „ dezelve bovennatuurlyk voortbrengt , om ,, zynen wil bekend te maeken (k)." Maer hoe blykbaer wordt, dusdoende , de Heilige Schrivt tegengefprooken. De Engelen worden befchreeven als zeedelyke zelvftandig- (*) LEVIATHAN C. 34. VU. DEEL.  558 OVER. DE LEERSTUKKEN heeden , als verftaodige weezens, voorzien met uitmuntende vermoogens , 2 Sam. XIV: 20. Zy zien Gods aengezicht , Matth. XVIII: 10; zy heeten krachtige lieUen , Pf. CIII: 20 : hun wordt een verlangen toegefchreeven , 1 Petr I: 12 ; blydfchap , Luc. XV: 10; vrees, Jac. II: 19; gramfchap, Openb. XII: 12 ; zy looven God, voeren zyne beveelen uit, Pf. CIII: 20, 21 ; zy üaen vroomen menfehen ten dienfte, Hebr. I: 14. paulus roept hen tot getuigen, 1 Tim. V: 21. Kan dit alles van verfchynfelen, van vertooningen aen onze zintuigen, gezegd worden ? (I) Dat de Engelen ons menfehen, in kennis en vermoogen, ver weg overtreffen, zal ons daedelyk naeder blyken (rn). §• 829. Maer zyn de engelen zuivere Geesten, of zyn zy ook met lichaemen voorzien ? Wy begrypen het op de laetfte wys. Veelen der Oudvaeders hebben uitdrukkekelyk geleerd, dat de Engelen , met zeekere (7) jgrapius 1. c. Tom. II. c. 3. p. 65— (»0 §• 828, 829. ODÉ 1. c. p. 217——  VAN DE OPENHAK RING. 559 re. fyne lichaemen, voorzien zyn, (n). tertulianus kwam voor dit begrip uit (o). augustinus fchynt eenigzins in twyffel geitaen te hebben, maer helde evenwel meest over , tot de lichaemelykheid der Engelen (p). origines hieldt de Engelen voor weezens, beftaende uit ziel en lichaem (q). Zommige Kerkvaders hebben de Engelen wel befchreeven, als onlichaemelyk, maer men dient te weeten, dat zy het woord ttcw^cnov onlichaemelyk gebruiken, niet van zuivere geesten , maer van fyne lichaempjes , welke onderfcheidden zyn van de groove° ftof, welke men kan tasten en afmeeten , gelyk de groote mosheiu, met een voorbeeld uit de Schrivten van dama s c e n u s , allerduidelykst heeft aengetoond (r). In volgende tyden is de leer , omtrent de lichaemen der Engelen , allengskens in onbruik geraekt , na dat het Concilie van Lateraenen , onder Paus ihnocentius III , in het jaer 1215 gehouden , dit begrip ver- («) petavius Theol. Dogm. tora. III. 1. c 2. o d b I. c. pag. 3u (p) petavius 1. c. §. 9. (pj mos hei m ad cudworthi Syfl. Inttll. torn. II. pag. icöz. C ) 1. c. p. iioo. VII. DEEL.  560 OVER DE LEERSTUKKEN oordeeld heeft (s) , en vooral nadat de ver» inaerde thomas de lichaemen der Engelen ontkend heeft (t). Na de Hervorming evenwel heeft de leer van de lichaemen der Engelen wederom veld gewonnen , en , in het begin van deeze eeuw , is zy zeer fterk aengedrongen. Niet alleen kwam er in het jaer 1706 , te London , een boek te voorfchyn , waerin de ongenoemde Schryver beweerde , dat er geene gefchaepene geesten zyn, geheel ontbloot van alle ftof (u); maer vooral heeft de beroemde Godgeleerde j. c. löers , Profesfor te Duisburg , in het jaer 1719. eene byzondere verhandeling uitgegeeven , in welke hy uitvoerig betoogt , dat de Engelen , met zeekere lichaemen , voorzien zyn (v). Dan hy kreeg aenftonds machtige tegenftanders } die bewyzen wilden , dat de Engelen zuivere geesten zyn , niet vereenigd met eenig lichaem , hoe ook genaemd , gelyk vitus (u>) , mosheim (x) , odé O). Voor weinige jaeren heeft de (j) PET1V1US 1. C. C. $• §• 9' (_t) Sum. Part. I. quest. 51. n. i. Qu) w. c. m. n. The jujl fcrutiny, or a feriout lneuiry into the modern notions of the Jeul. (V) DifT. de Angelorum corporibus. (w) ln BibU Brem. Cl. VI. p. 4S5—— OO ad cudworthi Syfi. htell. p. 851, 1094—O) odê 1. c. p. J39——■  VAN DE OPENBAERING. 561 de Heer p. janssen , meede Hoogleeraer der H. Godgeleerdheid te Duisburg, de leer van löers naeder aengedrongen , ontleenende zyne bewyzen alleenlyk , uit dé redenvoering, welke de Heiland tot de Saddu« ceeuwen gehouden heeft, Matth. XXII: 24 30. Mare. XII: 24-27. Luc. XX: 34-39- 00Eindelyk heeft , onder onze Landgenooten , de Wel Eerwaerdige Heer a. petr^eus, Predikant te Cappelle in Zuidbeveland , in het jaer 1777- uitgegeeven een beredeneerd onderzoek , naer de natuur en het beftaen der Engelen , ftrekkende om te betoogen , dat zy zo vel lichaemelyk , als geestelyk zyn. Na al wat voor en tegen is , gewikt te hebben , ftaet het by ons vast , dat de Engelen met lichaemen voorzien zyn. Om deeze ftelling te voldingen , zullen wy eerst de bewyzen voor ons begrip opgeeven ; daerna de voornaemfte redenen der geenen, die de Engelen voor zuivere geesten houden , wederleggen ; en eindelyk eenig onderzoek doen , naer de natuur van de lichaemen der Engelen. A. Bat de engelen zeekere lichaemen hebben , zouden wy , met een groot aental van bewysreedenen , betoogen kunnen ; dan , om niet te wydloopig te wordeD» (2) Corpora Angelorum mer* ia die collocate, VII. debl. Nn  $ÓZ OVER DE LEERSTUKKEN zullen wy alleenlyk de voornaemfte uitkiezen. A. De gewoone beezigheid der Engelen beftaet in Ged te looven , Pf. CM: 20, si. CXLVIII: 2. God te looven beftaet in het erkennen en roemen van zyne Oneindige Volmaektheeden. Maer de Goddelyke Vol maektheeden worden kenbaer uit yyne werken. In deezen zin looven de Zon , de Maen , de lichtende Starren , de hemel der hemelen , en de waeteren , die boven de hemelen zyn , den Almachtigen Maeker aller dingen , Pf. CXLVIII: 3 , 4. XIX: 1,2. Er is der hal ven geen twyffel aen , of de Engelen looven den Oneindigen ook, weegens zyne Volmaektheeden , welke Hy , in de werken der Schepping , geopcnbaerd heeft. Maer hoe zouden de Engelen de proeven der Goddelyke Volmaektheeden , ig de werken der Schepping , kunnen waerneemen , indien zy niet , met lichaemen en zintuigen , voorzien waeren ? (a) Men zegge niet , God kan zodaenig een verband gelegd hebben , tusfchen de z.cien der Engelen , en de lichaemelyke waereld , dat er in dezelve , door de beweegjYg der lichaemen , denkbeelden en gewaerwor mgen •verwekt worden , byzonder door middel van het («) LOÏRSIOS I. C. §. 8-II.  VAN DE OPEN BAT! RING. 563 het licht en de lucht (£>). Wy willen niet beflisfchen , wat God zou kunnen doen. Wy moeten redeneeren , uit het gene werkelyk gefchiedt. Wy menfehen krygen gewaerwordingen , door middel van de zintuigen , en kunnen ons geenen anderen weg verbeelden , om gewaerwordingen te ontvangen. Geesten en lichaemen zyn zelvftandigheeden van eene zeer onderfcheidene natuur. Hoe kan een lichaem werken op eenen geest , met welken het niet verecnigd is P Indien God zulk een veronderfteld verband gelegd heeft, tusfchen de zielen der Engelen , en de lichaemeiyke waereld, dan mag men vraegen , of dit verband van dien aert zy , dat de zielen der Engelen gewaerwordingen hebben van alle lichaemen , welke er in het gansch Geheelal zyn , te gelyk , dan of zy deeze gewaerwordingen , by opvolging , ontvangen ? In het eerfte geval zouden de Engelen alle de denkbeelden , van alle de lichaemeiyke zaeken , te gelyk en altoos , tegenwoordig hebben ; in het laetfte geval mag men 'vraegen , waerom de zielen der Engelen , door het eene lichaemelyk voorwerp , meer worden aengedacn , dan door het ander ? Is het veronderftelde verband van dien aert , dat er de Engelen » (ê) ODE I. C. p. 34I. VII. DEEL. Nn 2  5<54. OVER DE LEERSTUKKEN naer willekeur , over befchikken , en er gebruik van maeken kunnen , wanneer zy het goedvinden ? Of wordt dit verband , door van buiten aenkoomende oorzaeken, gelyk het licht en de lucht, bepaeld ? — In het laetfte geval zyn de Engelen , in hunne gewaerwordingen , enkel lydelyk , afhangelyk van toevallige omftandigheeden , en veel minder bevoorrecht , dan wy , daer wy , omtrent de voorwerpen , welke onder onze zintuigen vallen , naer welgevallen , waerneemingen doen kunnen ? en wat moet men dan denken , van de verbaezende ruimte , in welke de dwaelftarren ronddraeien , en althans geen lucht , welke eenen geweldigen tegenftand bieden zou , gevonden wordt. De ftoffelyke weezens werken , op onze zielen , door middel van lichaemen , welke met dezelve zeer naeuw verbonden zyn ; maer mag men daeruit afleiden , dat derhalven ook de ftoffelyke weezens , op de Engelen , wanneer zy zuivere Geesten wae* ren , werken kunnen (O ? Moeten wy er niet , in tegendeel , by wys van omkeering , uit befluiten , dat de Engelen , even als wy menfehen , gewaerwording van dï lichaemeiyke zaeken ontvangen , door middel van lichaemen en zintuigen , met welke CO OD E 1. C. p. 342.  van de openbaering. 565 welke zy , by hunne fchepping , begivtigd zyn ? B. Het is ten eenenmael onbegrypelyk , dat de Engelen , indien zy geheel onftoffelyk zyn , op lichaemen werken kunnen, en ik heb vry wat over , om te vermoeden , dat de zeer geleerde Dottor bekeer slimmer tot zyne bekende dwaeling zou vervallen zyn , wanneer hy niet , in het gewoone vooroordeel van zynen tyd , geftaen gehad, dat de Engelen zuivere onftoffelyke weezens zyn moesten. Het is van zeer weinig of geen gewicht, te zeggen , dat onze zielen , op onze en andere lichaemen werken. Onze zielen werken op onze lichaemen , door middel van eene allernaeuwfte vereeniging ; maer zodaenig eene vereeniging is er zeekerlyk niet, tusfchen de Engelen en de ganfche ftoffelyke waereld. Onze zielen werken op andere lichaemen , maer alleen door middel van die lichaemen , met welke zy allercaeuwst vereenigd zyn. God , die enkel Geest is , werkt op de ganfche waereld, zo ftoffelyke , als onftoffelyke. Maer doen het daerom ook de zielen der Engelen? Mag men van den Oneindigen , tot eindige fchepfelen , befluiten f Of zal men zeggen: De Engelen werken alleen in dien zin , dat er , op hunnen wil , iets gebeure, maer zo, dat God zelvs vil. deel. Nns  5t5Ö OVER DE LEERSTUKKEN de werking te weeg brengt Cd) ? Maer dan werken eigenlyk de Engelen in het geheel niet , en dan is God zelvs de werkmeester van al het kwaede , het welk de duivelen te weeg brengen. Welk eene ongervmdheid CO I C. De Engelen zyn Gods dienaeren , in het beftuuren der waereld , en der Kerke, Hebr. I: 14. Gevolgelyk moeten zy kennis hebben van de zaeken , welke , in de waereld en de Kerk , omgaen. Deeze kennis kunnen zy niet verkrygen , zonder gewaerwording en zintuigen. Of zal men zyne toevlucht neemen , tot geduurige Openbaeringen ? en het veronderftelde verband , het welk God , tusfchen de zielen der Engelen , en de ftoffelyke voorwerpen , zou gelegd hebben , is , gelyk wy reeds gezien hebben , geheel ongegrond. -O. De Engelen fpreeken verfcheidene taelen , het welk , zonder lichaemen , niet gefchieden kan. Al waere het, zegt paulus , dat ik de taeleu der menfehen en der menfehen fpraeke , 1 Cor. XIII: 1. De Apostel heeft zeekerlyk het oog niet op de taelen , welke de Engelen , in zichtbaere gedaenten , verfcheenen , tot de menfehen g«- 00 WiTTlCBlüs Theel. Paclf. §. 237. (O ODÉ 1. C. p. 348.  VAN DE OPENBAERING. 567 gefprooken hebben C/> Hy veronderftelt een veeltal van taelen. Maer hebben de Engelen , by hunne zichtbaere verfchyningen , in zo veele onderfcheidene taelen , gefprooken ? paulus bedoelt taelen, met welk» de Engelen , onder en tot malkanderen , fpreeken. ■ Daerenboven looven zy God, voor zynen thipon , het welk , zonder ftemmelyke lovzangen , niet gefchieden kan (g). Of zullen de Engelen, van tyd tot tyd , zulk eene lichaemeiyke gedaente aenneemen , als zy noodig hebben , om geluid voorttebrengen ? of zullen zy , enkel door hun vermoogen , door middel van de lucht, geluid maeken (ft). Maer wat moet er al veronderfteld worden , om tog niet toe te ftaen , dat de Engelen lichaemen hebben ! Er is geen twyffel aen , of er is een verkeer tusfchen de Engelen , en zy deelen elkander hunne gedachten meede. Maer daertoe is het fpreeken , en tot het fpreeken , Zyn lichaemen noodig. Het is waerlyk eene niets beteekende uitvlucht , wanneer men zegt , dat God zulk een verband gefteld hebbe , tusfchen den wil van den eenen , en het begrip van den anderen Engel , dat, (ƒ) ODÉ 1. C. P« 367. fs) hieronymus Comm. in JOüum c. 24. ' (ft) odé 1. C. p. 36S. & U dUtUr CEELLIÜS' VH. DEEL. N n 4  568 0VÏR D* "KRiTUKKEN wanneer de één wil , de ander desze] begrype W. Maer hoe kan de wil van heÏ eene eindig weezen invloed hebben , op hec begrip ™n h* ander? De oneindige God Z LTn ddyk' °Phet^ndengden wn nnk ?iCI;J,maer 231 de eene ^dige geest het verftand van den anderen ? De Engelen werken op de zielen der menfehen , maer dit ge e iedt middelyk, door hunne lichaemen gelyk m het vervolg, naeder blyken zal. J Daarenboven wordt zodaenig een verband wdlekeurig, zonder het mJQ he»™^ genoomen. De verkeering der Enge en is aen d ze ve jiehaemen toefehryvt , maer, ftemmen moet God zulk een verband ge. legd hebben , het welk niemand L Gofs ? £N'7GELEN ^ de hemelen, Gods aengeztcht , Matth. XVIII: 10 Dit aengezie van God is , onzes erachtenf M ieftift U,SteruykSt tCeken der Godddy*Majefteit , welke anders Gods throon en de Majefteit genaemd wordt, Hebr. VIII- j I: 3 J maer de Engelen kunnen Gods aengei acht, het glansryk teeken van zyne on.  van de openbaering. $C<} middelyke tegenwoordigheid , niet zien , zonder lichaemen en zin tuigen. F. Nog een zeer voornaem bewys ontkenen wy , met den Heer janssen , uit het antwoord , het welk de Heer je sus gegeeven heeft , op de vraeg der Sadduceeuwen , omtrent de zeeven broeders, die de een , na den anderen , ééne en dezelve vrouw getrouwt hadden. De ftrikvraeg der Sadduceeuwen , die de opftanding ontkenden , was deeze: Meester, mose heeft gezegd, indien iemand jïervt, geene kinderen hebbende , zo zal zyn broeder deszelvs wyv trouwen, en zynen broeder zaed verwekken ; nu waeren er by ons zeeven broeders , en de eerfte , een wyv getrouwd hebbende , fterv , en , dewyl hy geen zaed hadt, zo liet hy zyn wyv voor zynen broeder ; dejgelyks ook de tweede, en de derde, tot den zeevenden toe; ten laetften van alle is ook de vrouw geftorven ; in de opftanding dan, wiens wyv zal zy weezen van die zee ven ? want zy hebben haer alle gehad. Hierop antwoordde de Heer je sus : gy dwaelt 9 niet weelende de fchrivten , noch de kracht van God : want, in de opftanding , neemen zy niet ten huwelyk , noch worden ten huwelyk uitgegeeven , maer zy zyn , als Engelen Gods , in den hemel , Matth. XXII: 24-30, Mare. XII: 24-27. Luc. XX: 34 39. «. In de opftanding dan , dat is, in dec vu. dem» Nn j  57° OVER DE LEERSTUKKEN ftaet der Heerlykheid , nadat de opgewekte lichaemen der geloovigen wederom met hunne zielen, zullen vereenigd weezen zjnzy, als Engelen Gods, in den hemel'*f *yy£m tS QsS èv èm. Maer, iQ. dien de Engelen zuivere geesten waeren moet de gelykheid alleen beftaen , in rede' Jyke en zeedelyke hoedaenigheeden, byzonder m wy.heid en heiligheid; en dan zal de redeneenng van den Heiland hier op nitkoo. men : „ m de opftanding , neemen zy niet „ ten huwelyk , noch worden ten h-welyfc " "UgeSeeyea : ™nt *y zyn den Eneelen gelyk , in wysheid CQ. heiï hei±„ Was dit nu de meening van 's Heilands redeneermg , dan moet het huwelyk , met de wysheid en met de heiligheid , ftrydig zvn het welk niemand beweeren zal. ' Of zal men de gelykheid , tusfchen de opgewekte geloovigen , en de Engelen , daerin ftellen , dat de eerfte niet huwelyken , gelyk de Engelen , als zuivere geesten, niet huwelyken , dan is de zin van iesus woorden deeze : „ de geloovigen zullen , na * de opftanding , zuivere geesten zyn , en „ daerom niet ten huwelyk neemen , noch „ ten huwelyk uitgegeeven worden , gelyk „ het zo ook geleegen is , met de Engelen „aen welke de geloovigen, na de opftan„ ding , zullen gelyk zyn." Maer was dit de  VAN DE OPENBAERING. 571 de meening van den Heiland geweest ; dan zouden de Sadducceuwen , . uit zyne redeneering , een bewys voor hunne dwaeling hebben kunnen afleiden , dat naemenlyk de opftanding , van welke , in de fchrivten des Ouden Testaments , gefprooken wordt , oneigen lyk moest worden opgevat, daer men niet ontkennen kon , dat de zielen der rechtvaerdigen veel meer gelykheid hebben met de Engelen , wanneer deeze zuivere geesten zyn , dan wanneer die zielen wederom, met hunne lichaemen, vereenigd zyn. £. In de opftanding , zegt de Heer jesus, neemen zy niet een huwelyk , 720c// worden ten huwelyk uitgegeeven. De fpreekwyzen wyzen ons , naer het onderfcheid der kunne. De Heiland wil zeggen , dat het onderfcheid van mannelyke en vrouwelyke kunne , en de voortteeling , na de opftanding , geene plaets meer hebben zullen. Dit bewyst Hy hieruit , omdat de geloovigen , ten aenzien van hunne lichaemen , den Engelen zullen gelyk zyn. Er wordt derhaiven veronderfteld , dat de iingelen lichaemen hebben , maer zonder onderfcheid van kunne , of gefchiktheid tot de voortteeling. Maer , indien de Engelen zuivere geesten waeren , niet voorzien met eenig lichaem , zou de ganfche redeneering in het geheel niet te pasfe koomen. Til. DEEL.  572 OVER DE LEERSTUKKEN y. De opgewekte rechtvaerdigen zuilen den Engelen gelyk zyn. matth^eus heeft zy zyn , als de Engelen Gods «c maer by Luc. XX: 36. vinden wy het woord tdyyeKoi, gelyk aen de Engelen. De uitdrukking gelyk zegt eene geheele en volkoomene gelykheid. Maer , indien de Engelen zuivere geesten waeren , zouden de rechtvaerdigen m den ftaet der afgefcheidenheid , veel meer gelykheid hebben , aen de Engelen , dan na de opftanding (k). Da hoe duidelyk is de redeneering van den Heer jesus , en hoe juist gepast , tot zyn oogmerk , wanneer men de lichaemen der Engelen erkennen wil? „ In het volgend leeven , na de op„ ftanding , koomen er geene huwelyken te „ pas , de lichaemen der rechtvaerdigen zul„ Ion die der Engelen gelyk zyn , zeer >, fyn , vlug , vaerdig , altoos gezond , „ niet onderworpen aen fmerten , geen „ voedfel noodig hebbende, en niet meer „ gefchikt tot de voortteeling." S. By lucas Kap. XX: 30. bewyst dc Heer jesus , dat er na de opftanding, geene huwelyken zullen plaets hebben, nog uit eenen anderen grond: want zy kunnen niet meer Jïerven , want zy zyn den Engelen ge. lyk Naerdien de dood beftaet in de ont- bin- OO PÏI««ÜJ I. c. p. 79.  VAN DE OPENBAERING. 573 binding der ftoffelyke deelen , welke het lichaem uitmaeken , wil de Heiland zeggen , dat de rechtvaerdigen by de opftanding, lichaemen verkrygen zullen, welke niet ontbonden worden , noch ten aenzien van de zielen , met welke zy wederom zullen vereenigd worden , noch ten aenzien der ftoffelyke deelen. Gevolgelyk kunnen zy niet weder fterven ; en deeze onftervelykheid verbindt de Heiland , met die ftelling , dat zy noch zullen trouwen , noch ten huwelyk gegeeven worden , vs. 35. By deeze onftervelyke lichaemen zullen geene nieuwe ftofdeelen, door fpys en drank, worden toegevoegd, en derhal ven kan 'er geene voortteeling plaets hebben. Ook zal zy niet meer noodig zyn , vermits bet getal der ftervenden niet, door nieuwe geboorten , behoevt aengevuld te worden. Dat nu de opgewekte rechtvaerdigen niet meer fterven kunnen, bewyst onze Verlosfer daeruit, omdat zy den Engelen gelyk zyn : want zy zyn den Engelen gelyk, icccyyehoi, dat is , zy kunnen niet fterven, om dat, zy lichaemen hebben van dezelvde zoort en gefteldheid, als die der Engelen , welke niet aen den dood onderwor pen zyn. Deeze en dergelyke bewyzen , uit de aengehaelde woorden van den Heiland ontleend , VII. DEEL.  575 OVER DE LEERSTUKKEN heeft de Hooggeleerde Heer jams sen naeder uitgebreid en aendrongen (l), G. Eindelyk is ons geen éénig voldoend bewys voorgekoomen , voor het gewoone begrip , dat de Engelen zuivere geesten zyn. B. Dit zal nader blyken, wanneer wy de bedenkingen der geenen , die de lichaemen der Engelen ontkennen, ter toetfe brengen. A. Voor eerst, zegt men, de Engelen worden uidrukkelyk geesten genaemd, Hebr I: 14. Matth. mtb 16. X: i._ XII: 43.4J." Mare. b 23, 26, 2? , enz. (m). Wy ftaen gaerne toe , dat de Engelen , ten aenzien van hun besteen verftandig deel, Geesten zyn , onftoffdyke weezens , en , in die betrekking , met het hoogfte recht geesten heeten 00- Maer volgt nu claeruit , dat deeze geesten niet , met üchaemen , vereenigd zyn ? De menfehen worden , naer hun beste deel, meermaelen zielen genaemd, Gen. XLVI: 26. Ezech. XVIII; 20. Hand. III: 23.' XXVII: 37. enz.; ook wel geesten , 1 J0h. IV: 1-2. 2 Thesf. II: 2. Hoe ^meen is' het, ook onder ons, te fpreeken van groote, (0 In Dif. lauiata. (m) odé !. c. p. 334. 00 loëksius L c. §. 18.  VA-N DE OI'ENUAIUINC. 575 tfj , fchrandere en vrolyke geesten , enz. (0) ? B. Vooral beroept men zich op de bekende plaetsj Pf. CIV: 4. die zyne Engelen maekt geesten , en zyne dienaeren tot een vlammende VUur. —— Er is, die denken , dat hier van de winden en blixemen gefprooken wordt, en het vertaelen, op deeze wys,: Hy maekt de winden tot zyne boden , en de vuurvlammen der blixemen tot zyne dienaeren. Dan, ter weederlegging van deeze opvatting, zouden wy verfcheidene bewyzen kunnen aenvoeren (p.). Dan wy beroepen ons alleenlyk, op het onfeilbaer gezach van den Apostel paulus , die de woorden van den Dichter , Hebr.. I: 7 , aenhaclt , om te betoogen , waertoe zy , volgens de gemelde opvatting, in het geheel niet dienen kunnen, dat christus, in rang en waerdigheid, boven de Engelen, ver weg verheeven zyn. God , zegt de Dichter, maekt zyne Engelen geesten , en zyne dienders tot een vlammend vuur. Maer moet n'u daeruit voortvloeien , dat de Engelen zuivere geesten zyn , dan mag men er, met even zo. veel recht, uit belluiten, dat zy zuiver vuur zyn. Maer i (V) fETÜiUS ]. C. p. 54-61. (/>) PETRjEÜS 1. e, p. yo - 9(5. VII. DEEL.  577. OO 1 c. p. 236— (2) 1. e. p. 2. 300.  VAN DE OPENBAERING. 583 niet gehandeld , van de fchepping der Engelen , maer van hunne vaerdigheid , in het volbrengen der Goddelyke beveelen , gelyk wy reeds hebben opgemerkt. —— De Engelen heeten Seraphs of brandende , om hunnen brandenden yver , voor Gods eer , Jef. VI: 2, 6. 1—— By de hemelvaert van elia, was eene meenigte van Engelen tegenwoordig , die zich , by deeze gelegenheid , in de gedaente van eenen vuurigen waegen , en vuurige paerden , vertoonden , 2 Kon. Ui 11. De glansryke gedaen- ten , in welke zich de Engelen vertoonden , by christus geboorte en opltanding , hadden zy voor dien tyd aengenoomen , Luc. Ut 9. Matth. XXVIII: 3. Dat de menfchelyke lichaemen , welke de Engelen , in het geval van dan iels metgezellen en van man0ach , niet befchaedigd wierden, werdt , door een wonderwerk , veroorzaekt , Dan. Hl. Richt. XIII. Uit welk eene hoofdltof de lichaemen der Engelen gefchaepen zyn , durven en kunnen wy voor ons niet bepaelen. Hier op aerde kennen wy vier hoofdftoffen , ten zy men de Elektriciteit voor een vyfde neemen wil. Maer wie zal bepaelen , op welke wyzen de fiof, in den hemel , en andere gewesten van het Geheelal , behoedaenigd zy. Of vii. deel. O o 4  584 OVER DE LEERSTUKKEN zyn er geene andere hoofdftoffen. mogelyk dan die wy op deezen bol kennen ? Maer wat moet men denken , van de menfchelyke gedaen ten , in welke de Engelen zo meenigmaelen verfcheenen zyn ? - De Profesfor loers is van gedachten , dat de Engelen , zo meenigmaelen zy verfcheenen zyn , zich vertoond hebben , in hunne eigene lichaemen, welke voor dien tyd zichtbaer werden. De lichaemen , welke deri Engelen altoos eigen zyn , zouden , door zaementrekking , voor onze oogen , zichtbaar worden , glinfteren , als de blikfem , wanneer zy fchielyk bewoogen worden , en voor ons onzichtbaer zyn , wanneer zy'zich ttt breiden (e). De Eer waerdige petr^us ik ook van begrip, dat de Engelen zich, by hunne verfchyningen , in hunne eigene natuurlyke lichaemen, vertoond hebben (ƒ). Dan , met deeze gedachten kunnen wy ons niet vereenigen. Wy hebben reeds , iQ het voorbygaen , veronderfteld , dat de Engelen , hoe zeer met eigene en zeer fyne lichaemen voorzien , welke voor onze oogen onzichtbaer zyn , zich , by hunne verfchyningen , in zoortgelyke lichaemen vertoond hebben , ais die van ons menfehen , welke Qe) LQEUSIÜS !'. c. §. is. (fl L c. p.  VAN DE OPENBAERING. 585 welke zy , voor dien tyd , hadden aengenoomen , Gen. XV11I , XiX, Richt. XÜI, Luc. I, I. Ma'.th. XXVIII, Hand. 1. enz. Thans zullen wy deeze Helling bewyzen. A. De Engelen , die aen abraham verfcheenen zyn , hebben gegeeten , Gen. XVIII: 8. Maer de natuurlyke- lichaemen der Engelen , welke zy , by hunne fchepping., ontvangen hebben , zyn niet gefchikt , tot het gebruiken van voedfel , gelyk wy boven gezien hebben. B. Indien de Engelen het natuurlyk vermoogen hebben , om hunne lichaemen , door zaementrekking , zichtbaer te maeken, dan hebben het zo wel de duivelen , als de goede Engelen. Maer welk een misbruik zouden de duivelen , van dit vermoogen , maeken kunnen , om de menfehen te misleiden ? C. De Engelen zyn , in verfchillende gedaenten , verfcheenen, dan van mannen, dan van jongelingen , dan in eene brandende gedaente , dan als vuurige paerden enz. Wy moogen er uit befluiten , dat zy verfchillende lichaemeiyke gedaenten hebben aengenoomen . naer gelang 'van het verfchillend oogmerk hunner zending. D. Gods Zoon eindelyk , om er niet meer by te voegen, is, ónder de oude huishouding, meermaelen in eene menfchelyke gedaente VII. DEEL. Oo J  586 OVER DE LEERSTUKKEN verfcheenen. Hy was een van de drie Enge. len , die, aen abraham en loth, verfcbeenen zyn Cg)- Maer, indien nu de Engelen verfcheenen zyn , in hunne eigene natuurlyke lichaemen , dan moet ook Gods Zoon, die op dezelvde wys, als de Engelen, verfcheenen is, reeds voor zyne mensch. wording uit mar ia , een Hem eigen eni natuurlyk lichaem gehad hebben. Wy befluiten er uit, dat de Engelen, die, in hunne eigen lichaemen, met menfchelyke oogen, niet kunnen gezien worden, ter volvoering van het werk, waertoe zy hier op aerde gezonden worden , van tyd tot tyd groovere lichaemen, zoortgelyke als de menfchelyke, van tyd tot tyd hebben aengenoomen. Maer hoedaenig waeren die groovere lichaemen , welke de Engelen , by zeekere gelegenheeden , hebben aengenoomen ? waer zyn zy van daen gekoomen ? en waer zyn zy gebleeven ? Dat de Engelen zich , by die gelegenheid , van lichaemen der menfehen bediend hebben , die, geduurende dien tyd, in eene verrukking van zinnen waeren, op zoorgelyk eene wys, als de Dui- fg) ODt 1. c. p. i'cr— tuvetus exerc. 99. in Genefin Bkideggf.htjs Hifi. tp.trierch- trim- II. exirc. 8. büijdjEüs Ofi. lucl. N. T. torn. I. p. $?6  VAN DE OPENBAERING. 587 Duivelen zich bedienden van de lichaemen der bezetenen , (h) heeft weinig of geene wederlegging noodig. Of zou het ver¬ moogen der Engelen zo groot zyn , dat zy zich, uit zeekere üof, menfchelyke lichaemen, wanneer zy dezelve noodig hebben , kunnen toebereiden ? Dit is niet geloovbaer. Dan bezitten de Duivelen ook dit vermoogen, ten zy men al verder veronderftellen wilde , dat God hun dit vermoogen ontnoomen hebbe. mose veranderde wel zyn ftaf in eene Hang; maet dit was een wonderwerk, het welk God zelvs verrichtte , door eene onmiddelyke tusfchenkopmst van zyn oneindig Alvermoogen. Wy houden het daervoor, dat God zelvs de lichaemen , in welke de Engelen verfcheenen zyn, door zyn Alvermoogen , toebereid , en , nadat zy aen het oogmerk voldaen hadden, wederom ontbonden hebbe tot die ftofdeelen uit welke zy gemaekt waeren. (b) vocels-angius Exerc. Theol. Exerc. 22. §. 10. VII. DEEL.  588 OVER DE LEERSTUKKEN S. 530. 3. Wy gaen over , ter befchouwing van de vermoogens der engelen. A. De Engelen hebben een uitmuntend ver» ftand , met een doorzicht en eene fchrander» heid , waerin zy de menfcnen ver weg overtreffen Hunne kundigheeden zyn onvergelykelyk grooter, dan de onze (r> De Tekoitifche vrouw maekte Koning david daerom de plichtpleeging , dat hy de wysheid bezat van eenen Engel Gods, 2 Sam. XIV: 17; Myn heer de Koning 'is als een Engel Gods , zeide mephiboseth tot david, 2 Sam. XIX: 27. De voorwerpen van hunne kennis zyn God, zyne Volmaektheeden , werken en weegen , Matth. XVIII: 10 Jac. H; 19. Zy kénnen eikanderen en hunne onderlinge verrichtingen , zy kennen ook eindelyk de menfchelyke zaeken , en al wat er in de waereld voorvalt, Hebr. I: 14. 1. Tim. V: 21. Luc. XV: 7. Dan, vermits zy eindige weezens zyn , is hun verftand, hoe fchrander ook, bepaeld. Om die zelvde reeden kan hunne kennis geduurig vermeerderd worden, en CO odé L c. p. 4c8, 405.  VAN DE OPENBAERING. 589 en er is derhalven geen twyffel aen , of de fchranderheid en de weecenfchap van den eenen is grooter , dan van den anderen. ,, God is oneindig, des kan geen fchepfel zyn oneindig weezen , en zyne eindeloofe „ eigenfchappen op eenmael kennen , maer „ ook de allervolmaektfte geesten kunnen, in ,, allé eeuwigheeden, uit de onuitfpreekelyke „ afgronden zyner wysheid , en algenoeg,, zaemheid, geduurig wat nieuws aenleeren." (k). De middelen en weegen , door welke de Engelen kundigheeden verkrygen, zyn de volgende. 1. Voor eerst, door de zintuigen. Langs deezen weg , krygen zy kennis van de dingen , welke in de waereld omgaen. De Heilige Schrivt verzeekert ons , dat de Engelen wetenfchap hebben van het geene ër in de waereld voorvalt. Dit kan niet gefchieden % gelyk wy reeds hebben opgemerkt, dan door middel van zintuigen; en niemand zal er aen twyffelen, of de zinnen der Engelen zyn veel fyner en naeuwkeuriger dan de onze. 2. Door redeneering. Dit vermoogen is, by de Engelen , buiten allen twyffel, veel vaerdiger en naeuwkeuriger, dan by ons. (*) iTApris Grondt, vm den waeren Godsdienst III D. P»g. 395« VII. D E Eb,  5QO OVER DE LEERSTUKKEN Hunne overdenkingen worden niet gcftoord of verhinderd , gelyk by ons dikwerv plaets heef , door de logheid, of ongefteldheid van onze lichaemen. By de goede Engelen hebben geene vooroordeelen , of verkeerde hartstochten plaets , welke zulken nadeeligen invloed hebben , op onze befpiegelingen en redeneeringen. 3. Hier koomen , ten aenzien der goede Engelen , nog de Openbaeringen by , waerdoor zy kennis krygen van verborgene en toekoomende zaeken. Aen dan iel, by voorbeeld , maekte een Engel de toekoomende lotgevallen van het Joodfche volk, zo als zy hem, door eene Openbaering, waeren meedegedeeld, uitvoerig bekend, Dan. IX: 24 ■ 27, en , volgens de Openbaering van Johannes , verkondigden de Engelen veelerlei toekoomende dingen, welke God hun ontdekt hadt. 4. Eindelyk is de ondervinding, voor de Engelen van beide zoorten , een ryke bron van veelvuldige kundigheeden. Wat zou een mensch nie» al kunnen opmerken , welk eenen fchat van kundigheeden zou hy kunnen opzaemelen, wanneer hy eenige eeuwen leevde, zonder door ouderdom verzwakt te worden? maer de Engelen hebben de gebeurtenisfen, welke in de waereld zyn voorgevallen , omtrent 58 eeuwen waergenoomen , zonder dat hun  VAN BE OPENBAERING. 591 hun geheugen verzwakt , of hunne vermoogens verminderd zyn. Wy weeten de voornaemfte zaeken , welke , veornaemenlyk na den algemeenen zundvloed, in de Kerk en in de waereld gebeurd zyn , uit Gods woord , en de aenteekeningen van feilbaere menfehen , die meenigmaelen kwaelyk onderricht, en door vooroordeelen verblind werden; maer de Engelen hebben de zaeken geweeten , op dien zelvden tyd, dat zy gebeurden , zy zyn oor- en ooggetuigen geweest van de voorvallen , en het geheugen brengt hun dit alles levendig voor de aendacht, zo dikwyls zy het begeeren. B. Het oordeel der Engelen is veel juister dan het onze. Zy laeten zich niet door den fchyn misleiden. Zy zien de zaeken veel dieper in. De overeenkoomst of ftry digheid der denkbeelden is, voor hun , veel duidelyker , en althans de goede Engelen worden niet belemmerd door vooroordeelen , partydigheid , of verkeerde neigingen , welke den fchranderften der menfehen , de zaeken in een averechtsch licht doen voorkoomen. C. De wil is , in de Duivelen , zeeï bedorven. Maer , in de goede Engelen , is dezelve , met alle de neigingen , zuiver en heilig : zy hebben verlangen 1 Petr. I: 12 ; blydichap Luc. XV: zo. Den Dui- ve»  59^ OVER DE LEERSTUKKEN velen worden begeerlykheeden , vyandfchap, angst , en groote toorn , toegefchreeven , Joh. VIII: 44- Gen. III: 15. jac. II: 19, Openb. XII: 12. E. Eindelyk bevitten de Engelen eene zeer groote kracht. Daerom heeten zy krachtige helden , Pf CIII: 20 Engelen der kracht , 2 Thesf. I: 7. Zy worden overgefteld , tegen vleesch en bloed , welke de menfchelyke zwakheid aenwyzen , en \efchreeven , als Overheeden , machten , en geweldhebbers , Eph. VI: 12. De Duivel wordt , van weegen zyne kracht en boosheid , by eenen draek vergeleeken , Openb. XII: 7. XX: 2. §• 831. Dtor deeze hunne macht verrichten de engelen zeer verbaefende dingen , welke de menfchelyke krachten ver weg te boven gaen. Laeten wy hunne werkzaemheeden wat naeder hefchouwen. Welke verbaefende dingen verhaelt de gewyde Gefchiedenis van de Engelen ? Eén Engel floeg , in eenen nacht , in Egypten , alle de eerstgeboorenen van menfehen en beesten , Exod. XII. Eén Engel deedt , in éénen nacht , 185000 mannen vallen , in het  VAN DE OPENBAERING. $9% het leger der Asfyriers , 2 Kon. XIX. Eén Engel deedt , binnen drie daegen , 70000 Israëlleren , aen de pest , omkoomen , 2 Sam. XXIV: 13- 15. De werkzaemheeden der Engelen verkeeren niet alleen omtrent de zielen der menfehen , verg. Pf. XCI: 5 , 6. 1 Petr. V: 8. Hand. V: 3. Eph. 11: 2 , maer ook omtrent hunne lichaemen , gelyk bekend is uit de gefchiedenis van job , en de voorbeelden der bezeetenen (/). — Dan hierover zullen wy , in het vervolg , wat uitvoeriger handelen moeten. Dan , met dit alles, is de macht der Engelen bepaeld , en hunne werkzaemheeden zyn , in alles , aen Gods beftuur onderworpen. Zy kunnen daerom niet alles doen , wat zy willen , of zouden kunnen willen. Dit is gebleeken , in de gefchiedenis van job, Job I: 11, 12. II: 4-6, en in de duivelen , die in de bezeetenen waeren, Matth. VIII: 31. God is alleen Almachtig , Openb. I: 8. Gevolgelyk kunnen de Engelen geene eigenlyk gezegde wonderen verrichten. Daertoe moeten de wetten der natuur , voor eenen tyd, worden opgefchort , en dit is alleen (T) voetius Disp. Theol. part. 1. p. 906—1818—1059. Warckius Exerc. Text. part. I. Exerc. 39. VII. DEEL. PP  5£4 OVER DE LEERSTUKKEN het werk van oneindige Almacht ; het is de heer God alleen , die wonderen doet , Pf. LXXII: 18, en niemand is Hem gelyk , Pf. LXXI: io. Cm) Ook kunnen zy het hait der menfehen niet neigen. Dit koomt den Oneindigen alleen toe , Spreuk XXI.- i. XVI: i-o. IL Wy gaen over tot eene meer byzondere befchouwing van beide zoorten der engelen , goede en kwaede. ti. Wat de goede engelen aengaet: $• 832. A. Deeze hebben een verlicht verftand , etnen heiligen wil , en eene verbaefende kracht , van welke zy zich bedienen , in die verrich* tingen , tot welke zy van God , i„ }l!t be* Jtuuren van de Kerk en van de waereld. gebruikt worden. De uitmuntende vermoogens , met welke de goede engelen 3 by hunne fchepping begivtigd werden , zyn niet verdorven maer , by hunne bevestiging , nog aenmerkelyk vermeerderd. A. Hun verjtand is zeer verlicht. Zy heb- C«0 mosheim *d cudworthi Syft. Int. Tom.IL pag. 8c5  van DE openbaering, 5-5 hebben een veel duidclyker en meer evenree. dige kennis van God , van zyne Volmaektheeden , werken en weegen , dan wy. Zy verkeeren gemeenzaem met den Oneindigen , en zien altoos het aengezicht van den Vader , die in de hemelen is , Matth. XVIII: 10. Dan , met dit alles , blyvt hun verftand eindig en bepaeld. Zy waeren oulings begeerig , om in de Verborgenheid der verzoening in te zien , i Petr. I: 12. Zy weeten den dag des oordeels niet, Mare. XIII: 32. Zy kennen den Almachtigen niet tot de volmaektheid toe : want niemand Heeft ooit gszün , dan de eer.iggebooren zoon , die in den fchuot des Vaders is , Joh. I: 18. Zy weeten ook de gedachten en heimelyke voorneemens der menfehen niet. Wy kunnen , over de gedachten en bedoelingen van andere menfehen , vry waerfchynlyke gistingen maeken , uit hunne gelaetstrekken , houdingen , en verlichtingen. In deeze gis. kunde zyn zeekerlyk de Engelen nog meer bedroeven , maer zy kunnen er niet altoos, en met genoegzaeme zeekerheid, over oordeelen. Het is God alleen , die harten en nieren beproevt , Jer. XVII: 10. Hy alleen kent het hart van de kinderen der menfehen , 2 Kron. VI: 30. Ook wecten de Engelen de toekoomende dingen niet , vu. deel. Pp a  59<5 over de leerstukken1 ten zy dezelve hun door God geopenbaerd worden. Het is God alleen , die , van het begin af aen , verkondigt het einde t en , van ouds af, die dingen , welke nog niet gefchied zyn , Jef. XLVI: 10 , verg Kap. XLII: 8, 9. XLIV: 7, 8. Door eene gryze ervaerenis onderweezen , kunnen zy veel waerfchynlyker gisfingen maeken , omtrent den uitflag der zaeken , dan wy menfehen ; maer de onfeilbaerheid koomt den Alweetenden alleen toe. De Heer ant. le grand f») heeft derhalven blykbaer gedwaeld , wanneer hy begeerde , dat de gedachten der menfehen , en de geheimen van hun hart , den Engelen bekend zyn (0). B. De wil der goede engelen is heilig. Daerom heeten zy heilige engelen , Matth. XXV: 31. Mare. VIII: 38. Luc. IX: 26. Hand. X: 22, en de Heiligen by uitneemenheid , Job XV: 15. IV: 18. 1 Thesf. III: 13. vergel. 2 Thesf. I: 7 , en de veele duizenden Heiligen , Deut. XXXIII: 2. Jud. " is hun grootfte vermaek , en geduurige beezigheid , om God te pryzen, Pf. CXLVIII: 2 ; om , op zyne wenken te pasfen , Dan, VII: 10; om zyne be- veeGO Injtit. PUI. part. III. c. j. J. 4- 7. CO 6R4PIUS 1. C. qtjieft. 6,  VAN DE OPENBAERING. $9? veelen volvaerdig te volbrengen , Pf. CIIT; 20. CIV: 4. Ondertusfchen moet deeze Heiligheid deiEngelen niet vergeleeken worden, met die van God zei ven. Gods heiligheid is oneindig , en verfchilt derhalven , in trappen , oneindig van die der Engelen , hoe volkoomen zy anderszins ook weezen mooge. Er is , in de Heilige Engelen , en in .alle hunne verrichtingen , geen de minfte fchyn van zeedelyk gebrek. Maer God is oneindig heilig , uit kracht van zyne eigene natuur , en het is volftrekt onmoogelyk , dat er in God eenige zeedelyke verkeerdheid zou kunnen vallen. Dan het is, op zich zelve, niet onmoogelyk , dat de Engelen ftruikelen ; zy volharden in hunnen rechten ftaet , uit kracht van hunne bevestiging , door Gods genaede. Zo begreep het ook elipiiaz de Themaniter: ziet, zegt hy van de Engelen , op zyne heiligen zou God niet vertrouwen , en de hemelen , dat is de redelyke bewooners van den hemel , zyn niet zuiver in zyne oogen , Job XV: 15; ziet op zyne knechten zou Hy niet vertrouwen , hoewel Hy , in zyne Engelen , klaerheid ge* jleld hebbe , Job IV: 18. Hy wil zeggen , dat de heiligheid der Engelen geevenreedigd is , naer hunnen ftand , en de posten , tot welke zy gefchikt zyn , dat zy geene on- VII. DEEL. PP 3  JpS OVER BI LEERSTUKKEN YPrajiderlyke en onverliesbaere heiligheid bezitten , dat zy , op eene zwasrp proev gefield zynde , gevacr zouden loopen , van te bezwyken , en dat zy , wanneer hun te veel werdt toevertrouwd , tot zwakheid en dwaesheid vervallen zouden. C. De goede Engelen bezitten eene verbaezende kracht , by welke die der menfehen in geene vergelyking koomen kan» gelyk wy reeds gezjen hebben, §• 833. D. ■ De verrichtingen der Engelen , ah Gods dienaers , in het be/tuuren van de Kerk en van de waereld , zyn veelerlei en zeer ge* wichtig. Dit zal ons blyken , wanneer wy hunne gewoone en buitengewoone beezigheeden wat naeder befchouwen. et. Tot de buitengewoone beezigheeden der heilige engelen breng ik al dat geen, het welk zy oulings , in zichtbaere gedaenten , venicht hebben. —— De geboorte van isaac werdt abraham , door eenen Engel , bekend gemaekt , Gen. XVIil. loth werdt , door de Engelen , uit Sodom geleid , Gen. XIX. Door eenen Engel , werdt abraham aengezegd , dat fcy zynen Zoon niet offeren zoude , Gen. XXII.  VAN DE OPENBAERING. 599 XXII- Ee Engelen vergezelden jacos , op zyne reis, Gen. XXXII. Door de Engelen werdt de wet befteld , in de handen van mose , Hand. VII. Aen bileam verfcheen een Engel , om hem des heeren wil bekend te maeken , Num. XXIII. De geboorte van simson werdt manoach , door eenen Engel , aengekondigd , Richt. XIII. Een Engel bracht elias fpyze , 1 Kon. XIX, bewaerde daniel , in den kuil der leeuwen , Dan. VI , verkondigde hem de lotgevallen van zyn volk , Dan. IX , maekte de ontvangenis en geboorte van den Heiland bekend , Matth. I. Luc. II. Een Engel roerde het waeter te Bethesda , tot geneezing der kranken , Joh. V , en verloste Apostel petrus uit de gevange. nis , Hand. V, XII- enz. Ook hebben de Engelen , in lichaemeiyke gedaenten verfcheenen zynde, veele diensten gedaen , aen den Heer jesus , geduurende zyn verkeer op de aerde. Wyders zou men , tot de buitengewoone beezigheeden der Heilige Engelen , nog brengen kunnen , dat God hen meermaelen gebruikt hebbe , om menfehen , op eene voorbeeldige wys , te ftraffen , gelyk in de verdelging van Sodom en dc nabuurige fteeden , Gen. XIX , in het dooden der eerstgeboorenen van Egypten , Exod. XII * VII. DEEL. PP 4  öoo over de Leerstukken in het flaen van Israël , met pestilentie, *Sam XXIV., in het nedervellen van i8joco Asfyners , 2 Kon. XIX De gewone beezigh.eden der heilige engelen verkeeren omtrent G trent christus, qmreqt omtrent de menfehen. «.Ten aenzien van God, beftaet hunne gewoone beezigheid , in den ^ g looven, Jef VI: 3. Pf. CIII: 20. CXLVil' 2 Zy omringen Gods throon , als zo Veele lyvtrawanten , duizend mael duizend ftaen voor Hem , en tien duizend mael tien duizend dienen Hem , Dan. VII: io. Zy doen alle die diensten , welke God hun beveelt , in het beftuur der waereld , met de uiterfte volvaerdigheid , Pf. GUI: 2Q. Hebr I- I4. Daerom heeten zy ook wachters, Dan' 1V> 53-17- C/O ». De beezigheid der heilige enge. 7, J^TÏC ^ °mieüt ^ristus. Zy aenbidden den verhoogden Middelaer , fcL l Z?hebbenH^> in zichtbaere gedaenten ten dienfte geftaen , toen Hy , van den Duivel, verzocht werdt, Mattb! *v , toen Hy door onuitfpreekbaere ang**, m Gethfemane, benauwd werdt, Luc* W » w.W.p> 333. oBBl.c.p;73S.  van de OPENBAERING, öoi Luc. XXII ; toen Hy , uit den dooden , is opgcftaen, Matth. XXVIII ; toen Hy ten hemel voer , Hand, I, en zullen Hem vergezellen , by zyne laetlte verl'chyning , ■wanneer Hy koomen zal , om den ganfchen aerdbodem te oordeelen , Matth. XXV". 2 Thesf. I: 7. Alsdan zal hun werk zeer gewichtig weezen. Zy zullen de menfehen , die deezen dag beieeven zullen , dagvaeiden voor den Richterftoel van christus , Matth. XXIV: 31. 1 Thesf, IV: 16 ; de uitverkoorenen verzaemelen , uit de vier waerelddeelen , Mare. XIII: 27 2 Thesf. II: 1 ; de rechtvaerdigen van de godloofen affcheiden , het doemvonnis , over de laetften uitvoeren , en de eerften in heerlykheid inleiden , Luc. XVI: 22. 1 Thesf- IV: 16, 17. 2 Thesf. II: 1. c. Wyders zyn de heilige engelen werkzaem onder en omtrent eikanderen. —> Zy maeken eene geregelde Maetfchappy uit, gelyk ons , in het vervolg , naeder blyken zal. Maer deeze maetfchappy zou'niet kunnen beltaen , indien zy niet zeekere plichten , omtrent eikanderen , waernaemen. Dit algemeene moogen wy vastftellen, maer, omtrent de byzonderheeden kunnen wy, uit hoofde van het ftikwygen der Openbaering, niets naeders bepaelen. Alleenlyk moogen vn. deel. . Pp 5  6o.Z OVER BE LEERSTUK REN wy , uit Jef. VJ: 3 , dat zy elkander , tot des heer e n Jov , geduurig opwekken. d. Vooral verkeeren de beezigheeden deiEngelen , omtrent de menfehen. — Zy zyn. gedienstige geesten, die uitgezonden worden, tot dienst der geener , die de Zaeligheid beërven zullen , Hebr. h 14. Zy verblyden zich daerom , «ver eenen zondaer , die zich bekeert, Luc. XV: 10. Zy geleiden de Godvruchtigen , op hunne weegen , en bevorderen hunne voorneemens ; de heer zandt zynen Engel , voor het aengezicht van abrahams knecht, om eene vrouw te zoeken voor isaac, Gen. XXIV: 7. Een Engel vergezelde en verfterkte den Propheet elia , 1 Kon. XIX: 5,7. De Engel des He eren leegert zich rondom hen , die Hem vree/en , en rukt hen uit , Pf. XXXIV: 8. De heer beveelt zyne Engelen , om de zynen, te be waeren , in alle hunne weegen , Pf. XCI: 11 ; en , uit de gelykenis van lazarus , en den ryken man , moogen wy befluiten , dat de Engelen ook den Godzaeligen , in den dood , byftaen , en tot eene beetere verblyvplaets overbrengen , Luc. XVI. Misfchien zou men zich ook op de ondervinding , beroepen moogen. Er zyn merkwaerdige voorbeelden van menfehen , die , uit groote gevacren gered, cn tegen z waere  VAN DE OPENBAERING. 603 swaere onheilen beveiligd zyn , zonder dat zy er zelvs aen dachten , of dat cr uitwendige middelen te zien waeren. Ik erken , dit kan onmiddelyk gefchiedén , door Gods gunstige voorzorg en befcherming. Maer zou men , in zulke gevallen , niet denken moogen aen den dienst der Engelen , die de belangen der Godvruchtigen bevorderen , volgens Hebr. I: 14 ? Evenwel is er , onzes erachtens ,. geen genoegzaeme grond , om vast te Hellen , dat elk een mensch eenen bepaelden Befcherm - Er-gel hebbe , die hem , geduurende zyn ganfche leven , vergezellen zoude. — Zo begreepen het verfcheidene Kcrkvaeders (q) , en , in laetcre tyden , is dit begrip vry algemeen geworden onder de Christenen (r). , Dit gevoelen hebben niet alleen de Roomschgezinden overgenoomen (s), maer ook, onder de Onzen , hellen z a n- Qf) te ut ullian üs de anima c. 37. O^fGRNES u II. •jcfn ctfMm c. ii. C: contra celsuu 1. 3. ciiuïsostoj uys hom. 60. in Matth. (O sockates llijh Eed. 1. IV. c. 23. sozomenus Bijl. Eccl. i. I. c. 14. oudinus de Stript, Eccl. tom. I. 5». jcCj. O) tiiomas Summa Theol. T-rt. t qu^ft: 113. art. 2. c. a. lapide ad Aft. XII: 15. petavius ï. c. t. II. c. 6. a. le grand 1. c. part. III. c. ii. §. 3. VII. DEEL.  Ö04 OVER DE LEERSTUKKEN chius (O , en vossius (» ; tot ^ begrip over. Men voege er grotius by (v). Het kwam rivetus meede waerfchynlyk voor (V). Wy voor ons willen hier niets beflisfchen (x). Alleenlyk koomt het ons voor , dat de bewyzen , welke men , voor deeze gedachten by brengt , niet voldoende zyn. De engel , die jacob verlost hadt van alle kwa'ed , Gen. XLVIII: 16 , is een Goddelyk perfoon , gelyk ons , by het behandelen van de leer der Drieéénheid, naeder blyken zal (y). christus fpreekt van de Engelen der kleinen , hunne Engelen , Matt. XVIII: 10. Dit bewyst wel , dat de Engelen voor de kleinen zorgen, maer niet dat elk van deeze eenen bepaelden Engel hebbe , die hem , geduurende zyn ganfche leven , vergezelt en befchermt (z). Toen petrus , uit zyne gevangenis verlost , aen de deur van het huis , alwaer zyne vrienden vergaederd waeren , aenklop- te, (O Op. Tom. Hl. p. 143. O} De Theol. Gent. 1. I. c. 7. Cv) Ann. ad Matth. XVIII: 10. t'w) Oper. Tom. III. p. 250. C*) clericus Pneumat. Se — Hunne voornaem- C<0 hammond ad h. 1. (¥) be za timiot. ad i Cor. XI: 10. (c) vobtius Difp. Théol. Tom. I. p. 898— spanheim Dub. Euang. part. III. Dub. 61, 6t. cloppbnburg Oper. T«m. I. p. 827—- odé. I. c. p, 8G1— VII. DEEL, ■  6c6 OVER. DE LEERSTUKKEN fte bewyzen zyn de volgende. Oindat de Heiiige Schrivt geene uitdrukkelyke melding maeke , van byzondere Befcherm - Engelen , en alleen in het algemeen zegge , dat de Engelen tot dienst der geloovigen , gezonden worden. Omdat lazarus onbepaeld gezegd wordt , door-de Engelen , in abrahams fchoot , gebracht te zyn , Luc. XVI. Omdat er zomtyds , meer Engelen , tot dienst van éénen bepaelden mensch , gebruikt zyn , terwyl , op eenen anderen tyd , één Engel verfcheidene menfehen te gelyk geholpen heeft , 2 Kon. VI: 17. Pf. XCI: 11. Pf. XXXIV: 8. Dan. III: 2j, 28. Men voegt er by , dat de leer der perfoneele Befcherm-Engelen niet beftaenbaer weezen zou , noch met den gelukkigen ftaet der Engelen , noch met het vertrouwen qp God , noch met de hulde s welke wy Hem alleen fchuldig zyn. Dan er valt , op deeze bewyzen , vry wat aen te merken , en zy zyn , onzes erachtens , niets minder dan bellisfchende. Ondertusfchen fchryvt men den Engelen te veel toe , wanneer men beweert , dat hun de beftiering en heerfchappy van Koningryken en volken zy toevertrouwd. —— Dit begrip is al zeer oud. Er zouden, volgens de oude Jooden , 70 Natiën , op den aerdbodem 3 onderfcheiden zyn , by de ycr-  VAN DE OPENBAERING. Co? verwarring der taelen te Eabel , wanneer de oorfprongelyke tael , in 70 verfchillende fpraeken , onderfcheiden werdt ; over deeze 70 verfchillende Natiën , zouden 70 Engelen gefteld zyn , als zo veele Vorsten eö Beftuurers ; alleenlyk zou God het onmiddelyk opzicht , over het Joodfche volk , voor zich behouden hebben (_d). De laetere Jooden zyn meede van gedachten , dat er, over elk een land en volk , een Engel, tot Vorst en Beftuurer , gefteld zy (e). Voornaemenlyk beroepen zy zich op Dan. X: 13. Ook hebben de heidenen , aen die weezens , welke zy Daemons noemen , het beftuur over de waereldlche en menfchelyke zaeken toegefchrceven (ƒ> Zelvs waeren veele Kerkvaders in deeze gedachten (g), tot welke zy gebracht fchynen door de vertaeling der LXX s die Deut. XXXU: 8hebben overgezet : de Allerhtogjie heeft de landpaelen der volken gefield , naer dit getal der volken. De Roomschgezinden hebben dit begrip greetig aengenoomen , en tot eenen grond» flag van den eerdienst der Engelen gelegd. (rf) odé 1. c. p. 775— («) a. lenï Je mtderna Theol. Jud, c. 3. §. ij, ifj. CQ odé 1. c. p. 789- 794 (f) ODÉ 1. C. p. 78I — VII. DEEL.  6o3 OVER DE LEERSTUKKEN Elk een land, volk en Stad , zou eenen byzonderen Befchermengel hebben (h). De Engelen zouden voor die landfchappen, over welke zy gefteld zyn , bidden (ƒ). . - Zelvs helde de zeer geleerde h. de groot vry wat over, tot het vermoeden , dat ook elk een land en volk een byzondere Engel gefteld zy (k). Maer er is , voor deeze leer , geen de minfte grond , in de Heilige Schrivten. — De vertaeling van Deut. XXXII: 8 , door de LXX , verfchilt blykbaer , van den Hebreeuwfchcn Text ; en wat de andere plaets aengaet , Dan. X: 13 , deeze kan geen bewys altoos opleeveren. De Vorst des Koningryks van Per/en Jtondt tegen over den Engel , die met daniel fprak , een en twintig daegen. Indien de Vorst des Ko¬ ningryks van Perfen een Engel geweest is , dan moed het een goede of kwaede Engel geweest zyn. Is het een kwaede Engel geweest, gelyk zommigen willen (l). dan zou men moeten veronderftellen, dat ook de Duivelen het bewind hebben , over volken en Ko- (!>} A. L E GRAND L C. part. III. C. XI. §. 7. VQI- cius de Jdal. 1. I. c. 7. CO Catech. Trident. ad prtec. I. §. 18. , (*) Annot. ad Matth. XVIIIt 10. CO geyerus comment. ad h. 1. pfe iffjeru» m Duh Vex. Cent. IV. loc. 71.  VAN DE OPENBAERING. 609 Koningryken. Is het een goede Engel geweest , gelyk anderen beweeren (m) , dan zou de ééne Engel den anderen gedwarsboomd hebben , in het bevorderen der belangen van onderfcheidene volken. Door den Vorst des Koningryks van Perfen , wordt de Koning van Perfen bedoeld , welken de Engel , die met dan iel fprak , vruchteloos hadt zoeken te beweegen s om zich de belangen der wedergekeerde Jooden meer aen te trekken (»)-. God bedient zich derhalven , in het beftuuren der waereld , van de Engelen , en fchikt dan den eenen , dan den anderen , tot een bepaeld werk (0). Met alle zeekerheid , beweeren wy , dat de Heilige Engelen geenzins , als Middelaers , moeten befchouwd , noch met Godsdienstige hulde vereerd worden. Ettelyke Kerkvaders waeren van begrip, dat de Engelen onze gebeeden aen God, overbrengen (p). Dit gevoelen hadt oudtyds ook plaets onder de Jooden , gelyk (>») HIERONYMUS f» COSMI. ad b. 1. O) Bybslverkl. XVI D. p. 199 (o)spanhëim Dub. Euang. p. 276. (j>) tertullianus de Orat. c. 12. origenes contra celsum 1. V. augustinus Oper. Tom. IX. p. 738. VII. DEEL. Qq  6lO OVER DE LEERSTUKKEN bfykt, uit het Apocryphe boek van tobias, Kap. XII: ij. (qj. Maer , voor deeze Helling is geen fchyn van bewys , in de Heilige Schrivten. De Engel , die , in het gedicht van johannes Openb. VIII: 3 , aen den altaer Jiondt , hebbende een gouden wierookvat , en welken veel reukwerks gegeeven werdt , opdat Hy het, met de gebeeden aller heiligen , zou leggen op den gouden altaer , die voor den throon is ; deeze Engel is de Goddelyke christus zelvs (r). Anderen denken aen den heiligen geest (s). Met dit alles , gaen de Roomschgezinden nos? eenen ftap verder , en befchouwen de Engelen als middelaers en voorfpreekers , die onze gebeeden by God overbrengen , en aendringen door hunne voorfpraek (t). Maer , langs deezen weg , verloochent men den gezeegenden jesus, die de eenige en algenoegzaeme Middelaer en voorfpraek is , 1 Tim. lh 5. Rom. VftfJ 34. 1 Joh. II: i, 2. Hy is de eenige weg , langs welken men tot den Vader koomen kan , Joh. XIV: 6. Door Hem alleen hebben wy den (?) FABRicius Ccd. Pfeudepigr n. T. Tom. f. p 547. 00 vjtkinga ai h. I. witsius Misc. S. Tom. I. 1. ï. iiïff. 2. §. q4. 0) tAMP'8 Disp. rhtl. Tlitol. Vol. II. Difp. 9. c. 10. t' 35 CO bellakminus Optr. Tom. III. p. 498,  VAN DE OPENBAERING. <5ll izn toegang lot den Vader , Eph. II: 18. In Mem hebben wy de vrymoedigheid , en den toegang met vertrouwen , Eph. III: 12. Hy is de eenige Hoogpriester , Hebr. IX: 24 , en zyne verzoenende offerande is de bron van alle zeegeningen. Voeg er by, dat de Engelen geene verdiensten hébben , om op derzelver grond iets te eisfchen , en dat zy geene gencegzaeme kennis hebben van onze nooden en begeerten. Welke gewichtige diensten de Engelen ons bewyzen moogen , hebben zy evenwel geene de minfte aenfpraek op onze Godsdienstige hulde. —De diens: der Dsmons of Engelen was , van over oude tyden , by de heidenen in gebruik (u). By de Jooden hadt ook deeze zoort van eerdienst vry wat ingang gevonden, paolus verzette er zich te-en , Coll. II: 18. (v). Ook maeken de Roomschgezinden een fchroomelyk misbruik van de leer der perfoneele Engelen , wanneer zy beweeren , dat dezelve, met hulde en aenbidding , moeten vereerd worden O). Dit wordt uitdrukkelyk geleerd in den Catechismus van Trente (x). Men zoekt zich (t) ODÉ 1. O p. 30<5. VAN OOSTEN DE SBUtM & tiolir. naer. Genei!, p. 84 (Yj odé I. c. p. oco (ui; voetius Disp. Thcel. Tom. I. p. 904—— (x) 1. c. ai prac, prim. $. 16-. VII. DEEL. Qq 2  6*12 OVER DE LEERSTUKKEN wel te verfchoonen , daermeede , dat men den Engelen geene Goddelyke eer bewyze , maer hun alleen , om hulp en voorfpraek, verzoeke (y). Maer de aenbidding om hulp en voorfpraek , is eene eer , welke Gode en christus alleen toekoomt. Van de Sociniaenen zal ik thans niet fpree. ken , die beweeren , dat de Engelen , onder de daegen van het Oude Testament, zyn aengebeeden. Het oogmerk van deeze veronderftelling is , 0m des te beeter te kunnen ftaende houden, dat christus, voor zyne geboorte uit mar ia , niet beftaen hebbe , en dat die gezeegende perfoon , offchoon Hem de eer der aenbidding geëigend worde , evenwel niets meer zyn , dan een bloot mensch. Wy zullen daerom , in het vervolg, voegzaemer gelegenheid hebben , om , met deeze lieden , te handelen (z). Zo veel is zeeker , dat wy den Heiligen Engelen eerbied verfchuldigd zyn , zo van weegen hunne voortreffelykheid , als de uitneemende diensten , welke zy ons bewyzen. Vermits zy zich verblyden , over de bekeering van zondaeren , Luc. XV: 10 , moeten wy hunne vreugde vermeerderen , door God oprechtelyk te dienen , en hun voor* 00 petavius 1. c Tom. III. 1. 7. c. 9. 00 odé 1. c. p. 985— hoornbek» Soy. Couf. Tom. II. p. 191——  VAN DE OPENBAERING. 01% voorbeeld naer te volgen ; en , vorderen weldaeden eene erkentenis , dan is er geea twyffel aen , of wy zyn den Engelen dankbaerheid verfchuldigd, voor zo veele en gewichtige diensten. Maer de hulde en de eer der aenbidding koomt den Engelen geenszins toe. De eer der aenbidding koomt den Oneindigen , wiens dienaers de Engelen zyn , alleen toe. Den heer onzen God moeten wy aenbidden en Hem alleen dienen , Matth. IV: 10. Trouwens die aengebeeden wordt, moet Alweetend zyn , om onze nooden te kennen ; Alomtegenwoordig , om onze zuchtingen te hooren , aen alle plaetfen ; Almachtig , om onze begeerten te kunnen vervullen. Derhalven kan niemand het voorwerp der aenbidding weezen , dan God alleen. De Engel , die aen johannes verfcheen , Openb. XIX: 10. XXII: p. weigerde daerom deeze Goddelyke eer te ontvangen. De Engelen zyn flechts dienaers van God , en uitvoerers van zynen wil , Dan. IX: ±U Hebr. I: 14. pauwlus veroordeelt den eerdienst der Engelen , welke, door de Joodschgezinde Christenen, was ingevoerd , uitdrukkelyk Coll. II: 18. De onderfcheiding , welke de Roomschgezinden maeken , tusfchen Accrpeicc en tsovheiu , hulde en dienst , is geheel ongegrond , naer* vil. PEEL. Qq 3  <5i4 over de Leerstuks en dien deeze woorden , by de LXX, by de» Apostel paulus-, en de eerfte Kerkvaderen, door elkander gebruikt , en met elkander verwisfeld worden (a). Daerenboven veranderen de Roomschgezinden het geene zy dienst of SuKeitt noemen , in hulde of ènTpsitc daer zy den Engelen Goddelyke eer bewezen , door hen om hulp te fmeeken, hun gelovten te doen , Tempelen en Aitaeren toetewyden (è). De voorbeelden der Heiligen , op welke men zich beroept , worden zeer verkeerd aengevoerd, van abraham , Gen. XVIII: 2 en van jacob , Gen. XXXH: 29. XLV11I: 16: want , in deeze gevallen , verfcheen een Goddelyk perfoon , gelyk ons , ter voegzaemer plaets , naeder blyken zal. paulus riep de Engelen tot getuigen, I Tim. V: 21. Maer is dat Goddelyke eer ? beroept men zich niet op menfehen ? roepen de redenaers niet zomwylen redeloofe weezens tot getuigen ? (')BALl£Hs dc. eult. Hel. chj. 1. I. c. 5. TUUT. TIN de neef. fecef. a'j Eed. Rom. Disp. II. $. -,i-,4. (*) CAL VIN ÜS lnjiit. M..I. Chftf. |. I. c. 14. §. JO-I2. $. 852.  van de openbaering. 6l$ §• 834. B. Ten aenzien der heilige engelen, koomen hunne verblyvplaets , hun getal, en hunne huishouding nog in aenmerking. A. De hemel is de eigenlyke woonplaets der heilige engelen. Daerom heeten zy het heir der hemelen , en een hemelsch heirleeger , 1 Kon. XXII: 19. Luc. II: 13 , de onzienlyke dingen , in den hemel , Coll. I: 16. De Heilige Schrivt fpreekt van Engelen der hemelen , Matth. XXIV: 36 , van Gods Engelen , in den hemel , Matth. XXII: 30 , van Engelen , die in den hemel zyn, Mare. XII: 25. Wanneer oud- tyds een Engel , in zichtbaere gedaente , op aerde kwam , om een zeeker werk te verrichten , werdt hy gezegd , uit den hemel neder te daelen , Dan. IV: 13. Joh. V: 4. Matth. XXVIII: 2. — Zy looven God, voor zynen throon , en omringen Hem , als zyne lyvtrawanten ; Pf. CXLVIII: 1, 2. Dan. VII: 10. — Zy zien altyd het aengezicht van den Vader , die in de hemelen is , Matth. XVIII: 1©. (c> Wanneer zy eenig werk , op aerde , te (O onÊ I. c. p. 68; vii. deel. Qq 4  €lé OVER DE LEERSTUKKEN verrichten hebben, veriaeten zy den hemel En er is geen twyffel aen , of eene verbae" fende meenigte van deeze voortreffelyke weezens - is geduurig rondom ons , vergel. i Tim. V: 21. Vader ambrosius moge daerom in zo ver wel zeggen : alles , de lucht , de aerde , de zee , de kerken enz. alles is vol van Engelen (d). B. Het getal der engelen is onbereeken- baer groot. De Heilige Schrivt fpreekt van tien duizenden der Heiligen, Deut. XXXlil: 2 , van veele duizenden der Engelen Hebr XII: 22. Jud. I4. van l2 Legioenen Engelen, Matth. XXVI: 53 , van eene mee. nigte des hemelfchen keirleegers , Luc. II- 13 • van tmemael tien duizenden-, de duizenden verdubbeld , Pf. LXVI1I: l8 j vaQ duU xendmael duizenden ,. die God dienen , en tien duizendmael tien duizenden , die voor Hem ftaen , Dan. VII: 10. (e). C De Huishouding der heilige engelen is eene zaek van moeiiyker onder* zoek. «. Dat er , onder de Engelen , eene orde en rangfchikking plaets hebbe , kan niet in bedenking koomen. God is een God van orde , die daerom ook wil, dat , in de 00 In Pfa'm. CXVIlI. Op. Tom. II. p. Sy6. CO vo«tiüs 1. c. Tom. V. p. aöa.  VAN DE OPENBAERING. 617 de gemeinte , alles met orde gefchiede , ï Cor. XIV: 33, 4°- Zou dan de alleen wyze God niet eene voegzaeme orde , onder deeze uitmuntende weezens, gefteld hebben ? . Dit vordert de natuur der zaeke. De Engelen maeken eene maetfchappy uit. De één is uitneemender dan de ander. Dit alles vordert , dat er, onder hen , eene orde en rangfchikking zy , geevenreedigd naer de onderfcheidene vermoogens, gaeven, voorrechten , en amptsbedieningen. De Heilige Schrivten bevestigen dit. Zy noemen de Engelen niet alleen een welgeordend heirleeger , 1 Kon. XXII: 19. Openb. XIX: 19 , maer fpreeken ook van onderfcheidene rangen , van throonen, heerfchappyen, or«rheeden, en machten, Coll. 1: 16, van «verheid , kracht, macht, en heerfchappy , Eph. I: 21 ; van overheeden , en machten in den hemel, Eph. III: 10 ; van Engelen , machten , en krachten , 1 Petr. iflj 22. CD- 0. Maer hoedaenig deeze orde en huishouding der Engelen zy , kunnen wy niet beflisfchen. De Heilige Schrivt bepaelt er niets naders van. De opgeblaezenheid van het verjtand des vleefches moet ons daerom niet vervoeren , om in te treeden in het geene wy (ƒ} odé 1. c. p. 705—VII. DEEL. Qq 5  «SiS OVER Dl LEERSTUKKEN niet gezien hebben , Coll. II: 18. (g~). Zommige Kerkvaeders hebben daerom, aen de menfchelyke nieuwsgierigheid , te veel toegegeeven, met in deeze zaeken dieper te willen indringen (//_). Zo veel fchynen wy te moogen vastftellen, dat er onderfcheidene rangen van Engelen zyn , ftaende elk onder hun opperhoofd, omdat er zodaenig eene rangfchikking plaets heeft, onder de gevallene Engelen * Matth. XXV: 41. Openb. XII: 7 . Voor het overige verwerpen wy de verdichtfelen der Jooden , die de Engelen in tien zoorten onderfcheiden , en voor dezelve verfchillende naemen hebben uitgedacht (i). De Roomschgezinden, in naer volging van iemand, die zich den naem heeft aengemaetigd' van dien dionysius areopagita , die Hand. XVII: 34. vermeld wordt (k), verdeelen de Engelen in drie Heirleegers , en elk van deeze in drie reien , zodat er in alles , 9 rangen van Engelen weezen zouden. Maer behalven dat zy , over de byzondere rangCs) 1. c. c. I. c. 14. §. 4. (A) obé 1. c. p. 711 CO Voetius 1. c Tom. I. p. 88S. bru CKF r fl8. (r)ouÉ 1. c. p. 58J—• (O Boven §. 8jo.  VAN DE OPENBAERING. 6z$ deren voor Hem , als voor eenen rechtvaerdigen Richter, en befchouwen den Heiligen met afkeer, Jac. II: jq. Zy kennen den gezeegenden jesus, maer befchouwen Hem , als hunnen grootften vyand , die gekoomen is, om hen te pynigen en te verderven , Matth. VIII: 29. Mare. I: 24. V: 7. Luc. IV: 34. Zy haeten de menfehen, en bey veren zich , om hen rampzaelig te maeken, Joh. VIII: 44. Zy worden onder de duisternis bewaerd , en zien met fchrik het oordeel van den grooten dag te gemoet, 2 Petr. II: 4. Jud. 6. b. Het kan derhalven niet anders zyn , of hun wil moet overhellen, tot allerlei boosheid. De duivel zondigt van den beginne, 1 Joh. ïlft 8- Hy en zyne Engelen fcheppen nergens vermaek in , dan in kwaed te doen, Joh. VIII: 44. Liegen, menfehen te verleiden , en in het verderv te ftorten , is hunne gelievkoosde beezigheid , 2 Cor. XI: 3. Matth. XIII: 25 , 38• 39. 1 Tim. III:. 7. 1 Petr. V: 8. C. De Duivelen bezitten eene groote macht, welke zy , op de allcrfchandelykfte wys , misbruiken. Zy heeten daerom overheeden , machten, en geweldhebbers der waeraid, Eph. VI: 12. Hun Opperhoofd en Heirvoerer wordt daerom genaemd de machtige, Jef. XLIX: 24, de Jttrke, Matth. VII. DEEL.  6"ï4 OVER DE LEERSTUKKEN XII: 29 , de Jlerkgewaepende , Luc. XI: 22, de Draek, dz'e de geheele waereld verleidt, Openb. XII: ? > 9 3 een briesfchende leeuw , 1 Petr. V: 8 , de God van deeze eeuw, 2 Cor. IV: 4. Wy leezen van de macht des Satans , de macht der duisternis, Hand. XXVI: 18. Coll. 1: 13. §• 837. B. Door deeze hunne macht doen de duivelen fchroomelyk veel kwaed. Alle hunne werkzaemheeden zyn hoogstverdervelyk. Zy zyn of zee~ delyk, of natuurlyk. A. De zeedelyke werkzaemheeden der Duivelen verkeeren omtrent de zielen der menfehen , welke zy, op alle moogelyke wy - zen, zoeken te verderven. Zy weeten de gemoederen der menfehen tot het kwaede te verleiden , en , tot de grouwzaemfte voorneemens , te vervoeren , gelyk gebleeken is in judas en ananias. De satan voer in judas, en gav in zyn hart , dat hy jesus verraeden zou. Luc. XXII: 3. Job. XIII: 2, 27. Hy vervulde het hart van ananias, dat hy den heiligen geest liegen zouden. Hand. V: 1-3. Zy weeten de valfche Propheeten te vervoeren , om leugenen te verfpreiden , en de Koningen de* aer-  VAN OE OPENBAERING, 52$ aerde , om oorloogen te voeren , Richt* IX: 23. 1 Kon. XXII: 19. Openb. XVI: 14. XX: 8. Zy plaegen de Godvruchtigeh , 2 Cor. XII: 7. Zy weeten de zielen der menfehen te begoochelen door de zichtbaere voorwerpen, en te weeg te brengen, dat het Euangelie geenen invloed hebbe op hunne gemoederen, 2 Cor. IV: 4. Zy werken in de kinderen der ongehoorzaemheid , Eph„ II: 2. Zy bedienen zich daertoe van listige omleidingen, Eph. VI: II. De Duivel houdt de menfehen onder den Jlrik gevangen, naer zyn wil, 2 Tim. II: 26. Die booze rukt het woord des Koningryks uit het hart der menfehen, Matt. XIII: 19. Wat wonder, dat onze Goddelyke Meester ons geleerd heeft te bidden: verlos ons van den boozen? Matth VI: 13. De manier , hoe deeze booze geesten op de zielen der menfehen werken , kunnen wy niet volkoomen verklaeren. Zo veel is zeeker , dat zy des menfehen wil niet buigen kunnen. Dit komt den Oneindigen alleen toe (O- Voor het naest fchynen zy het meest te werken , op de verbeelding deï menfehen , en de aendacht te bepaelen tot de zinnelyke voorwerpen, om dezelven van (O Boven §. 829. VII. DEEL. Rr  6l$ OVER DE LEERSTUKKEN „ woorden Satan en Duivel, in de Heiliger „ Schrivten , eenvouwig eenen tegenftree„ ver aenduiden ; dat er maer één Duivel ,, zy, die in de hel geworpen en aldaer ge„ bonden is , zodat hy , 0p de aerde, „ niet werken kan ; dat die plaetfen der „ Heilige Sehrivten , in welke van verfchy„ ningen en werkingen des Duivels gefproo„ ken wordt , daerom oneigenlyk moeten „ genoomen worden ; en dat de bezeete„ nen , van welke de Euangelien melden, ,, natuurlyke en lichaemeiyke krankheeden „ geweest zyn." Deeze leer heeft hy voorgefteld in een boek , onder deezen tytel : De betoverde waereld , zynde een grondig onderzoek van het gemeen gevoelen , aengaende de geesten , der. zeiver aert en vermoogen , bewind en bedryv, als ook het gene de menfclien , door dcrzelver kracht en gemeenfchap doen. Dit boek , he» welk eerst in het jaer 1Ö91, te Leeuwaerden. en kort daerna te Amfierdam , te voorfchyn kwam , maekte zo veel gerucht , dat er, in ons Gemeenebest , binnen den tyd van twee maenden , 4000 exemplaeren verkocht wierden (x). Zeer fpoedig kwam er een aental fchrivten uit , om dit boek te wederleggen , welke , door den Dottor zei- ven s_ (*) grapius I. c. Tom. II. fj. «o.  van de openbaering. Ct? ven , en door anderen , beantwoord wer. den (j). De Helling van cartesius, dat het weezea van eenen geest in denking beftae, heeft den weg gebaend , tot de dwaeling van den zeer geleerden bekker. Hy kon niet begrypen , hoe een geest, door de denking , op eenen anderen geest , en zonder met een hem eigen b'chaem vereenigd te zyn , op andere lichaemen zou kunnen werken. Dit gav wederom aenlciding , dat hy een aental van Bybelplaetfen , in welke de werkingen der Engelen , allerduidelykst geleerd worden , op eene jammerlyke wys, verdraeid hebbe. Hadt de kundige man niet in het vooroordeel van zynen tyd geiteen , volgens het welk de Engelen zuivere geesten zyn moesten , alleenlyk door denking werkzaem , hy zou tot deezen lïap niet gekoomen zyn. Het is eenigszins bedenkelyk , of de Heer bekker het beftaen van Engelen zo wel , als van Duivelen , in het geheel niet geloovd , en alleen in fchyn toegeftaen hebbe. Er is , die meenen , dat hy dit , in de eerde uitgaev van zyn werk , die alleen de twee eerfte boeken behelsde , meer hebbe laeten blyken dan (y) brucker 1. c. Tom. IV. Part. 2. Per. 3. 1. 5. c. 3. §. \y. wuchius Bibl. Theo!. Sel. Tom. II. c. 5. Std. 19- §• 4- vii. deel. Rr 3  6gO OVER. DE LEERSTUKKEN in de volgende uitgaev , behclfende alle de vier boeken. Zo veel is zeeker , dat hy de werkingen der Engelen , zo goede als kwaede , op geesten en lichaemen , ronduit ontkend, en alles, wat daervan in de Heilige Schrivten gezegd wordt 5 oneigenlyk hebbe zoeken te verklaeren. Het beftaen en de werkingen der heilige Engelen is , uit de Bybelplaetfen , welke wy boven hebben aengehaeld , zo allerbiykbaerst , dat men het een en het ander niet ontkennen kan , zonder de allcrduidelykftc uitfpraeken van Gods woord geweld aen te doen. Zal men deeze alle van menfehen verklaeren kunnen , of van Gods onmiddelyke werking opvatten , of aen de verbeelding toefchryven ? Laeten wy ons , ten voorbedde j maer by ééne plaets bepaelen. De Engelen der kleinen zien , in de hemelen , altyd het aengezicht van den Vader , Matth. XVIIf: 10. Wordt hier niet allerduidelykst gefprooken , van redelyke weezens , aen welke reeddyke werkzaemheeden worden toegefchreeven ? wordt niet de plaets , alwaer 'zy woonen en werkzaem zyn , uitdrukkdyk aengeweezen ? De Engelen worden kennelyk van de kleinen onderfcheiden . derhalven kunnen er de gedachten en verbeeldingen der kleinen niet door bedoeld worden. Men kan ook niet aen menfehen denken ; want deeze ziee  van de openbaering. 6$l zien niet , in de hemelen , het aengezicht van den Vader. Even zo min kan men het verftaen van Goddelyke werkingen ; of kunnen Gods werkingen gezegd worden , het aengezicht van den Vader te zien ? Het zal dan maer aenkoomen , op de Duivelen en hunne werkzaemheeden , byzonder in de Bezeetenen. Wy kunnen en willen den geleerden Doctor den roem niet betwisten , dat hy der waereld in zo ver eenen uitneemenden dienst gedaen hebbe , als hy het bygeloov , byzonder in het derde en vierde boek van zyn werk , eenen geweldigen knak gegeeven heeft , door de bedriegeryen , omtrent zogenaemde tovenaers , duivelbanners , fpooken , en verfchynfelen , duidelyk ten toon te fpreiden. Maer de man is te ver gegaen , wanneer hy , door het beftryden van het bygeloov , in deezen opzichte , tot het ongeloov is overgeilaegen , en beweerde , dat de Bybelplaetfen , in welke de werkingen der Duivelen allerduidelykst geleerd worden , oneigenlyk moeten opgevat worden , vermits er maer één duivel weezen zoude , zodaenig in de hel gebonden , dat hy nimmer op de aerde zou kunnen koomen of werken. Deeze Bybelplaetfen , in welke de werkingen der duivelen , met de allerduidelykfte woorden , vermeld worden , hebben wy vu. deel. rl' 4  oy er de leerstukken reeds opgegeeven. De verklaerin.en welke de Do&or van dezelve seevr '• Jyke verdraeijingen. 1 wv ' ^ /Wf^ y zu!,en wederom en tl , ^ en zegt , ^ „ &s ^ *r waewtó. * deezer eeuw, men de geestelyke boosheeden in de lucht, Eph! dn z)^cz;, verflaen yJ > 1 * «lenen, die de zie]en der Chris op eene geestejyke wys , beftreeden ? Dan kan men van alies, ajles maeken. De vyan. den , welke door den ApoieeI bedo"d zyn worden tegen vleesch en Moed over. g leid en derhalven va„ menfehen oL d icheiden. Zy Wordea % ^ dezelvde benaermngen, voorgemeld, aJs de gosde Enge en , b we3ke dg ^ ^ Llven 1 ? Zy VerfchilJe" der, naiven met van de srnpjn v , alleen in zeedelvkt f f g£leD ' daQ u in zeedelyke hoedaejn gheeden Zv monifche bezeetenen veronderfteld wordt te weezen , wanneer hy er eene gepaste gelegenheid toe hadt, niet wederfprak, maer zelvs die met zyne gefprekken bevestigde ? Met zegge niet, de voorzichtigheid vorderde, dat je sus zich tegen deeze volksdwaeling niet verzette. Want niet alleen heeft Hy deeze volksdwaeling, welke zo on- («) I. c. p. i2o, 116, is7, iay, £83, 885, s86, 288.  VAN DE OPENBAERING, <5|I ongeremd en nadeelig veronderfteld wordt, met ftilzwygen voorbygegaen, maer zelvs zulke gefprekken gehouden, welke regelrecht ingericht waeren, om die zogenaemde volksdwaeiing te voeden en te bevestigen. Wanneer de onreine geest , zeide Hy eens , van den mensch uitgegaen is , zo gaet hy door dorre plaetzen , zoekende rust, en vindt ze niet. Dan zegt hy, ik zal wederkeeren in myn huis , van waer ik uitgegaen ben; en koomende vindt hy het leedig , met beefemen gekeerd, en vercierd. Dan gaet hy heenen , en neemt met hem zeeven andere geesten , boozer dan Hy zelve , en ingegaen zynde woonen zy aldaer, en liet laetfte deszelven menfehen wordt erger dan het eerJte , Matth. XII: 4.3 45. Luc. XI: 24 26. Zo fprak onze beste Meester , die gekoomen was , opdat Hy der waerheid getuigenis geeven zou, volgens zyne eigene verklaering aen den Stadhouder pilatus, Joh. XVIII: 37 , over onreine geesten , die de menfehen bezitten en plaegen ; maer , met dat alles, zyn er zodaenige geesten niet, en al wat van derzelver werkingen geloovd wordt, waeren volks dwaelingen, zeer nadeelig veor den Christelyken Godsdienst, en, onder anderen , recht gefchikt, om de klaerblykelykheid der •wonderwerken in het algemeen te vernietigen!!! Is dat lievde tot de waerheid! is dat zucht tot het heil der ménfehen ! is dit de VII. DEEL. Sï  6+2 OVER DE LEERSTUKKEN weg, om den Christelyken Godsdienst voort te planten I &. Meer zullen wy er, ditmael, over de mrkingen der Duivelen, niet by voegen (d) , en alleenlyk nog maer de voornaemlte tegenwerpingen beantwoorden. a. De Duivel, zegt de Heer bekker, is in de hel, als in eene gevangenis, met eeuwige keetenen gebonden , 2 Petr. II: 4. Jud. vs. 6, derhalven kan hy op de aerde niet werken. Maer wy moeten de Heilige Schrivten met elkander vergelyken , en dan leeren zy , dat de Duivel , fchoon de hel zyne akelige verblyvplaets en gevangenis zy , onder de Goddelyke toelaeting, zeer dikwyls op de aerde koome, om de menfchen te verleiden , en hun kwacd te doen. Dan , over de plaets der Duivelen zullen wy daedelyk naeder handelen. b. Men voegt er by , dat de leer van de Duivelen , en hunne werkingen op de menfehen 00 mosheim I. c. p. 858 voetius I. c. Psrt. I. P. 935—984- loifi—iosq. maiïCkius Exerc. Text. Part. I. Exerc. ;o. odé 1. c. p. Coz— grapius 1. c. Toni. 1L p. 8c deilin gius Obf. S. Part. II. Obf. 28. canzius de Regim. Dei uv.iverf. Sect. II. c. 3. li li en. thai Oord. Bybelyerkl. IV D. p. 97 hamelsveld Byb. Perd. II D. p. 271,—— JXederl. Bibl. V D. 1 St. p. G47  VAN DE OPENBAERING. 643 fchen , de Goddelyke Almacht verkorte , cn eenigermaete het wanbegrip der Manicheen omtrent een goed en kwaed beginfel, begunftige. Maer wy leeren uitdrukke- lyk , dat het vermoogen der afgevallene Engelen , hoe veel grooter dan dat der menfehen , evenwel bepaeld , en aen het God- delyk Alvermoogen ondergefchikt zy. Welk een kwaed brengen godloofe menfehen in de waereld te weeg! hoe veele verwoestingen , onder het menschdom, heeft meenigmaelen de grilligheid van eenen Koning te weeg gebracht! Dit laet de Opperheer der waereld , om wyze reedenen, toe , in den weg van zyne Voorzienigheid , en zullen wy, die maer uiteifte einden van Gods weegen begrypen , ons bevreemden , dat de hooge Bettuurer van het gansch Geheelal de boosaertige poogingen toelaet van verheevener weezens, die van Hem zyn afgevallen , omtrent menfehen , die zich zeiven in het verderv geftort hebben V ■— Hoe veel verfchilt deeze leer van het Manicheismus , het welk twee onaf hangelyke, en altoos met elkander ltrydende begl; felen veronderftelde ? De Duivel kon in het geval van job niet meer doen , dan hem door God werdt toegelaeten , Job I, II. verg. Matth. VIII: 31. c. Het ftrydt, zegt men , met de Godde- VII. DEEL. Ss 2  64+ OVER DE LEERSTUKKEN lyke Wysheid en Goedheid , dat de Duivelen invloed hebben zouden op den vastgefielden loop der natuur, op ons verftand en wil , op onze belangen en beezigheeden ; dan moeten wy fteeds in angst en vrees leeven , dan kunnen onze beste poogingen , door boosaertige weezens, verhinderd worden. Maer de Duivels kunnen geen wonderen doen ; dat is alleen het werk van den Almachtigen , pf. LXXII: 18. Zy fchynen invloed te hebben op de recgeling van het weder, maer niet zonder Gods toelaeting, en ondergefchikt aen zyne oneindige Oppermacht. — Wanneer God het niet toeiaet , en daertoe heeft Hy wyze redenen , gelyk ons in het vervolg naeder blyken zal, kunnen alle de Duivels te zaemen ons geen het minfte nadeel toebrengen. Zy hebben geenen onmiddelyken invloed op ons verftand , en op onzen wil. Dit is een uitfluitend voorrecht der Godheid. Maer zy bedienen zich van de zinnelyke voorwerpen , om ons verftand middelyk te begoochelen , en onzen wil te verleiden. Dit doen ook godloofe menfehen , in welker midden wy verkeeren. Strydt het nu meer met Gods Wysheid en Goedheid , dat Hy de verleidingen der Duivelen , dan die van boofe menfehen toelaete? De Openbaering wyst ons de middelen aen , om te kun-  VAN Dl' OPENBAERING. 045 kunnen ftaen , tegen de listige omleiding van den Duivel, zy pryst ons daertoe dc geestelyke waepenrusting en het gebed aen, Eph. YI: 13. Geeyt den Duivel geene plaets ,- Eph. IV: 27 ; vederjlaet den Duivel, en hy zal van u vlieden, Jac. IV: 7 ; wederjtaet den Duivel , vast zynde in het geloov , 1 Petr. V: 9' d. Eindelyk werpt men tegen, dat het Euangelie fpreeke van zo veele bezeetenen , daer er thans geene voorbeelden van zyn. — Maer God heeft, ten tyde van christus cn zyne Apostelen , den Duivelen toegelaeten , om de menfehen , op eene meer dan gewoone wys , te plaegen , opdat de blykbaerheid der wonderen , door welke het Euangelie bevestigd is, des te duidelyker en algemeener zou openbaer worden. ■ Voeg er by , dat de macht der Duivelen , door den verzoenenden dood en verhooging van den Middelaer , merkelyk verkort en beteugeld is, Luc. X: 18. Hebr, II: 14. Openb. XII: 7-9- VII. DEEL. S S 3  6\6 OVER. DE LEERSTUKKEN §• 839. C. Eindelyk moeten wy er nog iets byvoegen , omtrent de verdly vplae ts , het getal, en de huishouding der duivelen, alsmeede het Oogmerk, waer toe God hen duldt, in hunne verdervelyke werkzaemheeden. A. De ge woone verbly vplaets der duivelen is de hel, 2 Petr. ii: 4. jucj. vs. 6t Maer dit neemt niet weg, dat zy nu en dan, wanneer het G >de behacgt, uit hunne gevangenis losgelaeten worden , op de aerde koomen, en aldaer werken (>). De gewoone verblyvplaets der Heilige Engelen is de hemel , maer dit neemt niet weg , dat zy ook , onder der menfehen, op eene onzichtbaere wys, verkeeren en werken. Uit Eph. U. 2. fchynen wy te moogen befluiten , dat de Duivelen zich veelal in de lucht onthouden. Zo begreepen het ook veelen der Kerkvaederen (f). Matth. xii: 43- geevt de Heer jesus vry duidelyk te kennen , dat de onreine geesten in de woes- 00 heibanus *irp. Theol, tom. i. p. 289 c/0 HIERONYMUS Op. Tom. V. p. ,£4. AUOHS- mus Op. tom. ix. p 132.  VAN DE OPENBAERING. 647 woestynen en eenzaeme plaetzen rondzwerven. Ondcrtusfchen weeten zy , dat hun , in de eeuwigheid, eene zeer zwaerc ftraf te wachten zy , Matth. VIII: 29. XXV: 41. Mare. I: 24. Luc. VIII: 31. 2 Petr. II: 4. Jud. vs. 6. Open. XX: 10. B. Het getal der Duivelen is aenmerkelyk groot. De Heilige Schrivt fpreekt van den Duivel en zyne Engelen, Matth. XXV: 41. Er wordt gefprooken van een legioen onreine geesten , Mare. V: 9 j 15. Luc. VIII: 00. Het was derhalven eene groove dwaeling van Doctor bekker , wanneer hy beweerde , dat er maer één Duivel zy. Er is één Duivel, die het hoofd en de aenvoerer is van de overige, Matth. XII: 24, 26. XXV: 41. Joh. VIII: 44. Openb. XII: 7, 9. XX: 10. (g). Hoe groot het getal der Duivelen zy , is ons niet geopenbaerd , en gevolgelyk zou het reukeloos zyn , het zelve met de Roomschgezinden te bepaelen (hj. —- Vermoedelyk is er ééne orde van Engelen afgevallen , een Opperhoofd, met zyne onderhoorige Engelen. C. Even als onder de Heilige Engelen , is er eene orde en huishouding onder de Dui- (?) LRYDEKKR Dif. Hifi. Theol. contra BEKSERUS1 §• 22. (70 voetius I. c. Part. I. p. 917—— Vil. DEEL. Ss 4  648 OVER DE LEERSTUKKEN velen. Het opperhoofd cn de heirvoerer heet de duivel of laster aer by uitnecmenheid, Joh, VIII: 44, die de satan genaemd wordt , dat is de tegenftender , de Slang , 2. Cor. XI: 3. Openb. XU: 9, beelse' bul , de Drekkoning , Matth. XII: 24 , de God van deeze eeuw , 2 Cor. IV: 4 , de boofe, Matth. VI: 13. XIII: 19, de'ver- zoeker, Matth. IV: 3. „ Deeze is de overste der duivelen, Matth. IX: 34. Mare. III: 22. Luc. XI. 15. Aen deezen wordt een Koningryk over de andere Duivelen toegefchreeven, Matth. XII: 25, 26. Mare. III: 24. Luc. XI: 17, 18 Derhalven heeft er, onder deeze boofe geesten, eene orde en rangfchikking plaets , en de Regeeringswys is eene Alleenhecrfching. . De Overlte der Duivelen fchynt zich van hoogere en laegere amptenaeren te bedienen , paulus fpreekt van Overheeden , Machten, en Geweldhebbers , Eph vi. 12. co. Meer kunnen wy er niet van zeggen, om dat er ons niets naders van geopenbaerd is. D. Maer tot welke oogmerken duldt de weldaedige God de Dui velen, in hnnne verder velyke werkingen? Om de God- vruch- CO voetius t. c. P*cr. I. p. 9S0—.  VAN Dl OPENBAERING: (fycj vruchtigen te beproeven, opdat zy leeren zich zelve te verloochenen, en niet te vertrouwen op eigene krachten , 1 Petr. V: 8., 2 Cor. XII: 7 (*) ; alsmeede om de zondaeren te ftraffen , Matth: VIII. 30-32. 2 Tim. II: 25, 26, en, langs dien weg tot beetere gedachten, te brengen , 1 Cor. V: 5. 1 Tim. ï: 19, 20. ZEVENDE HOOFDSTUK. over de voorzienigheid. §• 839. De voorzienigheid is eene voortduarende Schepping. De waereld , en elk der byzondere weezens , welke in dezelve gevonden worden , is geheel toevallig. Gelyk dit alles, door zyne eigene kracht, niet beftaen kan, zo kan het ook, door zyne eigene kracht, in het be« ftaen niet voortduuren. Die zelvde daed van Gods Almachtigen wil, waerdoor de toevallige weezens tot het beftaen gebracht (*) au gusti nu* Op. Tom. IV. p. 57J. vii. DEEL. S S 5  6SO OVER DE LEERSTUKKEN zyn , is er ook noodig, om dezelve in beftaen te doen voortduuren , en te doen beantwoorden aen de oogmerken , tot welke zy gemaekt zyn. Deeze Goddelyke werking noemen Vy de voorzienigheid, en zy is van de Schepping niet in dc daed , maer alleen in onze manier van bevatten, onderfcheiden. zy heet daerom met recht eene geduurige fchepping Q). ~_ Wil men eene meer uitvoerige befchryving ; de voorzienigheid is die daed van Gods Almachtigen vil, waer door Hy de gefchaepen e weezens in het beJtaen doet duuren, en derzelver werkingen beJiuurt tot wyze einden. Het woord voorzienigheid is, in dit geval, zeer gepast. Het zegt zo veel , als eene naeuwkeurige voorzorg. In deezen zin hebben de Kerkvaerders het Griekfctié woord Upovoia zeer gemeenzaem gebruikt Qm). In ' het Nieuwe Testament wordt dit woord wel niet van God, maer meermaelen van de voorzichtigheid der menfehen, in het beftuuren der zaeken, genoomen , Hand. XXIV: 3. Rom. XII: 17. 1 Tim. V. 8. mose bedient zich, in het geval van abrahams beproeving, wanneer de heer een lam ten brand- (7) I. Deel p. 25; ■ {my soicerüs Thef. Eccl. in hac voco.  VAN DE OPENBAERING. 6*51 brandoffer verzorgde, van zoortgelyk een Hebreeuwsch woord, Gen. XXIi: 8, 14. -— Anders wordt God , met opzicht tot die werking , welke wy gewoon zyn de voor. z 1 esiciiEid te noemen , in de Heilige Schrivten gezegd , alle menfehen kinderen te zien , uit zyne vaste woonplaets te zien, op alle inwooners der aerde, en te letten op alle hunne werken , Pf. XXXIII: 13 , 14 , 15 , alle dingen levendig te maeken , Neh. IX: 6. te draegen , door het woord van zyne kracht , Hebr. 1: 3. §• 840. De Goddelyke voorzienigheid verkeert omtrent alle gefchaepene weezens, zonder eenige uitzondering. Het geene de reden ten deezen opzichte leert (n) , bevestigt de Goddelyke Openbaering , met de allerduidelykfte uitfpraeken. God maekt alle zyne fchepfelen in den hemel , op de aerde , en in de zee , leevendi^ , Neh. IX: 6. Zyne barmhartigheeden zyn over alle zyne werken , Pf. CXLV: 9. Heft uwe oogen op om hoog , en «et wie deeze' dingen gefchaepen heeft, die in getaele derzel- 00 I Deel p. a6i - a6o. VII. DEEL.  6$Z OVER DE LEERSTUKKEN ver heir voortbrengt, die ze alle by naeme roept, van weegen de grootheid zyner kracht , en omdat hy Jterk van vermoogen is , daerom 'êordt er geen één gemist, Jef. XL: 26. In God heven wy , beweegen wy ons, en zyn 'wy , Hand. XVII: 28. God werkt alle dingen , naer den raed van zynen wil, Eph. I: ïi. Hy draegt alle dingen door het woord van zyne kracht, Hebr. I: 3. Gods voorzienigheid verkeert omtrent 'alles , wat er in het gansch Geheeal is en omgaet; omtrent alle dingen , kleine zo wel als groote, natuurlyke beide en zeedelyke. Alle natuurlyke zaeken , groote en kleine, zyn geheel afhangelyk van de Goddelyke voorzienigheid , zei vs die zaeken en gebeurtenisfen , welke wy , om dat wy dezelve niet verwacht hadden , toevallig noemen. Het vuur , de haegtl , de fneeuw , de damp , en Jlormwinden , doen Gods woord, en gehoorzaemen zyn bevel, Pf. CXLVIII: 8 ; roept Hy tot de wolken , dan wordt de aerde, met eenen milden regen , bevochtigd , Jer. V: 24 , maer fluit Hy den hemel, dan is er geen regen , 2 Kron. VII: 13. De omwentelingen in Koningryken en Staeten hangen van Gods beftuuring af, door Hem regeer en de Koningen, en ftellen de Vorften der aerde gerechtigheid , Spreuk. VIII; 1 j. Hy vtr*  VAN DE OPENBAERING. 6$$ Verandert de tyden en de Jlonden , Hy zet de Koningen af, en Hy bevestigt de Koningen , Hy geevt den wyzen wysheid , en weetenfchap den geenen, die verftand hebben , Dan. II: 21. — Even eens is het geleegen , met zaeken , welke in onze oogen klein fchynen , alsmeede met die, welke wy toevallig noemen. God zorgt voor de vogelen , voor de leliën , en voor het gras des velds, Matth. VI: 26, 28 , 30 ; er kan geen muschje op de aerde vallen , zor.der den wil van onzen hemelfchen Vader, en zelvs de hairen van ons hoofd zyn alle geteld , Matth. X: 29, 39. Alle onze lotgevallen , ook die welke wy toevallig noemen , worden door God beftuurd : want de loop is niet der fnellen , noch de Jpys der wyzen , noch de rykdom der vtrftandigen , noch de gunst der welweetenden, Pred. IX: 11. Het lot wordt in den fchoot gewerpen , maer het gelieele beleid is van den heer, Spreuk. XVI: 33. Wanneer het yzer van iemands byl affchiet, en eenen anderen treft , dat hy fterve, doet de heer den zodaenigen zyne hand ontmoeten, Exod. XXI: 13. Niet minder is de Goddelyke Voorzienigheid werkzaem, omtrent onze zeedelyke verrichtingen , en de vrye daeden van alle reedelyke weezens. Het hart des Konings is , in de hand des heeren, als waeterbeeken, Hy VII. DEEL.  654- OVER DE LEERSTUKKEN neigt het tot alles wat Hy wil , Spreuk. XXI: i ; zelvs de redenen des mans zyn van den heer , Spreuk. XX: 24. Het hart des menfehen overdenkt wel zynen weg , maer de heer beftuurt zynen gang, Spreuk. XVI: 9 — Onze vrye daeden loopen zeer dikwyls tot geheel andere einden uit , dan wy daermeede bedoeld hadden By den mensch is zyn weg niet , en het is niet by eenen man, die wandelt , dat hy zynen gang richte , Jer X: 23. Het geene jacobs zoonen, in het geval van hunnen broeder joseph, ten kwaede gedacht hadden , hadt de heer ten goede gedacht, Gen. L: 20. De Koning van Asfyrien was de roede van Gods toorn , die gezonden werdt tegen de huichelachtige Jooden , maer hy hadt in dat alles geheel andere oogmerken, dan de heer bedoelde, Jef. X: j - 7. $. S41. Wy onderfcheiden in de Goddelyke voorzienigheid drie daeden , is onderh0u- ding, medewerking, en regeering. God is eenvouwig (0). Alles wat Hy verricht , gefchiedt derhalven , door eene en deCO - Deel. p. 377.  VAN DE OPENBAERING. 655 dezelvde daed van zynen onveranderlyken wil. De gemelde onderfcheiding heeft alleen haeren grond in dc bekrompenheid van onze bevattingen. Ons zeer beperkt verftand kan zich deeze Goddelyke werking niet anders, dan by opvolging en onderfcheiding, voorftellen , en , uit dit beginfel, onderfcheiden wy daerin drie daeden, naer de verfchillende voorwerpen , omtrent welke zy verkeert. Voor zo ver de voorzienigheid verkeert, omtrent de voortduuring der dingen, noemen wy haer onderhouding; voor zo ver zy verkeert omtrent de werkzaemheeden der fchepfelen , heeten wy haer medewerking; en, met betrekking tot de oogmerken , welke God bedoelt , fpreeken wy van bestuuring. §. 842. De onderhouding is die daed van Gods Voorzienigheid, door welke Hy de gefchaepene weezens in derzelver bejtaen doet voortduuren. Dat er zulk eene onderhouding zy» leert de reden , vermits weezens, welke geheel toevallig zyn , anderszins aenftonds tot het voorig Niet zouden wederkee- VII. DEEL.  6j6 OVER DE LEERSTUKKEN ren (ƒ>_). De Heilige Schrivt bevestigt het: De heer behoudt menfehen en beesten, Pf. XXXVI: 7. God maekt alle dingen levendig, Neh. IX: 6, en alle dingen bejlaen te zaemen, door Hem, CoIJ. I: 17. Hy draegt alle dingen door het woord van zyne kracht, Hebr. I: 3. De onderhouding is eene Jlellige daed. Er is eene Heilige en aenhoudende werking van den Almachtigen noodig, om van oogenblik tot oogenblik voor te koomen , dat de gefchaepene weezens niet tot den voorigen ftaet van niet befiaenlykheid wederkeeren (q). De Openbaering befchryvt de Onderhouding, met uitdrukkingen , welke eene Heilige daed te kennen geeven. God wordt gezegd de fchepfelen levendig te moeien , Neh. IX: 6, als met zyne hand te draegen en te onderfteunen, Hebr. I: 3. De vernietiging der dingen daerentegen wordt met ontkennende fpreekwyzen befchreeven. Wanneer God zyne hand loslaet, maekt Hy een einde met de menfehen, Job VI: 9 , wanneer God zyn aengezicht verbergt, worden de beesten verfchrikt, Pf. CIV: 29. (p) I D. p. afii— G) I D. p. 271—■ §• 843'  Van de opénbaeeïng. <$sf §. 843- 1> medewerking « d« daed van Gods voorzienigheid, waerdoor Hy eenen onbepadden invloed heeft, omtrent alle de werkingen van alle gefchaepen wee%ens\ Het geene de Reden omtrent deeze medewerking of invloed leert, CO *ordc door de Openbaering naeder opgehelderd en aengedrongen. in God leeven wy , beweegen wy ons , en zyn wy , Hand. XVII: 28. God werkt alles in allen, 1 Cor. XII: 6. God werkt in ons beide het willen en het werken, Phil. II: 13- . ; , , Deeze Goddelyke invloed verkeert derhalven , niet alleen omtrent de natuurlyke werkzaemheeden van lichaemlyke , maer ook omtrent de zeedelyke daeden van redelyke weezens, zo goede als kwaede. Ten aenzien van onze goede daeden, wordt God gezegd , in ons te werken beide het willen en werken, Phil. II: 13- God geevt den menfehen een nieuw hart , en eenen nieuwen geest in het binnenjle van hen, Hy neemt het fteenen hart uit hun vleesch wech, en geevt hun een vlee- 00 1 D. p. 474; Vlii DEEL.  65S OVER DE LEERSTUKKEN fchsn hart; Hy geevt zynen Geest in hun Mnnenfte , en maekt dat zy in zyne inzettingen wandelen, zyne rechten bewaeren en doen , Ezech. XXXVI: 26, 27. God lae't/ niet cenvouwig de zonden toe, dan zouden wy , in onze handelingen, welke zedelyk kwaed zyn , van God onaf hangelyk zyn , en de Heilige Schrivt bedient zich, in het befchryven van den Goddelyken invloed op onze zondige daeden , van Heilige uitdruk", kingen. God heeft de zondige daeden der menfehen niet alleen van eeuwigheid voorweeten , maer ook bepaeld. De zoon des menfehen is heen gegaen , op zulk eene wys , als bejlooten was, Luc. XXII: 22. jesus is door den bepaelden raed en voorkennis van God over gegeeven , Hand. II: 23. Beide her o d e s en p o n t 1 u s pilatus , met de Heidenen en de volken Jsraels , zyn vergaderd geweest , tegen Gods heilig kind jesus , om te doen al wat Gods hand en zyn raed te vooren bepaeld hadt, dat gefchieden zoude, Hand. IV: 28. Zelvs hangt de mensch , in zyne zondige daeden, zodaenig van God af, als de eerfte oorzaek, dat hy zonder dezelve niet kunne werken. De heer hadt tot simei gezegd, vloek david, en wie zou dan zeggen : waerom hebt gy alzoo gedaen ? 2 Sam. XVI: 10. By God is kracht en wysheid , zy. ne is de dwaclende, en die doet dwaelen , Hy maekt  VAN DE OPENBAERING. 659 maekt 'de Richters uitzinnig, Hy beneemt den getrouwe de fpraek , en der ouden oordeel neemt hy wech , Hy neemt het hart van de hoofden des volks wech, en doet ze dwaelen in het woeste daer geen weg is , z;y tasten in de duisternis daer geen licht is , en Hy doet hen, dwaelen als een dronkaert, Job XII: 16.25. God heeft Israël overgegeeven , in het goeddunken zynes harten, dat zy wandelden in hunne raedjlaegeny Pf. LXXXI: 13. De mensch is, onder den Goddelyken invloed, eveD als werktuig in de hand van eenen werkmeester , zal een byl zich beroemen tegen hem die daermeede houwt ? zal een zaeg pocchen tegen hem die haer trekt ? als of een fiaf beweegde de gee. nen die hem opheffen ? ' als men eenen Jlok opheft, is het geen hout ? Jef. X: 15. God heeft de Heidenen overgegeeven in de begeerlykheeden van hunne harten , tot oneerlyke beweegingen , en in eenen verkeerden zin , om te doen dingen welke niet betaemen , Rom. I: 24 , 26 , 28. God zendt zommigen eene kracht der dwaeling , dat zy de leugenen gelooven, 2 Thesf. II: 11. Alle deeze en dergelyke uitdrukkingen kunnen van geene bloote toelaeting verklaerd worden , en geeven eene Heilige daed van meedewerking te kennen (r). O) calvinus Oper. Tom. VIII. p. fi.12. rivetus exercit. 'in Genefin exerc. 16: 3. tiugland Jntapol. c. 9, 10. twissus vind. 1.11. part. 1. digref. a. widanus caufa Dei I. II. C 5. VII. DEEL. Tt 2  6Có OVER DE LEERSTUKKEN Omtrent deeze Goddelyke medewerkitig, met onze zedelyke daeden, worden drie vraegen of bedenkingen voorgefteld. Moeten de redelyke weezens flechts als aenleidende oorzoenen befchouwd worden ? Wordt door deeze leer , des menfehen vryheid niet vernietigd , en een noodlot ingevoerd ? wordt God niet tot de oorzaek van het zeedel yk kwaed gemaekt ? i. Moeten de redelyke weezens alleen als aenleidende oorzaeken befchouwd worden? Zommigen hebben gewild, dat de fchepfelen geenen invloed hebben , op de uitwerkfelen , welke zy voortbrengen , noch dacdelyke oorzaeken zyn van hunne werkzaemheeden , maer dat alle werkzaemheeden der fchepfelen onmiddelyk, door God zelve , worden te weeggebracht, zodat God zich maer van de fchepfelen als aenleidende oorzaeken bediene , om zynen wil te volbrengen. Dit was , omtrent het midden der voorige eeuw, de leer van malebranche (t\ Hy beweerde dat God in ons werke, door eenen algemeenen wil , wanneer Hy werkt volgens de wetten , welke Hy over het aigemeen heeft vastgefteld, maer dat Hy, door eenen byzonderen wil, werke , wanneer de werkdaedigheid van zynen wil niet bepaeld it CO TraiU ie la Nature & Grate. put. i, o.  VAN DE OPENBAERING. 66t h tot een uitwerkfel, door eenige algemeene wet. In gewoone gevallen zou God derhalven werken , volgens de algemeene wet der natuur , by gelegenheid dat 'er het fchepfel tusfchen beide koomt, zodat niet het fchep. fel, maer God zou werken , by aen leiding van heli fchepfel. De redelyke weezens zouden zelve niet werken , maer alleen de oorzaeken zyn , by gelegenheid van welke de Goddelyke wil bepaeld wordt, om zeekere uitwerkfelen voort te brengen. Tot dit begrip helde ook de vermacrde connor (u) over O). Dan dit ftelfel is geheel onbeftaenbaer. —— Indien de fchepfelen geene eigenlyk gezegde oorzaeken waeren , en alleen aenleidingen , welke door zich zelve niet werken , zouden er in het geheel geene tweede oorzaeken zyn , en alles zou onmiddelyk door de eerfte oorzaek gewrocht worden. Gevolgelyk zou God ook de werkende oorzaek zyn van van het zeedelyk kwaed. De fchepfelen zouden niet anders zyn dan eenvouwige werktuigen, welke door God bewoogen worden. Dus. doende wordt onze vryheid geheel vernietigd. God zal in ons denken en willen. Wie bemerkt niet, dat dit alles regelrecht den weg O) In Euang. B feaJcU tyj walchius BibU Theol. Stk Tom. I. p. 758. VII. DEEL. Tt 3  66Z OVER DE LEERSTUKKEN baene tot het Spinofismus ? —- De Openbaering fchryvt alierduidelykst werkingen toe aen de fchepfelen, zo redelyke, als redeloofe. De zon wordt gezegd, van het einde des hemels uittegaen , en haeren omloop te hebben tot aen het einde dcszelven, Pf. XIX: 7 ; de bouwlieden arbeiden aen een huis , en de wachter bewaekt de Stad , Pf. CXXVII: i , de regen doorvochtigt de aerde , en maekt dat zy voor tbr enge en uitfpruite , Jef. LV: 10. De koeien loeien , i Sam. VI: 12. de osfen eeten gras, Dan. IV: 32, 33, deleeuwen brullen, Spreuk. XXVIII: 15. Maer volgens het gemelde flelfel zou God zelvs, by gelegenheid der koeien , osfen, en leeuwen , loeien , gras eeten , en brullen ; welke ongerymdheeden ! (w) 2. Wordt1, door de leer van de Goddelyke medewerking met alle onze daeden , niet des menfehen vryheid vernietigd , en een noodlot ingevoerd ? De Stoicynen Hellen een on wederiken baer noodlot , waeraen God zelvs onderworpen was O). Ook waeren de 'Esfeers onder de Jooden niet vreemd van een noodlot, (y). Dan («0 GRAFius I. c. Tom. 15 p. 43.O) brucker Ilfl Crit. Phil. Tom. I. part. 2.1. a. e. 9. Scct. I. O0 j os e paus Avtiq Jud. ). XIII. c. 5 , 9. BtBD^lS JBft. Eccl. V. T. Ton. II. p. 984,  VAN DE OPENBAERING. £63 Dan de Goddelyke Medewei king , omtrent de vrye daeden der redelyke weezens , is overeenkomftig derzelver reden en vryheid. God onderhoudt en beftuurt de tweede oorzaeken , of de werkingen der gefchacpene weezens , volgens derzelver verfchillende natuur , en eigen beginfel van werken. Nu is de vryheid van een redelyk weezen niet geleegen in onverfchilligheid , maer in een reedelyk welbehaegen. Maer daermeede is de Goddelyke invloed geenszins ftrydig, om dat dezelve overeenkoomftig is , met de verfchillende natuur, en het eigen beginfel van werken der gefchaepene weezens (z). Dan , al blyvt er in dit geval eenige zwaerigheid over , welke onze bekrompene bevattingen te boven gaet , de Heilige Schrivt leert ons ftellig , dat God den mensch niet alleen niet dwinge , matr zelvs zynen wil overbuige , zodat hy met genoegen werkt. God werkt in ons eerst het willen , en daerna het werken, Phil. II: 13Het volk van Koning jesus dient hem gewillig pf. ex.- 3, zy zYn yveris in de 8°e" de'werken, Tit. II: 14. Daeren- boven leert ons de ondervinding zo duidelyk, dat wy vry zyn in onze O) l D. p. 281—— VII. DEEL. Tt 4  $H OVER D£ LEERSTUKKEN de leer der Me JerkJon, ?' ' de oorzaek- va„ 7 8 ZeIve niet tot oe ooi zaek van het zeedeiyk kwaed 9 Z° Veel is 2«*«, dat de Heilige God vet geene moogelykheid , de o2et' f= «edelyk kwaed weezen kunne Hy aefi/c/wuvetf zoude. Hab I- to ah wegen zyn gericht • r* 3' ^ ZT?!{ twS - ' ^ w en geen cnrecho , .rechtvaerdig en r-rht « tr rx ac Almachtige van onrecht- r >ai P«Vf*« , / i ; *a*W* "frt •' e Almachtige verkeert h,t recht niet, Job XXXIV: io * W<ör' *rt den anderen kant ftaet het v~ dat God medewerke mPr a 7 ' delvke ™. daeden def re- ™e WeeZeDS' ^ «eedelyk kwaed Sefrivt 'In T.;^" beVesti^ de Heilige twee Llt jdeiykSt- Maer hoe *5 twee ftellmgcn te zaemen hangen , behoort kwynendl - welke 2 kwynende bevattmgen te boven gaen. fcJi Men heeft de zaek zoeken op L ?en, door onderfcheid te maek-n f fchen de ft0f en de f * tü*' daed Tori form van eene «Md, Ced zou met het ftoffelyke van ^  VAN DE OPENBAERING. 66*5 daeden , dat is, met de daeden , op zich zelve aengcmcrkt, medewerken, maer het formelyke van onze daeden , de zeedelyke verkeerdheid , welke zulk of zulk eene daed aenkleevt , zou van den mensch zeiven oorfprongelyk weezen (a). Maer deeze onderfcheiding is willekeurig en ongegrond. Het ftoffelyke van eene daed kan niet beftaen, zonder het formelyke. Elk van onze dae? den heeft eene zeedelyke hoedaenigheid, waerdoor zy goed of kwaed is. Voeg er by, dat deeze onderfcheiding , althans in zonden van nalaetigheid , in het geheel geene plaets hebben kunne. Wanneer iemand dat geene verzuimt, waertoe hy verplicht is , begaet hy zeedelyk kwaed , zonder eene ftoffelyke daed te verrichten. Wy willen daerom liever onze onkunde erkennen, en in ootmoed belyden, dat wy , van weegen de bekrompenheid onzer vermoogens niet verklaeren kunne, hoe de vlekkeloosheilige God medewerke met onze daeden , welke zeedelyk kwaed zyn. Trouwens zouden wy de onderzoeking Godes vinden ? zouden wy tot de volmaektheid toe, den Almachtigen vinden ? Zy is als de hoogten der hemelen, wat kunnen wy doen ? die: . per dan de hel, wat kunnen wy weeten ? lan- O) vitringa Obfery. S. I. VI. c. 15, yfl. DEEL. Tt 5  666 OVER DE LEERSTUKKEN ger dan de aerde is haere moet), en bree~ éer dan de zee, Job XI: 7.9. §• 844, Bi derde daed van Gods voorzienigheid is de bestuuring. De bestuuring is de daed van Gods Almachtigen wil, waer door Hy de fchepfelen en derzelver werkingen die einden doet bereiken , welke Hy bedoelt. De ondervinding Jeevert ons ontelbaere en allerkennelykfte proeven op van deeze bestuuring, welke altoos wys, weldaedig, en rechtvaerdig is (bf God heerscht ever alles, en het Jtaet in zyne hand, alles groot te maeken en fierk te maeken 1 Kron. XXIX: 12. Zyn Koningryk heerscht over al les, Pf. Clli: 19. Het hart des menfehen overdenkt zynen weg, maer de heer ftuurt zynen gang , Spreuk. XVI: 9. Het paerd wordt bereidt tegen den dag des (Iryds , maer ds overwifining is des h eeren, Spreuk. XXI: 31. Wie zegt wat het welk gefchiedt , zo het de heer niet beveelt? gaet niet uit den mond des Allerlmsjien het kwaede en het goede? Klaeg. LI; 37, 33. Zal er een kwaed in C*) I Deel p. 236 —  VAN DE OPENBAERING. 6C"? in de Stad zyn , het welk de heer niet doet? Amos III: 6. Hy maekt ieder ding fchoon in zynen tyd, Pred. III: II. By den mensch is zyn weg niet , en het is niet by eenen man die wandelt , dat hy zynen gang richte , Jer. X: 23. Alle onze lotgevallen derhalven , en de uitflag onzer poogingen , hangt van de Goddelyke Voorzienigheid af. Zo de heer het huis niet bouwt , te vergeevsch arbeiden deszelvs bouwlieden daer aen. Zo de heer de Stad niet bewaert , te vergeevsch waekt de wachter. Het is te vergeesveh dat wy vroeg opjlaen , laet opblyven , en het brood der fmerten eeten ; het is alzo , dat Hy het zynen beminden als in den Jlaep geevt, Pf. CXXVII: 1 , 2. Onze angstvallige zorgen zyn gevolgelyk geheel nutteloos. Zyt niet bezorgd voor uw leven , zegt daerom de Heer jesus, wat gy eeten en wat gy drinken zult , noch voor uw lichaem waermeede gy u kleedcn xidt. Is het leven niet meerder dan het voedztl, en het lichaem , dan de kleeding ? aenziet de vogelen des hemels, dat zy niet zaeien noch maeien , noch verzaemelen in de J'chuuren , en uw. hemelfche Vader voedt nochtans dezelve; en gaet gy dezelve niet zeer veel te boven? wie toch van u kan, met bezorgd te zyn, eene elle tot zyne lengte toedoen ? Matth. VI: 25 - 27. Wtrpt alle uwe bekommernis/en op God , want Hy zorgt voor u, 1 Petr. V: 7. VII. DEEL.  66$ OVER. DE LEERSTUKKEN ACHTSTE HO OF D; STUK, over de onstervelykheid DER ziele, S- 845. Dt ONSTERVELYKHEID DER ZIELE is eigetihk een leerjluk der Openbaring. Wanneer wy met de ondervinding raedpleegen, zat het ons blyken , dat de Reden, aen zich zelve gelaeten , ons geene genoegzaeme verzeekering geeven kunne , omtrent de onftervelykheid van 's menfehen ziel, en een toekoomend leeven. -— Er zyn er verfcheidene geweest onder de Wysgeeren der Heidenen , die de onftervelykheid der ziele en een toekoomend leven ronduit geloochend hebben (c). socrates evenwel, plato, pythagoras, en anderen hielden de ziel voor een onftervelyk weezen (d). Zelvs was er , omtrent dit ftuk , eene algemeene overleevering onder het volk ver- fpreid [ CO VoeTdeelen van den Godsdienst II D. I St. p. 195 - {ij pl utarchus de Piac. PM. 1, IV. c, 7.  VAN DE OPENBAERING. <56* fpreid (e_). Maer met dit alles , waeren de begrippen , niet alleen van het gemeene volk, maer zelvs van de meest beroemde Wysgeeren, omtrent dit onderwerp , dermaete verward en onbeftaenbaer , dat zy es geene genoegzaeme zeekerheid van kunnen gehad hebben. Zy hadden geene evenreedige kennis, omtrent de natuur van 's menfehen ziel; zy hadden ongerymde bevattingen t omtrent den ftaet van het volgend leven j de gronden en bewyzen , welke zy voor eea toekoomend leven bybraehtcn , waeren zwak en onvoldoende ; en alles wat zy omtrent dit wichtig ftuk wisten , beftondt ia enkele gisüngen en bloote waerfchynlykb.eeden (ƒ>. Wy moogen er uit befl uiten , dat de reden, alleen aen zich zelve o vergelaeten, niet in ftaet zy, om het menschdom, op genoeg* zï:me gronden , te verzeekeren , dat onze zit 1 onftervelyk zy, en dat de algemeene overleevering daeromtrent haeren oorfprong verfchuldigd waere, aen de overblyvfelen der oorfprongelyke Openbaeringe (g). Nadat de Openbaering ons de duidelykfte verzeekering gegeeven heeft , omtrent een toekoomend leven, vindt de reden zich ge- (el SE NE CA Epifi. 117. f O Foord. van den Godsd. II D. I St. p. 200— (g) grotius de Verit. Rel, Chrifi, 1. I. c. as* VII. DEEL.  67O OVER DE LEERSTUKKEN noodzaeke deeze leer toe te Hemmen , en heeft zelvs bewyzen uitgedacht om dezelve te ftaeren (h). Maer wanneer wy door de Openbaering niet waeren voorgelicht, zouden wy in dit Huk ten minnen geene meerdere zeekerheid gehad hebben , dat de fchranderfte Wysgeeren onder de Heidenen. §. 845. De Goddelyke fchrivten van het Nieuwe Testament letten allerduidelykst, dat de ziel der menfehen onjtervelyk zy. Onze Goddelyke Leeraer jesus heeft de voorden van het eeuwig leven bekend gemaekt , Joh. VI: 68. Hy heeft het leven en de onverdervelykheid aen den dag gebracht, door liet Euangelie , 2 Tim. L 10 Wy worden gereepen om de belovtenis der eeuwige erve te ontvangen, Hebr. IX: ij ; en dit is de belovte, welke jesus christus ons beioovd heeft, namelyk het eeuwig leven, 1 Joh. H: 25. Hec zou niet eens noodig zyn , byzondere plaetfen uit de Schrivten der Eusngelisten en Apostelen , ter bevestiging van deeze aengelcegen» waerheid , aen te haelen, naerdien het (h) i D. p. <«i-4 Xy. 1. Toen de Aertsvader deeze belovte ontving , was hy reeds zo oud , dat hy, naer den toenmaeligen Jood , niet veele jaeren levens meer te wachten had. Maer waerin zou nu de loon, de zeer groote loon beftaen hebben , indien hy geen vooruitgezicht gehad hadt, op een volgend leven? indien hy binnen wemige jaeren de vernietiging te gemoet zag ? J. De leer der onftervelykheid lag ook, m de («) til lot joh fr$A V Desl p. i7i ,  TAN DE OPENISAER.ING. 677 de fprcekwyzen, welke mose gebruikt , tot de vaderen te gaen , en tot zyne volken verzaémeld te worden. De heer zeide tot Abraham : gy zult tot uwe vaderen gaen met vreede ; gy zult in goeden ouder om begraeven worden, Gen. XV: 15. Den dood van dien Aertsvader verhaelt mos>e op deeze wys : abraham gav den geest , en ftorv in gteden ouderdom, oud en des levens zat , en hy werdt tot zyne volken verzaemeld; en isa ac en is mael begroeven hem, Gen. XXV: 8 , 9. Hier wordt het ga:n tot de vaderen, en het verzaemeld worden tot de volken, duidelyk onderfcheiden van het begraeven worden. Geeven die uitdrukkingen niet allerduidelykst te kennen, dat de voorouders, na den dood van hunne lichaemen, nog leevden, en dat abraham, ten aenzien van zyne ziel, nadat zy van het lichaem was afgefcheiden , by zyne vaderen gekbomen zy ? Van de begraevenii kan men deeze fprcekwyzen niet verltaen: behalven, dat er afzonder lyk van abrahams begraevenis gefprooken wordt , gelyk wy reeds hebben opgemerkt, is de Aertsvader naer zyn lichaem niet verzaemeld tot zyne vaderen en tot zyn volk, die niet in Kanaan, maer in het land der Chaldeeuwcn, begraeven waeren. e. De ftervende jacob wachtte op de zae- VII. DEEL. V V 3  678 OVER DE LEERSTUKKEN ligheid van den heer, Gen. XLIX: 18. Deeze zaeligheid was zeekerlyk niet bepaeld, tot dit aerdfche leven , het welk de Aertsvader zo zo ftondt te verlaetea. mose heeft, in dit geval, uitdrukkingen gebruikt , weike volltrekt onverftaenbaer waeren, indien de leer van een toekoomend leven niet algemeen was aeHgen0ömen by de Israëlleren. Volgens het verhael van mose befchreev zich de h e e r aen hem , als den Cod van zyne vaderen abraham , isaac enjAcoB, Exod. III: 6, 15, iö. Maer toen de heer aen mose verfcheen , waeren die vaders reeds overlang geflorven. Was er derhalven geen leven, na dit leven , dan kon de heer hun God niet weezen , en zy konden de Goddelyke gunst Biet ondervinden. Immers God is niet een God der dooden , maer der levendigen. Op deezen grond heeft ook de Heer jesus het toekoomend leven tegen de Sadduceeuwen beweezen , zo dat zy er niets tegen konden inbrengen , zeggende: hebt gy niet geleezen, het geene van God tot ulieden ge. fprooken is, die daer zegt , fk ben de God van abraham , en de God van isaac, en de God van jacob? God is niet een God der dooden , maer der leerenden, Matth. XXII; & De  van de openbaering. 67Q B. De geheele redeneering van paulus, Hebr. XI. bewyst allerduidelykst , dat het geloov , omtrent de onftervelykheid der ziele , onder de Vaderen , voor en in den tyd van mose , ,algemeen geweest zy. De Apostel fchryvt hun een geloov toe., het welk verkeerde omtrent toekoomende en onzichtbaere dingen , vs. 1. Zy hoopten derhalven op onzichtbaere dingen , welke na dit leven plaets hebben. paulus betoogt het met veelerlei merkwaerdige voorLeelden , niet alleen van abel vs. 4 , en van henoc 11 vs. 5, 6, van weke wy reeds gefprooken hebben , maer ook van noach, zeggende, dat hy een er^genaem der rechtvaerdigheid , welke naer het geloov is , geworden zy, vs. 7. Dan welk nut zou noach van deeze rechtvaerdigheid gehad hebben , indien zyne uitzichten, alleen binnen den omtrek van dit leven, waeren beperkt geweest? abraham verliet, op Gods bevel , zyn vaderland en maegfehap. Deedt hy die om aerdfche voordeden te bejaegen ? Neen waerlyk. Hy verzaekte al wat hem öierbaer was op aerde , en volgde Gods bevel, omdat hy, na dit leven, eene Stad verwachtte , welke fundamenten heeft, welker kur.jtenaer en bouwmeester God is, vs. IO, De Aertsi aders zyn in het geloov geJiorven , de btlovten niet verkreegen hebbende ; vii. deel. V v 4  «580 OVER DE LEERSTUKKEN welk een dwaesheid , indien zy de vervulling niet verwacht hadden, in een volgend leven. Zy befchouwden zich als gasten en vreemdelingen op de aerde , en betoonden klaerlyk dat zy een beeter en hemelsch Vaderland zochten , vs. 13-16. —. mose zelvs verliet het Hov van den Egyptifchen Koning , met alle deszelvs voordeden , en ftelde zich bloot aen de verfmaedheid. Wat bewoog er hem toe ? Hy zag, zegt paulus, op de vergelding des bons , vs. 25 , 26. Zocht hy dien loon m dit leven? bedoelde hy den aerdfchen luister, dien hy, als heirvoerer van Israël, te wachten had ? waerlyk dan is hy een dwaes geweest : 8yne eer , aenzien , en voorfpoed , in Egypten, was reeds ge. vestigd; maer het geene hy by het volk van Israël zocht , was nog zeer onzeeker. C, In de Schrivten van mose, vinden wy eene zeer duidelyke plaets, in welke de onftervelykheid van 's menfehen ziel fteilig geleerd wordt. Wy hebben het oog op het zeggen van bileam, Num. XXIII: 10. myne ziel Jterve den dood der oprechten , en Viyn uiterjte zy , gelyk het zyne. Hoe kon bileam deezen wensch doen, wanneer hy niet hadt vastgefteld, dat *s menfehen •ziel onftervelyk zy ? wat onderfcheid zou er «ader* zyn, tusfchen den dood der oprechten ca  van de openbaering, 68l cn der onrechtvaerdigen ? en waerom zou de dood der eerde verkiesbaerer geweest zyn-, dan die der laetften ? D. joe heeft in de vroegfte tyden geleevd , lang voor den tyd van mose (T). Maer, van de onftervelykheid der ziele, en een toekoomend leven , was hy zo volkoomen verzeekcrd, dat hy daerin zyne vertroosting vondt, onder alle zyne fmerten. Ik weet , zegt hy , myn Vcrlos/er leevt , en Hy zal de laetfte over hst ftof opftaen; en als zy na myne huid dit dwknaegd zullen hebben , zal ik uit myn vleesch God aenfehouwen , den welken ik voor my aenfehouwen zal , en myne oogen zien zullen , en niet een vreemde , Job XIX: 25-27. Hier verklaert de lydzaeme man allerduidelykst, dat hy hoopte op een volgend leven. Hy geloovde dat elk een mensch , in de huishouding van het toekoomend leven, loon naer zyne werken ontvangen zulle. Hy ftelde vast, dat niet alleen de ziel overblyve , maer zelvs dat de lichaemen der afgeftorvenen zullen opgedekt worden. Ook hieldt hy zich verzeekcrd , dat hy , in den dag der opftanding , een zaelig lot erlangen , en God aenfehouwen zoude. (7) Bybeherkl. X Dce! Meid. p. ix. wesjeliuj Fasfic. Pfrt. DU I. p. 7— VII. deed. Vv y  632 OVER DE LEERSTUKKEN Zommigen der Rabbynen , en vooral jo. hannes me ncerus (m) , een Scbryver der XVI Eeuw, beweeren, dat job hier fpreeke , niet van dc opftanding des lichaems , en de heerlykheid in het volgende leven, maer van zyne herftelling in aerdfchen voorfpoed , welken hy verwachtte, cn , volgens Kap. XLII. ook werkelyk verkreegen heeft. Volgens vorstius zou job wel duister van de opftanding, maer eigeniyk van zyne verlosftng in dit leven , gefprooken hebben (m). Dan niets is er blykbaerer , dan dat deeze woorden niet anders , dan van de opftanding des lichaems , en de onftervelykheid der ziele , kunnen verkJaerd en begreepen worden (o). Laeten wy de zaek wat naeder be. toogen. A. Ons eerfte bewys ontleenen wy uit het verband van deeze woorden, mee het voorige en volgende. In het voorige XVIlI!e Kapittel hadt bildad verkJaerd , dat job een godloofe by uitneemendheid weezen moest. Hy beweerde dat elk hier op aerde , naer zyne daeden Verft») Commcnt. ad h. 1. 00 Part. M R-fpmf. «rfSLADUM p. pr, CO WEIMUS Omn locd. p. 2<57. GEHARD! Thiel. Tom. XVM. p„ pB9 ,  VAN DE OPENBAERING. C8$ vergolden worde , en dat derhalven iemand , die , gelyk job , in uit leven meer dan. gemeen ellendig is, een groote boosdoender weezen woet. Dit begrip wil job wederleg- gen> Maer indien hy alleen van eene ty- delyke herftelling , en zynen toekoomenden voorfpoed, gefprooken hadt, zou zyn bewys geene de minfte kiacht gehad hebben , naerdien veele godloofen in voorfpoed leeven , en, zo hun onheilen overkoomen , daeruit verlost worden. Dan , wanneer men de uitfpraeken van job toepasfelyk maekt, op het volgende leven , dan is de gevolgtrekking rechtmaetig. Hy verklaerde, ter Nfchacrj ing van bildad, dat hy dwaelde , dat • uit de lotgevallen der menfehen hier cp i de, niet befluiten kunne tot hun te lyk beftaen , vermits de huishouding der vergelding eerst, in het volgend leve.u, zal plaets hebben. In het volgende vs. 28 . 29- betuigt job, dat hy den wortel der zoekt bezat , eene ongeveinsde Godsvrucht, dat alle verdenkingen van overgegeeven boosheid geheel lievdeloos waeren , en dat God zulke haetelyke behandelingen , als zyne vrienden hem aendeeden , niet ongeftraft kon laeten. Hoe billyk mogt hy dit alles afleiden , uit zyne geloovige hoop op de zaeiige onftervelykheid ? en van hoe weinig kracht zou die redeneering ge- YII. DEEL.  68+ OVER Dl LEERSTUKKEN weest zyn , wanneer hy alleen de herftelling van zyne tydelyken voorfpoed hier op aerde bedoeld hadt ? B. Een ander bewys neemen wy, uit de zeer merkwaerdige voorreeden, welke job voor deeze ukfpraek laet vooraf gaen, vs. 23 , 24 : Och of nu myne woorden toch opgefchreeven wierden ! och of zy in een boek ook wierden ingeteekend! dat zy met een yzere grif. fie , en lood , voor eeuwig in eene rotze gehow wen wierden. — Met deeze voorreeden geevt hy zeekerlyk te kennen , dat hy iets groots en zeer gewichtigs wilde voorftellen. Maer was zyne herftelling, in den voorigen gelukftaet hier op aerde.. eene zaek van zulk een onvergelykelyk gewicht, dat dezelve, ter gedachtenis van de nakoomelingfchap, moest opgefchreeven, en in eene rotze ge' graveerd worden ? C tod fpreekt, met volle verzeekerdheid, van de zaek, welke hy voorftelt. Ik weet, zegt hy , «231» verlosfer letvt, enz. Maer , dat hy in voorige gezondheid , en eenen uitneemenden voorfpoed naer het lichaem , zou herfteld worden, kon hy, met geene zeeker. heid, weeten. God hadt hem, tot hier toe, nooit eeDige belovte gedaen , omtrent eene lichaemeiyke verlosüng uit de rampen en ellenden , met welke hy thans bezocht was. In tegendeel hy hadt alle hoop , op eene tyde-  VAN DE 0PEN3AERING. 68j tydelyke uitredding geheel laeten vaeren. Ziel, zegt hy , ik roep geweld, doch word niet verhoord ; ik Jchreeuw , doch daer is geen recht , Hy heeft mynen weg toegemuurd , dat ik niet kan doorgaen , en over myne paeden heeft Hy duisternis gefteld ; myne eer heeft Hy van my afgetrokken , en de kroon mynes hoofds heeft Hy wechgenoomen ; Hy heeft my rondom afgebrooken , zodat ik heenen gae, en heeft myne verwachting , als eenen boom wechgerukt, Kap. XIX: 7- 10. Hy meende derhalven dat hy, naer de waereld, niets meer te wachten hadt. Maer hy vondt zyne vertroosting in de hoop , in de zeekere hoop , op eene zaelige onftervelykheid, na dit ellen» dig leven. Nog duidelyker verklaert job , in het vervolg , dat hy, aen eene tydelyke herftelling geheel wanhoopte , en niets anders ver. wachtte , dan dat de dood een einde van zyne fmerten maeken zoude, zeggende tot den heer: ik fchrei tot u, maer gy antwoordt my niet , ik ftae , maer gy acht niet op my , gy zyt veranderd in eenen wreeden tegen my : — ■ want ik weet dat gy my ter dood brengen zult , en tot het huis der zaemenkoomfte aller leevendigen, Kap. XXX: 20 , 21 , 23. D. Wyders redeneeren wy, uit de woorden en fpreekwyzen , van welke job zich VII. DE EI»  686" OVER DE LEERSTUKKEN bediend heeft. —— Hy fpreekt van iets j het welk ten laetjlen gefchieden zoude. Hy bedoelt derhalven zo iets, het welk, ra het verloopen van eenen langen tyd, zou plaets hebben ; maer zyne lichaemeiyke herftelling is kort , na het uitfpreeken van dee. ze woorden, gevolgd, Kap. XLII. Zyn verlosser zou over het Jtof opjlaen. Deeze woorden hebben volftrekt geene voegzaeme beteekenis, wanneer job alleen eene tydelyke verlosncg op het oog hadt. De uitdrukking, vanneer zy na myne huid dit docrkr.aegd zullen hebben, kan , hoe men dezelve ook wende en keere , niets anders , dan van den dood en het verderv des lichaems, verftaen worden. Gevolgelyk hoopte job op eenen gelukftaet , welke hy na zynen dood erlangen zoude. Hy hoopte God uit zyn vleesch te t:r.fchouwen ; maet dit kan in dit leven niet gefchieden. Met het hoogfte recht derhalven worden deeze woorden verklaerd , en kunnen niet anders begreepen worden , dan van dc huishouding der vergelding, in het volgend leven De leer der onftervelykheid is ook, na mose (ƒ>) justimus in Grtt. c^antonihum, t e rti-ili anus de refur. cernit c !0. cyprianws 1. III. Testini. c. 53. iuousiisus de Cir. Dei 1. XXII. c se.  VAN DE OPENBAERING. 68? mose, door de Propheeten onder Israël voortgeplant. david bemoedigde zich, onder alle zyne fmerten en verdrietelyk needen , met het vooruitgezicht der heerlykheid van het volgend leven. Ik , zegt hy , tot den heer, zal uw aengezicht in gerechtigheid aenfehouwen; ik zal verzaedigd worden, met uw beeld, als ik zal opwaeken, Pf. XVII: jy. Hoe duidelyk verklaert asaph zyne hoop op een beeter leven , Pf. LXXIII: 24 26 ? Gy , o heer, zult my leiden , door uwen raed, en daerna zult gy my in heerlyklieid opneemen; wien heb ik neffens u in den hemel ? neffens u lust my ook niets op de aerde , bezwykt myn vleesch en myn hart , zo is God de rotsjïeen van myn hart , en myn deel in eeuwigheid. - s a l o - mo leerde uitdrukkelyk, dat de ziel van het lichaem ten eenemael onderfcheiden zy, en , by de ilooping van het ftoffelyk deel , tot God wederkeere. Het Jtof, zegt hy , zal weder tot aerde keeren , als het geweest is , en de geest weder tot God , die hem gegeeven heeft, Pred, XII: 7. Ook fpreekt hy ftellig van eenen algemeenen gerichtsdag , in welken dooden en leevenden zullen geoordeeld worden. God zal ieders werk in het gericht brengen, met al wat verborgen is, het zy goed, het zy kwaed, Pred. XII: 14. jesaias , de Propheet, heeft allerduidelykst gefprookea VII. SE EL.  688 OVER DE LEERSTUKKEN van de altoosduurende ftraffen der godJoofen» in de huishouding van het volgend leven l hun worm zal niet jtervsn , en hun vuur zal niet uitgebluscht worden, en zy zullen allen vleefch? eene afgryzing weezen , Jef. LXVlz 24. verg. Mare. IX: 44. Wiet minder ftellig wordt, in de Godfpraek van dan iel, gefprooken , over het onderfcheiden lot der menfehen in het toekoomend leven, veelen van die in het Jtof der aerde Jlaepen , zullen ontweeken ; deezen ten eeuwigen leven , en geenen tot verfmaeüieeden , en tot een eeuwig afgryzen. Ook wordt er gezegd van de Leeraers , dat zy zullen blinken , als de glans van het uitfpanfel, en die er veelen gerechtvaerdigd hebben , gelyk de Starren, altoos en eeuwiglyk, Dan. XII: 2 , 3. Voeg er by, dat alles wat de Propheeten voorfpeld hebben , van den messias, en de verzoening, welke Hy ftondt te weeg te brengen, de onftervelykheid der zielen, en een toekoomend leeven, allerkennelykst veronderftelle : of zou de vrucht van al dat geene, het welk de Middelaer gedaen en geleedea heeft, zich alleen bepa-ien tot dit kortftondig leven hier op aerde? waerlyk dan zouden zeer veelen der geenen , die op Hem vertrouwen , jamrnerlyk bedroogen uitkoomen , daer de tegenfpoeden der rechtvaerdigen veele zyn ; dan zouden zy te vergeevsch  'van de o pene aeeinc. 680 gcevsch hun hart gezuiverd, en hunne handen in ohfchuld gewasfchen hebben , daer de oogen der godloofen uitpuilen van vet, gelyk asaph zich uitdrukt , Pf. LXXIilr 7 » 13- Niets kan er derhalven blykbaerer weezen , dan dat de leer der onftervelykheid , van de vroegfte tyden af, onder Israël zy bekend geweest, en algemeen aengenoomen. „ Gee,, ven deeze uitdrukkingen der Patriarchen , „ dat zy vreemdelingen waeren op aerde , dat „ de daegen hunner vreemdelingfchap hard en „kwaed waeren, dat zy, by den dood, „ fchoon hunne lichaemen dikwyls in zeer „ afgeleegene plaetfen rustten , tot hunne „ vaders wier den vergaederd , en met hun volk „wierden vereenigd; geeven deeze uitdruk „ kingen, en zo veele andere, welke wy „ nu niet aenhaelen , inzonderheid gevoegd „ by de verbooden , in de wet van mose „ gedaen , van de waerzeggers raed te plee„ gen , wélke de dooden ondervraegen , en ,, van hun de waerheid uitvorfchen , niet te „ kennen, dat de duurzaemheid der zielen „ een gevoelen was , het welk reeds ten tyde der Wetgeeveren ftand greep ? Zou s, het sa ut in de gedachten gekoomen zyn, „ de ziel van samuel raed te pleegen , in„ dien hy niet geloovd hadt , dat de zielen, „ na den dood, in weezen waeren? en , vu. deel. Xx  ö;o over de leerstukken „zo dit gevoelen, ten zynen tyde, niet „ algemeen geweest waere, van waer zou hy dan deeze gedachten hebben gekree„ gen." (q). Hoe ongegrond is derhalven de ftoute uit. fpraek van Lord bolingbroke (r) , dat de uitvinding van toekoomende belooningen en ftraffen toe te fchryven zy , aen Egypten , de moeder zo vel van de goede Staetkunde , als van de bygeloovigheid. 5. 848. Omtrent den ftaet der zielen , na den dood van het lichaem , geevt ons de Goddelyke Openbaering zeer weinig bericht. In het vervolg zullen wy met opzet moeten handelen, over de heerlykheid der geloovigen , en de eindeloofe rampzaeligheid der godloofen, in het toekoomend leven. Alleen merken wy nu maer aen, dat het een en ander niet volkoomen geopenbaerd zy, en dat vooral de ftaet der zielen , nadat zy door den dood van het lichaem zyn afgefcheiden , voor ons veelszins in het duister ligge. Het is nog niet geopenbaerd, zegt Apos- Cï) Brieven van eenige Portugeefehe en Hoogduitfche Jooden ten den Heer de voltaire i DeeJ p. 355, 356. Cr) worss P«l V. g. 553, 4gs,f  VAN DE OPENBAERING. ÓQl ApOStel JOHANNES, tf* S]!» ZttZiOT , i Joh. III: 2. ■ Misfchien zullen wy, by eenei andere gelegenheid , onderzoek doen , naer het gevoelen der geenen , die meenen , dat de zielen , nadat zy door den dood , van de groove lichaem zyn afgeicheiden, nog met een fyn onzichtbaer lichaem vereenigd blyven (O- Voer tegenwoordig zullen wy ons vergenoegen , met aentetoonen, dat God er wyze en weldaedige redenen voor hebbe , om ons geen uitvoeriger bericht te geeven , omtrent den ftaet van het toekoomend leven. i. Eene meer ontwikkelde kennis van onzen toekoomenden ftaet zou ons ongefchikt maeken, tot de beezigheeden, welke wy hier op aerde verrichten moeten. Arbeid en vlyt zyn noodzaekelyk , tot onderhoud van ons leven , en tot vervulling van onze behoevten. Wy zyn , in' onderfcheidene rangen en betrekkingen geplaetst, en elk moet het zyne toebrengen, om den voorfpoed der menfchelvke maetfchappy te bevorderen. Er moeten eene meenigte van beezigheeden verricht , en een groot aen tal van kun Hen beeeffend worden, om de geryflykheeden des levens te bezorgen. Veronderftel nu eens, <_s) ci'dworth ). g. Tom. II- P- Jc6;—— VII. DEEL. XX 2  6)1 OVER DE LEERSTUKKE* dat God ons eene volieedige ontdekking deedt , omtrent -de hcmelfc:;e heerlykheid , dan zou er een volftrekte^fiilflaad .pkêts hebben , in de beezigheedea der. waereld; alle aerdfche voorwerpen zouden . nietjg zyn in onze oogen , en ce aerdjehc belangen zauden geen vermoogen meer hebben , om eg. ze aencacht te trekken ; alle kunften "én oefeningen, die .nu het geluk der maetfeaappy bevorderen, zouden verwaerioosd wor? den , al wat de yooi zienigheid geevc, tct verkwikking der menfehen , zou met verachting befchouwd worden, en zelvs zou het leven hier op aerde verdrietig vallen. , 2. Wanneer ce heerlykiieid van het volgend ie»en ons vokcomen geopenbaerd was , zou ce oeffening van veelerlei deugden geheel wech valien , by voorbeeld de maetigheid , de zelvs verloochening, de nedrigheid hj voorfpoed, de lydzaemaeid onder "de vercru^kicgen , Ge onderwerping aen Gods wil, de vergeevlykheid omtrent den mensch. .trouwens de duidelyke ontdekking der eeuwigheid zou aile verzoekingen wecbneemea, alle waereiefche begeerlykheeden te onderbrengen , en gevoigelyk zou er geene piaets meer overblyven , voor de beproeving da oprech:>.e:J. 3- Wy verfceerer hier op aerde, als in eenen ftaet van kmdsheid, ea de heerlykheid  VAN DE OPENBAERING. heid van het volgend leven is ver weg verheeven , boven onze kwynende bevattingcn. Eene nadere ontdekking zou ons verheffen , tot eenen kring, voor welken wy niet gefchikt zyn , en ons zaeken openbaeren , te groot en te treffende , voor onze tegenwoordige vermoogens 4. De alleen wyze God heeft ons , om trent de toekoomende waereld , zo veel geopenbaerd , als dienftig is , om ons te bemoedigen , onder de verdrietelykheeden van dit leven , en ons tot de betrachting der deugd op te wekken. Was de ontdekking onvolmaekter, zy zou geene begeerte naer de onftervelykheid verwekken , noch eenen genoegzaemen grond van vertroosting uitmaeken ; was zy meer volmaekt, zy zou ons alle zorg beneemen , voor dit leven. (0 (r) li l ai r Leerredenen I D. p. 77——