01 2124 0337 UB AMSTERDAM  ONDERVYS IN DEN GODSDIENST, ACHTSTE DEEL.   ON D E RW Y S IN DEN GODSDIENST, DOOR J. VAN NUYS KLINKENBERG , art. lie. mag. s. s. theol. et phil. dogtor, hoog-leeraar in de h. godgeleerdheid 1 n kekkelyke geschiedenis , aan hl.t illustre atheneum, en predikant in de gemeente, te amsterdam; mitsgaders lid van het zeeuwsch genootschap der weetenschappen te vlissincen. ACHTSTE DEEL. te AMSTERDAM, »Y JOHANNES ALLART. m d c c Z C'  Met Adprobatie van de Gecommitteerden van de Eervvaerde Ciasfis van Amfterdam, den 8 Nov. 1790.  INHOUD VAN HET ACHTSTE DEEL, BEHELZENDE HET ZEEVENDE BOEK OVER DE LEERSTUKKEN VAN DE OPENBAERING. TWEEDE AFDEELING. OVER DE VERBORGENHEEDEN, OF LEERSTUKKEN, WELKER ONTDEKKING Wï, GEHEEL EN ALLEEN, A EN DE OPEN» BAEUING HEBBEN DANK TE WEETEN. BI. 3—820. YUIi DEEL.  vi inhoud van het achtste deel. EERSTE HOOFDSTUK. • over' de leer der drieëen- HEID- BI. 8—149. tt. Eerst wordt de leer der drie Perfoonen, in het ééne Goddelyke weezen, in het gemeen betoogd bl. 11—52. A. Dat er in de Godheid zyn drie Perfoonen 3 vader, zoon, Bil heiligs ceest, ■wordt bewesten, bl. 11—34. A. Uit het Nieuwe Testament, bh 12—25. B. Uit hst Oude Testament, bl. 26— 34, B. Wyders wordt gehandeld over het onder' • fcheid der dris Perfoonen , bl 34—44. A. Dit onderfcheid wordt beweezen , bl. 34—3S, en B. Onderzocht , hoedaening deeze perfooneels mdsrfcheiiing zy, bl. 38—44. • C. Deeze drie onderfcheidene persoonen zyn de eenige en eeuwige god, bl. 44—52. 2. Meer byzonder wordt de godheid der drie persoonen betoogd, en de manier, op ■welke zy onderfcheiden zyn , naeder onderzocht, bl. 52—130. A. Elk der drie Perfoonen is waerachtig God, bl. 52—93. * A, De  INHOUD VAN HET ACHTSTE DEEL. Tlt A. Dt vader , bl. 52, 53- B. De zoon, bl. 53-82. C. De heilige geest, bl 82—93. k. De heilige geest U eCU persoon, bl. 82 - 87, en wel 0. Een g o d d e l y k persoon, bl. 87— B. De manier , q/) «/£e de drie Gqddelyke Perfoonen onderfcheiden zyn , worit naeder onderzocht , bl. 03—130. yf. Eerst wordt er gehandeld over de perfoncele eigenfclmp van den vader , bl. 93~ °5- B. Daerna van den zoon , bl. 95—123- C. Einddyk van den heiligsn geest, bl. 123—130. 3. By wys van aenhangfel , wordt er de eene en andere aenmerking bygevoegd, bl. 130—149. TWEEDE HOOFDSTUK. over den oorsprong van het zeedelyk kwaed. Bl. 150—271. ^. Eerst wordt de staet der rechtheid van de eerfie menfchen befchouwd, en mgtr VIIL DEEL. * 2  viii inhoud van het achtste deel. byzonder gehandeld over gods beeld bl. 151-173. 3. Daerna wordt gehandeld over het proevgebod en het werk-verbond , bl i?3—i9r. j. Wyders over de overtreeding van onze eerjte Voorouderen, bl. 191 —199. % Vervolgens over den aert en de gevolgen der zonde in het gemeen, bl. 200—214. JT Over de rampzaelige gevolgen van adams eerjte zonde, gemeenlyk genaemd de ervzon- DE, bl. 214—252. A, Zo toegereekende , bl. 216—223. R Als inkleevende, bl. 223—252. ). Eindelyk wordt er het een en ander byge* voegi , betreffende de werkelyke zonde, bl. 252— 271. DERDE HOOFDSTUK. over de leer der ver- z o e nin g. b]< 287_820> K. vooraf wordt in het gemeen gehandeld over het gewicht van dit leerstuk , en deszelvs invloed op de godzaeligheid ,' bl. 271—285. 3- daer-  inhoud VAN het achtste deel. IX 3. daerna wordt deeze aengeleecene leer, in alle de b y zonde rheeden, welke daertoe betrekkelykzyn, naeder verklaerd en betoogd, bl. 286—820. A. Eerst wordt de noodzaekelykheid der voldoening en van eenen middelaer betoogd , zullen Jtraffchuldi' ge zondaers met God verzoend worden, bl. 289-420. A. Vooraf wordt de noodzaekelykheid der voldoening, op zich zelve beweezen , bl. 289-312. B. Daerna wordt het onvermoogen van den zondaer aengetoond , 0772 voor zich zeiven te voldoen ; waeruit de noodzaekelykheid van eenen middelaer van zelve voortvloeit, bl. 312—317- C. Wyders worden de vereischten van den middelaer opgegecven , bl. 318—327. D. Eindelyk wordt de Goddelyke je sus, als de middelaer Gods en der menfchenmeer byzonder befchouwd , bJ. 327-420. et. In zyne naemen , bl. 331—3340. In zyne beide natuuien, bl. 335—2e8* vni, deel. * 3  x inhoud van het achtste 0£Et. y. In zyne ambten, bl. 368-387., en 2. In zyne ftaeten, bl. 3*8-420.,'^ a. Van verneedering, bl. 388-395.,als b. Van verhooging, bi. 3915-420. B. Ten tweede wordt er I gehandeld over de verwerving der verzoening, bl 421—516. Hier A. Wordt eerst bsweezen , dat de Middela er Christus jesus eene volkoomene verzoening met God hebbe te weeg gebracht. Dit noemt men doorgans de verwerving der zaeligheid, bl 421-461. B. Daerna wordt aengetoond, dat deeze verzoening alleen gefchikt zy voor zeeKere bepaelde perfoonen , welke God daertoe van eeuwigheid vrymachtig heeft uit. verkooren. Hier wordt gehandeld over de leer der predestinatie, bl. 462—516. C. Ten derden wordt de toepasfing der verzoening verkiaerd, bl. 516-731. A. Deeze Verzoening wordt door het euangelie aengebooden. Die aenbieding heet anders de uitwendige roeping , bl. 516—534. B. Het middel , door het welk wy aen dis  INHOUD. VAN HET ACHTSTE DEEL. Xt die Verzoening deel krygen, is het geloov, het mik met de bekeering onaffcheidbaer gepaerd gaet , bl. J35-565- Er wordt daerom het een en ander «engemerkt. et. Omtrent het geloov, bl. 535-558. p. Omtrent de bekeering , bl. 558-565. C. Dit Geloov wordt in onze harten ge* wrocht, door eene krachtdaedige en onwederftaenbaere genaede van den heiligen geest. Deeze werking van het Geloov koomt voor , onder de hernemingen van inwendige roeping en wedergeboorte , bl. 565—687. D. De vruchten van die verzoening worden voorgedraegen, bl. 608—731. tt. De recht va erdig ing , bl. 608—657. Waervan het gevolg is: a. De Vergeeving der zonden, bl. 60S—653., en l. De Aenneeming tot kinderen , bl. 653-^57- 0. De heiligmaeking, bl. 657—676. y. De bewaering of VERZEEG Eling, bl. 676-689. VUjL DEEL.  XII inhoud van het achtste deed. 2. De heerlykmaeking , bl. 690-731. D. Ten laetjten wordt er het een en ander by. gevoegd, omtrent de sacramenten en de kerk, bl. 731—820.  ZEEVENDE BOEK over de LEERSTUKKEN van de OPENBAERING vin. deel. A   ZEEVENDE BOEK over DE LEERSTUKKEN van DE OPENBAERING. TWEEDE AFDEELING. over de vereorgenheeden , of leerstukken, welker ontdekking wy geheel en alleen, aan de openbaering, HEBben dank te weeten. "W^y hebben de leerstukken van de openbaering in twee hoofdzoorten onderfcheiden. Zulke, welke aen de reden , immers eenigermaeten, bekend zyn , maer door de openbaering naeder opgehelderd cn bevestigd worden ; en zulke, welker ontdekking wy, alleen aen de Openbaering, viii. deel. A 2  4 OVER. DE LEERSTUKKEN te danken hebben , en welke wy , wanneer de reden aen zich zelve gclaeten was , nimmer zouden geweeten hebben. Hec bejlaen van God fchynt wel het eenigfte leerltuk van den Natuuriyken Godsdienst te weezen , omdat de overige waerheeden , welke daertoe pleegen gebracht te worden , op zyn allerminst , door de fchranderfte Wysgeercn der Heidenen , die alleen door het licht der reden wys waeren , zeer verkeerd begrecpen werden. Evenwel mag men deeze waerheeden in zo ver, ais Leerjlukken van den Natuuriyken Godsdienst befchouwen , als wy Christenen dezelve, nadat wy door de Openbaering zyn voorgelicht , uit de reden kunnen en pleegen te bewyzen (V). In de eerjte afdeelinc Van dit VII Boek hebben wy gehandeld , over die Leerftakken, welke de Openbaering ten rhinften algemeener bekend gemaekt, naeder opgehelderd, en bevestigd heeft. Daer toe hebben wy gebracht Gods eenheid , Gods Noemen en EigenSchappen , Gods Bejluit , de Schepping , de Schepping der menfehen , de Leer der Engelen , de Voorzienigheid , en de Onjtervdykheid der ziele. Wy gaen nu over tot de tweede af deeling , <«) VII Deel. p. 589—391.  VAN DE OPENBAERING. S tiNG , om die aengeleegene Leerjtukken voor te draegen , welker .ontdekking wy geheel en alleen , aen de Openbaering , hebben dank te weeten. Alle deeze Leerftukken noemen Wy v erborg enheeden. In den eigenlyken zin, is eene verborgenheid zulk een leerftuk , het welk wy t zelvs nadat het zelve , door de Openbaering , is bekend gemaekt , niet volkoomm begrypen kunnen. Zulke verborgenheeden behooren toe het weezen van eene openbaering , en zyn daerin zo noodzaekelyk, dat een gefchrivt, in het welk geene verborgenheeden gevonden worden , even daerom geene openbaering weezen kan. Waertoe zou ons eene openbaering dienen , indien zy geene geheimnisfen behelsde ? • en daer ons verftand zeer eng beperkt is , kan het onmogelyk anders weezee , of er moeten onder die dingen , welke God ons , omtrent de diepten van zyne oneindige natuur , bekend maekt, de zodaenige weezen , welke wy niet volkoomen, ten aenzien van het hoe , begrypen kunnen (6). Er zyn in de natuur , veele en groote verborgenheeden, en hoe zou men dan verwachten kunnen ^ dat wy alles , wat God omtrent zyne oneindige na- (i) iii Deel. p. 2il— viii. deel. A3  6 OVER DE LEERSTUKKEN •tuur openbaart , volkoomcn begrypen zullen ? (O Wy zyn derhalven verplicht om niet alleen onzen ml\ aen Gods gebooden , maer ook ons verjhnd aen Gods verklaeringen , te onderwerpen ; en , ver. mits de Heilige Schrivten , gelyk wy voorheen uitvoerig betoogd hebben , eene Godlyke opendaering behelfen, moeten wy alle de leerftukken , welke daerin worden voorgedraegen , hoe onbegrypelyk zy ook voor ons eng beperkt verftand weezen moogen , daerom gelooven , omdat de God der waerheid, die nimmermeer liegen kan , dezelve geopenbaerd heeft. Gods gezach is een geno'egzaeme grond van ons geloov ; en wanneer de God der waerheid ons eene verklaering doet , kunnen wy daeraen geen oogenblik twyffelen. De leerftukken , welke wy , ook nadat zy , door de Openbaering , zyn bekend gemaekt , ten aenzien van het hos niet begrypen kunnen , mag men eigenlyk gezegde Verborgenheeden noemen , of verborgkn- h e e d e n van den eerjten rang. Maer , in eenen ruimeren zin , zyn zulke leerftukken ook Verborgenheeden , welke wy , zonder de Godlyke Openbaering , in het geheel niet zouden gewesten hebben , zodat zy (O iiiilsm p. 124—.  van de openbaering: 7 zy voor ons, in weerwil van alle naervorfchingen , altoos zouden verborgen gebleeven zyn. Deeze mag men verborgen, heedèn van den tweeden rang noemen. In deezen zin noemt paulus de leer van de roeping der heidenen, als mede de leer van de opftanding der rechtvaerdigen , Verborgenheeden , Eph. III: 3-6- Rom- XI: 25>25. i Cor. XV: jfi. Tot dit zoort van verborgenheeden behoort , by voorbeeld , de leer der toereekening van adams zonde , de leer der Voorbefehikking , de leer van het Geloov , als het eenigfte en gepaste middel , om deel te hebben aen de zeegeningen van den Middelaer , de leer der Sacramenten enz. Alle de Leerftukken , welker ontdekking wy geheel en alleen , aen de Openbaering , verfchuldigd zyn , kunnen wy tot .drie Hoofdftukken brengen , de Leer der drieenheid , de oorfprong van het zeedelyk kwaed , en de weg der Verzoening. Tot deeze drie Hoofddeelen zullen wy alle de andere waerheeden betrekkelyk maeken. viii. d e e ld. A 4  $ OVER DE LEERSTUKKEN EERSTE HOOFDSTUK, OVER DE LEER DER DRIEëENHEID* In het- ééne Goddelyke weezen zyn er drie* die vader, zoon en heilige geest, genaemd worden , en de oneindige Goddelyke natuur zo gemeen hebben , dat zy te zoemen den eenigen en eeuwigen God uitmaeken. —*-» Deeze Leer noemen wy de Verborgenheid derHeilige DRIEëENHEID. De benaeming van Perfoonen heeft, in hec behandelen van dit leerftuk , haer burgerrecht verkrcegen. • Dan fchoon het woord drieöenheid , en misfchien ook de benaeming van Perfoon , in dien zin , in welken de Godgeleerden dezelve gebruiken , wanneer zy van deeze Verborgenheid bandelen , nergens in de Heilige Schrivten voorkoomen , zo wordt er evenwel jn den BybeJ van drie gefprooken , onder de naemeq van vader, zoon en heiligen geest, en dat met zo veel onderfchciding , als wy gewoon zyn van drie onderfchdden© Perfoo- ïien.  van de openbaering. 9 een te fpreeken ; en daerom kunnen deeze uitdrukkingen , om wydloopigheid en omfchryvingen te vermyden , zeer voegzaem en onfchuldig gebruikt worden , mits men daerdoor niets meer of minder verftae , dan de Openbaering daeromtrent leert , met andere bewoordingen. < Op dien grond zullen wy ons vervolgens van het woord Perfoon bedienen , en die drie vader, zoon en heiligen geest, aen welke de Openbaering de ééne en oneindige Goddelyke natuur toefchryvt , volgens het gewoon en algemeen aengenoomen gebruik , de drie goddelyke fersüo. hen noemen. Het woord drieöenheid is zeer gepast , om deeze Verborgenheid uittedrukken. Het geevt te kennen , dat die d r i e , vader, zoon Cn heilige geest, die de oneindige Goddelyke natuur gemeen hebben , één God zyn. Dit woord is , van de vroegfte tyden , door de Christenen gebruikt, justinus de martelaar fchreev een boek , onder deezen tytel èx6«j*s mcews , nept TYii opövj? è[i.oXeytcts , v[toi isep Tvfi ctymi ku} , o^oo De Cardinael bellarmyn heeft derhalven den grooten man niet wel begreepen , wanneer by zegt (g), „ dat „■de naem van Drieëenheid euther niet „ behaegd, en dat hy daerom uit de Hoog„ duitfche gebeeden het formulier , Heilige 3> Drieëenheid , eenige God , ontferm u onzer , „ wechgenoomen hebbe." Om dit allergewichtigst leerftuk , voor zo ver het ons geopenbaerd is , wat naeder te verklaeren , en deszelvs waerheid overtuigende te betoogen , zullen wy deeze orde houden. I. Eerst zullen wy de leer der drie Perfoonen , in het ééne Goddelyke Weezen, in het gemeen betoogen. II. Daerna zullen wy over de Godheid (O Orat. 12. der if) chemnitiüs in explk. Euang. Bontin. Trimt. P 2. (g) 1» prttf. Conttov. de christo.  VAN DE OPENBAERING. II der drie Perfoonen » en de manier , op welke zy onderfcheiden zyn , maer byzonder handelen. III. Eindelyk zullen wy 'er , by wys van aenhangfel , het één en ander by voegen. §. 850. i. De leer der driegenheid in het gemeen beftaet in deeze drie hoofd/tellingen : er zyn , in de Godheid , drie Perfoonen ; deeze drie Perfoonen zyn werkelyk van eikanderen onderfcheiden; deeze drie ender- fcheidene Perfoonen bejlaen , in het ééne onverdeelbaere Goddelyke Weezen , het welk zy met eikanderen gemeen hebben. Deeze drie hoofdftellingen zullen wy wat naeder betoogen. — Vooraf heb ik aen te merken , dat ik niet voorneemcns ben , om alle moogelyke bewyzen aen te voeren , ïnoch de kracht, der bewyzen , welke pleegen bygebracht te worden , ter toetfe te brengen. Dit zou een gefchikt onderwerp zyn voor eene Godgeleerde Verhandeling, maer zulk een uitvoerig vertoog ftrookt niet met myn ontwerp; myn oogmerk is een onderwys in den Godsdienst te geeven , het welk toereikend en voor elk verftaenbaer is. Alleenlyk zal ik my daerom tot viii. deel.  12 over de leerstukken zulke bewyzen bepaelen , welke de duidelykfte en meest beflisfchende zyn , en er van deeze maer twee of uiterlyk drie bybrengen , om niet al te wydJoopig te.wor. den. Om overtuiging te weeg te bren¬ gen , komt het niet op het getal , maer op de kracht der bewysreedenen aen. K. Dat er , in de Godheid , drie perfoonen zyn, vader, zoon en heilige geest, zullen wy eerst uit het nieuwe testament betoogen , omdat deeze Verborgenheid daerin duidelyker geopenbaerd is, om daerna tot de bewyzen uit het oude testament over te gaen. §• 8ji. A. Uit het nieuwe testament zullen wy drie beflisfchende bewyzen bybrengen , ontleend uit den Doop van den heiland , Matth. Ilh 16 ; uit de injtelling van den Chnstelyken Doop , Matth. XXVUI; i9 .; en uit de zegegroet van paulus , 2 Cor XIII: 13. A. De Gefchiedenis van 's Heilands doop , Matth. III: is, I7. iem allerduideJykst > dat 'er in de Godheid zyn drie Perfoonen, vader, zoon en heilige geest. De Euangelist verhaelt het in deezer voege : m  Van de openbaering. 13 tn jesus gedoopt zynde is terjlond opgeklommen uit het water ; en ziet de hemelen werden Hem geopend , en Hy zag den Geest Gods nederdaelen , gelyk eene duive en op Hem koov:en ; en ziet eene ftemme uit den hemel zegpende : deeze is myn zoon , myn gelievde, in welken ik myn welbehaegen heb. De Ouden pleegen tot de Ariaenen , die de Verborgenheid der Drieëenheid verwierpen , te zeggen : gae Ariaen , naer de Jordden , daer zult gy de Heilige Drieëenheid zien. —— Hier vinden wy allerduidelykst drie Perfoonen : jesus , die gedoopt werdt?, en uit den hemel zeiven het getuigenis ontvangt , dat Hy Gods zoon zy ; de geest van God , die , ten blyke dat Hy niet Hechts eene Goddelyke eigenfchap zy , in de gedaente eener duive nederdaelt ; en de vader , die , met eene hoorbaere Item, uit den hemel verklaert , dat jesus zyn . zoon zy , zyn gelievde , in welken Hy zyn welbehaegen heeft. Wy ontmoeten hier onderfcheidene werkzaemheeden , welke aen éénen en denzelvden Perfoon niet kunnen worden toegefchreeven. De Vader fprak uit den hemel , Hy werdt derhalven gehoord , maer evenwel niet gezien ; jesus werdt gedoopt , en kreeg , uit de Jordaen opklimmende , dit getuigenis van den Vader, deeze is myn zoon 3 myn gelievde s in welken viii. deel.  14 over de leerstukken ik myn welbehaegen heb , het welk van geen gefchaepen weezen zou kunnen verklaerd worden; de geest van God daelde , in de zichtbaere gedaente van eene duive, ne der , zodat Hy geiien , maer niet gehoord wierdt , en nimmer worden Goddelyke eigenfchappsn gezegd neder te daelen , veel min eene zichtbaere gedaente aen te neemen. Dit alles is voorgevallen , niet in eenen donkeren hoek , maer in het openbaer, en in de tegenwoordigheid van veele getuigen , by gelegenheid dat de Heiland , tot zyne openbaere bediening , plechtig werdt ingewyd. chrïstus zelvs beroept zich , op deeze verklaering uit den hemel , als op het onfeilbaer getuigenis van God den Vader , Joh. V: 37 : de Vader , die my gezonden heeft , die heeft zelvs van my getuigd. Maer wat meer in het byzonder : wy ontmoeten hier drie onderfcheidene Perfoonen , en het blykt allerduidelykst dat elk van deeze drie een Goddelyk Perfoon zy. a. Wy ontmoeten hier , zeg ik , drie onderfcheidene Perfoonen. Er zyn drie onderfcheidene naemen. Hy , wiens item uit den hemel gehoord werdt , heet de vader ; dit blykt allerduidelykst , uit vergelyking van deeze plaets , met Matth. XVII: 5. en 2 Petr. I: 17. Hy , die gedoopt werdt, heet de zoon. Hy , die in de gedaente van  VAN DE Ol'ENBAEEINO. ;j van eene duive nederdaelde, wordt genaemd de geest van God, en de heiligs geest , Luc. III: 22. Er zyn drie onderfcheidene manieren van verfchyning. De vader openbaert zich , met eene hoorbaere Item , de zoon in het aengenoomen vleesch, de heilige geest , in lichaemelyke gedaente , gelyk eene duive , Luc. III: 22. Er zyn drie onderfcheidene werkzaemheêf den , welke aen êenen en denzelvden Perfoon niet kunnen worden toegefchreeven. Het is een ander , die uit den hemel fprak , dees is myn zoon ; dit was niet de Item van den zoon noch van den heiligen geest: want dan zou jesus de Zoon en van zich zeiven , en van den Heiligen Geest weezen. Het is een ander , die uit de Jordaen opklom. Het was een ander , die, in de gedaente van eene duive , uit den hemel nederdaelde , en op jesus kwam. (i. Elk van deeze drie, vader, zoom en heiligen geest , is een Goddelyk Perfoon. —— Dat de Vader , die uit den hemel fprak , waerachtig God zy , blykt allerduidelykst daeruit, dat Hy , die j o a nnes gezonden heeft om te doopen , tot hem gezegd had , op welken gy den Geest zult zien nederdaelen , deeze is het , die met den Heiligen Geest doopt, Joh. I: 33 ; deeze zelvde nu heeft ook gezegd , deeze is myn VIII. DEEL.  / / ïö O VEE. DE LEERSTUK KEU Zoon , en heeft den Geest op jesus ge* zonden. Maer Hy , die joannes gezonden heeft , om te doopen , is de waerach- tige God , Joh. I: 6. Hy, tot welken de item des Vaders gefchiedde , zeggende deeze is myn zoon , is ook waerachtig God: want die zelvde wordt elders Gods eeniggebooren en eigen Zoon genaemd , Joh. I: 14. Rom. VIII: 32. Maer Gods eeniggebooren en eigen Zoon is den Vader gelyk , Joh. "V: 18 , en derhalven waerachtig God. De derde , de heilige geest, wordt met den Vader en den Zoon zaemgevoegd. De vader openbaerde zich , by deeze allerpleehtigfte gelegenheid , met eene hoorbaere Item , de zoon in zyn aengenoomen vleesch , en de heilige geest, in de lichaemelyke gedaente van eene duive. Maer de geest zou , met den vader , en den zoon , niet in éénen rang kunnen geplaetst gorden , indien Hy geen waerachtig God was. B. Het tweede bewys ontleenen wy , uit de inftelling van den Christelyken Doop , Matth. XXVIII: 19 , alwaer de opgewekte j;sus tot zyne Apostelen zegt : ondertvyst alle volken , dezelve doopende in den naem van den vader , en van den zoon , en van den heiligen geest. «. Hier vinden wy wederom drie onder- fchei-  Van de openbaering. i? fcbeidene Perfoonen vader, zoon cri heilige geest. Zy worden voor- gefield onder drie verfchillende benaemin- * Zy worden door en iaemenge- voegd , in den naem van den vader en van den zoon, en van den heiligen geest ; maer deeze koppeling zou geheel niet te ftaede koomen , wanneer deeze Dna Biet onderfcheiden waeren. - By elk worde het vingerwyzend lidwoordeken gevoegd in den naem van den vader , en van den zoon , en van den heiligen geest. 0. Elk van deeze drie is een Goddelyk pel.foon Wy worden gedoopt, m den ■mem van vader , zoon en heiligen geest-, maer Hy , in wiens naem wy gedoopt worden , moet waerachtig God zyn. Derhalven is de zoon , zo wel als de heilige geest ,-. even als de vader., waerachtig God. - Trouwens te doopen in den naem van vader , zoon en heiligen geest, is te doopen , niet op menfeheiyk gezach, maer op last en bevel van vader, zoon en heiligen geest. Maer Hy , op wiens last en bevel de doop bediend wordt , moet waerachtig God zyn: want niemand heeft recht en macht , om Sacramenten in te Hellen , dan God alleen. Gevolgclyk moet niet alleen de vader i maer ook de zoon , en de HEii-ie* yin', deel. B  IS over de verklaering geest , op wiens bevel de Doop bediend wordt , waerachtig Gods zyn. Daerea- boven wy worden gedoopt , niet in de nasmen , maer in den naem van den va d e r en van den zoon, en van den heiligen geest. Hebben nu deeze drie Perfoonen maer éénen naem , dan moet ook de ééne Goddelyke natuur , aen deeze drie gemeen weezen (Jij. ' Dan dit is het op Verre na niet alles. De Heiland fpreekt van gedoopt te worden met in den naem , maer tot den naem van den vader, en van den zoon , en van ^den heiligen geest, niet EN óvo^ maer EIS milx (fy Dit onderfcheid js ^ aenmerkelyk; £7tt Tftj -m(Ketrt , XW* , Hand. II: 38. beteekent gedoopt te worden in den naem , dat is op het bevel van christus. Zo ook Hand. X: 48 « TM m{JMTt T8 KvplH , in den naem, dat is ' op het bevel des Heeren. Het is waer, fa beteekent zomwylen niet meer dan eV in, maer het verdient zeer onze opmerking , dat iis , wanneer het met het woord doopen wordt zaemengevoegd , altoos tot beduide. Men zie het Matth. 111- „ doop u wel met waeter tot bekeering , V>) augustinus de Sflr. S. ]. i. c. 4 COvitringa Obf. S. Tom. i. }.ni, c'. aa.  VAN DE O PENH AERING. $0 éi( iisrttvoictv; Mare. I: 4. predikende den donp der bekeering tot vergeevir.g der zonden ér; aQsan itueprm ; Hand. VUT: 16. zy waeren gedoopt tot den naem des Ileeren jesus es to cvoiJ.ct tov Kup/a Iv-<78 ; Rom. VI: 3. zo veelen wy tot christus gedoopt zyn £15 Xpnov; 1 Cor. X: 13. zyt gy gedoopt tot den naem van paulus «c to ovo^a ïïa&jrt Gal. III: 27. zo veelen gy tot christus geioopt ij» M Xpitw ; 1 Cor. X: 2. aZ2e «jn gedoopt tot mose w tov MWtjvi Waf zegt het nu gedoopt te worden tot den naem van den vader , en van den zoon , en van den heiligen geest ? Het is eene Hebreeuw fche manier van fpreeken , volgens welke de naem van God zyn eer en dienst beteekent. Wanneer men gedoopt werdt tot den naem van den vader , en van den zoon, en van den heiligen geest, wordt men gedoopt ter bevordering der eere van vader, zoon en heiligen geest, en even daerdoor verbonden tot den dienst van vader i zoon en heiligen geest. Maer hoe kunnen wy, in deezen zin , gedoopt worden tot den naem en den'dienst van vader , zoon en heiligen geest , ten zy dat de zoon, zo wel als de hei^ lige geest, op dezelvde wys als de vader, waerachtig God zy (O? Ia heringa Dif. ad. h. I. Vlïi. deel. B 2  20 over de leerstukken die zelvde beteekenis vraegt paulus, aerl de Christenen te Corinthus , om hen te befchaemen over hunne partyfchappen en verdeeldheeden : zyt gy gedoopt tot den naem van paulus ? i Cor. X: a , het is als of hy vraegde: „ zyt gy ter eere van paulus „ gedoopt ? zyt gy uit kracht van uwen „doop verplicht, om paulus Goddelvke „ hulde te bewyzen ? kan er iets ongerym„ der gedacht of genaemd worden , dan zich „ zo te gedraegen , als of men , tot den „ naem en tot den eerdienst van een nietig „ fchepfel, gedoopt waere?" Nu vervalt van zelvs de anders zo fchynbaere tegenwerping , welke men , tegen dit feewys voor de Drieëenheid , pleegt te ontleenen uit i Cor. X: 2 , alwaer de Israëliërs gezegd werden , in of tot mose gedoopt te zyn: want paulus zegt niet, dat de Israëllers in of tot den naem van mose ge- doopt waeren Gedoopt te worden tot iemand geevt te kennen, gedoopt te worden , tot erkentenis van iemand, in die hoe«iaemgheid , i„ welke hy moet erkend worden. tot christus gedoopt te zyn zegt Rom. VI: 3. Gal. III: 2?. gedoopt te zyn , om christus te erkennen en :e eerbiedigen , als den Verlosfer van zondaeren. Even in dien zelvden zin, waeren ook de Israëliërs gedoopt tot mose, dat is, om mose te er-  VAN DE OPENBAERING. 21 erkennen» als hunnen Leidsman en Heirvoe- rer, die hun van God gezonden was. Misichien wordt er gezinfpeeld op Exod. XIV: 3*- (O B. De zegengroet van paulus, 2 CorXIII: 13. verfchaft ons het derde bewys: de genade van onzen Heer jesus christus, de lievde van god, en de gemeenfchap van dm heiligen geest, zy met u allen. Hier wordt god, als een byzonder perfoon , dat is God de vader, als een ander, die van jesus christus onderfcheiden is , allerduidelykst voorgefteld. paulus gebruikt hier het woord god, even in dien zelvden zin , in welken het, by de Schryveren van het Nieuwe Testament , zeer gemeenzaem voorkomt; en verftaet daerdoor den eerften perfoon in de Godheid, omdat Deeze, gelyk in het vervolg naeder blyken zal , de oneindige bron is der eeuwige Godheid van den zoon en van den heiligen geest. ■■ By deezen God den vader, en zynen zoon onzen Heer jesus christus , wordt de heilige geest als een Derde gevoegd. Wy ontkennen niet, dat de benaeming van heilige geest zomtyds genoomen worde voor zeekere Goddelyke werkingen , en geestelyke gaevea. (1) vuniNGA 1. c. p. 817. viii. deel. B 3  22 OVER de leerstukken Maer er is geen twyffel aen, of paulüs neemt hier den heiligen geest in even dien zelvden zin , in welken hy vs. 3, 4 3 7, 8, 9, 11. van den heiligen geest gefprooken heeft, en alwaer hy den geest, van • zeekere werkingen , welke Hy verricht, allerduidelykst onderfcheidt. Daerenboven paulus fchryvt hier aen den heiligen geest eene gemeenfchap toe , in dien zin , in welke het eene zeekere werkzaemheid beteekent , verg. Eph. V: in Hebt. XIII: 16, en verftaet daerdoor die werkzaemheid, waerdoor de Heilige Geest als het waere gemeenzaem omgaet , met de geloovigen , en in hun werkzaesn is, om hun verftand te verlich. ten , en hunnen wil te heiligen ; gevolgeiyk wordt hier de heilige geest, als de werkmeester , van zyne werkzaemheeden onderfcheiden. Wy vinden hier derhalven drie onderfcheidene Perfoonen , die de waerachtige God zyn. — De zoon wordt, onder den naem van onzen Heer jesus christus, geiyk meede de heilige geest, met God den Vader , in éénen rang gefield. Deeze Drie koomen hier voor , als het voorwerp van aenbidding. De Apostel wenscht, den Christenen te Corinthen , al biddende zeegen toe van God den vader , van zynen 2oon onzen Heer jesus christus , en van  VAN DE OPENBAERING. 23 van den heiligen geest. Alle ge- naedeweldaeden worden hier aen deeze Drie toegefchreeven , en van dezelve afgebeeden ; van den vader , voorzover Hy de zaeligheid beraemt, van den zoon, voorzover Hy dezelve verworven heeft, en van den heliigen geest, voorzover Hy dezelve toepast. De woorden van den Heer mosche (m), zyn zo merkwaerdig, dat ik wel het der moeite waerdig oordeele, om dezelve over te fchryven : „ Wanneer wy deezen zegenwensch van paulus zo verklaeren , als het de eigenlykfte en eerfle zin zyner woorden, en „ het verband van dezelve vereischt, zo fielt „ de Heilige Apostel hier eene leer voor , „ die veel hooger is dan alle reden : want „ het volgt uit dit gebed van zelvs , dat „ god , jesus christus , of de va- ,, der , de zoon , en de heilige geest, wel van elkander onderfcheiden „ zyn , maer dat nochtans zo wel de Va„ der , als de Zoon , en de Heilige Geest , de eer van Godsdienstige aenbidding ver„ dienen, dat gevolgelyk, zo wel als de Va„ der , ook de Zoon en de Heilige Geest „ alomtegenwoordig en almachtig zyn ; en ,, dus even daerom vader, zoon en hei„ lige geest, tot de eeuwige onein- Cm) vy eelvr ind V Deel. p 72, 73, VIII. de'el. B 4  *4 OVER DE LEERSTUKKEN ï, dige Godheid, behooren, en te zaemen mee „ oneindige kracht werken. Doch moetea „ wy de woorden en uitdrukkingen van pad„lus enkel daerom eenen anderen zin gec„ ven , dan zy gewoonlyk hebben en hebben 3, kunnen , opdat wy niet genoodzaekt wor„ den , om leeringen , die op zich zelve „ onbegrypelyk zyn , nochtans, wegens de „ door het Goddelyk woord verkregen bel', vestingen , voor zeeker en ontwyfFeibaer s, aen te neemen ? Daertoe zyn wy reeds, 3) wyl God God is, en wy menfchen zyn , op geenerlei wyze gerechrigd. Want de 3, Godheid kent onbetwistbaer zich zelve het s, beste. Wanneer zy ons nu in fchrivten , 3, welker Godlyke oorfprong geenszins kan „ ontkend worden , zelve ontdekt , dat in „ haer drie zyn , die wel van elkander dae„ delyk onderfcheiden zyn , maer nochtans s, door eene gemeenfchappelyke kracht wer„ ken : wie zyn wy , en wat is ons ver„ ftand , dat wy of dit getuigenis, in het 3, welk ons God van de inwendige geiteldheid 3» zyner natuur en de éénheid zynes weezens 9} onderricht heeft , alleen omdat het ons 5, onbegrypelyk is , geheel verwerpen , of 3, zo lang daerin verdraeien en wenden , tot j» ons de inhoud derzei ven wel begrypelyk, 5, maer te gelyk met de woorden der God;» delyke gezanten een gansch andere zin vcr- 55  van DE gpenbaerïnê. *5 -, bonden wordt, dan zy gewoonlyker wyze „ hebben of hebben konden ? " §. 852. B. De leer der drieüenheid is, onder de oude hpishoudïng , niet zo duidelyk en dikwery geopenbaerd, als in het Emngelie. Evenwel bedriegen de zulken zich geweldig , die beweren , dat deeze Verborgenheid , onder het ' oude testament , zy onbekend geweest. Het is in het geheel niet nieuw, te beweeren, dat de leer der drieëenheid, onder het Oude Testament, zy onbekend geweest, chiustoph: sandius heeft deeze flelling , in de voorige eeuw , onder den, verdichten naem van hermannus cingallus (n), met opzet zoeken te hand- haeven (O- Men maS er CLERICUS O) byvoegen , die alle de plaetfen van het Oude Testament, welke geoordeeld werden de dr 1 eëEnhei d te leeren , in eenen anderen zin heeft zoeken te verklaeren (g). jurieu beweerde, dat de leer der Drieëenheid wel («S s. cingallus Script. Sacra S. Trinitath revelatrix^ Co) grapius Theol. recent Controv. c. U. quajl. 3, CP) Proles- ad Bfi- Eccl' SeSt' nu c' p' 9^ Qq) GRAPIUS 1. C. viii. deel. B 5  2,6 OVER DE LEERSTUKKEN voor den zundvJoed zy bekend gemaekt maer naderhand in vergetelheid geraekt zy, tot dat dezelve door het Euangelie op nieuws geopenbaerd werdt (r). Vooral hebben calixtus Vader en Zoon , Godsgeleerden te Ilelmftad , zich eenen naem gemaekt, met te ontkennen , dat de drieüenheid , onder het Oude Testament , zy bekend geweest (V). Zo veel is zeeker, dat de leer der Drieëenheid , onder de oude huishouding, niet zo itellig en duidelyk geopenbaerd zyn, maer, met dit alles zyn er zeer veele plaetfen , in de fchrivten van het Oude Testament,' uit welke de Verborgenheid der Drieëenheid ken- nelyk kan worden afgeleid. Ik zai de. zelve wederom niet alle ter toetfe brengen maer my alleenlyk tot drie hoofdbewyzen bepaelen. A. Myn eerfte bewys ontleen ik daeruit , dat van iemand, die onder den naem van engel des heeren voorkomt, zodaenige dingen gezegd worden, welke aen geen fchepfel kunnen worden toegefchreeven. Die ehgel des heeren wordt kennelyk onderfcheiden van dien jehovah, die hem gezon- f O Hi/lo'rc dit. des dogmes £? des cultes c. 3. O) weisman Hifl. Ecel. Tom. II. p. 1196— WALchiüs Bibl. Theol. Sel. Tom. II. c. 5. Se<3. 17 18.  van de openbaering. 2? zonden hadt. Derhalven moet die engel des heeren een Goddelyk perfoon zyn, onderfcheiden van den jehovah, die Hem gezonden hadt. Dit bewys is van des te meerder gewicht , omdac de afgodery de hoofdmisdaed is , tot welke de Israëliërs overhelden , en waertegen mose hen met allen aendrang ernftig waerfchouwde. Maer was die gemelde engel des heeren geen deelgenoot van het ééne Goddelyk weezen, met den jehovah, die Hem gezonden hadt, dan zou mose zich niet alleen, alleronvoorzichtigst uitgedrukt , maer zelvs den weg gcbaend hebben tot de afgodery. Wy vinden zeer dikwyls melding, vooral in de fchrivten van mose , van eenen zeekeren perfoon , die de engel des heeren genaemd wordt ; en aen dien perfoon worden dingen toegeëigend , welke van geen fchepfel kunnen gezegd worden. De dervende jacob , by voorbeeld, badt den zoonen van joseph zeegen toe van den engel , die hem gehoed hadt van alle kwaed, Gen. XLVIU: 16. Zeekerlyk bedoelt hy geenen gefchaepen Engel; van zulk eenen kon en mogt hy geenen zeegen affmeeken. Hy heeft het oog op dien perfoon , die voorheen tot hem gezegd hadt: ziet ik ben met u , en ik zal u behoeden overal, waer gy heenen trekken zult , Gen. XXVIII: If ; en die vul deel.  28 OVER DE LEERSTUKKEN perfoon hadt zieh zeiven op deeze wys'be* fchreeven: ik ben de jehovah, de God van uwen Vader abraham , en de God van tsaac, Gen. XXVIII: 13. Kan men dui. deiyker bewys begeeren , dat de engel van welken jacob fpreekt , in zyne zee* genbeede over jojephs zoonen , de waerach- «ge God zy ? Daerenboven wordt deeze engel kennelyk onderfcheiden, van dien god, voor wiens aengezicht abraham en Isa Ac gewandeld hadden, en van dien god, die jacob gevoed hadt, van dat hy was tot op dien dag , Gen. XLVIII- ir 16". (O * Toen mose, ia de woestyne van den berg Sinai , de kudden van zynen Schoonvader Jethro hoedde, verfcheen hem de engel des heeren, in het vuur van een branden4 doornenbosch, Exod. III: 2. Hand. VII: 30. Deeze engel was buiten allen twyffel eea Goddelyk perfoon. Dit blykt allerduidetykst , uit Gods eigen naem jehovah, welken hy zich zeiven toefchryvt , Exod. III: 14- Hy noemt zich zei ven den god van abraham, isaac en jacob vs. 6. Hy zondt mose tot pharao , om den uittocht der Israëlleren te eisfchen vs. 10, en Hy CO deylingius Oif. S. Part, li, Obf, 7. oi>s Je 4&elis Sc£ï. X. §. 12-—  Van de openbaering. 2$. Hy vorderde Goddelyken eerdienst van dat volk vs. ii. Daerenbovcn mose bidt de ftam van joseph zeegen toe, van dien God, die hem in het brandend braemboscb verfcheenen was , Deut. XXXIII: 16. —Voeg er by, dat die Engel, die tot mose, uit het doornenbosch , gefprooken heeft , uitdrukkeiyk god genaemd worde , Matth, XXII: 31. Mare- XII: 26. De engel derhalven , die mose in het gemelde geval verfcheenen is , was geen gcfchaepen Engel , maer de Schepper en de Vorst der Engelen zelvs. — Ook was deeze Goddelyke perfoon onderfcheiden van dien jehovah , die Hem gezonden hadt. Dit ligt allerduidelykst in de benaeming engel van jehovah, Exod. III: 2. Exod. XXIII:-2©. zegt de heer tot de Israëliërs : .ziet Ik zend eenen Engel voor uw aengezicht, om u te behoeden op deezen weg. — Die engel wordt duidelyk onderfcheiden van jehovah, die Hem gezonden hadt. Maer die engel was een Goddelyk Perfoon. Of kunnen wy, door dien Engel, mose verftaen ? Maer mose heeft de Israëliërs niet in Kanaan ingebracht, gelyk die engel doen zou volgens vs. 23, en die Engel; wordt van mose , allerduidelykst onderfcheiden , Exod. XXXII: 33, 34- Zou josua dan ook bedoeld worden? Neen waerlyk. Die engel, viii. deel.  3e leerstukke,*?, v zy , die , omtrent de Drieëenheid , wys; „, willen zyn boven het geene in de"sehrivJ s, ten voorgeftejd is,, vqqr hunne verwaend„ heid boeten" (O- — Stelliger wys kunnen wy , omtrent deeze groote verborgenheid, niets, anders bepaelen , 'dan dat dg Drie Goddelyke Perfoonen enderfcheidatj ayn, door perfoneele eigenfchappen, en dat in deeze perfoneele eigenfchappen de grond ligge, waerom de Eerfte de vader zy, de Tweede de zoon, en de Derde de hej. li ge geest. 0. Deeze drie onderfcheidene persoonen zyn de e enig e en eeuwige God, of' da% het zelvde is , zy hejlaen in het ééne onverdeelbaere Goddelyke weezen 3 het welk zy me\ eikanderen gemeen hebben. Er is maer één eenig God. Deeze ftelling hebben wy voorheen (ƒ), met opzet en uitvoerig, beweezen. Hieruit vloeit van zelvs voort, dat de drie onderfcheidene Perfoonen de eenige God zyn, of, het geene op het selyde uitkoomt, dat het eenige Goddelyke we§- C') grotios epift. 152, (ƒ} VII Deel,  VAN ÖE OPÈNBAfeRÏNGi . 4J weezen , aen die drie Perfoonen, gemeen xy. Indien de vader een ander weezen hadt (esfentia) , de zoon wederom een ander weezen, en de heilige geest nog eên ander weezen, dan moest 'er één van beide uit volgen , of dat 'er drie Goden waren , of dat de zoon en de heilige geest geen God zyn. Maer 'het één is even zo blykbaet ilrydig , met de allerduidelykfte uitfpraeken der Openbaering , als het ander. Daerehboven, de Heilige Schrivt leert ons* met uitdrukkelyke woorden , dat de du ie onderfcheidene Perfoonen één in weezeit zyn. ■ Zo zegt jesus christus, Gods Zoon , Joh. X: 30. Ik en de Vader zyn één, Eyw titti èicervip iv êerpev. Hier kan geene éénheid van wil, of overeenftemming bedoeld worden. De Heiland zegt niet wy gevoelen één , of wy willen één , maer wy zyn een. Dit blykt allerduidelykst uit het verband der redeneering. Vs. 28. hadt de Goddelyke Zaeligmaeker gezegd : niemand zal dezelve, myne fchaepen naemelyk, uit mynt lurnd rukken. Deeze Helling bewees Hy vs. 29. daeruit, dat niemand dezelve rukken kon uit de hand van zynen Vader. Nu .fluit Hy vs. 30. deeze gevolgtrekking daermede, dat Hy en de Vader een zyn. — Indien nu niemand de fchaepen, uit de hand van den zoon, rukken kan, daerom, omdat niemand- vïii. deel.  46 OVER DE LEERSTUKKEN dezelve kan rukken, uit de hand van zynen vader dan hebben de vader en de zoon maer ééne hand, dat is één Alvertnoogen, en derhaiven ook maer één weezen, of ééne Goddelyke natuur. Zo begreepen het ook de Jooden , die Hem fteenigen wilden , omdat Hy zich zeiven God maekte, vs. 31-23. De Jooden hebben derhalven verllaen het geene de Ariaeneu niet verftaen (g). Op dezelvde wys wordt ook de vader gezegd te zyn in den zoon, en de zoor* te zyn in den vader, voorzover zy beide deelgenooten zyn van één en het zelvde Goddelyke weezen , Joh. XIV: 12. Eindelyk, de zelvde Goddelyke eigenfchappen, dezelvde, Goddelyke werken, en dezelvde Goddelyke eerdienst worden toegefchreeven aen den vader , en aen den zoon, en aen den heiligen ceest, gelyk wy vervolgens in de byzonderheeden zullen aentoonen. Maer de Goddelyke eigenfchappen zyn niet onderfcheiden van het Goddelyk weezen ; God werkt van en door zich zeiven, en niet door een vermoogen, van zyn weezen onderfchei. den; en de Goddelyke eerdienst koomt den eenigen en waeren God alleen toe. Derhalven moet men aen den vader, en aen den zoon, en aen den heiligen geest, één Cff) AüCOSTiNus Tracl, XLVHI, in joh.  VAN DE openbaering. 47 één en het zelvde Goddelyk weezen toe» fchryven. Er zyn derhalven drie onderfcheidene persoonen, die te zaemen bejtaen in het eene onverdeelbasre Goddelyke weezen , en die de oneindige Goddelyke natuur gemeen hebben. —— Hier uit nu vloeien deeze gevolgen van zelvs voort. 1. Dat de Drie Goddelyke Perfoonen gelyk zyn. Dit heeft athanasius , Bisfchop van Alexandrien , in zyne Geloovsbelydenis (h) , op deeze wys uitgedrukt: „ in deeze Drie-I „ heid is niet eerst noch laetst, niet meest noch minst, maer de ganfche drie Perfoo„ nen hebben gelyke eeuwigheid , en zyn „ zich zeiven alleszins gelyk" augustinüs (O zegt: „ de vader is niet meerder „dan de zoon, en de vader of de zoon „ is niet meerder dan de heilige geest; f, ook zyn twee Perfoonen te gelyk niet iets „ meerder dan één ; ook zyn drie Perfoonen ,, te gelyk niet iets meerder, dan twee; en „ er is geen meerder weezen in drie, dan in „ twee, noch in twee dan in één, omdat „ het zelve geheel is in elk." Trouwens vader, zoon en heilige geest hebben het zelvde Goddelyk weezen gemeen, C*) §• 25, 26. (i) Til Vrin. 1. vi. uit. viii. deel.  48 over DÉ LEERSTUKKEN derhalven zyn deeze drie Perfoonen gelyk , en de één is niet meerder of minder , dan dé ander, Elk der drie Perfoonen bezit dezelvde Goddelyke eigenfchappen , in denzelvden on* eindigen trap. Elk der drie Perfoonen koomt dezelvde hulde en eerdienst toe. 2. Het Goddelyk weezen is niet verdeeld onder de drie Perfoonen. Elk een Perfoon is waerachtig en oneindig God, en het geheele Goddelyk weezen is in elk der Perfoonen. Het Goddelyk weezen is eenvouwig en oneindig , en kan niet verdeeld worden; derhalven as het zelve geheel in den vader, geheel In den zoon, geheel in den heiligen ceest. Maer, mag men denken ; hoe is het werkelyk onderfcheid der drie Perfoonen beftaenbaer met de éénheid, de eenvouwigheid, en de onverdeelbaerheid van het Goddelyk weezen ? Deeze Verborgenheid kunnen wy niet verklaeren, omdat 'er niets van dien aert plaets heeft in de gefchaepene dingen. Alleenlyk merken wy dit algemeene aen, dat de Perfoneele eigenfchappen het Goddelyk weezen zelve niet uitmaeken, Het Goddelyk weezen is één en hetzelvde, in elk der onderfcheidene Perfoonen. Deeze Perfoonen zyn onderfcheiden door natuurlyke betrekkingen of wyzen van beftaen, maer die betrekkingen maeken het Goddelyk wèezen niet uit.  van de openbaering. 4£> uit. De vader beftaet als Perfoon op eene andere wys, de zoon wederom op eene andere wys, en de heilige geest op nog eene andere wys ; maer die verfchillende wyzen van beftaen brengen niet te weeg, dat de vader een ander weezen hebbe , de zoon wederom een ander weezen, en de heilige geest nog een ander weezen; ook maeken zy geene verandering in het Goddelyke weezen , maer zy brengen a.leenlyk te weeg , dat de vader , als Perfoon , een ander zy , de zoon wederom een ander , en de h e i l ige geest nog een ander. 3. De werken van den drieëenigên Goi naer buiten zyn onverdeeld. Dit is een flokregel, welke de Godgeleerden al vroeg hebben aengenoomen (£). De werken naer buiten zyn de dingen , welke God buiten zich zelve voortbrengt; alles wat God in de fchepfelen werkt. Deeze werken naer buiten zyn onverdeeld, en aen alle drie de Perfoonen gemeen. Trouwens 'es is maer één Goddelyk weezen , ééne Goddelyke Almacht, en. uit de éénheid van Almacht vloeit ook de éénheid van werken voort. Alle drie de Perfoonen werken te gelyk, door één en het zelvde Alvermoo« (k~) athanasius Orat. contra oregorium c vu ellus 1. IV. in joh. XVIII. AüGUïTiNUs Dt Trihit. 1. J» c. 5. 1. II. c. lo. 1. IV. C. x'. VIII. DEEL. D  50 OVER DE LEERSTUKKEN gen. De Goddelyke Almacht is niet onderfcheiden van het Goddelyk weezen, maer het Goddelyk weezen is gemeen aen de drie Perfoonen; wanneer derhalven God werkt, dan werkt het ééne Goddelyk weezen, het welk aen de drie Perfoonen gemeen is. Er is gevolgelyk maer één Schepper, maer één Onderhouder, maer één Beftuurer van alle dingen, maer één algemeene Weldoener, maer één , die alles in allen werkt, verg. Joh. V: 17, 19. de vader werkt tot nog toe, en ik werk ook, en zo wat de vader doet, het zelvde doet ook de zoon desgelyks. Wanneer derhalven , ten aenzien van eenig werk naer buiten, maer één Perfoon genaemd wordt, dan wordt de geheele Drieéénheid bedoeld. Naer de orde der drie Perfoonen zyn wy gewoon de Schepping, als het eerfte uitwendig werk, aen den vader, de Verlosfmg, als het tweede werk, aen den zoon, als den tweeden Perfoon, en de Heiligmaeking , als het derde werk , aen den derden Perfoon, den heiligen geest, toe te fchryven. Maer evenwel dit moest geenszins uitfluitender wys verftaen worden, als of de zoon en de heilige geest, met de Schepping , de vader en de heilige geest , met de Verlosfing , de vader en de zoon, met de heiligmaeking niets te doen hadden : omdat de drie Perfoonen een  van de openbaering, $$ één en het zelvde Goddelyk weezen hebben , ééne en dezelvde Goddelyke Almacht, eene en dezelvde daed van werken. Even zo is het ook gelegen , met het aenbidden der Goddelyke Perfoonen. Wanneer wy éénen Perfoon aenbidden, dan bidden wy het Goddelyk weezen aen , en derhalven alle drie de Perfoonen gelyk: want de drie Perfoonen te gelyk , en elk afzonderlyk , is de eenige en oneindige God, die onverdeelbaer is. 4. Maer de Goddelyke werkingen naer binnen zyn onderfcheiden. Door de Goddelyke werkingen naer binnen verftaen wy die werkingen, welke inwendig in het Goddelyk weezen zelve plaets hebben , en welke te weeg brengen, dat de vader , als een ander Perfoon , op eene andere wys beftae , de zoon, als een ander Perfoon, wederom op eene andere wys, en de heilige geest, als een ander Perfoon , nog op eene andere wys. De va d e r is niet gemaekt, en niet gefchaepen , en niet gegenereerd; de zoon is niet gemaekt » en niet gefchaepen, maer van den vader: gegenereerd; de heilige geest is niet gemaekt, niet gefchaepen , ook niet gegenereerd , maer Hy gaet uit van den vader en van den zoon. Dan over deeze fpreekwyzen, en de natuurlyke betrekkingen, üf onderfcheidene wyzen van beftaen, welke viii. deel. 02  $2 OVER DE LEERSTUKKEN daerdoor worden aengeweezen, zullen wtf nu meer byzonder handelen. §• 855. 9. Wy gaen over tot het tweede deel van dit Hoofdftuk s om de Godheid der drie Perfoonen meer byzonder te betoogen , en de manier, op welke Zy onderfcheiden zyn , wat nader te onderzoeken. A. Dat elk der Perfoonen waerachtig God zy , volgt van zelvs , uit het geene wy tot dus ver beredeneerd hebben. Zy hebben het ééne oneindige Goddelyke weezen gemeen Derhalven zyn zy alle drie deelgenooten van' de Goddelyke natuur ; en , vermits het Goddelyk weezen onverdeelbaer is, zyn zy alle drie en elk waerachtig God. Maer deeze groote waerheid , welke den grondflag van onzen ganfchen Godsdienst uitmaekt, dient, om der tegenfpreekeren wil, van welke in het vervolg naeder, meer byzonder en met opzet betoogd te worden. — Wy beroepen ons op de Goddelyke Naeroen , Goddelyke Eigenfchappen , Goddelyke Werken, en Goddelyken eerdienst, welke »en elk der drie Perfoonen , in de Heilige Schnvten, worden toegekend. Maer Hy, aen welken dit alles, in de HeiJige Schrivten, wordt  VAN BE OFENBAÈR JNG. 53 wordt toegefchreeven, moet onbetwistbaer waerachtig God zyn. Anderszins zou Gods naem en eer in zyne Openbaering aen anderea gegeeven worden , en zyn lov aen gefchaepene weezens ; maer dit is ongerymd. A. Wy beginnen met den eerlten Perfoon , den vader. Dat deeze waerachtig God zy , behoevt naeuwlyks betoogd te worden. Dit liaet vast, by alle Christenen. Trouwens de tweede Perfoon heet, op veelvuldige plaetfen , de z o o n van god, en de derde Perfoon wordt zeer dikwyls genaemd de geest van god.—— Zy , die de Verborgenheid der drieëenheid lochenen, houden dea zoon voor een fchepfel, en den heiligen geest voor eene eigenfchap der Godheid, leerende dat het Goddelyk weezen de vader genaemd worde, omdat Hy de Schepper ea Verzorger is van alle dingen. §. 856. B. Maer de Godheid van den zoon wordt op verfchillende wyzen bejtreeden, en uit dien hoofde is het noodzaekelyk, dat wy dezelve wat naeder betoogen. \ Wy zullen ons wederom , zonder ons over het getal der bewyzen te bekommeren , op zulke Bybelplaetfen beroepen , welke geene twyffeling of uitzondering overlaeien. viii. deel» D a  54 OVER DE LEERSTUKKEN De Godheid van den zoon is een leerftuk van het alleruiterrte gewicht. Het heefc eenen onmiddelyken invloed op de leer der verzoening. Indien jesus niet meer is, dan een bloot mensch, dan heeft Hy de verzoening niet kunnen te weeg brengen. Wat zou het 2yden en de volmaekte deugd van éénen blocr ten mensch baeten kunnen, om de verzoening voor Millioenen van ftraffchuldige zondaeren te verwerven? Zy, die de Godheid van j e s us verwerpen , Jochenen ook zyne verzoening, en die zyne verzoening lochenen , verwerpen ook zyne Godheid. Het een en ander doen de sociniaenen. — Daerenboven wy Christenen bidden den Heer jesus aen, als waerachtig God; maer is Hy in de daed niets anders dan een fchepfel, dan zyn wy afgodendienaers in den eigenlykiten zin. De beruchte joseph priestley maekt geene zwaerigheid, om dit openlyk te beweeren CO Onlangs ontzag hy zich niet, om in het openbaer te verklaeren, dat hy alle bewyzen voor de leer der Drieëenheid wederlegd hadt, en dat hy, wanneer niemand eenig nieuw bewys wist voort te brengen, de ganfche zaek voor afgedaen houden zoude (m). Dan CZ) Historie der Verbasteringen van hel Christendom i Deci terfle Boek pag. I (m) Annalen der neueflen Theolog. Litteratur, Ersterjahrgetng.  VAN DE OPENBAERING. SS Dan het zyn niet alleen de sociniaenen en dr. peiestlet, die de Godheid van den gezeegenden jesus ronduit ontkennen , maer de bedekte aenflaegen der zogenaemde Hervormers , in Duitschland , zyn nog veel gevaerlyker. Volgens deeze , doet het weinig ter zaeke , wat men over den Perfoon van jesus denke; dit ééne is genoeg, dat men Hem houde voor eenen Leeraer van God gezonden , wiens onderwys men , als Goddelyke waerheid, moet aenneemen en gehoorzaemen; langs deezen weg krygt men dezelvde gevoelens, welke in Hem waeren, en wordt men weezenlyk gelukkig (11). Maer de gewyde Schryvers van den Bybel oordeelen er gansch anders over. Zy boefemen ons, niet flechts nu en dan eens in het voorbygaen , maer met opzet , de meest verheevene gevoelens in , omtrent de hooge waerdigheid van jes js Perfoon , gelyk ons , in het vervolg , naeder blyken zal. joannes de Dooper was ook een Goddelyk Leeraer, maer onze Heer wordt boven hem zeer verre verheeven , Joh. I: 27. ' III: 28 ■ 36 , en wel byzonder omdat Hy uit den hemel gekoomen was. Dit koomen uit den hemel moet derhalven vry wat meer zeggen , dan een Leeraer te zyn, van God gezonden; anders zou jesus (»0 steinbart Zaemenjlel p. 337-339» viii. deel. D 4  56 OVER DE LEERSTUKKEN niet hebfaea uitgemunt boven joannes, die ook een mensch was van God gezonden, Joh, I: 6. De Heiland zelvs verklaerde uitvoerig aen de Jooden , dat Hy van eenen Goddelyken oorlprong waere , en Hy drong 'er zeer Iterk op aen , als op eene waerheid , welke zy noodzaekelyk erkennen moesten , zouden zy Hem, op de rechte wys , eerbiedigen Joh. VI: 33-51 ; ook verllonden de Jooden zyn voornel zeer wel , dat Hy zich uitgav voor eenen Perfoon, dit onvergelyklyk meerder was , dan eea mensch ; zy zeiden , is deeze niet jesus, de Zoon van joseph , wiens vader en moeder wy kennen ? hoe zegt deeze dan , ik ben uit den hemel nedergedaeld ? vs. 42. Men kan den Heer jesus dien eerbied niet bewyzen , welke wy Hem verfchuldigd zyn , noch behoorlyke denkbeelden hebben van de verzoening , wanneer men Hem niet erkent in de Goddelyke waerdigheid van zynen Perfoon. „ Indien het 'er niet op aenkwae„me, of wy jesus waer Karacter kenden, 9, en Hem voor den Heer der heerlykheid eer„ biedigden, dan zouden deeze woorden van paulus geenen goeden zin uitleveren, „ welke (de wysheid Gods door het Euangelie ,, geopenbaerd} niemand van de Overften dee„ zer waereld gekend heeft. Want indien zy ze „ gekend hadden, zo zouden zy den heer der  VAN DE OPENBAERING. 57 der heerlykheid niet gekruicigd hebben, „ 1 Cor. II: 8. Hoe kan dan ook joannes „ zeggen : een iegelyk , die den Zoon lo„ chent, heeft ook den Vader niet? Het ge- ne gylieden dan van den beginne gehoord hebt, „ dat blyve in u. Indien in u Myvt, dat gy „ van den beginne gehoord hebt, zo zult gy ook „ in den Zoon en in den Vader blyven , 1 Joh. II: 23 , 24. En , zo wie beleeden zal heb,, ben , dat jesus de Zoon van God is, God „ blyvt in hem , en hy m God, Kap. IV: 1 j. „ Men lette op 's Heilands eigene betuiging , „ Joh. VIII: 24 : indien gy niet geloovt, dat „ ik die ben , gy zult in uwe zonden Jlerven , „ alwaer het, uit vergelyking van vs. 14, „ 19 » 23 , allerduidelykst is , dat over ,, het geloov van jesus hooge afkoomst ge„ handeld wierdt (0)." Het is derhalven van het alleruiterfte gewicht, dat wy de godheid van den zoon met opzet betoogen. In de Heilige Schrivten wordt aen den zoon al wat Goddelyk is ontegenzeggelyk toegefchreeven , derhalven moet Hy waerachtig God zyn. a. Hiertoe behooren de Goddelyke naemen, welke Hem gegeeven worden. (0) j. va n voorst Prysverhantl. over den invloed va* het geloov der Verborgenheeden op onze gelukzaeligheid, p. 66 , 67. viii. DEEL. D 5  58 OVER DE LEERSTUKKEN In het Oude Testament wordt de tweede Perfoon verëerd met den naem van jehova h die aen geen fchepfel, hoe voortref- felyk ook, kan gegeven worden (/>). Wy hebben boven (q) uitvoerig betoogd , dat de engel, die aen mose verfcheen in het brandend doornenbosch , de tweede Perfoon der Godheid zy ; en Deeze wordt uitdrukkeiyk genaemd de jehovah, en Hy befchryvt zich zeiven als den jehovah, den god van abraham, den god van isaac, en den god van jacob, Exod. III: 4, 6, 7 , 15, iö. De Israëliërs hebben, in de woestyne, tegen den j ehovah lasterlyke woorden gefprooken, Num. XXI: 7 , en die jehovah , welken de Israëliërs toenmaels verzocht hebben, was christus Gods zoon, volgens de onfeilbaere uitfpraek van paulus, i Cor. X: P- De Propheet jesa ia zag den Koning, den jehovah der heirfchaeren , Jef. VI: 5. Maer den jehovah, wiens heerlykheid de Propheet toenmaels gezien heeft, was Gods zoon, de Heer jesus Joh. XH: 41. In het Nieuwe Testament wordt Gods zoon uitdrukkeiyk god genaemd, Joh. I: i ; god te pryzen in de eeuwigheid Rom. IX: 5; de waerachtige god, i Joh. V: 20. 1. Gods (/>) VII Deel p. 397, 398.  van de openbaering. $9 i. Gods zoon wordt uitdrukkeiyk God genaemd Joh. I: i : in den beginne was het Woord , en het Woord was by God, era het woord was god. — Dat de Apostel joannes , door het woord , wat dan ook de reden der benaeming weezen mooge, den Heer christus bedoele , die zeer gemeenzaem Gods zoon heet, blykt allerduidelykst uit vs. 14, alwaer van het woord gezegd wordt , dat het vleesch geworden zy , en onder ons gewoond hebbe. Nu, van dat zelvde woord, of van Gods zoon, geevt de Apostel joannes dit getuigenis : het woord was in den beginne, het w o o r d was by God, en het woord was god. Hier kan geen fchepfel bedoeld worden, het welk, om deszelvs voortreffelykheid, volgens den Oosterfchen ftyl, God zou genaemd worden: want dit woord was reeds in den beginne, toen de eerfte fchepfelen werden voortgebracht , derhalven heeft het voor de wording der fchepfelen van eeuwigheid beftaen. Daerenboven wordt dit zelvde Woord vs. 3. befchreeven , als de Schepper aller dingen : alle dingen zyn door dat zelvde Woord gemaekt, en zonder het zelve is geen ding gemaekt, het welk gemaekt is. Gevolgelyk is dat woord, het welk, by het aenneemen der menfehelyke natuur , vleesch geworden is , waerach. tig en eeuwig God, de Schepper aller dinviii. deel.  6o OVER BE LEERSTUKKEN gen. ,, joannes fchryvt de gemeenfchap der Goddelyke natuur aen het Woord zo „ duidelyk toe , dat ik niet begryp, hoe „ deeze zaek kan in twyffel getrokken, ik ,, laet flaen ontkend worden (r)." Evenwel hebben de beftryders van de leer der drieëENHEio , en 'sHeilands eeuwige Godheid , verfchillende weegen ingeflaegen , om ons dit bewys te ontneemen. Te weetea men zoekt der waereld wys te maeken, dat de uitdrukking, zo als zy in onzen Bybel ftaet, het woord was god , Qsos w d Aoyog, niet uit de pen van den onfeilbaeren Schryver gevloeid zy,en dat er eene andere leezing moeë worden aengenoomen. Volgens crellius (s), is er eene fchryv* fout in den Text, en moet er geleezen worWorden Qes vp è Aoyog, het woord was Gids of van God. Maer deeze leezing wordt willekeurig , en zonder eenigen grond aengenoomen. Na alle onderzoekingen , welke men heeft in het werk gefield , heeft men ia deeze plaets geene verfchillende leezingen gevonden ; zodat het gezach van deeze plaets , door dat onderzoek, nog grooter, en het bewys voor jesus Godheid , daeruit afgeleid, nog kerker CO doederlein Itijlit. Theologie Chriuiani Part. L P- 3*4CO Ad h. I.  VAN DB OPENBAERING. 6*1 ksr geworden zy. —— Wat zou er van den Bybel , en van den ganfchen Godsdienst worden , wanneer men zulken veranderingen , zonder den allerminiten grond, in den Text mag invoeren ? „ Wanneer de s) voornaemfte en ondeiTcheidingsleerfcukken „ van het Christendom eerst, door Critiiche gisfingen , moesten in den Text gebracht „ of daeruit wecbgenomen worden ; dit zou ,, voor de gewisheid van ons geloov gevaerj» lyk zyn. Dan valt zeekerlyk duidelyk in „ het oog , dat het Nieuwe Testament een „ zeer onzeeker , en tot den grond der ken- nis zeer onbekwaem Boek zou weezen, „ by aldien men genoodzaekt zou zyn , de „ Critifche gisfing zo te gebruiken , als et„ telyke Socinianen dezebe, uit partyfchap „ voor hunne leerftelling, hebben willen aen,, wenden (t)." De Schryver van het zogenaemde Jbregê de VHijtoire Ecclejiaftique par l'Abbê de Fleury fchaemt zich niet, om te beweeren , dat de geheele zinsreede Joh. J: i • 5 , op het Concilie van Chalcedon in de V Eeuw, door eenen fchalkfchen Priester verzonnen, en by hef Euangelie van joannes gevoegd zyn. ———< Maer welk eene ongerymdheid! de Kerkva- (Omichaelis Meid. tot het N. T. I D. p. n8|, 1184. wol ff Cura Philol. ad b. I. VIII. DEEL.  6% OVER DE LEERSTUKKEN ders zouden zich hebben laeten beduiden, dat deeze geheele plaets , van welke zy nooit te vooren gehoord hadden , tot het Euangel» van joannes behoorde ! een loofe Priester zou hebben kunnen te weeg brengen, dat de gemelde plaets van toen af en voordaen , in alle de Handfchrivten en in alle de Overzettingen , geleezen wierd ! » Dit voorgee- ven is blykbaer valsch. eusebius, die meer dan eene eeuw voor het Concilie van Chalcedon gebloeid heeft, zegt uitdrukkeiyk Qx) dat joannes zyn Euangelie , met de Godheid van jesus , begonnen hebbe (y). De zeer beruchte bahrdt r» heeft nog wat anders uitgevonden. Hy zegt ten vollen overtuigd te weezen , dat de tegenwoordige leezing onecht zy, en dat er ftaen moet Qsos w KAI 6 Aoyog, daer was maer God en het Woord Maer er is, in deeze ganfche Helling, niets het welk eenige opmerking verdient, daa alleen 'smans onbefchaemde ftoutheid , in het willekeurig veranderen van den Text, zonder eenig fchynbaer bewys by te brengen, en zyne blykbaere zucht , om de waerheid te verdonkeren. Wat zou men zeggen van iemand , (.») Hij!. Eed. I. III. c. 24. (») B a r u e t h Wedcrl. der Deïsten p. 179—— («0 Neuejie Ofeniahrungca Gottes ad h. I.  VAN DE OPENBAERING. 63 iemand , die , op zulk eene wys , omfprong met ongewyde Schryveren ? en wat moet men dan oordeelen van iemand, die zo ligtvaerdig handelt met plaetfen uit het woord van den leevendigen God ? 2. Rom. IX: 5. zegt de Apostel paulus, van christus, Gods zoon, fpreekende: die God is boven alle te pryzen in de eeuwigheid. — Dat de Apostel van christus fpreeke, leert het verband van zaeken allerduidelykst. Hy. is hier beezig, om de uitneemende voorrechten der Israëlleren te befchryven, en daer onder telt hy ook voornaemenlyk dit, dat christus uit hun volk zy voortgekoomen; hy zegt, dat christus is uit de Vaderen, wat het vleesch, dat is, de menfehelyke natuur aengaet, en, van dien christus doet hy deeze verklaering: dewelke is God boven alle te' pryzen in de eeuwigheid, om des te meer te doen blyken, hoe groot het voorrecht der Jooden waere, dat deeze Goddelyke Perfoon, naer het vleesch en met betrekking tot zyne menfehelyke natuur, uit hun volk zy voortgekoomen. De uitdrukking dewelke , 0 m wyst ons allerduidelykst naer christus , van welken onmiddelyk te vooren gefprooken was. „ Er is noch zin , noch zaemenhang , ïn „ deeze woorden met de voorgaende, noch „ overeenkoomst met des Apostels fchryv- VIII. DEEL.  64 OVER DE LEERSTUKKEN wyze, zo men ze, van het geene vooraf„ gaet, wilde affcheuren , en op zich zei- ve doen ftaen. ■ Worden zy gebracht „ tot het voorgaende , gelyk zy moesten , „ dan is hier geen koppelwoord, dat volgens „ den Heer semler zou ontbreeken , noo,, dig, om daeraen eenen goeden zin te gee- ven C"0-" Zommigen beweeren , met semler , dat de uitdrukking God boven alle Qeoi e%i navrant nimmer van Gods Zoon gebruikt worde. Maer paulus befchryvt christus geenszins als God boven alle. Er ftaet, in den oorfprongelyken Text , van woord tot woord , dewelke , zynde boven alle , ij God te pryzen in de eeuwigheid o uv e%t thzvtwv ©£05 ev\ oyvproi ei; tsj cti&vccs. De Apos¬ tel leert derhalven twee zaeken, vooreerst dat christus , als Middelaer, ver weg in heerlykheid boven alle fchepfelen verheeven , en de gebieder zy van alle , zynde boven alle ; ten anderen dat christus, als waerachtig God , in alle eeuwigheid moet gepreezen en gediend worden. sl.rchting en crellius (y) verande« ren den Text, en leezen, in plaets van o ««, m o aiti %ctvTwv n. a. t. welken , weiken Jooden CO J. VAN VOORST i. c. p. 71. GO Ad h. 1.  VAN DE OPENBAERING. 6$ den naemelyk, God boven alle, gepreezen in de eeuwigheid, behoort. Maer deeze leezing wordt wederom door geen het minfte gezach van eenige handfchrivten gej}:aevd. „ Na zo veele in het werk gefielde onderzoo ,, kingen, en dit zelvs gedeeltelyk door de 3, zulken , die het leerftuk van christus Godheid gaerne uit den Bybel wilden banj, nen, heeft men evenwel in de beide hoofd„ plaetfen , Joh. I: i. en Rom. IX: f. gee„ ne Varianten gevonden , en dit leerftuk is „ juist, door de onderzoeking der Varian- ten , voor een groot gedeelte zeekerder „ geworden , dan het voor den tyd van „ millius en wetstein was (z)." Het is derhalven eene verregaende ftoutheid , de gewoone leezing , zonder eenig gezach , te willen veranderen (a). EAHRDi (b) heeft, in zyne nieuwe Overzetting , dit ganfche bewys , op eene listige wys , zoeken wech te neemen , door de oorfprongelyke woorden dus te vertaelen : „ christus is uit de Vaderen , wat „ het vleesch aengaet; daer voor zy.God ,, gepreezen in eeuwigheid." Maer hoe bedrieglyk! elk die eenigszins Grieksch verftaet , (2) MICHAELIS !. C. I D p. 49), 503. (u) v E N E M n Dif. Crlt. 1 u.Hra Arüminium. (V) L. c. ad h. !. viii. deel. £  66 over de leerstukken weet zeeker, dat o uv geenszins beteekenen kusne daer voor. 3. In nog eene plaets heet christus de waerachtige God en het eeuwig keven, 1 Joh. V: 20. De Apostel fchryvt woordelyk: doch wy weeten , dat Gods Zoon gekoomen is , en heeft ons het ver (tand gegeeven , dat wy den Waerachtigen kennen , en wy zyn in den Waerachtigen , naenenlyk in zynen Zoon jesus christus. deeze is de waerachti- ce god en het eeuwig leeven. Qutos ssiv 9 tihvfiivoi Qeog. Maer zegt men Cc), de uitfpraek , deeze is de waerachtige God, moet men brengen , niet tot den zoon, maer tot den waerachtigen God, omdat het meermaelen gebruikelyk is , dat het betrekkelyk voornaemwoord deeze flae, niet op het onmiddelyk voorgaende , maer op iets waer van te vooren gefprooken is; by voorbeeld Hand. VII: 18, 19 , tot dat een ander Koning opjtondt , die j o s e p h niet gekend hadt, deeze , dat is niet de laetstgemelde joseph , maer de Koning, gebruikte listigheid tegen ons gejlacht , enz. Zo ook 2 Joh. 7. Hand. X: 6. Het is waer, het betrekkelyk voornaemwoord deeze flaet niet altoos op het onmiddelyk voorgaende. Dit moet, uit het verband van (O Catech. Raccov. p. 76,  VAN DE OPENBAERING. 0*7 van zaeken, worden opgemaekt. Maer in ons geval, leert het oogmerk en het verband van zaeken , dat de Apostel, door het voornaemwoord deeze t kennelyk het oog hebbe op jesus christus, van welken hy onmiddelyk gefprooken hadt: wy zyn in'zynen Zoon jesus christus ; deeze is de waerachtige God. — Veronderilellen wy eens , dat de Apostel door deezen, jksus christus niet bedoele , van welken hy het laetst gefprooken heeft, maer den waerachtigen , hoe lacn en ftroev zal dan het verband der rede. neering weezen ? „ Gods Zóón is gekoo„ men, en heeft ons het verftand gegeeven , om den Waerachtigen te kennen, Deeze is de waerachtige God , en het eeuwig keven. ——— Het oogmerk van den Apostel is den Christenen te leeren, dat christus gekoomen zy, om ons tot de kennis en de gemeenfchap-, van den waeren God te brengen: Gods Zoon , zegt hy , is gekoomen , en heeft ons het verjtand gegeeven, dat wy den waeraclitigen kennen , en wy zyn in den waerachtigen , dat is , „ het oogmerk , waertoe Gods Zoon „ in de waereld gekoomen is , beftaet daer,, in, dat Hy ons niet alleen den waerachtigen God zou leeren kennen, maer ons ook „ brengen tot de gemeenfchap van dien „ waerachtigen God." Dit laetfte nu , dat vin. deel. E 2  •58 OVER DE LEERSTUKKEN hy, met alle geloovigen , tot de gemeen-* fchap van den waerachtigen God gebracht waeren , bewyst hy daeruit, dat zy waeren in jesus christus; en ten betooge, dat dit gevolg wettig zy, voegt hy er by: deeze, naemeniyk jesus christus, is zelvs de waerachtige God. Het is als of hy zeide: „ wy hebben gemeenfchap met den waerach„ tigen God , omdat wy door het geloov „vereenigd zyn met jesus christus: „ want deeze jesus christus is zelvs de „ waerachtige God ; derhalven zyn zy , die „met jesus christus vereenigd zyn, „ ook vereenigd met den waerachtigen ,, God." Hoe eigenaertig hangt nu alles te zaemen , in de redeneering van den Apostel ? Daerenboven, deeze, die befchreeven .wordt als de waerachtige God , wordt ook vervolgens genaemd het eeuwig leeven; de benaeming van het eeuwig leeven wordt nergens aen den vader, maer zeer gemeenzaem aen den zoon gegeeven, omdat Hy de oorzaek en bron van het eeuwig leeven is, byzonder in den ftyl van onzen Apostel, Joh. I. 4. XI: 25 1 Joh. I: 2. V: 11, 12. Of zal men de laetfte uitfpraek , en Ut eeuwig leeven , van het voorige affcheiden, als eene Helling , welke op zich zelve iïaet, in deezen zin, dat is het eeuwig leeven , of dit  VAN DE OPENBAERING. 6g dit is de weg ten eeuwigen leeven (rf) ? Maer deeze opvatting ftrookt in het geheel niet rnet den oorfprongelyken text. Er ftaet niec vat dvtvi vt Kwvi ctimiot, maer atVas e;tv-ntti % %ctiy aiBivios. De Godheid van den zoon bewyzen wy wyders , uit de * Goddelyke Eigenfchappen , welke Hem worden toegekend. De Goddelyke Eigenfchappen zyn niet vaa elkander onderfcheiden Zy zyn te*i aI- lernaeuwften zaem verbonden. Hieruit vloeit yan zelvs voort, dat Hy, die eene Goddelyke eigenfchap bezit, alle de Goddelyke eigenfchappen te gelyk bezitte, Wy zullen daerom niet alle Bybelplaetfen by brengen, in welke Goddelyke Eigenfchappen aen den zoon worden toegefchreeven , en ons maer, ten voorbedde , by twee of drie bepaelen. a. De eeuwigheid wordt den zoon toege« kend. Op de plaetfen van het Oude Testament , Pf. II: 7 , Spreuk. VIII: 22— en: Mich. V: 1. zullen wy ons nu niet beroepen, omdat deeze, in het vervolg, met opzet moeten behandeld worden ; maer ons alleenlyk bepaelen, by Joh. I: 1. in den begiime was het Woord. Dit woord, hebben wy gezien, is jesus christus, de zooh, die de (O doederlin Jnjl. Thcol. Chrljt. Tom. I. p. 326. (c 5 I Deel. p. 322— VIII. DEEL* E 3  73 OVER DE LEERSTUKKEN menfehelyke natuur heeft aengenoomen, bly- kens vs. 14. Dit Woord was reeds in den beginne , dat is, by de eerfte wording aller dingen. Derhalven wordt de zoon van de fchepfelen, welke een begin gekreegen hebben , by de fchepping aller dingen , kenne . lyk onderfcheiden , en uit dien zelvde hoofde is Hy ongefchaepen en eeuwig. Voor het begin der gefchaepene dingen te zyn is van eeuwigheid te weezen, Pf. XC: 2. Jef. XLt: 4. Epb. I: 4. Maer, zeggen de naevolgers van socinus, het begin is hier niet de eerfte wording aller dingen , maer het begin van het Euangelie, aengemerkt als eene nieuwe fchepping , en , voegt men er by, het is in de Heilige Schrivten zeer gewoon, dat het woord begin bepaeldelyk zie op dat geene, waervan eigenlyk gefprooken wordt, Dan. VIII: 1. Joh. XV: 27. XVI: 4- Hand. XI: 15. (ƒ). < Waerlyk eene geheel vreemde uitzondering en uitlegging. -— Góds Zoon wordt vs. 3. duidelyk befchreeven , als de Schepper aller dingen: alle dingen zyn door liet zelve woord 'gemaekt , en zonder het zelve is geen ding gemaekt .het 'wék gemaekt is. Maer' hoe kwaelyk hangt nu de redeneering te zaemen , volgens de gemelde uitzondering: Het woord was Cf) Caieü. Raccov. p, 59.  VAN DE OPENBAERING. JI was er reeds in den beginne , toen het „ Euangelie begon verkondigd te worden ; „ dit woord is de Schepper aller dingen.'' . Waerlyk die het laetfte leert, behoevt het eerfte niet te zeggen. Het oogmerk van joannes is blykbaer, om aen te toonen, dat christus niet flechts de zoon van david zy , maer ook Gods eeuwige zoon (g). Omtrent het eerfte ftuk zegt hy , het woord is vleesch geworden, O Aoyos cufc syevero vs. 14 , en ten aenzien van de laetfte ftelling , zegt hy Ev «p%vj yv 0 Aoyog. b. De Alwetendheid wordt den zoon toege. fchreeven. Heer gy weet alle dingen, zegt petrus tot den opgewekten Heiland , Joh. XXI: 17. Meer byzonder wordt Hem de volftrekte kennis der menfchen en van het menfchelyk gemoed toegefchreeven: jesus kende hen alle, en Hy hadt niet van noode , dat iemand getuigen zou van den mensch : want Hy zelvs wist wat in den mensch is, Joh. II: 24 , 25. Hy wist van den beginne, wie zy waeren , die niet geloovden , Joh. VI: 64. Het is waer, jesus heeft zich verwonderd, en de verwondering is het gevolg van onkunde Matth. VIII: 10, en Hy wist den tyd fg~) epiphanius Har, 27 , 28, *31 69. eusebius H. e. L III. c. 17. VIII. DEEL. E 4  74 OVER DE LEERSTUKKEN voegt er bepaeld by: zonder het zelve woord. is- geen ding gemaekt , het welk gemaekt is. Zal dit te kennen geeven, „ hoe zeer de „ Apostelen zommige dingen , tot het Euan„ gelie behoorende, verricht hebben , ge„ lyk de roeping der Heidenen , het affchafV „ fen der fchaduwachtige plechtigheeden enz.; „ zo zyn evenwel deeze dingen niet ge,, fchied, zonder christus en zynen by,, ftand." Wat zal toch heeten de Schrivten te verdraeien, indien het dit niet is ? Allerduidelykst wordt Gods zoon befchreeven , als de Schepper aller dingen, Coll. I: 16 ; door Hem zyn alle dingen gefchaepen , èie in de hemelen, en die op de aerde zyn, die zienlyk en die onzienlyk zyn , het zy throonen, het zy heerfchappyen, het zy overheeden, het zy machten ; alle dingen zyn door Hem en tot Hem gefchaepen. Op deeze plaets maekt men wederom twee uitzonderingen (k). ' Het woordeken Hoor ev avru en Si avrs zou wederom geene werkende oorzaek beteekenen , maer eenvouwig te kennen geeven , dat God zich van christus , als een werktuig , bediend hebbe. Dan deeze verklaering wordt kennelyk wederfprooken, dooiden Apostel zeiven , die uitdrukkeiyk zegt, dat alle dingen tot Hem gefchaepen zyn, tsit (£) Ibidem, p. 9jv  VAN DE OPENBAERING. 75 t,g avrov. tot Hem, dat is , tot Hem; als het laetfte einde, of tot zyne eer. Maer kan van iemand, welken God flechts als een werktuig gebruikt, gezegd geworden, dat alle dingen tot Hem en tot zyne eer gefchaepen zyn ? hoe ongerymd zou de zin zyn: „ alle dingen „ zyn gefchaepen tot eer van één der ge" fchaepene dingen ? " —- Wyders zou hier niet gefprooken worden van de eerfte voortbrenging aller dingen , maer alleen van de herftelling, of vernieuwing , welke, christus door het Euangelie heeft te Weeg gebracht. Neemen wy deeze verklaering eens over , om te zien , welke ongerymde dingen men den Apostel zeggen laet: „ chris„, tus heeft alk dingen, zo wel die in de he„ melen, als die op de aerde zyn, herfteld en „ verbeeterd, door het Euangelie; daer door „ heeft Hy eene zo groote hervorming , zo „ in de zienlyke als onzienlyke dingen , zo in ftoffelyke, als onftoffelyke weezens, te „ weeg gebracht, dat zy eigenaertig eene „ fchepping mooge genaemd worden ,• dit „groote werk heeft chritus, door het „ Euangelie, verricht, ten aenzien van al „ wat verheeven is , in de natuur der zae„ ke , onder welken naem het ook mooge „ voorkoomen , het zy throonen, het zy heer„ fchappyen , het zy overheeden , het zy mach„ ten; alle dingen zyn door Hem, als een VIII. DEEL.  f6 OV£K be LEERSTUKKEN 3J werktuig ia Gods hand, en tot hem, of tot »> zyne eer, veranderd en hervormd." Befchouwen wy nu de redeneering van den Apostel in haeren zaemenhang. Vs. 15. heeft hy twee gewichtige {tellingen voorgedraegen : &zoon van Gods lievde, dat is Gods gelievde Zoon , vs. 13. h het beeld van, den onzienlyken God , de eer.stgebooven van alle, fchepfel. Deeze Helling gaet de Apostel vervolgens met opzet betoogen. De eerfte ftelftng is deeze : Hy is het beeld des onzienlyken Gods. Een beeld is , volgens de kracht van het grondwoord, eene zeer gelykende beeldtenis , door wellce iemand naer. het leeven is afgeteekend; en, in deezen zin, ia ch is tos het beeld van God, voorzover Hy Gods eigen en natuurlyke Zoon is, den Vader in alles gelyk, Joh. X: 30. Er kan geen meer gelykend beeld van eenen Vader; veezen , dan zyn Zoon , en het is, zelvs onder ons menfchen, zeer gewoon, dat een zoon het beeld van zynen Vader genaemd worde ; zo. heet de zoon van cjecina , by cicero (l) , imago animi & cor por is ejus, het beeld van zyne ziel en van zyne lichaem, Men zegge niet, dat hier eene tegcnftelling gemaekt worde, tusfehen christus en goq deq vader, en dat christus het beeld Cl) Epist. U IV. Epist. 6,  VAN DE OPENBAERING.' 77 heete, dat is het zienlyk beeld van den onzienlyken God: want er kan geen zienlyk beeld zyn van den onzienlyken God. De eerfte ftelh'ngen , dat christus het beeld zy van den onzienlyken God , Gods eigen Zoon , die den Vader in alles even gelyk is, bewyst de Apostel daeruit, dat Hy fchepper zy van alle dingen, vs. 16, 17. De tweede Helling is deeze: christus is de eerstgeboorene van alle fchepfel TïptnoTOitos •Ktiavfi xitiG-ems. Het woord wtmis, het welk de Onzen door creatuur vertaeld hebben t wordt in verfchillende beteekenisfen genoomen. De naervolgers van socyn verftaen er geloovigen door, die, onder de nieuwe huishouding van het Euangelie , leeven, en in zo ver nieuwe fchepfelen weezen zouden. Maer is christus dan de eerstgebooren of eerfte van alle de geloovigen ? of is Hy de voortreffelykfte der geloovigen ? Waeren er dan geene nieuwe fehepfelen of geloovigen voor christus verfchyning in het vleesch? hadt Hy , die volmaekt heilig was, noodig om vernieuwd en her fchaepen te worden ? Dat de uitdrukking isaau. xriati alle creatuur genoomen worde voor al het gefchaepene, blykt ontegenzeggelyk, zo uit de onbepaelde Jbenaeming van alle creatuur , als uit de nadere uitbreiding, vs. 16", — Maer in welken zia is nö christus de eerstgeboorene van de yiu, deel.  78 '! OVER DE LEERSTUKKEN ganfche fchepping, of van alle fchepfelen? De ganfche zaek moet verklaerd worden uit eene Hebreeuwfche fpreekmanier, volgens welke een eerstgebooren eenen Heer of Koning beteekent. Zo waeren de Jooden gewoon, God zeiven te noemen den eerstgebooren der waereld, verg. Job XVIII: 13. Pf. LXXXIX: 28. christus dan is de eerstgebooren van het ganfche fchepfel, voorzover Hy , als verheerlykte Middelaer , de Koning en gebiedende Opperheer is van alle fchepfelen, verg. Matth. XXVIII: 18. Deeze tweede Helling nu betoogt de Apostel vs. 12, 19. b. Ook wordt den zoon de onderhouding aller dingen toegekend , Coll. I: 17. Alle dingen bejlaen te zasmen door Hem , ?z zxvtx et eivTca cwêsvpie. Zo ook Hebr. ï: 2. Hy draegt, dat is, onderfteunt en onderhoudt, alle dingen, door het woord van zyne kracht, door zyn almachtig bevel. c. Tot de Goddelyke werken van den zoon behooren ook het vergeeven der zonden, Hy heeft de macht, om de zonden op aerde te vergeeven, Matth. IX: 6; het zenden van den heiligen ceest, Joh. XVI: 7. het opwekken derdooden, Joh. V: 21, 25; het verheerlyken der lichaemen van de geloovigen , Phil. III. 21; het houden van het algemeen gericht , Joh. V: 22. Hand. XVII: 31. 2 Cor. V: 10. 9. Ein-  TAN DE OPENBAERING. 75 S. Eindelyk aen den zoon wordt Goddelyke hulde toegefchreeven. De raerkwaerdige uitfpraek van den Heilend, Joh. V: 23. is zeer beflisfchende: opdat zy alle den zoon eer en s gelyk zy den vader eer en ; die den zoon niet eert, eert den vader niet, die Hem gezonden heeft. Den zoon koomt dan dezelvde hulde en eerdienst toe ti[xvi , welke allen aen den vader verfchuldigd zyn; en wanneer iemand deeze hulde aen den zoon weigert, onttrekt hy tevens dien eerdienst aen den vader, welken Hem allen verfchuldigd zyn. Deeze evcnge- lykheid van hulde brengt noodzaekelyk eene evengelykheid van Goddelyke natuur met zieh meede. Was er de minfte ongelykheid van Goddelyke waerdigheid, dan was de zoon niet te eeren gelyk h«9«j de vader, dat is, met gelyke en volftrekt dezelvde eer , met welke de vader geëerd wordt. Maer wat meer in het byzonder. a. Wy worden gedoopt ook in den naem of tot den naem van den Zoon. De uitdrukking tot den naem, h.bben wy gezien Qm)j zegt tot den eerdienst. Gevolgelyk worden wy , door den doop , toegewyd aen , en verbonden tot den eerdienst, zo wel van den zoon,, als van den vader. Cf S- viii. deel.  80 OVER DE LEERSTUKKEN b. De eer der aenbidding koomt den zoon toe. Hy, voor welken zich alle de Goden moeten nederbuigen, Pf. XCVII: 7. is Gods Zoon , en door die Goden worden de Engelen bedoeld , volgens de onfeilbaere verklaering van paulus, Hebr. I: 6. dat alle Engelen Gods Hem aenbidden. Alle redelyke weezens moeten Hem de eer der aenbidding toebrengen: in den naem van jesus moet zich buigen alle knie der geenen , die in den hemel , en die op de aerde , en die onder de aerde zyn, Phil. II: 10. Uit deezen hoofde maekt de aenbidding van den zoon een meest weezenlyk gedeelte van den Godsdienst der Christenen uit. Zy roepen den naem van onzen Heer jesus christus aen , in alle plaetJen , 1 Cor. I: 2. De eerfte Martelaer st firn anus ftierv , biddende tot Gods zoon, en zeggende: Heer jesus ontvang mynen geest, Hand. VII: 59. Het is zeer bekend, hoe da Landvoogd plinius, aen den Keizer trajanus , gefchreeven hebbe, dat de Christenen gewoon waeren, een lied, ter eere van christus als God, op te zingen (n> c. Gods zoon is het voorwerp van ons geloov en vertrouwen. Zy , die op den zoon vertrouwen, zyn welgelukzaeljg, Pf. IB 12. Dit 00 EpiJ!. I x. Epifi. 97-  van de openbaering. 8" Die in den zoon geloovt heeft het eeuwig leeven , joh, UI: 36. Wy moeten op dezelvde wys in den zoon gelooven , en op Hem ons vertrouwen fteilen , als in en op den Vader: gylieden , zegt daerom de Heiland, geloovt in God , geloovt ook in my , Joh. XIV: I. Maer vervloekt is de man , die op eenen mensch vertrouwt, en vleesch tot zynen arra fielt , Jer. XVII: 5. Om dit bewys te ontzenuwen, beroept men zich op Exod. XIV: 31 » aiwaer de Israëliërs pezegd worden, W den heer e» «£»mose zynen knecht geloovd te hebben. Maer mose heet hier des heeren knecht, voorzover hy, uit Gods naem, fprak tot het volk; deeze uitdrukking geevt derhalven te kennen , dat de Israëliërs geloov gaven, aen het geene mose hun , uit Gods naem, en op zyn bevel , voorftelde. d. Gods zoon is het voorwerp van onze hoop. In zynen naem zullen de Heidenen hoopen, Matth. XII: 21. Wy hebben eerst in christus gehoopt, Eph. I: 12. paulus fpreekt van de yerdraegzaemheid dtr hoope op onzen Heer jesus christus, i Thesf. I: 3. De Heer jesus christus is onze hoop, 1 Tim. I: l* Wy verwachten van Hem geestelyke en eeuwige zeegeningen, daerom hoopen wy op Hem niet alleen in dit , viii. de eu  82 OVER DE LEERSTUKKEN maer ook voor het volgend leeven , i Cor. XV: 19. e. Eindelyk, wy zweeren by den naem van Gods zoon. Alle tong zal Hem zweeren , Phil. II: 10. Zeer merkwaerdig is de tael van paulus Rom. IX: 1, ik zeg de waerheid in christus, dat is , christ u s is myn getuige, dat ik de waerheid fpreeke. Zo ook 1 Tim. II. 7 ik zeg de waerheid in christus. $• 857. C- Wy komen tot den derden Goddelyken Per* Joon, rfera-HEiLiGEN geest. DeSociniae* nen houden den heiligen geest voor niets meer dan een zeeker vermoogen der Godheid , het is derhalven noodig , met opzet te bewyzen , dat de heilige geest een persoon en wel een goddelyk persoon zy. Er zyn verfchillende zoorten van Geestbe- ftryders. - macedonius, Bisfchop van Conftantinopolen , die door Keizer cosstantius werdt afgezet, leerde, omtrent het midden der IV Eeuw , dat de h e i l i g e geest geen Perfoon der Godheid waere, ■maer Hechts een gefchaepen geest, en een die-  VAN DÈ OPENBAERING. g£> dienaer van den Zoon (o). —— Volgens de sociniaenen is de heilige geest geen Perfoon, maer de zelvftandige kracht van • God, welke in de geloovigen werkzaem is (p~). Evenwel erkent fausTus socinüs zelvs, dat de heilige geest eenigermaete God kunne genaemd worden: de heilige geest, zegt hy (q), is eene zeekere kracht, natuurlyk in den vader huisvestende, en derhalven van de natuur des Vaders. Om nu vart sabbellius en paulus van Samofate niet te fpreeken , die maer" éénen Perfoon in de Godheid Hellen , welke , in verfchillende opzichten , dan vader, dan zoon, en dan heilice geest , zou genaemd worden. Dat de heilige geest een persoon» én wel een goddelyk persoon zy, kan daeruit genoegzaem blyken , dat Hy , gelyk wy voorheen genoegzaem betoogd hebben (r)j in eenen rang geplaetst worde, met den vader en den zoon, die Goddelyke Perfoonen ZYrjt —— Maer, om de zaek volkoomen af te doen, zullen wy meer byzonder bewyzen, dat de heilige geest een persoon zy, (o) epiphanius Har. 74- auoustinos de h&ref, C. 52. SOCRATES Hip. EcCl.LV. C. 8. SOLOMEN VS Blfl. Eed. 1. VII. c. 8. (p) Catech. liaccov. p. 245. (q) In Mü - Wuecha c, X. p. 499. CO §• 851. VIII. DEEL. F 8  84 OVER DE LEERSTUKKEN fin wel een goddelyk persoon, die dé>zelvde Goddelyke natuur , met den vader en met den zoon , gemeen heeft. a. De heilige geest is een persoon, ö. Hy wordt, als een Perfoon, vanden Av- der en van den zoon onderfcheiden. - Wy beroepen ons alleenlyk op de infteiling van den Doop, Matth. XXVIII: 19. De Heiland beveelt te doopen tot den naem, of tot den dienst van den vader , en van den zoon, en van den heiligen geest- Veronderltellen wy nu, dat de heilige geest niets anders zy , dan eene Goddelyke kracht, ïn den vader huisvestende ; dan koomt er deeze ongerymde zin uit voort: „ doopt de „ volken, en dat zy, door den doop, ver„ plicht worden, tot den eerdienst van den „ vader, en van den zoon, en van de „ kracht, welke in den vader huisvest." b. Aen den heiligen geest worden zodaenige werkingen toegefchreeven, welke niet dan in eenen Perfoon kunnen plaets hebben. De heilige geest wordt gezegd te onder', wyzen, Joh. XIV: 26 , tefpreeken, te hoeren te verkondigen, Joh. XVI: 13-I5, te geul gen, Joh XV: 26. Rom. VIII: 16, onze zwakheeden te hulp te hoornen en voor ons te bidden, Rom. VIII: 23, 26, gaeven uit te deeien, iCor. XII: n, enz. _ Dit bewys zoekt men krachteloos te maeken, door te zeggen, dat  VAN DE OPENBAERING. 85 dat er meermaelen , by perfoonsverbeelding , perfoneele werkingen worden toegefchreeven, aen zulke zaeken , welke geene perfoonen zyn, gelyk de zonde gezegd wordt te dooden , Kom. VII: n en de ljevde te hoopen, j Cor. XIII: 7. CO- Maer, in deeze en dergelyke plaetfen, worden geene werkende oorzaeken bedoeld , maer alleen zeekere middelen , aen welke dat geene, het welk de werkende oorzaek verricht , overdrachtig wordt toegefchreeven. De zonde is niet de werkende oorzaek, maer de aenleiding, welke dea weg baent tot den dood; 1 Cor. XIII: 7, wordt de lievde kennelyk genoomen voor een lievderyk mensch. Ondertusfchen worden aen den heiligen geest, als de werkende oorzaek, verfcheidene verrichtingen toegefchreeven , welke niet dan door eenen PerJoon kunnen worden daergefteld. Men zegge niet, er worden zulke dingen den heiligen geest toegefchreeven, welke onmogelyk van eenen Perfoon kunnen gezegd worden , gelyk dat Hy van God gegeeven wordt, aen den geenen die Hem gehoorzaem zyn , Hand. V: 32, dat er van den Geest wordt uitgeftort, Hand. II: 18 , dat God ons van zynen Geest geeve, 1 Joh. IVs 13 , dat wy vervuld worden met den Geest, CO Catech. Raccov. p. 248. VHI. DEEL. F 3  86 oveü de leeesï ukken Eph. V. 18, enz. (t): In deeze en der- gelyke plaetfen , worden de gaven van den heiligen geest bedoeld. Maer de heilige ceest wordt van zyne gaven onderfcheiden , even als de werkmeester van zyne werkingen. De Apostel werden vervuld met den Heiligen Geest, dat is , zy ontvongen de gaeven van den Heiligen Qeeit, in eenen zeer. grooten overvloed, en zy begonden te fpreeken in andere taelen , zo als de geest, dat is, de Perfoon van den heiligen geest, als de Werkmeester der gemelde gaeven, hun gav uit te fpreeken , Hand. II: 4. Daer is verfcheidenheid der gaeven , doch het is dezelvde geest, en. deeze dingen alle werkt één en dezelvde geest, i Cor. Xlf; 4 > 11. C. De heilige geest bezit Perfoneele eigenfchappen en vermoogens. —— Hy kent de ondoorgrondelyke diepten van Gods oneindige natuur, derhalven bezit Hy verjiand 1 Cor. II: 10.. Dan over deeze plaets in het vervolg naeder. — Den heiligen geest wordt uitdrukkeiyk een wil. toegefchreeven : de Geest deelt eenen iegelyk in het byzonder ge. lykerwys Hy wil, 1 Cor, XII: ir. Oordeel wordt Hem toegekend , Hand. XV: 28 1 l>ei heeft den heiligen geest en ons goed- gc, (0 Ibidem p, 245,  VAN DE OPENBAERING. 8? gedacht. Hand. I: 8. kezen wy van de kracht des Heiligen Geests. Was nu de heilige geest niets anders, den eene kracht van God , dan was het als of de Heiland tot zvue Apostelen zeide: „ gy zult ontvan„ gen de kracht van de Goddelyke kracht." fJ. De heilige geest is een goddelyk persoon, zodat Hy, te zaemen met den vader en met den zoon, waerachtig en eeuwig God zy. Dit blykt wederom overtuigende daeruit, dat Hem , in de Heilige Schrivten , even als den zoon , al waf Goddelyk is ontegenzeggelyk wordt toege, fchrceven. a. Voor eerst Goddelyke noemen. De heilige geest koomt voor , onder Gods eigen naem jehovah. Ter. XXXI: 33, Wordt de heer de jehovah fpreekende h> gevoerd : dit is het verhond, het welk Ik na die daegen met het huis van Israël moeken zal, /preekt de heer, Ik zal myne wet in hun binnenjl geeven , en zal die in hun hart fchryven. Maer de jehovah, die in de aengehaelde plaets van jeremia het woord voert, is de heilige geest, volgens de onfeilbaere verklaering van den Apostel paulus, Hebr. X: 16, 17: de heilige geest getuigt het ons ook : want nadat Hy te vooren gezegd hadt, dit is het verbond, enz. Perhalven is de heilige geest de jeviu. deel. F 4  $8 OVER DE LEERSTUKKEN iïovah. — In het Nieuwe Testament wordt de heilige geest uitgedrukkeiyk God genaemd. ananias hadt den heiligen geest geloogen en Hem zoeken te bedriegen , Hand. V: 3 , maer even daer door hadt hy, gelyk petrus zegt, niet den menfchen , maer Gode geloogen , vs. 4. Gevolgelyk is de heilige geest waerachtig God, of er is geen zaemcnhang altoos in de redeneering van den Apostel. 1 Cor. III: 16 , worden de geloovigen gods Tempel genaemd, daerom omdat de heilige geest in hen •woont- Derhalven moet de heilige geest die in de geloovigen , als in eenen Tempel woont, waerachtig God zyn. 1 Cor. XII: 4.6, leert taulus, dat er verfcheidenheid der gaeven en der werkingen zy , dat deeze gaeven eii werkingen , door denzelvden Geest, gefchonken en gewrocht worden ; hy voegt er by , dat het dezelvde god zy, die alle in allen wrocht. Gevolgelyk is de geest, de fchenker en werkmeester van deeze verfcheidene gaeven en werkingen , waerachtig God. - Maer, zeggen de Sociniaenen (u) , de benaeming van heiligen geest beteekent, in de fchrivten van het Nieuwe Testament, of het Euangelie van christus, of hec vast (li) Catcch. Racov. p. 241, 24a,  VAN SE OPENBAERING. 8^ vast vertrouwen van eenen Christen, dat hy het eeuwig leeven erlangen zal. Het eerfte zoekt men te bewyzen uit vergelyking van i Cor. II: 10. met 2 Tim. I: 10, op deeze wys : „ God heeft ons de verborgen- heid der zaeligheid geopenbaerd, door zynen „ gee.st, volgens 1 Cor. II: 10; maer die , zelvde openbaering is gefchied door het Euangelie, gelyk paulus het naeder ver„ klaert, 2 Tim. I: 10 ; derhalven beteekent „ de naem van heilige geest riet an- ders, dan het Euangelie." Maer wat is dit anders dan den werkmeester met het werktuig te verwarren? De heilige geest heeft de gemelde Verborgenheid geö. baert, als de Werkmeester , door midde] van het Euangelie. —- Het tweede zoekt men daeruit goed te maeken , omdat de geloovigen verzeegeld zyn, met den heiligen geest der belovte , die het onderpand is van hunne ervenis, Eph I: 13, 14. Maer is daerom de heilige geest niets anders dan eene zeekere hoop , en eene vaste verwachting van het eeuwig leeven? dusdoende wordt wederom de oorzaek met het gewrocht vermengd; de heilige geest is niet de hoop zelve , maer, onder andere heilige werkzaemheeden, brengt Hy ook deeze hoop te weeg , in de harten der geloovigen. b. Den heiligen geest worden god- VIII. DEEL. F 5  p3 over DE LEERSTUKKEN delyke eigenschapppen toegefchree* yen. Hier herinnere men zich weederom, dat alle de Goddelyke Eigenfchappen te zaemen verbonden zyn. Indien men derhalven maer betoogen konde , dat de heilige geest ééne Goddelyke Eigenfchap bezitte, dan moet het vast ftaen, dat Hy ook te gelyk alle de overige bezitte. 2. Allerduidelykst wordt den heilicen geest de Alweetendheid toegekend, i Cor. II: 10 : de geest onderzoekt alle dingen, ook de diepten van God. Door de diepten van God bedoelt de Apostel de verborgenheeden van Gods oneindige natuur, byzonder Gods voorneemens en beiluiten , welke, voor alle eindige verftanden , zo lang zy niet geopenbaerd worden, ten eenenmael ondoorgrondelyk zyn. Dit blykt allerduidelykst uit vs. n : wie van de menfchen weet het geene des menfchen is, dan de geest des menfchen , die in hem is ? dat is, niemand der ftervelingen weet, wat een ander mensch by zich zeiven denkt , beraedflaegt, en voorneemt; al zo weet ook niemand het geene Gods is, dan de CE EST Gods, dat is, even zo weet ook geen eindig vernuft, wat God by zich zeiven heeft voorgenoomen, en vastgefteld; maer dit weet de geest van God. Het woord onderzoeken zegt vol- koomen te verllaen , door eene naeuwkeurige naefpooring, verg. Openb. II: 23; ik ben, dit  VAN DE OFENBAÏiUNG. OI die nieren en harten onderzoek , dat is , die de gefteldheid van harten en nieren grondig ken. ■ Verftaet nu de heilige geest de diepten van God , zodat Hy weete het geene God is, dan is Hy Alweetend in den fterkften nadruk. Daerom beloovt ook de Heiland aen zyne Apostelen , dat de heilige geest hun alles leeren zoude, Joh. XIV: 26, ook toekoomende dingen verkondigen Joh. XVI: 10. fj. Even zo blykbaer is het, dat de heilige geest almachtig zy. 1 Cor. XII: 9» 10 , noemt de Apostel ettelyke buitengewoo» ne gaeven en wonderdaedige verrichtingen op, tot welke eene onmiddelyke tusfchenkomst van het Goddelyke Alvermoogen noodig is, en vs. 11, zegt hy : alle deeze dingen werkt een en dezelvde Geest. Maer zulke dingen kon de Geest niet werken , ten zy Hy almachtig zy. Wy gaen over tot de Goddelyke werken, welke den heiligen geest worden toegekend. a. de Schepping, Gen, I: 2. Toen de aerde , by haere eerfte wording, van alle kanten met waeter omgeeven was, zynde de vaste ftofdeelen , uit hoofde der meerdere zwaerte , naer het middenpunt gezakt, zweevde de g e e s t Gods op de waeter en. Het is waer het woord geest beteekent wel eens den yin. deel.  Q2 over de leerstukken wind , maer zq kan het hier niet genoomen worden, omdat er nog geen wind was: want de Jucht is eerst op den tweeden dag voort? gebracht, Gen. I: 7 , 8. Gods Almachtige geest zweevde over de waeteren , dat is, Hy bracht , door zyn Alvermoogen , te weeg , dat de onder één vermengde ltofdeelen als ge« rypt en gefchikt wierden , om daeruit de onderfcheide lichaemelyke weezens te doen voortkoomen. B. Voeg er by verfcheidene Goddelyke werken in de genade. — De Htjlige geest heeft de Goddelyke Schrivten ingegeeven , 2 Petr, j: 21. Hy zendt de dienaeren van het Epangelie uit, Hand. XXVIII: 25, 26. Hy ftelt opzieners over de gemeinte, Hand. XX: 28.. Hy deelt verfcheidenheid van gaeven uit , i Cor. XII: 8-ri. Hy verlicht het verftand, Eph. I: 17 , 18. Hy heiligt het hart, 1 Cor. VI: 11. 2 Thesf. Ii: 13. Hy werkt het geloov , 2 Cor. IV: 13. Hy leert ons bidden, Rom. VIII: 26. d. Eindelyk wordt den heilicen geest dezelvde Goddelyke hulde toegefchreeven, als den vader en den zoon. — Wy worden gedoopt tot den naem en den eerdienst van den heiligen geest, Matth, XXVIII: 19. — De eer der aenbidding koomt den Heiligen Geest toe: de Seraphs aenbaeden den jehovah, Jef. VI: 3, 5, <5, en deeze jehovah, wel-  van de openbaering. ' 93 welken de Seraphs aenbaeden , was de h è ilicE geest, volgens de onfeilbaere verklaering van pAulus, Hand. XXVIII: 25. Eindelyk de heilige geest is het voorwerp der eedzweering' Daerom zegt paulus Rom. IX: 1 , myne cmfcienttt geevt my meede getuigenis door den heilige geest. §• 885. B. Er is nog overig , dat wy wat meer byzonder handelen , over de manier , op welke c» drie Goddelyke Perfoonen onderfcheiden zyn. Het onderfcheid tusfchen de drie Goddelyke Perfoonen is geleegen in perfoneele eigenfchappen , of natuurlyke betrekkingen ; en In deeze perfoneele eigenfchappen, of natuurlyke betrekkingen, ligt de grond, waerom de Eerfte Perfoon vader, de Tweede zoon, en de Derde de geest zy van vader en zoon (v). De Eerlte Perfoon beftaet van zich zeiven, en heeft den Tweeden het Goddelyk weezen , door eene eeuwige Generatie medegedeeld, daerom heet Hy de vader van den zoon. De Tweede heeft het Goddelyk weezen, door die eeuwige Generatie, van dea Eerften ontvangen j en heet daerom de zoon ■OO §. 8.53. viii. be el.  94 OVER DÈ LEERSTUKKEN van den va d e r. De Eerfte en Tweede Perfoon hebben het Goddelyke weezen , door eene werking, welke de Heilige Schn'vt Uitgang noemt , aen den Derden medegedeeld ; en deeze heet daerom de geest van den va der en van den zoon. Laeten wy deeze Hellingen , voorzover zy ons geopenbaerd zyn, wat naeder ophelderen en betoogen. §• 8j9. A. De eerste Goddelyke Perfoon heeft deezé enderfcheidende eigenfchap , dat Hy van zich zeiven bejtaet. Hy heeft den Tweeden Perfoon het Goddelyk weezen , door eene eeuwige generatie, medegedeeld, en deeze nai tuurlyke betrekking maekt Hem tot den vader van den Tweeden Perfoon, die daerom de zoom is van den vader. De Eerfte Perfoon beftaet, en heeft het Goddelyk weezen van zich zeiven. „ Dé j, Vader wordt van niemand gezonden , om„ dat Hy van niemand is (w)." Hy wordt de vader genaemd, omdat Hy als het waeré de bron is der Drieëenheid, voorzover Hy het Goddelyk weezen, aen den Tweeden en (w) augustinus de Trinit.i U IV. c. 21.  VAN DE OPENBAERING. pj en aen den Derden Perfoon, heeft medegedeeld. Vermits nu de Eerfte Perfoon het Goddelyk weezen , door eene eeuwige Generatie, aen den Tweeden medegedeeld heeft , is Hy in den natuuriyken en allerëigenlykften zin, de va der van den Tweeden. Dan over deeze Generatie, en het daeruit voortvloeiend Zoonfchap van den Tweeden Perfoon , zullen wy daedelyk uitvoerig handelen. De Perfoneele Eigenfchap derhalven van den vader , waer door Hy van den zoon en den heiligen geest onderfcheiden is, ' beilaet daerin, dat Hy ongebooren is. Dit wordt zeer gepast uitgedrukt, door het Griekfche woord ctyewypiu.. Hier van daen is de vader duToxatog yan zich zeiven bejtaende, en «OTOÖföj van zich zeiven God. §. 860. B. De tweede Goddelyke Perfoon heeft het Goddelyk weezen van den vader, uit kracht van eene eeuwige generatie, zodat er tusfehen den Eerften en den Tweeden Perfoon dezelvde natuurlyke betrekking zy , welke er, by ons menfchen , is tusfehen een Vader en zynen zoon. a. Er is, die deeze natuurlyke betrekking hardnekkig ontkennen, en beweeren, dar, viii. deel.  96 OVER ÜE LEERSTUKKEN de Tweede Perfoon , alleenlyk in eenen on« eigenlyken en leenfpreeukigen zin , de zoo^r ven den vader genaemd worden. a. Hiertoe behooren de ariaenen, dus genaemd naer hunnen Voorganger ariüs , eenen Leeraer te- Alexandrien, in het begin der IV Eeuw. Hunne meening koomt hoofdzaekelyk hierop uit: „ dat christus door „ God, voor het begin der waereld , ge,, fchaepen zy ; dat hy evenwel veel voor,, treffelyker zy, dan alle andere fchepfe„ len ; dat God door hem , als een werk,, tuig , de waereld voortgebracht, en hem ,, aengefteld hebbe , tot eenen Heer van alle „ andere gefchaepene weezens; dat dit voor,, treffelyk fchepfel, om de uitneemende verhevenheid van zyne natuur , God, en , „ om de byzondere gunst, welke God hem „ beweezen heefs , Gods Zoon genaemd „ worde." Deeze leer van ariüs is, in de eerfte algemeene Kerkvergaedering , in het jaer 325 te Nicsea gehouden , als eene groove dwaeling veroordeeld, waneer men daer tegen deeze geloovsbelydenis heeft vastgefteld : christus is Gods eeniggebooren Zoon uit den Vader, gebooren voor alle de eeuwen, God van God , licht van licht, waerachtig God van waerachtig God , gebooren, niet gemaekt, van ééne zelvjtandigheid met den Vader, deor welken  VAN DE OPENBAERINS. OJT km alle dingen gemaekt zyn. Na de ge¬ melde Kerkvergadering, zyn de Ariaenen in verfcheidene aenhangen verdeeld , en deeze gefchillen hebhen voortgeduurd tot het begin van de VIII Eeuw (x). De dwaeling der Ariaenen laet zich, uit het wy voorheen beredeneerd hebben, Jigtelyk wederleggen- —— De zoon, hebben wy uitvoerig betoogd (y) , is waerachtig God ; Hy beftaet van eeuwigheid ,■ Hy is de werkende oorzaek der fchepping. Derhalven kan Hy geen fchepfel zyn , noch Hechts een werktuig, waervan God zich bediend heeft, in het fcheppen dei waereld. Daerenboven is christus Gods eigen zoon, Rom. VIII: 32, die God zynen eigen Vader noemt, Joh. V: 18. Hy is Gods eeniggebooren zoon, Joh. I: 13, 18. Maer een fchepfel, hoe voortref» felyk ook, kan niet genaemd worden Gods zoon, Gods eigen zoon, Gods eeniggebooren zoon. By deeze gelegenheid kunnen wy niet nalaeten op te meiken, dat het eene zeer ongegronde en haetelyke lastering zy, wanneer O) nat al is alexander Hifi. Eccl. Tom. IV. Sec. 4. c. 3. fabricius Bibl. Grac. Tom. VIH. 1. £. c. 23. waimburg i'Hi/l. de l'Arianisme. tillemont Mémoir. Tom. IV. part. 2, beaüsobre H'Jl. du Mankl.t'.sm» Tom. I. 1. 3. c. 7. 00 §• 85T. VIII. DEEL. G  pg ü VER DE LEERSTUKKEN zommigen beweeren, dat de leer van ar russvoor de Kerkvergaedering van Nicasa, bykans algemeen was aengenoomen (z), gelyk de zeer Geleerde Natuurkenner j. priestlev nog onlangs heeft willen ftaende houden , dat de Jeer van jesus Godheid, onder de meest weezenlyke verbasteringen van het Christendom, moete geteld worde. Het onderzoek van deeze zaek is geheel gefehiedkundig, en behoort derhalven niet tot deeze plaets. Wy zullen ons vergenoegen met deeze algemeene aerimerking , dat men, voor dat een leerftuk beftreeden is , zo naeuwkeurig niet is in zyne uitdrukkingen , en het betwisten van een leerftuk de rechtzinnigen in de noodzaekelykheid ftelle , om zeekere fpreekwyzen in eenen bepaelden zin te gebruiken , welke voorheen min bekend waeren. Die er meer vaa begeert, kan overvloedig te recht koomen , by de Schryveren, door fabricius (a) opgeteld , en die zich tegen siSDios verzet hebben (&_). b. De (jtj sandius Nucleus Hijl. Eccl. lucas melliep.us five SAlicEL ckelhus ia fide primerum ChrUtUtit. sop V B-a ain Plaiomsmc devoilé. O) BibU Grac. Tom VIII. p. 312— (£) üaiiuiner «TflTUTfewj. tonus defenfio fliti Nicana tn rins oper. qua edidit grabius Eond. 1703. pe-ïavius Theol. Dogm. Tom. II. pictet TheoU Chren Part. I. I. 5.- c. ac. lampb Dif. Philol. Vol. J. p. 625-^-  • VAN .BH OPENBAERING. £(> i. De sociniaen'en verneederen den geêeegenden Verlosfer nog laeger , dan de a r iaen e n. Deeze roaeken Hem tot eenen blooten mensch , die in het geheel geen beftaen zou gehad hebben , voor zyne geboorte uit maria. photinüs , Bisfchop van Sirmia in Illyricum , beweerde reeds in de IV" Eeuw, dat christus een mensch waere , maer evenwel een buitengewoon mensch, més welken zich eene zeekere llrael der Godheid , welke hy het Woord noemde, vereenigd hadt, en dat de mensch christus, om deeze vereeniging met het Woord , god en Gods zoon genaemd werde (c). Maer de soo niaenen, dus genaemd naer ljelius en faustus socinus, oorfprongelyk uit hes ede] genacht der zozzini (d) , houden jesus christus voor eenen blooten mensch, die leenfpreukig god zou genaemd worden , om de macht en heerlykheid, welke God op' Hem heeft overgedraegen , en Gods zoon , uit hoofde van de byzondere lievde, welks God Hem toedraegt, van zyne wonderdae- OD fabricius fi e. Tom. VIII. p. 314— Tom, XL p« 3/8— larroquanus de p ho tin o ijafqiliZ mtiiïiplke iamnatione. 00 cloppenbbrg Oper. Tom. II. p. 315— hoornbeek Socin. Con Tom. I. in appara'u ad controv. Socin!, voetius Difp, Sel. Part. III. p. 889— bYidancs '& origms errorii p. 493— VIH. DEEL. G 2  j©0 OVER DE LEERSTUKKEN dige geboorte uit mar ia , van zyne aeniM* Jirjg tot het Middelaerswerk, van zyne op. ftaading uit de dooden , en van zyne verheerlyking. Dan deeze dwaeling, welke den gezeegenden Verlosfer zo veel oneer aendoet, verValt wederom van zelvs , nadat wy uitvoerig betoogd hebben, dat jesus christus waerachtig Godzy, in nadruk en in den allereigenlykften zin (t my gezegd, .gy zyt mïn zoon, hee- den HEn ik u gegenereerd. Elk'ziet aenftonds van zelvs, dat het gene;m-e.n hier wordt ppgegeeven, ais de grond , op welken, en dereden, waerom de mes* £ *►* -"- 5-1 AS  VAN DE OPENBAERING. 103 giAs Gods Zoon genaemd worde, jehovah God de vader s heeft tot den messias gezegd: gy zyt myn zoon, en er deeze reden bygevoegd , heeden heb Ik u gegenereerd. Maer wat beduidt het, dat God de vader tot den messias zegt, hee-, den heb Ik u gegenereerd? Zommigen neemen het woord gene reeren in eenen oneigenlyken zin , voor de aenftelling en de openbaere verklaering van den messias tot Middelaer , en dan zouden deeze woorden , gy zyt myn zoon, heeden heb Ik u gegenereerd, in den Propbetifchen zin te kennen geeven, hoe God de Vader onzen gezeegenden Verlosfer,. by zynen Doop, met eene hoorbaere ftem verklaeren zoude , dat Hy Hem, als Middelaer ea Zaeligmaeker van zondaeren, hadt in de waereld gezonden. Maer welk eene ver gezochte leenfpreuk is het niet , volgens welke iemand te genereeren moet te kennen geeven , hem tot een zeeker ampt in te huldigen ? Of kan een Amptenaer gezegd worden, door den geenen gegenereerd te zyn , die hem dat ampt gegeeven heeft ? Wat reden is er toch, om van de eigenlyke betee-, kenis dan zo verbaezend ver af te wyken 2Voeg er by , gelyk wy .reeds hebben opgemerkt, dat het genereeren hier inkoomt, als de reden,, om welke de.MEssiAs God& viii. deel. G 4  104 OVER DE LEERSTUKKEN zoon genaemd worde ; maer is nu de mes. si as daerom Gods Zoon , omdat de vader Hem tot Middelaer heeft aengefteld ? maekt deeze aenftelling Hem niet veel eer tot eenen knecht, dan tot eenen zoon van God den'vader? verg. Jef. XJLIfj i LUI: ji. Anderen geeven nog vreemder verklaering, Zy beweeren, dat de vader den zoon gegenereerd hebbe, voorzover Hy Hem de Koninglyke macht en waerdigheid, in het Ryk der genade, heeft opgedraegen. Men voegt er ter opheldering en bevestiging by , dat de verjaerdaegen der koomst van de Koningen op den throon meermaelen hunne geboortcdaegen genaemd worden. „ Deeze betui»> ging, gy zyt myn zoon, heeden eb Ik u ,, gegenereerd, wil eenvouwiglyk niet ,, anders te kennen geeven, dan ik heb u tot „ een doorluchtig en voortreffelyk Koning „ aengefteld, en heb openlyke blyken uwer „ Goddelyke heerfchappy vertoond. Heeden, ,, op dien tyd naemenlyk, als het den Al* „ machtigan behaegen zoude , den messias „ in de waereld te zenden , en Hem tot deeze Koninglyke waerdigheid te verheffen. Dus was het immers by de Ouden eene ge. „ woone manier van fpreeken, dat Koningen, ,, Vorften , Richteren , de naem van Zomen „ of Kinderen van God gegeeven wierd. —m w By de Grieken was ook oudtyds deeze w zelv-  VAN DE OPENBAERING. zelvde fpreekwys in gemeen gebruik ; ets by de Romeinen zelvs werden de verjaer. „ daegen van der Keizeren koomst tot het „ gebied ook hunne geboortefeesten ge,, noemd ; het welk met het denkbeeld van ,, onzen text volkoomen overeenkoomt, daer. „de messias gezegd wordt op dien dag s, gebooren te zyn, wanneer Hy van God „ zynen Vader tot den throon verheeven ,, wierd. En dewyl hier onbetwistbaer van „ zyne Koninglyke bediening gefprooken „ wordt, heeft men op geenen anderen zin 5, der woorden te denken (h)." Maer het genereeren is de reden, om welke de vader tot den messias zegt, gy zyt myn zoon. Indien nu dit cenereerem het overdraegen van de Koninglyke waerdigheid aen den Heiland beteekent, dan zou Hy, toen Hy hier op aerde in den ftaet der veroeedering verkeerde, nog niet Gods zoon geweest zyn , noch God zynen eigenen Va, der hebben kunnen noemen. Daerenboven vooronderrtelt men hier eene ieenfpreuk, welke zo Hout is , dat zy alle welvoeglykheid overfchryde, en dat men dezelve in geene tael, noeh by eenig volk ter waereld zal gebruikt vinden. Of zou by voorbeeld, Keizer Karei V, toen hy de heerfchappy der Neder* (fc) stinstra Oude FoorfpelU I D. p. 256, 257. VIII. DEEL» G 5  lOÓ OïER DE VERKEAERING landen aen zynen zoon filips overdroegs met eenige welvoeglykheid hebben kunnen zeggen, gy zyt myn zoon, Meden heb ik « gegenereerd? Et zyn derhalven geeae redenen , osi vaa de eigen lyke en natuurlyke bet eekenis der woorden aftewyken. Zy moeten derhalvea gebracht worden tot de Goddelyke natuur van den messias , en zyne eeuwige geboorte van den vader. Hec woord genereeren V?> wordt niet alleen gebruikt, van het baeren der vrouwen , maer ook zeer gemeenzaem van het teelen der mannen , Gen. IV: 18. V: 6, 9, 10— X: 8—, en is derhalven zeer gepast, om de eeuwige geboorte van den zoon uit te drukken, uit kracht van welke de messias Gods eigen zoon is , in den al- lereigenlykften zin. Daerenboven , het voornaemwoord cv wordt in den oorfprongelyken text, met eenen by zonderen nadruk, uitgedrukt, gy, zegt God de Vader tot den messias, gy zyt myn zoon, op zulk eene wys, en in dien eigenlyken zin, als niemand anders myn zoon is : want ik heb u heden gegenereerd, verg. Gen. XLIX: 8. Men brengt verfcheidene, en in den eerften opflag zeer fchynbaere, bedenkingen in, tegen het bewys , het welk wy uit deeze plaets , ten betooge van christus Goddelyk Zoonfchap, in den eigenlyken zin, hebben afgeleid. I . De  VAN de OPENBAERING. ic? I. De eerfte bedenking is ontleend uit het woord heden. Dit woord, zegt men , wyst Kennelyk op eenen bepaelden tyd, en kan derhalven van de eeuwigheid niet verklaerd worden ; een eeuwig heden is een ongerymd en tegenftrydig denkbeeld. Maer de Hebreeuwen hebben geen woord , het welk eigenlyk de eeuwigheid uitdrukt, en daerom zyn zy genoodzaekt , dezelve te omfchryven met woorden van den tyd ontleend , verg. Dan. VII: 9. Mich. V: i. —*■ Ook kan men geen gepaster woord uitdenken, om de volftrekte eeuwigheid van God uit te drukken, in welke geene tydsopvolging , geen gisteren of morgen, geen verleedene of toekoomende tyd plaets heeft. By den eeuwigen God is en blyvt het een altoosduurend heden. Voeg er by , dat het woord heden, is ons geval , veel fterker zy, dan of er ftondt van eeuwigheid : want de generatie van den zoon is geene daed, welke éénmael gefchied is en" daermeede een einde genoomen heeft, maer eene geduurige en fteeds blyvende daed, welke daerom niet krachtiger kan worden uitgedrukt, dan met een woord, het welk ons eenaltoosduurend heden vöor oogen ftelt. ,, De s, heer zeide niet, dit is de zeer gewichtige 3, aenmerking van den grooten lutherCOs CO Ad h. 1. ~;. = 3 VIII. deel  ÏOg OVER DE LEER&T.UKRSïï i, ik zal u genereeren, OIB het VCi* leedene en tegenwoordige niet uit te flui33 ten ; noch blootelyk ik heb u gegene„ r e e r d , om het toekoomende en tegen„ woordige niet uit te fluiten; maer Hy „ zegt ik heb a gegenereerd, en Hy s, voegt er heden by , om by het verleede.„ ne, tevens het tegenwoordige, en het on.7 s, afgebrookene van deeze generatie aee „ te duiden (£)," s. Er wgrdt, zegt men wyders , zodaenig eene generatie bedoeld, welke een gedeeb te of gevolg van het Goddelyk befluit ujt« maekt; het is Ik zal van het besltjit verliaelen ; de h e e r heeft tot my gezegd, enz, Maer de eeuwige generatie des zoon* koomt hier voor, als de gronddag van hee; Goddelyk befluit: want, indien de messias niet Gods eeuwige Zoon was, hadt Hy niee tot Middelaer. en Koning kynnen verordend Worden. 3. Het geneteeren, zegt men verder , ziet, ^duidelyk op het aenftellen van den messias, 'tot Koning, bjykens het onmiddelyk volgen • de vs. 8. eisch ik van my, Ik zal de Heidenen, geeven tot uw ervdeel, enz. Dan het genereeren wordt A van de aenftelling tot; (A) ARNOtoi rtfut. Catecb. Raccov. p. 108— Ho0r.ïfc iiie Soc'm. Confut. Tom. ii. p. 8——=  ▼an de o>enbaerïï4g: 109 Köning, allerduidelykst ondesfcheiden.. De Propheet voorfpelt van den messias, dat Hy van het befluit verhaelen zou , dat is , na zyne verhooging openbaer maeken , dac God Hem , in het eeuwig befluit, ot Koning verordend hadt. Den inhoud van dit befluit zou de messias door het Euangelie, en de ken* nelykfte blyken van zyne Koninglyke macht , duidelyk openbaer maeken. Ter naedere opheldering van deeze zaek , wordt eerst de grondflag van dit befluit aengeweezen, zo als dezelve gelegen was in het Goddelyk Zoonfchap van den messias; zonder dit hadt Hy niet tot Koning over Zion kunnen aengefteld worden. Daerop volgt nu de inhoud van dit befluit, de aenftelling van Gods zoon, tot Koning over Zion, vs. 8, 0 4. .Eindelyk beroept men zich op Hand. XiH: 32, 33. ï'AULus zegt men, leert vs. 32, dat christus uit de dooden zy opgewekt, en dit bewyst hy vs. 33, uit Pf. II: 7, omdat God Hem gegenereerd heeft. Gevolglyk beduidt dit genereeren niet anders, dan zyne opwekking uit de dooden,' en , omdat Hy uit de dooden is opgewekt heet Hy leenfpreukig Gods zoon. Dan de Apostel fpreekt vs. 32. niét van christus uit de dooden maer van zyne zending als Middelaer , in de waereld. « Het woord veryvekken wordt ook elders, in vib. DEEL.  JIO OVER DE LEERSTUKKEN deezen zin, zeer gemeenzËem genoomen, t$ voorbeeld, Hand. II: 30. III: 26. Wanneer het van christus opftanding gebruiké wordt, vindt men er bygevoegd , uit de dooden of iets dergelyks, het welk duidelyk aenwyst, dat het van de opftanding moet begreepen worden, Hand. II: 24, 32. XIII: 34. Het geheelé beloop van zaeken begun- ftigt onze opvatting: want God heeft de belovten, aen de Vaeieren gedaen, niet alleen daer in vervuld, dat Hy jesus uit de dooden heeft opgewekt, maer dat Hy Hem in de waeteld, en by zynen Doop openlyk ingehuldigd heeft, tot die ampten, welke Hy als Middelaer bekleeden moest. EindeJyfc deeze verwekking van jesus wordt, van zyne opftanding vs. 34. duidelyk onderfcheiden. De zaek is deeze , de Apostel bepaelt de aendacht van zyne toehooreren naeder by vier byzonderheeden , 1. dat jesus onfchuldig gedood was, vs. 28 ; 2. dat Hy was begraeven, vs. 29; dat Hy uit de dooden was opgeftaen', vs. 30 ; dat zyne opltandindg door veele getuigen bevestigd was, vs. 31. Deeze byzonderheeden wilde pau¬ lus, zo veel het noodig was, tot vólle overtuiging bevestigen. De tweede hadt zo zeer geen betoog noodig; wanneer het eenmael vast ftondt, dat jesus was opgeftaen, fprak  VAN DE 0PEN3AERING. Jij fprak het van zelvs, dat Hy begraeven waere. Het laetfte kon men , te Jerufalem koomende, uit den mond der Apostelen verneemen. Hy bepaelt zich daerom, in zyn naeder betoog , alleenlyk tot het eerfte en derde. ——. Het eerfte, dat jesus onfchuldig gedood was 4 bewyst de Apostel vs. 33, uit Pf. II; 7. Men hadt Hem naemenlyk , als eenen Godslasteraer, ter dood veroordeeld, omdat Hy verklaerd hadt Gods zoon te zyn. Maer deeze befchuldiging was ongegrond, omdat Hy, blykens Pf. II: 7, Gods eigen en eeuwige Zoon was, in den allereigenlykften zin.—i Het derde, dat jesus uit de dooden was opgewekt, bewyst paulus vs. 34-37, uit jef. LV: 3, en Pf. XVI: 10' (l). b. Wy gaen over tot eene andere zeer Bierkwaerdige plaets, Spreuk. VIII: 22. De Spreeker draegt den naem van de wys. 3eid vs. 1, 12. Maer wat hebben wy door deeze Wysheid te verftaen ? zeekerlyfe wordt er een Perfoon, een reedelyk weezen. bedoeld. Dit is, en uit de manier van voor? ftel . en uit het ganfche beloop van zaeken . klaer genoeg. Er is wel die denken aeo den Godsdienst, of aen de gaev der Wys. heid, welke aen salomo by uitneemendheid gefchonken was, of aen de Wet, of aèn dc (.0 WEssELius Nejlor. Conf. §. 262-— VIII. B'EÏX.  112 OVÉR DÉ LEERSTUKKEN volmaektheid van het Goddelyk verftand; welke wy gewoon zyn de Wysheid van het Opperweezen te noemen. Maer de befchryving, welke de Spreeker van zynen Goddelyken oorfprong geevt vs. 22*31, kan niet, zonder de grootfte ongerymdheid, op de geHielde zaeken worden toegepast. Noch de Wysheid van den fchranderften mensch, noch de Godsdienst, noch de Wet, noch de oneindige Wysheid van het Opperweezen, noch iets dergelyks kan met moogelykheid gezegd worden, van eeuwigheid gezalvd, en voor de wording aller dingen gebooren te zyn. vs. 23-31. — Wy hebben derhalven, onder den naem van wysheid, aen eenen Perfoon te denken , en wel aen eenen Goddelyken Perfoon , aen den messias, onzen gezeegenden Verlosfer. Aen deezen toch wordt de beftuuring aller dingen , met het hoogfta recht, toegekend vs. 14 16; Deeze heeft, voor de wording aller dingen , van eeuwigheid belteen vs. 22-26; Deeze was by den va der, toen Hy de hemelen bereidde , en eenen cirkel befchreev , over de vlakte van den afgrond, vs. 27-31. Voeg er by, dat onze gezeegende Verlosfer zich zeiven, met eenen kennelyken weerflag, op vs. I, 12, de wysheid noeme Matth. XI: ip, en dat deeze uit muntende Perfoon, met het hoogfte recht, den naem van wysheid draege. De  'VAN f)E OPENBAERING. lig Dé "messias nu, onder den naem van wysheid fpreekeude ingevoerd , zegt vs. 22: De heer bezat my (in het) begin/el zynes v)egs , Voor zyne-werken , van toen aen. Het oorfprongelyk woord, door bezitten vertaeld , zegt in het algemeen iets te verkrygen , en als zyn eigendom te bezitten. — Het wordt gebruikt van den akker , welken abraham, door inkoop , in zyne bezitting kreeg, Gen. XXV: 10 ; ook van iets, het Welk men door naerffigheid en arbeid verkrygt, Spreuk. IV: 5. Maer deeze beteckenisfen kunnen hier niet te pas koomen: want de heer heeft den messias niet gekocht, noch door zeekeren arbeid verkreegen. Hy is Gods eigen zoon, Rom. VIII: 32, en God is zyn eigen vader, joh. V: 18. Maer het oorfprongelyk woord rijp heeft nog eene andere beteekenis, naemenlyk iemand, uit kracht van teeling of geboorte, als zynen eigenen Zoon te bedtten. Zo wordt het genoomen van eenen Vader, die eenen zoon teelt, Deut. XXXII: ff. Zach. XIII: 5 . en van eene moeder, welke eenen zoon ter waereld brengt, Gen. IV: 1. —- Dat nu de fpreekwys, ter deezer plaets, in den laetstgemelden zin moet genoomen worden, blykt niet alleen daeruit, dat de andere beteekenisfen hier niet kunnen te pas koomen, maer ook uit.het verband van zaeken: want vs. 24. wordt de vin. deel. H  114 OVER DE LEERSTUKKEN messias gezegd gebooren te zyn, en vs. 30. wordt Hy uitdrukkeiyk Gods Voedsterling genaemd. De uitdrukking dan, de heer bezat my, geevt te kennen : „ God de Vader heeft my „ gewonnen, gelyk een Vader zynen zoon „ gewint, en uit kracht van deeze Genera„ tie, ben ik des vaders eigen en zelvs- ?, weezige zoon." Men zegge niet, dat hier eene oneigenlyke leenfpreukige teeling bedoeld worde, welke haeren grondflag heeft in de zalving tot Middelaer, waervan vs. 23. gefprooken wordt , wanneer de messias er byvoegt: ik ben van eeuwigheid af gezalvd gefeest: want de teeling en de zalving worden, als twee zeer verfchillende zaeken , kennelyk onderfcheiden. Te weeten de Opperfte ;Wysheid , de messias hadt vs. 4 ■ 11, allen en allerlei zoort van [menfchen vermaend en minzaem genoodigd, om naer Hem te hooren , en zyne lesfen te gehoorzaemen ; vervolgens befchryvt Hy de uitneemende weldaeden , met welke Hy de gehoorzaemheid aen zyne lesfen beloonen zal, vs. 12-21. Daer» op gaet Hy over om te betoogen , dat Hy recht hebbe, om gehoorzaemheid te vorderen , en macht om zyne Leerlingen, niet alleen met tydelyke, maer ook met eeuwigduurende goederen , te verryken. Dit bewyst Hy door twee allergewichtigfte aenmerkin- gen»  van de openbaering. r 15' gen , vooreerst dat Hy de waerachtige ea eeuwigleevende God zy , Gods eeuwige Zoon , in den allereigenlykften zin vs. 22, ten tweeden , dat Hy reeds van alle eeuwigheid , tot het Middelaersampt, gezalvd en vorördend zy, vs. 23. Het eerfte, zyn Goddelyke Zoonfchap, betoogt Hy naeder vs. 24 -26 ; het ander, zyne zalving tot Midde* laer , vs. 27- 29. (?«). De Opperfte Wysheid voegt er by, het beginfel van zynen weg : want het woordeken in wordt in den Grondtext niet gevonden. Eigenlyk ftaet er: de heer bezat my , het beginfel van zynen weg , dat is , die het beginfel' ben van zynen weg. Des heeren weg' is zeekerlyk eene befchryving van zyne Almachtige werken , door welke Hy zyn eeuwig befluit ter uitvoer brengt. Gods daeden heeten meermaelen zyne weegen, terwyl zyne voorneemens onder den naem van gedachten voorkoosnen. Nu is de messias het werkend beginfel van Gods weg, voorzover Hy de werkende oorzaek is van alle gefchaepen» weezens, Openb. III: 14. Coll. k 15, 16. De heer bezat den messias, als zynen eigen Zoon , voor zyne werken, dat is , voor dat Hy iets gefchaepen of eenig ding buitea- 5 j vanuenho.-jert Vtiorr. tot hu Schrttjiotk-vaë Z. DSSIMDS. vin. deel. Ha  Hét OVER DE LEERSTUKKEN zich zeiven hadt voortgebracht. En wat was er voor deeze werken? toen was er geen tyd, niets dan God, en de nimmer begonnen eeuwigheid, paulus noemt het voor de grondlegging der waereld ? Eph. J: 4. Er wordt bygevoegd : van toen aen. De oorfprongelyke uitdrukking beteekent, in ons geval , het hoogstmoogelyk toppunt, tot het welk wy, met alle de kracht van onze verbeelding , kunnen opklimmen. Het wordt daerom met de volftrekte Eeuwigheid te zaemen gevoegd , Pf. XCIII: 2. — De Opperfte Wysheid wil ons derhalven, door deeze opéénftaepeling van woorden , doen denken aen de volftrekte en nooit begonnen eeuwigheid , welke onze kwynende bevattingen onvergelykelyk ver te boven gaet. Men roepe alle de fterkte van zyne verbeeldingskracht te hulp, men ftelle zich duizenden millioenen van eeuwen voor , men vermeenigvuldige dezelve duizenden maelen, en al wat men zich verbeeldt, is, in vergelyking van de eeuwigheid, aog minder dan een flip js, in vergelyking tot het GeheelSl. c Eindelyk zullen wy er nog eene plaets by voegen, in welke Gods zoon eenige naedere verklaering geevt van zyne eeuwige ge-, boorte uit den vader, naemelyk Joh. V; 26: gelyk de vader het leeven heeft in zich zeiven, alzoo heeft Hy ook den zoon gegeeven, het leeven te hebben, in zich zeiven, De  van db openbaering. xi? De vader wordt gezegd, het leeven U hebben in zich zeiven a%mv '(uvjv sv êxv7to. Hec leeven kan hier niets anders beteekenen, dan de Goddelyke natuur, welke van zich zelve werkzaem is, gelyk God in dien zin de leevendige God genaemd wordt, in tegenftelling van de doode afgoden , welke geea God zyn van natuur , Gal. IV: 8. Da zoon heeft op dezelvde wys, het leeven in zich zeiven , voorzover Hy een deelgenoot is van die zelvde Goddelyke natuur; en het woordje gelyk ua-xep beteekent de volmaekte Overeenkomst, tusfehen den vader en dea zoon , met betrekking tot de bezitting vaa dezelvde natuur. Maer het perfoneel onderfcheid beftaet daerin, dat de vader dat Goddelyk leeven heeft in zich zeiven, en dat leeven van niemand ontvangen heeft. De zoon heeft wel dat zelvde Goddelyk leeven met den vader gemeen, maer zo dat Hy het zelve ontvangen hebbe van den vader, die Hem gegeeven heeft, dat zelvde leeven te hebben in zich zeiven. Het geeven van dit Goddelyk leeven wyst ons naer de eeuwige generatie; de fpreekwys is ontleend van ons menfchen , by welke een Vader gezegd wordt, zynen zoon het leeven te geeven. Of zou hier gefprooken worden van het Middelaers leeven, voorzover, christïjs,. viii. deel, H $  Il8 OVER DE LEERSTUKKEN uit de dooden opgewekt en verheerlykt is, om als Koning zyner Kerke te leeven («} ? Zeekerlyk neen. De zoon heeft dat zelvde leeven in zich, het welk de vader in zich heeft. Maer de vader is immers geen Middelaer. 1 Of zou het leeven, het welk de va der aen den zoon gegeeven heeft , alleen herben in de macht, welke christus ontvangen heft, om het eeuwig leeven door het Euangelie bekend te maaken , en het zelve te fchenken aen de geenen , die Hem gehoorzaem zyn ? Maer hoe zal zulk eene flaeuwe en ver gezochte beteekenis beantwoorden kunnen aen den nadruk der fpreekwys, ds vader heeft den zoon gegeemn het leeven te hebben in zich zeiven, gelyk Hy dat leeven heeft in zich zeiven ? hoe zal men zulk eene flaeuwe beteekenis overeenbrengen met het verband van zaeken. De Heiland hadc gezegd, dat God zyn eigen vader W3s, en zich daer door gode gelyk gemaekt vs. 18 ; de waerheid van dit zeggen , waer over zich de Jooden zo geweldig geërgerd hadden , bewyst Hy eerst uit zyne Goddelyke werken vs. 12-22!; daerna uit de Goddelyke eer , welke Hy met den vader gemeen heeft vs. 23 - 25; en eindelyk uit zyn deelgenootfchap aen dezelvde Goddelyke na; tuur, , («) l am p s conmtnt. in h. I.  VAN DE OPENBAERING. 119 tuur, welke de Vader bezit, vs. 26". Van zyne aenftaende Middelaersheerlykheid fpreekt fly eerst vs. 27-co. (o). In gevolge nu van deeze verklaering, welke de Goddelyke jesus zelvs van zyn zoonschap gegeeven heeft, is men gewoon van de generatie deeze befchryving te geeven , dat zy beftaet in die eeuwige en onbe' grypelyke daed, waer door de vader liet zelvde Goddelyk weezen aen den zoon mededeelt {p~). „ Het inwendig en eeuwig onderfcheid der „ drie Perfoonen , in het eenige Goddelyke weezen, beftaet voornaemenlyk hierin, dat „ God de vader dit eenige en dit zelvde Goddelyke weezen, het welk Hy van zich zeiven bezit, aen den zoon mededeelt, „ en dat deeze beide het zelve aen den „heiligen geest van alle eeuwigheid „ mededeelen (?)•" — Meer kunnen wy niet zeggen van deeze hooge Verborgenheid , op welke de fcherpte van ons vernuft verftompt, en de oogen onzer zielen zich blind zien. „ Het is onmoogelyk het geheim der Genera„ tie te weeten , de ziel bezwykt, de tong verftomt, niet alleen de myne, maer ook die „ die der Engelen (r)." Ontkennender wysi. (») van den honert !. C. p. 4. Cp) wilhelmios Voott. tot HüLsiüS Mengeljloferi, (l) 7ul1' Eccl. Land. Cf) AM BR O SI Ug dt fid« ad GRATIANUM. VIII. DEEL. H 4  120 OVER DE LEERSTUKKEN moeten hier alle denkbeelden van onvolmaekt* heid verre geweerd worden , by voorbeeld van af hangelykheid , van opvolging, van ver» andering , van verdeeling, van vermeerdering , van vermindering, van vroeger en van, iaeter, welke , met de denkbeelden van Gods oneindige, eeuwige , onveranderlyke , cn eenvouwige natuur lynrecht ftrydig zyn (s). Uit het al het geene wy tot dus ver beredeneerd hebben , vervalt het voorgeeven van zommigen aenftonds en van zelvs, dat de benaemirig van gods zoon, van welke dq Apostelen zie-h zo veelvuldige maelen bediend hebben , uit het Oude Testament zou ontleend zyn , en niets anders beteekenen dan don messias. De Jooden, zegt men, wae*. ren gewoon de Koningen te noemen zoonen der Goden , en daerom gaeven zy den eer*, naem van gods zoon by uitneemendheid aen deu messias, omdat Hy een zeer groot Koning weezen zou , zodat deeze benaeming alleen de Koninglyke waerdigheid van chris» tus uitdrukke , en geenszins zyn deelgenoot- fchap aen de Goddelyke natuur. Laetea wy er , ten overvloede, nog het volgende byvoegen. i. Dat christus, reeds voor zyne koomst ia (j) turrettin Theo!. Elenit. Tom. I. p. 322—  VAN DE OPENBAERING. I2J Jn de waereld, en derhalven voor het aenvaerden van de Koninglyke waerdigheid,. Gods Zoon geweest zy , Joh. III: 16. Gal. IV: 4. Trouwens Hy is , gelyk wy gezien hebben , Gods Zoon van alle eeuwigheid; hoe zou Hy dan , door het erlangen van den Koninglyken luister, eerst Gods Zoon geworden zyn ? 2. Dat het Zoonfchap van christus allerduidelykst 'onderf-heiden worde van zyn Mesliasfchap. -1 Cor. I: 9. wordt jesus befchreeven , en als Gods Zoon en als de christus of messias als onze Koning; God is getrouw , door welken gy geroepen zyt, tot de gemeenfchap zynes zoons Jejus christus onzen heer. Maer indien'de benaemingen van gods zoon, christus of messias , en onzen heer het zelvde beteekenden , was de laetfte uitdrukking geheel overtollig. 1 Cor: I: 9. fpreekt de Apostel van Gods zoon Jefus christus; maer paulus zou wederom zyne woorden nutteloos verfpillen , indien de benaemingen van gods zoon. en van christus of messias niet van onderfcheidene beteekenis waeren. Het zeggen van den Apostel Hebr, III: 6. maer christus ah de zoon over zyn eigen huis , zal, volgens de veronderftelling, dat de benaeming gods zoon zo veel zegge, als messias of christus , ia viii. DEEL. ld S  122 OVER DE LEERSTUKKEN het geheel geenen zin hebben; het zou weezen als of paulus zeide, maer de messias als messias, over zyn eigen huis. Apostel joannes befchryvt onzen gezeegenden Verlosfer , als eenen aenbiddelyken Perfoon , die niet alleen de christus of de messias, maer de zoon des vaders is, 2 Joh 3: De Kamerling, welken philippus gedoopt heeft, verklaerde te gelooven , dat jesus, welken hy voor den christus of messias erkende, de zoon van God zy, Hand. VIII: 37. saulus predikte terjiond chri>tus of den messias in de Synagogen, dat hy de zoon van God is, Hand. IX: 20; kan dit beteekenen saulus predikte den messias , dat Hy de messias is? — Het is waer, Apostel joannes fchynt, immers in den eerften opflag , de benaemingen van christus en gooj zoon met eikanderen te verwisfelen ; 1 Joh, IV: jy. zegt hy , zo wie beleeden zal hebben , dat jesus de zoon van god is , God blyvt in hem, en hy in God; maer Kap V: 1, gebruikt hy de benaeming van christus, in plaets van Gods Zoon, een iegelyk die geloovt, dat jesus is de christus, die is uit God gebooren. Dan wat volgt nu uit deeze verwisfeling? dit alleen , dat 's Heilands zoonschap en messiasschap zeer naeuw aea eikanderen verbonden zyn, maer niet dat deeze beide benaemingen één en het zelvde be- tee-  van de openbaering. 123 teekenen. Trouwens indien jesus niet de zoon van God was, zou Hy ook de messias niet weezen kunnen. E. Eindelyk , om er niet meer by te voegen , beroepen wy ons op Pf. II. Aldaer wordt de Verlosfer, gelyk wy gezien hebben, ia nadruk befehreeven als gods zoon vs. 7 , maer van dit Zoonfchap wordt zyn Koninglyke waerdigheid duidelyk onderfcheiden , vs: 6. Daerenboven wordt Hy, ■ als Gods Zoon , kennelyk overgefteld tegen de aerdfehe Koningen , en boven dezelve ver ween verheeven, vs 2, 10. Maer deeze Koningen mogten , volgens die vooronderftelling , ook Gods Zoonen genaemd worden. Derhalven is er, volgens de vooronderftelling, in het geheel geene kracht in de ganfche voordracht van zaeken. §. 861. C. De derde Perfoon heeft het Goddelyk weezen , door eenen eeuwigen uitgang, by wys van geblaes, van den vader en zoon, en uit kracht van deeze Perfoneele eigenfehap, of natuurlyke betrekking, heet Hy de heilige geest. «. De Perfoneele eigenfehap ven den derden persoon beftaet daerin, dat Hy, by- viii. deel.  iaj OV.er be leerstukken wys van geblaes, ea van den vader van den zoon uitgaet. De derde Perfoon gaet uit van den vader, Dit leert de Heiland allerduidelykst» zeggende tot zyne Apostelen, Joh. XV: 26; wanneer de trooster zal gekoomen zyn, dieti Ik u zenden zal van den vader , naemelyk degeest der waerheid, die van den vader uitgaet, die zal van my getuigen. Deeze uitgang des derden persoons wordt kennelyk onderfcheiden van zyne zeading; de zoon beloovt den geest der waerheid te zullen zendnn , die van den vader uitga et. Daerenboven wordt de geest, in den tegenwoordigen tyd, gezegd van den vader uittegaen, maer van zy. ne zending wordt in den toekoomenden tyd gefprooken : ik zal u zenden den ceest der waerheid, niet die van den vader zal uitgaen , maer die uitgaet van den vader. Voeg er by, dat de Heiland zynen Apostelen wil onder het oog brengen, dat het getuigenis, het welk de geest van Hem geeven zou, hoogst geloovwaerdig zy. Ten dien einde verklaert Hy, dat die geest van den vader uitga e; maer dit bewys zou van geene kracht zyn , indien de geest niet, door deezen uitgang , een deelgenoot van dezelvde Goddelyke natuur waere met den vader, Dee-  TAN DE OPENB AERING'é Ï2§ Deeze uitgang van den derden persoon wordt ons in de Heilige Schrivten voorgefteld , als een geulaes, op zoortgelyk eene wys als de adem van den mensch uit zynen mond voortkoomt. Daerom worde de geest van God genaemd de adem van den Almachtigen , Job XXXIII: 4. (t)i Hiertoe leidt ons ook de onderfcheidende naem van geest. Wanneer de derde persoon met den eerste» en tweeden wordt zaemengevoegd , heet Hy altoos de geest; maer de naemen van vader en zoon zyn opzichtelyk tot de Perfoneele eifchappen van den eersten en tweeden persoon, en drukken de natuurlyke betrek, king uit, welke er is tusfehen die beide, der* hal ven moet ook de naem van geest de Perfoneele eigenfehap van den derden Per-, foon , en de natuurlyke betrekking, welke Hy heeft tot den eersten en tweeden» aen wy zen. Omtrent deezen uitgang van den derden Perfoon doet men drie vraegea: a. Vooreerst, of de derde Perfoon alleen van den vader uitgae, dan ook van den zoon? —— In de IX Eeuw, ten tyde van photiüs, Patriarch van Conftantinopolen, is een heevige twist ontftaen, welke nog niet (O SCHULTïNS ld h. li viii. deel.  126 OVER DE LEERSTUKKEN geëindigd is, tesfchen de Oosterfche en Westerfche Kerk, of de heilige geest alleen van den vader u i t g a e , dan ook van den aouN. De Grieken beweeren, dat de heilige geest alleenlyk uitgae van den "Vader; maer de Latynen ftellen , dat Hy , beide van vader en zoon uitgae (uj. — Dit laetfte begrip wordt daer door genoegzaem bevestigd, dat de derde Perfoon zo wel de geest van den zoon, als van den vader genaemd wordt , Gal. IV: 6. Rom. VIII: 9. Phil. I: 19. 1 Petr. I: 11. Jef. XI: 2. Daerenboven wordt de geest zo wel van den zoon, als van den vader gezonden, Joh. XV: 26. Voeg er by, dat de zoon bet zelvde Goddelyke weezen bezit met den vader , zodat al wat de Vader heeft het zyne zy, Joh. XVI: 15; gevolgelyk moet de heilige geest zo wel van den zoon, als van den Vader uitgaen. —=- Het is waer Joh. XV: 26, wordt de uitgang van den' geest alleenlyk toe den vader bepaeld, maer dit fluit den uitgang van den zoon geenzins u t; of zou men by voorbeeld uit 1 CorII: 11 , al waer de kennis van God aen den hei- (b) an tal is alexander Hifi. Eccl. Sae. IX. & X. DifT. 4, 18. vossius de tribus Symb. DUT. 3. lam. »e Dif. Vol. IL p. 214— GRAPius 1. c. Tom. I. c. z. iu dat het onderfeheid tusfehen da gemeratie des zoons, en den uitgang des heiligen geestes, in drie Hukken beftae. i. Dat de zoon, uit kracht der generatie, het vermoogen bezitte t om dezelvde Goddelyke natuur aen den derden Perfoon mede te deelen , terwyl de h e ilige geest het Goddelyk weezen niet verder mededeelt. 2. Dat de zoon het zelvde Goddelyk weezen bezitte, by wys van generatie, en de heilige geest by * wys van blaezing. 3. Dus de zoon alleen van den vader gegenereerd worde, daer de heilige geest uitgaet beide van den vader en van den zoon. 0. Uit (w) Judic. Eccl. Laud. p.  van de openbaering* 12$ / & Uit kracht, nu van den eeuwigen uitgang Wordt de Derde Perfoon geest genaemd é omdat Hy, by wys Van een adem of geblaes, van den vadcr en zoon u it.ga et. —liet byvoeglyk naemwoörd van heilige verkJaert men gemeenlyk van het werk der genaede , zodat de Derde Perfoon de heilige geest zou heeten , omdat Hy die gee* tien , die door christus verlost zyn , wederbaert en heiligt (x). Maer nergens heec de Derde Perfoon de heiligende geest , in eenen werkenden zin, maer de heilige geest, en dit wooru heilig beteekent eene inkleevende hoedaenigheid. Ondertusfchen is de heiligheid eene onaffcheidbaerd eigenfehap der Goddelyke natuur, niet meer eigen aen den Derden Perfoon , dan aen dsn Éerllen en den Tweeden.- Wy zouden daerom den naem van heilig i'icver neemen in den zin van afgezonderd, van voortreffelyk, omdat het geene afgezonderd is, even daerdoor voortreffelyker is, daij het overige. De heilige geest zal dan. zo veel zeggen, als de voortreffclyke of de heerlyke geest, die, boven alle eindige" Geesten, zo oneindig verheeven is, als de Schepper boven de fchepfelen verheeven is> Trouwens de Derde Perfoon heët ook de (x) lampe Dif. Vol. tt. 'p4 105 - 107. vnr. deel* I  I30 OVER DE LEERSTUKKEN ceest der heerlykheid, dat is, de hèerlykt geest, i Petr. IV: 14. §. 862. III. Bywys van aenhangfel, zullen wy er nog de eene en andere aenmerking by voegen. ft. Onze eerfte is deeze, dat de Verborgenheid der drieëenheid aen de reden geheel onbekend zy. MORNjEU s (j) , keckerman (z), en anderen hebben beweerd , dat de leer der drieëenheid , uit de natuur, door de reden kunne ontdekt en betoogd worden. . Dan deeze fteiling heeft bykans geene wederlegging noodig. Geen menfchelyk verftand kan deeze Verborgenheid begrypen , en zou dezelve daerom nog veel minder hebben kunnen ontdekken. Er is niets onder de gefchaepene dingen, het welk eenige gelykheid heeft, met de Verborgenheid der d r i e 'è e nh e id , en derhalven zouden wy, zonder Openbaering , nimmer aenleiding gehad hebben , om daeraen te denken. Ook ftelt de Heilige Schrivt de leer der dl< ieüenheid voor, als eene hooge Verborgenheid, welke ver weg boven onze OO Ds Verit. Relig. Chrifl. c. 5. <«) Syjl. Theo'.. I. 1. 0 3.  VAN DE OPENBAERING. 131 se kwynende bevattingen verheeven is 'f Matth. XI: 27. XVI: 17. Joh. I: 18. 1 Cor. II: ir. Voeg er by , dat alle gelykenisfen , door welke men deeze Verborgenheid beeft zoeken op te hekieren , zeer ongelyk en ongepast zyn (V). Men beroept zich op de fchrivten van den Wysgeer plato, in welke zommige piaetfen zouden voorkoomen , alwaer eenige melding gemaekt wordt van de drteSenheid, Maer, behalven dat deeze plaetfen zeer duister en onverftaenbaer zyn , zo bedoelt plat o niet zo zeer eene Drieëenheid van Perfoonen s als wel van Goddelyke deug»' den O). 3. De kennis van en het geloov aen de leer der drieëenheid is noodig tot de zae» ligheid. Dit leert de natuur der zaeke zelve. God, die zyne oneindige natuur het best kent, heeft zich als DRiEëENiG geopenbaerd; maer die God niet ként, zo als Hy zich zei. ven geopenbaerd heeft, kent Hem niet op die wys, zo als Hy wil en moet gekend worden. De Heilige Schrivt bevestigt het O) iuvetus Oper. Tom. If. p. 78— budb*us MWc s. Part. III. p. 148— GEAPius 1. c. Tom. i. c. 2. q:.'*/!, i. (ê) carpzovius de Trimt. Platonica. cudwortm Syfl. lntell. Tom. L p. 675— en ibidem mo shei'm ia' Notis. viii. deel. I 2  ig« OVER DE LEERSTUKKEN allerduidelykst. Men moet den zoon op dezelvde wys, als den vader eer en, en die den zoon niet eert, eert ook den vader niet , die Hem gezonden heeft , Joh. V: 23 ; maer men kan den zoon niet eeren , zonder kennis van en geloov aen de leer der drieeenheid. Het eeuwig leeven wordt aen de kennis van deeze Verborgenheid uitdrukkeiyk verbonden , Joh. XVII: 3. Die niet geloovt in den naem van Gods eeniggebooren Zoon, is aireede veroordeeld. Joh. IJl: 18. ; Voeg er by , dat de allergewicbtigfte waerheeden van den Christelykcn Godsdienst zo naeuw verbonden zyn , met de leer der d r i e ë e nheid , dat zy zonder dezelve niet beftaen kunnen, christus kon, by voorbeeld, geen Middelaer zyn , noch de verzoening hebben te weeg gebracht, wanneer Hy niet waerachtig God, en de eeuwige zoon van den eeuwigen vader was. In de verborgenheid van god, en den vader, en christus, zegt daerom paulus, Coll. II: 2, 3, zyn alle, fchatten van wysheid en kennis verborgen, j, Ik kan niet weeten , hoe God zich, „ op eene Hem betaemelyke wys, over eenen „ zondaer ontfermt, indien ik niet weet, „ dat Hy eenen Zoon hebbe , welken Hy ,j zenden kan , om voor de zonden te voldoen, en eenen geest, die my de verft, dienftsn van den zoon toepasfe. —- „ Wan-  VAN BE OPENBAERING. 133 Wanneer ik niet weet, dat de zoon God is, zal ik geene rechte bevattingen hebben „ van de lievde des vaders, die Hem my „ gegeeven heeft, noch van de lievde des „zoons, die zich zo diep voor my vernee„ derd heeft ; ook zal ik my x op zyne vol„ doening, niet gerust veriaeten kunnen, tot „ welke eene oneindige waerdigheid gevorderd „ wordt, noch vertrouwen op zyne almacht, „ wanneer ik niet zeeker weet, dat dezelve „ onbeperkt zy. Wanneer het by my „ niet vast fbaet , dat de heilige geest, „ aen wiens leiding en beftuuring ik my moet „ overgeeven , God zy, zal ik my op „ zyne bewaering niet verketen kunnen (O-'* Eindelyk, wy worden gedoopt in den naem, en tot den dienst van den drieeenigen god. Derhalven zyn wy verplicht den DRiEëENioEN god te belyden. Maer daertoe is zeekerlyk de kennis van deeze Verborgenheid hoogstnoodzaeke- Ifk COMen vraegt, of onze eerfte Voorouders , in den ftaet der rechtheid , ook kennis gehad hebben van deeze Verborgenheid der driecehbeid ?• De openbaering van den 00 witsius i» Syttii, Exerc 6. §. it. Wvoïtius Difp. Set. Part. I. p. 4^5— Cenfura Coafi Remonjir. p. 34-56— tri cl and AntapoU c. 5. viii. deel. I 3  J3+ qVER DE LEERSTUKKEN' weg der verzoening was geheel onnoodig en PPtydig , zo lang de zonde nog niet in de waereld gekoomen was. Hieruit hebben zommigen beflooten , dat-de leer der drilëeij. heid ook in den Itaet der rechtheid niet geopenbaerd zy (e). Dan het verftand der eerfte menfchen was buiten allen twyffel, in den ftaet der onfcbuld, by uitneemendheid verlicht ; maer zy zouden God niet recht gekend hebben, wanneer zy niet geweeten hadden, dat Hy drieX-enig zy. Gqd heeft zich aen adam, door Openbaeringen , zo duidelyk bekend gemaekt, als met de vathaerheid van 's menfchen vermoogens beftaenbaer was , en zou dan die Verborgenheid geheel verzweegen zyn, dat Gods oneindige natuur aen, Drie Perfoonen gemeen zy ? — De zoun heeft de waereld gefchaepen , gevplgelyk zou de rechte ad óm geene behoor]yke denkbeelden gehad hebben, omtrent den Qprfprong van alle eindige weezens, wanneer hy onkundig geweest was, omtrens de Verborgenheid der drieëenheid. .EindeJyk, de drieëenheid behoort tot Guds natuur, en, offchoon God niets gefchaepen hadt, en er nimmer een weg der verzoening hadt plaets gehad, zou evenwel de vader eenen eeuwigen zoon , en (f) amyralbus de Bfyjierio Trimt. p. 121 - 158 ■  VAN DE OPENBAERING, I35 en eenen eeuwigen geest gehad, heb» ben CO, y. De Verborgenheid der drieëenheiö ïs eene leer der waerheid naer de Godxaelig*. heid. De Remonftranten hebben voorge¬ wend , dat de leer der drieöenheid geenen invloed hebbe op de Godzaeligheid , en dat daeruit geen meerder zeedelyke nuttigheeden kunnen worden afgeleid, dan uit de befchouwing van God en zyne Volmaektheeden in het gemeen (g). Dan deeze leer dient wel degelyk tot onderwyzing , vermaening , en vertroosting. Vooreerst tot onderwyzing. Door de Openbaering van deeze Verborgenheid leeren wy God recht kennen, zo als de Oneindige .Natuur gemeen is aen Drie Perfoonen, en zo als God aen zondaeren genade kan en wil bewyzen. Nu is de rechte kennis van God buiten allen twyffel de grondilag en de bron der waere Godzaeligheid, —«=- Wy hebben geene rechte bevattingen van den vader, ten zy wy Hem befchouwen, als den vader van den zoon. Maer , zonder rechte bevattingen, kunnen wy den vader niet op de rechte wys vereeren. Daerenboven (ƒ) witsius 1. c. §. 14.19. de Oecon. Fad. 1. i. c. % $. 5-8. 00 Apolog. Remenjlr. p. 5. VIII. DEEL. I 4  J5Ö over DE LEERSTUKKEN wy móeten den zoon , op dezelvde wys , eeren als den vader, en die den zoon Dtefc eert, eert ook den vader niet, joh. V? 23. Maer wy kunnen den zoon niet eeren * als den vader, ten zy wy Hem befchou. wen als den eigen zoon van den va» der aen welken de vader gegeeven heeft het leeven te hebben in zich zeiven , gelyk Hy , de va der, dat leeven heeft in zich zeiven , Joh. V: 26. Daertoe moeten wy weeten , dat wy man éénen God 'hebben, den va der, uit welken alle dingen zyn , en wy tot Hem, en maer éénen Heer, jesus christus, door welken alle dingen zyn , en wy door Hems 1 Cor. VI11: 6. Wyders leeren wy , uit deeze Verborgenheid , het onbegrypelyke der Goddelyke natuur des te duidelyker erkennen. Hoe meer wy onze aendacht bepaelen by het geene de Openbaering, omtrent de Drieéénheid, ontdekt heeft, hok meer wy in eerbied en met verwondering uitsfoepen : God is groot, en wy begrypen Hem niet I wy weetcn maer een klein ltqksken der zaeke, en de uiterfte einden zyner wecgen." Het oneindig verftand van den eeuwigen Geest onderzoekt de diepten van God, en weet alleen het gene God is, 1 Cor. II: 10. De leer van dc Verborgenheid der drie- Senheid dient tot vermaening. Wy worden gedoopt in den naem , en tot den dienst  VAN DE OPENBAERING. 137 dienst van den vader, en van den zoon, en van den heiligen geest. Wy moeten den vader danken voor de Verkiezing, den zoon voor de Verlosling, en den heiligen geest voor de verbeetering van onze harten. Wy moeten den vader en den zoon eeren , Joh. V: 23, en den geest niet bedroeven, Eph. IV: 30. * Wy moeten niet alleen den vader, maer ook zynen zoon jesus christus lievhebben, 1 Cor. XVI: 22; maer dit kan niet gefchieden , zonder lievde tot den heiligen geest, door welken wy tot den vader en den zoon gebracht worden: want; door den geest hebben wy den toegang tot den vader, Eph. II: 18, en niemand kan zeggen jesus den Hier te zyn, dan door den heiligen geest, 1 Cor. XII: 3. ; Ook moeten wy onze lichaemen en zielen, als Tempelen, aen den Heiligen Geest toewyden , 1 Cor. III: 16. (h). Eindelyk de leer der drieëenheid is een ryke bron van veelvuldige vertroosting. — Welk een grond van blydfchap is het , God den vader tot zynen vader te hebben in christus, den zoon tot zynen voorfpraek (li) voetius Difp. Se!. Part. I. p. 4?7'— witsius in Symb. Exerc. VI. §.24-27. hoornbeek Theol, PraS. Part. I. p. 138— viii. deel, I 5  13$ over de leerstukken en fchutsheer, den heiligen geest tot zynen inwooner te hebben ! Wat is het zaeJig, gemeenfchap te hebben met den vader, en met zynen zoon jesus christus j i Joh. I. 3. — Welk een grond van vertrouwen is het, door den vader van eeuwigheid gekend , door den zoon verlost, en door den heiligen ceest verzegeld te zyn! arminius zelvs heeft de zaefc veel beeter begreepen, dan zyne naervolgers, zeggende: „ indien wy letten op die huishouding, waerdoor de vader in den zoon, en deeze beide, door den heiligen j, geest, onze zaeligheid volmaeken, is zy van eene verwonderlyke zoetheid , en „ brengt , in de harten der geloovigen, j, zeer overvloedige vruchten voort van ge,, loov , hoop, lievde, vertrouwen , vrees, „ en gehoorzaemheid, tot lov van god den „ Schepper, van den zoon den Verlosfer, en „ van den heiligen geest den Heiligmaa* ,, ker (i). De drie Goddelyke Perfoonen worden , met het hoogfte recht, elk afzonderiyk aengebeeden. Dit vloeit onmiddelyk voort, uit deleer der driecenheid, volgens welke de drie Perfoonen deelgenooten zyn van dezelvde Goddelyke natuur , en deeze handel- wys CO Wt* * tPiR. S. Thef. uit.  VAN DE OPENBAERING. IJJ) wys wordt, door de beftryders der drieeenheid , zonder eenigen grond verwor- pen (&)• De Drie GoddeJyke Perfoonen zyn werkelyk onderf-heiden , en derhalven moogen zy ook afzonderlyk worden aengebeeden , vermits evenwel de eenige en waere God wordt aengebeeden. De Apostelen zyn ons zo voorgegaen , roepende dan God den vader aen , 2 Cor. I: 3. Eph. III: 14, en dan God den zoon, Hand- VII: 59. Rom. XVI: 20; en paulus richt zyn gebed tot elk der drie Goddelyke Perfoonen in het byzonder, 2 Cor. XIII: 13. In de werken naer buiten, is elk een Perfoon werkzaem, hoewel er maer ééne onverdeelde daed en kracht van werken zy , in de Goddelyke natuur. De vader heeft ons gefchaepen , de zoon heeft ons verlost, de heilige geest heeft ons wedergebooren; en zouden wy dan den vader niet danken voor onze fchepping, den zoon voor onze verlosllng , den heiligen geest voor ome wedergeboorte? Voor het overige wordt de ganfche Godheid , in eiken Perfoon, aengebeeden , naerdien er maer ééne Goddelyke natuur is, welke geenzins onder de Drie Per- (A) sandius Nucl. Hij!. EcckJ. is tippend, in ZiUioth, Anti- Trin. p. 216— viii. D EEL.  14-3 O V-ER DE LEERSTUKKEN foonen verdeeld, maer aen de Drie Perfogaen gemeen is Ql)' n. Het beantwoorden der tegenwerpingen met welke men gewoon is de leer der duiee en heid te beftryden, behoort tot de Wederleggende Godgeleerdheid? Wy zullen ons daerom voor ditmaei vergenoegen , met eenige ajgemeene aenmerkingen mede te deelen , uk welke meq de oplosflng der zwaerigheeden ontkenen mag. A. Gods natuur is oneindig. Ons \erfland daerentegen is zeer beperkt. Het wyst zich derhalven van zelvs , dat God ons veele zae* ken, omtrent zyne oneindige natuur, openbaeren kunne, welke ons verftand te boven gaen. Hieruit moogen wy deezen regel afleiden , dat Wysgeerige redeneeringen , h e fchynbaer zy ook weezen moogen, geene aendacht verdienen , wanneer eenige Verborgenheid , met eigenlyke en allerduidelykfte woorden , in de Openbaering wordt voorgefteld. — Het is waer, de Openbaering kan niet ftryden met de reden, naerdien anderzins God, die de oorzaek van beide is, zich zelve zou* de tegen fpreeken. Maer dergelyk eene ftrydigheid heeft, in deeze Verborgenheid, geenzins plaets. De Openbaering leert niet dat drie Perfoonen éénen Perfoon uitmaeken , of dat er CO GRAPius I. c. Part. i. c. 2. Quafi. 25.  VAN DE OPENBAERING* 14.Ï er te gelyk één God zy , en drie Goden zyn. Dit zouden blykhaere tegenftrydigheeden zyn , van welke de ééne ukfpraek de andere verwoest. De openbaering leert ons uitdrukkeiyk , dat er één eenig God zy ; onder* tusfehen fchryvt zy al wat Goddelyk is , met de allerduidelykfte bewoordingen, toe aen den. vader, en aen den zoor;, en aen den heiligen geest; derhalven verklaert zy deeze Drie voor. den éénigen God. Hierin moet het verftand , op Gods onfeilbaer gezach , eenvouwig berusten. Wy beweeren gevolgelyk niet, dat God, in het zelvde opzicht, ééa en drie zy, maer dat de ééne Goddelyke natuur gemeen zy aen drie Perfoonen. Deeze drie Perfoonen zyn niets anders dan de ééne Goddelyke natuur , zodat het Goddelyk weezen niet vermeenigvuldigd worde, maer alleen de Perfoonen onderfcheiden worden. Eéne en de dezelvde Goddelyke natuur is in den vader, den zoon , en den heiligen geest ; gevolgelyk zyn de vader, de zoon, en de heilige geest niet drie Goden. Wanneer men ftelde, dat het ééne deel der Goddelyke natuur was in den vader , het ander in den zoon, en het derde in den heiligen geest, sou men die ongerymdheid beweeren , dat de eenvouwige Godheid verdeeld ware. Maer de Goddelyke natuur is, om viii, deel.  142 OVER DE LEERSTUKKEN haere oneindigheid, geheel in den vader, geheel in den zoon, en geheel in den heiligen geest. Wanneer men dit in het oog houdt, vervalt van zelvs deeze bekende tegenwerping: „ de vader is God , de zoon is God, en „de heilige geest is God, maer de „vader, de zoon, en de heilige „ geest, worden veronderfteld werkelyk ,, van elkander onderfcheiden te zyn; derhal„ ven zouden er drie onderfcheidene Goden „zyn." Te weeten de vader, de zoon, en de heilige geest zyn drie onderfcheidene Perfoonen , die het ééne Goddelyke weezen gemeen hebben; of korter, deeze drie zyn niet weezenlyk maer Perfoneel onderfcheiden. Gods natuur is oneindig, en, van weegen deeze oneindigheid der Goddelyke natuur, heeft elk een Perfoon de Godheid geheel en volkoomen in zich , of , met andere woorden, elk een Perfoon is waerachtig en volmaekt God. In den vader, zoon, en heiligen geest te gelyk, is de Godheid niet volmaekter, dan in den vader alleen, of in den zoon alleen, of in den heiligen geest alleen, omdat de va der de zoon, en de heilige geest, ééne en dezelvde Godheid bezitten, één en het zelvde Goddelyk weezen, gelyke heerlykheid, en ééne even eeuwige majefteit. P>. De  VAN DE OPENBAERING. X43 B. De Drie Perfoonen zyn , door natuurlyke betrekkingen , en , door de verfchillende manieren, op welke zy één en het zelvde Goddelyk weezen bezitten , werkelyk onderfcheiden. De vader bezit het Goddelyk weezen van zich zeiven, de zoon bezit dat zelvde Goddelyk weezen van dén vader, door eene eeuwige Generatie, en de heilige geest bezit dat zelvde Goddelyke weezen van den vader en van den zoon, door eenen eeuwigen uitgang. Van zeer weinig gewicht is derhalven deeze tegenwerping : „ Drie onderfcheidene kun„ nen niet één zyn, derhalven is het onmo„ gelyk, dat de vader, de zoon, en de „heilige geest, werkelyk onderfchei„ den , en te gelyk één zyn." —— De vader, de zoon, en de heilige geest, zyn, in zeer verfchillende opzichten, één en drie. Zy zyn één in weezen , voorzover zy de eenige en oneindige Goddelyke natuur gemeen hebben ; maer zy zyn drie in Perfoonen , voorzover elk dezelvde oneindige Goddelyke, natuur op eene verfchillende wys bezit , of voorzover zy , elk cp eene verfchillende wys, in het ééne Goddelyk weezen beftaen. Even zo is het ook geleegen met de volgende bedenking: „ Het is onmogelyk, dat „ iets te gelyk het zelvde, en niet het zelv- viii deel.  144}- OVER DE LEERSTUKKEN £ de zy, maer de vader, de zoon, en de „ heilige geest worden gezegd het zeh^ „ de, en te gelyk onderfcheiden te zyn." «•> De drie Perfoonen zyn, in verfchillende op? zichten , het zelvde en niet het zelvde. Zy zyn, wat de ééne Goddelyke natuur aengaet, welke zy gemeen 'hebben , het zelvde, maer, ten aenzien der wyzen , op welke zy dezelvde Goddelyke natuur gemeen hebben , of in het Goddelyk weezen beftaen, zyn zy ondsrfc heiden. C. De Helling van het ééne is geene uitbuiting van het andere. Wanneer derhalven de vader de eenige waerachtige God genaemd wordt , Joh XVII: 3, mag men daeruit niet afleiden, dat de zoon geen waerachtig God zy. Uit Jef. XLV: 22 alwaer de messias Gods Zoon zegt, ik ben Goden niemand meer , zou men anders ook , met het zelvde recht, befluiten moogen , dat de vad er geen'God zy. Voeg er by , dat het woord eenig , Joh. XVII: 3. tot den waer ach' tigen God , in tegenflelling , niet van c h r 1 stus , maer van de valschgenaemde Goden, moete gebracht worde ; het is niet ae y.ovov ?ov ctKvfiivov 0=av, u alleen den waerachtigen God, maer se tov povov ctK^ivOv &eov , u den eenigen waerachtigen God. Wilde christus daerdoor zich zeiven uitfluiten van het deelgenootfchap aen de Goddelyke natuur ? niets min-  VAN DE CTENEAERING. ï$.$ minder dan dit. Hy fpreekt vs. 5. uitdrukkeiyk van de Goddelyke heerlykheid, welke Hy van eeuwigheid bezeeten heeft. Hy wilde zynen hemclfchen Vader verheffen , boven alle fchepfelen, en alles wat God genaemd wordt. Het is waer, Hy befchryvt zich zeiven , als den geenen , die van den Vader gezonden is. Maer die zending diende tot zulke hoogwichtigc einden, dat daertoe geen ander, dan een Goddelyk Perfoon , kon gezonden worden, 1 Joh. IV: 9- Daerenboven, in zynen toenmaeligen flaet van verneedering , kon Hy zynen Vader boven zich erkennen ; maer daerdoor werdt zyne volkoomene gelykheid aen God den Vader, ten aenzien van zyne Goddelyke natuur , geermin» uitgeflooten. In deezen zin zegt Hy : myn Vader is meerder dan ik, Joh. XIV: 28; maer tevens verklaerde Hy: ik en de Vader zyn één, Joh. X: 30, Even zo is het ook geleegen met 1 Cor. VIII: 6 : wy hebben maer éénen God , den va* der, en maer éénen Heer, jlsus christus. Indien hier jesus christus van de Godheid werdt uitgeflooten , dan moest ook de vader geen Heer zyn. Het is uit vs. 5. allerblykbaerst , dat de Apostel zo fpreeke , niet met uitfluiting van den zoon en den heiligen geest , maer van de afgoden der Heidenen. vm. deel. K  I4 «0 naer volginh van zommige Ouden (u) s het beeld van God ftelde in de menfehelyke natuur, welke Gods Zoon zou aenneemen. God zou de menfchen naer zyn beeld gefchaepen hebben , voorzover Hy hun die zelvde natuur gav, welke zyn Zoon eens zou aenneemen a zodat christus, al waere de zonde niet in de waereld gekoomen, evenwel zou mensch geworden, maer niet gekruicigd zyn (v). De Heilige Schrivt leert ons in tegendeel, dat christus, door zyne verfchyning in het vleesch, den menfchen zy gelyk geworden, Phil. II: 7> 8. Rom. VIII: 3- De zonde heeft aenleiding gegeeven, tot de menschwording van Gods Zoon : Hy is in de wae- (0 Oe imegine Dei. («) tertullianus de refurr. carnif c. 6. 00 hoornbeek Summa Controyerj I. IX. p. viii. deel.  IJ* 0VL'<- Ï.EEESTÜKKEK yeld getooraeti, om de overtreedmgen te versoenen , en zondaeren zaeJig te maeken P Matth. XX: 28. 1 Tim. I: ij. Wanneer derhalven de menfchen, uit dien oorfprongelykea ftaet der rechtheid , in welken zy met Gods b-eld vercierd waeren , door de zonde nieg waeren uitgevallen, zou de menschwording van Gods Zoon geene plaets gehad hebben. Hec verliezen dan van Gods beeld heeft aenleiding gegeeven , tot de menschwording van Gods Zoom Het ueeld van God was geleegen in de ziel der eerfte menfchen , en beftmdt in eens zeedelyke volmaaktheid . waerdoor de eerfte menfchen , in den ftaet der rechtheid, in hunne zee* delyke eigenfchappen en werkzaemheeden, eenige gelykheid met God hadden. Met één woord gods beeld is die ftaet van zeedelyke rechtheid, w.aerm de menfchen oorfprongelyk van God gefield waeren. Dit leert ons de natuur, der zaeke zelve Het oogmerk, waertoe God den mensch ge* fchaepen heeft, was om door hun gediend en verheerlykt te worden. Maer dit oogmerk kon God niet bereiken, ten zy Hy den mensch naer zyn beeld maekte, zodat hy, tea aenzien van zyne zeedelyke eigenfchappen en werkzaemheeden , voor.-over zyne vatbaerheid toeliet, aen zynen Schepper gelykvormig waere. Daerenboven de hoogfte geluk- zae-  VAN. BE OPENBAERÏWG. 157 jtaeligheid van een redelyk weezen beftaet ia de gelykvormigheid aen Gods Heiligheid 4 Matth. V: 48, l Pet I: ij, 16. Het beeld van God is geleegen in zeedelyke rechtheid ; God heeft den mensch recht gemaekt, Pred. VII: 29, recht dat is niet alleen onfchuldig , maer ook met eene geneigdheid tot het geene zeedelyk goed is. §. 866. Meer byzonder bejlondt het beeld van God in de redelyke vermoogens van 'smenfchen ziel, in de onftervelykheid , in de heerfshappy over de fchepfelen , in een ongefioord genoegen , maer voornaemenlyk in de zeedelyke hoedaenigheeden van wysheid en heiligheid. Het beeld van God in de eerfte menfchen, of de gelykvormigheid van onze rechte Stamvaders met God, beftondt A. In de redelyke vermwgens van 'hunne ziel (w). De onftoffelyke en redelyke natuur van 's menfchen ziel maekt een w'eezenlyk deel uit van zyne gelykformigheid aen God. God is een geestelyk en oneindig verftandig weezen, en 'smenfchen redelyke gsest (W) SP^NUEIM OpCT. Tom. UI, COl, I25I— 1IARCK /ƒ/?. Parad. 1. II. c. 5. §. viii. deel.  ÏS8 OVËH DE LEERSTUKKE» heeft dit vooruit, boven alle zichtbaere fto& felyke weezens , dat dezelve eenige gelykheid hebbe met de Goddelyke natuur. Zo veel als de mensch, in deezen opzichte, de ftoffelyke weezens overtreft, zo veel koomt hy Gode naeder by. Het geene de natuur der zaeke leert, bevestigt de Heilige Schrivt. Om de grouwzaemheid van den doodflag aen te wyzen , zegt de Allerhoogfte: want God heeft den mensch naer zyn beeld gemaekt, Gen. IX: 6. Nu hadt de mensch de zeedelyke rechtheid reeds over lang verlooren. Gevolgelyk beftaet Gods beeld ook in de rede* lyke vermoogens van 's menfchen onftof* felyken geest. Men zegge niet, dat de Wetgeever het oog hebbe op 's menfchen oorfprongelyken ftaet, als of Hy dit wilde te kennen geeven : „ gy zult geen menfchen* „ bloed vergieten , omdat de menfchen oorfprongelyk naer Gods beeld gefchaepen a, zyn." Deeze drangreden zou ongemeen weinig kracht hebben , daer de corfprongelyke rechtheid Hechts, in de twee eerfte menfchen , voor eenen korten tyd, heeft plaets gehad. Er wordt onbepaeld gefprooken van den mensch , dat is van het menfchelyk geflacht, en de drangreden, waermeede de grouwzaemheid van den menfchenmoord wordt aengeweezen , is ontleend van 's menfchen voortreffelykheid boven de dieren, welke den mensch  VAN DE OPENBAERING. 159 mensch tot fpys gegeeven zyn, hierin beftaende, dat hy, ten aenzien van zynen redelyken geest, naer Gods beeld gefchaepen zy. —. Door de tong , vervloeken wy de menfchen , die naer Gods gelykenis zyn, zegt Apostel ja cobus Kap. III: 9. Door deeze aenmerking wil hy aen wy zen , hoe onbetaemelyk het zy de menfchen te vervloeken , omdat zy naemelyk, als redelyke en verftandige weezens, eenige gelykheid aen God bezitten. Indien men deeze gelykheid alleen verltaen wilde van de oorfprongelyke rechtheid , welke de eerfte menfchen, by hunne fchepping, bezceten hebben , zou er weinig of geene krachc liggen in des Apostels redeneering. — Apostel paulus befchryvt het gevallen en zondig menschdom , met de woorden van aratus, en andere Dichters, als Gods geflacht , #land. XVII: 28. Een Zoon is zynen Vader gelyk, zo zyn ook de menfchen , als Gods genacht, aen hunnen Schepper gelyk. Deeze gelykheid nu ftelt de Apostel, blykens het ganfche verband van zyne redeneering, in de redelyke vermoogens van den onftoffelyken geest, met welke de mensch , boven de dieren , begivtigd is. De redelyke natuur van 's menfchen Ziel is derhalven een weezenlyk deel van het Goddelyk beeld. Maer zy maekt cp verre na het Goddelyk beeld niet uit, zodat het vin. deel.  IÓO OVER DE LEERSTUKKEN zelve geheel en alleen in de redelyke natuurvart onze Ziel beftaen zoude. Hiertoe behoort verder B. De onjtervelykheid (.t); . God bezit. alleen de onfte,velykheid, voorzover Hy, uit kracht van zyn eigen weezen, noodzaekelyk en eeuwig beftaet, i Tim. VI: 16. Hy is de fontein des levens, Pf. XXXVI: 10. Onze ziel is onftervelyk, niet Uit haeren eigenen aert, maer uit kracht van het Goddelyk welbehaegen. Te weeten de ziel is onftoffelyk , maer daeruit vloeit haere ODftervelykheid niet voort. Een onftoffelyk weezen kan niet gefloopt en in deelen ontbonden , maer het kan evenwel vernietigd worden. De grond derhalven van de eeuwige voortduuring onzer zielen is alleen in den Goddelyken wil geleegen (yj. Ten aenzien nu van deeze onftervelykheid onzer zielen, zyn wy Gode eenigermaete gelyk. Onze eerfte voorouders waeren, in den ftaet der rechtheid , ook naer het lichaem j onfterveiyk, en in zo ver was het Goddelyk beeld veel Juisterryker in hen, dan, na het inkoomen der zonde, in hunne nazae- ten. De dood toch is een gevolg der zonde , en, wanneer onze eerfte Voorouders niet, CO MARCK 1. C. i. u. c. 5.«,. 14— 00 Bevtn I Deel p. 451—#  TAN DE OFSNUAERING. ÏQ*£ »iet, uit den oorfprongelyken ftaet van rechtheid , waeren uitgeva len , zou er nimmer een eenig mensch geftorven zyn. Dit beweeren wv tegen socinü» en zyne naervolgeren , die den dood befchouwen , -niet als eene bezolding der zonde , maer als een eigen gevolg van onze natuur, welke adam zelvs by dt fchepping ontvangen heeft (i). De vraeg is niet, of het lichaem van den rechten adam, voor het inkoomen der zonde, uit deszelvs eigenen acrt, ftervelyk waere. Dit erkennen wy gaerne; ai wat uit deelen zaemengefteld is, kan gefloopt en ontbonden worden. Elk een werktuig flyt door deq tyd, en het kan onmogelyk anders zyn , of een werktu:g het welk zo zeer is zaemengefteld , als het menfchelyk lichaem , moet, uit desxelvs eigenen aert, binnen korten tyd verüyten. Het lichaem ge olgelyk van adam, ook in den ftaet der rechtheid , was, op zich zeiven befchouwd, ftervelyk. Maer met dit alles zou hy , wanneer hy niet gezondigd had, den dood niet ondergaen hebben, en in zo ver was hy ook naer het lichaem onftervelyk. De grond van deze onftervelykheid was alleen geleegen in den Goddelyken wil. God zou den rechten mensch, wanneer hy niet geval- . 00 socin-us Oper. tom. II. p. 20°. Ctttech. Racoy. c. I. ?. 13, 2j. VIII. DEEL. L  1Ó2 OVER DE LEERSTUKKEN len was, door zynen invloed , altoos by heg leven bewaerd hebben, en de boom des levens was als een middel gefchikt, om het menfchelyk lichaem tegen het bederv. en het flyten te beveiligen (a). „ Het lichaem van „ adam, zegt augüstinüs (b) , was ,, voor de zonden , en ftervelyk , omdat hy „ fterven konde, en onftervelyk , omdat hy „ konde niet fterven. Het is iets anders niet „ te kunnen fterven, dan té kunnen niet fter„ ven. Hy was ftervelyk , ten aenzien der „ gefteldheid van zyn dierlyk lichaem , maer „ hy was onftervelyk, door de weldaedigheid ,. van zynen Schepper." Dat nu de rechte mensch , ook naer het lichaem, in den gezegden zin , onftervelyk waere , zodat de dood een gevolg zy van de zonde, leert pa u lu s allerduidelykst. Door de zonde, zegt hy , is de dood in de waereld ingekoomen; de zonde heeft geheerscht tot den dood; de bezolding der zonde is de dood, Rom. V: 12, 21. VI: 23. Voeg er by , dat de dood, als eene ftraf, op de zonde bedreigd wierd, Gen. II: 17 , en het is , uit kracht van het vonnis , over de gepleegde zonde uitgefprooken , dat de mensch, door de ilooping en ontbinding van zyn lichaem , tot ftof wederkeere, Gen. III: 19. Teo ia) Boven V Deel p. 80, 81, (0 Oper. Tow. UI. coU 158.  VAN DE OPENBAER IMG. • 163 Ten aen den gevólgelyk ook van deeze onteveJykbeid, droegen de rechte menfchen het Goddelyke keélb. -— Hier kwam óóg by i\ . G. De keerfc.hn.ppy over de andere aerdfche fchepfelen. — Dat God den eerften mensch het recht van heerfchappy over alle de overige aerdfche fchepfelen gegeeven hebbe, verklaert mose met ïo veele woorden , Gen. 1*. 26 28. God zeide , laet loi.s merfchen maeken ■, naer ons beeld , na,r onze gelykenis , en dat zy heerfchappy hebben-, over de visfehen der zee, en ever het gevogelte des hemels , en over het vee , en over de geheele aerde . en over al het kruipende gedierte, het welk op de aerde kruipt. En God Jchiep den mensch, naer 'zyn beeld , naer het beeld Gods fchvp Hy hem. Man en wyv fchiep Hy hen. En God zeegende hen , en God zeide tot hen: weest vruchtbaer en vermenigvuldigt , en vervult de aerde , en onderwerpt hoer , en hebt heerfchappy over de visfehen der zee , en over het gevogelte des hekels , en over het gedierte , bet welk op de aerde kruipt. Deeze heerfchappy behoort ook tot het Goddelyk beeld (c). Dit ligt duidelyk in de aengeh elde woorden van mose. — Het is eene groove dwaeling van sccinus en 2,y- '0 MARCK ?. C. h ii. C. 5 Ö te** viii. deel. L 2  164 OVER DE LEERSTUKKEN ne naervolgeren (d), dat het ganfche beeLO ~ van God alleen in de gemelde heerfchappy zou geleegen zyn (ej. Maer de rechte mensch hadt ook in zo ver eenige gelykheid met den Opperheer van alle dingen , dat hem het bewind over de aerdfche fchepfelen gefchonken was. D. De rechte menfchen verkeerden in eenen ftaet van ongeftoord genoegen , en in zo ver droegen zy ook het beeld van God, die oneindig gelukzaelig is. Zy hadden een gerust geweeten , eene onuitfpreekelyke kalmte in het gemoed; zo verblydden zich over de Goddelyke gunst, en de uitneemcnde voorrechten, met welke zy begivtigd waeren ; zy vreesden voor geen kwaed ; de ganfche natuur lachte hun toe ,• zy waeren gerust , vergenoegd, en in nadruk zaelig. In dit ongeftoord genoegen hadden zy eenige gelykformigheid met den oneindigen zaeligen God. E. Maer voornaemenlyk beftondt het meest weezenlyk deel van het Goddelyk beeld , in de zeedelyke hoedaenigheeden van wysheid en heiligheid (f). In (<0 socikus Oper. Tom. I. p. 539. Tom. II. p. a8 die naer God gefchaepen is, in waere rechtvaerdigheid, en heiligheid, en Coll. III: 10. van den nieuwen mensch aen te doen , die vernieuwd wordt tot kennis , naer het evenbeeld des geenen , die hem gefchaepen heeft. —• .Het is waer, in deeze beide plaetfen wordt niet gefprooken van a d a m , in den ftaet der rechtheid., maer van eenen zondaer, die, door Gods genade , herfteld en herfchaepen wordt. Maer door, de genade wordt dat zelvde beeld van God in den zondaer herfteld, het welk adam, door zynen afval, verloo» ren heeft. Daerenboven de Apostel bedient zich voorbedachtelyk van het woord fcheppen, en geevt daerdoor allerduidelykst te ken- via. deel. L 3  2ÖÖ over de leerstukken «en, dat hy het oog hebbe op de herftek ling van dat zelvde Goddelyk beeld ,- met het welk de mensch oorfprongelyk , by zyne fchepping, begivugd was. Ook wyst ons de uitdrkkir.g' van vernieuwing klaer genoeg naer eene herfteihng van den voorigtn luister, in, welken de mensch gefchr,epen is. Het weczen . dan van het Goddelykeij befi.d, in der eerften mensch, was voornaeliienlyk geleegen, in'twee zeedelyke hoedaenigheeden , kennis in het verftand , waere recht, ïhirdig'ieid en - heiligheid ,, beide in wil ea ■ wandel. >et. Kcmis in het verftand. - De eerfte menfchen hadden niet alleen eene ongtmeene fchc-rpte van verftand, eene vaerdigheid, q. — Onze eerde Voorouders , met het Goddelyk beeld vercierd , gehoorzaemden God niet alleen in alle hunne daeden , maer het was ook de lust en de keus van hunne harten. §. 866. Ondertusfchen hadden de eerfte menfchen , in den ftaet der rechtheid, den hoogjien trap Van GELYKVORMIGHEID AEN GOD, tot welken zy koomen konden , nog niet bereikt. Wy kiezen hier den veiligen middenweg , tusfehen de beide uiterften , tot welke de Jooden en de Sociniaenen vervallen. -— Ds eerfte verheffen de Wysheid van adam boven die der Engelen , en beweeren , dat de menfehelyke natuur voor geenen , hoogeren trap van wysheid en volmaektheid, dan die, welke hy bezeeten beeft , vatbaer zy Dit is den mensch, boven den kring der menfeheJyktieid , te verheffen. De laetfte erken¬ nen in adam welk onfchuld, en eene zuiverheid van boosheid , maer deeze zou ge- paerd  van de openbaering. 16*9 paerd geweest zyn met eene kinderlyke oaweetendheid; hy zou veel eer onnoozel, dan wys en heilig geweest zyn (h). De Wysheid van den rechten mensch was wel uitmuntend , maer zy was zo volmaekt niet, of zy kon evenwel vermeerderen , en, wanneer hy in den ftaet der rechtheid gebleeven was , zouden ook zyne kundigheeden al meer zyn uitgebreid geworden. De na¬ tuur der redelyke weezens, en hunne verftandige vermoogens brengen van zich zelve meede , dat hunne volmaektheid geduurig kunne vermeerderd worden. Indien a d am derhalven zyne verftandige vermoogens recht hadt bly. ven gebruiken , zou zyne kennis en wysheid geduurig vermeerderd zyn. Zyne begrippen van God en zyne werken zouden al uitgebreider en duidelyker geworden zyn. Hy zou hoe langs zo meer byzondere waerheeden , uit de algemeene kundigtieeden , welke God hem , door eene Openbaering hadt medegedeeld, door gevolgtrekkingen hebben afgeleid. Zyn verdand hadt wel geene verkeerde en dwaelende begrippen , maer er was evenwel, in veele opzichten , onkunde en duisterheid. Hy kon derhalven tot dwaeling verleid worden. Overhaestte hy zich in zyn oordeel, en zag hy het verband der dingen niet recht (a) hoornbeek Socin. ConfeB. Tom. I. 1, 3 p. 543, VIII. DEEL. L S  OVER DE LEERSTUKKEN door, dan liep hy groot gevaer, om de Ieo> gen yoor waerheid aen te zien; gelyk ook de treurige ondervinding, by zynen val, geleerd heeft. De Heiligheid van de eerlte menfchen hadt niet den hoogstmogelyken trap bereikt en kon ook vermeerderd worden Er was wel niets zondigs , niets ftrydigs met den GoJr'elyken wil, in hunne gedachten, begeertens , woorden , en handelingen ,- maer evenwel hunne heiligheid kon grooter worden. Hunne kennis van God, zyne volmaektheeden , en werken, hebben wy gezien , kon toeneemen; maer hoe grooter deeze kennis werdt, des te uitgeftrekter voorwerp hadden zy ook ter verheerlyking van hunnen Schep, per ; de trap van hunne heiligheid was derhalven geëvenreedigd, naer de maet van hunne kennis. —- Daerenboven , door het wederftaen van verzoekingen, ontvangt eerst de Heiligheid haeren waeren glans ; zo lang de Godsvrucht dc zwaerfte proev niet heeft doorgeftaen , is haere ftand vastigheid niet gegebleeken. Wanneer de eerfte menfchen de ééne verzoeking na de andere overwonnen hadden, zou hunne Heiligheid al meer luister- ryk geworden zyn. Voegt er by de ver- anderlykheid van hunne zeedelyke volmaektheeden. Deeze veranderlykheid hadt haeren grond in de vryheid, welke God den mensch ge-  VAN DE OPF.NBAEIUNG. 171 gegeeven heeft. Hy kon dat geene verkiezen , het welk hy goed oordeelde Maer , terwyl nu de maet van zyn ver and zo groot niet was, dat het hem onmogelyk waere, door onachtzaemheid , in dwaeling te vervallen , zo was het ook mogclyk, dat hy een fchynbaér goed, boven een weezenlyk, verkoos. Ook was het genoegen en de zaeligheid der eerfte menfchen , om er dit nog by "te voegen , zó gr ot niet , ais zy worden konden. Hoe grooter de volmaektheeden van 's menfchen ziel zyn , des de grooter is bok' zyn genoegen , blydfchap , . en zaeligheid maer de volmaektheeden der ziel Van de eerfte menfchen konden vermeerderd worden, derhalven kon ook hunne zaeligheid toeneemen Daerenboven verkeerden zy in de mogelykheid, om , door dwaelingen In hun' verftand, en het misbruiken van hunne vryheid , hunnen gelukftaet geheel te verliezen ; gelyk zy maer al te jammerlyk ondervonden hebben. VIII. DEEL,  17* DE LEERSTUKKEN §. IC"?. Door de zonde, heeft wel de mensch het God* delyk beeld verkoren, ten aenzün van dien trap der volkomenheid, als het in adam;' plaets hadt, maer er zyn evenwel nog overilyvfelen van in ons menfchen. Die Wysheid era Heiligheid, welke in adam het voornaemfte en meest weezenlyke deel van het Goddelyk beeld uitmaekten , heb. ben wy door het ongelukkig inkoomen der zonde verlooren. Alle menfehen derven die voorrechten , wanneer zy niet door de genade herfteld worden. Wy zyn verduisterd in het verftand ; onze wil en. neigingen zyn ge. heel bedorven, 1 Cor. II: 14. Rom. VIII: 'f Evenwel zyn er nog eenige overblyvfelen yan het Goddelyk beeld. „ pe mensch in „ alle zyne weegen godloos, verkeerd , en „ verdorven geworden zynde, heeft hy verlooren alle zyne uitneemende gaeven, welke „ hy van God ontvangen hadt, en heeft niets „ anders overig behouden dan kleine over„ blyvfelen van dezelve, welke genoegzaem „ zyn , om den mensch alle onfchuld te beneemen (i)." Deeze overblyvfels van Gods beeld, waer* (O Nederlandfche Geloovsitlydenis Art. xiv.  VAN DE 0FENBAERIN9. 173 waervan ook de Heilige Schrivt fpreekt, Gen. IX.-ó. Jac. III: 9, beftaen , 1. in de redehke vermoogens van onzen geest; 2. in deon ftervelykheid van on^ ziel; 3. in de overblyvfelen van de oorfprongelyke heerfchappy over de fchepfelen , Gen. VII: 2 ; 4. in de ui fpraeken van het geweeten en het zeedelyk gevoel, Rom. II: ij. II. over het proevgebod, en de betrekking, in welke o js z e al* gemeene stamvader stondt, tot alle zyne n A k o o melingen. §• 868. De Opferfle Wttgeever fchreev onzen algemeenen Stamouderen een proevgebod voor, om niet te eeten van den boom der kennis van goed en kwaed , onder bedreiging van den dood. God hadt den eerften menfchen de zeedelyke wet der natuur voorgefchreeven. Hy hadt hen voorzien met alle die vermoogens , welke hen in ftaet ftelden, om de wetten der natuur te leeren kennen , de reden naemenlyk , het zeedelyk gevoel, en het geweeten. Er was eene onmiddelyke Openbaering by gekoo- VIU. S LEL.  17-f- OVER DE LEERSTUKKEN men , vermits zy anderzins , door onderzoek en redeneering, eerst langzaeme vorderingen, in de kennis der zeedelyke Wet, zouden gemaekt hebben. Maer het behaegde den alleen wyzen God, den eerften menfchen nog daerenboven een byzonder proevgebod voor te fchryven , het welk in zich zelve willekeurig was Hun werdt uitdrukkeiyk verbooden, om van eenen zeekeren bepaelden boom te eeten , onder bedreiging van den dood. De heer God geboodt den mensch, zeggende van allen boom deezes hovs zult gy vryelyk eeten , maer van den boom der kennis van goed en kwaed , daervan zult gy niet eeten : want ten dage, als gy daervan eet, zult gy den dood fterven , Gen. II: 16, 17. Over de reden der benaeming van deezen boom verfchillen de gedachten der Geleerden (k). Wy voegen ons by de zulken , die mcenen , dat deeze boom den naem hadt van den boom der kennis van goed en kwaed, omdat de eerfte menfchen door het eeten van zyne vrucht , het onderfcheid tusfehen goed en kwaed , tusfehen gehoorzaemheid en wederfparmigheid, by ondervinding , en in de verfchillende gevolgen , zouden leeren kennen. Het f*) crenius Exerc. Pliüol. Hiflor. fafc. 2. vitringa Obf. s. Tom. ii.]. 2. c. 12, 13. dbylin cius ObftTV. s» h*t. 1. Obfen; 5.  VAN DE OPENBAERING. 175 Het béhaegde den Heer, om wyzerédenen, onzen algemeenen Stamouderen zulk een proevgebod voor te fchryven, opdat wy een ftellig denkbeeld hebben zouden, omtrent den oorfprong van het zeedelyk kwaed. In zich zeiven was dit proevgebod geheel willekeurig; het vorderde het nalaeten van iets , hec welk op zich zelv,e onverfchillig was. . Veron- derftellen wy nu eens, dat God zulk een willekeurig Proevgebod niet gegeeven , en dat adam de wet der natuur, met eene onbetaemelyke gedachte, of met eenig plichtverzuim, overtreeden hadt, dan zouden wy niet geweeten hebben, waerin de eerfte zonde, de bron van zo veele algemeene rampen, beftaen hadt, noch zulke duidelyke begrippen , omtrent de zwaerheid der övertreeding , gehad hebben (l). Ondertufchen laegen er, in dit Proevgebod , het welk in zich zelvs onverfchillig was , veele en zeer gewichtige zeedelyke leeringen opgeflooten , naemenlyk: 1. dat ie mensch God als den eenigen Opperheer van alle dingen erkennen moet; 2. dat zyne heerfchappy over de fchepfelen van God af hangelyk waere ; ——. 3. dat hy het hoogfte goed nergens anders, dan in God en zyne gunst te zoeken hadt; 4. dat het CO Boven V D-:ei p. 67 ■ Co. viii. deel.  176 OVER DE LEERSTUKKEN Goddelyk voorfchrivt een regel waere van alle zyne begeerten ; 5. dat men zyn zyn hart niet al te zeer aen de aerdfche zaeken moet vasthechten; 6. en dat men, wanneer God het vordert, om zynen wil alles moet verlochènen. De overtreeding van dit Proevgebod floot derhalven eene meenigte van zeedelyke misdaeden in zich ; het was eene blykbaere verlochening van de lievde en gehoorzaemheid , welke de mensch aen God verfchuldigd is. De misdaed was des te zwaerer , naermaete de onderhouding van het Proevgebod gemakkelyker was. Daer onze eerfte Voorouders , in het Paradys, overvloed hadden van alles, wat hun hart begeeren konde, hadden zy zich van dien éénen boom ligtelyk onthouden kunnen. De ftraf, welke op de overtreeding bedreigd werdt, was de dood: ten dage, als' gy daervan eet, zult gy den dood fterven, Eigenlyk ftaet er ftervende zult gy fterven. Gemeenlyk verklaert men dit van allen dood, den lichaemelyken , geestelyken, en eeuwigen dood. Onzes erachtens wordt alleen de lichaemelyke dood bedoeld. Te weeten elk eene zonde, elk eene overtreeding van de zeedelyke wet, verdient den dood in den uitgeftrektften zin. Het overtreeden van het Proevgebod , hebben wy gezien , floot eene blyk-  VAN DE OPENBAERING.' 177 fcl-fkbaere ongehoorzaemheid aen de zeedelyke Wet in zich, en in zo ver zotïden de eerfte menfchen, wanneer zy het Proevgebod o vei traeden , zieh alie de rampzaelige gevolgen der zonde, van welke wy in het vervolg naeder handelen zullen ; op den hals haeien Maer de ftraf, op het overtreeden van het Proevgebod bedreigd, was eigenlyk de lichaemelyke dood , die in tydelyke rampen , ziekten , en verdrietelykheeden' , eeneri aenvang neemt , en in de (looping vaü het lichaem voleindigd wórdt j 1 Cor. XV: 31. De fpreekwys ftervende te fterven Wordt zeer dikwyls, voor den lichaemelyken dood, geïioomen, Exod. XXI: 12, 15. 16, 17. ——Wanneer pAulus de gevolgen dei- overtreeding van het Paradysfche Proevgebod voordraegt, fpreekt hy alleen van den lichaemelyken dood , Rom. V: 12. (m). Dit heeft ook de üitkoomst bevestigd j daer de eerfte menfchen , zodrae zy het Proevgebod overtreeden hadden, van den boom des leevens i gefchikt om hunne lichaemen in eenen ftaet van bloeiende gezondheid te houden, geweerd wierden» opdat zy hunne hand niet uitjteeken zouden , en neemen ook van den hoorn des leevens (m~) db haas ad Vtfl. DE Eli. M  173 OVER DE leerstukken en eeten, en leeven in eeuwigheid , Gen. III; 22. («_). Uit kracht van tegenftelling derhalven beloovde God het eeuwig leven, op de gehoorzaemheid van het Proevgebod. De dood is bet gevolg van de zonde (o) , en, zonder de zonde, zou er geen dood zyn bekend geweest. ° §. 860. adam Jtondt in eene byzondere betrekking; hy was het plaatsvervangend hoofd van alle zyne nakomelingen , en van zyn gedrag zou het lot zyner nakoomelingen afhangen. Dit heeft de uitkoomst bevestigd, adam heeft het Proevgebod overtreeden, en deeze zyne eerfte zonde wordt aen alle zyne nakoomelingen toegereekend, als of zy dezelve in eigen perfoon begaen hadden. Derhalven kwam adam in den ftaet der rechtheid voor , als het plaetsvervangend of verteegenwoordigend hoofd van alle menfchen, die uit hem, langs den weg van voortteeling, ftonden gebooren te worden. Over 00 uivetus O/rer. Tom. I. p. 7g. venema korteVerdeedtyng yan zyne eer en leer §. 37— (<0 s- 865.  van de openbaering. 179 Over de, toereekening van Adams eerfte sonde zuilen wy , in het vervolg, met op. zet handelen. Alleenlyk merken wy nu maer aen , dat deeze toereekening, in de Heilige Schrivten , allerduidelykst geleerd worde. Door den éénen mensch adam, is de zonde in 'waereld gekoomen, en door die zonde de dood, en de dood is doorgcgaen tot alle menfchen ; —. door de mis daed van éénen zyn veelen •geftofr ven ; door de misdaed van éénen heeft de dood geheericht; door ééne misdaed is de verdoemenis gekoomepi over alle menfchen ; —-— door de ongehoorzaemheid van éénen mer.sch, zyn veelen lot zondaers gefield geworden , Rom. V: 12, 15, i7> l8> l9- Alle deeze nadrukkelyke uitfpraeken veronderftellen allerkennelykst, dat adam het verteegenwoordigend hoofd geweest zy van alle zyne nakoomelingen. Zonder dit kon er zodaenig eene toereekening van zyne eerfte zonde geene plaets hebben. — Die zelvde Apostel maekt eene vergelyking tusfehen adam , als het plaetsvervangend hoofd van alle zyne nakoomelingen, en tusfehen christus , als het verteegenwoordigend hoofd van alle de geloovigen , Rom. V: 12 -2ï. Hy zegt , met zo veele woorden , dat alle menfchen in adam fterven, 1 Cor. XV: 22. Maer hoe kunnen alle menfchen in adam fterven , ten zy zy in adam gezondigd hebben ? hoe kunnen alle menfchen ia viii. deel, M 2  l8ó OVER DÉ EEÈR STUKKEN Adam gezondigd hebben, ten zy zy geróe." kend worden , in en met adam gezondigd te' hebben ? en hoe kunnen alle menfchen géreekend worden, in en met adam gezondigd te hebben, ten zy adam het plaetsvervangend hoofd geweest zy van het toekoomend menschdom , die alle zyne nakoomelingen in zyn perfoon vertegenwoordigde ? adam was derhalven hef plaetsvervangend hoofd van het ganfche menschdom ; zo als adam zich gedroeg, zouden alle zyne nakoomelingen gereekend worden zich gedraegén te hebben, en , toen hy gevallen is * zyn alle zyne nakoomelingen, in en met hem, gevallen. Trouwens dit bevestigt ook de ondervinding , daer de vloek, over adams eerfte zonde uitgefproóken, Gen. Hi:' 17-19, ten allen dage, gerust heeft óp het ganfche menfchelyk geflacht. Deeze betrekking van adam, welke men, met een kunstwoord , zyne zeedelyke betrekking noemt, was geheel onderfcheiden van zyne natuurlyke betrekking. In zyne natuurlyke betrekking is hy .de algemeene Stamvader van het menfchelyk geflacht; maer daeruit vloeit geenszins voort, dat hy , in zyn gedrag omtrent het Proevgebod, alle zyne nakoomelingen vertegenwoordigde. Deeze zeedelyke betrekking was eene willekeurige en wel-  VAN DE OPENS AERINfS. |8j weldaedige fchikking van zynen wyzen I.Taeier. —- jnoach is de natuurlyke en algemeene Stamvader van alle menfchen, die, na den zundvloed , den aerdbodem bevolkt hebr ben maer daerom is hy geenszins het vertegenwoordigend hoofd van zyne nazaeten zodat zyn gedrag zou worden toegereekend , aan alle menfchen, die, langs den gewoonen weg van voortteeling, uit hem hervoort koomen. Daerenboven , niet alle de overtreedingen , welke adam begaen heeft, voor dat hem kinderen gebooren werden , koomen op reekening van zyne nazaeten, maer alleen en bepaeldelyk zyne eerfte zonde, het welk uit zyne natuurlyke betrekking, als algemeene Stamvader , geenszins kan worden afgeleid. Eindelyk eva is niet minder onze algemeene Moeder, dan adam onze algemeene Vader 5 indien nu deeze natuurlyke betrekking den grond der toereekening uitmaekte, moest ons ook de zonde van eva worden toegereekend ; maer de Schrivtuur leert ons, dat alleen de eerfte zonde van adam op onze reekening koome Qp). O) Examen van hel omwerp yan Tolerantie. LX Zasmtn.: fpraek p. 265— VIII. DEEL. M 3  l8È OVER DE LEERSTUKKEN §• 870. Deeze zeedelyke betrekking nu, in welks adam, onder het Proevgebod , alle zyne nakoomelingen vertegenwoordigde, wordt doorgaens het werk-ver bond geheeten. Er is, ook onder de Godsgeleerden van onze Kerk , heevig getwist over dit wekk-verbond Cq). Deeze benae- ming is aen zommigen, die de onmiddelyke toereekening verwerpen, waervan in het vervolg naeder , ongefchikt voorgekoomen ; zy verkiezen den toeftand van den rechten adam onder het Proevgebod te noemen, eenen ftaet van zeedelyke afhangelykheid, of van natuurlyke gehoorzaemheid (r ). Jjy de meesten evenwel is de benaeming en het denkbeeld van een werk-verbond aengenoomen, zo onder de Godsgeleerden van Cf) weüman mp. Eed. Sec. XVII. §. 27. j. j, schulTïns uHyoerige waerfehouwing op den Catechismus van a. co Kt ie $. 48—— (r) alting Oper. Tom. V. p. 393— schiere dp&tt. Tejlam. 1. III. c. 1. vitringa F. Thef. Theo!, c. ?. §. 4'.. vlaci; E. Euang. p. 15. siccama kort begrip der veire Godgel. IJoofd/l. 8. yr. 31-  VAN de openbaering. 183 van onze CO > a^s van de Lutherfche Kerk (tj. Wy verftaen door het werk - verbo n d die vrye bejlelling van God , waer door Hy aen den eerften mensch , als het vertegenwoordigend hoofd van het ganfche menfchelyk gejlacht , een Proevgebod heeft voorgefchreeven , zodat adam dit Proevgebod, niet alleen voor zich zeiven , maer ook voor alle zyne nakoomelingen , gehoor' %-aemen, of overtreeden zoude. Met één woord, adam was het plaetsvervangend hoofd van alle zyne nakoomelingen , en zo als adam zich gedroeg, zouden alle zyne nakoomelingen gereekend worden, zich gedraegen te hebben. Deeze fchikking was vry en willekeurig. Zy vloeide geenszins voort uit de natuurlyke betrekking van adam , en God zou, wanneer het Hem behaegd hadt, eene andere beHelling hebben kunnen invoeren. —— Maer deeze fchikking was tevens wys en weldaedig. De Engelen Honden elk op zich zeiven, O5 coccejüs Summa doSr. de Feedere & Teflamento Dei. c lo p pen b v tt g Cper. Tom. i. p. 489— heideCGiKCorp. Theol. Chijl. Turn. i. loc- 9. witsios Üecon. Foed. L. i. c a—• marck I/'Ji. Parad. l. ii. c. (i. lampe over het Genade yerbond I Deel Iloofdjl. 1. §. 6— j. van den hone»T Voörr. tót het Schatboek van u r z i n v s // Deel Iloofdjl. a. CO Jaegerub Syfl. Theol. 1. t p. 273— EUDDIUS Mfe. S. Part. i. p. 06— guapius Syfl. Noyisfim. contrt' yerr. Tom. ii. c. 5. qua.fl. 5. viii. deel. M 4  ï84 OVER DE LEERSTUKKE^ die gehootzaem bleev, genopt er; alleen voor. zich zeiven de vrucht van , en die van Goc£ afviel, maekte alleen zich z'elven rampzaeiig. Trouwens de Engelen werden te gelyk gefchaepen. Maer geheel anders was het gelee-, gen met de menfchen, die van tyd tot tyd, de een na de anderen , ftonden 'gebooren te, worden. Welk eene verwarring nu zou ec plaets gehad hebben , op den aerdbodem , wanneer een deel der menfchen in de gehoorzaemheid i olhard hadden , en anderen waeren afgevallen? Zulk eene zeedelyke. betrekking is ook , in andere gevallen, zeer gewoon ; Koningen en Vorften fluiten Verbonden, welke niet alleen hunne perfoonen en tegenwoordige onderzaeten , maer ook de volgende geflachten , verplichten, bevoordeelen of bena- deelen. Ook hebben wy , nadat adam gevallen is , en alle zyne nazaeten heefc ongelukkig gemaekt, geene redenen , om ons over,deeze fchikking te beklaegen, daer onze zaek in geene beetere handen kon toevertrouwd worden, dan in die van adam, die; de naeste betrekking hadt op zyn nageflscht, en met de alleruitmuntendite vermoogens begivtigd was (V). Hier koomt nog by , dat alle menfchen, wanneer adam was volüan- s ' dig (a) nahuys Voorrenden voor oweh oyer de rechtveer* «ging.  Vd m de openbaërïno.. 4jg gebleeven , in de gezeegende vruchten yan zyne gehoorzaemheid zouden gedeeld hebben (v> Deeze beftelling, volgens welke adam het plaetsvervangend hoofd was van alle zyne nakoomelingen, wordt het werk-verbond genaemd. Een verdomd, omdat het een* zeekere onderhandeling was tusfehen God en den eerften mensch ; het werk-ver bond, omdat God van adam een zeeker werk, als een blyk van zyne gehoorzaemheid , vorderde, en omdat adam door dit werk, uit kracht der gemelde beftelling, het leeven zou verdiend hebben (w). ■ Zo ftelt paulus ook de Wet der werken over tegen de Wet des geloovs, Rom. III: 27. „ Dat adam „ in eenen ftaet van vriendfehap met God „ geleevd, en een zeeker goed, onder zeeke,- re voorwaerden, verwacht hebbe, is voor„ heen beweezen. Dat deeze ftaet, in eenen „ gezonden zin , een verbond, en eej, „ verbond der werken, kunne ge- naemd worden , zal niemand in twyffel j, trekken (X)." Wy erkennen , dat de benaeming van (y) schu ltems 1. o. p. 161— Examen van het ontwerp •yan Tolerantie x Zaemenfpr. p. 414— (w) brauniüs doltr. Foeder. Vol. i. Part. 3. ca. §.a. GO vitringa dciïrina Chrifi. Relig. c. 3. §. 33, tui. deel. M S  l85 OVER DE LEERSTUKKEN werk-verrond, nergens in de Heiligt Schrivten voorkoome. Maer evenwel wy kezen van eene Wet der werken, Rom. lil: 27, van een verwond, hetwelk adam overtreeden heeft, Hof. VI: 7. zy hebben het verbond overgetreeden als adam. De heer is hier beezig, om de trouwloofe ongehoorzaemheid der Israëlleren , in de verzwaerende omftandigheeden, voor te draegen. Hunne ongehoorzaemheid, aen het Sinaïtiesch Verbond, was even zo fnood en onverfchoonbaer, als die van onzen algemeenen Stamvader, in het ©vertreeden van het Proevgebod. Ondertusfchen heeft men , op deeze plaets, verfcheidene uitvluchten gemaekt, welke vry wat fchyn hebben. Zommigen neemeo het woord adam niet voor eenen eigenen naem, maer vertaelen het door eenen mensch in naervolging der LXX , zodat de zin zou weezen : „de Israëliërs hebben het Verboni overgetreeden, ais een mensch gewoon is te „ doen , naer de wys der menfehelyke ligt„ vaerdigheid , of als het Verbond van eenen „ mensch." Maer , op de eerfte wys, wordï alle nadruk wechgenoomen, daer deeze opvatting de fchuld van Israël eer verminderen dan verzwaeren zoude; en , op de tweede wys , wordt de orde der oorfprongelyke woorden kennelyk omgekeerd. Ook wordt de overeenkoomst bepaeld tot de overtreeding,  VAN BE OPENBAERING. 187 ding. en er was vry wat gelykheid tusfehen de boosheid der Israëlleren , en de eerfte overtreeding van adam (j). Anderen neemen het woord Verbond, in het algemeen, voor een bevel, geftaevd met belovten. Dit is zeekerlyk de gewoone beteekenis van het woord Verbond. Maer dat hier het Sinaïtiesch Verbond bedoeld worde , is, uit het ganfche verband van zaeken , allerblykbaerst. r Nog een ander neemt adam voor den naem van eene Stad, in Gilead , aen den Ooster oever van de Jordaen , Jof. III: 16, alwaer de Israëliërs zich in de ontuchtige afgodery met Bael Pehor zouden verloopen hebben, zodat de heer zou willen zeggen : zy hebben het verbond of het gebod overgetreeden als in de Stad Adam (z). Maer mose, wanneer hy de hier gemelde fchendaeden verhaelt , Num. XXV , fpreekt geen enkel woord van de Stad Adam. Behalven dat de Text in het oorfprongelyke eenvouwig heeft, gelyk adam, en niet gelyk in Adam (a). (f) Byielverkl. XVI Deel p. 305, 308. (z) Bundel van Godgel. Oefen. II Deel- p. 719—(«) r, rahe éenm. over de 5 Walcherfcke Artykeleit g. 11C— vin. DE Ei.  f88 QtfER BE LEERSTUKKE^ §• 871. In den jïset der Rechtheid, en het Verbond de? werken, kwaemen geene sacramenten te pas. Veel a] fpreekt men van sacramenten, pf teekenen , welke Gods belovten , aen deeerfte menfchen , in den ftaet der rechtheid s «ouden bevestigd en verzeegeld hebben. Hieï toe brengt men het Paradys, den boom des levens , den boom der kennis van goed en kwaed , en den Sabbath (b). — Maer in den ftaet der rechtheid kwaèmen geene sacramenten te pas. Deeze dienen, na het inkoomea der zonde, om de Goddelyke belovten te bekrachtigen , en daerdoor ons ongeloov te hulp te koomen. Derhalven waeren zy, in den ftaet der Rechtheid, toen er nog geen ongeloov plaets hadt, in het geheel niet noodig, „ Er is een zeer groot onderfcheid , tusfehen „ den ftaet der rechtheid, en den ftaet der „ herftelling. In den ftaet der herftelling „ handelt God met de menfchen , om huns, ner zwakheid wil, zodaenig, dat Hy zich, „ om hun geloov te werken , te vermeerde.ren , en te bevestigen , van uitwendige ss teekenen en middelen bediene, welke, ia ?> des K) ^ïtsiüs Oeson, Foed. 1. L c. 6. S. c— ■  VAN BÉ OfENBAKRÏN®, 3j deri ftaet der rechtheid , alwaer geene 3i zwakheid plaets hadt, niet noodig wae„ ren Ook is het niet genoeg eenige overeenkoomften aen te wyzen , daer er toe den aert van een Sacrament vry wat meer gevórderd wordt, vooral eene Goddelyke inftelling j tot dat bepaelde einde. De voorftanders der Sacramenten , in den ftaet der rechtheid zyn het gansch niet eens , over derzei ver getal. Zommigen erkennen de vier gemelde byzonderheeden , voor zo veele Sacramenten (d). Zeer veelen houden den Sabbath voor eene plechtigheid van veel laetere inftelling. Ook wordt door anderen , de boom der kennis van goed en kwae& uit het getal der Sacramenten uitgemonfterd (e). Dan blyven er alleen het Paradys, én de boom des leevens overig- Van elk met een kort woord. «. Het Paradys, als zynde eene plaets vaa overvloed en blydfchap, is eene gepaste zin* neprent van de hemelfche gelukzaeligheid, Luc. XXIII: 43. 2 Cor. XII: 4. (ƒ)• Maer 00 Budd'^us Theoh D)°m< Tom. I. p. 5jfi. 00 witsius 1. c. Examen van het ontwerp van Tpleranlie X Zaemenfpraek p. 484. (e) coccsjds de Foedere c. j. §. 19. burmannus Spt, Theol. 1. II. c. 5. $ i. (fj placbijs Opir, Tom. I. p. 93-— wiTSiifs 1> & 1. I. c. '. §. VIII. DEEL.  ÏQO OVER DE LEERSTUKKEN alle zinbeelden zyn zeekerlyk geene Sacramenten. (i. De boom des leevens vertoont ons eigenaertig den Heer christus , die de bron en de herfteller is van het leven , voor allen , die Hem geloovig aenneemen, Ezech. XLVII: 12. Openb, II: 7. XXII: 2. Maer zo" lang de dood , door de zonde, nog niet in de waereld gekoomen was, hadt men geene afbeelding 'van christus, als den herfteller van het leven , noodig. y. De boom der kennis van goed en kwaed was geenszins gegeeven tot een onderpand der Goddelyke belovte , maer gefchikt om de behendigheid der gehoorzaemheid van de eerfte menfchen te beproeven (hj. S. De Sabbath was in den ftaet der Rechtheid , en nog veele eeuwen daerna, geheel onbekend. De afmattende vermoeijing, welke de arbeid veroorzaekt, is een gevolg der zonde, Gen. III: 17-19, en daerom was er, in het Paradys, geen dag van rust ter verademing noodig. mose fpreekt Gen. II: 2, 3. niet van eenen Sabbath, welken de menfchen onfcheiden moesten, maer van de Goddelyke rust, welke daer in beftondt, dat de Schepper in zyne werken met genoegen berustte , en zich daerin verlustigde. Daerom zeegen- (f ) BURMAMNUS 1. C.  VAN DE OPENBAERING. 191 zende de heer den Sabbath, en heiligde dea zeiven, voorzover Hy voorneemens was, om deezen dag , in volgende tyden, te doen vieren, Exod. XX: 11 , en adam, op den eerften zeevenden dag, met Openbaeringea verwaerdigde. III. wy gaen over tot de beschouwing der overtreeding van onze eerste voorouderen. §• 872. mose verhaelt ons de gefchiedenis der eerfte zon* de zeer kort en geheimzinng, Gen. III: 1 - Q. Over deeze gefchiedenis hebben wy reeds voorheen (h) met opzet gehandeld , en aengetoond, dat het verhael van mose leenfpreukig moet worden opgevat. —- De Opperfte der boofe geesten , die , om zyne list en boosaertigheid , zinbeeldig de Slang ge. naemd wordt, heeft onze eerfte Moeder verleid, om van de verbooden vrucht te eeten. De vrouw bedroogen zynde, wist zy ook haeren man te beweegen , dat hy met haer %t van de vrucht, waervan het gebruik hem zo ftellig verhoeden was. (*) V Deel p. oc— VIII. DEEL.  Ïp2 OVER DE LEERSTITKKEN Wannéer, of hoe lang na hunne fchepping; de eerfte menfchen tot deezen val gekoomen zyn , kunnen wy niet naeüwkeurig bepaelem Zo veel is zeeker, dat onze algemeene Voorouders niet op den zelvden dag, op welke zy gefchaepen werden, tot ongehoorzaemheid gekoomen zyn, gelyk zommigen , ook onder de Ouden, gewild hebben (i) : want, by het eindigen van den zesden dag, zag God, dat alles, wat Hy gemaekt hadt, zeer goed waere, én, op den zeevenden dag , verlustigde zich de Schepper in de werken zyner handen, Gen. I: 31. II: 1-3. (k). — Evenwel moet men den tyd , geduürende welken de eerfte menfchen in dén ftaet der Rechtheid verkeerd hebben, niet te lang ftellen, omdat de verleiding der eerfte menfchen , tot het begin , dat is tot de vroegfte tyden, bepaeld wordt ó Joh. VIII: 44- Zommigen hebben het bepaeld op 8 daegen , tot den vrydag der tweede week, omdat christus, de tweede adam, op vrydag gekruicigd is ; anderen op 40 daegen , omdat de Heer christus zo lang door den Duivel verdocht is.' Maer deeze veronderftellingen worden, zonder' eenigen grond, willekeurig aengenoomen (l): „ Wy (i) ai. ting Oper. Tom. V. p. 477. (*) m a r c 1; Hifi. Parad. 1. III. c. 7.- £D ma »ck 1. c.  VAN DE OPENBAïfiING. jog j, Wy meenen , dat het door niemand kun„ ne bepaeld worden, op welken tyd adam „ gevallen zy (m)t % 873. De overtreeding van het Proevgebod was eenê zeer zwaere en geheel onverfchoonbaere mis* daed. Deeze overtreeding was eene blykbaere veriochening van Gods gezach en wetgeevendö macht, en , daer het gebod zeer ligt was , en gemakkelyk om te onderhouden , konden de eerlte zondaers niets hoe genaemd voor* wenden , om zich te verontfchuldigen. Het Proevgebod was wel willekeurig in zich zelve, maer de overtreeding was eene fchending van de ganfche wet der natuur ; de eerlte menfchen zondigden niet alleen tegen God-, door eene kennelyke verfmaeding van zyn oppergezach , maer ook tegen zich zeiven , en alle hunne nakoomelingen , welke zy in het verderv deeden nederltorten. De overtreeding werdt nog grootelyks verzwaerd door de omltandigheeden. * De eerfte menfchen waeren in eene plaets van onbekrompen overvloed, alwaer zy dé (»0 coc ce jus Oper. Tom. VIII. p. 141. VIII. PEEL. N  194 OVER DE LEERSTUKKEN verbooden vrucht zeer gemakkelyk derven konden. Zy waeren met uitmuntende vermoogens, en met het beeld van God, begivtigd. . Het Proevgebod was, in dui- delyke en ftellige bewoordingen , voorgedrae- gen. Zy verkeerden gemeen met God, zodat zy, toen de Verleider hun zocht wys te maeken , dat de Proevtyd geëindigd was, met God zeiven hadden behooren raed te pleegen. Men vraegt , wie zwaerer gezondigd hebbe, adam dan eva» -— In het begin van deeze Eeuw , beweerde een ongenoemde Schryver , onder den tytel van nieuwe gedachten over den eerften en tweeden adam dat eva niet zo zwaer gezondigd hadt, als adam , en dat daerom haere ftraf ligter geweest zy. Het is waer, adam hadt het Proevgebod onmiddelyk van God ze]ven ontvangen ; hy was aengefteld tot het verteegenwoordigend hoofd van alle zyne nakoomelingen ; hy hadt de heerfchappy ook over de vrouw, welke uit zyn eigen vleesch en bloed gemaekt was, zodat hy haer veel eer van het kwaede hadt moeten terug houden , dan haer daerin naer te volgen , en van zyn gedrag hing het lot van het ganfche menschdom af («). De meesten der Schoolgeleerden daer- (b)buujminus^ amisjione Grat'.a i. iii c. g. col. 235.  VAN DE OPENBAERÏN», f95 daerëntegen hielden adam voor minder fchuldig, omdat hy , na de vrouw, fen op haere verleiding, gezondigd heeft, Maer de overtreeding was dezelvde, in haeren eigen aert. Beide zyn zy God ongehoorzaem geweest, en beide hebben zy de ganfche natuurwet gefchonden. — adam hadt wel het Proevgebod van God onmiddelyk ontvangen, maer daerom was het eva niet minder bekend , gelyk blykbaer is, uit haere eigene belydenis Gen 111: 2, 3; en indien men de ftraf van eva met die van adam vergelykt, zal men erkennen moeten , dat zy vooral niet ligter zy, vooral wanneer men de onderwerping aen den man in aenmerking neemt O), Wanneer men evenwel de aendacht vestigt, op de betrekking, in welke adam ftondt, en op de onheilen, welke hy over zyn gan» fche nageflacht gebracht heeft, mag men zeggen , dat de overtreeding van adam, ten aen zien der rampzaelige gevolgen , zwaeref geweest zy (pj. (0)'GRAPius 1. 1, Tom. 11, c. 6. gnaji. 3» van herwerden over den fiaet der rechtheid en den r.".l. (p) marck Hifi. Parad. 1. III, c. §. 8. VIII. DEEL. N 2  iptf OVER DE LEERSTUKKEN §. 874. Aenftonds zag men de fchroomelyke gevolgen det eerjte overtreeding, en Gods weegen waeren alleszins heilig en rechtvaerdig. De eerfte uitwerkfelen waeren fchaemte en vrees, Gen. lil: 7, 8 De menfchen werden gewaer , dat zy naekt waeren. Zy hadden voorheen zeer wel opgemerkt, dat hunne lichaemsleeden niet bedekt waeren ; maer de naektheid verwekte hun nu eene zeer onaengenaeme gewaerwording , welke zy te vooren niet gekend hadden. Het gezicht van hunne naektheid bracht nu veelerlei ongereegelde gemoedsbeweegingen voort, en de guurheid van de lucht, welke voorheen geene plaets hadt, veroorzaekte een zeer onaengenaem gevoel. Zy fchaemden zich daerom, en maekten zich fchorten van vygenblaederen , om hunne naektheid te bedekken. —«• By de fchaemte kwam de vrees voor God, met welken zy voorheen zeer gemeen zaem verkeerd hadden. Zy befchouwden God nu, als eenen vertoornden Richter, gereed, om de bedreigde ftraf ter uitvoer te brengen. God was hundikwyls , in eene zichtbaere gedaente, verfcheenen, en Hy hadt tot hen , met eene hoorbaere ftem, gefprooken. Maer nu vreesden zy voor hunnen  VAN DE OPENBAERING. 197 nen wcldaedigen Maeker, zodat zy wechvloodcn , en dwaes genoeg waeren , om zich voor Hem , onder het lommer van het geboomte , te willen verbergen. Zy waeren daerenboven geheel vertwyffeld ; in plaets van zich voor God te verootmoedigen, en om genade te fmeeken , zocht elk zich te verfchoonen, de man wierp de fchuld op de vrouw , en deeze weederom op den Duivel (q). Ook fprak de rechtvaerdige Richter het vonnis uit. Eerst over de vrouw. Zy zoude, in het draegen en ter waereld brengen van kinderen , veelerlei en zwaere fmerten moeten uitftaen ; zy zou eene onwederftaenbaere begeerte hebben naer den man, en' zeiven aen den man onderworpen zyn. De onderwerping van de vrouw 'aen den man vloeide wel uit de fchepping zelve voort, 1 Cor. XI: 7-9. 1 Tim. Ik 12, 13; maer de onderwerping, welke in den ftaet der Rechtheid gewillig was , heeft na den val de gedaente van eene ftraf verkreegen , voorzover de vrouw zich aen de heerfchappy van den man met tegenzin onderwerpt, en de man zyne heerfchappy met geftrengheid ukoeffent. Het zachte en aengenaeme van 's mans heerfchappy , en het gewillige van de onderwerping der vrouwe is wechgeweeken* (?) V Deel p. 72 - 75. VIII. DEEL. N 3  jp8 OVER DF, LEERSTUKKEN Gen. III: ie (r). Daerop volgde het vonnis over den man. Het aerdryk werdt vervloekt, zodat hy met imerten daervan eeten moest. Hy zou , ook in den ftaet der Rechtheid, cenigen arbeid hebben moeten verrichten , om de aerde tc bebouwen , Gen. II: 15; maer deeze arbeid zou eene aengenaeme en. noouzaekeiyke uitfpanning geweest zyn. De vruchtbaerheid van de aerde verminderde nu aenmerkelyk , en het onkruid , bet welk de nuttige planten verllikt , begon zeer weeiig op te fchieten. Dit vorderde «weet en eenen afgemattenden arbeid , Gen, III: 17- ie. iimdelyk werden de eerfte overtrecders, met aile hunne nakoomelingen , aen de algemeene ftraf der ftervelyfcheid , aen ziekten , ongemakken , en allerlei verdrietlykhecden onderworpen , en , opdat zy niet langer van den boom des levens, eeten zouden , welkers vruchten een byzonder vermoogen hadden , om de gezondheid van den mensch te onderhouden , werden zy , met geduchte teekenen van Gods rechtvaerdig ongenoegen, uit het SPar'adys verdreeven. Gen. III: 19-24. ■Op deeze wys hebben de eerfte menfchen God veriaeten , en zyn zy , uit hunnen heer-lyken ftaet, jammcrlyk uitgevallen. Oude?. 00 VAN HERWERDEN U C, ad b, 1,  VAN DE OPENBAERING. IOQ dertusfchen zyn Gods weegen alleszins heiJig en rechtvaerdig , en het zy verre , dat de Aflerhoogfte eenigszins zou kunnen aengejnerkt worden, als de oorzaek der eerfte zonde. O). God hadt de eerfte- menfchen naer zyn beeld gefchaepen , en met alle die vermoogens begivtigd, welke hen bekwaem maekten , om hunnen Schepper te gehoorzaemen. Maer met dit alles waeren zy volkoomen vry, en het was hunne fchuld , dat zy misbruik maekten van deeze vryheid. Zy hadden de listige verleiding van den Satan kunnen en behooren te wederftaen. Het is waer, God hadt den val kunnen verhinderen, en den mensch zodaenig fcheppen , dat hem het zondigen onmoogelyk waere; maer dan zou er geene plaets geweest zyn voor belooningen en ftraffen. God handelde hier even eens, als met de Engelen ; nadat ook deeze beproevd waeren , is eerst den geenen , die volftandig bleeven , de hoogstmoogelyke trap van heiligheid , beftaende in de onmoogelykheid van zondigen, medegedeeld. Om nu niet te zeggen , dat God , naer zyne ondoorgrondelyke Wysheid, een zeer groot goed, uit het kwaede , konde en wilde hervoortbrengen (t). (s) junius Opet. Turn. I. col. i8f?— rivetus Oper* Tom. II, p. u^fi u ei u anus crwfa Dei 1. 11. c. 8. (i) calvinus Inflit. Relig. Chrtjt. 1. £ c. 15. §. 3. VIII. DEEL. N 4  40© over de leerstukken IV. over den aert en gevolgen DER zonde in het gemeen, S. 875. De zonde , wipte in de Heilige Sclmvten onder zeer nadrukkelyke benaemingen voorkoomt, is eene afwïicing van de wet. De benaemingen, met welke de zonde in de Heilige Schrivten wordt voorgefteld, zyn recht gefehikt, om haeren grouwzaemen aert zeer leevendig af te teckenen. Zy wordt gefchilderd , als zulk eene daed , welke den mensch onbekwaem maekt , om den rechtea weg te houden, en aen het Goddelyk oogmerk te beantwoorden (u) ; als eene verdraeidheid , welke van de natuurlyke rechtheid afwykt (v); ais een afval van , en een opftand tegen God (wj , als een onrechtvaardigheid ; als eene afwyking van den voorgc, fchreeven regel; als eene onwilligheid, om te hooren, enz. Wat den eigenen aert der zonde aengaet; men geevc er onderfcheidene befchryvingen yan.(x). Apostel joannes geevt er eene kor- 00 schuiten! ad Job v: ?4. pr. xix: 2. Cv) schulte-ns ad Prov. xii: 7. C^O schultens ad Prov. xviii: 19. 00 vitringa Ob/erv. S. 1. VI. c. 15. §, t-&  van be openbaering. 201 korte en zeer volleedige bepaeling van : een iegelyk, die de. zonde doet, die doet ook de ongerechtigheid , want de zonde is ongerechtigheid ï Joh. III: 4. Hy noemt de zonde ongerechtigheid , of gelyk er eigenlyk ftaet, onwettigheid. De zonde derhalven is eene afwyking , of overtreeding van de Goddelyke Wet,. Daer dan geene Wet is , daer is ook geene overtreeding. De Goddelyke Wet is het ïichtfnoer van onze daeden. Wanneer nu onze daeden , met de Goddelyke Wet, overeen ftemmen , zyn zy zeedelyk goed; maer wanneer zy daervan afwyken , of daermeede ftryden , zyn zy zeedelyk kwaed en zondig. Hieruit vloeit van zelvs voort, dat er hoofdzaekelyk tweederlei zóort van zonde zy : van bedryv , wanneer men doet het geene God ia zyne Wet verbooden heeft, en van naelaetigheid, wanneer men verzuimt te doen het geene God i.n zyne Wet bevoolen heefc. Het heeft nu weinig betoog noodig , dat de zonde een grouwzaem kwaed zy , en zeer verfoeilyk in haeren eigenen aert. Zy is eene afwyking van de eeuwige en onveranderlyke regelen van rechtvaerdigheid ; eene fchending van Gods Oppergezach en Majafteit ; eene -verwoesting van de zeedelyke orde ; eene aendruiiching tegen Gods weldaedige oogmerken ; eene afwerping der af hangelykheid , waerdoor een reedelyk fchepfel zich yin. deeu N 5  202 OVER de LEERSTUKKEN zo gcdraegt, ais wilde hy God niet erkennen voor zynen Opperheer; en een opftand tegen den Almachtigen. §• 870". De gevolgen der zonde zyn allerrampzaeligst, de smet, de schuld , en de straf. Door de smet verftaet men die zeedelyke onreinheid , welke elk eene zonde zodaenig aentimt , dat de overtreeder voor God ten eenemael wal gelyk zy. De benaeming is ontleend uit 2 Cor. Vil: 1. Dee e onreinheid ftaet over tegen het heeld van God, zynde die heerlykheid , welke wy door de zonde verloo- ren hebben , Rom. III: 23. Om deeze fmet der zonde in alle haere walgelykheid af te teekenen , wordt zy vergeleeken by etterbuilen , by de vuiligheid der geboorte , en by de wenteling in den flyk enz., Jef. I: 6. Ezech. XVI: 22. Hiervan is de Zondaer den heiligen God tot eenen walg: de afwyker fc den hf.er een grouwel, Spreuk. III: 32"; God haet alle werkers der ongerechtigheid, Pf. V: 6. Ook is de zondaer walgelyk m zich gelven, alle zyne vermoogens zyn, door het inkoomen der zonde, verbasterd ; beide zyn verftand en geweeten zyn bevlekt , Tit I: 15. De  VAN DE openbaering. 203 De schuld is de*verplichting van den Zondaer , om de ftraf van zyne overtreeding te oi> dergaen. Deeze fchuld vloeit onmiddelyk, uit de bedreiging der Wet, voort , en zy gaet met de fmet onmiddelyk gcpatrd. De Sm» is een natuurlyk gevolg der overtreeding , zodrae een.mensch de Goddsïyke wct ongehoorzaera is , wordt hy even da. rdföof onrein en walgelyk voor Hem, die te rein van oogen is, dan dat Hy het kwaed aenfehouwen zoude , Hab. b 13 ; de fchuld vloeit noodzaekelyk voort uit de bedreiging , do jt welke de Wet bekrachtigd is. De Heilige Schrivt fpreekt uitdrukkeiyk van deeze fchuld. Het is Gods recht, dat zy die zulke dingen doen, ftrydig met de Goddelyk Wet, des doods waerdig zyn, Kom. 1: 32. Uit kracht der zonde is de ganfche waereld voor God verdaemelyk, Rom. iïïlï 19- De fchuld is tot ver. ■ doemenis, Rom. V: 16. De fchuld en de fmet der zonde gaen onaf. fcheidbaer gepaerd, maer evenwel zyn zy onderfcheiden. Ten acnzien van de fmet , worden de overtreedingen vergeieeken by wonden , vuiligheeden , een wechwerpelyk kleed , enz. en met betrekking tot de fchuld befchreeven , als misdaeden , belecdigingen , fchulden , enz. Matth. VI: 12. Rom. V: 10". Om de Gerechtigheid van den Middelaer worden wy vrygefprooken van de fchuld , en» vin. DEEL.  *«4 OVER DE LEERSTUKKEN door de heiligende genaede van den Geest gereinigd van de fmet der zonde. * De straf is hec droevig kwaed, het welk den zondaer , door. den rechtvaerdigen Richter wordt toegezonden. Deeze ftraf heet in de Hei-' lige Schrivt het eeuwig verderv, 2 Thesf h 9 , en de verdoemenis , Rom. V: is. De gemeene benaeming is de dood } de bezolding der zonde is de dood, Rom. VI: 23.. De Heilige Schrivt geevt ons aenleiding, om van eenen driedérleien dood te fpreeken ; dea liclmemelyken, den geestelyken, en den eeuwigen Dood. s 1. De LicBiüMEiYitÊ dood, welke ia ziekten , rampen , en verdrietlykheeden beftaet , en in de flooping van het lichaem voltrokken wordt , is eigenlyk de flraf vaa adams eerfte overtreeding; en vermits hy in zyn perfoon het ganfche menfchelyk geflacht vertegenwoordigde, zyn alle zyne nakoomelingen aen die zelvde ftraf onderworpen, Geo. II: 17. Rom. V: 12. 2. De geestelyke dood wordt door dea Apostel paulus befchreeven, Eph. fit j. gy waert dood docr de zonden en de misdaeden. Deeze beftaet in de treurige uitwerkfelen , welke de zonde, uit haeren eigen aert, op onze zielen maekt; in de berooving van de Goddelyke gunst, het onvermoogen ten goe- de, en de onrust van het geweeten. - Dit al-  VAN Ï)E OPENBAERING. 205 alles heet zeer nadrukkelyk de geestelyke dood: want gelyk de lichaemelyke dood voornaemelyk geleegen is in de fcheiding van ziel en lichaem , met dat gevolg , dat alle beweegingen en werkzaemheeden in het lichaem ophou» den, zo beftaet de geestelyke dood in de fcheiding des menfchen van de Goddelyke gunst en vriendfehap , en in eene berooving van die oorfprongelyke vermoogens , welke den mensch in den ftaet der Rechtheid in ftaet fielden , om het goede te beminnen en te betrachten ; waeruit de onrust en de befchuldiging van het geweeten natuurlyk voort vloeit. Laeten wy een weinig meer in het byzonder aenwyzen , dat deeze geestelyke dood eene ftraf der zonde zy , welke, uit haeren eigenen aert, van zelve voortvloeit. De geestelyke dood ftaet over tegen het geesielyk leven. Nu leevt de ziel in nadruk, wanneer zy weerenlyk gelukkig is. Het leven van de ziel beftaet in drie ftukken , in de ondervinding van de Goddelyke gunst; in de geneigdheid tot al wat zeedelyk goed is, die hierin aen God gelykvormig is , is dat leven deelachtig , het welk in en uit God is; in de blydfjhap van het gemoed, en den vreede van het geweeten- Nu is een zondaer van dit . leven beroovd, en daerom naer de ziel geestelyk dood. vin. » r. E L.  S.OÓ OVER DE LEERSTUKKEN De gee.telyke dood , 0f de dood der ziele beftaet derha:ven: a. In liet verlies van de Goddelyke gunst D,t is een onmiddelyk gevolg van de zonde. De heilige God hm alle werkers der onzeWhtightid, Pf V: 6; gevolgelyk kan Hv de zondaers niet met zyne gunst vereeren. Onze ongerechtigheeun maeken eene fcheiding tusfehen ons en onzen God , en onze zonden verbergen het aengezicht van ons, dat Hy niet hoore , Jef. LiX: 2. ü. In de geneigdheid tot het kwaede , en het onvermoogen ten goede. God is de oorzaek en Werkmeester van al het goede. Hy hadt den mensch voorzien met alle die gaeven en vermoogens, welke hy noodig hadt, om het goede te beminnen en te betrachten. Maer , do„r de zonde, heeft hy het beeld van God verlooren. Hy is beroovd van de waere wysheid in het verftand, en van de heiigheid in den wil; hy is verduisterd in het verjtand , en vervreemd van Gods leven , Eph. iV: ld ; zyn wil en neigingen zyn geheel verdorven , zyn bedenken is vyandfehap tegen God Rom. VIII: _ Deeze bJ0J van het Goddelyk heeld is wederom een onmiddelyk gevolg van de zonde: want hoe' hy, die niet handelt overeenkcomlhjr met het Beeld van God, dit Beeld, het welk m de gelykvormigheid met God geleegen is, behuuuen kunnen ? T f. In  van de openbaering; 207 t. In het gemis van die blydfchap en gerustheid des geweetens , in welke hec waere leven van de ziel geleegen is. Welk waer genoegen kan nu een mensch genieten , die door de zonde van God is afgeweeken , de gunst van zynen Maeker verlooren heeft , en den hoogften Wetgeever niet anders, dan als eenen vergramden Richter , befchouwen kan? De befchuldigingen van het geweeten houden niet op zyn gemoed te ontrusten en te pynigen. Dat dit alles wederom , uit den aert der zonde zelve, noodzaekelyk voortvloeie, heeft geen betoog noodig. 3. De eeuwige dood is niet alleen de eindeloofe voortduuring, maer ook de verzwaering van den geestelyken dood in het volgende leven. Alle de treurige byzonderheeden , welken den geestelyken dood der ziele uitmaeken , duuren in het volgend leven , wanneer er geene genade tusfehen beide koomt, eindeloos voort. De zondaer blyvt eeuwig gefcheiden van de Goddelyke gunst, eeuwig beroovd van het Goddelyk Beeld, eeuwig ontrust door de knaegingen van het geweeten. Dit vloeit wederom uit den aert der zaeke van zelve voort. Maer dit alles, voor al de laetfte byzonderheid , wordt in het volgend leven nog aenmerkclyk verswaerd. Het gevoel van den viii. deel.  So8 OVER DE LEERSTUKKEN geestelyken dood zal veel zwaerer zyn. Ef zyn verfcheidene omftandigheeden in dit leven , welke veroorzaeken, dat de zondaer , omtrent de ellende van zyne ziel, minder gevoelig is , maer welke, na den dood van het lichaem ophouden. Hiertoe behooren de zinlyke genietingen, welke te weeg brengen 4 dat de zondaer minder acht geeve op den rainpzaeligen toeftand zyner ziele. De ichyngoederen en vermaeken van dit leven maeken hem als het waere dronken , zodat hy ongevoelig zy voor zyne ellende. Maer deeze dronkenfchap of verblinding neemt , met de zinlyke genietingen , by den do; d van het lichaem , een einde; dan ziet zich de zondaer zo ellendig , als hy waerlyk is. Hier koomen de weldaeden en zeegeningen by, welke God den zondaer fchenkt, in den ryk> dom van zyne langmoedigheid, om hem tot bekeering uit te lokken, Rom. II: 4. Dit maekt, dat de zondaer nog zo veel gevoel niet hebbe, als hy het volgend leven , wanneer de Goddelyke langmoedigheid geëindigd is, hebben zal. Voeg er eindelyk by de bedrieglyke hoop, waermeede zich de verdwaesde zondaer geduurig vleit; maer in de eeuwigheid ondervindt hy , tot aenmerkelyke verzwaering van zyne ftraf, dat hy zich bedroogen, en zyne hoop op nietige gronden gevestigd hebbe. Dit  VAN DE OPENBAERING. 20? Dit is het nog niet al. De eindeloofe voortduuring van den getstelyken dood zal nog gepaerd gaen met gevoelige frnerten. De Heilige Schrivten geeven ons daervan de aUerakeligfté afceekeningen. Zy fpreeken van een wechgaen in het eeuwig vuur , het welk den duivel en zynen engelen bereid is , Matth. XXV: 41 ; van het eeuwig verderv van het aengezicht des Heeren, en van de heerlykheid zyner Jterkte, 2 Thesf. I: 9 ; van tenen worm , die niet zal jltrven , en een vuur , het welk niet zal uitgebluscht worden, Jef. LXVI: 24. Mare. IX: 44 ; van verfmaedheeden en een eeuwig dfgryfen , Dan. XII: 2 ; van eene hitte des vuurs , het welk de tegenjlanders ver/linden zal, Hebr. X: 27. Alle deeze fpeekwyzen geeven ons een denkbeeld van de fchroomelykfte frnerten en rampzaeligheeden. . Over het eeuwig vuur evenwel verfchilt men. Zommigen denken aen een eigenlyk gezegd vuur, maer van het onze onderfcheiden (yj. Anderen verftaen deeze uitdrukking zinbeeldig, van de allerheevigfte angften en frnerten (z). Anderen oordeelen het raedzaemer hun oor- (y) buud*os Theol. Bogm. 1. II. c. 3. §. 1(5. 11mborch Theol. Ckrill. 1. VI. c. 1 . §. 18. (z) F. turrettin Theol. Jileiicl. l'art. UI. Loc. 2». Quxjl. ?. vitringa W JËSAÏAM Ton.. 11. p. 957. VIII. DEEL. O  210 OVER DE LEERSTUKKEN deel op te fcborten (a). Wy voegen ons by de laetften. Deeze ftraf der zonde heet de eeuwige dood , omdat dezelve in alle eeuwigheid on ■ ophoudelyk zal voortduuren. Dan de eeuwigheid der ftraffen dient wat naeder betoogd te worden. Men heeft origenes de leer der wederoprichting toegefchreeven , volgens welke de helfche ftraffen een einde hebben zouden (b). Dan anderen zyn van oordeel, dat dit ftelfel origenes ten onrechte worde toegedicht CO- Wat er ook van origenes weezen mooge, na Burnet, hebben veele anderen , byzonder onder de hedendaegfche Hervormeren in Duitschland , de eeuwigheid der helfche ftraffen ronduit ontkend . en zoeken te wederleggen. Dat de ftraf der zonde, wanneer er, in dit leven , geene genaede tusfehen beide koomt, in alle eeuwigheid, onophoudelyk zal voort- duu- 00 pictet Theo!. Ckret. Tom. ii. p. m. "rivetus Qptfi Tom. iii. p. 2ii0. wauus Oper. Tom. i. p. 5,5. W dingos ad jogustinum de Haref. c. 43. p. 94<ï. s ui ce au s Thtf. Eed. in yocs ASt,c. 00 grotius ad Malt!'. XXV: 4*. natalis alexan. der Hift. Eed. Sec. 111. c. 3. A,t. .;. & Dij. 8,. ou* de Angelis Se 8. iv. c. 6. §. t— erucker lliji. CrH. Phit. Tom. iii. Per. . paru 2> c. .. §. ^. TILLEM0NT il: moirés Tom. iii. p„t. 3. PABKidUi Bib!. Craca Tom. V. p. 237 ,  VAN DE OPENBAERING. 2,11 duuren , leert de natuur der zaeke zelve , naerdemael de eeuwige dood, gelyk wy reeds gezien hebben , een natuurlyk gevolg is vaa den geestelyken dood. De Heilige Schrivten bevestigen het. Zy leeren niet alleen, dat de ftaet der dooden onveranderlyk zy, Luc. XVI: 26, maer zy fpreeken uitdrukkeiyk van een eeuwig vuur, Matth. XVIII: 8. XXV: 41 , van een eeuwig afgryzen , Dan XII: 2 , van het eeuwig verderv , 2 Thesf. I: 9, van eene donkerheid der duisternis in de eeuwigheid , Jud. vs. 13. Zy verzeekeren ons, dat de toorn van God blyve op de ongehoorzaemen , Joh. III: 16 ; dat de ftraffen nimmer einde hebben zullen ; zy worden daerom vergeleeken by een onuitbluschbaer vuur , Matth. III: 12 , by een worm , die niet Jtervt, en een vuur , het welk niet wordt uitgebluscht , Mare. IX: 44 , 46 , 48. De rampzaeligheid der godloofen wordt, in dien zelvden volftrekten zin , eeuwig genaemd, als de gelukzae^ ligheid der rechtvaerdigen : de godloofen zullen gaen in de eeuwige pyn , maer de recht ■ vaerdigen in het eeuwig leven, Matth. XXV: 46. Eindelyk beroepen wy ons op het zeggen van den Heiland, omtrent den verraeder judas: het waere hem goed, zo die memch niet gebooren geweest was, Matth. XXVI: 24; maer indien er voor judas eenige hoop waere, om, na het doorftaen van langduurige ftraffen, viii. deel. O 2  212 OVER DE LEERSTUKKEN in de Goddelyke gunst herfteld , en eindeloos gelukkig te worden , dan was het zeggen van den Heiland ongegrond, dat het voor hem beeter zou geweest zyn, niet gebooren te weezen (d). „ Die de eeuwigheid der heb „ fche ftraffen ontkent, kan de eeuwigheid „ der gelukzaeligheid , welke den goeden en „ vroomen beloovd wordt, naeuwlyks geloo„ ven. CO" Ondertusfchen zullen er onderfcheidene trappen z\n , in de eeuwige ftraffen, naer de veelheid en zwaerbeid der misdaeden. Dit vordert de rechtvaerdigheid van God, die elk vergelden zal naer zyne werken , Rom. II; 6. De misdaeden zyn in trap en maet onderfcheiden , gelyk ons in het vervolg naeder blyken zal; gevolgelyk zuilen ook de ftraffen , naer die zelvde evenreedigheid, in trap en maet verfchillen. Dit bevestigen de Heilige Schrivten. Het zal Tyrus en Sidon, volgens de uitfpraek van onzen Goddelyken Leeraer, in den dag des oordeels , verdraeglyker zyn, dan Chorazin en Bethfaida,' Matth. XI: 21, 22; en op eene andere plaets, de dienstknecht, die den wil zynes heeren geweeten, 00 tAMPE Eif. Theol. Vo'. U. p. r. TURRETTiNtls *i 2 Thtsf. I: 9. saurin Sermons Tom. JIi p. 20^ . wa t ts toekoomende waereld II. Deel p. 82— fabricius Syll. Script, de yerit. Rel. Chrift. c. 47. CO mo s h s is, Thai. Dogm. Put. II. p. 5GS.  VAN DE OPENBAERING. 1ÏJ ten, en zich niet bereid , noch naer zynen wil gedaen heeft , zal met veele flaegen gejlaègm worden , maer die denzelven niet geweeten , en dingen gedaen heeft , welke Jlaegen waerdig zyn , die zal met weinige flaegen gejïaegen worden, Luc. XII: 47 , 48. §• 877. Deeze rampzaelige gevolgen der zonden hebben onze eerfte Voorouders, zodrae zy gevallen wae~ ren , aenftonds ondervonden. De fmet der zonde openbaerde zich aenftonds in de poogingen , om hunne naektheid te bedekken. Zy fchaemden zich , en de fchaemte vloeit voort uit het denkbeeld en de gevvaerwording van iets fchandelyks, Rom. VI: 51. —— De fchuld erkenden de eerfte zondaers aenftorjds, in hunne vree-> voor God, en hunne onbedachtzaeme enderneeming , om zich voor Hem te verbergen , Gen. III: 18. Ook volgde de ftraf terftond op de misdaed. Zy werden aenfLnds aen de ftervelykheid, en alle ue onheilen , welke daertoe behoorea., ©nderwoipen. Zy leevden nog een reeks van zeer veele jaeren, eer zy , in nadruk , den dood ftorven. Trouwens in de bedreiging , ten daege als gy daer van eet, zult gy den dood fterven , Gen. II: 17, lag geenszins opgeflpo- VIII. DÜEL. O 3  214 OVER DE LEERSTUKKEN ten , dat hunne licbaemen, onmiddelyk na het begaen der overtreeding . tot ftof zouden ontbonden worden ; deeze uitdrukkingen gaeven alleenlyk de zeekerheid van den dood te kennen , i Kon I; 52. Zy ondergingen den geestelyken dood ; aenftonds werden zy beroovd van de Goddelyke gunst, van Gods beeld, en van den vreede des gemoeds. Hadt het Gode niet behaegd , zyne genaede aen de eerfte zondaeren te verheerlyken , de geestelyke dood zou den eeuwigen ten gevolge gehad hebben (fj. V. dan laeten wy ons meer byzonder bepaelen, by de rampzaelige uitwerkselen van adams eerste zonde , in alle zyne nakoomelingen , gemeenlyk genaemd de ervzonde. H zo toegereekende, 3. als inkleevende. §• 878. De rampzaelige gevolgen van adams eerjte zonde Jirekken zich uit tot alle zyne natuurlyke ■'■ nakoomelingen. Deeze worden gemeenlyk voorgejteld onder den naem van ervzonde. De harc-k Hift. fn*i. 1. iii. c. 8—  VAN DE OPENBAERING. 2.IS De naem van ervzonde is een zoon van kunstwoord, waervan zich. aug ustik us, in de V Eeuw , in zyne twisten met den verraadden pelagius het eerst bediend heeft. Ook is deeze benaeming in dit geval zeer gefchikt. Men verftaet er door de voortplanting van adams eerfte zonde, en alle haere rampzaelige gevolgen, tot alle zyne nakoomelingen ; zodat wy en alle menfchen dezelve , ab bet waere , van onzen eerften Stamvaeder over erven. In den allereigenlykften zin beftaet de ervzonde in dat zeedelyk bederv, het welk wy by onze geboorte overerven , en heC welk ons , van ons eerfte beftaen, aenkleevt. Maer deeze voortplanting van het zeedelyk verderv fluit de toereekening van adamsê eerfte zonde in zich, welke de bron en de oorzaek is van de aengebooren verdorvenheid. De ervzonde is derhalven tweederlei, de toegereekende, en de indeevende. VJII. DEEL. 04  2l6 OVER DE LEERSTUKKEN §• 8 ?9, K- De toegereekende ervzonde is de fchuld van adams eerjte zonde, welke allen zynen nakoomelingen wordt toegenekend, even als of zy zelve , elk in eigen perfoon , het Proevgebod overtreeden hadden , zodat zy deel hebben aen alle de rampzaelige gevolgen. De toereekening beftaet daerin , dat eene zeekere daed, welke iemand begaen heeft, op reekening van eenen anderen gefteld wordt, zodat de laetfte geacht worde dezelvde daed , als de eerfte, bedreeven te hebben. Het geene iemand , byvoorbeeld , door eenen anderen laet doen , wordt hy zelve gfereekend gedaen te hebben. Het geene een gezant in naem en op !ast van zynen Koning handelt, wordt de Koning zelvs gereekend gehandeld te hebben. Op deeze zelvde wys nu , wordt de eerfte zonde van adam allen zynen nakoomelingen toegereekend , als of zy dezelve in eigene perfoonen begaen hadden. Deeze toereekening vloeit onmiddelyk voort uit de betrekking, in welke adam geftaen hetft tot alle zyne nakoomelingen. Hy was het plaetsvervangend hoofd , en vertegenwoordig. de  VAN DE OPENBAERING. 217 de het ganfche menschdom (g). Zo als adam zich gedroeg omtrent het Proevgebod , zouden alle zyne nakoomelingen gereekend worden zich gedraegen te hebben. Na heeft adam het Proevgebod overtreeden. Gevolgelyk worden alle menfchen gereekend in en met adam dezelvde misdaed begaen te hebben. Even daerdoor zyn wy vervallen van alle de voorrechten , welke adam verbeurd , en onderworpen aen alle die rampzaelige gevolgen, welke adam zich berokkend heeft. Iets van dien aert heeft ook plaets in burgerlyke zaeken. Wanneer een Leenheer aen zynen Vafal zeekere leengoederen te genieten geevt, onder bepaelde voorwaerden , voor hem en zyne nazaeten , en de Leenman vervult de voorwaerden , dan hebben ook zyne nakoomelingen het genot daer van , als een gevolg van het goed gedrag hunnes Vaders; maer in geval de Leenman de voorwaerden verbreekt, dan worden zyne kinders en nazaeten met hem van de voordeden beroovd ; zy deelen in de fchaede en de fchande van hunnen Vader, als of zy 2elve de voorwaerden overtreeden hadden (h). (g) Boven f. s5tp. (70 stapfer grondlegging tot den waeren Godsdien si V Deel pag. 407 1 VIII. DEEL. O 3  2i}> OVER DE LEERSTUKKEN De ondervinding bevestigt het. — Het ganfche men.chdom is onderworpen aen die zelvde rampen en onheilen , welke God op de eerfte zonde bedreigd heeft, Gen. III. Maer wy zouden in de rampen van adam met kunnen deelen , indien wy geene gemeenfchap hadden aen zyne fctiuld. Indien hy alleen voor zich zeiven gezondigd hadt, zou hy ook alleen in zyn eigen perfoon ge. ftraft zyn. Maer daerenboven, de Heilige Schrivt leert het , met de allerduidelykfte bewoordingen Rom. V: 12 -ai. i Cor. XV: 22. Eph. II: 3 De Apostel maekt Rom. V: ti-si. eene allerduidelykfte vergelyking, tusfehen den eerften mensch adam, en tusfehen christus, als den tweeden adam. Hy merkt den eer! ften * dam aen , als het vertegenwoordigend hoofd van alle zyne nakoomelingen , en hy befchouwt chui'.tus als het plaetsvervangend hoofd van allen , die in Hem gelooven. Nu wordt de gerechtigheid van christus toegereekend aen allen , die in Hem gelooven , even als of zy zelve, in eigene perfoonen , die gerechtigheid hadden daergefteld. Gevolgelyk moet ook de eerfte zonde van adam, zal de vergelyking doorgaen, aen alle zyne nakoomelingen worden toegereekend, als of zy dezelve in eigene perfoonen be-  tan de openbaering. 2!0 begaen hadden CO- Trouwens dit leert de Apostel ook ftellig , en met zo veele woorden , vs. 19: gelyk , door ae 0? geh orza mheid van dien eenen mensch, adam naemenlyk , veelen tot zondaer^ zyn gfi.id geworden , aho zullen ook door de gehoorzaemheid van éénen , te weeten christus, veelen tot rcchtvaerdigen gefield -worden. ■ Daerenboven alle menfchen , zegt de Apostel, hebben in a d a m gezondigd vs. 12 ". door éénen mevsch is de zonde in de waereld gekoomen , en door ae z07.de de dood, en alzo is de dood doorgegaen tot alle menfchen , in welken allen gezonaigd hebben. Maer hoe kunnen alle menfchen in adam gezondigd hebben , ten zy de eerfte zonde van adam, door welke de dood in de waereld gekoomen is , allen zynen nakoomebngen worde toegereekend ? Op dit bewys vallen twee uitzonderingen. 1. Dat paulus hier het oog zou hebben, niet op eene w.-rkelyke overtreeding , maer op het zeedelyk bederv , in welken allen zeedelyk bedorven zyn. Maer het woord zondigen zegt altoos eene wet te overtreeden , eene misdaed te begaen CO ; daerenboven de verdorvenheid is Soor twee menfchen, door adam en eva beide, in de (i) de haas ad h. I. Examen van het ontwerp van Tolerantie X Zaanenppr. p. 144-171. (A) witsius Oecon. Foed. 1. i. c. 8. §. 30 - 05. viu. deel.  220 OVER DE LEERSTUKKEN waereld gekoomen, en paulus fpreekt hiep van een zondigen, het welk door éénen mensch , door adam is in de waereld gekoo^ men. 2. In het oorfprongelyke ftaet é(p &, het welk men beeter door naerdien, dan door m welken , vertaelen zoude. Zommigen ftaea er rterk op , om de beteekenis van in welken te behouden CO- Dan wy willen gaerne toegeeven, dat de gewoone beteekenis van é

T)e heer heeft uit den hemel needer gezien , op de menfchenkinderen , om te zien , of iemand verJlandig waere, die God zoekt; zy zyn alle afgewteken , te zaemen zyn zy Jtinkende geworden; daer is niemand die goed doet , ook niet één , Pf. XIV: 3. LUI: 4, en op deeze plaetfen beroept zich paulus, ten betooge, dat alle menfchen, beide Jooden en Grieken, onder de zonde zyn, Kom. III: 9-12. — Maer de uitwerk felen van deeze algemeene boosheid des harten zyn, by verfchillende menfchen, aenmerkelyk onderfcheiden. Door de genaede van den Heiligen Geest, worden de harten der geenen , die God te vooren gekend heeft, krachtdaedig verbecterd , gelyk in het vervolg naeder blyken zal. Ook is er by onbegeraedigde menfchen een groot onderfcheid. De verdorvenheid fchikt zich naer de verfchillende karakters en temperamenten der menfchen. Hiervan daen de tegenürydige ondeugden van gierigheid en verkwisting. Zommige menfchen zyn van een zacht en aendoenlyk geitel , van eenen meedelydenden aert; deeze zullen niet ligt tot wreedheeden overfiaen , én in de zulken is het meer een uitwerk-  VAN DE OfENBAERING. 2?5 werkfel van hun temperament , dan eene deugd, dat zy gevoelig zyn over de ellenden van anderen. De toegeevlykheid en zachtzinnigheid by den éénen, de opioopendheid en de gramfchap by den anderen, zyn meerendeels uitwerkfelen van de verfchillende gefteldheeden. Eene befchaevde, voural eene Godsdienrtige opvoeding , de verkeering met deugdzaeme heden , het leezen van goede boeken , en byzonder de prediking van het Euangelie, hebben zeer veel invloed op de regeling van het uitwendig gedrag; zy zyn als een tegenwicht tegen de zondige neigingen van het boofe hart, waer door ten minlten derzelver uitbarfting beteugeld wordt. De geringe overblyvfelen van het Goddelyk beeld , het zeedelyk gevoel , en het geweeten zyn ook van een aenmerkelyk vermoogen , zolang men gehoor geevt aen deeze inwendige infpraek; maer, wanneer men zich eenmael aen een zeeker kwaed heeft overgegeeven, krygt men er ongevoelig eene hebbelykheid van , welke de ftem van het zeedelyk gevoel en het geweeten al meer en meer verdoovt. Eene ondeugd wordt, voor de eerftemael, met eenigen weerzin, met eene tegenkanting van het geweeten, en met fchaemte bedreeven , maer voor de tweede en derdemael wordt die tegenkanting al minder, men wordt er aen gewoon , het geweeten begint te flaepen, de VIII. DEEL.  23Ö OVÏR DE lEERSTtrKKEN fchaemte houdt op, en men wordt een ilaev van de ondeugd, zonder eens meer te bedenken , dat men kwaed doet. Voeg er de verzoekingen by. Meenig één is uitwendig deugd «aem, omdat hy nimmer in zulke omftandigheeden geweest is, in welke anderen vervoerd worden , om opentaere fchenddaeden te bedryven , zelvs zulke , welke door den waereldJyken Richter geftraft worden. Iemand , byvoorbeeld , die van zyne jeugd af in 'voordeeüge omftandigheeden geplaetst is; die altoos rykdom en overvloed heeft ; loopt geen geva. r om tot dievery, huisbraek, ftraet- of zeerovery te vervallen. Veelen zyn er, door de handen van den waereldlyken Richter, met eenen fthandelyken dood geftraft , of in tuchthuizen opgeflooten , die, wanneer zy beeter opvoeding genooten hadden , 0f ia voordeeligcr omftandigheeden waeren geplaetst geweest , zich van die fchenddaeden zouden onthouden , en den naem van eerlyke lieden verworven hebben, Eindelyk moet Gods wederhoudende genaede niet vergeeten worden , waer door zeer veele menfchen , zonder dat hunne harten inwendig verbeeterd zyn , van openbaere boosheeden worden terug gehouden. Waerlyk elk, die acht geevt op de uitgangen van zyn hart, op alles wat binnen ia zyn gemoed omgaet, zal erkennen moeten, dat het eea broeinest zy van allerlei ongerechtigheid ,  VAN DE OPENBAERING. 237 heid, en zich , met dankzegging tot God, verwonderen moeten , dat hy niet overflae tot de fnoodfte ondeugden. B. Deeze verdorvenheid is niet alleen algemeen by alle menfchen, maer ook haere kracht en uitgeftrektheid is zo groot , dat wy onvermoogende zyn tot eenig goed. Deeze Helling heeft eenige nadere opheldering noodig. Het kan niet in bedenking kocrmen , of natuurlyke menfchen zeekere loffe» lyke daeden verrichten , welke nuttig zyn voor anderen , en voor de geheele menfehelyke Maetfchappy. Dit zal niemand betwisten. Maer wy neemen het woord goed in eenen geitrengen zin , en verftaen er door zulke daeden , weike goed zyn in de oogen van den Heiligen God , die eenen eeuwigen afkeer heeft van alle zeedelyke verkeerdheid ; zulke daeden , weike voortkoomen uit het rechte beginfel van dankbaere lievde tot God , welke in alles zyn ingericht naer de regelmaet van Gods wet , en welker hoofdbedoeling is Gods eer te bevorderen. .—- Nu is de mensch zo bedorven , dat hy van zich zelve geen vermoogen hebbe , om zulke eeq goed te willen of te volbrengen. x. Deeze (telling vloeit onmiddelyk voort uit het geene wy, omtrent de algemeene verdorvenheid der menfehelyke natuur , beredeneerd hebben. Het ganfche hajt van den Vlli. DEEL.  238 OVER DE LEERSTUKKEN mensch is onrein en geheel boos, hoe zou hy dan iets kunnen denken, willen, of doen, het welk den Heiligen God , die lust heeft tot waerheid in het binnenfte , Pf. LI: 8, behaegen zal? zyn verftand is verduisterd', Eph. IV: 18. V: 8, en wordt door de zinlyke voorwerpen nog al meer beneeveld. Zyn wil is afkeerig van God en zynen dienst, Rom. VIII: 7. Hoe zal hy dan iets willen en doen, het welk den heiligen God zou aengenacm weezen ? ƒ?. De Heilige Schrivten leeren het allerduidelykst , zo door ftellige uitfpraeken, als door zinbeeldige vertooningen (v). a. Tot de Heilige uitfpraeken brengen wy , Joh. VI: 44. XV: 5. Rom. V: 6. VIII: 7 , om niet meer andere plaetfen aen te haelen. Joh. VI: 44. zegt de Heiland: niemand kan tot my koomen, ten zy de Vader, die my gezon. den heeft, hem trekke. _ Door het koomen tot Hem, verftaet de Heer jesus het geloovig aenneemen van zyne leer , en het gehoorzae- men van zyne beveelen. Dit koomen tot Hem is den wil van zynen Vader te doen , vs. 40. Nu verkiaert Hy uitdrukkeiyk, dat nit- Cv) zanchius Oper. Tom. IV. j. I. c. 6. ïuvetus Opcr. Turn. II. p. I173— hoornbeek Tinei. Trtiï. part. 1. 4. c. ic.  van DE openbaering. 239 niemand, wie hy ook weezen mooge, dat niemand van de kinderen der menfchen , in den gezegden zin tot Hem koomen , en den wil van zynen Vader doen kunne van zich zeiven , en door zyne eigene vermoogens ; en dat een mensch, zal hy tot Hem koomen , die inwendige werking op zyn gemoed noodig hebbe , welke Hy door het trekken van zynen Vader uitdrukt- Zonder deeze trekking derhalven , kan niemand door eigene krachten tot jesus koomen , Gods wil volbrengen, of eenig goed doen. Joh. XV: 5. zegt de Goddelyke Leeraer : zonder my kunt gy niets doen. Het ganfche verband van zaeken leert ons, dat de Heiland fpreeke van zulke werkzaemheeden , welke den Heiligen God behaegen kunne. De Heiland hadt zich zeiven vergeleeken by eenen wynftok , en zyne leerlingen by de ranken., uit hoofde van hunne vereeniging met Hem. De goede behaeglyke werkzaemheeden koomen daerom voor als vruchten, vs. 1-4. Hy zegt vs. y. dat elk die in Hem blyvt, en werkzaem is door zynen invloed, veele vruchten draege. Ter naedere bevestiging nu , dat alle goede werkzaemheeden haeren oorfprong aen zynen invloed verfchuldjgd zyn , voegt er by vs. 5 : want zonder my kunt gy niets doen , dat is, zonder mynen invloed kunt gy geen goed doen, al zo min als eene rank, vin. d 1 el.  240 OVER DE LEERSTUKKEN zonder de voedende fappen van den wynilok , eenige vruchten zou kunnen voortbrengen. Rom. V: 6. zegt paulus: wy waeren krachteloos. Het oorfprongelyk woord ca-öfvvjj beteekent hier niet eene enkele zwakheid, maer eene geheele machteloosheid , waer door men van genoegzaeme krachten beroovd is : want de zwakheid blyvt altoos in dit leven by de zulken , welker harten door genade verbeeterd zyn , maer de Apostel fpreekt hier in den vcorleedenen tyd, van eene krachteloosheid , welke voor de bckeering plaets heeft. De laetstgenoemde plaets Rom. VIII: 7. hebben wy , ten betooge der algemeene verdorvenheid , reeds bygebracht. Alleenlyk moeten wy nu onze 'aendacht wat naeder bepaelen by de laetfte uitfpraek: hst bedenken van het vleesch is vyandfchap tegen God , liet onderwerpt zich aen Gods wet niet , en het kan ook niet. Zou de Apostel het onvermoogen van den mensch, in zyne natuurlyke gelteldheid , wel duidelyker en nadrukkelyker kunnen voorftellen , dan door met zo veele woorden te verklaeren , het bedenken van het vleesch kan zich aen Goas Wet niet onderwerpen. b- Dit natuurlyk onvermoogcu van den natuuriyken mensch wordt ook door zinbeeldi- ge  VAN DE OPENBAERING- 24I ge vertooningen , eigenaertig ufgeteekend. De natuurlyke menfchen worden vcrgeleeken by dienstknechten en by dooden, Rom. VI: 20. Eph. II: ii Coll. II: 13- Rom. VI: 20. zegt paulus, dat de Christenen te Rome, voor hunne bekeering, dienstknechten der zonde waeren. Door de zonde, in het enkel vou wig getal, hebben wy zeekerlyk geene bepaclde misdaed te verftaen , maer de inkleevende en natuurlyke verdorvenheid van het menfchelyk hart , anders genaemd de zonde, welk in ons woont, Kap Vil: 17. — Deeze zonde, deeze natuurlyke boosheid, wordt hier voorgefteld , als een heer of dwingeland, die eene overheerfchende macht heeft over den wil van den mensch , zo.dat hy, aen zyne zondige neigingen en begeerlykheeden , niet minder onderdaenig zy , dan een dienstknecht aen zynen heer. Wy moogen er uit befluiten , dat de mensch, zo lang hy niet door genade uit deeze (laeverny verlost is, het goede noch wille noch volbrengen kunne, maer aen de boofo lusten van zyne verdorven natuur moet gehoorzaem zyn. Eph. Ui 1, en Coll. II. 13. worden de natuurlyke menfchen gezegd , dood te zyn door de misdaeden en de zonde. By eenen doo¬ den houdt alle werkzaemheid en beweeging op ; hy heeft geen vermcogen om iets te VUL DEEL. Q  242 OVER DE Ï.EERSTUKKEN werken , en is onbekwaem tot eenig bedryv. 'Even zo is het ook geiteld met den natuurJyken mensch , hy heeft even zo weinig vermoogen tot goede gemoedsbeweegingen , en om Gode behaegelyke werken te verrichten , als een natuurlyk doode heeft, om natuurlyke werkzaemheeden te verrichten. Indien deeze niet des Apostels meening waere, is er geen zin in zyne woorden. Wy zouden nog een beflisfchend bewys, voor 's menfchen natuurlyk pnvermoogen , kunnen afleiden uit deeze aenmerking, dat er eene almachtig werkende en hartveranderende genade noodig zy , om het gemoed van den mensch te verbeeteren; eene kracht, even zo groot, als er noodig was, om christus uit de dooden op te wekken , en om de waereld te fcheppen , Eph. Ij 19 , 20, u: IO# Maerj om niet uit veronderftellingen te redeneeren , welke nog niet beweezen zyn , zullen wy dit betoog verfchuiven , tot dat wy de gemelde waerheid zullen bevestigd hebben. Hoewel het beantwoorden der tegenwerpingen eigenlyk tot de wederleggende Godgeleerdheid behoore , kunnen wy niet voorby, eene zeer fchynbaere bedenking op te los-' fchen. -— Zy is deeze, dat de leer van 's menfchen verdorvenheid en onvermoogen Jtrydig zy me onze vryheid. Maer deeze bedenking is van geen weezenlyk belang , dan alleen by de  VAN DE OPENBAEItïKG. £43 de zulken , die onze leer niet verllaen , of niet yerftaen willen. Wy beweeren geenszins dat 's menfchen wil , in alle zyne handelingen , alle vryheid ten eenemael veriooren hebbe. De vryheid behoort tot het weezen van den wil. Een wil zonder vryheid is geen wil. Die gedwongen wordt, is veel meer lydende s dan werkzaem. Daerenboven die de geheele vryheid van 's menfchen wil ontkent, lochent tevens de zeedelykheid van onze handelingen; die gedwongen werkt verdient noch belooning noch ftraf. Maer wy leeren 5 dat 's menfchen wil verdorven zy, zo dat hy geen genoegen fcheppe in dat geene, het welk waerlyk goed is. Deeze leer nu verwoest onze vryheid in het geheel niet. Wat is de vryheid ? Zy is het vermoogen , om te, doen het geene ons behaegt. Zy ftaet derhalven over tegen den dwang. Maer de natuurlyke mensch wordt niet gedwongen tot het kwaede; hy doet het niet tegen wil en dank » maer vrywillig en met genoegen. De wü volgt het verftand, en verkiest het geene goed is, of zodaenig fchynt te weezen. Het verftand befchouwt de beweegredenen door welke de wil , tot dee/e of geene keus , wordt overgeboogen. Maer het verftand is verduisterd , het ziet de beweegredenen niet in, welke ons behoorden aen te zetten , om het geene waerlyk goed is te zoe- VIII. DEEL. Q 2  244 OVER DE LEERSTUKKEN ken ; en gevolgelyk kan de wil ook tot het goede niet ovcrgeboogen worden. Het verftand, door den uiterlyken fchyn bedroogen, doet den wil overbuigen tot het begeeren van zinnelyke dingen. De hartstochten, welke eenen verbaezenden invloed hebben op het verftand en den wil, zyn ongercegeld, en ftrekken zich uit naer het geene ongeoorloovd , en verdervelyk Is. De kracht der vleefchelyke begeerlykheeden , en der natuurlyke neigingen, wederhoudt den mensch \an het goede. De zinlyke begeerten , de zondigen lusten , de fterke neigingen , om te doen het geene het vleesch begeert, beletten den mensch om het goede te willen en te doen. Maer daerdoor wordt immers de vryheid niet gekrenkt, de wil verkiest het kwaede, en vindt daerin een overbuigend genoegen. De zondige neigingen beweegen den wil, om het kwaede te verkiezen , en wy doen het met genoegen ; en het is er zo vei- van daen, dat wy gedwongen, worden , dat wy ons hoogst beleedigd reekenen zouden, wanneer wy door uitwendig geweld verhinderd werden, om onze neigingen op te volgen. C Wy gaen over om aen te toonen , dat de inkleevende zonde , of de verdorvenheid , uit de toegereekende zonde voortvloeie , zodat het zeedelyk bederv van onze natuur een onzaelig gevolg zy van adams eer-  VAN I) E OPENBAERING. 245 eerfte zonde , welke allen zynen nakoomelingen wordt toegereekend. Deeze Helling, raekt de manier der toereekening. Men vraegt naemenlyk , onder onze Godgeleerden, of de eerfte zonde van adam allen zynen nakoomelingen middelyk , dan onmiddelyk , worde toegereekend ? Deeze vraeg betreft niet zo zeer het weezen der zaeke : van weerskanten erkent men de ervzonde, zo toegereekende , als inkleevende. Maer de vraeg raekt alleen de manier , op welke de toereekening van adams eerfte zonde, en de gevolgen daervan, moet begreepen worden. De meesten begrypen het op deeze wys,. dat de fchuld der eerfte zonde van adam aen alle zyne nakoomelingen worde toegereekend , omdat hy , als het vertegenwoordigen hoofd van zyn ganfche nageflacht, in hunne plaets gevallen is , en dat het zeedelyk bederv het gevolg zy van die toegeree. kende zonde , voorzover God de menfchen , by hunne geboorte , befchouwt als kinderen des toorns, Eph. II: 3, die in en met adam gevallen zyn, en daerom de zielen der menfchen , by haere fchepping , niet begivtigt met die gaeven en vermoogens, met welke adam in den ftaet der rechtheid bevoorrecht was , zodat deeze zielen , vereenigd met lichaemen , welke uit verdorven zaed gebooren worden , niet kunnen nalaeten te zondigen. —r Di& val. deel. Q 3  24°" OVER DE LEERSTUKKEN noemt men de onmtddelyke toereekening, omdat de fchuld der eerfte zonde van adam\ volgens dit begrip , allen zynen nakoomelingen , onmiddelyk en regelrecht, wordt toegereekend , ómdat adam in hunne plaets , ea als voor hunne reekemng gezondigd heeft; en dan is het zeedelyk bederv een gevolg der toegereekende fchuld van adams zonde. Omtrent de midden der voorige Eeuw, heeft men beginnen te fpreeken van eene middelyke toereekening. josua de la *lace, een beroemd Godgeleerde te Saumur in Frankryk, beweerde, in eene verhandeling ever den ftaet van den gevallenen mensch voor de genade (V), dat het zeedelyk bederv allen menfchen aenkleeve, uit hoofde van onze natuurlyke voortteeling uit den verdorvenen Adam, volgens de wet der natuur, gelyk Irengt zyns gelyken voort; dat daerom, uit verdorvene Ouderen , niet anders dan verdorvene kinders kunnen gebooren worden ; en dat alle menfchen, uit hoofde van die verdorvene geboorte, aen alle die ftraffen onderworpen worden, welke adam door de zonde verdiend heeft. —- Dit noemt men de middeLyke toereekening, omdat de zonde van adam, volgens dit begrip, door middel der verdorvenheid, wordt toegereekend , zodat het 00 Thefei Salmur, Part. i. p. 200 - 207.  iVA N DE OPENBAERING. 247 het zeedelyke verderv geen gevolg zy der toereekening van adams zonde, maer de toereekening van adams zonde zou uit de verdorvene geboorte voortvloeien. Dit begrip maekte vry wat beweegingen ih de Kerk. De Kerkvergaedering te ch ar enton veroordeelde het zelve, in het jaer 1642 , en verboodt, onder bedreiging van de Kerkelyke tucht, om aftewyken van het gewoone begrip , door alle Protestanfche Kerken aengenoomen, welke alle de toereekening der eerlte zonde van adam aeD zyn nagedacht , zonder opzicht, (pufte) der overgeervde verdorvenheid , erkend hebben O). Veele Godgeleerden, vooral in ons Vaderland , beyverden zich om dit gevoelen te wederleggen (31) Ondertusfchen hebben ook zommige van de Onzen dit begrip overgenoomen , en zoeken te ftaeven , byzonder v 1trinca Vader en Zoon, schiere (z) , venema O) , siccama (b) j raven- (*) aumon Mies de touies les Synodes Nationaux des Egli' fes Reformées en Trance Tom. If. p. 680. OO j^gerüs Hifi. Eed. Sec. xvii. Tom. j. Dec. 4. I. 9, c. 5. weisman HOI. Eed. Sec. xvii. p. 817. eaylb OiS. Tom. i. Art. /Imyraut. j. j. schultens waerfchcuwing op den Caiech. van comrie §• 106— (z) Btörina Ttflam. i. Hl. c. I. §. 20— o) Eer en leer verdeedigd §» 39— (bj Kort begrip der waere Codgel. c. 9. p. lSa— viii. deel. Q 4  248 OVER DE LEERSTUKKEN stein (c) , en anderen. De Hoogleeraer vitringa de zoon fielt de zaek voor, mee de volgende woorden : „dat de eerfte zon„ de van adam allen menfchen de oorzaek ,, zy van de fchuld des eeuwigen doods , omdat j, die zonde de oorzaek geweest is van onze verdorvenheid , welke verdorvenheid wederom „ de oorzaek is van onze fchuld. Het geene nu de oorzaek der oorzaek is , is ook de oorzaek van het veroorzaekte , volgens de ge„ woone manier van fpreeken. En deeze „ toereekening der eerfte zonde van adam tit „ fchuld zyner nakoomelingen , wordt middelyk ,, genaemd. Volgens dit gevoelen zyn wy „ alle tot den dood veroordeeld , onmiddelyk „ om onze verdorvenheid, en dusdoende vüdd.,, lyk om den afval van adam, omdat daeruit de „ verdorvenheid van adam en van alle men- „ fchen is voortgevloeid. Daer nu de „ verdorvenheid van adam tot zyne nakoo„ melingen is voortgeplant, is er eene waere „ toereekening gefchied van adams eerfte doe„ delyke zonde aen zyne nakoomelingen , welke „ daerin beftaet, dat de opperfte Beftuurer van ,, alle dingen gewild en vastqefteld heeft, dat de „ fchuld , welke adam zich, door te zondigen, „ hadt op den hals gehaeld , door de voortplanting. van zyne verdorvenheid, tot alle men- „ fehea CO Kort onty/e p der Godgel. c. 15. p. 213—-  van de openbaering. 249 j, fchen is overgegaen. Dusdoende is adams „ zonde voor ons de oorzaek der fchuld t uit „ kracht der Goddelyke toereekening , maer door , middel van onze verdorvenheid. adam heefc zyne vryheid misbruikt. Dit is de eerlte bron en oorzaek van alle rampen ; „ want, door te zondigen , heeft hy zich , zeiven de fchuld op den hals gehaeld , en „ denzelven tot ons alle overgeplant , door „ de befmetting van zyne verdorvenheid , dat , is , door middel van de inkleevende zon„ de Cd)." Hoe zeer wy af keerig zyn, van de laetstgemelde Godgeleerden met gevolgen te bezwaeren , vereenigen wy ons met het meest gewoone begrip , het welk wy ter meerdere klaerheid nog eens zullen voorftellen , met de woorden van heideggerO): „ De toe- reekening van adams zonde volgt niet op „ de inkleevende verdorvenheid van zyne „ nakoomelingen , maer gaet dezelve voor , „ als de verdienende oorzaek. daervan. Da „ eerfte zonde wordt ons toch niet toegeree„ kend , omdat wy verdorven gebooren wor„ den ; maer wy worden verdorven geboo„ ren , omdat de eerfte zonde ons tot ver- dorvenheid en verdoemenis wordt toege- Qd) vitringa F. Thefes Theol. c. XI. §. 41 - 46. (e) Corp. Theol. Chrifl. Tom. I. loco 10. §. 36. viii. deel. q 5  250 over DE LEERSTUKKEN „ rcekend. Want de toereekening beftaet „ daerin , dat God, toen adam zondigde, „ geoordeeld heeft, dat zyne nakoomelin„ gen, als deelgenooten van dezelvde zon„ de , zyn beeld niet waerdig zyn , maer „ veel eer alle die ftraf, waermeede Hy den „ zondigenden adam geftraft heeft, en dat „ zy daerom ook met den geestelyken dood „ moeten geftraft worden." De osmiddelyke toereekening fchynt •ons, en met de natuur der zaeke, en met de Heilige Schrivt , beeter oveereen te ftemmen. — Meer met de natuur der zaeke. De oorfprong der algemeene Verdorvenheid laet zich beeter verklaeren uit de onmiddelyke , dan uit eene middelyke toereekening: want indien de toereekening , volgens de leer der middelyke toereekening, cp de verdorvenheid volgt, kan men geene voldoende reden geeven, waerom juist de eerfte zonde van adam, meer dan zyne volgende overtreedingen, welke hy begaen heeft, voor dat hem kinders gebooren werden , aen zyne nakoomelingen, die verdorven uit hem voortkoomen, toege. reekend worde. Maer, uit de leer eener onmiddelyke toereekening, laet zich alles gemakkeiyk en duidelyk ontwikkelen. Ook ftemt deeze leer beeter overeen met de Heilige Schrivt, vooral met het redenbeleid van den Apostel, Rom. V. — De zon-  VAN DE openbaering. 251 zondï, zegt paulus vs. 12 , is door eenen mensch, bedoelende adam, in de waereld gekoomen. Maer, indien de toereekening middelyk gefchiedde, en een gevolg was van onze verdorvene geboorte , zou de zonde door twee menfchen in de waereld gekoomen zyn, raerdien wy uit adam en eva beide verdorven gebooren worden, De Apostel vergelykt christus met adam vs. 14, en zegt, dat , gelyk door de ongehoorzaemheid vaa den éénen adam, veelen tot zondaers gefield zyn , alzoo ook, door de gehoorzaemheid van éénen christus, veelen tot rechtvaerdigen gefield worden vs. 19 ; en op eene andere plaets , 1 Cor. XV: 22. dat , gelyk allen in adam fterven, alzoo ook allen in christus levendig gemaekt worden. Maer wy worden in christus tot rechtvaerdigen gefield, en leeven in Hem , door eene onmiddelyke toereekening van christus gerechtigheid , zonder eenig opzicht tot inkleevende deugdzaemheid. Derhalven, zal de gelykheid doorgaen , wordt ons ook de eerfte zonde van adam toegereekend , zonder eenig opzicht tot onze inkleevende verdorvenheid. paulus fpreekt van ééne zonde , als de oorzaek van den dood. Door éénen mensch, zegt hy vs. 12, is de zonde in de waereld gekoomen , en door de zonde de dood , en de fchuld is uit ééne misdaed tot verdoemevm. deel.  252 OVER DE LEERSTUKKEN nis , vs. 16, 18. Maer, indien de toereeke* ning gefchiedde door middel van onze verdorven geboorte, dan moest ons ook de overtreeding van e va , onzer aller moeder , worden toegereekend. Uit de leer der onmiddelyke toereekening laet zich de zaek zeer duidelyk verklaeren; de zonde van e va raekt ons niet, omdat niet zy ; maer adam, het vertegenwoordigend hoofd was van het ganfche menschdom, in welken alle zyne nakoomelingen gereekend worden , dezelvde zonde begaen te hebben , welke hy, als hunne perfoonen verbeeldende, begaen heeft (f). VI. laeten wy er kortelyk het eer RN ander Bï'voegen, betreffende de werkelyke zonden- §• 8Si. De werkelyke zonden , de misdaeden, doo? welke wy , in eigene perfoonen , de Goddelyke Wet overtreeden, zyn de wrange vruchten van, het inwendig verderv onzer harten. De zondige begeerlykheid van onze harten is de vuile bron der werkelyke zonden. De begeerlykheid ontvangen hebbende , baert zonde, en (/) marck BjU Parad. 1. III. c. 16. %. %,  VAN DE OPENBAERING. 253 en de zonde, voleindigd zynde, baert den dood, Jac. I: 15- Uit het hart koomen voort boofe bedenkingen , doodjlaegen , overfpeelen , hoereryen, dieveryen , valfche getuigenis/en , lasteringen , zegt de Heiland, Matth. XV: 19. Deeze werkelyke zonden zyn onbereekenbaer veele in getal ; zy zyn meenigvuldiger dan de hairen van ons hoofd, Pf. XL: 13, De Dichter vraegt daerom : wie zou de afdwaelingen verflaen? Pf. XIX: 13. Deeze werkelyke zonden zyn van verfchillende zoorten , en worden daerom in onderfcheidene gefiachten verdeeld (g). Men kan dezelve onderfcheiden: X. Ten opzichte der wetten , welke overtreeden worden. Deeze zyn van tweederlei zoort ; beveelende , welke eenen plicht voorfchryven , of verbiedende , welke eene ondeugd afkeuren. Kr zyn daerom zonden van bedryv, wanneer men iets doet, het welk de wet verbooden heeft , en zonden van nalactigheid , wanneer men niet doet het geene de wet vordert. Het is niet genoeg geen kwaed te doen , het welk God verbooden heeft , maer men moet ook volbrengen al het geene de wet bevoolen heeft. Wy moeten niet flechts aflaetin van kwaed te doen , maer ook leeren goed te doen., Jef. I: 16", 17. (£) desinus \n Llüi theol. depeccalo Tom I. col. 6o2— VIII. CEEL.  25+ OVER DE LEERSTUKKEN 3. Met opzicht tot het voorwerp zyn de zonden driederlei, welke begaen worden , togen God, tegen ons zeiven, en tegen onze noesten. Een mensch zondigt tegen eenen mensch , en een mensch zondigt ook tegen den heer, l Sam. II: 2j. Alle zonden Worden wel tegen God begaen ; zy zyn overtreedingen van Gods Wet, en beleedigingen van zyne Majefteit. Maer evenwel zommige raeken meer ons zelve , gelyk overdaed, door welke wy de vermoogens van onze ziel, en de gezondheid van ons lichaem krenken ; andere hebben meer betrekking op onze naesten , gelyk onrecht , bedrog, laster , enz. 2. De zonden zyn ook onderfcheiden naer het werktuig , waermeede zy bedreeven worden , het zy met het hart, door gedachten , het zy met de tong , door woorden, het zy , met het leeden van het lichaem , door daeden. A. Al het geene in onze gemoederen omgaet, ftrydig met Gods wet, zyn zonden met gedachten. „ Het getal deezer zonden is het „ grootlïe : want .honderd lichaemen zouden „ meenigmael niet genoeg zyn , ter uitvoe„ van alle de zonden, naer welke de ziel be- . „ geerig is (h)." Alle deeze zonden met gedachten , alle onbetaemelyke overleggingen, nei- (*) stapfer L c« V Deel p. 561,  VAN DE OPENBAERING. 255 neigingen, verbeeldingen, begeerten en voorneemens, noemt paulus , het bedenken van het vleesch, het welk vyandfchap is tegen God, Rom. VIII: 7 , en de Heer jesus, boofe bedenkingen , Matth. XV: 19. Over deeze zonden met gedachten, hebben wy een aengeleegen verfchil met de Roomschgezinden. Zy ontkennen, dat de allereerfle opwellingen van begeerlykheeden, welke niet ter uitvoer gebracht , maer verdreeven worden , zondig zyn , in begenaedigde menfchen. Te weeten om llaende te houden , dat de geloovigen, in dit leven, tot dat toppunt van heiligheid geraeken kunnen , dat zy niet meer zondigen , beweeren zy , dat de eerlte beweegingen van begeerlykheeden, welke, in de harten der godvruchtigen, tegen hunnen wil opkoomen , niet zondig zyn (i). Het Concilie van Trente heeft daerom de volgende bepaeling gemaekt. „ Deeze heilige Synode belydt en gevoelt, „ dat er in de gedoopten begeerlykheid over„ blyvt, welke, daer zy tot eenen ftryd „ overblyvt , den geenen die er niet in be,, willigen, maer er zich door de genade van a, jesus christus mannelyk tegenkanten, niet fchaeden kan ; trouwens die wettig CO BELLARMiNUS de Contror. Tom. IL 1. 2. c. 13. viii. DEEL.  2jÖ OVER DE LEERSTUKKEN ,, gelireeden heeft , zal bekroond worden. De heilige Synodus verklaert , dat de alge„ meeneKerk, door de begeerlykheid, welke de Apostel zomtyds zonde Doemt, nimmer „ eenè zonde verftaen hebbe, welke in waer? „ heid en eigenlyk in de wederboorenen zon„ de weezen zou; maer zy heet zonde, om. ,, dat zy uit de zonde is , en tot zonde ,, overhelt. Die het. tegendeel gevoelt , zy eene vervloeking (£)." Wy daerëntegen houden ltaende, dat alle ongeregelde begeerlykheid zonde zy, ook zelvs de allereerlie beweegingen daer van, welke ia de harten der allerheiligflen , tegen hunnen wil, opkoomen (l). Uit alle de bewyaen , welk wy voor deeze Helling zouden kunnen aen voeren , beroepen wy ons op de volgende, als de voornaemfle. a. üp de natuur der zaeke zelve. —*- De Roomschgezinden erkennen , dat alle begeerlykheeden , ook de allereerlie beweegingen daervan, zondig zyn, in onbegenaedigde menfchen. Derhalven moeten zy ook zondig zyn in de wedergeboorenen: want eene lirydigheid met Gods wet is en blyvt zodaenig, of zy in het hart van eenen natuuriyken, dan (i) Sef. V. Can. 5. CO chamierus Panfirat. CathoU Tom. III, I. u, c. 4. Mvetus Oper, tom, III. p. 460—  van de openbaering. ?57 daa of zy in het gemoed van eenen wedergefoooren mensch plaets heeft. 0. De Apostel paulus zegt onbepaeld, en zonder eenigc uitzondering, dat de begeerlykheid zonde""zy: ik had de begeerlykheid niet ge".veeten zonde ie zyn, indien de Wet niet zeide , gy tuit niet begeeren, Rom. VII: 7: Maer paulus hadt zeekerlyk voor zyne bekeering zeer wel geweeten , dat zulke begeerlykheeden , welke met vermaèk aen de hand gehouden , en ter uitvoer gebracht worden , Zonden zyn (m). De Kardinael beê- larminüs (k) begreep zeer wel de kracht van dit bewys , en maekte er daerom deeze uitzondering op , dat de begeerlykheid zonde genaemd worde i omdat zy de oórzaëk der èonde wordt, wanneer men dezelve opvolgt. Hy beroept zich óp Rom. Vi: 12 , en VII: ?8 , al waer de Apostel verklaert, dat deeze zonde niet in zyne ziel, maer in zyn lichaem huisvestte; nu kan er, zegt hy, geene eigenlyk gezegde zonde in het lichaem zyn. Dan, door het vleesch verftaee de Apostel niet zyn lichaem , maer zyn ganfche perfoon, voorzover hy vleefchelyk verkocht was onder de zonde , Röm. VII: 14. f. God vordert het ganfche hart en dè gtf- 0*3 vitRiN ga 0'jfery. S. I. ih. c. 7. (n) l. c. viii deel. R  258 OVER DE LEERSTUKKEN heele ziel tot zynen dienst, Deut. V7: 5. Maer de begeerlykheeden , ook de eerfte beweegingen daervan , welke tegen onzen wü ia onze gemoederen opkoomen, zyn afkeeiïgheeden tegen God en zynen dienst. 2. Eindelyk, onze Goddelyke Zeedenmeester leert ons , dat de allereerfte beweegingen van begeerlykheid tot eenige zonde even zo ongeoorloovd zyn, als het werkelyk ter uitvoer brengen daervan : ik zegge u , dat is zyne uitlpraek , dat zo wie eene vrouw aenziet , om dezelve te hgeeren , die heeft aireede over/pil in zyn hart met haer gedaen , Matth. V: 28. Te vergeevsch beroept men zich op de aengehaelde plaets van jacobus , Kap. I; 1 j: de begeerlykheid, ontvangen hebbende, baert zonde. De zonde, zegt men , wordt van de begeerlykheid onderfcheiden , en men befluit er uit, dat de eer fee onwiilige beweegingen van be- geerlykheid niet zondig zyn. Maer dit ligt in het geheel niet in den text. De Apostel verltaet door de zonde eene ongeoorloovde daed , welke ter uitvoer gebracht wordt. Deeze is de wrange vrucht der begeerlykheid ; maer zou eene zondige begeerlykheid daerom , omdat zy zondige daeden ten gevolge heeft, geene zonde zyn ? In tegendeel de begeerlykheid moet even daerom , omdat zy de moeder is van ongeoorloovde daedenj zoneig zyn, vermits het geene baert, es  YAN DE OPENBAERING, 25$ en het geene gebooren wordt, in aert moe: o vereen (temmen. B. Ook wordt eene meenigte van zonden , met woorden bedreeven. De Heiland fpreekt van ydek woorden , Matth. XII: 36; een ydel woord is wel, naer den letter, elk een nutteloos woord , het welk te vetgeevsch gefprooken wordt , maer, volgens het redenverband, heeft Hy bepaeldelyk het oog op kwaedaertige redenen, welke God beleedigen * en voor den naesten fchaedelyk zyn , allerbyzonderst op de lasteringen, welke de Pharizeeuwen tegen Hem gefprooken hadden (0). Alle zodaenige woorden zyn zondig, waer' door Gods eer , fcec welzyn van onze naesten , of ons eigen geweeten, gekrenkt Wordt. Alle woorden , welke nutteloos of ontydig zyn , welke uit trotschheid en cigenlievde , uit gramfchap , haet , of wreevel voortkoomen; welke met de goede zeeden ftrydig zyn , de boofe begeerlykheeden verraeden , ©f gefchikt zyn , om dezelve in anderen op te wekken. C Zondige daeden zyn alle zulke bedryven^ welke met Gods wet ftrydig zyn, van Welken aert zy ook weezen moogen , en ojf Welk eene wys zy ook gefchieden moogen; -f. Ten aen zien van de wys , op welke éê (0) Bylehck;. XVM Deel p. 236. VlII. DEEL. R a  S60 OVER DE LEERSTUKKEN zoDden bedreeven worden , zyn er zonden i» zich zelve , wanneer zo wel de daed zelve * als het beginfel daervan , met de Wet ftrydig is , en zonden by toeval, wanneer het misdaedige plaets heeft, niet in de daed zelve, maer alleen in het beginfel , waeruit zy voortvloeit , of uit de wys , waerop zy verricht wordt. Daerom zegt paulus: alle dingen zyn wel rein den reinen , maer den bevlekten en engeloovigen is geen ding rein , maer beide hun verfiand en geveeten zyn bevlekt , Tit. I: 15. By voorbeeld, alle werken van lievde en weldaedigheid zyn wel goed in zich zelve, maer zy worden zondig , wanneer zy niet gefchieden op de rechte wys ; een natuurlyk medelyden kan iemand aenfpooren tot weldaedigheid, maer zulfen de werken der lievde Gode aengenaem zyn, dan moeten zy voortkoo* men uit het beginfel van een dankbaer hart, en men moet daerin niets anders bedoelen dan Gods eer , en het weezenlyk welzyn van onze naesten. Uitwendige Godsdienftigheid is op zich zelve wel goed, maer zy wordt eene Gode walgelyke veinfery, wanneer zy alleen in uitwendige vertooningen beftaet, in welke het hart geen deel heeft. > PI. Met opzicht tot het beginfel, onderfcheidt men bekende en onbekende zonden , ig zonden uit zwakheid en uit boosheid. Wanneer iemand weet, dit hy kwaed ge- dien  VAN DE OPENBAERING. 26l daen heeft , is zulk een wanbedryv eene bekende zonde. Maer er zyn ook onbekende zonden , wanneer men kwaed doet. uit onkunde % zosder het te weeten. De Dichter fpreekt daerom van verborgene afdwaelingen, Pf. XIX: 13 , en de Heiland van eenen dienstknecht, die den wil zynes heeren niet gewteten , en dingen gedaen heeft , welke flaegen waerdig zyn , Luc. XII: 48. De onkunde, uit welke zulke misdaeden voortkoomen , kan tweederlei zyn. Zy kan haeren oorfprong hebben , of in de natuurlyke blindheid van het vcrfland , welke maekt , dat de mensch zeer dikwyls het geene valsch is, voor waerheid , aenneemt, en het geene kwaed is, als geoorloovd aenmerkt; of zy kan veroorzaekt worden door traegheid , wanneer men niet naeuwkeurig genoeg onderzoekt, wat v/aer en valsch, wat goed en kwaed zy. Wanneer iemand eenigo misdaed begaet, tegen de redelyke toeftemming van zynen wil, ja tegen zyn voorneemen , om-Gods Wet te gehoorzaemen , zondigt hy' ' uit zwakheid,Over zulke zonden uit zwakheid , welke haeren oorfprong hebben in de ongeyegelde neigingen , en de overblyvfelen der verdorvenheid , welke in dit leven niet geheel overwonnen worden , beklaegen zich alle Godvruchtigen. Het geene ik wil, dat doe ik niet, qiaer het geene ik haet, dat doe ik; ik heb een VIII. DE Et. R 3  2Ö2 OVER DE LEERSTUKKEN vermaek in de vet Gods , naer den inwendige» mensch, maer ik zie eene andere wet in myne leeden , welke Jlrydt tegen de wet van myn gemoed , en my gevangen neemt onder de wet «Ier zonde, welke in myne leeden is , zegt paulus Rom. Vil: 15, 22, 23. Men zondigt uit boosheid , wanneer men willens en weetens kwaed doet , met overleg , en voordbedachaen raede. \. Ten aenzien van de trap der. boosheid , worden de zouden onderfcheiden in ligtere. of zwaerere. De laetfte noemt men roepende zonde, omdat zy zo hemeltergende .zynï dat zy eene meer dan gewoone ïtraf verdienen , en als om wraek roepen. De ftem van abels bloed riep van den aerdbodem , en het verkorte loon der werklieden roept tot den Heer Sebaoth., Gen. IV: 10. Jac. V: 4. De Stoicynfche Wysgeeren beweerden 3 dat alle zonden gelyk waeren (p). Van die begrip was ook jovianus in de V eeuw (q)3 en in laeteren tyd de beruchte deurho ff CO- Maer dat de ééne zonde veel zwaerer zy, dan de andere, leert de Heilige Schrivt allerduidelykst. Het zal- den lande van Sodoma en Gomorra, jQ den dag des eer- (l>) p fan!" er -us !. C. cap. IK. .«. t3. (?) a ugus Ti sus Kt hartf. Har. Zi, C-0 Oodscleerdhiid \\ Siuk p. 15c  YAN DE OP E NBA V. RING. S63 oordeels, verdraeglyker zyn , dan zulk eene Stad , alwaer men het Euangeiie verworpen h.cfc ; gevolgelyk is de zonde der laetstgeir.clde Stad zwaerer cn grouwzaemer, dan die van Sodoma en Gomorra, Mat tb. X: 15. Die van Chorazin en Bethfaida hadden zwaerer gezondigd, dan die van ïyrus en Sidon, Matth. XI: 21, 22. Eene zonde ui: opzettelyke boosheid, is veel verfoeilyker, dan uit onweetendheid, Luc. XII: 47» 48- Die viy aen u heeft overgeleeverd , heeft zwaerer zonde , zeide de Heiland tot pilatus , Joh. XIX: 11. Zo iemand, de zynen , en voornaemenlyk zyne huisgenooten niet verzorgt — is erger dan een ongeloovige , 1 Tim. V: 8. Dit is ook blykbaer uit de natuur der zaeke zelve. Eene zonde is zwaerer of lig ter; — naer de perfoon die zondigt; een ervaeren Schrivtgeleerde zondigd zwaerer , dan die onbedreeven is in de wet; naer de perfoon, omtrent welke men zondigt; het is zeekerlyk grouwzaemer misdaed God 5 dan eenen mensen te lasteren ; -— naer de daed zelve ; het is zwaerer zonde , iemand van zyn leven , dan van zyne goederen tc berooven ; naer de omftandigheeden ; eene mi-daed wordt zeer verzwaerd , wanneer men voorbedachtelyk zondigt, wanneer men zich aen eenige misdaed , by aenhoudendheid, fchuldig maekt, wanneer men zich in de boosheid VIII. DEEL. R 4  £04 OVEK DE LEERSTUKKEN Verhardt, het kwaed veronfchuldigt, andere^ verleidt, enz. ?. Men onderfcheidt de zonden nqg n ver- geevlyke en onver geevlyke. Uit kracht de? verzoening van den Middelaer zyn alle zonden vergeevlyk, voor allen , die Hem geloovig aenneemen ; want het bloed van jesu$ Christus Gods Zoon reinigt ons van alle zonden , ' i Joh. I: 7. Alleeniyk fpreekt d? Heiland van ééne zonde, welke Hy lastering tegen den Heiligen Geest noemt, en Hy verklaert er van , dat zy niet zal vergeeven worden , noch in deeze eeuw , noch in de toehorende , Matth. XII: 31 , 32; zog wie gelasterd zal hebben tegen den Heiligen Geest, die heeft geene vergeéving in de eeuwigheid , Mare. III: 29, Verg. Luc. XII: 10. —- Hiertoe brengen zommigen nog drie andere plaetfen, Hebr, VI: 4 - 7- Hebr. X: 26 - 29. 1 Joh. V: 16 , alwaey gefprooken wordt van zulke eene zonde, welke de bekeering ui'fluit, voor welke geen flachtoffer overig is, en voor welke men niet bidden mag. Maer deeze plaet,fen handelen niet' over de zonde tegen dra Heiligen Geest, paulus bedoelt Hebr. VI , X, zulke Jooden , die de leer van het Euaagelie , met eene volkoomene overtuiging, aengenoomen hadden , maer de belydenis daervan verIochenden,J om de vervolgingen «e ontwyken. joannes ken dat men voor: iemand s  VAK CE OPENEAEHÏNG. 2,6$ iemand , die uit boosheid gezondigd heeft, piet bidden moet , dat hem die misdaed ver» geeven worde, omdat dit zonder voorafgaende boetvaerdigheid niet gefehieden kan, en dat men gevalgelyk eerst moet bidden, om bekeering van zulken zondaer. Uit het ééne geval derhalven, in het welk de Heiland van de zonden tegen den Heiligen Geest gefprooken heeft , moeten wy cpmaeken , waerin deeze misdaed beftaen hebbe. — De zaek wordt zeer verfchillendlyk begree« pen CO- Zommigen hebben , in naervolging van augusttnus, de zonde tegen den Hei? Jigen Geest gezocht, in eene hardnekkige onboetvaerdigheid tot den einde toe CO j anderen daerin , dat men christus tegen zyne eigene erkentenis verwerpt CO J D°g anderen CO m ^et fmaedelyk fpreeken over de gaeven van den Heiligen Geest welke de Heiland na zyne hemelvaert , heeft uitgestort. Gemeenlyk befluit men uit de gemelde plaetfen van paulus en joannes , dat iemand , die , nadat hy den Christelyken O) zanchius Oper. Tom. IV. 1. i. c. 9. rivetus O/er. Tom. J. p. 119?— marck tot. Bibl. Part. 11% Excrc. 31. (t) Quenstedius Theol. DidaB. Polem. Part. II p. (u) amyvaldos Theol. Salmar. Part. IV. p. 10. (?) withby in de verklaering der Engeljchc Godgeleerden tyèr den Jlybel XII Deel p. 635— viii. deel. R 5  266 OVER jDZ LEERSTUKKEN Godsdienst eenen tyd lang beleeden heeft , en de gemeene gaeven van den Heiligen Geest deelachtig geworden is, het ChristelyJyk geloov uit eigenbelang verlochent. Dan wy hebben reeds opgemerkt, dat paulus en joannes, in de gemelde plaetfen , de zonde tegen den Heiligen Geest niet bedoelen (w). Onzes erachtens kan de zonde tegen den Heiligen Geest in deezen tyd niet meer bedreeven worden. Zy hadt alleenlyk plaets in de daegen van 's Heilands verkeer op aerde , en beftondt in de boosheid der Pharizeeuwen, dat zy de wonderen , welke de Heiland door zyne Goddelyke kracht verrichtte , niet aen den Geest van God , maer aen den invloed van den Overften der duivelen toefchreeven. Het toefchryven van 's Heilands wonderen , aen den byftand van Beëlzebul, was eene lastering tegen den Geest , omdat Hy zyne wonderen verrichtte, door de kracht van Gods Geest , Matth. Xlh. 28. Docr den Geest van God verftaen wy de Goddelyke natuur *an christus, welke meermaelen, in tegenftelling van zyne menfchelyke natuur , de Geest genaemd wordt, Rom. I: 4. 1 Petr. Ut: 18. Hebr. IX: 14. Deeze zonde was ten eenensnael onvergeevbaer, omdat die lasteen-) vitjun ga f. Di£. de ufu notiurtis Spiritus S. rejlriiï» ad FiHum in cjus Opufculis qua eïid't Cel. vknema p. 391,.  van de openbaering. 467 iering eene opzettelyke boosaertigheid was. De wonderen , welke de Heer jiïsus verrichtte , waeren baerblykelyke bewyzen > dat Hy van God gezonden was. Dit bewys niet alleen te verwerpen , maer met eene opzettelyke boosheid , op de allerfmaedelykfte wys, te willen krachteloos maeken, was eene fchroomelyke verharding. Er was aen de hardnekkige Pharizeeuwen niets meer te doen. Zy flooten hunne oogen moetwillig voor het allerherderst licht ; en daerom was er voor hun geene vergeeving te wachten (x). p. De Roomschgezinden onderfcheiden nog de zonden in vergeevlyke en doodelyke. —~ Alle zonden , hebben wy gezegd , zyn uit kracht van Gods barmhartigheid., en de verdien ften van den Middelaer , vergeevlyk ; maer de Roomschgezinden fpreeken van zonden, welke uit haeren eigenen aert vergeevlyk weezen zouden. Hiertoe brengen zy de zonden uit onkunde en zwakheid, welke met de lievde tot God en de Naesten niet ftrydig zyn , gelyk een onbedachtzaem woord , de fpoedige opwellingen van gramfchap enz. Doodlyke zonden daerëntegéri noemen zy zulke misdaeden , welke uit haeren eigenen aert des doods waerdig zyn. „ Vergeevlyke zon3, den uit de natuur der zonde zelve, worden (.ï) Bybelverk. X/IU Deel p, sji— vm. deel.  £68 Ofïft DE ZEURSTUKKEN „ de zulke genaemd, welke niet flryde* „ met de lievde Gods ea des Naesten , en „ tegen de zulke worden overgefteld, welke „ eigenlyk en volftrekt doodelyk zyn ," zegt de Kardinal kellarmyn (yy. De vraeg is derhaiven , of er zonden zyn, welke uit haeren eigenen aert den eeuwigen dood niet verdienen , en om welke alleen God den mensch, wanneer Hy volgens het geftrengfte van zyne rechtvaerdigheid handelen wilde, niet vqor eeuwig van zyne gunst zou kunnen uitfluiten. Dit beweeren de Roomschgezinden , maer wy ontkennen het. Trouwens dat alle de zonden, van weikeu aert ook , den eeuwigen dood verdienen , leien de Heilige Schrivten allerduidelykst: De vloek wordt bedreigd a§ft elk, die de woorden der Goddelyke Wet niet zal hevestigen , dezelve doende, Deut. XXVII: 26. Vervloekt is een iegelyk die niet blyvt in al het geene gefchreeven is, in. het boek der wet, omdat te doen, Gal. Hl: 10. $r wordt derhaiven eene volkoome.^ ne gehoorzaemheid gevorderd, aen alle de g&booden der wet, met alle vermoogens, in alJe gevallen ; men moet in die gehoorzaemheid blyven en volharden, zonder immermeëZ aftewyken; en elk, die daerin te kort fcbiet, is vervloekt. De Apostel verklaert alle zonden, Cp De Contrt». Tom-, IV. c*/, 6i.  VAN DE OPENBAERIN*. ïG$ den , zonder onderfcheid , door doodelyk , zeg. gende: de bezolding der zonde is de zood, Kom, VI: 23. Dit vloeit ook uit de natuur der zaeke van zelve voort; elke eene zonde % van welken aert ook, is een opftand tegen God, en eene beleediging van zyne Majefteit. De zonden , gelyk wy gezien hebben 5 zyn in rnaet en trap van boosheid zeer onderfcheiden; maer evenwel de allermiefte zonde is eene verlochening van Gods gezach , en eene uittartiDg van zyne rechtvaerdigheid (ï). S2. Eindelyk hebben de Jefuiten nog een* onderfcheiding uitgevonden , tusfchen Godgeleerde en Wysgeerige zonden. In het jaer iö8f> gav s. bougot deeze Helling te Dyon ter verdeediging 'uit. „ De Wysgeerige of zee,, delyke zonde is de daed van eenen nienseh, 3, welke niet overeenftemt roet de redelykfc „ natuur , en de rechte reden ; maer Godgeleerde en doodelyke zonde is eene ftyt overtreeding der Goddelyke wet. De Wysgeerige zonde, hoe zwaer ook in hem, „ die of God niet kent, of aen God niet „ daedelyk denkt, is eene groote zonde, maer het is geene beleediging van God, (z) chakierus Panjlrat. Cith. Part. XIU. 1. 6. e. f— kt vetos Oprr. Tom. III. p. 4*8—■ it »la— Gods Goedheid zelve vordert de herftel- ling der zeedelyke orde. Gods Majefteit vordert , dat zyn Oppergebied erkend, en zyn gezach geëerbiedigd worde, door het gehoorzaemen van zyne Wetten.. Vin. deel. T 3  -«94 OVER DE LEERSTUKKEN §• 885. Dan het is noodig , dat wy de noodz a eicelïkheid der voldoening wat naeder 9 en met opzet betoogen. De rmdzaekelykheid der Voldoening is veelzms wederfprookerj. De Britfche Munnik pelagiüs ontkende , reeds in de V Eeuw, de voldoening van christus, beweerende, dat Hy tot geen ander einde gekoomen waere, dan om ons, door leer en voorbeeld , den weg der zaeligheid aen te wyzen (m). Trouwens, wanneer de mensch niet verdorven is, en genoegzaeme krachten heeft, om Gods wil volkoomen te gehoorzaemen, gelyk pelagius beweerde, dan is er zeekerlyk geene Vüdoening noodig. De naervolgers van socyn ontkennen de noodzaekelykheid der Voldoening ronduit, be■weerende, dat er in God geheel geene ftraffende rechtvaerdigheid zy, als -ftrydig met zyne barmhartigheid; dat Gods natuurlyke rechtvaerdigheid niet anders zy , dan bijlykheid en rechtheid ; dat de rechtvaerdigheid, welke in het ftraffen der zonden blykbaer is, -: ■ "v:;- , - . ep C^O aügustinus de Spir. & Ut. c. 2. De grr.da «HRISTl c. J, 39.j SPANflllM Hij!. EcCl. Sec. V. tel. 989—  ▼AN DE openbaering. 295 en in de Heilige Schrivten, wraek , toorn , enz., genaemd wordt, alleenlyk een uitwerkfel zy van Gods wil; dat er derhaiven geene voldoening noodig zy , vermits God de zonden , zonder ftraf te vorderen , kan en wil vergeeven. ,, In God, zegt f. socinus, „ is geene rechtvaerdigheid, welke vorderen „ zou , dat de zonden geftraft worden , en „ waervan Hy niet zou kunnen afzien. Er „ is wel eene geduurzaeme rechtvaerdigheid „ in God , maer deeze is niets anders dan „ billykheid en rechtheid O)." De beruchte Geestdryvfter antoinette' bourignon, die, na veelerlei lotgevallen, in het jaer 1680 , te Franeker geftorven is , ontkende meede de noodzaekelykheid der Voldoening volftrektelyk (0). De geleerde hommius heeft veele plaetfen, uit de Schrivten der Remonftranten, bygebracht, om te bewyzen, dat zy, in dit ftuk, den Sociniaenen naby koomen Hierin onderfcheiden zich de waere Mennoniten. „ Immers Gods gerechtigheid, zegt j. rïs„ dïk (g) ,■ eischte voldoening voor de zon„ den. « De gerechtigheid en heiligheid (n) FraUcl. e. ld. (0) Getuigenis tier Waerheid p. 163. Cp) Specimen Controv. Art. co. (_q) Verdediging van de rechtzinnigheid der waere BlenncnU ten p. 299 -101. viii. deel, T 4  %9$ OVER DE LEERSTUKKEN „ bezit God op de allervolmaektfte wyze, „ en alzoo weezenlyk, omdat God zonder „ dezelve niet kan begreepen worden." Wy beweeren , dat de noodzaekelykheid der Voldoening haeren grond hebbe ia Gods weezenlyke Eigenfchappen , zodat Hy , behoudenis zyne Volmaèktheeden , zonder voldoening, met den zondaer niet kunne verzoend worden. Wy ontleenen onze be- wyzeD , A. Uit de befchouwing van Gods Volmaèktheeden zelve. A. Gods oneindig verftani befchouwt da zaeken , zo als zy waerlyk zyn. Derhaiven kan Hy de zonde niet anders befchouwen , dan als ten hoogften affchuuwelyk. Aen den zondaer gevolgelyk , aengemerkt als zondaer , kan God geen welgevallen hebben, noch gunften bewyzen , ten zy er iets tusfchen beide koome, het welk aenleiding geevt, dat God den zondaer , in eene andere betrekking , befchouwen kunne. B. Gods Wysheii, jn het beftuuren der redelyke fchepfelen, vordert, dat er, op het begaen der zonden , gevoelige blyken van zyn ongenoegen volgen , opdat de redelyke weezens van de ongehoorzaemheid worden afgefchrikt. Maer indien men ftrAffeloos zondigen Ronde, zouden de redelyke weezens daeruit befluiten moogen, dat God onverfchillig wae- re,  van de opensaering. S97 re, omtrent de zeedelyke hoedaenigheid onzer handelingen. C. Gods Heiligheid beftaet in eenen oneindigen afkeer van alle zeedelyke verkeerdheid. Maer, indien God de zonden ongeftraft liet, en den zondaer , zonder eenige voldoening , in zyne gunst herftelde, zou Hy zyne afkeer van het zeedelyk kwaed niet openbaer maeken , en derhaiven zyne Heiligheid verlochenen, Er is derhaiven een vast verband, tus ■ fchen de zonden , en derzelver ftraffen ; en daerom is het noodzaekelyk , dat God den overtreeder doe ondervinden, en andere reedelyke weezens doe opmerken , hoe verfoeilyk de zonden zyn in zyne heilige oogen. D. Gods oppergezach vordert , dat Hy de fchending zyner Majefteit niet onverfchillig aenzie. Elk eene zonde is, in nadruk, eene misdaed van gekwetfte Majefteit. Of zou de Allerhoogfte redelyke fchepfelen , die Hem , zo veel in hen is, van den throon zyner Majefteit willen afftooten, op dezelvde wys behandelen , als anderen , die Hem eerbiedigen en gehoorzaem zyn ? E. Gods Ofhangelykheid zou-verwoest worden , wanneer eenig fchepfel zich ongeftraft, tegen Hem verzetten konde. F. Eindelyk beroepen wy ons op Gods rechtvaerdigheid. Deeze vordert, dat elk vergolden worde naer zyne daeden. Maer die vui. deel. T 5  £98 over DE LEERSTUKKEN zou niet gefchieden , wanneer God de zonde Straffeloos vergav, en de overtreeder met zyne gunst vereerde. Uit dit alles befluiten wy, dat er eene voldoening noodzaekelyk zy, zal God met zondige menfchen verzoend worden, vermits het Hem, van weegen zyne Volmaèktheeden, onmogelyk is , het zeedelyk kwaed ongeftraft te lasten. Trouwens dat het ftraffen der zonden Gode noodzaekelyk zy, en niet van zyne willekeur afhange, hebben wy reeds, by eene andere gelegenheid, betoogd, en, tegen twee fchynbaere bedenkingen verdeedigd, hierin beftaende, dat deeze leer ftrydig zy met Gode coedheid ,, en dat God, in dit geval, van zyn recht zou kunnen afftaen (r). B. Zehs leen de ondervinding, . dat het ftraffen der zonden , en derhaiven ook de voldoening, noodzaekelyk zy. De ondervinding heeft geleerd , dat God het zeedelyk kwaed , dikwerv op eene voorbeeldige wys , geftraft hebbe. Nu moet één van beide waer zyn ; of God heeft de zonden geftraft, omdat Hy het, uit hoofde van zyne Volmaèktheeden, niet kon nalacten; of omdat Hy vermaek fchept in het ftraffen. Het laetfte is ongerymd, en , met Gods goedheid blykbaer ftryjüjg. Derhaiven zou God zich zeiven i ver- (i) .l Dnl p. 395-399.  VAN DE OPENBAERING. 299 verlochenen , wanneer Hy geene voldoening voor de zonden vorderde, en dezelve ongeftraft liet CO- C. Maer , dat de zaek volkoomen afdoet, de Heilige Schrivten leeren de noodzaekelykheid ier voldoening allerduidelykst. Den Allerhoogften wordt toorn , yver , en wraek toegefchreeven. De toorn van God wordt geopenbaerd van den hemel, over alle godloosheid en ongerechtigheid der menfchen , Rom. I: 18. Hoe zal nu de Allerhoogfte met den zondaer verzoend worden, zonder dat de oorzaek der gramfchap , door eene genoegzaeme voldoening, worde wechgenoomen ? Of zou de Oneindige gelyk zyn aen eenen zwakken Vorst , die wel gevoelig is over de beleedigingen hem aengedaen , maer geen vermoogen heeft , om zyne rechten te doen gelden ? — De heer is een yverig God , Exod. XX: j ; zal Hy dan de tergingen onverfchillig aen- zjen ? Een wreeker is de heer aen zyne wederpartyders, Nah. I: 2 ; zou Hy dan den zondaer , zonder eenige Voldoening , in zyne gunst herftellen ? God is rechtvaerdig. Hy zal eenen iegelyk vergelden naer zyne werken , Rom. II: 6. Is God onrechtvaerdig , als Hy toorn over ons brengt ? dat zy verre; anderzins hoe zal God O) buurt Befchouv». Godgel. i Deel p. 1*4. viii. deel.  JOO OVER DJï' LEERSTUKKEN de waereld oordeelen? Rom. III; 5,0". Hy is de Richter der gerechtigheid, Pf. \x: j . die den fchuldigen geenszins onfchuldig houdt, Èxoó XXXIV: 7. Zou dan de Richter der ganfche aerde geen recht doen ? Gen. XVIII- 25 God is waerachtig Zyn is naer waerheid, Rom. II: 2. Gevolgelyk kan Hy niet anders, dan den zondaer als fchuldig be' fehouwen , en als zodaenig behandelen God heeft eenen haet en afkeer 'van de zonde, welke Hy nicfe anders kan opcDbacr maeken , dan door den zondaer te ftraffen. Hy is te rein van oogen , dat dat Hy het kwaede aenfchouwen zou, Hab. I: l3. Hy is geen Gody die lust heeft aen godloosheid, de boofe zal by Hem met verketren , Hy haet alle Wrkersder ongerechtigheid. Pf. V- t k /ii „,..• 7 , v• j , o. ai wie onrecht doet is den heer een grouwel, Deut. XXV: 16 Hoe beflisfchende zyn de Volgende uitfpraei - ken ! Het is recht by God , dat zy , die zulke aingen doen , des doods waerdig zyn , Rom. I: 3=- Die ziel, welke gezondigd heeft, zal jterven, Ezech. XVIIf: ao. Be bezolding der zonde is de dood , Rom. VI: 23. Vervloekt is een iegelyk , die niet Myvt in al het geene gefchreeven *s m het boek der Wet, om dat te doen; die alle gebooden der wet niet altoos, met alk zyne vermoogens, gehoorzaemt, Gal. III: 10. Kan nu de God der waerheid deeze bedrei^ ging onvervuld laeten ? Dan by deeze plaets  van de openbaering. 30E plaets dienen wy wat ftil te ftaen. Men maekt tegen het gevolg , het welk wy daeruit afleiden, eene en andere bedenking. > Deeze bedreiging, zegt men , is ontleend uit Deut. XXVII: 26, en derhaiven alleen betrekkeiyk tot de Jooden , die onder de wet van mose leevden ; ook ziet zy niet zo zeer op de overtreeding van de Wet der natuur , maer van die gebooden, welke mose hadt voorgefchreeven. Dan wy antwoorden ; 1. dat de wet der natuur den meest weezenlyktn inhoud uitmaekte van de gebooden , welke mose aen Israël hadt voorgefchreeven. Veele gebooden van mose waeren willekeurig , en gefchikt naer de omftandigheeden , in welke zyn volk verkeerde ; maer de verplichting , om die ge. gebooden te gehoorzaemen, hadt haeren grond in de Wet der natuur.! Die derhaiven deeze gebooden ongehoorzaem was, maekte zich tevens fchuldig aen overtreeding van de Wet der natuur. 2. Men mag hier van het mindere tot het meerdere redeneeren ; was de vloek met zo veel nadruk bedreigd , op ds ïninfte overtreeding van een willekeurig gebod , hoe veel te meer zal hy dan vervloekt zyn , die der zeedelyke Wet ongehoorzaem is ? Men vergelyke de redeneering van v & o lus, Hebr. II: 2-4. Voeg er by , 3. dat de Apostel deeze bedreiging , in de aengehaelde plaets, Gal. III: 10 , algemeen opvat» vm deel,  302 over de leerstukken te, en Iecre , dat christus gekoomen zy , om ons van dien vloek te verlosfen , welke wy ons zei ven , door het overtreeden van de Wet, hebben op den hals gehaeld, gelyk hv uitdrukkelyk verklaert, vs. 13. De andere uitzondering is,' dat dergelyke bedreigingen voorwaerdelyk zyn, zo dat God gevolgelyk zyne Waerluid niet verlochene wanneer Hy de zonden ongeftraft vergeevt \ en dat Gods bedreigingen dan alleen volftrekt' en zeeker zyn , wanneer Hy dezelve met eenen plechtigen eed bevestigd heeft , Num XIV: 28. Hebr III: n. Pf. Xcv. I2 Het is waer, God heeft zomtyds 'voorvvaerdelyKe bedreigingen gedaen , maer dan is de voorwaerde duidelyk uitgedrukt , gelvk Ezech XXXVIII. Jon. II!: 4. MJhoe onwettig is het befluit, nit deeze byzonderheid, tot het algemeene, en tot eene bedreiging, welke volftrekt, en zonder eenige bepaehng is voorgefteld, gelyk het zo in ons geval, met de zaek geleegen is? Wyders is het geenszins noodig, dat God by zyne bedreigingen altoos eenen eed voege, om de onveranderlykheid van zynen wil aen te wyzen. Wauneer God zweert , gefchiedt het alleen" lyk, om de menfchelyke zwakheid te hulp te koomen ; maer het is even zo onmoogelyk, dat God liege , wanneer Hy iets gefprooken heeft , als wanneer Hy zyn woord met  TAN DE OPENBAERING. 303 met eenen eed geftaevd heeft, flebr. VI: 17, 18. Voeg er by, dat Gods bedreigingen even zo onveranderlyk zyn, als de wetten % by welke zy gevoegd zyn ; maer de wetten der natuur zyn onveranderlyk, omdat zy in Gods Heiligheid en Rechtvaerdigheid gegrond zyn. Hiermeede meenen wy de noodzaekelykheid der Voldoening genoegzaem betoogd te hebben. Eéne fchynbaere tegenwerping is er , welke wy niet moogen onbeantwoord laeten , te minder daer dezelve door de hedendaegfche Hervormeren, als onoplosbaer wordt uitgegeeven. De Sociniaenen hebben reeds over¬ lang luidkeels gefchreeuwd , dat wy ons 00gerymde denkbeelden van het Opperweezen maeken, naerdien wy God befchouwen als een toornig, en wraekzuchtig weezen, het welk onverbiddelyk wreed is en vermaek fchept in het verderv van zyne fchepfelen. / Maer zeggen zy , God kan door den zon- ' daer niet beleedigd worden , naerdien zyne gelukzaeligheid onveranderlyk is; het is onbetaemelyk Gode zulke aendoeningen toe te fchryven , als by zwakke menfchen plaets hebben ; en derhaiven kan God geene zucht hebben , om zich over eenig ongelyk, Hem aengedaen , te wreeken. De tegenwerping is veelvuldige maelen volkoomen opgeloscht. VIII. DEEL.  3ng O)-" God wordt wel dege'vk door de zonden beleedigd, voor zo ver zyne eer gefchonden, zyne Volmaèktheeden verlochend , zyn gezach veracht, en zyne Ma- je- O?; VAN ALPHEN 1. C. p. £3, 85.  VAN DE O P E N B A E It IN G. go? Jefteit verfmaed worden. Maer evenwel zyne Gelukzaeligheid worde niet verftoord, omdat zy oneindig en onveranderlyk is ; deeze oneindigheid en onveranderlykheid van Gods Gelukzaeligheid maeken , dat de Allerhoogfte niet vatbaer zy voor de gevolgen der beleediging , welke by eindige weezens plaets hebben. God is Alweetend; derha ven kent Hy alle zyne beleedigers, en befchouwt hen als de zodaenige. God is Heilig en Rechtvaerdig ; gevolgelyk kan Hy zyne beleedigers als zodaenig niet beminnen; maef Hy moet zynen afkeer van zyne beleedigers openbaer maeken. ——- God bemint zich zeiven, en zyne oneindige Volmaèktheeden » zou het Hem dan onverfchillig weezen , of redelyke weezens, welke Hy heeft voortgebracht , om zyne Volmaèktheeden te eerbiedigen , dezelve blykbaer verlochenen ? Is deeze verlochening niet eene weezeDlyke beleediging van den Onëindigen ? Zou God dan , op dezelvde wys, handelen met zulken , die Hem beleedigen , als met de zodaenigen , die zich overeenkoomftig het oogmerk vaa hunne fchepping gedraegen. . 3. Wy befchouwen God geenszins als eea toornig en wraekzuchtig weezen , het welk onverbiddelyk wreed is, en vermaek fchept in het verderv zyner fchepfelen. Zulke denk» beelden verfoeit onze ganfche' ziel. —— Djs VHI. DEEL. V3  308 OVER DE LEERSTUKKEN Heilige Schrivten fpreeken van Gods toorn ea !™d Dee£e wo°rden zyn van ons menfchen ontleend, maer zy moeten Gode betaernelyk verftaen worden. Met menfchen fpreekt God in de tael der menfchen. Gods toorn ,,; zyn afkeer van het zeedelyk kwaed, welke haeren grond heeft in zyne Natuurlyke Heiligheid. Gods wraek is de betoonin, van dien afkeer , welke ia zyne Rechtvaer^ d^gheid gegrond is. ~__ God is geen ae« die vermaek fehept in het ftraffen. Welk een affchuuwelyk denkbeeld van Hem, die de opperfte Goedheid zelve is.' God ftrafe den zondaer , omdat Hy niet onverfehillig weezen kan, omtrent de verlochening van zyne Volmaèktheeden , omdat de zondaer tegen da weldaedige oogmerken , welke God met hem voor beeft, moetwillig aendruischt, en omdat Gods Goedheid niet toelaet, dat de zee delyke orde ten eenemael zou verwoest worden. De heer heeft geenen lust in den dood van den godloofen , Ezech. XXXIil: n • en opdat Hy met zondaers, behoudens den luister van zyne oneindige Volmaèktheeden , zoa verzoend worden , heeft Hy zelvs van eeuwigheid een wel verordend middel uitgedacht, en in het werk gefield, gelyk vervolgens naeder blyken zal. 4- Eindelyk hebben wy er nog by te voegen , • dat de redeneering van onze tegenftree- verss  VAN DE OPENBAERING. 30O vers , wanneer dezelve doorging , veel meer bewyzen zoude , dan zy zelve bewyzen wil- Jen. Wanneer God den zondaer, zónder voldoening, vergeeven kon , dan moest Hy ook het goede kunnen onbeloond Jaeten. De Rechtvaerdigheid beftaet in twee ftukken , ia het beloocen van het goede } en in het {haffen van het kwaede (x). Beide deeze ftukken maeken in God ééne en dezelvde Volmaektheid uit. Beide zyn zy Gode even natuurlyk en noodzaekelyk. Die derhalven veronderftelt, dat God van zyn recht, om de zonden te ftraffen , kan afftaen , moet tevens beweeren , wil hy zich zeiven niet in het aengezicht tegenfpreeken, dat God ook hec goede kan onbeloond laeten (y). Ten flotte moeten wy er nog by voegen, dat er verfcheidene geweest zyn onder de Onzen , die beweerd hebben , dat de Voldoening niet volftrekt, maer alleen veronderjlellendir wys (^hypothetwe) noodzaekelyk zy. ——. Zy meenen , dat God, wanneer het Hem zo behaegd hadt, zich , zonder de Voldoening van zyne Zoon , op eenige andere wys , met zondaeren zou hebben kunnen verzoenen ; maer God zou de Voldoening van zynen Zoon , als een middel der verzoening, in O) Boren I Deel p. $93-— (yj VAN ALPHEN 1. C, p. Io8 , 100, VIII. DEEL. V 3  |IQ OVER DE LEERSTUKKEN zyn befluit hebben vastgefteld , en in zo ver zou de Voldoening veronderjtellender wys noodzaekelyk zyn, als zy een gevolg is van zyn vrymachtig befluit, waerin Hy eene andere bepaeling zou hebben kunnen maeken , wanneer het Hem zo behaegd hadt (z) Om- tfent dit begrip hebben wy het volgende kortely kaen te merken. i. Dat het zelve niets minder dan nieuw zy. aligustinus heeft reeds in de V Eeuw gefchreeven: „ dat het Gode aen geen », ander, mogelyk middel ontbrooken hebbe, « aaer alle dingen , aen zyne macht, gelyke„ lyk onderworpen zyn, maer dat er geen „ ander voegzaemer middel geweest zy/, om »' onze ellende te geneezen (d)." Ten tyde der Hervorming, en na den zei ven, heeft deeze Oudvader veele naervolgeren gehad (h), onder welke ook calvinus (c) , en zANCHius (d), moet geteld worden, by welke verfcheidene anderen moeten ge. voegd worden (e), 2. Dat Cz) b. s. crème r Difp. ThtoU i. de Jujlitia & MijerU Da exercitie, tluJ!C impos!im olim po§m . (a) De TtiniU U Xlll, c. ic. €*> ni ve xus Qfier. Tom. Ut p. 845. (Ó AP* TltioU i H. c. 12. Se8. De mcmttau c. 3. quaft. I. C*) PMiRicius SyU. Script, de ver. Relig. CürO. c. 14. votïius D@, Pm. Uk P. 2aa.—  VAN DE OPENBAERINC. 3rl . 2. Dat men de voorftanders van dit begrip een fchreeuwend onrecht doen zoude , wanneer men hen van de dwaeling~der Sociniaenen eenigszins wilde verdacht houden. De naervolgers van socyn lochenen niet alleen de volflrekte noodzaekelykheid der Voldoening, maer ook by wys van vermderftelling ; by hen is Gods Rechtvaerdigheid niets anders dan billykheid en rechtheid. 3. Trouwens het beginfel, waeruifr de gemelde Godgeleerden werken , is geenszins de voldoening van christüs te lochenen , maer alleen , om dat zy meenen, dat men , volgens dit begrip , Gods volflrekte Vrymacht beeter kan ftaende houden , en dat de volflrekte noodzaekelykheid der Voldoening niet zo wel met de Goddelyke Vrymacht zou kunnen overeengebracht . worden. ■—- Dan hier tegen willen wy opgemerkt hebben , dat Gods volflrekte Vrymacht, door zyne zeedelykeVolmaektheeden , bepaeld worde. God wordt gezegd niet te kunnen doen , het geene Hy, uit hoofde van zyne zeedelyke Volmaektheeden, niet kan doen ; en in deezen zin , kan God de zonden zonder Voldoening niet vergeeven. 4. Wy meenen, dat de aengevoerde bewysredenen , en de bygebrachte Texten , by welke men nog voegen mag , Jer. V: 29. Hcbr. II: 10 * geenen twyffel overlaeten, Vlll. DEEL. V 4  312 OVER DE LEERSTUKKEN of de ftraffende Rechtvaerdigheid is Gode, buiten zyn Befluit , zo natuurlyk, dat Hy , behoudens zyne Volmaektheeden , niet zou hebben kunnen bcfluiten , om de zonden ongeflraft te vergeeven, of, dat het zelvde is geen onderfchcid te Hellen tusfchen zulken , die zyne Majefteit eeibiedigen , en die dezelve verfmaeden, 3. OVfcR HET ONVERMOOGEN VAN DEN ZONDAER, OM VOOR ZICH ZELVEN TE VOLDOEN, EN DE NOODZAEKELYKHEID VAN EENEN MIDDELAER. §• 886-. Er is dan ttne voldoening noodig , Be. ftaende in het draegen van de bedreigde Jtraf der zonden, en het volbrengen van de verzuimde gehoorzaemheid, opdat de luister van Gods verlochende Volmaektheeden herjleld worde. Deeze Voldoening moet gefchieden , of door den zondaer zeiven, of door eenen anderen in zyne plaets. Maer het eerjte is onmogelyk , derhalven moet het laetjte plaets grypen. De zondaer kan voor zich zeiven niet voldoen. Dit leert de natuur der zaeke. Tot de Vol-  TAN DE OPENBAERING. 313 Voldoening, of het her Hellen van den luister der Goddelyke Volmaektheeden, welke door de zonden verlochend zyn, behooren twee ftukken , het draegen van de bedreigde ftraf der zonden , en het volbrengen van de verzuimde gehoor zaemheid aen Gods Wet. Maer het een is den zondaer even zo on- moogelyk, als het ander. De ftraf der zonden is eeuwig (f), en de zondaer kan de eeuwige ftraf niet draegen , zodaenig dat hy de rampzaelige gevolgen van zyne overtreeding te boven koome : want, hoe lang en hoe zwaer hy ook lyden mogt, nimmer koomt 'er tyd, dat hy genoeg geleeden hebbe, naerdien de eeuwige ftraf nimmermeer ophoudt. — De ellendige mensen is geheel en al onvermogende ten goede. Gevolgelyk js hem niets onmoogelyker , dan dat hy de verzuimde gehoorzaemheid aen de Goddelyke Wet zou kunnen volbrengen. Hier by koomen nog de allerduidelykfte uitfpraeken der Goddelyke Openbaering. Niemand van hen zal immermeer zynen broeder kunnen verlos/en ; hy zal Gode zyn rantzsen niet kunnen geeven : want de verlossing hunner ziel is te kortelyk en zal in eeuwigheid ophouden, Pf. XLIX: 8 , 9. Wat zal de mensch geeven % (/) Bovenij. 876. VIII. DEEL. V 5  314 over 0E LEERSTUKKEN tot losfing avTKMutyiufi van zyne ziel? Matth XVI: 26. Me mond is geflopt , en de geheel* waereld ts voor God verdoemelyk, Rom. m: §• 887. Er is derhalven, zullen wy met God verzoend worden, een mi ode la er noodig , die de Voldoening , voor ons en in onze plaets tt Veeg brenge. paulus fpreekt meermaelen van den middelaer, 1 Tim. II: 5. Hebr. VIII: 6. IX: 15. XII: 24. Een midddelaer is in het gemeen iemand , die zich tusfchen twee twistende partyen in fielt, om de vyandfchap wech te neemen , en de vriendfchap te herfiellen. In ons-geval is de middel aer een perioon , die zich tusfchen God, als eenen vertoornden Richter, en tusfchen de menfchen , als verdocmelyke zondaeren, inftelt, om God te verzoenen , en de zondige menfchen in zyne hooge, gunst te herftellen. In deezen zin, wordt de gezeegende jesus de Middelaer van God cn menfchen genaemd , 1 Tim. ik 5. Er zyn middelaers van verzoening en van voorfpraek. Een middelaer van de laetfte zoort is zodaenig een , die by iemand, die beieedigd is, intreedt, en door zyne voor- fpraek  van de op enb aer in g. 315 fpraek te weeg brengt, dat de beleediger vergeeving erlange; in deezen zin was mose een Middelaer tusfchen God en Israël, Gal. III: 19. Een middelaer van verwening is zodaenig een , die de oorzaek der vyandfchap, door het herftellen van de beleediging, volkoomen wechneemt. Nu zou een middelaer van voorfpraek , in ons geval, geenszins genoegzaem zyn, om God, met doemwaerdige zondaeren., te verzoenen ; daer toe is eene Voldoening noo» dig, eene herftelling van den luister der Goddelyk Volmaektheeden. Wy ellendige zondaers hebben der hal ven eenen middelaer van verzoening noodig, die alles herftelt, wat door de zondaers verdorven is. De Openbaering wyst ons zodaenig eenen Middelaer aen, in den gezeegende Verlosfer. Zy befchryvt Hem, niet alleen als den Voorfpraek, maer ook als den Middelaer, die een waere verzoening heeft te weeg gebracht, i Joh. II: 1, 2 , die zich zeiven tot een rantzoen gegeeven heeft, 1 Tim. II: 5,6. Hoe blykbaer is derhalven de dwaeling der Sociciaenen , die beweeren dat Christus daerom alleen de middelaer zou genaemd worden , omdat Hy Gods wil, als zyn afgezant , bekend gemaekt en zyn getuigenis, zo met een heilig leven , als eenen geweldigen dood, bevestigd heeft ? „ Het woord Mid- vih. deel.  3I<5 OTER DE LEERSTUKKEN „ deteer , zegt crellids (g) , beteekent „ in de Heilige Schrivt niets anders, dan „ eenen uitlegger of bode van God , gezonj, den om verbonden met menfchen te flui„ ten , door welke het volk, omtrent den „ Goddelyken wil onderricht zynde, tot „ God naedert." Op de vraeg, waerom wordt de- naem van Middelaer , in de Schrivt aen Christus gegeeven? wordt in den Raccauwfcben Catechismus geantwoord : „ daerom , „ omdat hy een nieuw en altoosduurend ver5, bond , in Gods naem, met de menfchen „ geflooten , en den ganfchen wil van God, „ waerdoor ons de toegang tot God geopend „ is , bekend gemaekt heeft (h)." Dan in het vervolg zullen wy met opzet betoo' gen, dat chrjstus, als middelaer, eene waere en volkoomene verzoening hebbe te weeg gebracht (i). In eene andere toefpeeliag wordt de Mid. delaer ook borg genaemd, Jer. XXX: 21. Hebr. VU: 22. Een borg is, in geldzae" ken , die de fchulden van anderen overneemt, om voor dezelve , in de plaets van dien an! deren , te betaelen. Nu worden de zonden befchouwd als onze fchulden, omdat wy vol- (?) Refponf. ai h. grotii librum de falisfaa. p. 185. (a; 1'. 23y. (.ij arholdi Refut. Catech. Rafcov. p. 544—  VAN DE OPENBAERING. 317 voldoening voor dezelve verfchuldigd zyn, Matth. VI: 12. Luc. XIII: 4*. Daerom worde de Middelaer, die de fchuld van onze zonden overgenoomen, en voor dezelve , door eene volkoomene Voldoening , in onze plaets geboet heeft, de borg genaemd. ■ Hoe veel verfchilt hier Van Wederom de leer der Sociniaenen , volgens welke Christus de eorc zou heeten , „ omdat hy voor God inftaet, dat is, verzeekering „ gegeeven heeft, dat God de belovten van „ het Verbond houden zulle (k) ? " Dan ook hier van in het vervolg naeder. De noodzaekelykheid van eenen middelaer, om, in onze plaets, de Voldoening te weeg te breügen, zullen wy met God verzoend worden , vloeit uit het onvermoogen van zondaer van zelv» voort. •— Wy gaen daerom over, tot C^crelliü* in commtnt. td Htbr, VIL tz» VUL DE Si.  318 OVER DE LEERSTUKKEN i. de beschouwing der vêreisch* ten van den middelaer. §. 888. De vereischten van den middelaer moeten wy uit de Openbaering keren kennen. Zy zyn deeze vier ; hy moet zyn een waerachtig mensch , een heilig mensch , waerachtig God, God en mensch in één perjoon. Daer de reden , aen zich zelve overgelaeten, niets weet van den weg der Verzoening, zou wy zeekerlyk van vooren , omtrent de vereischte hoedaenigheeden van den Middelaer , niets hoe geoaemd bepaelen kunnen. Wy hebben de ontdekking van deeze ganfche zaek alleen aen de Openbaering dank te weeten. Ondertusfchen kan het gezond verftand niet nalaeten, het geene de Heilige Schrivt daeromtrent geleerd heefc, toe te ftemmen en goed te keuren. Volgens de leer der Openbaering, moet de middelaer de volgende vereischten bezitten , dat hy zy een waerachtig mensch, een heilig mensch , waerachtig God , en God en mensch in één perjoon (l). i. De CO suicerus Thef. Eccl. Tom. II. Art. Mfr. V: 21. Geen* zo«de & & Hem ( I Jüh , III: J. tfy fee/t.geen onrwfc gedaen , en er is geen bedrog m zynen mond gevonden , Jef. LUI9 i Petr. II: 22. Zelvs konde Hy bic; erfte vyanden , die alle zyne gangen naeuwkeung gaedefloegen, en geduurig op 2Vn verderv loerden , openlyk uittarten , en jetSe^,r ^ Umr °VeTtUW ™y van ™ide Joh VIII: 46. 3 jesus christus is waerachtig God — Deeze aengeleegene waerheid hebben wy reeds met opzet betoogd (q). 4. T E- (i) Bovsn §. 85S. J  van de openbaering. 329 4. jesus christus is God en mensch in één Perfoon. Daerom heet Hy im- manuël, dat is, God met ons, naerdien de Godheid , met de menfchelyke natuur, tot éénen perfoon vereenigd is. Het woord is vkesch geworden , en heeft onder ons, in onze menfchelyke natuur, als in eenen tabernakel gewoond, Joh I: 14- God is geopenbaeri in het vleesch, 1 Tim III: lö. Dan, over deeze hooge Verborgenheid zullen wy , in het vervolg , meer met opzet handelen (r). Ook heeft Hy de Voldoening , voor en in onze plaets, vry willig op zich genoomen, en met eene volkoomene volvaerdigheid , daer gefield. Ik heb lust , 0 myn God , om uw welbehaegen te doen , en uwe Wet is het midden van myn ingewand , zegt Hy daerom , fpreekende ingevoerd , Pf. XL: 7-9- Hy deedt zynen mond niet op , als een lam werdt Hy ter flachting geleid, en als een fchaep, het welk Jtom is voor het aengezicht van zynen fcheerer, alzoo deedt Hy zynen mond niet op , Jef. LUI: 7. Toen Hy het meest duldeloos lyden , en den wreedflen dood voor oogen zag , zeide Hy tot zyne volgelingen : opdat de waereld weete , dat ik den Vader lievhebbe, en alzoo doe, (f) Beneden §. 892. viii. deel. X S  33° over de leerstukken 'gelyk de Vader my gebooden heeft, Jtaet op, en toet ons van hier gaen , Joh. XIV: 31. Deeze middelaer, die, ouder'bet Oude Testament messias, dat is Gezalvde genaemd werdt , hebben de Propheeten ' eeuwen lang te vooren , beloovd. De eerfte Voorzegging omtrent den messia, werdt door den hoogen God zeiven, onmid! delyk na het begaen der eerfte zonde in het Paradys , uitgefprooken , Gen. III: 15 Dee ze Godfpraek , welke zeer dnister en ingewikkeld was , hebben de Propheeten vervolgens, van tyd tot tyd, naeder verklaerd en uitgebreid. Zy hebben de omftandigheeden van zyne verfchyning, met alle zyne verrichtingen en lotgevallen , zeer omftandig ea naeuwkeurig bepaeld Alle deeze Voor- zeggingen zyn in den gezeegenden jesus blykbaer vervuld , ten betooge, dat Hy de waere en beloovde messias zy. Dit Huk hebben wy reeds voorheen uitvoerig beweezen (V). Dan laeten wy deezen middelaer meer byzonder befchoawen. (s) vii Deei p. 123-22a» A. IJf  yan de openbaering. 33i A. in zïne naemen. §. 891. De middelaer heet jesus christus. De eigen naem jesus is onzen Middelaar gegeeven, op Gods uitdrukkelyk bevel, door eenen Engel, aen joseph, den ondertrouwden man van de Moedermaegd , in den droom bekend gemaekt, Matth. I: 21 : gy zult zynen naem heeten jesus , want Hy zal zyn volk zaelig maeken van hunne zonden. —— Die Openbaering was regelrecht ftrydig met de vleefchelyke vooroordeelen der Jooden van dien tyd , welke den messias verwachtten, als eenen aerdfchen Koning , ' die hun eene lichaemelyke verlosfing , van de overheerfching der Romeinen , bezorgen zoude, de vryheid van hunnen Staet herftellen , en denzelven tot dien luister wederbrengen , die ten tyde van salomo hadt plaets gehad. Maer de Engel berichtte , dat de Middelaer koomen zou , om zyn volk zaelig te maeken van hunne zonden, om zondaeren uit hunnen rampzaeligen ellendeftaet te verlosfen , en in het bezit te Hellen van geestelyke en eeuwige zeegeningen. Om deeze reden wordt Hy jesus genaemd. viii. deel.  31* over 0e leerstukken De naem jesus fa oorfprongelyk een Hebreeuwsch woord mT of ^ ( Joomfog van den wortel ^, en beteekent den zodaenigen, die in de ruimte zet, die Z. teDgte rrlost'die in "yh** flelt, met één woord, eenen Verlos/er , eenen 2?e! tor 00- — De LXX Griekfehe Overetters, en de Oudvaders vertaeJen den 72i::vs>door ^? Onze Middelaer heet , » nadruk Vfin ^ woord jesus, Hy is de ynhsft de z Hoeker by uitneemendheid. Hy heeft zyn volk zaehg gemaekt van hunne zonden ; H js met alleen de Verwerver, maer ook de Toepasfer der Zaeligheid. Deeze aeDgeieege. "C ™erhee<*en zullen wy i„ hec ven>0ë, nage. der betoogen. In Hem hebben wy de Verlos. vei^ Zynnbked' Eph'I: 7' nylons verlost van alle ongerechtigheid, Tit II- Be zaeligheid is in geenen anderen; ook is 'er ot der den hemel geen andere naem, die onder de menjchen gegeeven is , door welken wy moeten zaelig worden , Hand. IV: 12. De naem jksus is derhalven van de meest verheevene beteekenis. Ondertusfchen is het op lou- (*) «01 cB rus Thtf Stel. in vcce (u) a. scbultens in Origin. fair. 1. I. S. 21_ &' tn Vmdk. Orig. Hebr. &ect. I. p. si .  van de openbaering. 333 louter bygeloov gegrond, dat de Rootnschgezinden , op het uitfpreeken van deezen naem, hunnen eerbied door uiterlyke teekenen betoonen (v). Deeze gewoonte is ook door zom« mige Lutheraenen verdeedigd (w>, alsmeede door de Bisfchoppelyke Kerk van Engeland naergevolgd (x). Dit eerbewys is een eigenwillige Godsdienst, voor welken geen de minfte grond is in de Heilige Schrivten. Te vergeevsch beroept men zich op het zeggen van paulus, Phil. II: 10, dat in den naem van jesus alle knye zal geboogen worden; want in den naem van j es u's zegt, ter eere van jesus zeiven , vergel. Jef. XLV: 23. (y). De toenaem van den middelaer is christus. Deeze Griekfche naem koomt overeen met den Hebreeuw fchen ITE^D , messias, en beteekent den Gezalvden, Joh. I: 42. IV: 25. De benaeming is ontleend van de Perfoonen , die oudtyds met oly gezalvd werden , tot eene zinbeeldige vertooning , dat zy van God zelveD tot hunne ampten geroepen waeren, en, door de invloeden van zynen Geest, tot dezelve zouden (v) spanhem1us Oper. Tom, II, Col. 916— (w) J. FECHTius Notf. Chrift. Exerc. 8. §. 6. (* NEflL l/ift. der Parit. I D. 11 St. p. 170 (y) voet 1 u s Difp, Set. Part. UI. p. 157—■ viu. deel.  334 OVER DE LEERSTUKKEN bekwaem gemaekt worden. Op deeze wVs werden oudtydsde Propheeten, Priesters , CQ Koningen gezalvd, gelyk ons in het vervolg nader blyken zal. Nu wordt onze Verlosfer de messias of christus, dat is , de Gezalvde genaemd, omdat God de Vader Hem van eeuwigheid gefchikt en verordend heefc tot die gewichtige ampten , welke Hy als Middelaer volbrengen moest. Ik ben van eeuwigheid af gezalvd geweest, zegt daerom de Opperfte Wysheid, door weüce wy Gods grooten Zoon te veritaen hebben (z), Spreuk VIII: 23. Ook is Hy in den tyd, byzonder by zynen Doop, ge.alvd, wanneer Hy de gaeven van den Heiligen Geest zonder maete ontvangen heeft , om Hem , naer zyne menfchelyke natuur, bekwaem te maeken tot dat gewichtig werk , het welk Hy hier op aerde volbrengen moest God heeft Hem gezalvd met den Heiligen Geest en met kracht, zegt Apostel petrus , Hand. X: 38. (2) Boven §. 8<5o. 8. IR  van de openbaering. 335 B. er zyn in den middelaer TWEE natuuren. §. 892. De middelaer moet waerachtig God en waerachtig mensch weezen. Deeze beide na~ turnen zyn in jesus christus. Dat de middelaer jesus christus waerachtig God zy, hebben wy reeds uitvoerig betoogd (V). Hy is de tweede Perfoon in de Eeuwige Godheid, eensweezig met den Vader , God boven al te pryzen in de eeuwig-* heid, Rom. IX. 5. Het zal nu maer op zyne Menfchelyke Natuur aenkoomen. Eerst zullen wy bewyzen, dat jesus chritus een waerachtig mensch zy ; daer na zullen wy onderzoeken, van waer Hy die menfchelyke natuur verkrsegen hebbe , en eindelyk de redenen opgeeven , waerom juist de tweede Perfoon , in de aenbiddelyke Godheid, de menfchelyke natuur hebbe aengenoomen. A. jesus christus vs een waerachtig mensch, gelyk wy reeds gezien hebben (b). Dan er zyn er geweest, die aen christus (a) Iioyen §. 855. Boyin §. 890. viii. deel.  336 over de leerstukken flechts een fchynbaer lichaem toegefchreeven, en anderen die zyne menfchelyke ziel ontkend hebben. Deeze dwaelingen ilelien ons in de noodzaekelykheid, om naer het menfchelyk lichaem en de ziel van den Middelaer , meer byzonder onderzoek te doen. a. De doceten, of Schyndryvers, beweerden, dat christus geen waerachtig menfchelyk lichaem, maer alleen de uiterlyke vertoöning daervan gehad hebbe, zodat Hy flechts fcheen een mensch te zyn (c). Dit wanbegrip is oorfprongelyk vansiMON, en vervolgens overgenoomen door menander cerdo, marcion, saturninus, basi lid es, en andere Gnostieken (d) , als meede door de Manicheen (V). Dan de Heilige Schrivt eigent den Middelaer allerduidelykst een menfchelyk lichaem toe. Hy zelvs fpreekt uitdrukkelyk van zyn lichaem , Matth. XXVI: 12 , 26. Nadat Hy aen het kruis geftorven was, heeft zyn lichaem in het grav geleegen, Joh. XX: 12. Hy heeft onze zonden in zyn lichaem gedroegen , 1 Petr. II: 24. Hy is des vleesch en des bloeds deelachtig geworden, Hebr. II: 14. Er wordt meer byzonder melding gemaekt , . van (c) Tertullianus Prakript. [Jaret. c. 49. Cd) tertullianus 1. c. augustinus de Haref. e. 1. ring //»/?. Sym'j. Apost c. 3. §. 48. ie) augustinus de Haref. c. 46.  VAN DE OPENBAERING. 237 van zyne beenen, en zyne zyde , Joh. XIX: 33 5 34 5 van vleesch en zyne beenen, Luc. XXIV: 39; van zyne handen en voeten, Luc. XXIV: 39, 4° ; en van zYn hoofd » Matth. VIII: 20. Voor het overige is de dwaeling , welke wy thans beftryden , zo ongerymd, dat zy geene verdere wederleg, ging waerdig zy. Of zou alles wat de Heiland gefprooken , gedaen , en geleeden heeft, alleen in fchyn , en naer de verbeelding der menrchen , gefchied zyn ? Dan zou de Middelaer in de daed niet met al gedaen hebben. fi. Even zo gemakkelyk laet zich de dwaeling der gcenen wederleggen, die de menfchelyke ziel van den Middelaer ontkend hebben. augustinus bericht ons, dat deeze dwaeling uit de Ariaenen zy voortgekoomen , die meenden, dat christus maer alleen een een menfchelyk lichaem zonder ziel, hadt aengenoomen (ƒ). Maer byzonder was dit de leer van apollinaris, die insgelyks in de IV eeuw gebloeid heeft. Deeze Bisfchop van Laodicasa in Syria, die zich eenen grooten roem verworven heeft, door het verdeedigen der waerheid van den Christen Godsdienst, byzonder tegen porphyrius, werdt door zyne zucht voor de Platonifche Wysbegeerte vervoerd, om de volkoomen- (ƒ) L. c. c. 49l VUT. DEEL. Y  338 OVER DE LEERSTUKKEN heid van christus menfchelyke natuur te ontkennen , zich verbeeldende, dat men anders twee perfoonen in den Middelaer ftellen «ocstfe; In het begin fteldehy, dat e Godheid jn den Middelaer de plaets van eene menfc elyke ziel vervangen hadt fh). Naderhand heeft hy dit ftelfel in zo ver befchaevd dat hy wel eene gevoelige ziel, maer nochtans geenen menfchelyken geest in christus erkende (i). Deeze ^ is met alleen veroordeeld in het Concilie van Alexandnen in het jaer 362 , in dat van Rq> me in het jaer 378, en m dat van Antioehien m het zelvde jaer. maer .ook in de tweede algemeene Kerkvergaedering, door Keizer theooosius den. Grooten , in het jaer 381 , te Conftantinopolea zaemgeroepen. b De Middelaer heeft eene menfchelyke ziel van zyne Goddelyke natuur, geheel onder! fcheiden Dit is allerblykbaerst uit de Euangehfche gefchiedenis. In zyne jeu„d nam de Heer jksus toe in wysheid , Lui il: 21 ; dit moet buiten allen twyffel van zyne menfchelyke ziel verftaen word-n daer de oneindige Godheid voor geen toenee-* mea Cg) wesjeliüs Keflor. Co«f. c 2. § 2a Qi) petavjus Theo'. Dogm. Tem. V. 1. ,. c. 6 § 5 (O Jaclonsky de orig. er jund. Nelioriammi p. i'7-L  VAN DE OPENBAERING. 339 men vatbaer is. Hem wordt eene ziel toegegefchreeven , welke in Gethfemane bedroevd v/as tot den dood toe, Matth. XXVl: 38; maer iets dergelyks kon in de oneindig gelukzaelige Godheid geene plaets hebben. Als rnensch waeren Hem zommige dingen onbekend , Mare. XIII: 32 ; maer de Godheid is alweetend. Hy zelvs onderfcheidt zynen menfehelyken wil ukdrukkelyk, van den Goddelyken wil, Matth. XXVI: 39. y. De Heiland hadt alle de zwakheeden en aendoeningen der menfchelyke natuur , even als wy , de zondige alleen uitgezonderd. Hy is in alle dingen, gelyk als wy , verzocht geweest , doch zonder zonde , en daerom kan Hy medelyden hebben met onze zwakheeden, Hebr. IV: 15. Hy gevoelde alle de drivten, neigingen , aendoeningen , en zwakheeden van het menfchelyk hart. Hy is droevig geweest , Hem heeft gehongerd , en gedorst , Hy is vermoeid, en toornig geweest, Matth. XXVI: 38. Joh. XI: 33. Matth. IV: 2. Joh. IV: 6. XIX: 28. Mare. III: J, Aen ziekten evenwel is Hy niet onderworpen geweest ; omdat de krankheeden haeren oorfprong hebben in de kwaede gefteldheid van het lichaem , en in eene ongeregelde levenswys, welke beide in den Heiland geene plaets konden hebben (k). (Aï) rivet os Oper. Tam. IL p. 821. VIII. BE EL. Y 2  34° OVER DE LEERSTUKKEN Hy was ons der hal ven in alles gelyk, alleen]yk uitgenootnen de zonde. Hy was niet bezoeteld met de aengehooren ervfmet, Hebr Vil: 26, maer het heilige by uitneemendheid^ Luc. I: 35 ; Hy heeft zich, in zyn gansch gedrag, nimmer aen den minften fchyn van overtreeding fchuldig gemaekt, 2 Cor V- 21 Hebr. IV: 15. 1 petr. II: i0. B. Maer van waer heefc Gods Zoon die onzondige menfchelyke natuur verkreegen * «. Het menfchelyk lichaem van den Middelaer is, op eene bovennatuurlyke wys, in de ingewanden van de maegd mar ia toebereid, en uit haer op de gewoone wys gebooren. Dit wil onze Geloovsleus te kennen geeven , met deeze woorden: Hy is omvangen van den heiligen geest, en gebooren uit de maegd mar ia. a. Hy is ontvangen van den heiligen geest; het grondbeftaen van zyn menfchelyk lichaem is, in de ingewanden van de maegd maria, zonder toedoen des mans , op eene wonder- daedige wys toebereid. Deeze groote Verborgenheid werdt maria door eene Engel bekend gemaekt, die op haere vraeg, hoe zal dat weezen , dat ik eenen zoon baerea zoude daer ik geenen man beken ? antwoordde : de heilige geest zal over u koomen, en de kracht des Allerhogfien zal u overjchaduven , Luc. I: 34 , 3J. Vee-  VAN Dï openbaering. 34! Veelen verltaen door den heiligen «eest, die vervolgens de Aller hoog Jte gegaemd wordt , den derden Perfoon in de Gódheid (i)> anderen denken met coccejus (m), aen den tweeden Perfoon (ra). Wy voegen ons by de laetften. De tweede Perfoon , in de aenbiddelyke Drieëenheid , komt voor onder de benaeming van den Geest, den Geest der heiligmaeking , en den eeuwigen Geest, 1 Tim. III: 16. 1 Petr. Hls 18. Rom. h 4. Hebr. IX: 14. Op dien grond veritaen wy , in het gemelde antwoord i an den Engel, door den heiligen geest, en den Allerhoogften, den tweeden Perfoon in de Godheid , zodat Gods Zoon zelvs zyn menfchelyk lichaem in de baermoeder van maria hebbe toebereid. Trouwens de Middelaers was heer en meester van zyn eigen leven , zodat Hy macht hadt, om het zelve afteleggen , Joh X: 17 , 18 ; maer daertoe moest Hy zelvs de oorzaek zyn van zyne menfchelyke natuur. Daerënboven, was de Middelaer niet zelvs de oorzaek van zyne menschheid, dan zou zyne gehoorzaemheid (i) lampe Dijf. P&ikl. TUeolog. Vol. il D>fp. i, c. 1. (m) Ad matth. L i3, 20, en lucas li 35. uyn^us de Nut. Chrijli 1. I. c. 1. p. 128. (re) t. H. van den honert Waeraeht. Weeg. Tom. ii. p. 1189-1507— j. van den honeut II. Mengelfiofftn Tom. i. P- 31 • 34' viii. deel. Y 3  342 OVER DE LEERSTUKKEN ons niet kunnen ten goede koomen ; indien zyne menschheid door den derden Perfoon was toebereid, zou Hy aen denzelven, als aen zynen Schepper, gehoorzaemheid zyn verfchuldigd geweest. Het menfchelyk lichaem is door Gods Zoon , op eene gansch buitengewoone wys, in maria ontvangen. Deeze wonderdaedige werking noemt de Engel het ovcrkcovien , en everfchaduwen. Dat is met één woord te zeggen; Gods Zoon heeft, door zyn wonderdoend Alvermoogen, aen het oorfprongelyfc grondbeflaen van zyn menfchelyk lichaem, in de ingewanden der maegd maria-Co), een groeiend en le ven ver wekkend beginfel medegedeeld , en de ontwikkelende vrucht, door eene buitengewoone zorg,, bewaerd en gekocsterd, tot dat het zelve, ter gewooner tyd, met eene verheevene ziel vereenigd, en uit den fchoot van maria te voorfchyn gekoomen is. Trouwens het was ook noodzaekeivk , dat het menfchelyk lichaem van den Middelaer op eene buitengewoone wys, zonder toedoen des mans, ontvangen wierd; opdat Hy geheel zuiver weezen zoude van de aengebooren ervfinet, welke, langs den gewoonen weg van voortteeling uit man en vrouw, wordt voortgeplant , Joh. jjfc 6. Wy verwerpen derhalven de groove dwae- h'ng t» NiEOWENTïa- mereWejch. c. i7. §. lZ) 12.  van de openbaering. 343 iing van de Ebicnieten, Cerinthiacnen, en Carpocratiaenen , die beweerden, dat jesus, uit joseph en mar'a, langs den gewoonen weg van voortteeling , gebooren zy (p) b. christus is gebooren uit de maegd maria , dat is , Gods Zoon heeft zyn menfchelyk lichaem , uit de zelvftandigheid , uit het vleesch en bloed van makia aengenoomen, en uit haer , op den gewoonen tyd en wys, doen gebooren worden. valentinus , en andere Gnostieken, heb- .. ben wel in de tweede Eeuw beweerd, dat christus de ftof van zyn menfchelyk lichaem uit den hemel medegebracht, en niet uit maria aengenoomen hebbe, maer flechts « door haer , als door eene buis, zy doorgegaen (q). Naderhand is dit wanbegrip, door eenige oude Wederdoopers , overgenoomen (V). Dan dat het menfchelyk lichaem van christus, uit het vleesch en bloed van maria genoomen , en uit haere eigene zelvftandigheid gebooren zy , even als alle kinders uit hunne moeders gebooren worden, (p) epiphanius Haref. 30. irenjeus contra I/are/. I, I. c. 2Ö. tert uliianl'S dc Pn/cripl. Hatet. c 48. augustinus ds Hare/, c. 7. (5) iren/eus contra Har. \. i. c. 7. tertullianus de Pra'cript. Haret. c. 40. epiphanius Har. 31. augustus de Har. c. 11. (r) doreslaer contra Anabapt. p.. zoo—^ iii. deel. Y 4  344 OVER DE LEERSTUKKEN leert paulus met zo veele woorden, Hebr. ■Ii: 14 : overmits de kinders des vleesch en de's bloeds deelachtig zyn, zo is jesus ook desge- lyks derzelver deelachtig geworden. Anders was Hy ook. niet de Zoon van maria, en de vruchf van haeren buik, Luc. II: 7. h 4.2* dan was Hy het zaed der vrouwe niet, Gen! III: 15, noch de Zoon van david, Matth. I: 1 , noch uit de Vaderen , wat het vleesch aengaet, Rom. IX: j. li. De ziel van den Middelaer is , even als die van alle menfchen , onmiddelyk gefchaepen. morus beweerde, dat de menfchelyke ziel van christus, reeds lang voor * zyne geboorte uit maria, beitsen hebbe (s). Dit was ook de dwaeling van origekes die het voorbeftacn van alle zielen in het gemeen leerde (O, alsmeede van w. deurhoff («)• f. fowler, een Engelfche Bisfchop , ftelde, dat de ziel van christus, by de menschwording uit maria, plaetfelyk uit den hemel zy nedergedaeld, alwaer zy , voor het begin der aerde gefchaepen zyn* de , met Gods Zoon vereenigd was (v). , Maer christus is op dezelvde wys gebooren , als alle andere menfchen , Hebr. II: 14, CO 'tfjfiir. Piet i. i. c. 8. ^ (_t) Oper. Tom. i. p. 90, 91. («J Ltsr en eer verd. p. 19. Cv; MACHius Exerc, Tent. Part. V. §. 3-7.  van de openbaering. 345 De Heilige Schrivt kevert geenen den minften fchynbaeren grond op , om het voorbeftaen van christus ziel te ftellen ; en de zielen van alle menfchen worden onmiddelyk door Ged gefchaepen O)- C. Maer waerom heeft juist de tweede Ferfoon in de aenbiddelyke Godheid de menfchelyke natuur aengenoomen ? Ge- meenlyk fchryvt men aen praxeas, die op het einde der tweede Eeuw gebloeid heeft, en zyne naervolgeren , deeze dwaeling toe , dat God de Vader in het vleesch verfcheenen , of, wat meer byzonder , dat er maer één Perfoon zy in de Godheid , die, in onderfcheidene betrekkingen , Vader zou genaemd worden , voorzover Hy aen Israël de Wet gegeeven heeft, Zoon, voorzover Hy mensch geworden is, en Heilige Geest, voorzover Hy zyne gaeven aen de Apostelen heeft medegedeeld. Hieruit moest van zelvs voortvloeien , dat ook de Vader geleeden hadt en gekruicigd ware ; weshalven zy Pa~ tripasfiaenen genaemd worden. Dan het is eenigszins twyffelachtig , of men het gevoelen van praxeas wel te recht begreepen hebbe. Volgens zommigen zou hy gewild hebben , dat de Goddelyke natuur, welke hy Vader noemde, een menfchelyk lichaem uit maria O) Vil Deel §. 82j. viii. deel. Y |  340 OVER de LEERSTUKKEN aengenoomen en met zich zeiven vereenigd hebbe, zodat niet de perfoon van den Vader s maer het Jichaem door Hem aengenoomen, zou geleeden hebben, gekruicigd , opgewekt , en ten hemel gevaeren zyn (x\ Volgens anderen zou p^axea, maer éénen Perfoon in de Godheid gefield hebben, naemelyk den Vada, wiens Kovog of Woord waerdoor zy de Goddelyke Wysheid vcrfton' den, in christus zou gewoond en gewerkt hebben (yV Dit algemeene is zeeker , dat praxeas, met zyne naervolgeren her moge n k s , noetus, en sahbellius zeer verkeerde denkbeelden gehad hebben, zo over de DRiEéENHEiD , als over de menschwor* ding van den zoon. De zaek is deeze. Om naeuwkeurig te fpreeken , is niee de Goddelyke Natuur in het gemeen mensch geworden, maer Gods «oor,, de tweede Perfoon, is mensch geworden, dat is de Goddelyke natuur, zo als zy op eene byzondere wys, aen den 2oon eigen is. De zoon, zo als Hy op eene byzondere wys heftaet in het Goddelyk weczen, heeftde menfchelyke natuur aengenoomen (z). Trouwens , , de .£W wesseltng ProluK u af. MOStIEIM * rel„ Vtryr. ante Confianünum M. Sec. II. p. 42j. (y) van OER meersch Aexteik. 0P ZVSZLIVS Kerk, \>ejin. p. 290. . turettin Tkol. ElenB. Tom. ii. Loc. 13. CW?. 4- Tn, 11. ~ J  VAN DE OPENBAERING. §47 de mensc'hwording wordt allerweegen in de Heilige Schrivten , alleen en uitfluitender wys, aen den zoon toegefchreeven , Joh. h 14. Gal. IV: 4. 1 Joh. IV: 14. Daerenboven in den Middelaer is maer één Perfoon, 1 Tim. II: 5; maer, wanneer de ganfche Drieëenheid was mensch geworden , zouden er in den Middelaer drie Pcifoonen weezen. Eindelyk, was de ganfche Drieëenheid mensch geworden, dan zou ook de vader geleeden, en zich zeiven verzoend hebben. Er waeren ook zeer gewichtige redenen voor, dat Gods zoon bepaeldelyk de menfchelyke natuur hebbe aengenoomen, en niet de vader , of de heilige geest. Dit vorderde de huishouding der drie Goddelyke Perfoonen. De vader koomt er voor als de eertte Perfoon , die Voldoening vordert , en den zoon als middelaer in de waereld gezonden heeft; de zoon als Borg van zondaeren, die van eeuwigheid de Voldoening op zich genoomen heeft, en ten dien einde in het vleesch verfchynen mest; en de heilige geest als de Werkmeester van die genadegaeven , welke zondaers ncodig hebben , om aen de Verlosfing van den Middelaer deel te hebben. —- Men voegt er nog de volgende redenen by : het was welvoegelyk, dat dezelvde Goddelyke Pei foon , die den mensch gefchaepen heeft, Joh. I: 3 Coll. vin. deel.  S4S OVER DE LEERSTUKKEN I: i5 , ook zyn herfchepper wierd, Eph. II: 10; dat Hy, die Gods zoon in dc natuur is," ons tot Gods kinderen maekte door de genaede; dat Gods beeld jn ons herfteld wierd , door Hem die zelve Gods beeld is, en het uitgedrukte beeld van zyne zelvsftan! digheid , Coll. I: 15. Hebr I: 3 ; en nimmer kon God de vader luisterryker proev geeven van zyne lievde tot de waereld , dan door het geeven van zynen eigenen en eeniggeboorenen Zoon, Joh. III: 16. (a). §. 887. Be beide natuur en zyn in den middelaer perfoneel vereenigd. Er zyn in den Middelaer twee onderfcheidene natuuren, de Goddelyke en de menfche. Jyke. Deeze beide natuuren zyn zodaenig vereenigd , dat zy maer éénen Perfoon uit- maeken. Deeze groote verborgenheid drukt de Heilige Schrivt met korte woorden uit, op deeze wys: k woord is vleesch ge- worden, God is geopenbaerd in het vleesch, Joh. I: 14. 1 Tim. UI: l6. Er is geene andere* vereeniging , welke gelyk is aen de vereeniging der beide natuuren in den Middelaer, en daer- (,*; witsius in Synti. p. 204.  VAN DE OPENBAERING» 340 daerom kan deeze Verborgenheid door geene gelykenisfen worden opgehelderd (b). Om die zelvde reden is het veel gemakkelyker de dwaelingen , omtrent de wys' deezer vereeniging , te wederleggen , dan daeromtrent iets ftellig te bepaelen. Dit algemeene kunnen wy er, op het voetfpoor der Heilige Schrivten , van zeggen , dat de tweede Perfoon in de Godheid de menfchelyke natuur , welke Hy , door zyn Alvermoogen, in de ingewanden van de maegd maiua hadt toebereid , uit haer , langs den gewoonen weg van geboorte , aengenoomen en met zich onaffcheidbaer vereenigd hebbe , zodat die beide natuuren , na de vereeniging , den, godmensch uitmaeken. • Er zyn, gelyk wy gezien hebben , in den Middelaer twee natuuren , maer deeze beide natuuren zyn perfoneel vereenigd , zodat zy maer éénen Perfoon uitmaeken. Dit leert de Heilige Schrivt allerduidelykst: 1. Op zulke plaetfen , welke ons leeren , dat er maer één Middelaer zy , i Tim. II: 5. 1 Cor. VIII: 6. Eph. IV: 5. Derhalven moeten de beide natuuren , welke de Middelaer bezit , maer éénen Perfoon uitmaeken. 2. Op zulke plaetfen , welke beide de natuuren aen éénen en denzelvden Perfoon toefchryven, Rom. 1: 3, 4» Dezeivde, die krach- (_b) de moor Cimment. Per?. Tom. III. P- 787— VIII. D I.SU  35° OVER DE LEERSTUKKEN tig beweezen is te zyn de Zoon van God, is uit davids zaed , naer het vleesch. Rom. IX: j. christus, die uit de vaderen is, zo veel het vleesch aengaet, is God boven al te pryzen in de eeuwigheid. Gevolgelyk Z\n de beide natuuren , tot éénen Perfoon , in den Godmensen vereenigd. Wy verwerpen daerom de dwaeh'ngen der geener, die het zy twee Perfoonen, het zy ééne natuur, of ééntn wil in den Middelaer Helles. A. De eerfte dwaeling wordt aen nestorius toegefehreven. Hy was in eenekleine Stad van Duitschland ge ;ooren , in een Klooster by Antiochien opgevoed, en van Leeraer te Antiochien , door Keizer thecdosius II, in 428 tot Bisfchop van Conftantinopolen verheeven. De eerfte oorfpr ng van het gefchil tusfchen deezen Bisfchop, en zyne y verige tegen ftanders, lag hier in, dat hy de toenmaels gebruikelyke uitdrukking èeoTtaxc; open, lyk afkeurde, maria werdt QsoTuwg, de moeder Gods genoemd , maer, vermits God niet kan gebooren worden noch fterven, oordeelde hy het beeter maria te noemen Xpnormos, de moeder van christus. Maer dit werdt door zyne vyanden zo opgenoomen , als of hy de vereeniging der beide na-» tuuren in christus ontkende, en in den Middelaer twee Perfoonen ftelde, die, flechts door eenen band van vriendfehap , zouden ver-  VAN DE OPENBAERING. 351 vereenigd zyn. De twist liep zo hoog, dat er beroeringen onder het volk uit ontftonden. cïrillüs de Bisfchop van Akxandrien yverde zo lang , tot dat de Keizer in het jaer 431 een Concilie te Ephefe beriep , het welk de derde algemeene Kerkvergaedering geweest is, alwaer nestorius afgezet , en in ballingfchap verzonden werdt, waerin hy, na verloop van 20 jaeren, geftor- ven is. Al vroeg evenwel vondt hy ook zyne begunftigers , onder welke joannes , Bisfchop van Antiochien, de voornaemfte was. -Ook zyn er veelen geweest, in laetere tyden, die nestorius verdeedigd hebben , als iemand die ten onrechte verketterd werdt (c). Zo veel is zeeker , dat de yver der tegenItanderen van nestorius met de Christelyke lievde onbeftaenbaer waere (d), en dat nestorius, zich , na het verwerpen van de benaeming Mosder Gods, onvoorzichtig hebbe uitgedrukt; maer dat men evenwel de gezonde leer, omtient de vereeniging der beide natuuren in christus, al gebrnikt men de gemelde uitdrukking niet, zeer wel behouden kunne. De dwacling ondertusfehen, dat er in christus twee Perfoonen weezen zouden, (c jablonski Excr:. lift. Theo!, de Nejlorianismo, Cd) weidman BUmoir. Ihfl. Keel. Turn. I. p, 522. viii DEEL.  3J2 OVER DE LEERSTUKKEN welke nestori us is toegefchreeven , laet zich uit die plaetfen , welke wy zo even hebben aengehaeld , Jfgtelyk wederleggen. Waer by wy nog ten overvloede zulke tex> ten voegen, in welke aen christus , benoemd naer zyne menichelyke natuur, zodaenige dingen worden toegefchreeven, welke aen de Goddelyke natuur alleen eigen zyn , en naer de Goddelyke natuur benoemd , zulke dingen , welke alleen aen de menschheid eigen zyn. Dit alles veronderftelt allerduidelykst eene vereeniging der beide natuuren, in éénen en denzelvden Perfoon. Zo wordt de Zoon des menjclien gezegd uit den hemel te zyn nedergedaeli , het welk , alleen op de Goddelyke natuur van den Middelaer toepasfelyk is, Joh. III: 13. Christus.is, naer zyne Goddelyke natuur , de Heer der heerlykheid , en, als zodaenig wordt Hy gezegd gekruicigd te zyn , 1 Cor. II: 8. Voeg er by Hand. III: 15 , de Vorst des levens is gedood, eu Hand. XX: 28 , God heeft zyne gemeente verkreegen door zyn eigen bloed. De tweede Perfoon derhal ven in de Godheid heeft geen menfchelyk Perfoon aengenoomen. Dan waeren er twee Perfoonen in den Middelaer. Maer de tweede Perfoon in de Godheid heefc eene menfehelyke natuur aengenoomen, beftaende in alle de weezenlyke deelen en eigenfehappen, welke tot eenea  Van de openbaerinc. -353 'eenen mensch behooren , 'doch zonder perfoonlykhdd. Te weeten j by ons is ixne smenschlyke natuur ook een mcnfchelyk perfoon. Maer in den Middeiaer kootnt het perfoneel beflaen niet ,van de aengenoomen rnenschheid s maer van Gods eeuwigen Zoon. B. Door zich al te yverig tegen nestoeius te verzetten-, is iïutïches tot de tegenoverftelde dwaeling vervallen , dat er naemelyk , in den Middelaer j maer ééne na'tuur weezen zoude. Hy was Abt van het klooster te Conftantibopolen. Hy hadt zichj in het Concilie van Ephefus 431 , zeer yve. rig tegen nestoujus aengekant ,■ maer door deezen yver , die niet met verftand gepaerd ging , floeg hy, in zynen hoogen ouderdom g tot een ander uiterfte over. Gemeenlyk Itelt men de dwaeling van deezen eutyches zó voor, dat hy twee natuuren in christus ftelde , voor derzelver vereeniging , een door de Godheid» verzwol- VIII. deel. / ï  354 OVER DE LEERSTUKKEN gen zy, en niet langer zyne natuur en eigenfchappen behouden hebbe, zodaenig dat er na de vereeniging, in christus maer ééne natuur zy, de Goddelyke naemelyk O). Ondertusfchen is het twyffelachtig, of men de waere mening van den Abt wel begrepen hebbe (f). Zelvs 2yn er die oordeelen , dat zyn gevoelen wel in eene rechtzinnige beteekems zou kunnen verklaerd worden (g> Na veele Kerkelyke handelingen is de leer van eutyches, in de vierde algemeene Synode , op bevel van Keizer marci wus, eerst te Nicsa in Bithynien vergaederd, maer, mt vrees voor den mval der Hunnen, naer Chalcedon verlegd, plechtig veroordeeld, m het jaer 451. Dan dat de beide natuuren in den Middelaer niet vermengd zyn, en dat elk derzelver haere eigene hoedaenigheeden behouden hebbe, blykt allerduidelykst 1. Uit zulke plaetfen, alwaer beide denatuuren in christus kennelyk van elkander onderfcheiden worden, Rom, I: 3, 4. IX: 5, welke wy reeds zo even hebben aengevoerd. 2. Uit zulke plaetfen , alwaer de eigen- fchap- 0) hoor nu eek famma Contror. p. 897. C O m o s h e , m infiit. Ui ft. Eccl. Sec. V. Part. a. c. 5. §. 22, (S) smp-eus l»Jt. Theol. DoSm. 1. IV. c. 2. §. 44.  VAN DE OPENBAERING. 355 fchappen van beide de natuuren aen christus worden toegefchreeven. Naer zyne Godheid is de Middelaer Alweetend , Joh. II: 23 , 24. XXI: 1;; maer, naer zyne menschheid , zyn Hem zommige dingen onbekend , Mare. XIII: 3:. Naer zyne Godheid is Hy overaltegenwoordig, Matth. XXVIII: 20 ; naer zyne menschheid is Hy op eene bepaelde plaets, Matth. XXVI: 11. Hand. III: 2r. Daerënboven is dit ilelfel ongerymd. 3. De Middelaer moet God en mensch zyn C/0- Maer, volgens dit begrip is jesus geen mensch; en derhalven ook geen Middelaer, De gelukzaelige Godheid kan niet lyden. De onveranderlyke Godheid kan niet vermeerderd worden. Eindelyk de menfchelyke natuur is eindig ; maer het eindige is niet vatbaer voor het oneindige; gevolglyk is het onmogelyk , dat de menfchelyke natuur van christus, door de oneindige Godheid, verzwolgen of in dezelve veranderd zy. De Kerkvergaedering van Chalcedon heeft daerom , ter verwerping van de gemelde dwaelingen, met recht vastgefteld, dat de beide natuuren in den Middelaer vereenigd zyn «<7Uy%VTws, «TpfTTWj, aSiciperais, uzupisug, dat is , zonder vermenging , zonder verandering, zonder verdeeling , en onaffcheidbaer. (/O Boven §. 888. viii. deel. Z 2  35°* OVER DE LEERSTUKKEN C. Uic de naer volgers van eutyche? zyö ondericheidene aen hangen voorrgekoomen, Onder alle deeze was ook die der mono* theliten, of dryvers van éénen wil, die wel twee natuuren , maer flechts éénen wil en ééne werking, in den Middelaer erkenden, naemenlyk den wil en werking der Godheid ' welke, door de mcnschheid , als door een werktuig , werken zou. Deeze dwaeling is eerst omtrent het jaer 630, onder Keizer hebaclius, ter baen gebracht (i). Onder tusfchen is het zo zeeker niet, wat deeze lieden onder de woorden wil en werking verftonden, omdat zy, in de verklaering daer van , verfchülen en zich niet gelyk zyn. Het Concilie van Conftantinopolen , voor de zesde algemeene Kerkvergaedering gehouden , heeft deeze leer in het jaer 680 veroordeeld, Trouwens de Goddelyke wil van christus wordt van zynen menfcbelyken wil kennelyfc onderfcheiden , Matth. XXVI: 39 ; en , ver* mits de beide natuuren niet vermengd zyn , heeft elk derz»Iver haere eigene werking behouden. Deeze vereeniging der beide natuuren , ia den Middelaer, om er dit nog by te voegen, heeft aenftonds van de ontvangenis van 'sHei- lands CO spanheim HM. Eed. ad Sec. VI. p. nu , uia, & «d See. Vil. p. lttg, *  TAN DE OPENBAERÏNG. 357 Jands lichaem eenen aenvang genoomcn. Voor zyne geboorte was maria reeds de moeder des Heeren , Luc. I: 43 ; en deeze beide natuuren zullen nimmer van elkander gefcheiden worden. De menfcbelyke - natuur , welke Gods Zoon heeft aengenoomen, is, ook in den dood van christus, geweest, en zal altoos blyven , de eigen menfehelyke natuur van Gods Zoon Indien de rnenschheid immer van den Goddelyken Perfoon werdt afgefcheiden , zou zy geen pcrfoneel beflaen meer hebben , omdat de Perfonaliteit hacrea •orfprong heeft uit de Godheid. §. 894- De gevolgen en uitwerJtfelen van deeze perfoneele vereeniging der beide natuuren- in den Middelaer , zyn de mededeeling ■ der genadegaeven , de mededeeling der verkingen , de mededeeling der eigenjchappen , en de mededeeling ier eer. A. De mededeeling der genadïgneven. Tc. weeten , om haere perfoneele vereeniging met Gods Zoon , heeft de menfehelyke natuur van den Middelaer eènen zeer grooten overvloed der genaedegaeven van den Heiligen Geest entvaDgen , waerdoor zy ver weg vin. deel. Z 3  558 OVER DE LEERSTUKKEN verheeven is boven de Engelen , en de voor. treffelykfte van alle de fcbepfelen. Tot dee7 f.^eh°oren *» kennis, de wysheid, de heüighod , de onmoogelykheid van zondi- gen, en de kracht van welfpreekendheid Deeze gaeven heeft de Middelaer ontvangen met net raaete , Joh. III; 34, dat fc t£ \[ [ gen niet fpaerzaem, ge]yk wanneer men iets afmeet, maer in vollen overvloed. Nochtans waeren deeze gaeven niet oneindig want de eindige menfehelyke natuur is voor het oneindige niet vatbaer; maer zy zyn aen de menfehelyke natuur van den Middelaer medegedeeld , in zulken overvloed , als voor welken zy vatbaer was. Ook zyn deeze gaeven niet op eens aen de menschheid van chimstus medegedeeld, maer zy zyn van tyd.tot tyd, naer evenreedigheid van zyne jaeren , toegenoomen : want in -zyne jeugd nam Hy toe, in wysheid, en in grootte, Luc. II: j2. De Roomschgezinden dwaelen derhalven , waneer zy leeren , dat de menfehelyke ziel van christus aenftonds met zo veel kennis en genade'vervuld zy, dat Hy naderhand mets geleerd hebbe, het welk Hy te vooren niet geweeten hadt. B. De, mededeeling der werkingen beftaet daerin, dat alles, wat christus als Middelaer ver-  VAN DE OPENBAERÏNG. 359 verricht heeft, aen den ganfchen Godmensch en beide zyne natuuren wordt toegefchreeven. Daerom is alles, wat christus gedaen en geleeden heeft , uit kracht der perfoneele vereeniging van beide de natuuren , van eene oneindige waerdigheid. Zo wordt het bloed van Gods Zoon gezegd, ons te reinigen , 1 Joh. I: 7. De Zoon wordt gezegd , gerhoorzaemheid geleerd te hebben , uit het gene Hy geleeden heeft, Hebr. V: 8. C. De mededeeling der eigenfchappen, voor zo ver de eigenfchappen der beide natuuren tot den ganfchen perfoon van den Godmensch behooren. Hierom worden den Middelaer, benoemd van de menfehelyke natuur , zodaenige dingen toegefchreeven , welke der Godheid eigen zyn , en benoemd van de Goddelyke natuur , zodaenige dingen , welke alleen aen de menschheid eigen zyn. Zo wordt de Zoon des menfehen gezegd , uit den hemel te zyn nedergedaeld, Joh. lik 13, en van Gods Zoon gezegd, dat Hy om onzen wil zy arm geworden, 2 Cor. VIII: 9. Dit moet evenwel zo niet begrepen worden , als of de eigenfchappen van de eene natuur aen de andere waeren medegedeeld , maer. de Middelaer, ais Godmensch, bezit de eigenfchappen der beide natuuren. De naervolgeis van luther dwaelen daerin, dat zy eene mededeeliDg der Goddelyke eigenvm. deel. Z 4  3ÖQ QVBR DE IHERSiUKKf» fchappea , aen de menfehelyke natuur van christus, beweeren. In het begin der Hervorming was er, over. dit ftuk, geen verfchil onder de Proteftan,ten (k). Maer, na den dood van den groo ten lu t b ei, heeft men over de mededeeling der eigenfchappen beginnen te twisten.. De leer der Lutherfchen, omtrent de waere en daedelyke tegenwoordigheid vaa christus licbaem en bloed in het Avondsnael, gav er aeuleiding toe. Na den dood van me1.ancht0n, begonden zyne Leerlingen in Saxen zich tegen de leer der Lutherfchen te verzetten. De Wirtemberger Godgeleerden gaeven een Formulier van eenigheid ujt in het jaer 15.80, waerin zy beweerden, dat de beide natuuren aen elkander zyn medegedeeld; de Goddelyke natuur zou zich de menschheid zodaenig geëigend hebben , dat zy der menf.helyke natuur waerlyk en werkelyk zy deelachtig geworden , en. dat de. menschheid der Goddelyke natuur, met alle haere volheid, zy deelachtig geworden (/). Dan het zal niet ongepast zyn de gefehie* «dis van die Jeerftuk wat hooger op te hae. len , gradat het in een onmiddelyk verband ilaet, met dat der Jichagmelyke tegenwooa- dig- t (4) Jlugsburfchi Gchofshil. Art. 3, CO "Airjus Ttuei. fan. IC éi 4. §. z,  TAN RE OFENBAERING. 3<5l digheid van christus in bet Nacht- roae], JQe groote lutheu zelvs heefc den grondflag gelegd van. de leer der alomtegenwoordigheid van christus lichaem, in zyne zaemenfpraeken, met carelsiad en zwinclius gehouden, in de jaeren 1524, 15:6 —1528 , vermits hy , om zyn ftelfel no,pens het Avondmael, tegen de bewyzen van zyne partyen, te handhaeven , de toevlucht nam tot de alomtegenwoordigheid van christus lichaem. Na de zaemenfpraek in het jaer jji8 te Marpurg gehouden , heeft l ut her het twisten over dit ftuk veroordeeld , niet verder op. de alomtegenwoordigheid van christus lichaem aesgedrongen, en erkend, dat hy zich meermaelen onvoorzichtig hadt uitgedrukt (m). 's Mans leerlingen hebben , na zynen dood, wel de alomtegenwoordige heid van christus ljciaem ftaende gehouden., rnaer er ontftonden geene twisten uit, voor dat de bedaerde melanchion in het jaer 1561 gcftorven was. De VVirtemberger belydenis van het jaer '1552 en de verdeediging daer van, van het jaer 1561, welke de alomtegenwoordigheid van christus lichaem Helden, gaeven aenleiding, dat de Leerlingen van melanc.hton ju Saxen zich daertegen heevig aenkantten , C»0 turrettinus Comp. Hift. Eccl. Sec. XVI. p. jSt— hos pinianus Conc. Difc c. 1. p. li • VU.I. PEEL. Z 5  3<52 OVER DE LEERSTUKKEN cn dat er verfchcidene twistfchrivten voor den dag kwaemen Qn). Om de gefchillen , welke hoe langs zo bitterer werden, by te leggen, riep augustus Keurvorst van Saxen ïn het jaer 1571 eenige Godgeleerden te Dresden te zamen, om eene belydenis nopens het Avondmart op te Hellen Maer dit gefchrivt voldeed t aen allen niet. Drie jaeren laeter beriep daerom de gemelde Keurvorst eene vergaedering van Godgeleerden te Torgaw, om eenige Artykelen opteftellen , welke de Saxifcbè Leeraers onderteekenen zouden. Maer dit weigerden veelen , byzonder die van Wittenberg, het welk ten gevolge hadt, dat zommigen gevangen , en anderen gebannen wer. den (0) ; zy fcheenen hun de begrippen van calvyn te zeer te begunftigen. Op bevel van den Keurvorst werdt er in het jaer 1575, wederom te Torgaw , eene byeenkoomst gehouden niet alleen van Saxifche, maer ook van uit heemfche Godgeleerden, en eene verklaering der betwiste Artykelen opgefteld ; maer vermits dit gefchrivt nog niet aen allen voldeedt, liet de Keurvorst, in het volgende jaer , zes Godgeleerden in eene Abtdy digt by Maegdenburg vergaederen , en ees Formulier van eendracht ontwerpen. Dit Formulier kwam ia 00 HOSPINIANUS 1. c. p. 24— fabricius Cemi/el. Luth. p. c »5 - 750. Co) HOSPINIANUS ]. c. c. 5,-—  VAN DE OPENBAERIN©. 363 in het jaer 1580 te voorfchyn, en werdt door veele Vorften > lteedelyke Regenten en Leeraers , in Duitschland onderteekend. Evenwel waeren er zeer veelen onder de geenen, die de Augsburgfche Geloovsbelydenis waeren toegedaen, die het zelve afkeurden. Vooral verzetten zich daer tegen de Gereformeerden O). In dit Formulier van eendracht werdt de leer, omtrent de mededeeling der eigenfchappen, vastgefteld , welke zinds dien tyd door de Lutherfche Kerk is aengenoomen , zynde zeer onderfcheiden van l u t h e r s begrippen , dac er naemenlyk , door de perfoneele vereeniging der beide natuuren in christus, aen de menfehelyke natuur Goddelyke eigenfchappen werkelyk zyn medegedeeld, als alomtegenwoordigheid, alweetendheid, almacht, de kracht van leevendig te maeken , de majefleit, en de eer der aenbidding. i*— De uitmuntende mosh e 1 m verklaert het op deeze wys (q~). De menfehelyke natuur van christus bezit „ de ganfehe Goddelyke Majelteit, maer „ evenwel niet alle haere eigenfchappen op „ dezelvde wys; zommigen onmiddelyk, en „ andere middelyk. Te weeten deeze eigen- (ƒ>) nuDD/eus lfag, Hift. Theol. Tom. II. p. ïztS— w al c ui lis Bib'l. Se!. Tom. i. p- 36+— hospinianbs 1. c. c. 9. p. 9t— Qq) Theol. Dogm. Part. iii. c. I. Seiï. 1, §. 7. W&ï, DEEL.  3S4 ® VER BE LEERSTUKKEN „ fchappen zyn werkeade of ruftende. De 3, eerfte zyn de zodaenige, rnet welke eens „ werking gepaerd is ; by voorbeeld de een„ wigbeid en oneindigheid De menfehelyke „ natuur bezit de werkende eigenfchappen on„ middelyk, maer de rustende middelyk. Do „ menfehelyke natuur bezit de oneindigheid « niet onmiddelyk , maer middelyk, door de „ werkende eigenfchappen. Zy bezit naeme„ lyk eene oneindige kennis ; derhalven eene ,» oneindigheid, maer door middel van deken» nis. — Onder deeze eigenfehappsn heeft „ de alomtegenwoordigheid in de XVI eeuw 3, een. zeer groot gefchil gemaekc , tusfehen „ onze en de Gereformeerde Godgeleer- „ den De alomtegenwoordigheid is een „ deel der Goddelyke Majefteit. Maer da „ Goddelyke natuur heeft haere eigenfehap„ pen en majeiteit, aen de menfchelyk na„ tuur medegedeeld. Derhalren kan de men„ fchelyke. natuur van christus, in het „ heilig Avondmael, tegenwoordig zyn." Wy daerëntegeD beweeren , dat de beide natuuren in den Middelaer , ook na de per-, foneele vereeniging, elk haere onderfcheidene eigenfchappen behouden hebben , en dat die Bybelplaetfen , op welke zich de Lutherfchen beroepen , alleen uit dit beginfel moeten verklaerd worden , dat de eigenfchappen der beide natuuren aen den ganfchen Perfoon  VAN DE OPENBAERINö. 3^ Toon van den Godmensch , gemeen zyn. Trouwens Gods eigenfchappen zyn van zyd weezen niet onderfcheiden (r). Indien nu aeu de menfehelyke natuur van christus Goddelyke eigenfchappen waeren medegedeeld , moest het Goddelyk weezen zyn medegedeeld; Maer wat is er ongerymder dan dat eea fchepfel een ongefchacpen weezen , én God zelvs , eou geworden zyn , dat eene en dezeivde natuur te gelyk eindig en oneindig , ee gelyk mensch en God zou zyn ? Het eindige is niet vatbaer voor het oneindige, en derhalven kunnen de oneindige eigenfchappen van de Goddelyke Majeiïeit , aen de menfehelyke natuur van christus, niet zyn medegedeeld. Dan wat meer in het byzöndef: i. De Alomtegenwoordigheid is geenszins medegedeeld aen de menfehelyke natuur van christus: want iets, het welk eene bepaelde plaets beflaet, kan niet alomtegenwoordig weezen. Hy heeft naer deeze nat tuur dn waereld veriaeten , en is heenen gegaen tot zynen Vader , Joh. XVI: 28. Hy is opgf noomen in den hemel , Luc XXIV: 51. Hand. I: 9-ii. Hy heeft nu zyn verblyv in den hemel, Hand. III: 21. Derhalven hebben wy Hem niet meer met ons, Matth XXVI: iu (O I Deel p. 32*—VIII. DEEL.  566 OVER DE LEERSTUKKEN 2. Noch ook de Alweetendheid: want de Heiland nam toe in kundigheden , en zommigen dingen waeren Hem onbekend, Luc II: 52. Mare. XIII: 32. 3. Even zo min de Almacht. Naer zyne menfehelyke natuur, hadt Hy de verfterking van eenen Engel noodig, Luc. XXII: 43; ook veronderftellen zyne fmeekingen tot God zynen Vader, de zwakheid van zynè menfehelyke natuur, Matth. XXVI: qo Hebr. V: 7. 4. De kracht van leevendig te maeken bezit de Middelaer, naer zyne Goddelyke natuur. Hy kan, even als de Vader, de dooden opwekken , omdat Hy , als Zoon , dezelvde Goddelyke natuur met den Vader gemeen heeft , Joh. V: 21 , 26. 5. De Goddelyke Majefieit is oneindig, en kan derhalven aen geen fchepfel worden medegedeeld. 6. Over de eer der aenbidding moeten wy meer met opzet handelen. D. Het vierde uitwerkfel, naemelyk der perfoneele vereeniging , is de mededeeling der eer , zodat wy den Middelaer, als zynde waerachtig God, aenbidden moeten. Deeze Goddelyke hulde heeft alleen haeren grond in de Goddelyke natuur, maer uit kracht der perfoneele vereeniging, koomt zy den ganfchen Perfoon van den Godmensch toe ; daer-  van de openbaering; 367 daerom wordt van den Zoon des menfchen gezegd , dat Hy macht hebbe , om de zonden te vergeeven, en een heer zy van den Sabbath , Matth. IX: 6. XII: 8. Niet dat wy christus , als mensch, met Godsdienftige hulde vereereh en aenbidden moeten ; in de aenbidding van den Middelaer, moet de menfehelyke natuur niet befchouwd worden , als het voorwerp der Godsdienftige hulde, maer als een onaffcheidbaer byvoegfel van den Goddelyken Perfoon , die aengebeeden wordt (Y). Dan de Lutherfchen beweeren , uit de bovengemelde beginfelén , dat christus, ook naer zyne menfehelyke natuur, moet aengebeeden worden , niet alleen omdat dezelve met Gods Zoon perfoneel vereenigd , maer ook voornaemenlyk omdat de Goddelyke Majcfteit, met alle haere eigenfchappen, volgens hunne veronderftelling, aen de menfehelyke natuur is medegedeeld (£_). Maer de veronderlteliing , op welke deeze leer gebouwd is , hebben wy reeds genoegzaem wederlegd. Dat de Middelaer , in den gezegden zin , moet geëerd en aengebederi worden, leert de CO walrus Oper. Tom. i. p. 389— turrettin Theol. Elentï. Part. U. Loco 14. Quajii 18. CO BDDDitis Theol. Dogm. Loco iv. c. 2. §. 17. mosheim Tlteoi. Dogm, Val. ii. Part. 3. c. 1. SeSS. u §. 7. viii. deel.  3Ó"8 OtfER DE LEERSTUKKEN Heilige Schrivt allerweegen , Hand. VII: 50; Openb. V: 12, 13. Rom. XIV: 11. Phil. II: 10. Wy moeten in den Middelaer geloovent op Hem vertrouwen , en Hem gehoorzaem weezen ; maer alle deeze plichten (luiten Goddelyke hulde in zich , Joh. XIV: 11 XVII: 3. Eph. III: 12. Coll. I: 27. 2 Cor. V: 15. Op dien zelvden grond is ook de Heer jesüs, geduurende zyn verkeer hier op aerde, meermaelen aengebeeden j Matth. II: 8,11. VIII: 25. XVI: 16. (u). G. WY GAEN OVER tOT DE AM P TE N VAN DEN MIDDELAER. §. 894* De Middelaer is gezalvd tot drie ampten i van PROPHEET , PRIESTER , en KONING; Over deeze zalving, beftaende in verordineering en bekwaemmaeking tot die ampten , hebben wy reeds gefprooken (v). De benaeming is ontleend van de perfoonen , die oudtyds gezalvd werden ; de Propheeten 4 "Briesteren , en koningen: De (u~) g r a p 1 u s Sift. Noyif. Qtatft, Tam. IV. p. 43 - 26* tv) Boven J. Z$u  tan de gfenbaerinc. 369 De Prophceten werden gezalvd , gelyk blykt uic het voorbeeld van eliza, i Kon. XIX: 16. Dan men is het niet eens, of elia zynen opvolger eliza, in eenen eigenlyken zin , met oly gezalvd hebbe. De Gefchiedfchryver bepaelt er niets van; alleenlyk zegt hy , dat el ia zynen opvolger zynen mantel hebbe omgeworpen , vs. 19. Hieruit hebben zommigen beflooten , dat deeze zalving leenfpreukig moete genoomen worden , voor de aenfteiling en verklaering van eliza tot Propheet, en dat nimmer een Propheet, onder de oude huishouding, eigenlyk met oly gezalvd zy. Dan in dit gefchil, het welk gehiel gefchiedkundig is, zullen wy oris niet inlaeten. Alleenlyk zeggen wy maer, dat de Propheeten met de gezalvden* des h e e r e n fchynen venvisfeld te worden , Pf. CV: 15 , en dat de Middelaer zeekerlyk, met opzicht tot zyn Propheticsch ampt, gezegd worde gezalvd te zyn , Jef. LXI: 1 • 3, De Priesters werden gezalvd. God hadt aen mos e een uitdrukkelyk bevel gegeeven, om aaro\* en zyne zoonen te zalven, Exod. XXX: 30. Men verfchilt weder- om over deeze zalving. Zommigen bepaelen het alleen, tot de zalving van aaron en zyne zoonen, in welke alle hunne opvolgers gereekend .werden gezalvd te zyn. Dan het blykt uit Exod. XXX: 31 , dar yilï. deel. Aa  37° over DE LEERSTUKKEN d:eze zalvoly, welke mose moest verveerdigen , gefchikt waere , om in volgende tyden gebruikt te worden. Evenwel febynt het , dat alleen Hoogepriesters moest gezalvd worden, verg. Lev. XVI: 32. Num. XXXV: 25, althans, na de zalving van aaron en zyne zoonen, vinden wy nergens melding van gemeene Priesteren , die zouden gezalvd zyn. De Koningen werden gezalvd. Wy vinden daervan een voorbeeld in saue, Lsraëls eer' ften Koning, 1 Sam. IX: iö, 17 X- 1 vervolgens in david, salomo, jo'as [ joahaz, en jehu. Ook worden de Koningen daervan Gezalvden genaemd , Klaeêl IV: 20. Jef. XLV: 1. De Jooden be- weeren , dat de zalving alleen plaets hadt of wanneer iemand de eerüe uit een genacht Koning werdt, gelyk david en salo.mo, of wanneer er gefchil was over de Kyksopvolgmg, zo als in het geval van salomo (w). Maer deeze Helling is ongegrond • want er zyn verfcheidene Koningen geweest die de eerfte uit hun geflacht den throon be' klommen , van welker zalving geene melding gemaekt wordt, gelyk jerohbam, haeza, hosea en anderen; ook leezen wy niet, dat rehaueam en omri, die den Scepter CO MARCKina Extrc. TV,,. Excrc. ix. iWf I. S. 3.  van öé openbaering. 371 biet zonder aenmerkelyken tegen ftand verkrccgen hebben, 1 Kon. XII, XVI, gezalvd zyn O)- Voor het naest zouden wy. den* ken , dat de zalving eene gewoone plechtigheid v/as, welke altoos plaets hadt, wanneer een Koning den throon beklom , gelyk de Krooning naderhand by andere volken. Dan laeten wy de Ampten van den Middelaer wat meer byzonder overweegen. §• 895. 32- Ten aenzien van onze meedemenfeheu beval Hy , onzen naesten liev te hebben als ons zeiven , en aen anderen niet te doen , het welk wy niet willen dat ons gefchiede. Hy gav uitmuntende lesfen van zachtmoedigheid , nederigheid , barmhartigheid , befcheidenheid , en eene algemeene weldaedigheid. —-• Met opzicht tot ons zelve veroordeelde Hy de gierigheid, den hoogmoed, de eerzucht , de onkuischheid , en de wraekgierigheid. Zyne zcedenleer bepaelde zich niet by woorden en daeden, maer ftrekte zich ook uit tot verborgene neigingen en begeerten , veroordeelende zo wel de onkuifche gedachten en lusten, als de ontuchtige daeden , Matth. V—VII. Eindelyk de Middelaer leerde met een Goddelyk gezach , als zynde niet Hechts de gezant , maer ook de eeniggebooren Zoon van zynen eeuwigen Vader. ■ Zulk een getuigenis van Hem gav joannes de doopkr, Joh. III: 31-33. God de Vader zclvs heeft by zynen doop, met eene hoorbaere* flem , dee-  van de openbaering. 377 deeze uitfpraek gedaen , deeze is myn gelievde Zoon , hoort Hem , Matth. III: 17. XVII: 5. In Hem woont alle de volheid der Godheid , Coll. II: 9. Die Hem ziet , ziet den Vader ; Hy is in den Vader , en de Vader is in Hem , Joh. XIV: 9, 10 , 11. God heeft in de laetjie daegen tot ons gefprooken door zynen Zoon, Hebr. I: i- De naervolgers van socyn voeden eene tweederlei dwaeling, omtrent het Leeraerampt van den Middelaer. u. Dat christus, kort na zynen doop, eer Hy zyn Prophetiesch ampt aenvaerdde, ten tyde van zyn veertigdaegsch vasten in de woestyne, naer den hemel zy opgenomen , om van God alles te hooren , wat Hy leeren moest. Dit gevoelen is het eerfte door f. socinüs uitgedacht ; hy zelvs noemt het daerom eene nieuwe en voorheen onbekende gedachte (a). Langs deezen weg, zocht hy alle die plaetfen te ontzenuwen , in welke van christus gezegd wordt, dat Hy uit den hemel zy nedergedaeld , dat Hy van den Vader uitgegaen en gezonden zy , dat Hy den Vader gezien en gehoord hebbe , welke blykbaer van 'sHeilands Goddelyke natuur moeten verklaerd worden. Trouwens dat deeze opneeming van christus in den 00 Oper. Tom* I. p. 675— VIII. DEEL. Aa 5  378 OVER Ti E LEERSTUKKEN hemel een louter verdichtfel zy, blykt allerduidelykst : a. Omdat niemand der Euangelisten daervan eenige melding maekt. socinus geevt er deeze reden van , dat de zaek van niemand gezien is, of heeft kunnen gezien worden. Maer zodoende kan mén alles verdichten , en meer nieuwe verdichtfelen maeken, en waerom zou zulks niet hebben kunnen gezien worden, zo wel als de Apostelen de hemelvaert van hunnen Meester gezien hebben ? fa. cHRSTüsis maer éénmasl ten hemel gevaeren, Hebr. IX: ka, en de Heilige Schikt weet van geene andere hemelvaert , dan die op zyn lyden gevolgd is. C. Ook was zodaenig eene opneeming in den hemel volftrekt onnoodig , daer de Middelaer naer zyne Godheid alweetend is, en naer zyne menfehelyke natuur, de gaeven van den Geest niet met maete ontvangen heeft (b). 2. Even zo ongerymd is de leer der Sociniaencn , dat christus moet befchouwd worden, als eene nieuwe Wetgeever, die het onvolmaekte van moses zeedelyke wet zou aengevuld, en nieuwe beveelen gegeeven hebbes (*) ar nol di Kef ut. Catec/i. Ra:ov. p. 349— placveus Oper. Tom. ii. p. i3_^ hoornbeek Socin. Coafut, Tom. II. J. 1. c. 3.  van de openbaering. 379 bcn (Y). Het is waer, de Heer jesus heeft de leer van mose en de Propheeten wel opgehelderd en duidelyker voorgefteld , maer geene nieuwe leerftukken voorgefteld. Daerom hadt paulus niets gezegd, buiten het geene de Propheeten en mose gefprooken hebben , dat gefchieden zoude , Hand. XXVI: 22. Ook heeft de Goddelyk Propheet de plichten der Godzaeligheid wel, met nieuwe drangredenen , aengebonden , maer Hy heeft geene nieuwe wetten voorgefchreeven , welke voorheen onbekend waeren. —- Men beroept zich te vergeevsch op de Bergpredicatie , Matth. V: 21 — : naerdien de Heiland in dezelve geene nieuwe wetten heeft voorgefchreeven. Alleenlyk heeft Hy de Goddelyke wet in het waere daglicht, en in de uitgeftrektheid van baeren geestelyken zin, voorgefteld , om zich te verzetten tegen de valfche verklaeringen , en de verdradjingen der Pharizeeuwen. De drie plichten , welke christus Matth. XVI: 24. voorfchryvt, zyn onmiddelyke gevolgen van de waere lievde tot God; en Hy heeft de wet der lievde een nieuw gzbod genaemd , deels omdat zy altoos nieuw bly vt, en nimmer haere kracht verliest , deels omdat Hy dezelve , (O smaicius de Diyiti. jesu christi c. 5. woi.r'oogen in comment. cd matth. c. 5t 21— viii deel.  38o OVER DE LEERSTUKKEN door nieuwe drangredenen heeft aengedroigen (d). ü. De Heer jesus heeft als Propheet toekoomende dingen voorfpeld (e). y. Eindelyk heeft Hy zyne leer' met veelvuldige en verbaezende wonderen bevestigd. Niet alleen in byzondere huizen. Matth. VIII: 14, ij. Mare. V: 37-40! maer ook in het openbaer op de weegen , in de Synagogen, Marc. I: 23-27, in den Tempel, Matth XXI: 14, en in de tegenwoordigheid van duizenden getuigen , Joh. VI. Hy is het land doorgegaen , goeddoende , geneezende allen, die van den Duivel overweldigd waeren: want God was met Hem, Hand. X: 38. Zelvs heeft Hy dooden opgewekt, Mare. V: 22-4.C Joh. XI: 1-4J. Deeze wonderwerken heeft Hy niet, gelyk mose en de Propheeten, hechts als een werktuig, door Gods kracht, maer door zyn eigen Alvermoogen verricht , en daer door betoond, dat Hy den Vader gelyk was. Joh. V: lS, i9, 21. (4) cloppenburg Oper. Tom. II. p. 373— ar nolbi Refut. Catech. Reccov. p. 353— hoorn heek Socm. Conf, Tom. II. p. 373— calo vi us Dibl. lllujl. nd mat Th. V: 21 (O VII Oesl p. ai—- §. 2S6.  vak de openbaering. 381 §. 896. 3, De Middelaer ii priester. Tot dit ampt behoort het offeren , bidden , en zeegenen. De Middelaer is tot het Priesterampt gezalvd. De heer heeft gezwooren , en het zal Hem niet berouwen , Gy zyt Priester in de een■mgheid , naer mklchisedeks ordening , Pf. CX: 4. Zyne ziel moest zich tot een jlachtoffer ftellen, Jef. LUI: 10. Hec werk van eenen Priester is, gaeven en flacht0ff er en voor de zonden te offeren , Hebr. V: 1; voor het volk te bidden , Num. XXVII: 21 ; en het zelve te zeegenen, Num. VI: 22, 23. In deeze betrekking zyn de Wettifche Priesters voorbeelden geweest van onzen Goddelyken Aertspriester, Hebr. IV: 14. VIII: 4. X: 21. «. Hy heeft gaeven en flachtofferen Gode zynen Vader geofferd, Hebr. V: 7 VIII: 3. IX: 14, 28. X: 10, 12, 14- Het ilachtoffer was zyne menfehelyke natuur , Matth. XX: 28. Hebr. X: 10. De opoffering van dat flachtoffer beftondt deels in alle zyne lydingen , welke Hy ondergaen heeft, tot den kruisdood toe , deels in zyne volmaekte gehoorzaemheid aen de Goddelyke Wet, Eph, V: 2. li. Hy bidt voor zyn volk, Rom, VIII: 34. viii. o e el.  382 0VËR DE LEERSTUKKEN Hebr. VII: 25. IXï 24, 25. 1 Job. I: |^ 2. Deeze voorbidding beftaet daerin , dat Hy van zynen Vader niet alleen verzoekt , maer zeivs op zyn recht, op grond van zyne verzoening, vordert, alles wat de zynen tot het leven en de godzaeligheid noodig hebben. Dacrom wordt zyne verzoening en voorbidding zaemgevoegd, Rom. VIII: 34,, 1 Joh. I: 1 , 2. In de daegen van zyn vleesch badt Hy nederig , hoewel met vrymoedigheid , op grond van zyne aenftaendé verzoening, Joh. XVII: 17, 19, 24; maer, nadat Hy de verzoening heeft daergefteld, Vordert Hy op zyn eigen recht. y. Hy zeegent zyn volk. Dit deedt Hy in zyn verkeer hier op aerde , met woorden, Joh. XIV: 17. XX: ar. Luc. XXIV: 51. Maer nu Hy aen de rechtehand van zynen Vader verhoogd is , zeegent Hy ons met geestelyke zeegeningen in den hemel, Eph. I: 3. christus is een uitmuntend Hoogepriester, onvergelykelyk ver verheeven boven de Aertspriesters van het Oude Testament , ten aenzien en van zyn perfoon , en van zyn ampt, en van zyn offer. christus is een perfoon van de hoogde waerdigheid, oneindig verheeven boven alle de wettifche Priesteren. Deeze waeren flechts bloote menfehen , die veele zwakhee- den  VAN DE OPENBAERING. 383 den. hadden , Hebr. VIi: 28 ; maer christus is Gods Zoon , Hebr. IV: 14. Deeze waeren zondaers , en moesten daerom eerst voor hunne eigene zonden offeren ; maer christus is volmaekt heilig, Hebr. VII: 2j, 27. Deeze waeren ftervelyke menfehen, en werden door den dood verhinderd altyd te blyven, Hebr. Vil: 23; maer christus is de Vorst van het leeven , Hand III: 15, en is een Priester in eeuwigheid, Hebr. VII; al j, 22 , 24. Ook is het ampt van christus veel voortreffelyker , dan dat der wettifche Hoo- gepriesteren. Deezer offeranden waeren alleen fchaduwachtig , zy brachten Hechts eene lichaemelyke verlosfing te weeg , en werden alleen verricht voor Jooden. Maer de offerande van christus heeft een waere verzoening te weeg gebracht, voor allerlei volken. Met ééne offerande heeft Hy in eeuwigheid volmaekt allen , die geheiligd worden , Hebr. X: 14. Het offer der wettifche Priesteren werdt genoomen uit redenloofe dieren , vooral uit bokken en ftieren , welker bloed de zonden niet kan wechneemen, Hebr. X: 4; maer christus heeft zich zeiven, door den eeuwigen Geest, Gode zynen Vader onftraffelyk opgeofferd, Hebr. IX: 14. De Sociniaenen vergisfen zich derhalve» VIII. DEEL.  384 OVER DE LEERSTUKKEN geweldig, wanneer zy het Priesterampt van den Middelaer met zyn Koninglyk ampt vermengen. Tegen de duidelyse uitfpraeken det Heilige Schrivten, van welke wy er zo even eenige hebben opgegeeven, verwerpen zy de verzoenende offerande van christus, en beweeren , dat Hy het Priesterampt eerst na zyne verhooging acnvaerd hebbe , voortover zyne voorbidding, en Koninglyke zorg in eenen leenfpreeukigen zin , zyne offerande genaemd wordt. „ Wat het Priesterampt van christus aengaet, zegt f. soconus , wy onderfcheiden het zelve niet „ in de daed, maer alleen by manier van denken , van het Koninglyk ampt : want „ gelyk wy , daer wy weeten dat Hy een geestelyk en hemelsch Koning is, zyne ,, verwonderlyke en oneindige macht, in ons ,, te behouden , befchouwen, zo nellen wy „ ons, wanneer wy Hem als Priester begry,, pen , (het welk evenwel leenfpreukig verftaen wordt) de naeuwkeurige zorg voor » oogen , welke Hy voor ons draegt (f)." Ter wederlegging van deeze dwaeüng, zal het genoeg zyn op te merken , dat het Priesterampt eene eigenlyk gezegde offerande vordere, welke van de voorbidding en voorzorg onderfcheiden is. Alle Hoogeprits- ter , — CD Thehi. h Offcio ch-.isti Thcm. 47, 48.  VAN DE 0P£*1BAERIN&* 38^ ter , — wordt gefield voor de menfchen, in de zaeken s welke by God te doen zyn , opdat hy offsre gaeven en flachtofferen voor de zonden , Hebr. V: i ; en daerom was het noodzaekejyk , dat ook christus wat hadde , dat Hy offeren zou, Hebr. VIII: 3. Nu heeft de Middelaer dat voornaemfte gedeelte van zyn Pnesterwerk hier op acrde verricht ; wanneer Hy zich zeiven voor ons heeft overge* geeven tot eene offerande en een Machtoffer Gode, tot eenen welriekenden reuk, Eph V: 2; en met die ééne offerande , heeft Hy in eeuwigwigheid volmaekt allen , die geheiligd worden , Hebr. X: 14 Voeg er by , dat het Priesterampt en het Koninglyk ampt , in het weezen der zaeke , kennelyk onderfcheiden zyn. Koningen worden over menfchen ge« Held, om hen te regeeren , maer Priesters naderen voor menfchen tot God, met of* feranden en gebeeden. §• 897. C. Bit zal ons nog naeder blyken , wanneer wy het Koninglyk ampt van den Middelaer beJehouwen. De Middelaer is door de Propheeten beloovd als Koning- God heeft zynen Koning g#* zalvd over Zion , den berg van zyne heiligheid 9 VIII. DEEE. Bb  386" OVER DE LEERSTUKKEN Pf. Ut 6. Hy is die Koning , dis regeeren zou , voorjpoedig zyn , én recht en gerechtigheid doen op aerde , Jer. XXIII: 5. XXXIII: 15, J6. Trouwens het was ook noodig , dat Hy de gemeente, welke Hy door zyn eigen bloed vcrkreegen heeft , beftuurde , en tegen haere vyanden befchermde. Het Koningryk van christus is geene waereldfche, maer eene geestelyke Heerfchappy. Zyn Koningryk is niet van deeze wae- reld, Joh. XVIII; 3ö. . Te weeten, Gods Koningryk is tweederlei. 1. Het Koningryk der natuur, het welk zich uitftrekt over alle gefchaepene weezens, koor/it christus toe, als God, uit kracht van fchepping, zodat Hy het zelve met den vadek, en den heiligen geest, gemeen hebbe. 2. Maer het Koningryk der genaede, het welk christus, als Middelaer, bezit uit kracht van zyne verlosfing, bepaelt zich tor de Kerk, en alles wat daertoe betrekkelyk is. Ondertusfchen ftrekt het zich ook uit over de geheele waereld , voorzover Hy alle dingen dienstbaer maekt , aen de belangen der geenen , welke Hy verlost heeft. My, zegt Hy , is gegeeven alle macht in hemel en op aerde, Matth. XXVIII: 18. God heeft alle dingen aen zyne voeten onderworpen, Eph. I: 22. Hebr. II: 8, Uit Konginglyk ampt beftaet in twee Hukken, het  VAN DË OP ENC AERING. het beftuuren en befchermen van zyn volk. De Middelaer regeert en beftuurt zyne onderdaecen, door zyn woord , en door de genaede van zynen Geest . Eph. IV: Ir , 12. Jef. LIX: 21. —— Hy befchermt hen tegen allen aen val der vyanden , zodat de poorten der hellt 'zyne Gemeente niet zullen overweldigen , Matth.. XVI: 18. Joh. X: 27. 28. Dit Koningryk heeft christus aen-» vaerd , toen Hy zich gezet heeft aen 'sVa« ders rechtehand , na het volbrengen van het groote werk der verzoening, Hebr. j: 3, en Hy zal het eindeloos beftuuren , in allé eeuwigheid. Zyn throon is eeuwiglyk en altoos, Pf. XLV: 7. Hy zal over Jacobs huis Koning zyn in de eeuwigheid , en zyns Koningryks zal geen einde zyn , Luc. h 33. Met het einde der waereld zal wel het Koningryk der genadé een einde neemen ; dan zal de Middelaer aen den Vader reekenfchap van zyn beftuur geeven, in zo ver zal Hy het Koningryk Gode en, den Vader overgegeeven, en dan za.1 Hy, mee den Vader en den Heiligen Geest, over zyné verlosten heerfchen in alle eeuwigheid t l Cor. XV: 24-26. VHi. DEEL. Bb %  388 OVER, DE LEESSTUKKEN D, er is nog overig, dat wy d e j? .middelaer beschouwen in zyne staeten van ver n eed er1ng en verhooging. §. 898. Be Middelaer heeft twee Jlaeten ondergaen, vatt verneedering en Vail verhooging. Beide deeze Staeten van den Middelaer waeren hoogstnoodzaekelyk. Dit vordert de natuur der zaeke zelve ; om de zaeligheid te verwerven , moest Hy verneederd worden, lyden , en gehoorzaem zyn , tot den dood van het kruis , Phil. II: 7, 8; om de zaeligheid aen de zynen toe te pasfen * moest Hy verhoogd worden , en als Koning, heerfchen. De Heilige Schrivt bevestigt het uitdrukkelyk. Om nu niet te fpreeken van luisterryke Voorbeelden, gelyk joseph,, david, jona en anderen, zyn er veele, plaetfen , welke onderfcheidenlyk fpreeken van 's Middelaers verneedering en verhooging , en deeze beide Staeten te zaemenvoegen. De messias moest eerst zyne ziel tot een J'chulloffer Jlellen ; dan zou Hy zaed zien , en de daegen verlengen, Jef. LII1: 10. De christus moest lyden ,•■ en alzoo in zyne heerlykheid in| . gasn,  VAN DE OPENBAERING; 389 gaen, Luc. XXIV: 26. De Geest, die oud. tyds in de Propheeten was, heeft te vooren getuigd het lyden, het welk op christus koomen zou , en de heerlykheid daerna volgende, 1 Petr. I: 11. Hy heeft zich zeiven vermederd, gehctorzaem geworden zynde tot den dood , ja den dood des kruices; daerom heeft Hem God uitermaeten verhoogd , Phil. II* 7, 11. Het is derhalven eene groote dwaeling van de laetere Jooden , dat zy van eenen tweederleien messias fpreeken , eenen verneederden , en eenen verhoogden. De Heilige Schrivt erkent maer éénen messias, welke zy , in zyne beide onderfdieidene Staeten. duidelyk befchryvt, Pf. VIII, XVI, XXII. Jef. LIÜ. Zach. IX: 9, 10. (g). De verneedering en verhooging van den Middelaer is eigenlyk tot zyne menfehelyke natuur betrekkelyk. De Goddelyke natuur is onveranderlyk , en niet vatbaer voor vermeerdering of vermindering van haere oneindige gelukzaeligheid. Maer evenwel de Goddelyke natuur van den Middelaer is, in zeekeren zin , verneederd en verhoogd , omdat zy met dc menschheid perfoneel vereeoigd is, en voorzover als de Godheid de "ftraelen van haere glansryke Majefteit, geduu- 1 (g~) hoornbeek contra Judaos p. 239-f53— £iM° Brem, Clajj;. VIII, Fejc. 5, p. 807 K VIII. DEEL. Bb 3  390 OVER DE LEERSTUKKEN rende de verneedering van den Middelaer, verborgen heeft. In zo ver begeerde de. Middelaer, toen Hy op het diepst verneederd was , dat Hy mogt verhetrlykt ■worden , met de heerlykheid , welke Hy by den Vader liadt , eer de waereld was , Joh. XVII: 5. §. 899. 4- Tot den Jlaet van 's Middelaer s ver nee-, d e r i s g brengt men zyne viensciiw.ording , zyne befnydenis , zyne armoede , zyne verzoe-. king door den Duivel , veelerlei fmaedheeden , en lasteringen , zyne lydingen , vooral op het laetst van zyn leven, zynen dood, en zyne begraevenis of nederdaeling ter helle. a. De mensclnvording , op zjcb zelve en in het afgetrokkene befchouwd , behoort eigenlyk niet tot de verneedering van den Middelaer. Gods Zoon zou de menfehelyke natuur hebben kunnen aenneemen , en daerin zulke blyken van zyne Godheid geeven, dat Hy zich aen allen en in alles openbaer maekte, als Gods eeniggebooren Zoon. Ook zou Hy , van het eerfte oogenblik zyner rnenschwording , alle macht in hemel en op aerde hebben kunnen uitocfFenen , gelyk Hy pu doet na zyne verhooging. Voeg er by , dat de Middelaer anderszins pog zou Vjprnee- derd  van de openbaering. 591 derd weezen , en eeuwig verneederd blyven, daer de menfehelyke natuur , met Gods Zoon , voor altoos en onaffcheidbaer vcreenigd is (/O- Maer de menschwording, befchouwd in haere omftandigheeden en oogmerk , was de eerfte trap van 'sMiddelaers verneedering. Daerom heeft Hy, die in de gejlaltenis van God was , de geftalUnis van eenen dienstknecht aengenoomen , Phil II: 6, 7. Hy is naemelyk mensch geworden , geenszins om den luister van zyne Godheid zichtbaer te vertoonen , maer om , als Borg, in onze. plaets te lyden. Ook waeren de omflandigheeden van zyne menschwording zeer verneederende ; Hy werdt uit eene geringe vrouw , in eene beestenftal gebooren, Luc. 11: 1-7. Er was aen het teeder wicht noch gedaente noch heer« lykheid , Jef. LUI: 2. (3. Hy is ten achtften daege naer de wet iejneeden , Luc. II: 21. Dit was eene bloedige en fmertelyke plechtigheid , en het eerfle blyk van zyne onderwerping aen-de wet van mose. —ft Hy werdt befneeden, omdat Hy een lid was der Joodfche Kerk , oorfprongelyk uit het zaed van abraham. Zyne befnydenis was eene plechtige verbindtenis, (A) beid anus Corp. Theol. Tom. f. p. 571. beau. mus DoSr. Foed. Vel. 11. Part.. 4 Loco 19. c. 17. §. i. viii. deel. Bb 4  $92 OVER DE LEERSTUKKEN dat Hy zich aen de wet onderwerpen wilde, want die zich laet befnyden, is een fchuldenaer de geheele wet te doen , Gal. V: 3. Ook bekleedde Hy hierin de plaets van zondaeren , als Borg en Middelaer, zodat wy in Hem befneeden zyn, Coll. II: 11. (i). y. Hy verkeerde in armelyke omftandighee. den. Hy werdt in het verachte Nazareth , een klein ftcedeken van het onaenzienlyk Gaïitea, opgevoed, en waerfchynlyk heeft Hy3 tot zyn dertigfte jaer , voor dat Hy als openbaer Leeraer te voorfchyn kwam, in het ambach: van eenen Timmerman , zyn bekrompen beftaen gezocht. Dit belicht justvn de Martelaer uitdrukkelyk (k). Ook wordt Hy de Zoon van den Timmerman , en de Timmerman zelvs genaemd , Matth. XIII: 55, en Mare. VI: 3. (/). De armoede bleev den Middelaer vergezellen , ook in zyn openbaer leven. De Vos/en hebben hooien, en de vogelen des hemels nesten , maer de Zoon des menfchen hadt niet, waer Hy het-hoofd zou ne.derleggen, Matth. VIII: 20; Hy moest keven van de givten en gaeven van anderen s Luc. VIII: 3. «5. Toen Hy, tot zyne gewichtige ampten, plech. CO gerdes Exerc. Acfidcrn. p. 304— CO ln dial. cum Tryphene p. 316. tb süicerus Theol. Eed. in'voce Tenrav.  ?AN BE OPENBAERING. 393 plechtig was ingehuldigd, werdt Hy door den Duivel verzocht, Matth. IV: i-n, e. Behalven veele onaengenaemheeden varj dit leven , honger , dorst , vermoeidheid , droevheid , en verdriet, was Hy by aenhou» dendheid onderworpen aen den fmaed, de lasteringen, verguizingen van zyne vyanden , byzonder van de Pharizeeuwen , die Hem fcholden voor eenen vraet en wynzui* per , eenen vriend van tollenaeren en zondaaren , eenen duivelskonftenaer , die ge» meenfchap hieldt met Beëlzebul. jj. Op het laetst van zyn leven heeft Hy veele fmerten ondergaen , welke by uitneemendheid zyn lyden genaemd worden. —— De gefchiedenis van 's Heilands laetfte lyden hebben alle de Euangelisten zeer omftandig befchreeven. Men kan er gevoegzaem vier hoofddeelen in onderfcheiden ; het geene Hy geleeden heeft, eerst in Gethfemane; daerna voor de vierfchaer der Jooden; vervolgens voor den Richterftoel van pilatusj en eindelyk op Golgotha , alwaer Hy , tusfchen twee moordenatren , aen het kruis genaegeld werdt. vi. Hierop volgde zyn dood. Door wreede ■folteringen , en duldeloofe fmerten afgemat, 'gav Hy, het hoofd buigende, den geest, Joh. XIX: 30 Daerom werden ook zyne beenen niet gebrooken , gelyk die van dè andere vin. deel. Bb v  394 over de leerstukken kruicelingen , vermits de krygsknechten zaegen, dat Hy reeds geflorven was, Job. XIXs S1 ' 37- fi. Wyders werdt het ]yk door joseph van Arimathea begraeven , gelyk alle de Euangelisten omftandig hebben aerjgeteekend. Door deeze begraeviog is de waerheid van* 's Heiland dood kennclyk bevestigd , daer de Roomfche Stadhouder pi-latus geene vryheid tot de begraeving geeven wilde, voos? dat hy naeuwkeurig hadt laeten onderzoeken 9 of jesus reeds werkelyk geftorven waere, Mare. XV: 43-45 < In onze Geloovsleus wordt er bygevoegd : neder gedoeld ter helle. Deeze uitdrukking wordt zeer onderfcheidenlyk begreepen (m). Wy zullen maer kortelyk het volgende aenmerken. Het is de vraeg niet, wat zoortgelyke uitdrukkingen in de Heilige Schrivt te kennen geeven , Pf. XVI: 10. Joh. III: 13. tph. iy. 9> mae* wat zy, die deeze woorden het eerst in de geloovsleus hebben ingelascht, daer meede bedoeld hebben. De woorden neder gedoeld ter helle fchynen van eenen Jaeteren oorfprong te weezen ; in de Geloovsleus van Aquilea zyn zy het eerst gevonden (n), Maer O») H. AlTiNC Script. Theol. Heideli. Tom. ii. part. i, trobl. 44. pea eson over het Geloov p. 407 . (») RUFFlNt*5 Expof, SyKb. Jpo/l. C. 20,  van de openbaering. 395 JJaer wanneer, door wien , en by welk eene gelegenheid zy ingelascht zyn , is zo zeker njct. In zommigc oude affcbrivcen , in welke deeze woorden geleezen worden , vindt men geene melding van de begrae. Ving (o). Wy bellen daerom over tot die gedachten , dat de één of ander der affchryveren deeze woorden eerst op den kant hebbe aengeteekend, en dat zy vervolgens in den Text geraekt zyn, zodat de woorden Hy is begroeven „ en Hy is nedergeiaeld ter helle , uitdrukkingen zyn van dezelvde bcteckeni- (/>). Dit fchynt ons des te aenneemenlyker, omdat de volzin geheel en volkoomen is, zonder de woorden nedergedaeld ter helle. Er ftaet niet Hy is gekruist, geftorven , begraeven , e n neder gedoeld ter helle; maer op den volzin, Jij is gekruist, geftorven , e n begroeven, volgt, zonder eenig verband met het voorige, ^edtrgedaeld ter helle. (o) Dijput- Sedan. Tom. I. p, 581— turrettin Thcoi. Elenci. Tom. II, Loco 13. Quafi. . §, 2. (ƒ>) pearson 1. c. p. 403. g. j. vossius Uarm. Euang% 1. II. c. 13. king Hsfl. Symb. c. 4. §. 71, viii. deel,  3|Ö OVER DE EEERSTURKEÏJ §. 903. B, Tot den flaet van 's Middelaer verhoo* cing behoren vier trappen, zyne Opjïanding, Hemelvaert, zitten aen Gods rechte- • hand , en wederkomst ten Oordeek In den allereigenlykften zin , is de Middelaer verhoogd naer zyne menfehelyke natuur- (?) , maer in eenen oneigenlyken zin , ïs Hy ook verhoogd naer zyne Goddelyke natuur, voor zo ver Hy den luister van zyne Goddelyke Majetteit, welke Hy , geduurende 'zyne verneedering , eenigen tyd verborgen had , wederom allerduidelykst geopen-? baerd heeft, Joh. XVII: 5. «. De eerfte trap van zyne Verhooging was de opstanding. . Zy beftondt daerin, dat Gods Zoon, op den derden dag na zynen dood, het zelvde lichaem, het welk in het grav gelegd was, door zyn oneindig Alvermoogen leevendig gemaekt , en we* derom met zyne ziel vereenigd hebbe. Eerst zullen wy de zeekerheid van jesus opftanding betoogen , en vervolgens daer over eenige noodige aenmerkingen mae|en, a. De CÖ Boven % 858,  VAN DE OPENBAERING. 39? c. De waerheid van Jesus opftanding is door veelen zeer uitvoerig betoogd (r). £!. Wy beroepen ons vooreerst op het ge* tuigenis der Euangelisten , die allen eenpaerig verzeekeren, dat jesus uit de dooden zy opgeftaen. Nu bezitten de Euangelisten alle vereischtea , welke men in eenen geloovwaerdigen getuige vorderen kan. • 1. Zy hebben waerheid kunnen fchryven. Het ontbrak hun niet aen de vereischte vermoo» gens , om het waere van het valfehe , en het fclrynbaere van het daedelyke te onderfcheiden. Ook ontbrak het hun aen geene genoegzaeme onderrichting , omtrent de gebeurtenisfen, welke zy verhaeld hebben. 2. Zy hebben waerhejd willen fchryven. Zy waeren eerlyke en oprechte menfchen, lieden van een deugdzaem karakter , en van eenen onbefprooken wandel. Zelvs is hunne oprechtheid uit hunne fchrivten alleszins blykbaer. Zy geeven in hunne verhaelen de allerduidelykfte blyken van oprechtheid en openhartigheid. Ook kan men geene fchynbaere beweegreedenen uitdenken , welke hen, / tot leugens en bedriegeryen zouden, vervoerd hebben. Zelvs hebben zy zich , om dit getuigenis, allerlei verdrietelykheeden en folterin- (r) j. a. fa13ricïus Syl. Script, de verit. Rel. C. c. 44, j, ó. walchius Bibl. Theol. Sel. Tom. I. p. 102-263— viii. deel.  SpS OVER DE LEERSTUKKEN gen op den hals gehaeld. £ Eindelyk zouden zy mee hebben kunnen bedriegen, al ware het bun voorneemen geweest. Alle deeze flellingen hebben wy reeds Voorheen met opzet uitvoerig beweezen (s) ü. Bet tweede bewys ontlcenen wy uit de gefteldheid van jksds grav , op den derden dag na zynen dood. Met was leedig; anderszins had de Groote Raed der Jooden het ge* rucht van jesus opftanding, door het open* lyk ten toon ftellen van zyn lichaem, daedelyk kunnen fluiten. VVaer was nu het lyk gebleeven ? verteerd kon het niet weezen. Het was natuurlyker wyze onmoogelyk , dat het lichaem van den Heiland , omwonden met zalven en fpece* ryen , welke gefchikt waeren , om het zelve eer en geruimen tyd tegen de verderving te beveiligen , binnen drie daegen zou ver* rot weezen. Voeg er by , dat de dooddoeken geheel en onbefchaedigd gebleeven wae ren , Joh. XX: 6 , 7 Door wilde die* ren kan het lyk niet verflonden zyn. Het grav was in eene rots uitgehouwen, en met eene bende Soldaeten bezet. Ook is het niet geftoolen. De Joodfche Raed heeft wel uifgeftrooid , dat de Discipelen van den Heiiand zyn lichaem ge- (f) IV Deel p. i5S—  van be openbaering. 399) geftoolen hebben , terwyl de Soldaeten flie* pen, Match. XXVIII: 11 - ij. Maer die voorgeeven was een blykbaere leugen. De Apostelen waeren • reesaihtige lieden ; zo drae hun Meester in lyden kwam , waeren zy wanhoopig gaen vluchten. Hoe zouden zy dergelyken aenilag hebben durven onder- neemen ? Er was niets , het welk hen daertoe beweegen konde. Zy hoopten dat jesus een aerdsch Koningryk zou oprichten. Maer deeze hoop was nu geheel verdweenen* Zy verwachtten dat jesus uit de dooden zou opftaen , of niet ; in het eerfte geval, zou het fteelen van zyn lichaem eene onnoodige en dwaeze onderneeming geweest zyn ; in het laetfte geval zoude niets hen hebben kunnen beweegen , om zich aen zulk een blykbaer gevaer bloot te ftellen , ten einde het doode lichaem van iemand, van welken zy niets meer te hoopen hadden , in hunne handen te krygen. — Maer gelteld zynde, dat de Discipelen dergelyken dievftal hadden willen onderneemen , dan nog zou de uitvoering volftrekt onmoogelyk geweest zyn , daer het grav verzeegeld, en met eene wacht bezet was. De Wachters, zeggen de Joodfche Overpriesters , hebben gellaepen. Maer welk eene ongerymdheid ! zouden Romeinfche Soldaeten , die onder zulk eene ftrenge krygstucht Honden, tot één toe geflaepen hebvm. d eee.  400 OVER DE LEERSTUKKEN ben? en , zo zy alle geflaepen hadden, zou» den zy dan niet ontwaékt zyn , door het gedruisch , veroorzaekt door het afwentelen van den grooten fteen ? zouden de Discipelen zich den tyd gegund hebben, om de dooddoeken ordenlyk op te winden ? . Einde- lyk, indien de Discipelen van den Heiland hunnen flag waergenoomen hebben, terwyl de wachters fliepen , waerom zyn dan de Soldaeten niet, over hun fchandelyk plichtverzuim , en de Discipelen over deezen dievital, naer vtrdienften geftraft ? , Er blyvt derhalven niets anders overig, dan dat jesus waerlyk uit de dooden zy opgeftaen. C. Het derde bewys neemen wy uit de veelvuldige verfchyningen van den verreezenen jesus. Hy heeft zich leevendig vertoond, niet alleen aen veele Godvruchtige vrouwen , welke by zyne begraeving waeren tegenwoordig geweest, maer ook aen alle zyne Apostelen , en dat met veele gewisfe kenteekenen, veertig daegen lang, Hand./I: 3. Zelvs is Hy eens gezien van 500 menfchen te gelyk , 1 Cor. XV: 6. Er is derhalven een t zeer aenzienlyk aental van getuigen geweest , die den verreezenen jesus, op onderfcheidene tyden en plaetfen , met hunne eigene oogen genen hebben. Alle deeze men¬ fchen zyn zeekerlyk door hunne verbeeldingskracht  VAN DE OPENB AER.IN6» 4öl kracht, niet bedrogen» Zy zaegen den Heiland op onderfcheiden e tyden , en op ver» fchillende plaetfen. Zy verkeerden gemeenzaem met Hem , en fpraeken Hem dikwyls, geduurende 40 daegen. -*— Zy waeren derhalven niet bedroogen , en dat zy niet hebben willen of kunnen bedriegen , hebben wy reeds zo even gezien. Maer zegt men > deeze alle waeren des Heilands vrienden , die partydig waeren; was Hy waerlyk opgeftaen * dan hadt Hy daervan de waereld moeten overtuigen , door zich te Vertoonen aen zynen vyanden. »—fc Wy zullen deeze fchynbaere bedenking , met de vol» gende aenmerkingen » kortelyk beantwoorden» 1. Het is niet volkoomen waer , dat jesus Zich, na zyne opftanding , nimmer aen zyn8 Vyanden vertoond hebbe. De Romeinfche Sola daeten, die by zyne opftanding tegenwoordig zyn geweest, en saülus, aen welken Hy zich op den weg naer Damascus vertoonde 5 waeren zeekerlyk zyne vrienden niet. 2. Daeruit, dat jesus zich aen !zyn8 Vyanden niet vertoond heeft, kan met geens* zins befluiten, dat Hy niet zou opgeftaen zyn $ of zal men , wanneer iemand zich , om wyze redenen , niet meer in het gezelfchap van zyne vrienden vertoont, daeruit moogen afleiden , dat Hy niet leeve ? 3. De verreezene jksus hadt 'er wysse ft' vin. deel» Cc  402 OVER DE LEERSTUKKEN denen voor, om zich aen zyne vyanden mee te vertoonen. Eene openbaere verfchyning van den opgewekten Heiland binnen Je rufalem, vooral op het Paeschfeest, zou" aenleiding gegeeven hebben tot een allerfchroomelykst oproer. Het volk zou zich zyne voorige wonderen en weldaeden herinnerd , en blykbacr gezien hebben , dat zy door hunne Opperhoofden , tot de grouwzaemfte fchenddaed vervoerd waeren , in het vorderen van zyne kruiciging. - Hadt de opgewekte jesus zich aen de Overheeden der Jooden vertoond , dan zou er één van deeze drie gevallen hebben plaets gehad; niemand van hen zou geloovd , of zommigen , of allen zouden geloovd hebben. Hadt nie mand der Joodfche Opperhoofden geloovd, dan zou men de verfchyning voor een louter bedrog of verdichtfel hebben aengezien ; hadden zommigen geloovd, dan zou men zeggen, dat deeze niet fchrander genoeg waeren , om het bedrog op te merken ; hadden zy allen geloovd, dan zou men zeggen dit de Christelyke Godsdienst door Staetkunde, en den waereldlyken arm was voortgeplant. De opgewekte JEsüs handelde derhalven zeer wysfelyk, dat Hy zich alieenlyk aen zulke menfchen vertoonde , die niet gcfchikt waeren, om eenige toeltemming voor zich tc  VAN DË OPËNDAERINÖ» 4Öj té verwerven , dan door de duidelykfte kenmerken van de waerheid , welke zy grootmoedig beleeden , met eene gewillige onderwerping aen allerlei lyden en verdrukkingen (O- ö. Wyders redeneeren wy j uit het gedrag Van den joodfchen Raed. Hadden zy kans gezien om het getuigenis der Apostelen » betreffende de oplbnding van den Heiland , te wederfpreeken , zy zouden het zeekerlyk gedaen hebben* Trouwens te prediken , dae jesus uit de dooden was opgellaen , was in de daed niet anders dan den Oudften van Israël openlyk te verwyten, dat zy niet alleen eenen onfchuldigen ter dood veroordeeld , maer zelvs den messias vermoord hadden, Hand. II: 22 - 25. IV: 10. Maer wat doen nu de Joodfche Overheeden ? Wel verre van hunne eer eenigszins te verdee» digen, en de Apostelen als lasteraers te ftraffen , doen zy alleenlyk hun best, om de zaek , waere het moogelyk, te verdonkeren; zy gelasten de Apostelen, onder zwaere bedreigingen , om van jesus in het geheel niet meer tegen iemand te fpreeken. Wan- ft) lilienthal Oordeelt. Bylelyerll. xi Deel p. 90—* Iel and over de Deï lifche fchriylen i Deel p. 177. mens de ongegronde yraeg, waarom de verréezene jesus, aen zyne vrienden alleen , en niet aen zyne vyanden yerfilieetien zy, beantwoord, yin. deel. Ge a  4°4 OVER DE LEERSTUKKEN neer nu de Apostelen vcrklaerden , dat zy niet konden nalaeten te fpreeken, het geene zy gehoord en gezien hadden , beproevden de leeden van den Grooten Raed nog eens , of zy hen met bedreigingen tot ftilzwygen zouden kunnen beweegen, en ziende, dat zy ook daer meedeniet konden vorderen, lieten zy de perfoonen, die hen niet alleen als onrechtvaerdige Richters , maer ook zelvs als moordenaers van den mess tas, openlyk ten toon fielden , ongemoeid heenen gaen , Hand. IV. Door zulk eene handelwys , betoonde de Joodfche Raed allerkenneJykst, niet in ftaet te zyn , om het getuigenis der Apostelen , betreffende jesus opftanding, te wederleggen. e. Eindelyk beroepsn wy ons, op de zeer merkwaerdige gebeurtenisfen , welke op 's Heilands verryzenis, als zo veele onlochenbaere blyken daervan, gevolgd zyn ; de uitftorting naemelyk van den Heiligen Ge'ést, welke Hy na zyne verhooging beloovd, en de verwoesting van Jerufalem, welke Hy bedreigd hadt, Joh. XVI: 7. Hand. I: 4, j, 8. Matth. XXI: 40-44. (a). b. Tot naeder verftand van 's Heilands op- ftan- Ca) GROTius de Verlt. Ril. C. p. 100— stapper Theol. Polem. Tom. II. p. 440.456. 1151-1163. lilientiiAt Oordeelk. Bybelyerkl. XI Deel p. 1— dittonó H-aerh. van jesus opftanding. ch. bonnet PWof. naer. vorfch. p. 163- i.esz waerheid van den Chr. Godsd, p.  VAN DE OPENBAERING. 405 ftanding, hebben wy kortelyk het volgende op te merken: a. Vooreerst dat zy , door verfchillende fpreekwyzen , wordt uitgedrukt. Zom- tyds wordt de Middelaer, in eenen lydelyken zin , gezegd door zynen Vader te zyn opgewekt , voorzover God de Vader , in zyne opftanding, een onlochenbaer bewys gegee* ven heeft, dat christus voor de zonden volkoomen hadt genoeg gedaen , Hand. JII: 26. Rom. VIII: 3. Eph. I: 20. Zomtyds wordt de Middelaer, in eenen werkelyken zin, gezegd van de dooden te zyn opgeftaen , om daer door aen te toonen , dat Hy het leven , door zyne eigene Goddelyke kracht, wederom aengenoomen heeft, dat Hy den dood volkoomen overwonnen, en een wettig recht verkreegen hadt op die heerlykheid, tot welke Hy zich door lyden den weg moest baenen, Joh. X: 17 , 18. Hand. I: 22. II: 31. IV: 33: 1 Petr. I: 3. De naervolgers van socyn, die christus voor eenen blooten mensch houden, kunnen niet anders, dan ontkennen, dat Hy, door zyne eigene Goddelyke kracht, zy opgeftaen. Volgens hen, heeft God den mensch jes us.uit de dooden opgewekt, en is deeze opwekking eene der redenen , om welke Hy leenfpreukig God en Gods Zoon genaerad vui. de Et, Cc 3  405 OVER BE LEERSTUKKEN wordt (r> De Zooa heeft de macht a qm hevendig te maeken , die Hy wil, even gelyk de Vader de dooden opwekt en leevendig maekt, Joh. V: 21 ; derhalven hadt Hy ook de macht om zich zei ven op te wekken en leevendig te maeken. Ook fchryvt Hy zich deeze macht uttdrukkelyk toe , wanneer Hy tot de Jooden zeide, wyzende op zyn lichaem , breekt deezen Tempel, en in drie daegen zal ik denzelven oprichten , Joh. II: 19 ; en by eene andere gelegenheid , ïpreekt Hy : ik leg myn leven af, opdat ik het zelve wederom neeme , ik heb macht het zelve afteleggen , en. heb macht het zelve wederom te [neemen, Joh,. X: 17, 18; (w\ &. Even zo ongerymd is de leer der Sociniaenen , dat christus, eerst na zyne he-. melvaert, een onftervelyk en heerlyk lkhaem verkreegen hebbe. Het lichaem van den opgewekten Middelaer zou nog ftervelyk, en van dezelvde hoedaenigheid als onze üchapmen geweest zyn, tot dat het by de Hemelvaert veranderd werdt, in een geestelyk bemeisch , en onltervelyk lichaem (x). . p au- O) FAUSTUS SOCINUS Oper. Tom,, li. p. 513 Volzogen ad joh. III: 21. üc X,: i3. Cateci. Raccov. p. 187, 2;ö-:8o. (w) ARNOLüi Re fut r Cateck. Raccov. p. 654.-66^, «?lp.»p5:nburc Oper. Tom, II. p. 7(2— (ycj Cateci). Raccor. p, 280, 281,.  van de openbaering; 407 r au lus leert, met zo veele woorden , dat het lichaem van den opgewekten jrsus aenftonds onftervelyk geweest zy. God, zegt hy , heeft Hem uit de dooden opgewekt, alzoa dat Hy niet meer zal tot verderving keeren, Hand. XIII: 34; christus, opgewekt zynde uit de dooden , Jlervt niet meer, de dood heerscht niet meer over Hem, Rom. VI: Q. Dit brengt ook de natuur der zaeke zelve meede; de dood is de bezolding der zonde , Rom. VI: 23, maer, door zynen dood heeft de Middelaer de zonde verzoend, en den dood overwonnen ; hoe zou Hy dan , nadat Hy , door zyne opftanding, over den dood hadt gezeegepraeld, nog ftervelyk hebben kunnen weezen ? Ondertusfchen is de heerlykheid van christus lichaem, by zyne Hemelvaert, volkoomen voltooid, Eph. I: 20, 21, voorzover Hy zyne heerlykheid , geduurende zyn verkeer met de Apostelen , eenigszins verborgen heeft, omdat zy dezelve in allen haeren luister niet zouden hebben kunnen verdraegen. Hy fchikte zich daerom naer hunne zwakheid. Uit dit beginfei heeft Hy ook gegeeten, niet omdat Hy voor zich zeiven fpys noodig hadt, maer om de Apostelen des te meer van de waerheid zyner opflanding te overuigen , Luc. XXIV: 30-43- Joh. XXI: ij, VIII. DEEL. Cc 4  408 OVER DE LEERSTUKKEN C, De tyd van xs Heilands opftanding was de derde dag na zynen dood en begraeving, Matth. XII: 40. XVJ: 21. XVil: 23. XX} 59. XXVII: 63. De gedeelten der daegeq werden by de Jooden voor geheele genoo. pien , Esth. IV: 16. Ook reekende men het feegin van eenen dag van den avond af. Vry. dag namiddag is de Heiland geftorven en begraeven , Mare. XV: 42. Joh. XIX: 42 ; des avonds begon reeds de tweede dag ; zaturdag avond nam de derde dag eenen aenvang, ena in den daerop volgenden nacht is de Heiland opgeftaen. Dit was een zeer gefchikte tyd; langer kon het lichaem van den Middelaer niet in hes grav blyven, opdat het aen geen verdei v Wierdt bloot gefteld ;■ en ook niet korter, opdat siemand aen zynen dood zou kunneq twyffelen. li. De tweede trap van *s Middelaers ver-, hooging , was zyne hemelvaert , waer* door zyne menfehelyke natuur, welke tos hiertoe op de aerde geweest was, van daey is wechgenoomen , en naer den zaeligen he-n met overgebracht. ö. De waerheid van deeze gebeurtenis ist tóeiblykbaerst j deels uit het getuigenis, &ï Apostelen, Luc, XXIV: 51. Hand. I; g - U 4 hei welk wy reeds gezjen hebben dai  VAN DE OPENBAERING;; 405 dat allergeloovwaerdigst is fjy) ; deels yit het bericht van stephanus, die Hem in den hemel zag , ilaende aen Gods rechte- hand, Hand. VII: 55 ; deels uit ver- fcheidene Bybelplaetfen , welke de Hemelvaert van den Heiland, als eene zaek van onbetwistbaere zeekerhdd , veronderftellen , Hand. III: tof. Rom. VIII: 34. Hebr. IV: 14 { — deels uit de gevolgen , de uitftorting van den Heiligen Geest, en de verwoesting van Jerufalem , gelyk wy reeds omtrent de epltanding hebben aengemerkt. b. Tot naeder verhand, van 's Middelaers Hemelvaert, moeten wy er kortelyk het volgende byvoegen, a. Deeze hemelvaert beftondt in eenen plaetfelyken overgang van 's Heilands menfehelyke natuur , van de aerde naer den hemel der heerlykheid,. In den eigen ly ken zin , is de Middelaer ten hemel gevaeren , naer zyne menfehelyke natuur : want de alomtegenwoordige Godheid kan aen geene plaets verbonden worden. In eenen onëigenlyken zin evenwel is Hv , ook naer zyne Goddelyke natuur , ten hemel- gevaeren , voorzover de ftraelen van haere heerlykheid zich , door de aengenoomen menschheid, niet meer op de aerde vertoo» 00 IV Sfel p, 153— VIII. DEEL, CC 5  4T0 OVER DE LEERSTUKKEN nen. lk ben van den Vader uitgegaen, zegt Hy daerom , en ik ben in de waereld gekoo* men; wederom verlaet ik de waereld , en gae henen tot den Vader , Joh. XVI: 28 , en niemand is opgevaeren in den hemel, dan die uit den hemel nedergekoomen is , naemelyk de Zoon des menfchen die in den hemel is, Joh. UI; 13. Daerom zegt ook pa u lus, die nedergedaeld is, is dezelvde osk die opgevaeren is, Eph IV: 10. Hy verliet de aerde. Eyzonder verkoos Hy den Oiyvberg, om op die zelvde piaets , alwaer Hy op het diepst verneederd en bedroevd was tot den dood toe , een begin te maeken van zyne heerlykheid, Lu.-. XXIV: 51- Hy weidt opgenoomen in den hemel, Hand. I: o-u. Hy begav zich naer het huis van zyneti Vader , alwaer veele wooningen zyn , Joh. XIV: 2. Hy is door de hemelen heen gegaen , Hebr. IV: 14 , en de hemel moet Hem ontvangen, tot de tyden der wederoprechting van alle dingen. Hand III: 21. De menfehelyke natuur van den Middelaer is derhalven niet , op eene onzichtbaere wys, overaitegenwoordig geworden. Zo begrypen het de Lutheraenen. „ chris„ tüs , zeggen zy (z) , is in den zichtbae- fê) fi ü D D a. v s Theo!. Dogm. SU. 4. c. 2. §.  van de openbaering. 4I| a, ren hemel opgeheeven , maer op die wys, 3, dat Hy , tot de verblyvplaets der zaeli,, gen , ja zelvs tot den throon der God„ delyken Majefteit gekoomen zy. Hier van „ daen wordt Hy gezegd, door de hemelen „ te zyn doorgegaen , Hebr. IV: 14 , hoo„ ger dan de hemelen geworden, en opge„ vaeren te zyn ver boven alle de hemelen, „ Hebr. VII: 26. Eph IV: 10. Maer dit „ moet evenwel zo niet verftaen worden, „ als of de tegenwoordigheid van chris„ tus lichaem, op die wys , aen deeze „ waereld geheel onttrokken waere. Dit was „ onmoogelyk , daer de alomtegenwoordig,, heid aen christos menfehelyke natuur, „ zo wel als de overige werkende ejgenfehap„ pen der Godheid, welke aen dezelve door „ de perfoneele vereeniging, zyn medege„ deeld, moet worden toegefchreeven. Men „ mag derhalven uit het opvaeren van ceristus naer de hemelen, alleenlyk tot eene zichtbaere en plaetfelyke, maer niet „ tot eene onzichtbaere afweezigheid van ,, christus lichaem, befluiten." Dan de grondflag van dit begrip, de mededeeling naemelyk der Goddelyke eigenfchappen , aen de menfehelyke natuur van den Middelaer , hebben wy reeds met opzet wederfprooken (a). Daerënboven een lichaem Cn) Boren §. 894. vhi deel,  4ra over de leerstukken kan niet. meer dan ééne plaets beflaen , welke met deszeivs hoegrootheid overeenkoomt, en het lichaem van christus is op eene bepaelde plaets in den hemel, en derhalven niet meer op aerde, Hand. III: 21. Hebr. I: 3. Matth. XXVI; 11. Voeg er by , dat'de" eindige menfehelyke natuur van den Middedelaer , voor de Alomtegenwoordigheid , eene oneindige Goddelyke eigenfehap, niet vatbaer zy. &. Deeze Hemelvaert wordt, even als de Opftanding, door verfohillende fpreekwyzea uitgedrukt. — Zomtyds wordt de Middelaer , in eenen werkenden zin , gezegd opgevaeren te zyn , voorzover Hy zich zeiven , door zyne eigene Goddelyke kracht, ten hemel ingevoerd , en daerdoor zyn wettig recht betoond had , het welk Hy op de he. melfche heerlykheid verkreegen hadt , Joh. XX: 17. Eph. IV: 8. Hebr. VI: 20. „ Zomtyds wordt Hy in eenen daedelyken zin gezegd opgenoomen tezyn , Luc XXIV: 51. Hand. I: 9, n. x Tim IIJ: 16, voorzover God de Vader, door het verhoogen van den Middelaer, eene kennelyke proev gegeeven heeft, dat Hy aen het oogmerk van zyn gezantfehap volkoomen beantwoord hadt. C. De tyd van 'a Middelaers Hemelvaert was de veertigfte dag na zyne opftanding, Hand, il  VAN DE OPENBAERING. 4tg ï: 3. —— De verreezene jesus verkeerde nog eenen geruimen t\d hier op aerde, voor* naemenlyk om twee gewichtige redenen ; deels om zyne Apostelen , door verfcheida verfchyningen , in onderfcheidene omftandigheeden, des te meer van zyne opftanding te verzeekeren , deels ook om hen nader te onderrichten j omtrent het geene zy, als de eerfte grondleggers van zyn Koningryk, in da waereld, te weeten en te verrichten hadden. Maer waerom de Heiland, na zyne opftanding, juist veertig daegen, en niet korter of langer , op de aerde gebleeven zy , kunnen wy niet bepaelen. Men maekt hier omtrent ettelyke zinfpeelingen , welke ons meer geestig dan bondig voorkoomen (b). y. De derde trap van 's Middelaers Verhooging is zyn zitten aen 's Vaders rechte' hand. a. De fpreekwys is zeer gewoon in de Heilige Schrivten. Zy koomt éénmael voor in het Oude Testament, Pf. CX: 1. de heer heeft tot mynen Heer gefprooken , zit tot myne rechtehand ; maer zeer dikwyls in het Nieuwe Testament. De Heer is opgenoomen in d-en\ hemel , en is gezeeten aen Gods rechtehand, Mare. XVI: 19. Hy is tér rechtehand van ib~) marck Hifi. Exaltat. 1. t c. 7. J. C, & I, III, C 1.$.»- 4. VIII, DE Et.  414 OVER DE LEERSTUKKEN! God, Rom. VIII: 34. God heeft Hem gezet tot zyne rechtehand in den hemel , Eph. I: 20» Daer boven is christus zittende aen de rechtehand van God , Coll. III: 1. Er is , die meenen, dat de fpreekwys ontleend zy van eene oude gewoonte der Koningen, die , op den ruimen throon zittende, iemand aen hunne rechtehand plaetlïen ; niet alleen om hem by uitneemendheid te vereeren , maer ook om de heerfchappy met hem te deelen , zynde de fcepter , het teeken der Koninglyke macht, tusfchen beide (Y). Maer de bewyzen, op welke men zich beroept , koomen ons geheel onvoldoende voor. Het voorbeeld van salomo, die, op den throon zittende, eenen itoel voor zyne moeder deed zetten , en haer aen zyne rechtehand plaetfte, 1 Kon. II: 10, 20, doet niets ter zaeke: Dit was alleenlyk een uitneemend eerbewys, maer er was niets, het welk eenigzins geleek naer eene mededeeling van de Koninglyke Heerfchappy. . salo* m e verzocht aen den Heiland, dat haere zoonen, ja cobus en joannes, zitten mogten , de een tot zyne rechte , en de ander tot zyne flinkehand in zyn Koningryk , Matth: XX. ai. Maer zy bedoelde in het geheel geene gemeenfchap aen de Koninglyke heer- tC) VIT RIN GA OiflTY, S. TOM» I. p» «01—«•  van de openbaering. 41^ heerfchappy. Deeze vraeg hadt haere aenleiding in de belovte , welke de Heer jesus aen zyne Apostelen gedaen hadt, dat zy zitten zouden op XII throonen, oordeelenda de XII gedachten Israëls, Matth. XIX: 28. Deeze Ixlovte veiitondt de Moeder der zoonen van ze bedreus naer den Jetter. Zy verwachtte, dat jesus een aerdsch Koningryk zou oprichten , en begeerde, dat haers zoonen , in dat Koningryk , den eerften rang en de hoogfte waerdigheeden bekleeden mogten j zodat hunne eertplaets onmiddelyjs naest den Koning waere, de een aen zyne rechte , en de ander aen zyne flinkehand. h. Zo veel is zeeker , dat deeze fpreekwys de hoogstmogelyke eer, en de Koninglyke macht te kennen geeve. Wy verftaen dezelve deels lettelyk, deels zinbeeldig. a. In den letterlyken zin beteekent het zitten aen Gods rechtehand de hoogstmogelyke eer, welke de Middelaer in den hemel geniet. Te weeten, Hy wordt niet alleen, in de aengehaelde plaetfen , gezegd te zitten aen Gods rechtehand, maer ook aen de rechtehand der Majejteit , Hebr. I: 3 , aen de rechtehand van den throon der Majejteit, Hebr. VIII: 1, aen de rechtehand van Gods throon , Hebr. XII: 2. Er is meer dan waerfchynlyk een zeer glansryk teeken van Gods onmiddeJyke tegenwoordigheid in den hemel, het vm. deel.  4tö OVER DE LEERSTUKKEN welk onzes erachtens, de Majejteit, en Gods throon , genaemd wordt. Hierop fchynt ook de Heiland het oog te hebben , wanneer Hy zegt, dat de reinen van harten God zullen zien , en dat de Engelen altoos zien het aengezicht van zynen Vader, Matth. V: 84 XVIil: io. Nu beflaet de verhoogde Middelaer , naer zyne menfehelyke natuur b eene bepaelde plaets in den derden hemel. Deeze eereplaecs is allernaest het luisterryk teeken van Gods onmiddelyke tegenwoordig* beid aen de rechtehand. Dit is de plaets der hoogstmogelyke eer. Daer door is Hy onver» gelykelyk verheeven boven de Engelen en de voortreffelyklte der redelyke weezens , welke in den hemel woonen , maer op eenen aenmerkelyken afftand van de Goddelyke MajeHeit verwyderd zyn; en dit, meenen wy, bedoelt ook paulus , wanneer Hy zegt: God heeft den Middelaer gezet tot zyne rechtehand, verre hoven alle overigheid, en macht, en kracht , en heerfchappy , en allen noem die genaemd wordt, niet alleen in deeze waereld , maer ook in de toekoomende, Eph. I: 20 $ si. Trouwens de Engelen , en de machten , en de krachten zyn Hem onderdaenig , 1 Petr* III: 22. Cd). 6. Maer dit is het niet al. By deeze hoogster Tempé Uelvetica Tom. VI. SeS. 4. p. 64C-—  VAN DE OPENBAERING. 417 hoogde eer , koomt ook de Koninglyke macht. Zo verhaelt paulüs de fpreekwys zitten aen Gods rechtehand, door als Koning te heerfchen , 1 Cor. XV: 25 , en nadat Hy die uitneemecde eer , van welke wy zo even gefprooken hebben , befchreeven hadt, Eph. I: 20, 21 , voegt Hy er by, God heeft alle dingen aen zyne voeten onderworpen , vs. 22. Over deeze Koninglyke macht van den. Middelaer hebben wy reeds gefprooken (e). C. Dan eens wordt de Middelaer , in eenen werkelyken zin , gezegd gezeten , dan eens, jn eenen lydelyken zin , door den Vader gezet te zyn aen Gods rechtehand, Hebr. I: 3. Eph. Is 20 , om die zelvde redenen , als wy reeds omtrent de Opftanding en Hemelvaert gegeeven hebben. . ij. Dit zitten van den Middelaer aen Gods rechtehand, deeze zyne uitneemende eer en Koninglyke waerdigheid, heeft met 's Heilands aenkoomst in den hemel eenen aenvang genoomen, Mare. XVI: 19. 1 Petr. III: 22 , en zal eindeloos voortduuren , in alle eeuwigheid. Het zeggen van den Dichter, Pf. CX: 1 , Hy zal aen Gods rechtehand zitten, (O Boven §. 897. vin. DEEL. Dd  4-18 OVER DE LEERSTUKKEN tot dat alle zyne vyanden zullen gezet zyn ± tot eene voetbank zyner voeten, fluit geenszins den volgenden tyd uit (ƒ ) ; maer het geevt de zeekerheid der zaeke te kennen. Er zouden zich naemenlyk Veele vyanden , tegen het Koningryk van den Middelaer , met list en geweld aenkanten , maer God de Vader zou alle vyanden eens aen Hem onderwerpen , zodat zyn Ryk ongeftoord weezen zou. Hieruit vloeit de eeuwigheid der Koninglyke macht van den Middelaer van zelvs voort. Hy is in eeuwigheid gezeeten aen Gods rechtehand, zegt daerom paulüs , voorts verwachtende , tot dat zyne vyanden gefield worden tot een voetbank zyner voeten , Hebr. X: 12, 13. S. De vierde trap eindelyk van 's Middelaer» verhooging is zyne Wederkomst ten oordeel. Over het laetfte Oordeel zullen wy, in het vervolg , naeder en met opzet handelen. Alleenlyk zullen wy nu twee aenmerkingea mededeelen. ö. Er zal op het einde der waereld , een algemeen oordeel gehouden worden , wanneer alle redelyke weezens reekenfehap van hunne daeden geeven zullen. a. Dit leert de reden zelve. Hier in dit le- Cf) classiüs Phltol. S. p. 453-452.  VAN DE OPENBAERING. 419 leven is de plaets der vergelding niet, de boofen zyn meenigwerv voorfpoedig , en da tegenfpoeden der rechtvaerdigen veelvuldig; Gods rechtvaerdigheid vordert derhalven , dat er eens een tyd koome, op welken ieder naer zyne daeden zal vergolden worden. Dit hebben de Heidenen zelve begreepen (g) , en daeruit is het verdichtfel van de Richteren adcüs , minos , en RHADaMANTÜS voortgekoomen. 6. De Heilige Schrivten bevestigen het allerduidelykst. God zal ieder werk in het ge~ jicht brengen , met al wat verborgen is , het zy goed , of het zy kwaed , Pred. XII: 14. God lieeft eenen dag gefield , op welken Hy den aerdbodem rechtvaerdig zal oordeelen, Hand. XVII: 31. Wy alle moeten geopenbaerd worden voor den richterftoel van christus, opdat een iegelyk wechdraege het geene door het lichaem gefchiedt , nadat hy gedaen heeft, het zy goed , het zy kwaed. 2 Cor, V: 10. Verg. Matth, XII: 37. XIII: 41 43- XVI: 27. XXV: 31— b. De verhoogde Middelaer zal de Richter weezen. Hy is de man, welken God daertoe geordineerd heeft, verzeekering daervan doende «en allen , dewyl Hy Hem uit de dooden opge- Cg) l>n anner.us Syfl. Theol. Gent. Per/oris c. zo. witsius sEyypi. 1. 2. c. 15. §. 7-9. VIII. DEEL. Dd 2  OVER DE LEERSTUKKEN wekt heeft, Hand. XVII: 3,1. Voor zynen rictt* terftoel moeten wy allen geopenbaerd worden , 2 Cor. V: 10— Trouwens de Vader heeft al het oordeel aen den Zoon gegeeven; Hy heeft Hem macht gegeeven ook gericht te houden , omdat Hy des menfchen Zoon is , Joh. V: 22 s 27. In de daed, om gewichtige redenen. Gods Zoon heefc de menfehelyke natuur aengenoomen, en derhalven kan Hy, tot het algemeen gericht , zichtbaer verfchyn* nen. Daerënboven maekt dit Richterambt een aenmerkelyk gedeelte uit van 's Middelaers uitneemende eer , en Koninglyke macht. Ook vordert de natuur der zaeke , dat de Midde« laer den geenen , die zyne verzoening geloovig aengenoomen hebben , openlyk verklaere tot deelgenooten der hemelfche heerlykheid, en dat Hy het doemvonnis plechtig uitfpreeke , over zyne hardnekkige vyanden. [I.  VAN DE OPENBAERING» 431 JL over de verwerving der verzoening.}$. de middelaer heeft EENE volkoomene verzoening met god te weeg gebracht. dit noemt men doorgaens de verwerving der z a e l i gheid. §. 901. Qe Middelaer heeft de zaeligheid verworven, door- de verzoening of voldoening, welke Hy heeft daergefteld. Uit hoofde der zonden, koomt God ia lÈweederleie betrekking voor , en als een vertoornd Richter , en als een fchuldeisfcher. God is door de zonden hoogstbeleedigd en vertoornd ; de zonden zyn zo veele fchulden , welke wy tegen God gemaekt hebben , voorzover wy nalaetig gebleeven zyn, in Gode de verfchuldigde gehoorzaemheid te bewyzen, en daer door eene andere fchuld op ons gelaeden hebben , om naemelyk de ftraffen der zonden te draegen. Het een en andeï hebben wy voorheen uitvoerig aengetoond'. Nu is de Middelaer in de waereld gekooviii. deel. Dd 3  422 OVER DE LEERSTUKKEN men , om al het geene te herftellen , het welk door de zonden verdorven en verlooren was. Hy heeft de ftraffcn der zonden , als Eorg , in de plaets van zondaeren gedraegen ; Hy heeft Gods wet volmaektelyk gehoorzaemd , om daer door voor zondaeren het eeuwig leeven te verwerven ; met één woord , Hy heeft alles gedaen en geleeden , wat er noodig was, om zondaeren van de rampzaelige gevolgen der zonden te bevryden , en in de Goddelyke gunst te herftellen. In die betrekking heeft Hy de verzoe- ising met God te weeg gebracht. Hy heeft als Borg voor zondaeren betaeld> door de ftraffen te draegen, en eene volmaekte gehoorzaemheid daer te ftellen ; in die betrekking heeft Hy de voldoening te weeg gebracht. verzoening en voldoe¬ ning zyn derhalven twee uitdrukkingen, welke in het zaekelyke dezelvde beteekenis hebben. Door deeze Verzoening of Voldoening heeft de Middelaer alle Gods Volmaektheeden , welke door de zonden verloochend waeren , volkoomen opgeluisterd. Daer door is Hy eene verzoening geworden voor onze zonden, en niet alleen voor de onze , maer ook voor de zonden der geheele waereld, i Joh. II: 2; daerom heeft Hy de overtreeding gefiooten , de zonden verzeegeld , de ongerechtigheid verzoend, en eene teu-  van de openbaering. 423 eeuwige gerechtigheid aengebracht , Dan. IX: 24. God was in christus de waereld mei zich zeiven verzoenende , 2 Cor. V: 19. ■ ■ Daer door heeft Hy voor zondaeren alles te weeg gebracht , wat zy noodig hebben, om weczenlyk en eindeloos gelukkig te weezen. Hier van daen noemt men deeze Verzoening doorgaens de verwerving der zaeligheid- Dan dit gewichtig leerftuk , het welk de ziel van het Euangelie uitmaekt, is op verfchillende tyden , door onder fcheidene tegenftreevers, heevig betwist geworden. Vooral beyveren zich de nieuwerwetfche Hervormers in Duitschland , om de geheele leer der verzoening , uit den Christelyken Godsdienst, uit te monlteren, hoewel zy in de daed niets nieuws voor den dag brengen , het welk niet reeds over lang door de Sociniaenen tegengeworpen , en herhaelde keeren beantwoord js Het is daerom thans meer dan ooit noodzaekelyk , dat wy deeze aengeleegene leer opzettelyk betoogen , en tegen de meest fchynbaere bedenkingen verdeedigen. De leer der Hervormde Kerk is deeze: d$ Middelaer jesus christus is de verdienende «orzaek van onze zaehgheid; alles , wat Hy geleeden en gedaen heeft, heeft Hy als Borg viii. deel. Dd 4  424 OVER BE LEERSTUKKEN in onze plaets geleeden en gedaen , om ons met God te verzoenen. A. Ons eerfte bewys ontkenen wy uit de benaeming van borg, welke, in de Heilige Schrivten , aen den Heere jesus gegeeven wordt. Van een zo veel beter verbond' is je>us borg geworden, Hebr. Vil: 22. Nu zegt de benaeming van borg nog meer, dan die van middelaer. ' Een Middelaer ftelc zich wel tusfchen twee partyen , ' om dezelve te bevreedigen, maer een Borg doetnog meer ; hy ftaet in voor de onderhouding van het verbond , en fielt zich in de plaets van eenen fchuldenaer, hy neemt de fchulden , als waeren het zyn eigene , op zich , om voor dezelve te betaelen. In deezen zin zegt salomo, wees niet onder de geenen , die in de hand klappen , onder de geenen , die voor Jchulden borg zyn , Spreuk. XXII: 26. Ook verbindt zich een Borg zomtyds vry-, willig, om, in de plaets van eenen anderen , e'enig lyden te ondergaen ; zo was juda, by zynen Vader jacob, Borg gebleeven voor benjamin, en verzocht daerom, aen den hem nog onbekenden joseph, dat hy , voor en in de plaets van dien jongeling , flaev mogt blyven , Gen. XLIV: 32, 23. — Vermits nu christus de borg is van het beeter verbond, moest Hy, voor de onderben-  van de oeenbaerïng. 425 houiiag van dat verbond , inftaen , aen den eenen kant voor God, dat Hy ons zyne gunst fchenken zal , eri. aen den anderen kant voor ons , dat Hy , in onze plaets, aen Gods gerechtigheid zou genoegdoen. —■ Deeze benaeming van borg is des te gepaster , omdat onze zonden , in de Heilige Schrivten , zeer gemeenzaem voorkoomea onuer het zinbeeld van fchulden. Gelyk nu niemand de borg is van eenen fchuldenaer, ten zy hy voor de betaeling inflae en dezelve daerftelle , zo. zou ook e h ristus geen borg kunnen genaemd worden , indien Hy zich niet verbonden hadt , om onze zonden te verzoenen * en die betaeling werkelyk daergefteld hadt. Uit deeze benaeming van borg, welkeook Jer. XXX: 21 voorkoomt, moogen wy befluiten , dat' Gods Zoon onze fchulden op zich genoomen , en zich verbonden hebbe , om voor dezelve, döor een» plaatsvervangende voldoening , te betaelen , en dat Hy , de menfehelyke natuur hebbende aengenoomen, die betaeling werkelyk volbracht heeft. Van deeze Borgtocht wordt de Heiland zeer dikwyls in de Heilige Schrivten befchreeven. Thans zullen wy ons alleenl-yk by twee bekende plaetfen bepaelen, Jef. LïJI: 4-6. en 2 Cor. V: 21. vin. deel. Dd j  4-00 over de leerstukken In de eerstgemelde plaets , zeggen de geloovigen uit de Jooden, van den messias: waerlyk Hy heeft onze kranUieeden op zich genoomen , en onze fmerten heeft Hy ge- draegen. Hy is om onze overtreedingen verwond , om onze engerechtigheeden is Hy verbryzeld ; de Jtraf, welke ons den vreede aenIrengt , was op Hem, en door zyne firiemen is ons geneezing geworden. De heer heeft onzer aller ongerechtigheid op Hem doen aenloopen. Hier wordt de messias allerdui. delykst afgeteekend, als de plaetsbekleedende Borg van zondaeren , die voor en in hunne plaets de ftraffen ondergaen beeft , welke zy , door hunne overtreeding , rechtvaerdig verdiend hadden. Hy onderging als Borg , in onze plaets , de ftraf der zonden , daer door is Hy de verdienende oorzaek geworden van onzen vreede, en vsn de verzoening met den eeuwigen Richter. Alle de fchuld van onze overtreedingen was op Hem geiaeden , en uit kracht van die Borgtocht , welke Hy op zich genoomen hadt, moest Hy voor onze zonden boeten. —- Dit alles ligt zo duidelyk in de woorden zelve , dat het ieder eenen moet in het oog loopen (li). 2 Cor. V: 21. zegt f-aulus: Dien, die gee- (*) F, TURRETTIN de Saiisfait. C1IRISTI p. I2<  VAN DE OPENBAERING. 417 geene zonde gekend heeft , heeft God zonde voor ons gemaekt , opdat wy zouden worden rechtvoerdigheid Gods in Hem. «—— Dan vlekkeloosheiligen jesus, die nimmer eenige zonde , by ervaering en met goedkeuring, gekend heeft , heeft God zonden gemaekt en wel voor ons. Door zonde bedoelt de Apostel een zondoffer , gefchikt om de zonden te verzoenen (i) Zo wordt het Hebreeuwfche woord HNDH zonde, voor een zondoffer genoomen , Lev. V: 9. De Priesters worden gezegd de zonde van Gods volk, dat is hunne zondofferen , te eeten , Hof. IV: 8. Nu heeft God den heiligen christus zonde gemaekt, dat is, verordend tot een zondoffer, om voor de zonden van anderen te boeten, en dat wel voor ons , dat is , om, in het ondergaen van de ftraffen der zonden , onze plaets te vervangen , even als een zondoffer, in de plaets van eenen overtreeder, geflacht wordt. ——. Er is evenwel, die de woorden • van den Apostel dus opvatten: God heeft den onfchuldigen christus zonde, dat is, tot eenen zondaer, voor ens gemaekt of gereekend (k). Dan dit maekt , in den zaekelyken zin , (i) suicerus Thef. E:cl. Tom. I. p. s04. witsius Btifc. S. Tom. i. p. 191 , jfii. (k) calovius Bill. Illujlr. ad. h. 1. veritus de Hebr, N. T. p. 241. bonnet Leeireed. 11 Deel p. 319. viii. deel.  4?3 $VER DE LEERSTUKKE^ geheel geen onderfcheid. De Apostel wil, voï, gens dit begrip, kortelyk zeggen; „ chris„ Ttis was in zich zeiven volmaekt onfchuldiê » maer G°d heeft Hem, als eenen by uitftek grooten zondaer, aengemerkt en 3S behandeld ; en dat voor ons en in onze „ plaets, voorzover onze fchulden , welke a, Hy op-zich genoomen hadt, Hem zyn toegereekend ; opdat wy, 0p grond van „ zyne toegereekende gerechtigheid , vols, maekt rechtvaerdig voor den eeuwigea „ Richter weezen zouden." Wy zouden er nog veele andere plaetfen kunnen hyvoegen. Dan het gezegde zal genoeg weezen, om te doen blyken , hoe ongegrond de verklaering der Sociniaenen zy, die beweeren willen, dat christus onze borg genaemd worde, niet omdat Hy de betaeling lVoor de fchulden van onze^ zonden op zich genoomen , ea werkelyk daergefteld heeft, maer omdat Hy voor God by ons heeft ingeftaen , en verzeekering gegeeven , dat God zyne belovten zal naekoo- men (l). , Onze fmerten te draegen , om tmze overtreedingen verwond te zyn , zonde voor ons gemaekt te zyn enz. , geevt zeekerlyk geheel iets anders te kennen, dan hy ons in te ftaen voor, en verzeekering te gee- CO CKELfci us tnv Comm. ad bebr. VII: 22.  VAN DB OPENBAERING. 42^ geeven van Gods trouw , in het vervullen van zyne belovten. B. Het tweede bewys verfchaft ons de befchouwing van 's Heiland lyden, j esus was volmaekt onfchuldig , en heefe nimmer , in het minne opzicht, eenigermaete geftruikeld. Evenwel heeft Hy een allerbitterst lyden en de grootfte verfmaedheid ondergaen, welke kunnen genaemd of gedacht worden. Maer het zou vierkant ftrydig zyn met Gods oneindige Goedheid, Wysheid . en Heiligheid, dat Hy eenen onfchuldigen. mensch, ja zynen eigenen en eeniggeboorenen Zoon , zonder genoegzaemen grond, op zulk eene wreedaertige wys , hadt laeten mishandelen. Voor zich zeiven hadt de heilige jesus zulk een lyden niet verdiend 4 gevolgelyk moet Hy het zelve ondergaen hebben ten nutte van zondaeren. Maer welke nuttigheeden kunnen nu zondige menfchen met mogelykheid trekken , uit het allerbitterst lyden van den heiligen jesus ? Deeze nuttigheeden kunnen geene andere zyn , dan een van de volgende drie, of wel alle drie te zaemen ; of christus heeft dit alles geleeden , om ons een voorbeeld te geeven van geduld, onder tegenfpoeden , of om zyne leer door eenen marteldood te bevestigen, of om voor de vui. deel.  430 OVER DE LEERSTUKKEN fchuld^ van onze zonden te betaelen , en ons met God te verzoenen. A. Wy ontkennen geenszins, dat christus ons, in zyn lyden, een allervolmaekst voorbeeld van Jydzaemheid en onderwerping aen den Goddelyken wil, ook in de zwaerfte tegenfpoeden , gegeeven hebbe. Dit leert ons de Heilige Schrivt, met zo veele woorden , Hebr. XII: 2. 1 Petr. II: ai. Maer dit kan onmoogelyk de eenige vrucht en het geheele oogmerk van jesus duldetoos lyden geweest zyn. Nimmer heeft iemand zulk een allerfmertelykst lyden ondergaen, en nimmer zal iemand zo veel lyden, als jesus geleeden heeft. Zyn lyden is zonder wedergae, zyne ziel was geheel bedroevd tot den dood toe, de inwendige angst was zo groot, dat zyn zweet wierdt gelyk groote droppelen bloeds, welke op de aerde afliepen, in heevigheid der benaeuwdheid riep Hy uit, myn God! myn God! waerom heit gy my veriaeten! Uit veel minder'lyden zouden wy geduld hebben kunnen leeren (m). Daerënboven het lyden van 1? au lus , of eenigen anderen Heiligen , zou genoegzaem geweest zyn, om ons geduld en onderwerping te leeren; waerom zou dan Gods eigen Zoon zelvs zulk een verfchrikkelyk lyden ondergaen heb- 0») TVRRE TTIN 1. c. p. I«|0. rgi.  VAN DE OPENBAERING. 431 hebben , ten einde ons ftandvastigbeid in tegenfpoed te leeren , daer dit einde, door het lyden van eenen gewoonen mensch, genoegzaem kon bereikt worden ? B. Wy willen ook niet ontkennen , dat de leer van het Euangelie, door het lyden en den kruisdood van christus, krachtig bevestigd zy. Maer dit kan onmooge- lyk het eenigfte of voornaemfte oogmerk van zyn verfchrikkelyk lyden geweest zyn. Daa hadt hy niets vooruit, boven eene groote meenigte van Martelaeren. Daerënboven was de marteldood, in het geval van den Heiland, geheel niet noodig , om zyne leer te beves. tigen' Hy heeft eene verbaezende meenigte van wonderen verricht ; en deeze waeren veel meer overtuigende bewyzen voor zyne Goddelyke zending, en den hemelfchen oorfprong van zyne leer , dan enkel het ondergaen van eenen marteldood , het welk Hy met zeer veele anderen gemeen zou hebben. C. Het naeste en eigenlyke oogmerk van 's Heilands lyden kan derhalven geen ander geweest zyn , dan om , als Borg, voor de fchulden van onze zonden te betaelen. C. Verder beroepen wy ons op zodaenige Bybelplaetzen, in welke christus gezegd wordt ons met zyn bloed, en met zynen dood te hebben vrygekocht. Wy viii. deel.  43* OVER DE LEERSTUKKEN zyn diere gekocht , i Cor. VI: 20 , eigenlyk ftaet er voor eenen prys rans, ten blyke dat er zodaenig eene verkryging bedoeld worde , die door zeekeren prys verdiend is De Zoon des menfchen is gekoomen , om zyne ziel te geeven tot een randzoen voor veelen hvrpov avTi woaA&iv , Matth. XX: 28. christus heeft zich zeiven gegeeven tot een randzoen voor allen uvriKvrpov mep tcivtuv , 1 Tim. II: 6. Weetende , dat gy — verlost zyt , door het dierbaer bloed van christus» i Petr. I: 19. christus heeft zich zeiven voor ons gegeeven , opdat Hy ons verlosfen zou van alle ongerechtigheid , Tit. II: 14. In Hem hebben wy de verlosjing unohvrpuciv , door zyn bloed » Eph. I: 7» Verg. Rom. III: 24. Gal. III: 13. Openb. V: 91 Om dit allerduidelykst bewys te ontzenuwen , beweeren de Sociniaenen, dat het woord Verlosjing , vrykooping , randzoeneering, in de Heilige Schrivten . doorgaens en bykans altoos in eenen eigenlyken zin genoomen worde , en , wanneer het van christus gebruikt wordt, niets anders beteekene, dan eenvouwjg eene verlosfing, zonder eenige tusfchenkoomst van een randzoen of losprys Qri), ■ Het (*) sociNüs de Servatoro Part. ii. c. r. p. m— Prol. Theol. c. !9. voLKELius de Vera Relig. 1. iii: c. j8.p.9.Wolzogen Comment. ad matth. XXs 28.  Van ö#enbAerïng. 43$ ■Het is waer, het gemelde woord beteeken t zomtyds , in eenen ruimeren en overdrachtigen zin , alletlei veriosfing, ook zonder tusfchenkoomst van eenen losprys ; zo wordt mose, die Israël uit de Kgyptifche dienstbierheid bevryd heeft , een Verlosser AvrpiuTqe genaemd » Hand. VII: 35. Maer meestentyd wordt het eigenlyk gebrul t, voor zulk eene' veriosfing, waer door iemand, door tusfchenkoomst van zeekeren prys , van eenig onheil Verlost wordt; en wel van zulk eenen prys* waer door eenig recht verkreegen wordt , en welke door deszelvs waerdy eenen anderen beweegt , om eene veriosfing of eenig recht te fchenken Zo werden de eerstgeboorenerl Onder Israël, elk voor den prys van vyf fikkelen , gelost, opdat de Levieten hunne plaets bekleeden zouden, Num. III: 46, 47. Dat nu de veriosfing , welke aen chui tus wordt toegefchreeven , in den gemeldea eigenlyken zin moete genoomen worden , blykt allerduidelykst, niet alleen daeruit t dat er geene fchynbaere reden zy , om van de eigenlyke beteekenis af te wyken , maer voornaemelyk ook , dat de Heilige Sehrivt uitdrukkelyk melding maekt van het randzoen en den losprys , door middel van, welke christus zondaeren verlost heeft;' Dit randzoen, Avrpov, is de ziel van christus. Hy is gekoemen , om zyne ziel te gei* vni. deel. Ee  434- over be leerstukken' ven tot een randzoem Kvt?ov , voor en in de plaets van veelen, Matth. XX: 28. De losprys is het bloed van christus, i Petr. I: 18 j 19. In de laetstgernelde plaets wordt het bloed van christus, als een prys van on« gelyk meerder waerdy, boven het goud en zilver verheeven ; nu maeken goud en zilver een eigenlyk gezegde prys uit. Voeg er by , dat de Heilige Schrivt niet alleen fpreeke van eenen losprys , maer ook van een randzoen , avTthvrpov ; met een woord, het welk zulk eene losprys beteekent , welke eene plaetsvervanging en volkoomene vergoeding van eene fchuld te weeg brengt, christus heeft zich zeiven gegeeven tot een randzoen uvTiXvTpcv , voor allen , i Tim. II: 6. Het voorzetfel uvrt geevt eene eigenlyk gezegde plaetsvervanging te kennen. Oog voor OOg 0$6«Api£)ï «1/7/ 0$S2Afi8, is een oog in de plaets van een oog, Matth. V: 38 , verg. Luc. IX: 11. 1 Cor. XI: 15. 1 Thesf. II: 15. 1 Petr. III: 9. enz. Zelvs leert de natuur der zaeke , dat de veriosfing, welke aen christus wordt toe. gefchreeven , in eenen eigenlyken zin , door tusfchenkoomst van eenen genoegzaemen los- prys gefchied zy. Eene veriosfing van gevangenen onder de menfchen gefchiedt, of door eene gunftige vrygeeving, of door uitwisfeling, of door geweld , of door vry- koo-  Van de openbaering. 435 icooping; maer eene gunftige vrygeeving kon, in het geval van doodfchuldige zondaeren , geene plaets hebben, daer Gods rechtvaerdigheid niet toeliet , dat de zonde ongeftrafc zou blyven ; door uitwisfeling kon de beleediging, der Goddelyke Majefteit aengcdaen , niet herfteld worden ; door geweld kon de Goddelyke gramfchap niet bevreedigd worden ; gevolgelyk bleev er niets anders over, dan eene vrykooping, door eene plaetsvervangende betaeling voor onze fchulden (0). D. Wyders beroepen wy ons op zulké plaetfen , in welke christus gezegd wordt geleeden te hebben , en geftorven te zyn , voor en om onze zonden , voor en in onze plaets, God heeft zynen eigenen Zoon niet gefpaerd , maer heeft Hem voor ons alleen overgegeeven i%ep ^wy zuvtuv, Rom. VIII: 32. christus is voor 077s, voor de godUofen gejlorVen vitep v^m, vzsp atre/Jwv «t£Öave{ Rom. V: 6, 8- christus heeft eens voor de. zonden geleeden, Hy rechtvoer'dig voor de onrechtvaerdigen zept u^apTiuv, vxep uhv.wj, 1 Petr. III: is, Hy heeft voor alleen den dood gefmaekt vicep tccivtos , Hebt. II: 9. Hy U een. vloek geworden voor ons, Gal, III; 13. — (0) hoorneeek Hydra Socinianisme Tom. ii; p, — Tom. K. pt 626 turrsti n 1. c. p. 66—s vin, pee ia, Ée g  43<5 OVER DE LEERSTUKKEN Deeze en dergelyke plaetfen leeren ons aller» duidelykst , dat christus geleeden heb* be, om de ftraffen der zonden te draegen , en voor dezelve te boeten ; dat Hy geftor* ven zy , niet allen ten onzen nutte en voordeele , maer als Borg , in onze plaets , om ons van de rampzaelige gevolgen der zonden te be>ryden. Dan, ook op dit bewys maeken de Soci* niaenen veele uitzonderingen. Volgens hen zegt de uitdrukking , voor de zonden te fterven , niets anders , dan , ter oorzaeke of by gelegenheid van de zonden te fterven ; de fpreekwys voor ons te fterven zou niets anders te kennen geeven , dan dat christus geftorven zy ten onzen nutte, om ons van de zonden afietrekken , en tot de deugd aen te fpooren (p). Laeten wy de zaek wat naeder onderzoeken. «. christus wordt gezegd voorow, voor voor de godloofen geftorven te zyn, Rom. V: 6 , 8 , voor obj allen te zyn over* gegeeven, Rom. VIII: 32 , v o or de onrechtvaerdigen geleeden, en voor allen den dood gefmaekt te hebben , 1 Petr. III: is. Hebr. II: 0. Wat zegt nu het woordeken voor óxep? Het wordt zomtyds gebruikt, dit kunnen (A) sociNos de Strvatore p. 153— Cateeh. Racioy. c. 8. £«<*//. 23 , 34.  VAN DE OPENBAERING. 437 nen en wiiïen wy niet ontkennen , om bet nut en vruchtgevolg van eene zaek aen te wyzen. Zo vervulde paulus de overblyvfeJen der verdrukkingen van ch ritus, vooa dat is, ten nutte der gemeente , om haer , door het voorbeeld van zyne lydzaemheid , te verfterken , Coll. I: 24. Maer de meestgewoone beteekenis is die van eene plaetsvervanging. Zo gebruiken het de LXX zeer gemeenzaem. Zo zeide david: myn zoon absalom , —— och dat ik voor u, dat is in uwe plaets , geftorven waere , 2 Sam. XVIII: 33. De Levieten waeren den heere gegeeven , uit het midden der kinderen Israëls , voor, dat is in de plaets der opeËfog van alle baermoeder, .Num. VIII: 16. ïaulus gebruikt dit vtea zeer dikwyls in deezen zin , Rom. IX: 3. 2 Cor. V: 15 , 20 , enz. ; en dat dit des Apostels meening zy , in de aengehaelde plaetfen , Rom. V: 6,8, blykt ontegenzeggelyk , uit vs. 7. nat u vlyks zal iemand voor, dat is zeekerlyk in de plaets van eenen rechtvaerdigt-n, Jterven , vnep hmts. Daerënboven wordt deeze fpreekwys van «hristus, in zulk eene byzondere betrekking , gebruikt , als zy op niemand anders kan worden toegepast. Hy alleen is voor allen geftorven , en dit wordt voorgefteld , als eene proev van uitneemende lievde , wel- viii. deel» Ee 3  43§ over de leerstukken ke geen weergae kent, 2 Cor. V: 14, j5 j als iets, het welk, met uitfluiting van alle anderen, alleen aen christus eigen is Is paulus voor u gekruicigd ? vraegt daerom de Apostel , 1 Cor. I: 13. Maer indien deeze fpreekwys alleen te kennen gav , ten nutte van anderen geftorven en gekruicigd te zyn , dan zou christus niets meer gedaen hebben, dan paulus en veele andere Martelaers, die ook, tes nutte van anderen , eenen geweldigen dood ondergaen hebben. De Apostel veronderftelt derhalven allerduidelykst, dat niemand buiten christus kan gezegd worden, voor ons gekruicigd te zyn. (i. christus wordt gezegd v00r de zon* den %tpt dixepTiuv geleeden te hebben „ 1 Petr, III: i3 , dat is, ter verzoening van do zonden , blykens het geene er wordt bygevoegd, Hy rechtvaerdig voor, dat is, in de plaets van de onrechtvaerdigen. ! Maer , zeggen onze tegenftanders , deeze uitdrukking geevt niets anders te kennen, dan dat CHRIirqj geieedca hebbe, om ons van de zonden af tc trekken , en eenen afkeer van de ondeugd in tc boefemen. Dit willen zy bewyzen uit zulke plaetfen , in welke de beocflening der deugd, als het Toornaemftc einde cn vruchtgevolg van •*hristtts jyden, wordt voorgefteld, Gal. h  van de openbaering. 439 I: 4. christüs heeft zich zeiven gegeeven voor onze zonden, opdat Hy ons trekken zou uit deeze tegenwoordige boofe waereld. Tit. II: i45 Hy heeft'zich zeiven voor ons gegeeven , opdat Hy ons verlosfen zou van alle ongerechtigheid, en zich zeiven een eigen volk reinigen , yverig in goede werken. 1 Petr. III: 1S , Hy heeft voor de zonden geleeden , opdat Hy ons tot God zou brengen. 2 Cor. V: 15 , Hy is voor allen geftorven , opdat wy niet meer ons zeiven zouden leeven , enz. Dan wy ontkennen geenszins, dat de heiliging van zondaeren meede het vruchtgevolg en oogmerk van 's Heilands dood zy ; Hy is ons geworden niet alleen tot rechtvaerdiging , maer ook tot heiligmaeking , 1 ■ Cor. I: 30. Maer dit fluit niet uit , dat de verzoening met God het eerfte en hoofdoogmerk zy van jesus dood. De heiligmaeking is een vruchtgevolg van de verzoening ; zonder deeze zou God aen zondaeren , die zyne gunst voor altoos verbeurd hadden , geene weldaeden bewyzen kunnen. Verder zegt men , dat christus voor de zenden geftorven zy, alleen in zo ver, als de zonden aenleiding gegeeven hebben tot zynen dood, en men beroept zich op 1 Kon. XIV: Ió, de h e e r zal Israël over geeven, om j e r 0beams zonden wille, die gezondigd heeft , en die Israël heeft doen zondigen. Gelyk nu de zonde van jerobeam, dus redeneert menj ■ vni. deel. E.e 4  44Q OVER BE tEERSTHKKE-H aenkidrog gegeeven heeft tot- het overgeeven van Israël , even zo hebben ook dei zonden oer menfcnen aenleiding gegeeven tot den dood van jesus. Dan , door de Zénden ven jrrofeam, worden niet flechts zyne perfoneele overtreedingea bedoeld , maer bepaeldelyk die raisdaed , dat hy Israël tot afgodery vervoerd hadt. Dife ligt duide-Iyk in den Text, hy hadt gezondigé. en Israël doen zond,gen. Om deeze zonden » tot weke de Israëliërs zich door jerokeam hadden laeten verleiden , werden zy recht-, vaerdig geftraft. De zonden van jerobeam( •waeren derhalven niet de aenïeidende oorzae, ken , maer hunne eigene zonden waeren de verdienende oorzaeken van hunne onheilen. Even zo zyn ook de. zonden welke j*süs als Borg heeft overgekomen , de verdienende porzaeken geweest van zyn lyden en fterven. 7- christus is een vloek geworden, voor W UTfö fouv xcirupu , Oal. IU: 13. ju zich, zd ven was Hy volmaekt heilig; derhalven kan Hy geen vloek geworden zyn , zonder onze zonden als Borg over teneemen, en alleen dien vloek te ondergaen. , \ welken wy verdiend hadden. Derhalven moet jeus , die den vloek , wel»en wy verdiend hadden * op zien genoomen heeft , niet flechts ten onzen nutte, maer in onze plaets geleeden heb,, ben , om ons van den vloek te verlosfcn. Hoe beflisfehend dit bewys pok weezen ejooi  VAN DE OPENBAERING. 44Ï pooge, weeten er evenwel de Sociniaenea pog eene uitvlucht tegen te maeken. chuis» xi", zeggen zy , is alleen lyk in zo ver een vloek geworden , als Hy de kruisttraf onder* gaen heeft , weke van God onder de wet vervloekt was. Maer paulus zegt uit» drukkelyk, dat christus zelve een vloek geworden is , omdat Hy alleen dkn fi> ek ondergaen heeft, welken God op de zonden bedreigd hadt , verg. vs. 10. Het kruis was geenszins de oorzack , maer een zinbeeid van dien vloek, en christus is daerom geep vloek geweest, omdat lly aen het kruis ge? hangen heeft, maer daerom heeft Hy aeri het kruis .gehangen, omdat Hy een vloek was , voorzover Hy allen den vloek , die op ons lag , als Borg in onze plaets heeft overgenoomen (qj |ï. Eindelyk ontleenen wy nog een bewys , Uit zulke plaetfen , op welk christus ge-, »egd wordt , ons , door zyn bloed , en tfoor zynen dood , met God verzoend te hebben. Vyanden zynde , zyn wy met God verzoend, door den dood van zynen Zoony Rom. V: 10. God heeft o7p met zich zei-, yen verzoend , door jesus christus, 2 Cpr. V: 18. God heeft door. Hem vreede gemaekt door het bloed van zyn kruis, Coll. 1: 20, Hy is eene verzoening voor onze zonden ^ (? HlEBONYMUS ad Gal. lil: IJ. YHI. DEEL* Ee J  44-2 over de leerstukken i Joh. II: 2. God heeft zynen Zoon gezonden , tot eene verzoening voor onze zonden, i Joh. IV: 10. Alle deeze en dergelyke uitfpraeken geeven duidelyk te kennen , dat christus ons door zynen dood , en het Horten van zyn bloed, met God verzoend, en alles gedaen hebbe, wat er noodig was , om Gods toorn van ons aftewenden, en ons in zyne gunst te herftellen. Dit is de gewoone beteekenis van de woorden verzoenen en verzoening Ihxaneadm, haer/we. De LXX gebruiken het van eene verzoening, welke eene vergeeving van zonden ten gevolge heeft, Lev. IV: 23 , van den ram der verzoening, Num. V: 8. Op dit bewys maeken de Sociniaenen we. derom vry wat uitzonderingen. Zy beweeren , dat wy flechts vyanden van God zyn, en dat het derhalven niet noodig zy, dat God met ons, maer dat wy met God verzoend worden ; zodat de verzoening , door christus te weeg gebracht, niet eene bevreediging van God met ons te kennen geeve, maer eene wederkeering van onzen kant tot God. Zy voegen er by , dat christus ons, door zyne lievde in zynen dood beweezen , krachtig hebbe aengefpoord , om tot God weder te keeren , en dat Christus God in zo ver verzoend hebbe , als Hy Hem , door zyne voorbidding ,  van BE OPENB aerikö. 44$ ding, bewoogen heeft , om onze zonden niet te ui-aften CO te. Dan dat er wel degelyk eene verzoening van God volftrekt noodig waere, hebben wy reeds met opzet betoogd. God was door de zonden hoogst vertoornd , èn vorderde de opluistering van zyne Volmaektheeden , welke door de zonden gefchonden waeren , Rom. I: 18. Eph. II: 3. Gal. III: 10. enz.; en God wordt uitdrukkelyk gezegd , met ons verzoend te zyn , door den dood van zynen Zoon , Rom. V: ïo. Van natuure zyn wy ook vyanden van God, Rom. V: 10, en , zullen wy weezenlyk gelukkig worden , wy moeten langs den weg van het geloov tot God wederkeeren. Daertoe moeten onze harten geheiligd en verbceterd worden, Maer deeze heiligende genaede is eene vrucht der verzoening , welke christus heeft te weeg gebracht , Tit. II: 14. 1 Petr. II: 24. Hl: 18. (3. Om ons met God te verzoenen , was de voorbidding van christus alleen niet genoegzaem. De verzoening en de voorbidding van christus worden kennelyk van elkaaderen onderfcheiden , 1 Joh. II: 1,2. Ook verfchillcn zy werkelyk in Jhet weezen der zae- (r) socinus de Seryatcre Part. I, p. 13S— Catech. EccL Polen. p. 152. VIII. DE Ei.  444- OVER DE LEERSTUKKEN zaeke zelve ; de verzoening is op aerde volbracht, door den dood van den Middelaer , maer de voorbidding van christus gefchiedt in den hemel, Rom. VIü: 34. Hebr. VII: ■ 25; de voorbidding heefc haeren grondflag in, en ontleent haere kracht uit de verzoening. Wy zouden er nog verfcheidene plaetfen kunnen by voegen, in welke christus gezegd wordt , onze zonden gedragen en wechgefioomen te hebben, 1 Petr. II; 24. j0h. j. 2flf de reinigmaeking van onze zonden te weeg gl bracht te hebben , Hebr. I: 3 , ons te reinigen van alk zonden, 1 joh. I: 9 , ons van onze %onden gewasfchen te hebben in zyn bloed, Openb. I: 5 ; alsmeede zulke plaetfen, alwaer de dood van christus befchreeven wordt, als eene offerande voor onze zonde, chris1 us heeft zich zeiven voor ons overgegeeven, tot eens offerande , ende een Jl.tchtoffer Gode, tot eenen welriekenden reuk , Eph. V: 2. christus is eenmael geofferd, om veeier zonden wech te neemen; Hebr. IX: 28 ; met eene offerande heeft Hy in eeuwigheid volmaekt de geenen die geheiligd worden , Hebr. X: 14. Het geene de zogenaemde nieuwe Hervormers tegen de leer der Verzoening inbrengen, koomt in het weezen der zaeke, met de uitzonderingen en tegenwerpingen der Socieiaenen, genoegzaem overeen. Alieenlyk ver. die-  VAN DÉ OPENBAERÏNG4 44$ dienen twee iroüte en ongegronde Verzee* keringen van deeze lieden eenige opmer* king. 1. Vooreerst zouden de Heilige Schryvers zich in alle die plaetfen , welke men voor de leer der Verzoening bybrengt , naer dè dwaelende begrippen der menfchen gefchikc hebben (O- De zaek is, volgens die Wysgeeren, deeze: van overoude tyden hadden zich de menfchen verkeerde denkbeelden van God gemaekt, en zich onder andere verbeeld , dat God door de zonde vertoornd worde, en daerom , zonder verzoenende offeranden , geene vergeeving fchenken kunne. jesus fchikte zich naer deeze vooroordeel len , en de Apostelen volgden zyn voorbeeld (t). Maer wat is er meer beleedi- gend voor het Karakter van onzen Goddelyken Leeraer , dien getrouwen getuige t in wiens mond nimmer bedrog gevonden werdt ? Wat is dit anders , dan den Heiland alle gezach en geloovwaerdigheid te ontneemen , en zyn ganfche onderwys onzeeker te maeken ? Wat de Apostelen aengaet; deeze fpreeken van de verzoening, als eene allerzeekerile hoofdwaerheid, uit welke zy veele Cs) 5 t ei n hart leer der gelukzaelighc'.d p. 35;, 354. van hemert de Reden en haer gezach in den Godsd. li Stuk p. 155 - 1:9. (O van hemert lé c. p. I87.I29. I34. VJII. JDEEL,  44)■ Eindelyk indien de toepasfing der zaeligheid van ons en onzen vryen wil afhing , zou er niemand der kind. ren van adam zaelig worden, daer wy alle van ons zelve geheel onvermoogende zyn tot eenig goed (Y). jesus alleen moet de ganfche eer hebben van onze geheele zaeligheid , zo van de verwerving , als van de toepasfing , zo van het begin , als van den voortgang , en de voleinding. Niemand homt tot den Vader , dan door Hem , Joh. XIV: 6. Hy kan volkoomen. lyk zaeligmaeken de geenen , die door Hem tot God gaen , Hebr. VII: 25. §. 902. De Verzoening, welke de Middelaer heeft te weeg gebracht , is volkoomen. christus heeft eene volkoomene verzoening te weeg gebracht. Hy heefc aen Gods gerechtigheid volleedig genoeg gedaen. Door zyne voldoening heeft Hy de fchuld der zonden uitgewischt, en daer door de febeiding tusfehen den Heiligen God , en de afgevallene 00 J- VAN HONBRT I. C. §. I+-l8 {z) Boven §. 8;6.  VAN DE OPENBAERING. 451 rie kinderen van adam , wechgenoomen. Hy heeft Gods Volmaektheeden , welke door de zonden gefchoDden en verlochend waeren , volkoomen opgeluisterd. Wy ftellen , dat de Voldoening van christus , „zo volmaekt en genoegzaem „ zy , dat Hy overvloedig voor alle onze „ zonden voldaen hebbe , niet alleen voor j, die , welke voor , maer ook na den Doop „ begaen worden, niet alleen voor de fchuld, maer ook voor de ftraf, niet alleen voor de eeuwige , maer ook voor de tydelyke j, ftraf; zodat er geene voldoenende ftraffen voor de geloovigen meer overblyven, noch in dit, noch in het volgend leven te on„ dergaen , om de vergeeving der zonden te „ erlangen (a)." , Dit houden wy ftaende tegen de Roomschgezinden , die onderfcheid maeken tusfchen de zonden , voor en na den Doop bedreeven , tusfchen de fchuld en de ftraf der zonden , en leeren, dat beide de fchuld en ftraf, zo de eeuwige a)s tydelyke , van die zonden , welke voor den Doop begaen zyn , om de voldoening van christus vergeeven worden; dat de fchuld en eeuwige ftraf der zonden, welke na den Doop begaen zyn, meede om christus verdienften , aen de geloovigen 00 TURRETTIN 1 C. p. 3f.8. viii. deel. Ff 2  45* OVER DE LE£RSTü"l£KËfï vergeeven worden, maer dat er dikwyls tyd»* lyke ftrafFen overblyven ; en dat, voor die tydelyke ftrafFen , uit kracht van christus verdienften , nog moet voldaen worden , zo na dit leven in het vagevuur, als in den tyd, door boetdoeningen , vasten , gebeeden , aelmoesfen , en dergelyken. Deeze leer heeft het Concilie van Trenten uitdrukkelyk vastgefteld (b). „ rndien iemand zegt , dat „ eiken boetvaerdigen zondaer, na het ont„ vangen van de genaede der rechtvaerdiging, „ de fchuld der eeuwige ftraf zo vergeeven „ en uitgewischt worde, dat er geene fchuld „ van tydelyke ftraf, of in dit leven, of na „ het zelve in het vagevuur , te betaelen „ overbly ve, voor dat hem de weg naer het „ Koningryk der heemelen kan geopend wor,. den , die zy vervloekt O)," Deeze dwaeling der Roomfche Kerk , welke de volkoomenheid van christus Voldoening blykbaer verlochent, is meenigmaelen en overtuigende wederlegd geworden (d). — Alieenlyk zullen wy kortelyk betoogen, dat de (*) Sif. V. Ca». 3o. CO Sef. XJV. Can. 12, 13. Qd) amesius Beliarminus enervatus Tom. iii. i, r„ c. 4— f. 6. c. 1— iieiüecoer. Tumul. Concil. Tridenf. Tom i. p, 504— chemnitius Examen CqnciL T/ident. Part. ii. p. ao— Part. IV. p. 47— caueljabuw Catholyk Memorieboek ii Deel c. 91  van de openbaering. 453 de Voldoening van den Middelaer zo volkoomen zy 5 dat Hy overvloedig voor alle onze zonden , hoe ook genaemd, betaeld hebbe j zodat er voor elk, die deeze verzoening geloovig aenneemt, geen fchaduw van fchuld pf ftraf overblyve. «. Het eerfte bewys ontkenen wy uit de oneindige waerdigheid van den Middelaer. Hy > die voor ons geleeden heeft en geftorven is, was niet alleen een volmaekt heilig mensch, maer ook God boven al te pryzen in de eeuwigheid. Vermits nu de Perfoon , die voldaen heeft , oneindig is , zo moet; pok zyne Voldoening oneindig zyn. Nu , ?, indien zy oneindig is , wie zal dan ont,, kennen , dat zy volmaekt is , ja allervol5) maekst en 'alleralgenoegzaemst ? Want „ wat kan er grooter en volmaekter zyn, 3, dan het oneindige ? Indien zy volmaekt en volkoomen is, wat zyn er dan andere s, voldoeningen noodig ? In de daed , gelyk er, by de oneindige voldoening van chrisj, ning , niets hoe genaemd kan bygevoegd }, worden , daer het oneindige niet vermeer„ dcrt, zo. is het ook niet noodig , dat er ,, iets bygevoegd worde , omdat zy uit en ,, door zich zei ven eene oneindige waerdigs, heid bezit (e)." (f) F TÜRR ET TIN I. C. p. 308. VIII, DEEL, Ff 3,  454 OVER DE LEERSTUKKEN fS. Alles, wat tot ons weezenlyk en eeuwig heil behoort, wordt uit de voldoening van den Middelaer afgeleid, zodat wy buiten dezelve niets hoe genaemd behoeven. Zyn bloed reinigt ons van alle zonden, i Joh. h 7. Er is geene verdoemenis voor de geenen, die in christus jesus zfü j God, die zynen eigen Zoon niet gefpaerd heeft, zal ons met Hem alle dingen fchenken ; en wie zal befchuldiging inbrengen tegen Gods uitverkoorenen ? Rom. VIII: 1 , 3a , 33. In christus hebben wy de veriosfing door zyn bloed, naemelyk de vergeeving der misdaeden , Eph. I: 7. Geheiligd zynde is Hy allen , die Hem gehoorzaem zyn , eene oorzaek der eeuwige zaeligheid geworden, Hebr. V: 9. y. Eindelyk, om er niet meer by te voegen, de Roomschgezinden verdeelen de eer der verzoening tusfchen den Middelaer en zich zeiven. Maer de Heilige Schrivt geevt de ganfche eer der geheele Zaeligheid alleen aen den eenigen Middelaer , en fluit alle verdienftelykheid der werken geheel en al uit, Joh. XIV: 6. Hand. IV: 12. Rom. V: 18. .1 Tim. II: 5. Hebr. IX: 25, 28. X: 12, 14. $• 903.  VAN DE OPENBAERING. 455 §. P03. Deeze verzoening heeft de Middelaer te weeg gebracht , belde door zyne lydelyke en daedelyke gehoorzaamheid. Dan , omtrent dit fink , hebben, wy nog eenige vraegen kortelyk te beantwoorden. christus heeft als Borg, voor en in onze plaets , een duldeloos lyden ondergaen , en Hy heeft de Goddelyke wetten , in alle opzichten, volkoomen gehoorzaemd. Het eerfte noemt men de lydelyke , en het ander de daedelyke gehoorzaemheid. a. Vooreerst vraegt men , of de daedelyke gehoorzaemheid van den Middelaer ook borgtochtelyk zy , dat is te zeggen , of Hy^ ook voor en in onze plaets, de Goddelyke Wet gehoorzaemd , en daer door voor ons de Goddelyke gunst verworven hebbe ? • Er is naemelyk , die meenen dat chri>tus alleen door zyne Goddelyke gehoorzaemheid, als plaetsvervangende Borg , voor zonda> ren voldaen en de zaeligheid verdiend hebbe. Deeze befchouwen de daedelyke gehoorzaemheid van christus, als een noodzaekelyk vereischte, zonder welker Hy geen Middelaer , en zyne offerande Gode niet aengenaem hadt kunnen weezen. Dit begrip vin. deel. Ff 4  456 over be leerstukken fVhynt het eerst voor den dag gebracht door eenen Brandenburger Godgeleerden , met nacme karglüs, of pabsimomdj, omtrent het midden dér XVI eeuw (ƒ). Daerna is het omhelsd door piscator, menso, HENRlc.üs-, en jacouus alting, Vader, Zoon, en Kleinzoon , schiere enz. Wy erkennen, dat de onfchuld en volmaekte heiligheid een noodzaekelyk vereischte zy in onzen Middelaer , en dat de lydelyke met de daedelyke gehoorzaemheid zo naeuw verbonden zy , dat de eene zonder de andere niet beftaen kunne : want in zyn lyden heeft de Middelaer zyne daedelyke gehoorzaemheid allerduidelykst openbaer gemaekt. Hy is gelworzaem geworden, zegt daerom paul i s , tot den dood, ja tot den dood van het kruis, Phil. II: g. —- Maer evenwel met dit alles, is de daedelyke gehoorzaemheid van den Middelaer ook borgtochtelyk geweest (g) a. Dit leert ons de natuur der zaeke zelve- Door de zonden waeren alle Gods Volmaektheeden verlochend. Zou nu God met den zondaer verzoend worden , dan moes- J. 7- scHuLTBNs omflandige Briev a:n hol nus p. 213-219. (g J- J. schultens Dif. ad PUI. ii: 5- tr. c. 3. §. 7- de moor Comm. ,Perp, in marcki Compend., Part. lli. p. 9 H-—  VAN HE OPENBAERING. 457 moesten alle zyne Volmaektheeden worden opgeluisterd [h). Tot de Voldoening behoorde derhalven niet alleen , dat Gods Heiligheid en R.ctuvaerdigheid , door de lydende gehoorzaemheid >an den liorg , maer dat ook de rechten van Gods Onaf hangelykheid., wetgeevende macht en Majelteit, door zyrje daedelyke gehoorzaemheid, wierden opgeluisterd. — De natuur der Voldoening zelve vorderde gcvolgelyk van den Middelaer , dat ïiy , als Borg in onze plaets, de üraffen der zonden uraegen en Goüs wet volmaektelyk gehoorzaemen zoude ( i). b. Dit leert ons ook de natuur van onzen ellendeltaet. Door de zonden hebben wy niet alleen tydelyke en eeuwige üraffen verdiend, maer wy heoben ook alle goederen en voorrechten verbeurd , met welke wy oorfprongegelyk begivtigd waeren. Derhalven moest de Middelaer ons niet alleen, door zyne lydelyke hoori-aemheid, van de ltidffen der zonden bevryden , maer ook voor ons , door zyne daedelyke gehoorzaemheid , het recht op het eeuwig leven en alle zaeligheeden verwerven. c. Voeg er by , dat de Heilige Schrivt de (7() Boven §. 883. (!) Boven §. oj^. VHI DEEL. Ff 5  45& OVER T>£ LEERSTUKKEN daedelyke gehoorzaemheid van den Middelaer uitdrukkelyk voorftelle , als de verdiener de oorzaek van het eeuwig Jeeven, even als zyn lyden en fterven wordt afgeteekend , als de oorzaek onzer veriosfing van de {haffen der zonden. Door de gehoorzaemheid van den éénen christus, worden veelen tot rechtvaerdigen ge. field, Rom. V: 19. Verg. Phil. II- 7 0 Hebr. V: 7.10. 7' ff» > MjftWii, gebigd , Hebr. Ii: 10, 3. De dood van den Middelaer was de vol' toojj.ng van al, zyn lyden. Hy heeft zyne ziel gegeeven tot een randzpen voor veelen, en zyn leven gefield voor de fchaepen , 'Matth. XX: 28 Joh, X: ij. Wy zyn met God verzoend, doolden dood van zynen Zoon , Rom. V: 10. 4. De Heilige Schrivt fchryvt uitdrukkelyk eene verzoenende kracht toe, aen de wonden , de ftricmen , het bloed, en de armoe, de van christus , jef. LUI: 5. 1 petr }k 24. 2 Cor. VI11: 9. (m), 5. Eindelyk zou men nog in bedenking geeven kunnen, of christus wel de ftraffen der zonde volkoomen gedraegen heeft, daer Hy den eeuwigen dood nieq ondergaen hebbe? Dit is eene bekende tegenwerping der Sociniaenen (n)f Dan wy antwoorden, dat christus den eeuwigen dood wel deegelyk ondergaen hebbe, wat het weezen deezer ftraffe zelve aengaet, wanneer Hy in Gethfemane en aen het kruis angften en benacuwdheden heeft (*) wiTsius Oecon, Foed. 1. ii. c. 6. p. 17; O) s o ci no« Prol. c. 18. 0,-cr. Tom. I p. 571, 57*. c «elh o» Cmmenu ad Ga!. iii; r3< Cattch. Rac. c. 8. .Qjiafi. i(>. 229.  VAN DE OPENBAERING. qël' heeft doorgeftaen , zo verfchrikkelyk , dat wy er ons geen denkbeeld van maeken kunnen , Matth. XXVI: 37-39. Luc. XXII: 44. — Het is waer , dit duldeloos lyden heeft niet eeuwig , maer flechts eenen korten tyd geduurd. Trouwens de eindeloofe duurzaemheid is geen noodzaekelyk en weezenlyk vereischte van de ftraf der zonde. De ftraf der godloofea duurt eeuwig, omdat zy onophoudelyk voort, gaan met zondigen , en omdat de beleediging der Goddelyke Majefteit , van een eindig fchepfel , niet kan vergoed worden , dan door een eeuwig cn oneindig lyden. Maer de Middelaer is volmaekt heilig, en de oneindige waerdigheid van zyn perfoon zette zulk een onbereekenbaer gewicht van waerdigheid aen zyn korftondig lyden by, dat het overvloedig op kon weegen , tegen alle de beleedigingen der Goddelyke Majefteit (p). (e) ar nol di Ft/ut. Cttlich, Racw, p, goi—— VIII. DEEL.  4Ö4 0YER DE LEERSTUKKEN 3. DE verzoening van den middeeaer IS alleen geschikt voor zeekere eepaelde persooneö welke god daertoe van eeuwigheid vrymachtig heeft uitverkooren. ■ of ov£r DE LEER der prjedestina tie. 55- 004. De verzoening van den Middelaer is over. vloedig algenoegzaem voor alle menJchen , wat haere inwendige waerdigheid betreft, maer, ten aenzien van haere eigenlyke bejtemming en vrucht, is Zy geenszins algemeen. De verzoening is door eenen Perfoon van eene oneindige waerdigheid verworven , en derhalven is zy ook van eene onb.paelde algenoegzaemheid , overvloedig toereikende , om alle zondaeren zaelig te maeken (p) - Dit is de oude en beproevde leer van on*e Hervormde Kerk. Zo begreepen het de Godsgeleerden , ten tyde der Kerkhervorming. De groote cal- O) Boven S- 931.  yan de openbaering. 463 calvyn zegt elders (q): „ Ik gae de droo„ men der krankzinnigen voorby , die, onder , dit voorwendfel , de zaeligheid tot alle „ verworpenen , en dus ook tot den Satan „ zeiven uitftrekken. Zulk een wangedrag verdient geene wederlegging. Die deeze „ ongerymdheid ontwyken wilden , hebben „ gezegd , dat christus genoegzaem voor de „ gehtele waereld geleeden hebbe , maer dat „ dit lyden alleen krachtig zy voor de uit- „ verkoorenen. Dan , hoe zeer ik bely- „ de, dat dit zeggen waer zy , ontken ik evenwel, dat het op deeze plaets toepas- „ felyk zy." Nog duidelyker fprsekt dq beroemde ursinus (r). „ De oorzaek , „ w;ierom niet alle, door christus behou„ den worden, is niet dat de verdienjie en ge„ naede van christus niet zoude genoegzaem „ zyn : want Hy is de verzoening der zon- den van de geheele waereld , zo veel de ,, waerdigheid en genoegzaemheid zyner betae„ ling aengaet , 1 Joh. II: 2 ; maer dat de „ menfchen door hunne ongeloovigheid , de weldaeden van christus, in het Euange„ lie voorgedraegen en aengebooden, ver- zaeken en verwerpen, en hierom gaen zy „ verlooren, niet door christus, maer (}) Commerit. ad i Joh. ii; 2. (rt Schatboek over vr, 20. viii. deel.  46"4 OVÊR DE LEERSTUKKEN door hunne eigene fchuld." Een weinig verder zegt hy, in de beantwoording eter e rite „ tegenwerping: ,, De genaede is overvloe„ diger , dan de zonde , zo ve< I aen aet „ de genoegzaemheid der voldóenmg ," en in de beantwoording der derde 'tegen*èïpiig ; )5 de ,, waerdigheid en kracht der voldoening „ wordt niet geacht , uit de veelheid , of uit het getal der menfenen die door de„ zelve zaelig worden, maer uit de grootheid „ der weldaed (s)." Zo werdt ook de zaek- begreepen . op de Nationaele Synode te Dordrecht in de jacren 1618 en 1619. Wy zullen niet alles op- geeven , wat de inlandfche en uitheemfche Godgeleerden hieromtrent verkiaerd hebben, maer ons alieenlyk bepaelen by het geene in de- Canones , of Leerreegels , als de leer der Nederlandfche Hervormde Kerken , is vastgefteld , en door alle de Leeraeren , als overeenkomftig met Gods woord , onderteekend wordt. De dood des Zoons van ,, God is de eenige en volmaekte offerande „ en genoegdoening voor de zonden , van ,, oneindige kracht en waerdigheid , overvloedig ,, genoegzaem , om de zonden der geheele waereld te verzoenen. ,Deeze dood is daerom van „ zul- (sj Conf. pareus in aclvery. ad 1 joh. II: x. moli(i/Eus Anatome Arminismi. maresiiü byjl. Theo!. Loc» X. §. ai-  VAN DE OPENBAERING. 4 ÖJ zulke eene groote kracht en waerdigheid , „ omdat de Perfoon , die dezelve ondergaen „ heeft, niet alleen een waerachtig en vol„ koomen heilig mensch is , maer ook de ,, eeniggeboorea Zoon van God , van bet „■zelvde eeuwige en oneindige Weezen met „ den Vader en den - Heiligen Geesc ; „ daerënboven , omdat zyn dood is verge- zeld geweest met het gevoel van Gods s, toorn en van den vloek, welken wy ,, door onze zonden verdiend hadden., „ Doch dat veelen 3 door het Euangelie ge„ roepen zynde, zich niet bekeeren, noch in christus gelooven , maer in het on„ geloov verlooren gaen , gefchiedt niet, by gebrek "of ongenoegzaemheid der offerande „ van christus aen het kruis 5 maer door hun eigen fchuld (f)" Dan , hoe zeer t de Verzoening van den Middelaer algenoegzaem zy , tot zaeligheid van alle menfchen , ten aenzien van haere inwendige kracht en waerdigheid ; is zy evenwel, ten opiichte van haere eigenlyke beftemming en vrucht, geenszins algemeen , maer alleen gefchikt voor zeekere bepaelda perfoonen , welke God van eeuwigbeid vrymachtig heeft uitverkooren De zaek is deeze , wanneer men het eigenlyk en (r) Tweede Hoofdruk der Leere Art. 3 , 4,6. VUL DEEL. Gg  4-66 OVER DE LEERSTUKKEN byzonder einde van christus verzoening befchouwt, dan is de Middelaer alleen en bepaeldelyk geftorven voor de uitverkorenen ; opdat Hy voor hun niet alleen de verzoening met God verwerven zoude, maer hun ook die krachtdaedige genaede zou meededeelen , door Welke zy de zaeligheid met de daed deelachtig worden. Zo verklaert het ook ursinus <«> „christus is geftorven voor allen en niet „ voor allen. Voor allen , ten aenzien der „ waerdigheid en genoegzaemheid der Voldoe„ ning , welke genoegzaem is, om alle zon- „ den der menfchen wech te neemen « „ Niet voor allen , maer voor veelen , voor „ de uitverkoorenen alleen , voorzover deeze „ voldoening in hun allppn br*„u+ _ - «"-vu., uccrc , „ en aen hun door het geloov toegeëigend s, wuruc. üv heeft zodapmcr v-v-uk. vm- „ «WCUiuö , voor ae zonaen des ganfchen menfchelyken gefiachts , betaeld , welke niet „ alleen voor de zonden van weinigen , maer „ voor de zonden der geheele waereld zou ge. „ noegzaem zyn , zo de geheele waereld het „ maer bekende. Maer naerdien de men- „ fchen alle te zaemen gelykelyk blind en „ verdorven waeren , en de één niet meer „ dan de ander, de weldaeden, in het Euan- jj ge- 00 I. c. over vr. 45.  VAN DE OPENBAERING. 467 , gelie aengebooden , wilde aenneemen , ten , zy christus zelvs zommigen begivtigde , met het geloov, en deedt dat zy de voor„ geftelde medicyn der zonden en des doods „ aennaemen, zo heeft Hy daerom, naer het „ welbehaegen des Vaders , voor eenigen, „ dat is voor de uitverkoorenen , niet alleen „ genoegzaem maer ook krachtig willen fter„ ven ; dat is , Hy heeft voor de uitverkoorenen niet zyne weldaeden alleen willen „ verdienen , maer ook krachtig willen toeëi„ genen , door het geloov en den Heiligen ,, Geest." Dat nu alleen bepaelde perfoonen de genaede des geloovs ontvangen , waer door zy de weldaeden , door christus verworven , ■voor zich zeiven aenneemèn, en met de daed deelachtig worden , leiden wy met de Dordfche Vaderen af uit Gods vrymachtig befluit. „ Dat God zommigen in der tyd met „ het geloov begivtigt, en zommigen niet „ begivtigt, koomt voort van zyn eeuwig be- j} fluit . naer welk befluit Hy de harten „ der uitverkoorenen , hoewel zy hard zyn , „ genaedig vernieuwt en buigt om te geloos> ven; maer de geenen, die niet zyn verkoo„ ren, naer zyn rechtvaerdig oordeel, in hun$ ne boosheid en hardigheid laet liggen (v>" (v) E'.rfle Hoofdfl. der Leere Art. 6 VIII. D EED. Gg 2  4<58 over de leerstukken De hoofdzom dan der zaeken, welke wy tot dus ver beredeneerd hebben, is deeze, dac de verdienften van christus wel, in'zich zelve aengemerkt , van eene oneindige waerdigheid zyn en blyven , overvloedig genoegzaem voor alle menfchen, maer dat zy alleen voor de Uitverkoorenen van weezenlyk nut en krachtdaedig uit werk fel zyn ; 0f met andere woorden, dat de oorzaek, vvaerom niet alle menfchen behouden worden geenszins daerin te zoeken zy , dat de ver* dienften van christds niet genoegzaem weezen zouden , maer alleen in het beOuit van God, die vrymachtig bepaeld heeft , wie der verloorene kinderen van adam, en wie niet, door de verdienften van den Middelaer werkelyk zouden zaelig worden. — Men denke niet, dat deeze twee Hellingen met elkander ftrjden zouden : want de bepaeling van den Vader, omtrent de krachtdaedige uitwerking van jesus verdienften, maekt geene verandering in den eigenlyken aert en de inwendige waerdy van jesus oneindige en overvloedig algenoegzaeme voldoening ; ' Gods befluit heeft niet de waerdigheid , maer alleen het krachtdaedig uitwerkfel van 's Heilands verdienften bepaeid. „ Dit , zeggen de „Dordfche Vaders i>; , is geweeSt de „ hoogst 00 Tweede Hoofdji. der Leere Art, 8.  VAN E»E OPENBAERING. 4O9 », hoogst vrye Raed , de allergcnaedigfle wil ,, en bedoeling van God den Vader , dat de , leevendig- en zaeligmaekende kracht des dierbae,, ren dcods van zynen Zoon zich nitjirekken zou tot alle de uitverkoorenen, om die alleen met ,, het rechtvaerdigend geloov te begivtigen, ,, en door het zelve onfeilbaer tot de zaelig„ heid te brengen; dat is, God heeft gewild, dat christus, door het bloed zynes ,, kruices, die allen en die alleen , die j, van eeuwigheid tot de zaeligheid verkoo„ ren , en Hem van den Vader gegeeven „ zyn , krachtdaedig verlosfen zou, hen met ,, het geloov , het welk Hy voor hun , ge- lyk ook de andere zaeligmaekende gaeven 3, van den Heiligen Geest, door zynen dood ,, verworven heeft, begivtigen , van alle j, hunne zonden , zo aengeboorene als werke- lyke, zo na als voor het geloov begaen , „ door zyn bloed reinigen, tot den einde toe ,, getrouwelyk bewaeren , en ten laetften , ,, zonder eenige vlek of rimpel , heerlyk 3, voor Hem Hellen " Het was het oogmerk van christus, dat Hy die bepaelde perfoonen , welke de Vader ten eeuwigen leeven verkooren hadt, en voor welke Hy , naer 's Vaders vrymachtigen wil, als plaetsvervande Borg betaeld heeft , werkelyke verlosfen en krachtdaedig zoude zaelig maeken. Maer het meerder of vin. deel. G g 3  47° over de leerstukken minder getal van zondaeren , voor welke christus als Borg betaelen zou, om hen door het geloov onfeilbaer tot de zaeligheid te brengen , hadt geen den minnen invloed op den aert en inwendige waerdy der verzoening zelve, even als of zyne voldoening van meerdere of mindere genoegzaemheid waere , naer mactc van het getal der geenen , welke Hy werkelyk en krachtdaedig verlosfen zou, grooter of kleiner waere. Neen waerlyk ; de verzoening, welke een Perfoon van oneindige waerdigheid te weeg brengt , kan uit haeren eigenen aert niet anders , dan oneindig algenoegzaem weezen. Wanneer het Gods wil geweest wa^, dat zyn Zoon alle menfchen, ja tienduizend mael meerder menfchen , dan er ooit geweest zyn of zyn zullen , de tienduizenden vermeenigvuldigd , werkelyk zoude zaeligmaeken , hadt Hy niet meer moeten lyden en doen , dan Hy nu gedaen heeft; omdat zyne verdienften , als de verdienften van eenen onëindigen Perfoon s ook van eene oneindige waerdigheid zyn ; en, aen den anderen kant, wanneer het Gods wil geweest was , dat er maer één eenig zondaer zou zaelig worden , zou de Middelaer erenwel eene Voldoening van oneindige waerdigheid hebben moeten daerftellen, omdat Gods oneindige Volmaektheeden door de zonden verlochend waeren, en de beleediging van Gods  van de openbaering. 471 Gods oneindige Majefteit niet anders , dan door eene oneindig algenoegzaeme genoegdoening, kon herfteld worden. Of, met andere woorden , Gods Volmaektheeden , welke door de zonden verlochend waeren , moesten volkoomen worden opgeluisterd , zou Hy met zondaeren verzoend worden; daertoe was eene oneindige voldoening , door eenen Perfoon van oneindige waerdigheid, noodig ; derhalven zou deeze oneindig algenoegzaeme voldoening even zeer noodig geweest zyn, wanneer God beflooten hadt Hechts éénen zondaer te zaeligen , als wanneer Hy voorgenoomen hadt, om alle menfchen te zaeligen. Zelvs elk eene afzonderlyke zonde van éénen eenigen mensch , als zynde eene beleediging en verlochening van Gods oneindige Majefteit , vorderde eene oneindige genoegdoening. Gods befluit heeft derhalven niet de inwendige waerdy en genoegzaemheid van christus verzoening, maer alleen haere krachtdaedigheid en zaeligmaekende uitwerking , tot de Uitverkoorenen bepaeld. Dan hoe zeer wy , aen de eene zyde , de algenoegzaemheid der verdienften van den onëindigen Verlosfer beweeren , houden wy even zo zeer , aen den anderen kant , ftaende , dat het van Gods Souvereiniteic of Oppermoogendheid, van Gods vrymachtig wel- vni. deel. Gg 4  472 OVER DE LEERSTUKKEN behaegen, het welk altoos wys en heilig geheel afhing , zuike befchikkingen te mae! ken over de krachtdaedige uitwerking van CHKJsros oneindig algenoegzaeme VoldoeJiag, als Hem behaegde; even als het aen Hem geftaen hadt , met het menschdom te handelen, als met de afgevallene Engelen en het ganfche nageflaehi van ad am , naer *yne rechtvaerdigheid , en volgens hunne verdienften, eindeloos te ftraffen,. zander eenig middel ter veriosfing te beramen. God beiloot vrymachtig , mt het gevallen menschdom , zeekere bepaelde per/omen gelukkig te maeken , jn zyne vriendfchap te herftellen en een eeuwig heil te doen genieten Dit kon niet gefchiedeo , of er moest aen Gods oneindige Majefteit , welke door de .onden der menfchen beledigd was, eene volleedige vergoeding gegeeven worden , eene oneindige voldoening , evenreedig aen Gods oneindige Majefteit. Ten dien einde veren-uende God zynen Zoon , tot Borg en Middelaer , om die oneindige Voldoening te weeg te brengen , Hy beraemde de- middeten door welke de Uitverkoorenen het krachtdaedig uitwerkfel van. die Voldoening zouden deelachtig worden; Hy befloot de naede des geioovs, welke de Middelaer ook door zyne algenoegzaeme verdienden, vei' werven zou, aen hun te fchenken, en hen met  VAN DE OPENBAERING. 473 met de daed eindeloos te zaeligen. ■—- Ver» mits God nu in geene andere , dan in eene oneindige Voldoening , berusten kon, zo kon de voldoening van Gods Zoon , offchoon zy, ten aenzien van het krachtdaedig uitwerkfel, alleen voor bepaelde perfoonen gefchikt was , niet anders dan voor allen genoegzaem zyn. .God heeft dan van eeuwigheid bepaeld , wie der 'zondige menfchen , op grond der algenoegzaeme voldoening van christus, werkelyk en krachtdaedig zouden zaelig worden Dit befluit noemen wy , met de Heilige Schrivt , de Verkiezing. God heeft van; eeuwigheid zynen Zoon , tot Borg en Middelaer der uitverkoorenen , verordend, om die Voldoening van ohëiadige waerdigheid daer te fleHen , en Gods Zoon beeft dit groote werk der verzoening, tot het welk alle gefchaepene weezens onvermoogendë" waeren , gewillig op zich genoomen. Ook heeft de Heilige Geest op zich genoomen het geloov in de harten der Uitverkoorenen te werken , en hun daer door het krachtdaedig uitwerkfel der verzoening van den Middelaer toe te eigenen. —■' Deeze eeuwige bepaeling on overeenitemming der Goddelyke Perfoonea , is men gewoon den Raed des Vredes te noemen. Zommigen meenen, dat deeze overeenftemming in de viii. deel. Gg j  474 OVER DE LEERSTUKKEN Heilige Schrivt voorkoomt, onder de be aaerning van Tutamm fV>. Maer ik vrees ' dat deeze geheele leer der Testamenten op* eene willekeurige verklaering van eenige Z belplaetfen gegrond 2y. Het woord M lma' bet,eekent » het gemeen eene befchik- Z ^^'val een T;tr * over woorden niet twisten. Zo veel ifzeÏ zomeren °VCT de Vei'losfing va* bepaeide zondaeren, van eeuwigheid eene eenswiilende overeenuemming, tusfchen de Goddelyke Per! HX'scï^r^ Hier°P heef/ook de Heiige Schrivt het oog Pf. XL: , W: io-i2. Alieenlyk houde men wel in' he oog dat er geen drie onderfcheidene willen m God zyn , gelyk het zo ^ deren > * buiteQ an" hezitten. Dan, m het eene Goddelyke weezen zyn drie onderfcheidene Perfoon™ welke elk hun perfoneel werk hebben m^ alles gefchiedt door denzelvden wil , en door Weezen, het welk aen alle drie gemeen is, O) coccejus Summa Theol. i „V '* ' . *«l GW/?. c. 13. s. 8. v'T8inga X)o&r,  van »e openbaering. 475 Uit kracht nu van deeze eenswillenheid tusfchen den Vader en den Zoon , is er eene nadere betrekking omftaen , tufchen de Uitverkoorenen , en Gods Zoon , als hunnen Borg ; zodat zy in het oordeel van God, het welk altoos naer waerheid is , konden gereekend worden , al dat geene te doen en te lyden, het welk hun Borg , ter betaeling voor de fchuld hunner zonden, gedaen en geleeden heeft , omdat Hy hunne plaets bekleedde. Uit dien hoofde is Gods Zoon het hoofd der Uitverkoorenen, die hen alle in zyn perfoon verbeeldt. Aen Hem heeft de Vader alle de Uitverkoorenen . tot zyn eeuwig ervdeel gegeeven , Pf. II: 8 , om hen alle en hen alleen krachtdaedig te zaeligen ; en hieruit vloeit van zelvs voort eene onmiddelyke en regelrechte toereekening van zyne verdienften aen de Uitverkoorenen , als of zy dezelve in eigene perfoonen hadden daergefteld. „ God , zeggen daerom de „ Dordfche Leerreegels , heeft christus „ van eeuwigheid tot Middelaer en hoofd 3, van alle de uitverkoorenen , en tot eenen „ grondflag der zaeligheid gefield fjy).M Hiermeede meenen wy de leer van onze Hervormde Kerk duidelyk genoeg te hebben voorgefteld. Er is nog overig , dat wy de- Cy) Eerfle Hoofdfiuk der Leere Art. 7. viii. deel.  47<5 OVER DE LEERSTUKKEN zelve bewywn. _ Dat de verzoeni den Middelaer, een aenzien der innerly e waerdigheid , oneindig algenoegzaem zy * zo u«t de oneindige heerlykheid van' den Se' d T G°dS °neiCd^ , welke door de zonden beieedigd was de/ « blykbaer, dat het geen naede bet og noodig hebbe. Maer daE 0o« »»g ten aenzien van haere beftemming en 'krachtdaedige ukwerkfelen , naer God t machtige bepaeling, aJken voor zeekere p^J foonen gefebikt 2y , bewyzen Pe delyke uitfpraeken der Heilige Schrivt. /•,V^WS£ Uit zulke Plaetfen, alwaer de kraciHdaedlge uitwerking van chutstu 2&. XXVI: 28, Hebr, IX- 28 tor h«vancHKrsTus, Matth. i?/f- «5 ««enen die wr^. ^ 'J^ d ^« w goede werken , Tk. II- I/t L Hem gegeeven heeft, Joh. X: ,9, tot zyne Hand. XX: 28, tot zyn geestelyk jSTJi 5'2PjV: 235 töt ***** A. De krachtdaedige uitwerking van 's Heilands verzoening, is de mededeeling van de genaede des gel00vs , waer onfeiloaer tot de zaeligheid gebracht wor« gely* wy zo eveQ geziefl hebb£n> . Nu  VAN DE OPENBAERING. 477 Nu ontvangen niet alle menfchen de genaede des geloovs , 2 Thesf. III: 2 , maer alleen de uitverkoorenen , Tit. I: i. Derhalven is het Gods voorneemen en christus oogmerk niet geweest , om alle menfchen werkelyk tot de zaeligheid te brengen. y. De vruchten en uitwerkfelen van christus verzoening worden uitdrukkelyk bepaeld tot die geenen , welke God te vooren in lievde gekend , en te vooren verordineerd heeft, Rom. VIII: 29, 30. 5, Het oogmerk van christus in zyne verzoening, was niet alleen om zondaeren te verlosfen van de fchuld en den vloek der zonden , maer ook om hen te heiligen, en daer door tot de hemelfche zaeligheid voor te bereiden , 2 Cor. V: 15. Tit. II: 14. 1 Petr. II; 24 , enz. Maer niet alle menfchen wor. den geheiligd , derhalven was ook het oogmerk van christus niet, om- alle menfchen te verlosfen, en onfeilbaer tot de zaeligheid te brengen. s. Eindelyk , volgens de leer der Remonftranten , dat christus flechts eene mogelykheid van zaeligheid voor alle menfchen verworven hebbe ,• dat God in het algemeen zou beflooten hebben de zulken , die zouden gelooven en in het geloov volharden, te zaeligen ; en dat dit geloov van het goed gebruik der krachten van onzen vryen wil VIII. DEEL.  478 OVER DE LEERSTUKKEN zou afhangen; volgens deeze leer heeft christus geene waere en volkoomene verzoening aengebracht , en het was mogelyk , dat christus geheel vruchteloos zou geftorven zyn , omdat het mogelyk was, dat niemand der menfchen van zyne voorgewende eigene krachten een goed gebruik maekte. Het ftelfel der Saumurfche Godgeleerden in de voorige Eeuw, camero, amyraut, testard en anderen (z), die van een algemeen befluit fpraeken , waerin God zou vastgefteld hebben, om christus tot eenen Middelaer te geeven voor het ganfche menfchelyk genacht, en van een byzonder befluit, waerin God , om dat Hy voorzag , dat niemand, uic hoofde der aengeboorene boosheid, gelooven zou, eenigen zou uitvet kooren hebben , om hen met het geloov te begivtigen en te zaeligen; dit ftelfel fchynt ons niet zaemen te hangen , en met recht verworpen te worden. Het verfchilt zeekerlyk aenmerkelyk van de leer der Remonftranten , daer het geloov niet van 's menfchen vryen wil, maer van Gods genaede wordt afgeleid , met erkentenis eener on- (z) camero Oper. p. 533. amyraldus Traite de la. ProduH. Ch. 7. terstardus hen §. 78, 79. bayl e Dm. Art. Amyraut. dlonoel, cameron, daili.e horus, vitbinga F. Tltef. T/ieol. p. 166.  VAN DE OPENBAERING. 479 onfeilbaere verkiezing van bepaelde perfoonen, naer Gods vrymachtig welbehaegen. Maer er wordt een tweederlei en wel een ftrydig befluit veronderfteld; een algemeen befluit, waerin God de zaeligheid van allen , en een byzonder , waerin Hy alleen het eeuwig geluk van weinigen 'zou willen. — Daerenboven, er wordt aen christus een tweederlei en verfchillend oogmerk toegefchree. ven , eerst om voor alle menfchen , en daerna om alleen voor de Uitverkoorenen te voldoen. . Ook is dit ftelfel geenszins noodig , gelyk men voorga v, om verfcheidene Bybelplaetfen overeen te brengen , in welke de verdienften van christus, dan eens tot alle menfchen uitgeftrekt , dan eens tot zee- kere perfoonen bepaeld worden. Om nu niet eens te zeggen , dat God veronderfteld wordt, in zyn eerfte oogmerk, om alle menfchen te zaeligen , door de algemeene boosheid te leur gefteld te weezen (a)- (s) Examen van het ontwerp van Tolerantie, VII Zaemen. fpraek p. 455— turrettin Theol. Elenet. Part. I. Loc» 4. Quafl. 17. hbidegcer. Dif. Sel. DUT. 27— VIII. DXEL.  480 OVER DE LEERSTUKKEN God heeft van eeuwigheid , nat* zyn vrymachtig welbehagen , beflooten , zeekere bepaelde menfchen eindeloos te zaeligen , en de overige in den algemeenen ellendejtaet \t a ten liggen. Dit befluit, waerJoor God het eindelyk lot van alle menfchen kinderen bepaeld heeft, noemen wy de psjedestinatie , of Voorverordineering. De benaeming is ontleend uit Rom. VIII: 26 , 30 , en Eph. I: j , die God te vooren gekend heeft, die Hy heeft te vcoren verordineerd %poaptae ; die Hy te vooren verordineerd heeft zpotap:creis; Deeze voorverordineering verfchilt niet weezenlyk van Gods Befluit, waerdcor Hem alle dingen van eeuwigheid bekend zyn, Hand. XV: 18. God is eenvouwig; Hy .werkt niet , by opvolging, maer door ééne en dezelve daed van zynen eeuwigen Wil. Maer , naer onze manier van bevatting , is zy een byzonder deel van Gods befluit. Dat er zodaenig eene Voorverordineering zy , leert niet alleen de Heilige Schrivt , in de aengehaeide plaetfen , en veele andere, welke in het vervolg zullen tc pas koomen . maer ook de natuur der zaeke zelve, omdat God alle toekoomende zae- ken ,  VAN PË öPENBAEiHNG, 4&f ken i en gevolgelyk öok liet eeuwig lo« der menfchen bepaeld heeft. Trouwens anders zou God van het eindeloos lot def menfchen onkundig weezen* Deeze voorverordineering beftaeC In twee deelen, de verkiezing en verwerping. A. De Heilige Schrivt fpreekt Zeer dikwyls van de verkiezing. Zo zegt, by voorbeeld , de Heiland , veele zyn geroepen , maer weinige uitverkooren, Matth. XXj 16. XXII: 14. paulus fpreekt van Gods' Voorneemen, het welk naer de verkiezing ist Rom. IX: li. God , zegt hy , heeft ons uitverkooren in christus; voor dt grondlegging der waereld) dat is , van alle eeuwigheid , Eph. I; 4; en petrus fpreeke van uitverkoorenen, naer de voorkennis vm God den Vader , 1 Petr. I: 2. Door de Verkiezing verftaen wy die yry* machtige en onveranderlyke daed van Gods wilt waer door Hy van eeuwigheid heeft vastgejteld t xeekere bepaelde perfoonen 3 uit kracht der ver* dienjten van den Middelaer 3 met het geloov tt begivtigen, en onfeilbaer te zaeligen; — of, met de woorden der Leerregels van de Nationaele Synode : ,, Deeze Verkiezing is een om* veranderlyk voorneemen van God , doof 3, het welk Hy, voor de grondlegging def „ waereld, eene zeekere meenigte van men-' vin. deel. Hh  4Si OVEr'DE leerstukken „ fchen , niet beeter of waerdiger zynde „ dan andere, maer in de gemeene ellende „ met andere liggende, uit het geheele men„ fehelyk gcflacht , van de eeiue oprecht„ he;d door hun eigen fchuld vervallen, in de * zondc cn het verderv, naer het vrye ,, welkhaegen van zynen wil, tot de zae„ %hei4 , uit loutere genacde, uitverkooren „ heeft m christus, den welken Hy ook „ van eeuwigheid tot eenen Middelaer en U een hoofd van alle Uitverkoorenen , en „ tot eenen grondflag der zaeligheid gefield „ heeft ; en , opdat zy door Hem zouden „ zaelig gemaekt worden , heeft Hy ook „ beflooten dezelve aen Hem te geeven , en ;, krachtig tot zyne gemeenfchap , door „ Woord en Geest , te roepen en te trek„ ken,, of met het waere geloov in Hem te „ begivtigen , te recht.vaerdigen , te hcili„ gen , en, in de gemeenfehap van zynen „ Zoon krachtig bewaerd zynde, ten laetfien „ te verheerlyken , ten betooge van zyne » barmhartigheid , en tot prys van den ryk„ dom zyner heerlyke genaede (b)" Alles koomt derhalven op deeze drie hoofdftellingen neder. — God heeft , uit het ganfche menfchelyk geflacht , zeekere bepaelde perfoonen tot de zaeligheid gefchikt; de reden der voorkeus van deeze bepaelde per- (*j Eerjle Boopfluk der Ltirt Art. r.  VAN DE OPENBAERING. 483 foonen ligt alleen in Gods vrymachtig welbehagen ; dit voörneemen van God, naer de verkiezing , is onverar.derlyk. A. God heeft , uit het ganfche menfchelyk ge~ fadlt, ZEEKERE BEPAELDE pejrsoonkn, tot de zaeligheid grfchikt. Deeze leer houden wy flaende , tegen alle de naervolgers van pElacius , die de zaeligheid afhangelyk maeken van de voorwaerde des geloovs , door den mensch zeiven te volbrengen ; byzonder tegen de Remonftranten , die het volfhek'te befluit 4 om zeekere bepaelde jperfoonen te zaeligen , geheel verwerpen , en leeren , dat God alleen de voorwaerde der zaeligheid vcstgefteld , en niets anders beflooten hebbe , dan alleen hen te zaeligen, die door de krachten van hunnen eigenen vryeü wil gclooven zouden, zonder hun getal en hunne naemen te bepaelen (c). De Nationao le Synode verwierp daerom de dwaeling der geenen , s, die leeren , dat de wil van „ God , o)?j die geenen zaelig te maeken , dié ■„ gelooven , en in het geloov en in de gehoor„ zeemheid des geloovs , volharden zouden , het j} geheele befluit der verkiezing tot zaeligheid it zy , en dat er niets anders , van dit befluit, Ai in Gods voord geopenbaerd zy (dj." Het volftrekte befluit der verkiezing , om fc) Apol. llemonjlr. p. ici. (d tftiwerpffig der dwatüngen c. .1 Art. I. VIII. Dïtji, Hh 2  484- OVER DE LEERSTUKKEN zeekere bepaelde perfoonen onfeilbaer te zaeligen , bewyzen wy , onder veele andere, m. Uit de reden en de natuur der zaeke God is Alweetend; en geene der toekoomende dingen zyn Gode van eeuwigheid onbekend geweest. Hy heeft derhalven van eeuwigheid geweeten , weJke bepaelde perfoonen eindeloos zouden zaelig worden. Maer indien God alleen in het algemeen de voorwaerden der zaeligheid heeft vastgefteld , en het volbrengen van deeze voorwaerden van 's menfchen vryen wil afhing, dan zou God eerst door de uukoomst moeten leeren , wie der menfchen zaelig wierden, en wie niet. . Daer- enboven , gelyk wy reeds voorheen hebben opgemerkt, het was, volgens deeze leer, mo. gelyk geweest, dat niemand geloovde en dat de verzoening van den Middelaer ten eenemael vruchteloos waere. ft. Uit het woord Verkiezen en Uitverkoop tien zelvs , het welk allerduidelykst een zeeker bepaeld getal van menfchen, met voorbygaen van de overigen, in zich fluit. Verkiezen en uitkiezen zegt , aen den eenen , boven den anderen , den voorrang te geven; uit veelen , eenigen, met verwerping der overigen, aen te neemen: want die allen aenneemt, maekt geene verkiezing. 7- In de Heilige Schrivt wordt de Verkiezing bepaeld tot zeekere perfoonen , die ver- or-  VAN DE OPENBAERING. 485 ordineerd zyn tot het geloov en de zaeligheid. Er geloov den zo veelen, als er geordineerd waeren tot het eeuwig leeven, Hand. XIII: 48. Maer, zegt men , in deeze plaets wordt niet gefprooken van de eeuwige verkiezing , maer van de gefchiktheid deezer menfchen , tot het geloov en het eeuwig leeven , zodat de zia zy , „ er geloovden zo veelen , als er be„ kwaem waeren , en eene gefchiktheid had„ den tot het eeuwig leeven." Dan , bebalven dat er valfchelyk eene natuurlyke gefchiktheid tot het geloov en de zaeligheid, in zommige menfchen , veronderftald wordt, heeft de uitdrukking geordineerd te zyn nergens die beteekenis in de Heilige Schrivten. Ook wordt er niet gefprooken van menfchen, die tot het geloov, maer tot het eeuwig leeven verordineerd waeren ; en hoe kan er in eenig mensch eenige gefchiktheid zyn , tot het eeuwig leeven , voor dat hy in christus geloovt? Te vergeevsch beroept men zich op 1 Cor. XVI: 15 , alwaer het huisgezin van st eph anus gezegd wordt , zich zeiven den heiligen ten dienfte gefchikt te hebben , met het zelvde grondwoord : want daer ter plaets bedoelt de Apostel geene inwendige gefchiktheid, maer eene afzondering van zich zelve tot den dienst der heiligen. . 5. Rom. VUI: 29, 3° > worden de zaelige VIU. DEEL. Hh 3  43(5 ©VER DE lEERSTBREït} Vruchten van ch*1STüs verzoening be, paeld tot die geenen , welke God te n rm gekend en te vooren verordineerd heeft ' Deeze Voorkennis is niet enkel befibouwcnd want God kan in den mensch niets voorden" het welk Hy zelv5 hem niet gegeeven heeft! Maer er wordt eene genaedige verkiezing bedoeld, een voorkennen in Jjevde en barmhartigheid. Ook kan er geene andere Vooryerordmeering verftaen worden , dan welkede rechtvaerdiging en heerlykmaeking onfeilbaer ten zeekeren gevolge heeft, en volgens welke alle dingen den geenen , die God IieVW hebben, ten goede werken , vs. 28. Uit kan EU alleen van eene volflrektc , maer niet van eene voorwaerdelyke verkiezing gezegd worden De Verkiezing héét hier eene voer- kennis vpoywas, voorzover zy eene bepaeBng is der perfoonen, die zullen zaeli* worden; en eene voorverordineering *fi60ptmt voorzover God beflooten heeft, deeze be-" paelde perfoonen met de genaede des ge. loovs te begivtigen , om de zaeligheid onfeilbaer deelachtig te werden. Die bepaelde perfoonen, welke God tot de zaeligheid gefchikt heeft, heeft Hy niet alleen uitverkooren tot het eeuwig keven , maer ooitot heiligheid en aenneeming tot kinderen, Eph. h 4, 5, f, Eindelyk beroepen wy ons, om niet meer-  VAN DE OPENBAERING. 487 meerder plaetfen aen te haelen (O °P 2 Tim. 11: 19, hti vaste fondament van God Jlaet , hebbende dit zegel, i,E heer kent de cern en DIE de zynen zyn. fier WOrdt ukdrukkelyk gefprooken van de geenen , •welke de heer kent, niet alleen door zyn oneindig verftand, maer ook door zyren lievderyken wil , als de zynen. Indien zelvden zin , kent ook de Heiland de zynen: Hy kent zyne fchaepen , welke Hem van den Vader gegeeven zyn; Hy fielt zyn leeven voor de fchaepen , en zy zullen niet verhoren gaen in de eeuwigheid , Joh. X: 14 , 15 , 27 , 28 , 29 B. De reden der voorkeus , waerom God deeze bepaelde perfoonen tot de zael'gheid verhoren heeft , ligt alleen in Gods viumacetig W E L i! e h a e G e n. «. pEr.AGius en zyne naer volgers leerden , dut de beweegoorzaek van de verkiezing tot genaede en zaeligheid geleegen zy, in de goede werken , welke God zou voorzien hebben , dat zeekere menfchen verrichten (O calvinus Oper. Tom. vif. p, jo — zanciiius Oper. Tom. ii. Col. 467— Tom. vii. Co'. 18 | - 279— r e r k 1 n i 1 u s Oper. Tom. I. Col. 115-7=°— walrus Oper. Tom. i p. 01-319— Tom 11. p. S.s 17; TRIG. land Antapo'. c. 34 spanhe1m Opir. Tutu W. Col. i234 j. \an DEN IJONERT di Grali.1 Pült. p. 3»—- coles. GoJs Souyereinileil. VUt. deel. Hh 4  488 OVER DE LEERSTUKKE» ten zouden (f% _ De Roomschgezindea waeren , ia het Concilie van Trente, 0ver dit ftuk zeer verdeeld. Zommigen wilden de verkiezing afleiden uit Ggds genaedig welbe. hapgen, en anderen daeruit, dat God de verdienften der menfchen voorzien hadt. Hier ever is heevig getwist tusfchen de Franciscae. pen en Dominicaenen , en wordt nog getwist tusfchen de nu afgefchafte Jefuiten en Janft. nmen. Zommigen der Roomschgezinden ftelJen wel eene verkiezing tot de genaede, alJeen naer Gods welbehaegen , maer tevens gene verkiezing tot zaeligheid , uit kracht van toekomende verdienften , welke God voorzien hadt (g). Anderen leeren eene verkie. *>ng met alleen tot genaede, maer ook tot ^engheid , alleen naer Gods gunftig welbe, haegen. Op de laetfte wys begreep het ook de Kardmael bellaumyn, en voegt er by, dat dit het gevoelen zy, niet van zommi. ge Leeraeren , maer het geloov der algemee, ne kerk (h). Ondertusfchen is hunne leer , omtrent de verdienftelykheid der werken, met dit gevoelen ten eenemael onbeftaenbaer. De Remonftranten leeren uitdrukkelyk, dat God het geloov van zommjge menfchen , en hun* Cf) seanheim Hifi. Eed Sec. V. c. 7, §. Cg) pktarius Theul Dogm. 1, x. c. {h) Conlrov, Tom. IV, 1. a. Col. öo3, 6iz.  VAN DE OPENBAERING. 48^ hunne volharding in het zelve, voorzien hebbe , en daerdoor bewoogen zy , om hen tot de zaeligheid te verkiezen. Zy onderfcheiden naemelyk een voorgaend en een volgend, een algemeen en een byzonder befluit. In het voorafgaend of algemeen befluit , zou God de voorwaerden der zaeligheid bepaeld, en vastgefteld hebben de geloovigen eindeloos gelukkig te maeken ; in een byzonder en volgend befluit zou God die geenen, welke Hy voorzag dat gelooven zouden , tot de zaeligheid gefchikt hebben (0- Dan dat alleen Gods vrymachtig welbehaegen de eenige oorzaek der verkiezing zy , zo tot genaede als tot heerlykheid , zodat er geene reden in den mensch zy, uit aenmerking van welke God den eenen boven den anderen verkoozen heeft, bewyzen wy (k) : a. Vooreeist , omdat de Heilige Schrivt de verkiezing uitdrukkelyk toefchryvt aen Gods vrymachtig welbehaegen , zonder eenig opzicht tot de werken. Matth. XI: 25 , 26 , ik danke u Vader , Heer des hemels en der aerde , zegt de Heiland , dat Gy deeze dingen voor de wyzen en verjiandigen verborgen , en dezelve aen de kinderkem geopenbaerd hebt; ja (i) Catech. Remonflr. Qjiafl. 39, 4°. rivetus Oper. Tom. II. p. urt— Oper. Turn. ii, c, 19. t y r r E t r 1 n Theol. Elent t. Tom. 1. Loc. 4. Qiiafl. 11. viii, deel. Hh 5  $oz over de Leerstukken Vader , want ahoo is geweest het welbehaegen roor U. Nu de openbaering der verborgenbeeden , welke het geloov en de zaeligheid ten gevolge heeft, hangt van deeze verkie*ng af, en wordt hier aen 's Vaders welbehaegen , met uitfluiting van alle redenen van voorkeus in de perfoonen , allerduidelykst toegefchreeven. - Het geeven van het Koning, ryt hangt af van 's Vaders welbehaegen, Luc. XII: 32. Wat kan er duidelyker zyn,* dan het zeggen van paulus, s Tim. I: 92> God heeft ons zaelig gemaekt en geroepen , met eene heilige roeping, niet naer onze wer» t*V, maer naer zyn eigen voor, neem en en genaede. De uitvlucht der Remonftranren , dat door Gods welbehaegen , in de zaeft der verkie'mg , d.e gunftige fbhiftklng bedoeld worde waer door Hy , uit alle mogelyke voorwaerden van zaeligheid, die van het geloov gekoo. zen heeft, is onbeftaenbaer: want het befluit der verkiezing is niet eene bepaeling van zaekea of voorwaerden, maer van perfoonen. Hy heeft ons uitverkooren , en die Hy te vooren gekend heeft, deeze heeft Hy te vooren verordineerd , Eph. I: 4. Rom. VIII: 29. b. Daerènboven, de Heilige Schrivt leidt de zaeligheid , met alle geestelyke zeegeningen , alleen uit Gods genaede af, Eph. II: 8. Uit genaede zyt gy zaelig geworden ; Rom. lil: 24.  van si 0ïenbae?.in8. 4^1 owy worden om ni.t gerechtvaerdigd uit Godsgenaede, Tir. LH: 5; God heeft ons zaelig gemaekt , naer zyne barmhartigheid , enz. Maer hadt God zeekere merfchen uitverkooren , omdat By voorzag Jat jy gelo >ven zouden , dan hadden vy hunne zaeligheid te danken aca eene beet ere geftekineid , wdke zy hadden boven anderen. c. Volgers de Remoolbantcn is het geloov de oor.aek , maer, soigens de Hftiiig« Schrivt, by omkeering , de vrucht en ;et gevolg der verkiezing, paulus fpreekt niet van eene verkiezing der geloovigen , maer van het geloov der uitverkoorenen, Tit. 1: U — Het geloovig koomen tot je^us is alleen dergeenen , die Hem van den Vader gegiëvm zyn , joh. VI: 37 > zy zyn derhalven niet aen je^us gegeeven, omdat zy geloovig tot Hem koomen zouden , maer zy koomen tot jesus, omdat zy Hem van den Vader gegeeven zyn. De zaeligheid en alle gees.- tetyke zeegeningen worden , uit de verkiezing of voorverordineering , als de grondoorzaak afgeleid , Eph. I: 3 , 4- Rom VIII; z$ t 20, God heeft, ons te vooren veror¬ dineerd , tot aenneeming tot kinderen , Eph. I; 5 ; maer het geloov is het middel , om deel te hebben aen deeze aenneeming tot kinderen , joh. I: 12; derhalven is het geloov» zo wel als de gemelde aenneeming, de. vin. deel*  49* over de leerstukken vrucht, maer geenszins de oorzact der ver- verordineering. Uit deeze en andere bewyzen , weJke wy er nog zouden kunnen byvoegen, beiluitea wy met de Dordrechtfche Vaderen (l) , dat „ de Verkiezing gefchied zy , niet uit een „ voorgezien geloov, gehoorzaemheid des ge„ loovs , heiligheid , of eenige andere goede „ hoedaenigheid of gefchiktheid, als eene „ oorzaek of voorwaerde , te vooren ver„ eiseht in den mensch, die zou verkoozea „ worden , maer tot geloov, gehoorzaem„ heid des geloovs , en tot heiligheid ; der„ haiven is de verkiezing de bron van alle „ zaeligmaekend goed , waeruit het geloov , 5, de heiligheid, en andere zaeligmaekende >, gaeven , en eindelyk bet eeuwig leven „ zelvs , als vruchten vloeien." 8. Ook verwerpen wy de Helling der geenen, die christus en zyne verdienften befchouwen , als de beweegende oorzaek der Verkiezing. . Wy leeren wel , dat God den Heer christus van eeuwigheid, tot eenen Middelaer en hoofd van alle de Uitverkoorenen , en tot eenen grondfiag der zaeligheid gefield hebbe (m). Dan daermeede willen wy alleenlyk te kennen geeven, dat christus de CO Eer/Ie Hoofdjiuk der Leere Art. t>. («0 Leerreegels der Dordrechtfche Synode c. i. Art. 7,  VAN DE OPEUR ATRIKG. 493 de verdienende oorzaek zy van alle de genaedeweldaeden , welke God in zyn eeuwig befluit , voor de Uitverkoorenen verordend heeft; dat Hy het Hoofd zy , voorzover alle de Uitverkoorenen in Hem , als plaetsvervangende Borg, gereekend worden ; en dat Hy , tot Middelaer zy aengefteld, om de genaede en heerlykheid voor de Uitverkoorenen te verwerven (n). Maer geheel anders begrypen het de Lutheraenen , beweerende dat christus de verdienende oorzaek der Verkiezing zy , zodat de Verkiezing zou gefchied zyn , uit aenmerking der verdienften van christus , en God daer door bewoogen zyn tot de verkiezing. „ Daer wy, „ uit aenmerking van christus verdien„ ften , werkelyk zaelig worden , zegt n u d„ djeos (0) , mag men met i-jcht befluiten, „ dat ook het befluit der Verkiezing , uit „ aenmerking van christus verdienften , „ als eene uitwendige beweegende oorzaek, „ gefchied zy." Deeze leer verwer¬ pen wy , a. Omdat de Verkiezing allerweegen, in de Heilige Schrivten, aen Gods vrymachtig welbehaegen , en nimmer aen ch r i s t u s , ais de verdienende of beweegende oorzaek, wordt O) ASa Synoii Dordme. Stf. 65, 67. Epijl. Eed SS Theol. EpiJI. 382, 323. Ca) Theol. Dogm. Torn. U. p. l£o5— '* VIU. JBEEL. vervangenae rsorg, gciccAcuu wmucu , cn  4S>4 ÖVER DE LEERSTUKKEN toegefchreeveh. — christus is wel verot. dend, om de verdienende oorzaek te zyn van die zeegeningen, welke God voor de Uitvet koortnen gefchikt heeft, maer Hy is niet dé verdienende oorzaek van de verkiezing zelveHet is waer, God kan geenen zondaer genaede bewyzen , dan alleen met opzicht en uit kracht van christus verdienften, vermits de verzoening van christus de eenige grond is van alle genaede weldaeden ; maer ge; heel anders is het geleegen met die onëindigó barmhartigheid , welke God van eeuwigheid bewoogen heeft , om een middel ter verzoe* fiing uit te denken, en zynen Zoon te verordenen tot Borg der geenen , over welke Hy zich, naer zyn vrymachtig welbehaegen, ontfermen wilde. Daerom wordt de zending van den Middelaer uit Gods liefde en barmhartigheid afgeleid , Joh. III; 16. x tob. IV: io. ' b. De Verzoening van den Middelaer is derhalven niet de verdienende of bewee* gende oorzaek , maer het vruchtgevolg van de verkiezing. Opdat God de Uitverkoorenen , op eene Hem betaemelykje wys, zou kunnen zaeligen , heeft Hy zynen Zoon tot Middelaer verordineerd , i Petr. I: 20. De genae e is ons, vo r de tyden eer eeuwen, gegee* ven in christu-, aergtmerkt als Midde* laer, die deeze genaece verwerven zou, maer  VAN DE OPENBAERING. 49$ maer niet om christus, als de verdienende of beweegende oorzaek der verkiezing, 2 Tim. I: 9C. Dit befluit der Verkiezing is onverander- lyl. > Dit beweeren wy tegen de Remon- ftranten , die ftellen dat de verkiezing veranderlyk zy , en , door den afval der geloovigen , kunne verydeld worden (p). „ Gelyk God zelvs ten hoogften wys , onveran„ derlyk , alwectend , en almachtig is, zo kan de Verkiezing, van Hem gedaen, niet herdaen , noch veranderd , noch wederroe„ pen , noch afgebrooken worden , noch de uitverkoorenen verworpen, noch het getal derzek.er verminderd worden (q)." Trouwens a. Gods wil en befluit is zo onveranderlyk, als Hy zelvs. De raed des heesen beftaet in eeuwigheid , en de gedachten zynes harten van ge/lachte tot ge/lachte, Pf. XXXIII: 11, Gods raed zal bejtaen , en Hy zal al zyn welbehaegen dom, Jef. XLVI: 10. Maer de ver* kiezing is een gedeelte van Gods befluit, £. paulus leert ons alle genaedeweldae. den , welke in de heerlykheid voltooid worden , befchouwen als zeekere vruchten ea (p) Catech. R'monfir. Qtiejl. 39, 4a (j) Dortlr. Leerreeg. c. I. Art. ii. Vilt DEEL,  49Ö OVEE 01 LEESSTUKKEN onfeilbacre gevolgen van de Verkiezing , Rom. VIII: 29, 32. y. Eindelyk verklaert de Heiland, dat hec onmoogelyk is de Uitverkoorenen te verlei den : er zullen valfche Christus/en en valfche Propheeten opjlaen, en zy zullen groote teekinen en wonderen doen , alzoo dat zy (indien het moogelyk waere) ook de Uitverkoorenen verleiden zouden, Matth. XXIV: 24. Dit veronder. Relt allerduidelykst, dat de Uitverkoorenen , uit kracht der onveranderlykheid van het befluit der Verkiezing , onmoogelyk kunnen verleid worden. Men zegge niet, dat de benaeming van Uitverkoorenen alleen voortreflëlyken aenduide: want , in de gelykiuidende plaets Mare. XIII: 20 , fpreekt dc Heiland van Uitverkoorenen, welke God heeft uitverkooren. Even zo ongegrond is de uitzondering dat de Heiland niet eene onmoogelykheid der verleiding van de Uitverkoorenen bedoele , maer alleen dat het zeer bezwaerlyk weezen zou , om hen te verleiden, naerdien Hy hen, in het eerfte geval, niet tot waekzaemheid zou vermaend hebben: want de onveranderlykheid van de verkiezing fluit geenszins de middelen uit, van welke God zich bedient , om de Uitverkoorenen onfeilbaer tot de zaeligheid te brengen (r). B. De CO HOORNBEEK Sodll. Confui. Tom. I. p. 49J. M». LINAUS Enod. gravitfim. Qpa/I. Tiaft. -. c. i.  VA N £>E OPENBAERING. 497 B. Be verkiezing van zommige bepaelde menfchen fluit van zelvs de verwerping der overigen in zich. Het woord Ver¬ werping koomt wel by de Heilige Schryveren niet voor , maer zy fpreeken van een gefield te zyn tot toorn , 1 Thesf. V: 9 ; van een te vooren opgefchreeven te zyn tot het oor~ deel , Jud. vs. 4 ; van vervhekten, welke christus nooit gekend heeft, Matth. VII: 23. XXV: 41 ; van zulken , die tot ongeioorzaemlieid gefield zyn , 1 Petr. II: 8 ; van vaeten des toorns tut het verderv toebereid , Rom. IX: 22. Wy verftaen door de Verwerping , die oraveranderlyke en vrymachtige daed van Gods wil, waer door Hy van eeuwigheid heeft vastgefteld, zeekere bepaelde perfoonen , ten betooge van zyne rechtvaardigheid, in de algemeene ellende te laeten liggen, en, door hunne eigen fchuld, te laeten verlooren gaen ; of, gelyk het in de Leerreegelen der Nationaele Synode is uitgedrukt, de Heilige Schrivt getuigt : „ dat niet alle „ menfchen zyn verkooren , maer zommi,, gen niet verkooren , of in Gods eeuwige „ verkiezing voorby gegaen , naemelyk die , welke God naer zyn vry , rechtvaerdig , onberispelyk , en onveranderlyk welbehae\ gen , beflooten heeft in de algemeene el„ lende te laeten , in welke zy zich zelve, „ door hunne eigen fchuld, hebben nederge- VIII. DEEL. Iï  498 OVER DE leerstukken » &ort, en hen, met het zaeligmaekend «. » oov, en de genaede der bekeering, rL te begivugen; maer dezelve in hunne eige- „ oordeel geiaeten zynde, eindelyk niet alleen " T het °;ge,00V i niaer ook om alle an"dCre Z0Dden> ter openbaering van zyne „ reehtvaerdigheid , £e verdoeme„ en Tü. j, wig te Itraffeh (>).» U Omtrent deeze Verwerping hebben wy kor. telyk het volgende atn te merken (tj. A Zy verkeert omtrent zeekere bepaelde perfoonen. . ne ^„„„n ^paciuc wel ^ Remonftranten erkennen wel eene verwerping van perfoonen van ^wigbeid gefchied ; maer zy Zk^Z eene volftrekte verwerping , waer r - vastgelteld hebben * 'zeeLre tpaïd Pe foonen, met de genaede , welke tot he" te gaen, leerende dat niemand Heilig ver!' worpen worde, voor dat hy, tot het O0gen. SÏaJ— ZyDeDd0°d'-^ongeloovvol Dan dat God zeekere bepaelde perfoonen fcebbe, hen met zyne genaede voorby te gaen , CO Eer/Ie Iloofdji. Art. iS, (O eivetus Oper. Tom tt „ r Oper. Tom. III. Co! [J ?' "Ö3~ 0l' ïz4*— tri clan d Antapok c. s.  van de openbaering. ^99 gaen, en in de algemeene ellende te laeten liggen, blykt «. Uit de Bybelplaetfen , welke wy zo even hebben bygebracht , Rom. IX: 22. I Thesf. V: 9. 1 Petr- 01 8' Jud- 4* p. Anderzins zou Gods voorweetenfehap , omtrent het eindeloos lot der menfchen , geheel onzeeker weezen. v Daerënboven , zeekere bepaelde perfóonen worden gezegd, niet te behooren tot de fchaepen van je sus , welke de Vader Hem gegeeven heeft , Joh. X: 26 ; en niet verlicht te zyn , omdat het alzoo des Vaders welbehaegen geweest is , Matth. XI: 25, 26. S. Eindelyk alle Gods beiluiten zyn onver'anderlyk. Derhalven moet ook de Verwerping volftrekt, onveranderlyk, en onherroepelyk weezen. B De verwerpihg is gefchied naer Gods vrymachtig welbehaegen. De Heilige Schrivt leert ons God in dit geval befchouwen , als eenen onafhangelyken heer, die met het zyne doet, zo als het Kern goeddunkt. Matth. XI: 25. God ontfermt zich diens Hy wil , en Hy' verhardt zich diens Hy wil; of heeft een pottenbakker geene macht over het leem, om , Vit denzelvden klomp , het eene vat te maeken ter eere, en het ander tot oneere? Zo heeft ook God vaeten des toorns tot het verderv , en vaeten der barmhartigheid tot heerlykheid toebereid, VlII. deel. a' 2  SOO OVER DE LEERSTUKKEN Rom IX: ,g,.„., 22, 23. Trouwers heÉ ganfche menschdom kwam aen Gods orëindi* verftand voor, als even zondig en verdoe«lyk ; gevolgelyk waeren er geene redenen, in de voorwerpen , om den eenen boven den anderen te kiezen of te verwerpen Volgens de Remonaran, ten is het ongeloov en de verharding, hetzelve, welke God £ zommigen voorzien heeft , de oorzaek van hunne verwerping. Dan wy hebben reeds ge. «en, dat het geloov eene vrucht der verkieJgzy, en indien God beflooten hadt , ea gemand d,e genade te fchenken, welke tot Joovd hT, n°0digiS' zou ook niemand geloovd hebben ; derhalven kan het voorgelen ongelo de oorzaek der verwerp,/ £ weezen. — Jn tegendee] het van jzommigen is het gevolg van hunne ver! werpmg, waer door God beflooten heeft hen , met de genaede des geloovs , oie£ tê begivtigen. De Pharizeeuwen geloovL nie omdat zy niet hehmdm m dg > J sus Joh. X: 26. Zommigen zyn gejm tot ongeloov en or:gehoorzaemheid , \ ^ II: 8. heeft GOV" ^ Veïkk™Z Vast^ld heeft Zeekere bepaelde perfoonen , door de nadelen daertoe leidende, onfeilbaer te zae! Paeld, door weJke de verworpen zeeker zul- ]en  VAN DE OPENBAERING. 501 len verloeren gaen. Deeze middelen zyn mccrendeels ontkennende ; het niet fchenken van de genaede des geloovs , Hand. XIII: 48 , het overlaeten aen ?ich zeiven , het laeten wandelen in hunne eigene weegen , het niet openen van het hart enz. ; dan er koomen ook wel ftellige middelen by , het verblinden der oogen en het verharden van het hart , Jef VI: 9. Joh. XII: 37-41 , tot eene rechtvaerdige ftraf der zonden. Alle deeze middelen beftuurt God wys , rechtvaerdig , en onberispelyk, tot zyne altoos heilige oogmerken. D. Ondertusfrhen heeft God de verworpenen niet te vooren verordineerd tot zonden , maer Hy heeft beflooten hen , om hunne zonden , eeuwig te ftraffen. De Voorverordineering is riet de oorzaek van de zonden , maer de Voorverordineering vindt de zonden in menfchen , voorzover zy alle , aen Gods oneindig verftand , van eeuwigheid , als zondig en verdoemelyk voorkwaemen (u). iu) de moor Continent. Tom. II. p. iiz. VIII. DEEL, li 3  50Ï OVER DE LEERSTUKKEN §. 906. Dan, omtrent de voorverordineering» waer door het krachtdaedig uitwerkfel van christus algenoegzaeme Verzoening tot zeekere perfoonen bepaeld is , hebben wy nog het een en ander aen te merken. Wy zullen het by weege van vraegen voor/tellen , en dezelve kortelyk beantwoorden. m. De eerfte vraeg verkeert, omtrent de voorwerpen der voorverordineering, of de orde der Befiuiten. Zy is deeze, hoe God de menfchen in het Befluit der Voorverordineering befchouwd hebbe, of hoe de menfchen aen het Goddelyk verftand zyn voorgekoomen ? Zommige meenen, dat God de menfchen befchouwd hebbe, als kunnende gefchaepen wordm en vallen. Deeze worden genaemd Bovenvaldryvers, omdat zy, met hunne gedachten , als het waere tot boven den val der menfchen opklimmen. Zy begrypen de orde der Befluiten op de volgende wys : de Voorverordineering zou het befluit , om menfchen te fcheppen en den val toe te laeten , zyn voorafgegaen ; eerst zou God beflooten hebben , om zyne Barmhartigheid en Rechtvaerdigheid te openbaeren, in de zaeligheid vaa  VAN DE OPENBAERING. 503 zommigen , en in het verderv van anderen ; daerna om menfchen te fcheppen en den val toe te laeten , ten einde het gemelde oogmerk te bereiken ; en eindelyk om den Middelaer te zenden. Dit begrip heeft mannen van naem tot voorftanders (v) zelvs wordt 'er de groote calvyn onder gefield , hoewel deeze zaek zeer twyffelachtig zy (w). Anderen zyn van oordeel, dat God, in de Voorverordineering , de menfchen befchouwd hebbe , als gefchaepen en gevallen zynde , en heeten Beneedenvaldryvers (Jnfralipfari) omdat zy met hunne gedachten , als het waere beneeden den val blyven. Zy begrypen de orde der Belluiten op deeze wys : eerst zou God beff oten lu bben menfchen te fcheppen en den val toe te laeten ; wyders zou God bepaeld hebben, zeekere perfoonen, uit het gevallen menschdom, te zaeligen, en de overigen in de algemeene ellende te laeten liggen ; dan , terwyl God aen zondaeren geene barmhartigheid bewyzen kon , zonder Voldoening, zou Hy vervolgens zynen Zoon tot Middelaer verordend, en eindelyk vastgefteld hebben , om den uitver- (v) BIZA Annot. ad Rom. IX. gom Anus Anal. Explic. Rom. IX. heid anus Corp. Theol. Tom. I. I. ;.p. 217 voetius Dtlp. Sel. Part. I, p. 154-4*-°— BURMANNUS Syn. Theol. Ton:. I. 0 ;,8 g. 13. (w) rivet os Difp. Oper. Tom. Iï. p. 1(59. VIII DEEL. Ü 4  5)•" De Hoogleeraer g oma rus evenwel verfchilde hier in , dat hy tot het begrip der Bovenvaldryvers overhelde (%), en de afgevaerdigden der Zuidhollandfche Synode verklaerden , dat er , over dit ftuk, geene bepaeling behoorde gemaekt te worden, indien men maer vastftelde, dat God alle menfchen in eenen gelyken ftaet befchouwd hebbe (a). Naderhand is er over deeze zaek heevig getwist, tusfchen voetius, die het begrip der Bovenvaldryvers, en ma rest us, die het gevoelen der Beneedenvaldryven verdcedigde. , tJit het geene wy boven beredeneerd hebben (&) , ?al men genoegzaem bemerkt hebben , dat wy het ftelfel der Beneedenvaldryvtrs verkiezen. Trouwens het andere begrip fchynt ons wat hard, dat God zou br11 joten hebben , zyne rechtvaerdigheid in zommige menfchen te openbaeren , voordat zy befchouwd werden als zondaers. Daerënboven koomt de orde der befluiten , welke zich de Beneedenvaldryvers voorltellen , beeter (/) Eerjle Uuofdjluk der Leere Art. 7. (z) ASa bynodi Scjj'. 7. O) Epiflola Ptxjtdsthm & Erud. Vir. Eplfi, 340. (*; § 9-3» vin, deel. li 5  SOÓ OVER DE LEERSTUKKEN overeen met de Heilige Schrivten , in welke de verordening van den Middelaer, en de verzoening, door Hem te weeg gebracht aen de Verkiezing worden ondergefchikt ' Eph- J: 3 7- Eindelyk fchynt de natuur der zaeke zelve te vorderen , dat men de voorwerpen der Voorordineering befchouwe, als menfchen die gefchaepen en gevallen zyn, om dat ook de verwerping een deel is der Voorverordineering, maer er kan geene verwerping zyn zonder voorwerpen , welke der verwerping waerdig zyn (c). §. Voorts zou men kunnen vraegen , of de algenoegzaeme Verzoening van den MiddeJaer, wanneer het krachtdaedig uitwerkfel daervan alleen voor bepaelde perfoonen gefchikt is, niet voor veelen onnut, en christus voor hun te vergeevsch geftorven zy?Op deeze fchynbaere bedenking antwoorden zy : a. Dat het meerder of minder getal der geenen , die tot de zaeligheid gefchikt zyn , geenen invloed altoos hebbe op de icnerlyke waerdy van christus verzoening. Het is een gansch averechtsch denkbeeld, wanneer men zich verbeeldt, dat christus juist zo veel geleeden en gedaen hebbe, als noodig was f<; turrettin Theo!. Elenet. Tont. i. Loco 4. cw?  van de openbaering. 507 was voor het bepaelde getal der Uitverkoorenen , en dat Hy meer zou hebben moeten lyden en doen , wanneer God een grooter aen tal van zondaeren tot de zaeligheid gefchikt hadt. Elk eene overtreeding is eene beleediging van Gods oneindige Majefteit, en eene kennelyke verlochening van zyne Volmaektheeden. Ter verzoening van ééne overtreeding was derhalven reeds eene oneindige Voldoening noodig. Indien God bepaeld hadt, om maer éénen zondaer te zaeligen, of wanneer Hy vastgefteld hadt, alle zondaeren te zaeligen, zou er, in beide gevallen, eene Verzoening van oneindige waerdigheid noodig geweest zyn. Gevolgelyk kan men , uit de verkiezing van bepaelde perfoonen tot de zaeligheid , niet befluiten , dat de algenoegzaeme verzoening van den Middelaer voor veelen onnut zy , vermits de Verzoening niet anders dan oneindig algenoegzaem zyn konde. - Zodrae God beflooten had , zondaeren te zaeligen , was 'er eene alge. noegzaeme Verzoening noodig, en het ftondt geheel aen de Goddelyke vrymacht, om te bepaelen , wie aen de krachtdaedige uitwerking van deeze algenoegzaeme Verzoening, al of niet zouden deel hebben. b. Deeze oneindig algenoegzaeme verzoening van den Middelaer is de grond, op welken God het heil, het welk christus ver- viii deel.  5°S OVER DE LEERSTUKKEN worven heeft, aen alle zondaeren , die on« der het Euangelie leeven, ernftig en welmeenend laet aenbieden , om het zelve door het geloov aen te neemen , met verzeek* ring, dat elk , die in de Verzoening van christus berust, zeeker zal zaelig worden. Op dien grond verklaert God in het Euangehe, dat de Middelaer eene volmaekte Verzoening heeft te weeg gebracht , overvloedig algenoegzaem om de zonden der geheeie waereld uit te delgen ; en dat die verdoften , zo voor alle zondaeren in het gemeen , als voor elk in het byzonder, algenoegzaem , noodzaekelyk , gepast en begeerlyk zyn. Op dien grond heeft elk een zondaer recht en vryheid, om de Verzoening van christus voor zich zei ven geloovig aenteneemen, als overvloedig genoegzaem, om alle zyne zonden , hoedaenig zy ook weezen moogen, volkoomen uit te delgen. c. De zaeligheid der Uitverkoorenen is wel de voornaemfte, maer niet de eenige vrucht van christus algenoegzaeme Verzoenmg; er vloeien ook uitneemende nuttigheeden uit voort, welke zich uicftrekken tot het menschdom in het gemeen , en gevolgelyk ook tot de verworpenen. De oneindige Voldoening van den Middelaer ftrekt tot welzyn der geheele waereld. ly is de eenige bron van al het goede, het welk  van de openkaering, 509 welk God aen het zondig menschdom bewyst. Op grond van die algenoezaeme Verzoening bewyst God veele verfchooning, en langmoedigheid aen alle zondaeren, gepaerd met eene verbaezende meenigte van zeegeningen en weldaedigheid. Met één woord, al het goede , het welk het menschdom in deeze waereld geniet, is de vrucht van christus Verzoening. Zonder opzicht tot de algenoegzaeme Voldoening van den Middelaer , zou God het zondig menschdom geen enkel oogenblik draegen kunnen. Zo drae adam gezondigd hadt, was aenftonds alle zeegen verbeurd. Gods rechtvaerdigheid vorderde de verdelging van hem en zyn ganfche geilacht. Maer op grond der algenoegzaeme Verzoening vaa den Middelaer, welke zeeker zou worden daergefteld , en nu werkelyk is aengebracht, heeft God de zondige kinderen van adam, tot op deeze dag, kunnen en willen draegen. God overlaedt het menschdom, by aenhoudendheid, met zegeningen en weldaeden. Hy doet zyne zon opgaen over boofen en goeden ; Hy reegent over rechtvaerdigen en onrechtvacrdigen , Matth. V: 45. Hy loet zich niet onbetuigd , goeddoende , van den hemel regen en yruchtbaere lyden geevende , vervullende onze harten met fpys en vnlykheid, Haad. XIV: viii. deee.  510 OVER DE LEERSTUKKEN 17. Genaedig en barmhartig is de Heer, langmocdig, en groot van goedertierenheid ; de Heer is aen allen goed , en zyne barmhartig* heeden zyn over alle zyne werken, Pf. CXLV: 8 , 9. Maer welk is nu de grond , op welken God alle deeze zeegeningen bewyst , aen eene zondige waereld, welke voor Hem verdoemelyk is ? moet deeze vcrfchoonende en weldaedige handelwys niet eenen genoegzaemen grond hebben , die beftaenbaer is met Gods Volmaekt heeden, byzonder met zyne Heiligheid en Rechtvaerdigheid ? Kon God aen zondaeren , die Hem beleedigd en gehoond hebben , op eenen anderen billyken grond eenige weldaeden bewyzen, dan de algenoegzaeme Voldoening van den Middelaer , door welke alle zyne Volmaektheeden volkoomen zyn opgeluisterd ? Door deeze Voldoening derhalven is dit alles , voor eene zondige en verdoernelyke waereld , verworven. Ondertufchen openbaert God ook zynen toorn van den hemel over de ongerechtigheid der menfchen ; en Hy geevt veele kennelyke blyken van zyn rechtmaetig ongenoegen, over het wangedrag van de kinderen der men* fchen. Voor de Uitverkoormen zyn alle die onheilen alleen vaderlyke kastydmgen ten hunnen nutte , en alle dingen werken hun meede ten goede, Rom. VIII: 28 ; terwyl zy  VAN DE OPEN BA ER INC. 5H zy de onbekeerden tot nadenken moesten brengen , en aenfpooren , om te ontvlieden van den toekoomenden toorn. God befloot vrymachtig zommigen s» de gemeene ellende te laeten liggen , en hen, niet alleen om het ongeloov , maer ook om alle andere zonden , ter betooning van zyne rechtvaardigheid , te verdoemen en eeuwig te ftraffen (d).' Evenwel wilde Hy het zondig menschdom , op grond der algenoegzaeme Verzoening van zynen Zoon, weldoen , en onder alle die zeegeningen , ook oordeelen en ftraffen mengen , om de menfchen zo door het een s als door het ander te doen opmerken , hoe fchandelyk en grouwzaem de zonde zy , begaen tegen zulken goeder tieren en en recht» vaerdigen God. Hy wilde den verworpenen het volleeedig verderv niet eerder doen gevoelen , dan nadat zy, door het misbruik zyner goedheid , en de verfmaeding der kennelyke blyken van zyne rechtvaerdigheid, de maet van hunne zonden , tot heC einde van hun leven , vervuld hadden. Kortom, zou God , aen eenen eenigen zon» daer , genaede bewyzen , dan moesten alle zyne Volmaektheeden, welke door de zonden verlochend waeren , door eene oneindig algenoegzaeme Voldoening, volkoomen werden (E LEERSTUKKEN opgeluisterd. Nu hing het ten eenemael vaa Gods vrymachtigen wil af, om te bepaelen, wie der zondaeren , aen de hoofdvrucht deezer Verzoening , zynde de eeuwige zaeligheid , deel zou bebbeo. 4 Maer, op grond van die algeroeg/jwnne Verzoening, kon en wilde God ook dc zondige waereld , in zyne Jangmoixighcid en go^derticienheid draegen. Hy bepaelde daeron , dat alle inwooners der waereld , ook de Verworpenen , uit krach: yi < je Verzoening , veele en veeier lei zeegeningen genieten zouden. „ Nu kan „ God, zonder krenking zyner Volmaekthee„ de aen zondaeren , ook aen de boosten , ,, die verlooren gaen , veele weldaedighee„ den bewyzen , nademael Hy zyne gerech„ tigheid in zynen Zoon op aerde zo luister„ ryk verheerlykt heeft , dat geen mensch „ wettige redenen vinden kan , om God , weegens deeze zyne goedheid, van onheiligheid of onrechtvaerdigheid te verden* ken. —— Myne ziel wordt met een innig •i genoegen en zaeligheid overgooten , wan^ neer ik overdenk, dat de ganfche waeh reld, alle redelyke, ja redenloofe fchepfelen „ elk oogenblik van hun belïaen , en alle „ goedertierenheeden , welke hun beweezen „ worden , aen de koomst van mynen groo • „ ten Heiland verfchuldigd zyn ; en het „ zal de rampzaeligheid, voornaemelyk van „ hen,  VAN DE OPENBAERING. 513 „ ben , die onder het Euangelie verlooren gaen , onbedenkelyk verzwaeren , wanneer 3, zy zich in het eeuwig verderv zullen te binnen brengen, dat zy dien jesus , van welken zy zo veel goeds in de waereld „ genooter^ hebben , ondankbaer hebben „ verworpen." Het zyn de woorden van den godvruchtigen Grysaert appetius (e)- y. Er is eene bedenking van nog meerder aengeleegenheid. Zy is deeze. Is christus Voldoening van eene oneindige waerdigheid, overvloedig genoegzaem , om de zonden der geheele waereld uit te delgen; zyn alle Gods Volmaektheeden daer door volkoomen opgeluisterd ; hadt God alle menfchen kunnen zaeligen ; waerom heeft het Hem dan niet behaegd , om alle menfchen deelgenooten te maeken van de eeuwige zaeligheid ? Hierin eerbiedigen wy de vrymacht en oppermoogendheid van den Onëindigen, en zeggen met paulus: 0 mensch , wie zyt gy die tegen God antwoordt ? zal ook het maekfel tot den geenen die het gemaekt heeft zeggen , Waerom hebt gy my alzoo gemaekt? Of heeft de Pottenbakker geene macht over het leem , om uit (e) Voorreeden voor het vervolg der Aenmerhingtn, over het recht gelruik des Euangeliums p, 27— VIII. DEEL. Kk  514- OVER DE LEERSTUKKEN denxelven klomp te maeken liet eene vat ter eere t en het ander ter oneere? Rom. IX: 20, 2r. De hoofdbron van de dwaeiing der Remonlïranteo , in deeze zeer atngeleegcne leer, is blykbaer deeze geweest , dat zy Gods hoogfle Oppermoogendheid en volftrekte VryT macht , vooral in het zaeiigen van zondaeren , uit het oog verlooren. Alle menfchen kwaemen aen Gods oneindig verftand even verdoemelyk voor. fjy hadt derhalven zyne rechtvaerdigheid, in het ver. derv van het ganfche menschdom , even als in dat der Duivelen , kunnen verheerlyken. Het was enkele barmhartigheid , dat Hy zommigen verkoos tot de zaeligheid , en daertoe zynen Zoon tot Middelaer verordineerde , om als Eorg voor hun te voldoen. Zouden deeze Uitverkoorenen gezaeligd worden , dan was er eene algenoegzaeme Verzoening noodig ; hun moest daerënboven de genaede des geloovs gefchonken worden , om werkelyk deel te hebben aen de krachtdaedige uitwerking van die algenoegzaeme verzoening. Nu was God de genaede des geloovs aen niemand verplicht ; Hy beflcot daerom dezelve alleen aen zommigen te gee- ven. „ Zommigen zyn niet verkooren , . „ naemelyk die , welke God naer zyn „ gansch vry , rechtvaerdig, onberispelyk, »>~en  VAN DE OPENBAERING. 515 „ en onwranderlyk voorneemen , beflooten heeft , —— met het zaeligmaekend geloov „ en de genaede der bekeering niet te begiv„ tigen (ƒ>" Wy leeren derhalven geenszins , dat christus het plaetsvervangend hoofd zy van alle menfchen , of dat het zyn oogmerk geweest zy , om alle menfchen te zaeligen. Hy heefc alleen als Borg voor de Uitverkoorenen betaeld ; maer deeze betaeling kon , om de meermaelen gemelde redenen , niet anders dan oneindig algenoeg-, zaem weezen. Hy heeft ook de genaede de* geloovs verworven , maer alleen voor de Uitverkoorenen, aen welken God beflooten hadt dezelve te zullen fchenken. S. Eindelyk, daer de Verzoening van den Middelaer geen zaeligmaekend uitwerkfel hebben kan , zonder de genaede des geloovs , welke God beflooten heeft alleen aen den Uitverkoorenen te fchenken, zou men kunnen vraegen , wat men dan te denken hebbe van de kinderen , die voor het gebruik van hunne vermoogens fterven, eer zy geloo» ven kunnen ? —- De Dordfche Vaders leeren met zo veele woorden, dat de kinders, die uit geloovige Ouderen gebooren zyn, en (ƒ) Eerƒ'te Hoofd/tuk der Leere Art. 15. VIII. DEEL. Kk 2  $l6 OVER DE LEERSTUKKEN voor de jaeren van onderfcheid fterven , toe de zaeligheid verkooren zyn. 3, Nademael „ wy over Gods wil uit zyn woord moeten „ oordeelen , het welk getuigt , dat de kin„ ders der geloovigen heilig zyn , niet van „ natuure, maer uit kracht van het Genaede„ verbond , in het welk zy met hunne Ou„ deren begreepen zyn ; zo moeten godzae- lige Ouders niet twyffelen , aen de verkie„ zing en de zaeligheid van hunne kinderen , „ welke God in hunne kindsheid uit dit le- ven wechneemt (g)." Omtrent de kinderen der ongeloovigen kunnen wy niets bepaelen , en laeten dezelve over aen den rjkdom van Gods oneindige barmhartigheid in den Middelaer (h). (^■) Eer/u Hoofdftuk der Leere Art. 17, calvinus Inftitj Rel. Christ. I. 4. c. 16. (A) j. j. schultens Omfiandige Briev eten holtios P- 92 > 95— HL  VAN DE OPENBAERING. 517 III. er IS NOG OVERIG, DAT ïïï HANDELEN, OVER DE TOEPASSING DER VERZOENING. X. DE VERZOENING VAN DEN MIDDELAER WORDT, DOOR HET EUANGELIE, AEKGEBOODEN. DEEZE AEHBlEDING heet ANDERS DE UITWENDIGE ROEPING. §. 907. Het zou ons weinig boeten , dat de Middelaer eene volmaekte verzoening heeft te weeg gebracht , wanneer zy ons niet bekend gemaekt , en vryheid gegeeven werdt , om dezelve aen te neemen. Daerom laet God deeze Verzoening , door het euangelie, aen zondaeren voorJiellen en aenbieden. Deeze bekendmaeking en aenbieding der Verzoening heet doorgaens de UITWENDIGE ROEPING. Het woord euangelie beteekent eene aengenaeme en blyde boodfchap. Byzonder en by uitneemendheid wordt het gebruikt van de heucbelyke bekendmaeking der volmaekte verzoening , welke door den Middelaer verworven is , en aen zondaeren minzaem en welmeenend wordt aengebooden, Mare. I: 15. XVI: 15; en dat deeze aengeleegen boodfchap , met het hoogfte recht, het Euangelie vin. deel. Kk 3  5l8 OVER DE LEERSTUKKEN genaemd worde, heeft geen betoog noodig daer er, voor eenen ellendigen zondaer' geene beuchelyker tyding , dan deeze , kan gedacht of genaemd worden. —— Meer omHandig fpreeken de Heilige Schryvers van Gods Euangelie, Rom. I: i, van christus Euangelie, Rom. I: i7 , Van het Euangelie des vreedes , der genaede , en der zaeligheid , Epn. VI: 15. Eph. I: I3. Hand. IK: a4. Elders heet het Euangelie het woords des geloovs , der waerheid , en des leevens , Rom X* 8. Coll. I: 5. 2 Tim. II: Ijr. Phi]. H; Iö> De prediking van dit Euangelie wordt anders genaemd de uitwegge roeping. De Heilige Schrivt gebruikt het woord Roepen op veelvuldige plaetfen. Zomtyds voor eene Roeping en uitnoodiging , welke ook gefchiedt aen de geenen , ; die niet uitverkooren zyn , en by welke dezelve geen zaeligmaekend uitwerkfel heeft, Matth. XX: 16. XXII: 14 ; zomtyds voor eene Roeping, welke het geloov in de Uitverkoorenen te weeg brengt, en de zaeligheid ten gevolge heeft, Rom. VIII: 3o. Op deezen grond onderfcheidt men de Roeping in eene uitwendige en inwendige (h); de laetfte wordt ook genaemd de krachtdaedige roeping , omdat zy gepaerd gaet met eene krachtdaedige werking, (AJ augustinus de Pradeft. Sanct. c. 8. §. I5.  van de openbaering. 510 king van' den heiligen geest, én het zaeligmaekend geloov , in de harten der Uitverkoorenen , te weeg brengt. Ook heet de uitwendige Roeping zomtyds de algemeene , en de inwendige daertegen de byzondere. Er is derhalven een weezenlyk onderfcheid, tusfchen de Uitwendige en Inwendige roeping. Zy verfchillen , ten aenzien van de werking ; in de uitwendige biedt Godt de zaeligheid aen , maer by- de inwendige geevt Hy tevens de noodige genaede , om van die aenbieding een recht gebruik te maeken ; met opzicht tot het werktuig , de uitwendige Roeping gefchiedt alken door het Euangelie, maer de inwendige ook door de krachtdaedige genaede van den Heiligen Geest ; met betrekking tot de uit- geftrektheid , de eerfte gefchiedt aen allen , die onder het Euangelie leeven , de laetfte bepaelt zich, naer Gods eeuwig en vrymachtig voorneemen , alleen tot de Uitverkoorenen (0- Over de inwendige roeping zullen wy in het vervolg handelen ; thans bepaelen wy ons tot de uitwendige. Alleen lyk heb ik nog maer aen te merken , dat beide deeze zoorten van Roeping by de Uitver- (0 tur pettin Theol. Eletret. Tom. 11. Loco, 14. Qtiaft, .§•7- • • • v H W&fbA vin. deel. Kk 4  520 OVER DE LEERSTUKKEN koorenen gepaerd gaen, maer, met opzicht tot de Verworpenen , blyvt het alleen by de Uitwendige De Inwendige Roeping heeft derhalven , in Gods gewoonen weg , nooit plaets, zonder de Uitwendige; maer de Uitwendige gefchiedt aen veelen , zonder dat er de Inwendige bykoomt. De uitwendige roeping, of de prediking van het Euangelie , beftaet daerin , dat God aen alle menfchen , die onder het Euangelie leeven , de Verzoening , welke de Middelaer verworven heeft , niet alleen laet bekendmaeken, maer ook oprechtclyk aenbieden, mei bevel om dezelve door het geloov aen te nee- men, onder belovte der eeuwige zaeligheid ■ Deeze Roeping behelst derhalven drie dëelen 1. Eene bekendmaeking van de Verzoening,' welke christus verworven heefc Tit III: ii. ' ' 2. Eene aenbieding van die Verzoening , waer door alle zondaers minzaem en welmeenend genoodigd worden , om die Verzoening aen te neemen , en daerin geloovig te berusten , 2 Cor. V: 10. 3- Een bevel, om die Verzoening geloovig te omhelfen : want dit is Gods cebod , dat wy gelooven in den naem van zynen Zoon Jesus christus, i Joh. Hl: 23. Daerom fpreekt paulus ook van de Wet des gelojvs Rom. lil: 27. * Het  VAN DE OPENBAERING. 521 Het eerfte en het laetfte ftuk heeft geen naeder betoog noodig , maer by het tweede , de Aenbieding , moeten wy wat ftilftaen. —— De Aenbieding ligt , in het woord Roepen of noodigen , duidelyk opgeflooten. Hoe kunnen ellendige zondaers geroepen en genoodigd worden, indien hun niet een zeeker goed aergebooden en beloovd wordt ? Wat zou het eenen armen baeten , die van gebrek vergaet, dat hem bericht gedaen werdt van eenen overvloedigen maeltyd, welke in gereedheid is , indien hem de noodiging en aenbieding niet gedaen werdt, om er gebruik van te maeken ? even zo weinig zou het ook eenen ellendigen zondaer baeten, bericht tc ontvangen , dat er eene Verzoening zy te weeg gebracht , wanneer zy ook niet voor hem verkrygbaer waere. „Om wel te ver. „ ftaen , welke eene beteekenis en kracht „ wy aen het woord Roepen hechten moe- ten , wanneer de Heilige Schrivt van Gods „ Roeping fpreekt, moet men letten op de „ gelykenisfen , met welke de Schrivt de „ weldaeden der genaede pleegt af te beel- den. Wy weeten , dat de Heilige Schrivt „ de weldaeden , welke christus voor „ ons verworven heeft, met een maeltyd en „ gastmael vergelyke , Luc. XIV: 16. „ Matth. XXII: 2. Er fchuilt hier der- halven eene leenfpreuk in het woord roe- vm. deel. Kk 5  522 OVER DE LEERSTUKKEN „ pen. De weldaeden van chrijttjs worden „ niet een gastmael vergeleeken ; de dienaers ,-, van het Euangelie met de knechten , die „ roepen ; en God met eenen Huisvaeder „ d.e beveelt de menfchen te roepen,.tot „ het gastmael van zynen Zoon , het welk »» Hv voor He™ heeft aengelegd. Uit deeze „ Jeenfpreuk nu moet de kracht der woorden „ Roepen en Roeping worden afgeleid (*; " De Heilige Schrivt fpreekt zeer dikwyla van een roeping , fo den zin van eene uitnoo. digmg , Spreuk. I: 20, 21, 24. vill- 1 4 , Jer. VII: 13, Matth. IX: 13. Mare' ïl' 17. Luc. V: 32. Matth. XXII: 3, p . l4 .J De Dordfche Vaders noemen de Uitwendige Roeping eene belovte en aenbieding. „ Voorts „ is de belovte des Fuangeliums, "dat een „ iegelyk, die in den gekruisten christus » geloovt, niet verderve , maer het eeuwig „ leven hebbe ; welke belovte alle volken en „ menfchen , tot welke God zvn Euangelie „ naer zyn welbehaegen, zendt, zonder on„ fcheid moet verkondigd en voorgefteld „ worden , met bevel van bekeering en ge- » loov 0)-" „ God beloon met ernst „ allen , die tot Hem koomen en gelooven , „ de rust der ziele en hec eeuwig Jeven. ~ Dat C*' MOSHEIM r.lcm. Theol. Dogmat. Part. III. p. 8(,7_ W Berf* Hoofdf uk der Letre Art. 5.  VAN DE OPENBAERING. 523 Dat er veelen , door de bediening des „ Euangeliums geroepen zynde,, niet koomen en niet bekeerd worden , daer van is de fchuld niet in het Euangelium, noch in christus, die door het Euangelium „ wordt aengebooden enz. (m)." §• 907. De uitwendige Roeping gefchiedt aen alle zondaeren , die onder het Euangelie leeven , en de aenbieding der Verzoening , welke daer door gedaen wordt , is ernstig e» wel m eenend. ■ A. De Uitwendige roeping gefchiedt aen alle zondaeren , die onder het Euangelie leeven , en aen elk van dezelve , hoofd voor hoofd , zo aen Verworpenen , als aen Uitverkoorenen. „ De belovte des Euangeliums moet „ allen volken en menfchen, tot welke „ God, naer zyn welbehaegen, zyn Euange„ lie zendt , zonder onderfcheid verkondigd „ en voorgefteld worden , met bevel van „ bekeering en geloov («).'' • Dit vordert de natuur der zaeke zelve , en kan onmoogelyk anders weezen. Het hoofdoog- (in) Derde en Vierde Htofdfl. der Leere Art. 8, 9. O) Dordr. Leerrcg. Tweede Iloofdft. Art. 5. viii. deel.  5H OVER BE LEERSTUKKEN merk der Uitwendige Roeping betreft wel *L leen de uitverkoorenen ; de prediking van het Euangelie is het middel, het welk God verordineerd heeft, om het geloov in hunne harten te werken , en hen onfeilbaer tot de weligheid te brengen, het Euangelie ü eene kraan van God tot zaeligheid , eenen iegelyk die ëeloovt, Rom. I: l6. CHKISTUs £ dienaeren des Euangeliums gegeeven tot volmaekmg derHeüigen , tot opbouwing van zyn geezW licham, Eph. IV: I2 , I3. Maer vermits de Uitverkoorenen alleen Gode bekend zyn , kan de Uitwendige Roeping niet anders cian algemeen zyn , aen alle menfchen , die onder het Euangelie leeven , ook aen de verworpenen (o). — De ^ ^ bevesigt het. Het bevel van christus was algemeen en onbepaeld: predikt het Euangelie aen alle creatuuren , Mare XVI- iT Onder de veelen, die geroepen worden*, zyn maer reinigen uitverkoorenen , Matth XX- van f^7 i4* • Dk °°k de «eïykeni-; van den Zaed.aeier ; het zaed van het Euangelie het welk op zeer onderfcheidene plaetfen gezaeid wordt, brengt maer by weinigen vruchten voort, Matth XIII- o_ Men zegge „iet, dat dan de Uitwendige Roeping aen zeer veelen nutteloos en te VerCo.; ma ec k II Ériey over de Kerk %. 3.g.  van de openbaering. 525 vergeevsch gefchiede: want fchoon dc algemeene prediking van het Euangelie, alleen by de Uitverkoorenen , het geloov te weeg brenge, en een zaeligmaekend uitwerkfel, hebbe, is , zy ten aenzien der VerworpeI nen , niets minder dan nutteloos. Zy trekken daeruit aenmerkelyke voordeden , zelvs ontvangen zy daer onder groote gaeven van den Heiligen Geest CP)- Veelen, die de genaede des geloovs niet ontvangen , worden, door de prediking van het Euangelie , in hun uitwendig gedrag verbeeterd, en van buitenfpoorigheeden terug gehouden. By zommigen brengt zy niet alleen eene uitwendige ingetoogenheid des levens te weeg, maer zelvs eene naeuwgezetheid in den wandel , ja meenigmael zulk eene verlichting , zulk eene lievde voor de waerheid , en zulken yver voor de zaek van den God dienst, dat zy de Uitverkoorenen , voor eenen tyd , voorgaen en befchaemen. Door het middel der prediking van het Euangelie , ontvangen zommigen veele en uitneemende gaeven van den Heiligen Gee^t, zodat zy met woorden en daeden , aenmerkelyk dienstbaer zyn aen de bevordering van Gcds eer , en zelvs middelen in Gods hand , ter uitbreiding van jesus Koningryk, Hebr. VI: O) hei da n us Caufa Dei p. 4I4~" viii. deel.  *J* 0VEK DE LEERSTUKKEN 4 , 5. X: 26. Een voorheen afgodifche NE. euqdkezah verkondigde de eer van den God des hemels, en de verneder ,lT„AS was een prediker van JESusEuaDgelieJC ) De prediKing van her Euangelie is een uitramende zeegen , voor volken , welke daermeede verwaerdigd worden, al hadt zv maer by zeer weinigen een zaeligmaekend uit werkfel. Daerdoor zyn zy verlost , uit de duisternis der afgodery en het bygeloov daerdoor zyn de barbaerfche zeeden be! fchaevd, daer door zyn de wreedheeden van den oorlog beteugeld , daer door is eene algemeene zachtheid en toegeevlykheid inge. voerd, daer door zyn de banden der Maetfchappy naeuwer toegehaeld, en daer aen hebben wy zo veele menschlievende inftelüngen en geftichten te danken (r). De uitwendige Roeping derhalven, of de prediking van het Euangelie, is een ui£. neemend gefchenk der Goddelyke goedheid: en dat niet alle volken daer meede verwaerdigd worden , is alleen afteleiden, uit de vrymacht van God, die deezen zeegen aen niemand verfchuldigd is. „ Van deeze ver3> fcheiden uitdeeiing moet de oorzaek niet „ geiteld worden , in de waerdigheid van het C?) Dordr. Leerreg. m e„ iy Booflft'. Art 9 " CéQe  VAN DE OPENBAERING. <27 „ ééne volk boven het ander, of In een bceter gebruik \an het licht der natuur, maer „ in het gansch vrymachtig welbehaegen , en „ de onverdiende lievde van God ; waerom „ ook zy , aen welken zo groot eene genae„ de , buiten ja tegen alle verdienfte , ge5) fchiedt, dezelve met een neederig en dank„ baer hart erkennen moeten O)." B. De Aenbieding, welke door de Uitwendige Roeping gedaen wordt, aen allen die onder het Euangelie leeven , is ernftig en welmeenende. Dit is de uitdrukkelyke leer van onze Kerk , met zo veele woorden vastgeftcld, in de Leerregelen der laetfte Nationaele Synode „ Zo veelen als er door het Euange„ lium geroepen worden , die worden (Jerio) s, ernftig en welmeenend geroepen: want God „ verkbert ernftig en waarachtig in zyn „ Woord , wat Hem aengenaem zy , naeme„ lyk dat de geroepenen tot Hem koomen ; „ Hy beloovt ook met ernst , allen die tot Hem koomen en gelooven , de rust der „ ziele en het eeuwig leeven (t)." Trouwens de grond van deeze algemeene en welmeenende aenbieding is geleegen , gelyk wy reeds gezegd hebben («) , in de onëin- (s) üordr. Leerreg. III en IV fioofift. Art. 7. (t) III en IV üuv'dft. Art. 8. (b, § 0°5- VIII. DEEL.  5^8 OVER DE LEERSTUKKE!* dig algenoegzaeme Verzoening van den Middelaer (v). Maer, zeggen de Remonftranten , deeze leer is vierkant ftrydig met die van een volftrekt Befluit der Verkiezing; indien God hadt vastgefteld , om alleen bepaelde perfoonen te zaeligen , zou de roeping en aenbieding door het Euangelie niet welmeenend weezen kunnen, maer, ten aenzien der Verworpenen , geveinsd en bedrieglyk zyn. Er was naemelyk, ten tyde der Remonftrantfche twisten , geen gefchil , over de aenbieding door het Euangelie aen alle zondaeren , die onder het zelve leeven. Deeze zaek Rondt van weerskanten vast (V). Maer htt gefchil beftondt hierin, of de mensch van zich zelve het vermoogen hebbe, om de genaede, in het Euangelie aengebooden , geloovig aen te neemen. Dit beweerden de Remonftranten. Maer de onzen leerden , dat er eene krachtdaedige werking van den'Heiligen Geest tot het geloov noodig zy, en dat God , in het Befluit der Verkiezing, vastgefteld hebbe, de genaede tot het geloov noodig , alleen aen zeekere bepaelde perfoonen te geeven. Deeze leer van het volftrekte Befluit der Verkiezing was, volgens de Re- 00 Derde Leerr. II Hoofdft. Art. 3, 4. (w) TRIGLAND Kerkel. Gefch, p. 43a  ya.n de openbaering. 53c? Remonftranten , ftrydig met de algemeene welmeenende aenbieding, en, om deeie te behouden, verwierpen zy het Befluit der Voorverordineering. Zy beweerden, dat God, wanneer Hy vastgefteld hadt, alleen bepaelde perfoonen te zaeligen , en aen deeze alleen de genaede des geloovs te fchenken ; alleen in de aenbieding der genaede aen alle menfchen , die onder het Euangelie leeven, geveinsd en bedrieglyk handelen zoude. „ God, zeggen zy in de Haeg„ fche Conferentie O) > (lastering zynes s, heiligen naems zy verre van ons) zou ge. veinsdelyk handelen met een groot deel der men* „ fchen, welke Hy roept en noodigt ter zaeligs, heid , wanneer Hy die alle te vooren , en „ zonder te zien, hoe zy zich tegen dien roep „ zouden gedraegen, voorgenoomen heeft „ te verdoemen. Of men moest zeg- „ gen , dat de Predikatie des EuangeÏS liums deezen, naemelyk de Verworpenen 45 gansch niet aen gaet, en dat God hen daermeede niet meent, maer alleen zyne „ Uitverkoorenen. Is dit zo , dan was het „ te vergeevsch, dat christus zynen Apos„ telen zou beveelen , het Euangelie te pre„ diken aen alle Creatuuren. Hy behoorde „ gezegd te hebben , alleen mynen Uitver- 00 p. 83,84. viii. deel. LI  53° over de leerstukken „ koorenen , met verklaering daerby , om „te weeten wie die waeren, om niet te „ doen tegen zyn gebod." Op deeze tegenwerping hebben de Onzen uitvoerig geantwoord (y) Wy zu]]en met de volgende korte aen merkingen, vol! Itaen kunnen. «. Wanneer wy kortzuchtige menfchen het verband tusfchen twee Leerftukken , welke met elkander fchynen te ftryden , niet kunnen aenwyzen , zyn wy niet bevoegd , om éen van beide te verwerpen. Zulk eene fchynftrydigheid vertoont zich meermaelen aen ons bekrompen doorzicht, in andere gevallen ; neem by voorbeeld , de leer van de éénheid des Goddelyken Weezens, en van de drie onderfcheidene Perfoonen; de leer der Goddelyke Medewerking met onze vrye en zondige daeden ; en die van Gods vlekkeloofe Heiligheid, die geenszins de oorzaek van het zeedelyk kwaed worden kan enz. _ Wanneer twee Leerftukken overtuigend beweezen zyn , moeten wy dezelve beide geloven , ai kunnen wy het verband, weegens ons bekrompen verftand, niet doorzien. m wordt de leer van het volftrekte Befluit ifi Ouegfcbe Cor.fcr. p. \~.»t? ^ n . „ " 'LT' p* «S«-aiI— heidanüs Canfa » Ja 413'*:9~ «»'«»"»» A't'PoU p. 3E5, 386. p. Quïl u3' TÜRRETTIN «•* Tom. 11. Loco,*.  VAN DE OPENBAERING. 531 der Voorverordineering , zo wel als die der algemeene v/elmeenende Aenbieding, in de Heilige Schrivt , allerduidelykst geftaevd. Derhalven moeten ook beide deeze Leerftukken vast ftaen, al waere er, in de overweeging van beide , iets , het welk wy kortzichtige menfchen niet ten vollen doorzien kunnen (z). 1 (J. Dan , omtrent beide deeze Leerftukken , kunnen wy zo veel zeggen, als overvloedig genoeg is, om Gods genaedige handelwys, tegen de kwaelyk geplaetfte befchuldiging van geveinsdheid te verdeedigen. Te weeten , God verklaert niet in het Euangelie , dat Hy voorneemens zy , allen , die uitwendig geroepen worden, te zaeligen ; maer Hy getuigt uitdrukkelyk, dat Hy voorgenoomen hebbe, alleen aen bepaelde perfoonen die genaede te fchenken , welke zy tot het geloov noodig hebben , om hen daer door onfeilbaer te zae- jjgen. Het geene God getuigt , is altoos de waerheid. Hy biedt de zaeligheid aen allen aen, wanneer zy gelooven , en verklaert daer door, dat er eene algenoegzaeme Verzoening zy te weeg gebracht, en dat allen , die dezelve geloovig aenneemen, zeekerlyk zullen zaelig worden. Nu is in de daed zulk een (z) clarisse Bundel van Letrred. p. 34. VIII. DEEL. tl 2  53* OVER DE LEERSTUKKEN onaffcheidbaer verband tusfchen het geloov en de zaeligheid, dat niemand, die tot jesus koomt , zal uitgeworpen worden. y. Door deeze aenbieding geevt God e'lken zondaer recht cn vryheid, ja Hy beveelt hem, om die verzoening geloovig aen te neemen. Dat nu God beflooten heeft, alleen aen bepaelde perfoonen de noodige genaede des geloovs te geeven , beroovt niemand van het recht en vryheid , om die Verzoening geloovig aen te neemen zo hy wil , en het blyvt ieders plicht om te gelooven. Nu is de zondaer en onmachtig en onwillig 0m te ge■looven. Maer dit is zyn eigen fchuld, en dit heeft hy aen de hardigheid aen zyn eigea hart te wyten. „ Dat er veelen door de „ bediening des Euangeliums geroepen zyn„ de , niet koomen , en niet bekeerd w'or„ den , daer van is de fchuld niet in het „ Euangelie, noch in Christus door het „ Euangelie aengebooden zynde, noch in „ God , die door het Euangelie roept, - „ maer in de geenen , die geroepen wor« „ den (a)." S. God meent het derhalven wel, wanneer Hy verklaert , dat de Middelaer eene volmaekte Verzoening hebbe aengebracht, en dat daer door alle zyne Volmaek theeden , wel. 00 UI en IV Hoofdft. fa Lttre Art. 9.  VAN DE OPENBAERING. 533 welke door de zonden verloochend waeren , volkoomen zyn opgeluisterd , en dat ook alle menfchen zouden zaelig worden , wanneer zy die verzoening geloovig aennaemen. Maer de zondaers hebben het aen zich zeiven , en de boosheid hunner harten te wyten , dat zy noch kunnen noch willen gelooven, ten zy er eene almcchtige genaede bykoome: en deeze genaede, welke God aen niemand verfchuldigd is, heeft Hy beflooten alleen aen den Uitverkoorenen te fchenken Daerënbo- ven , Gods Befluit verandert de weezens der zaeken niet; derhalven wordt ook de verplich.ting van eenen zondaer, om God te gelooven , in alles wat Hy getuigt , door Gods Befluit geenszins vernietigd of verminderd. s. Dusdoende worden de ongeloovigen onverfchoonbaer gefteld , en hebben hun verderv aen zich zeiven te wyten. Niet dat God hun de zaeligheid aenbiede, opdat zy dezel e verwerpen zouden , maer opdat de boosheid van hunne harten zou openbaer worden , Luc. II: 34. De ongeloovigen doen wel het geene God bepaeld heeft , dat zy doen zullen , maer evenwel zy zyn daerom onverfchoonbaer , omdat zy niet doen het geene God hun bevoolen heeft ; nu is niet Gods verborgen wil, maer zyn bevel, het richtfnoer van onze dacden. Zy zyn niet minder onverfchoonbaer, dan herodes en viii. deel. LI 3  534 OVER BE LEERSTUKKEN pontius pilatus, die ook niets gedaen hebben, dan het geene Gods hand en raed te vooren bepaeld hadt dat gefchieden zoude, Hand. IV: 28 Het is waer, zy kunnen niet gelooven , maer dit onvermoogen gaet gepaerd met onwil : gy wilt tot my niet koomen, zeide de Heiland tot de ongeloovige Jooden Joh. V: 40. O). • K- Eindelyk zyn er geene mindere zwaerigheeden , tegen de leer der Remonftranten, dan tegen de onze. De Remonftranten be¬ kennen , dat God weete, dat veelen niet zullen gelooven.. Derhalven weet God ook reeds van eeuwigheid, dat Hy deezen niet zaehgen, maer om hun ongeloov veroordeelen «al. Nu kunnen wy met het zelvde rechtvraegen , waerom God de zulken door het Euangelie roept, welke Hy weet, dat niet zullen gelooven en zaelig worden (O? W TURRETTiif Theol. Eknet. Tom. II. Loc is. » SSS, 555. 3 e CO braunibs DoSir. Fotd. p. 364, 3. Het  VAN DE OPENBAERING. 535 3. het MIDDEL, DOOR het WELK WY aen de VERZOENING en HAERE g eZEEGENDE VRUCHTEN I deel k r YGEN, is HET GELOOV, wa erm rede de IiEKEERING ONAFSCHEI di3aer GEPAERD GAET §. 909. A. Het geloov, waerdoor wy de aenbieding ■ van liet Euangelie aenneemen, it het van God verordineerde middel , door het welk wy deel krygen aen de Verzoening van den middelaer, en haere gezeegende vruchten. De Heilige Schrivt leert ons allerduidelyks , dat 'er een onaffcheidbaer verband zy , tusfchen het geloov , en de zaeligheid. Zonder geloov , is het onmoogelyk Gode te behaegen, Hebr. XI: 6. God heeft zynen eeniggeboorenen Zoon gegeeven, opdat een iege'lyk, die iti Hem geloovt, niet verderve, maer het eeuwig leven hebbe, Joh. III: 16. Die in den Zoon geloovt, heeft het eeuwig leven , Joh. III: 36V Dit is de wil des geenen, die jesus gezonden heeft , dat een iegelyk die den Zoon den* fchouwt , en in Hem geloovt , het eeuwig leven hebbe , Joh. VI: 40. Geloovt in den Heer jesus christus, en gy zult zaelig worden', viii deel. LI 4  53°" OVER DE LEERSTUKKEN Hand. XVI: 31. Die in den Zoon geloovt, wordt niet veroordeeld , maer die niet geloovt is alreeds veroordeeld , Joh. III: 18. Gelooven is in het gemeen iemands getuigecis als waerachtig aenneemen , en zich op zyne belovte veriaeten. Wanneer wy iemands getuigenis niet aenneemen, maeken Wy hem tot eenen leugenaer, 1 Joh. V: 10. De voorwerpen van ons geloov zyn derhalven tweederlei , getuigenisfen of verklaerin- gen, en belovten. Het Geloov, van het welk de Heilige Schrivt fpreekt, als het eemge rmddel ter zaeligheid, verkeert omtrent het getuigenis van God. Daer is een ander, zegt de Heiland, die van my getuigt, en tk weet, dat het getuigenis, het welk Hy van my getuigt, waerachtig zy , Jöh. V: 32. In het gemeen moeten wy alles ge'loov'en en voor waerachtig houden , wat God in zyn woord getuigd heeft. Dit alles kan men brengen tot Gefchiedenisfen , VoorzegginLeerftukken, Belovten, en Zeedeplichten. Byzonder evenwel verkeert het Geloov , aen het welk de zaeligheid verbonden is, omtrent den Middelaer, en omtrent de belovten, welke God ons doet, op grond der verzoe-' Hing van zynen Zoon. Dit is Gods getwgenis , het welk Hy van zynen 'Zoon. getuigt heeft dat ons God het eeuwig leven gegee- m heeft, en dit zelvde leven is in zynen Zoon,  VAN »E OPENBAERING. 537 Zoon, i Joh. V: 9-li- De grootfte en dierbare belovten zyn ons gefchonken, 2 Petr. I: 4. Trouwens christus en zyne Verzoening is de hoofdinhoud van het ganfche Euangelie, I Cor. II: 2. Het geloov derhalven , met het welk de zaeligheid verbonden is , bcftaet daerin , dat men het getuigenis aenneemt, het welk God, van den Middelaer en zyne volmaekte verzoening , in het Euangelie gegeeven heeft, en dat men zich volkoomen *erlaet op die dierbaere belovte, welk God doet, uit kracht van die Verzoening. . Anders wordt het genaemd een betrouwen op Gods Zoons Pf. II: 12. Hem aen te neemen , Joh. I: 12 , tot Hem te koomen , Joh. VI: 44- enz- Wil men eene. meer uitvoerige befchryving, men houde zich aen de Formulieren onzer Kerke. Een oprecht geloov is niet alleen een zeeker weeten of kennis, waer door ik het al voor waerachtig houde, het welk ons God in zyn ' Woord geopenbaerd heeft , maer ook een zeeker vertrouwen , het welk de Heilige Geest, door het Euangelie , in myn hart werkt , dat niet alleen anderen , maer ook my , vcrgeeving der zonde , eeuwige gerechtigheid , en zaeligheid , van God gefchonken zy , uit loutere genaede, alleen om de verdienften van christus wil (c). (c) ikUtlb. Catechismus wc. tl, viii. deel. LI 5  538 over de leerstukken Het voorwerp des geloovs is alles wat ons in het Euangelie beloovd wordt (d). Dit Geloov heet het oprecht Geloov, in onderfcheiding van andere zoorten , welke ongenoegzaem zyn, waer van in het vervolg naeder; het zaeligmaekend Geloov Jac. II: II: 14, omdat het eenig middel is ter zaeligheid; het rechtvaerdigend Geloov, omdat het het middel is ter rechtvaerdiging, Rom. III: 28 V 1 • het levendig Geloov , omdat het gepaerd gaet met , en eene vrucht is van het geestelyk leven , Jac. II: 1? , 26 . het heilvattend Geloov , omdat wy daer door het heil van den Middelaer , zo als het ons in het Euangelie om met wordt aengebooden, met eene vol! Koomene berusting , met blydfchap en dankzeggmgj aenneemen. Vooraf hebben wy nog op te merken , dat dit Geloov niet Hecht, eene bloote daed zy . maer eene blyvende hebbelykheid. Te weeten wy verwerpen de dwaeling der Remonftran! ten „ dat , m de waere bekeering des men» Jchen , geene nieuwe hoedaenigheeden , krach„ ten, of gaeven, in den wil, door God, kun„ nen ingejtort worden , en dat derhalven het „ geloov, waerdoor wy eerst bekeerd worden, „ en waer van wy geloovigen genaemd worden „ met eene hoedaenigheid of gaev zy, van God in- {fl) ltidsm vr. ï2.  VAN DE OPENBAERING. S19 , ingeftort , maer alleen eene daed des men„ fchen , en dat liet niet anders kan gezegd „ worden eene gaev te zyn , dan ten aenzien „ van de macht, om tot het zelve te koomen: „ want daermeede wederfpreeken zy de Hei„ lige Schrivtuur , welke getuige , dat God 3, nieuwe hoedaenigheeden des geloovs, der „ gehoorzaemheid , en van het gevoelen zy„ ner lievde, in onze harten ui ftort (Y)." „ De daed des geloovs gaet aenftonds over in eene hebbelykheid, welke de ganfche ziel, met alle haere verfnoogens en neigingen , verlicht en beftuurt. De ziel onderwerpt zich aen het Euangelie van christus , 2 Cor. IX: 13, de heilige broeders , die der hemelfclie roeping deelachtig zyn , aenmerken den Apostel en Hoogepriester van hunne belydenis christus Hebr. III: u Het geloov beilaet in eene blyvende werkzaemheid, Coll. I: 23 , en heeft invloed op alle de vermoogens der ziele. Het verftand begrypt den weg der verzoening, Jef. LUI: 11, het oordeel onderzoekt de gronden van zeekerheid , Hand. XVII: 11, en de wil past de belovten van het Euangelie, met eene hartelyke berusting, en blymoedige dankbaerheid, op zich zeiven (f) Katioiiaele Synode III en IV Hoofdd. Fetwerjiinjen der fcyaslingen Art. 6. VIII. DEEL.  54° OVER DE LEERSTUKKEN toe , en verzeegelt dat God waerachtig zv ' Joh. III: 33. Cf). ë y> Dan laeten wy de gemelde befchryving van het Geloov wat naeder verklaeren en aendringen. Dat de Heilige Geest , door het Euangelie , het geloov in onze harten werke, zal ons in het vervolg naeder blyken. — Thans bepaelen wy ons tot de weezenlyke daeden van het Geloov. Zy zyn drie, kennis, toeftemtning , en vertrouwen. De eerfte is betrekkelyk tot het verftand, de tweede tot het oor. deel , de derde tot den wil. *. De eerfte daed van het Geloov is de kennis. Het is een zeeker weeten of kennis : „ want van eene onbekende leer is geen ge» loov, naerdien men eerst eene leer ken„ nen en verftaen moet, eer men dezelve „ geloovt (gy Laeten wy eerst de noodzaekelykheid der kennis tot het geloov betoogen , en dan onderzoeken , hoe ver dezelve zich uitftrekke. a. De Roomschgezinden fpreeken van een ingewikkeld geloov, en beweeren , dat er niet zo zeer kennis , als wel eene eenvouwige toeftemming tot het geloov vereischt worde. 9, De toeftemming, zegt de Kardinael bel- jj LARC/3 db moor Comment. Tom. IV. p. 3co (£) ur sinus Schatboek, Zond. vu. 0<«ejl. 3.  van d e openbaering. 54T 3, larmyn (K), is tweederlei; de eene volgt de reden en de blykbaerheid der zae„•ke , de ander het gezach van den fpreeker; de eerfte wordt de kennis genaemd , wanneer wy eigen lyk fpreeken willen , en de ander het geloov ; zodat het geloov beeter door onkunde , dan door kennis, ,, befchreeven worde." De bron van deeze dwaeling is het gezach der Kerke, en op deezen grond zou men verplicht zyn te gelooven wat de Kerk geloovt , het zy men er kundigheid van hebbe , dan niet. Dan dat de kennis tot het Geloov noodzaekelyk zy , laet zich zeer gemakkelyk betoogen , uit den aert der zaeke zelve: want het geloov beftaet in het aenneemen van Gods getuigenis , maer hoe kan men Gods getuigenis aenneemen , wanneer men niet weet, wat dit getuigenis behelfe ? — Daerenboven het geloov, hebben wy gezien, is met de zaeligheid onaffcheidbaer verbonden; maer aen de onkunde der geenen , die onder het Euangelie leeven, wordt het eindeloos verderv bedreigd , 2 Thesf. I: 8 ; hoe zou dan het zaeligmaekend geloov meer in onkunde, dan in kennis beftaen kunnen ? —« Voeg er by, dat een Christen zyn geloov be* (ft) De Controv. Ttm. IV. Cel. 947. viii. deel.  542 OVER DE LEERSTUKKEN lyden moet , Rom. X: 10. i Petr. III: 35 ; maer. hoe zal iemand belydenis doen van zyn geloov, die niet weet wat hy geloove ? (0. De kennis is derhalven zo noodzaekelyk tot het Geloov , dat het zelve , zonder kennis , onmoogelyk beftaen kunne. Zommigen even! wel willen de kennis meer als een voorvereischte, dan als eene weezenlyke daed van het geioov befchouwd hebben. „ De kennis, „ fchreev wittichius (k) , wordt wel „ vooraf tot het geloov vereischt, maer, ei„ genlyk gefprooken, is zy geen gedeelte daervan : zy wordt wel vooraf veronderfteld , „ maer zy behoort niet_ tot het weezen van 3, het geloov." Dan dit voorftel werdt, door anderen, euvel opgenoomen, en gav aenleiding tot eenen heevigen penneftryd. (I). Dan , onzes erachtens , was deeze twist van geene aengeleegenheid, en een enkele woordenftryd , daer er , van weerskanten , even ftellig beweerd werdt, dat de kennis eea noodzaekelyk vereischte zy van het Geioov , zo- (t> coccejus Oper. Tom. IX. p. 7n-~ chamierus Panfir. Calhol. Tom. III. I. 12. c. 5— werenfels Qpufc. Tom. I. p. 1— (k) Theol. Pacif. c. it. §. 12S. (.h maresius de abufu Philof. Cartes. Art. 1*5. Num. 64. vam mastricht Novit. Cariefian. gangrana Se&. II. c. 56. S. 2— wit tic hi us Append. ad Theol. Pacif. ad Ouaft. 5»  VAN DE OPENBAERING. 543 zodat het laetfte zonder de eerfte niet beftaen kunne. b. Maer het is eene moeilyker vraeg, hoe ver zich de kennis moete uitftrekken, en wat een Christen al weeten moete , om te gelooven tot zaeligheid ? zo veel is zeeker , dat het waerachtig geloov een geduurig toeneemen in kennis vordere. Wy moeten , als nieuw gebooren kinders , zeer begeerig, zyn naer de redelyke onvervalsclite melk , opdat wy door dezelve moogen opwas/en , 1 Petr, II: 2. Wy moeten opwas/en in de genaede, en in de kennis van onzen Heer en Zaeligmaeker jesus christus , 2 Petr. III: 18. Maer, wanneer men meer byzonder vraegt, welke zyn de grondwaerheeden , welker kennis tot het geloov en de zaeligheid volftrekt noodzaekelyk is, word de zaek zeer moeilyk om te bepaelen ; deels omdat de Heilige Schrivten daeromtrent niets beflisfchen, deels omdat de waerheeden, welke de voorwerpen van ons geloov uitmaeken , zeer naeuw aen elkander verbonden zyn , deels omdat de vermoogens en de omftandigheeden der menfchen zeer onderfcheiden zyn. (m) Zo veel is zeeker, dat er tot het geloov kennis vereischt worde van die waerheeden , welke in een onaffcheidbaer verband ftaen (m) spanheim Oper. Tom. Part, 2. Col. ia8p—VIII. DEEL.  514- OVER DE LEERSTUKKEN met de zaeligheid; de leer Eaemelyk van 's menfchen ellende , van de Drieëenheid , van den Goddelyken Middelaer , en de Verzoening, welke Hy heefc te weeg gebracht, als de eenige en algenoegzaeme bron van alle zeegeningen. Ondertusfchen kan het geloov met zeer \ eel onkunde, vooroordeelen , en aenmerkelyke dwaelingen , gepaerd gaen , gelyk bekend is uit het voorbeeld van 's Heilands Discipelen zelve, en van veele eenvouwige lieden , die den Heer jesus lievhebben in onverdervelykheid. Het bleek byzonder in de eerfte daegen van het Euangelie, dat God het dwaefe der waereld hadt uitverkooren , opdat Hy de wyzen befchaemen zoude , i Cor. I: 27. (V). Het is derhalven eene grove dwaeling der Sociniaenen , dat zy de hoofd waerheeden van het Euangelie alieenlyk bepaelen tot deeze ftukken,' dat er één God zy , eeuwig , volmaekt rechtvaerdig , volmaekt wys , en volmaekt machtig, en dat er , in het Godlyk weezen , maer één perfoon zy (0). De leer der Drieëenheid is buiten allen twyffel eene der allereerfte grondwaerheeden van het Euan- 00 coccejus Oper. Tom. IX. p. c.3— voetius Difp, Sel. Part. H. p. 511— witsius in Symb. Exere. 2. j. a. turrettin Df. Vol. II. p. 427— de msor Comment. Tom. I. p. 475— (oj Catech.. liactv. c. 2. Qiafl- 5a, 71.  VAN Ï>E '0?ENB AËRÏNG. 545 Eiiargelie, -als met.de die van christus eeuwige Godheid en volmaekte vt-rzoening, Joh. XVil: 3 ; zonder kénnis van deeze waerheeden , kan men zich geen begrip altoos maeken van den vvreg der zaeligheid , en niemand kan te-a afliet fundament leggen, dan het gene gelegd 'is , het welk is jesus christus, ï Gor. Uh tr. 13. De tweedè daed van het geloov is dè Toejlemmir.g: „ Een oprecht Geloov , zeggen de I kidelberger Godgeleerden , is niet alleen een zeeker weeten of kennis, wacr35 doer ik het al voor waerachtig houde, het welk •,, God ons in zyn Woord geopenbaerd heeft" Trouwens het Weeten is zeekerlyk tot het geloov riet genoeg , 'ten zy men de gekende waerheeden töeftemmé, ên voor waerachtig houde-. De grond van deeze Toeftem¬ ming is de onfeilbaerheid van God, fpreekende ïn zyn Wóórd. Op dien grond onderwerpt men zy.e belydenis onder het Euangelie van christus , 2 Cor. IX: 13. Dusdoende 'met men dè 'waerheid , en dat geen leugen uit ■de waerheid zy , 1 Joh. II» 21. Met voorwerp van deeze toeftemming is, in het gemeen 3 alles wat Goi ons in zyn woord geop-eniaerd :heeft, in het byzonder evenwel die dierbaere belovte , van welke vervolgens gefprooken wordt , betreffende de vergeevmg der zonden, de eeuwige gerechtigheid , en zaelig-^ yiiié deel, Mm  546" OVER DE LEERSTUKKEN held, uit loutere genaede, om de verdienjten van christus Wil. Deeze Toeftemming is niet alleen bcfpiegelend , voorzover men zich vastelyk verlaet op de waerheid van God , in de verklaeringen en belovten van het Euangelie, en men den weg der zaeligheid, in het Euangelie geopenbaerd, befchouwt als zeer gepast, Godebetaemelyk en begeerlyk. -—- Jn zwakgeloovigen1, gaet deeze Toeftemming wel gepaerd met twyftelingen en bedenkingen , maer zy zoeken deeze zwakheeden al biddende te overwinnen, Mare. IX: 24 Luc. XVII: 5. (ƒ). 7. De derde en meest weezen lyke daed van het Geloov is het Vertrouwen, zodat men de belovten van het Euangelie met vertrouwen aenneeme, en op zich toepasfe. . Een oprecht geloov neemt je sus christus, met vertrouwen, voor zich zei ven aen, in alle die gezeegende betrekkingen , in welke Hy door het Euangelie worde voorgefteld, om door Hem niet alleen gerechtvaerdigd en gezaeligd, maer ook geheiligd te worden , 1 Cor. I: 30. Dit heet het aenneemen van christus , Joh. I: 12. Door dit vertrouwen eigent men zich de belovten van het Euangelie toe, en verlaet men O) c alvinus Inftit. Rel. Cfirijl. h III. c, a. $. 15—  VAN DE OPENBAERING. 547 men zich Volkoomen op de Verzoening van den Middelaer , als den eenigen grondflag van leven en van zaeligheid Daerom wordt het Geloov eene vrymoedigheid genaemd , Hebr. IV: 16, een toegang met vertrouwen, Eph. III: 12 ; eene volle verzeekerdheid des geloovs, Hebr. VI: 11, 12. X: 22. Door dit Geloov ftae't men in de genaede, en roemt men in de hoop van Gods heerlykheid, Rom. V: 2. Een oprecht Geloov is een zeeker 'vertrouwen , dat niet alleen anderen , maer o o K m y , vergeeving der zonde , eeuwige gerechtigheid en zaeligheid van God gefchonken zy , uit loutere genaede , alleen om de verdienften van christus wil. Een geloovïge. houdt het daer voor , dat de gemelde belovten en aen* biedingen van God in het Euangelie, niet ïlechts aen anderen , maer ook perfoneel aen hem gedaen worden ; hy verlaet er zich op, met een vrymoedig vertrouwen ; en hy berust , met zyne ganfche hart, in de ver* dienften van christus, als in den eenigen. en algenoegzaemen grond van zaeligheid. Men vraegt, of het vertrouwen der verzee'kerdheid , waer door men by zich zeiven Verzeekerd is, dat men christus op de rechte wys heeft aengenoomen , en onfeilbaer zal zaelig worden , ook tot het weezen (?) cal vin us hftit. Rel. Chrip-, 1. III. c. 2. §. lJ-27< VIII. DEEL. Mm 2  548 OVER DE LEERSTUKKEN des- geloovs behoöre , zodat het oprecht geloov zonder deeze verzeekering niet beftaeü kunne, dan of derelve eene uitmuntende vrucht, en de hoogfte trap van het geloov zy? zommigen begrypen het op de eerfte wys, en befchouwen de gemelde verzeekerdheid als eene weezenlyke daed van het Geloov (r). Dan wy voegen ons by de zulken , die de gemelde verzeekering befchouwen , als eene uitneemende vrucht en zeer hooge trap van het Geloov, welke niet by allen plaets heeft, die jesij- hebben aengenoomen , Mare. IX: 24. Luc. XVII- y Matth. IX: 2 , 22. De Heilige Schrivt getuigt , „ dat cie geloovigen , in dit leven , „ tegen verfcheidene twyffeliingen des vlees> fches ftryden, en, in zwaere 'aenvechtingen „ gefteld zynde, dit volle betrouwen des ge„ loovs, en de zeekerheid der volharding niet », altyd gevoelen (V)-" Voeg er by , dat het geloov , van de Verzeekerdheid, onder fcheiden worde, 1 j0h. V: 13. (t). On- (r) junius Cf er. Tom. I, Col: sofip wai. l m u s Oper. Tem. I. 4IJ— h ei degger Corp. Theol. Tom. II. Loc* sli.%. 8)— marc mus Compend. Theol. c. 2z. §. 22—« ♦rolykhert Godgel. Of feu. p. 97 CO Dordr. Leerreg. Hoofdfl. V. Art. Ü. VIH. DEEL.  558 OVER DE LEERSTUKKEN zaem in de lievde, Gal. V: & Men drukt zich derhalven ook niet naeuwkeurig uit, wanneer men zegt , dat de Lievde eene weezenlyke daed van het Geloov zy ff). He: waerachtig Geioov gaet wel onaffchW baer gepaerd met de lievde, zodat het zonder die niet beftaen kunne Jac. Ut £S. i Joh. II: 4 ; maer daerom is de Lievde ■het geloov zelvs niet (gy. t 907. è. Be bekeering gaet onaffcheidbaer ge. paerd met het Geloov. A. De Bekeering is , met één woord * verbeetering van hart en wandel. Zy wordt in de Heilige Schrivt , onder zeer nadruk' kelyke benaemingcn voorgefteld, welke of een wederkeeren van eenen dwaelweg, of eene wederwys worden , of eene verandering van gedrag , te kennen geeven (//_). De Bekeering beftaet in twee d'aeden, in het haetcn van het kwaede, en in het lievheb* ben van het goede, of van het kwaede ofte- CO wi t t1 c 111 us Theol. Pauf. §. i38. W^ ^ «'-isias Mife. S. Tom. ii. Exerc. 23. §. tójo. vi: 29. XX; 2. vriemoet clclr- tm' »• p- 161— 3u1cerus taea eccu f(ki tterttvaac, jtSTaiii^tii. al bert. Obf. ad Matth. viii, ai. kras mus Aimot. ad Matth. iii. 2.  VAN DE OPENBAERING. 55$) wyken en het goede te doen , Pf. XXXIV: 51. XXXVII: 27. Meer byzonder kan men de volgende daeden , in de Bekeering, onderfcheiden : a. Eene ernftige overdenking van het voorig levensgedrag , het welk men , in den dienst I: den zonde , heeft doorgebracht. Dit heet zyn hart op zyne weegen te fiellen, Hagg. I: 5 , 7- |3. Een hartelyke berouw , over zyn voorig wangedrag , gepaerd met fchaemte en zelvsverfoeijing. Dit is de droevheid naer God , l welke eene onberouwelyke bekeering werkt tot zaeligheid , 2 Cor. VII: 10. y. Een haet tegen en een afkeer van de zonden. Dit heet allen valfchen pad te haeten, de valschheid te haeten en daervan eenen grouwel te hebben , Pf. CXIX: 128 , 163. I. Een ernüig voorneemen, om zyn ge! drag door Gods genaede te verbeeteren , ij en de werkelyke uitvoering van dat voornee* jl men. heer, zegt daerom de Dichter, ik I zal den weg van uwe gebooden loopen ; leer • my den weg van uwe inzettingen , en ik ; zal denzelven houden, tot het einde toe , Pf. ! CXIX: 23, 33. Tot deeze Bekeering, heeft een uitverkooren zondaer , die van natuure dood is in zon! den en misdaeden, Eph. II: i, de genaede VIII. DEEL.  500 O VER DE LEER3 TITKKËN van den Heiligen Geest volftrekt noodig , ge= lyk in het vervolg raeder blyken zak Daeróm wordt zy befchreeven , als eene gaev vaü God , Hand. XI: 18. 2 Tim. II; 2J . in het byzonder als eene vrucht van christus verdienften Hand, V: 3r , En een werk van den Heiligen Geest , Zach. XII: m. Voorts onderfcheidt men de Bekèêring, Jn eere waere , door welke het hart inwendig verbeeterd wordt , en in eene valfche of geveinsde > welke alleen in uitwendige vertooningen beftaet; in eene eerfte, wanneer een zondaer > voer de eerftemael , van de dwaeling zynes wegs, tot den dienst van God wederkeert , en in eene tweede j wanneer een geloovige zich , uit eenen meer dan gemeehcn zonden val, wederom opricht; dit keet wederom op ie richten de traege handen en de flap. pe knyeu Hebr. XII: 12 , te gedenken van waer men is uitgevallen, zich te hekeeren en de eerjte Werken te doen , Openb. II: 5. B. Deeze Bekeering gaet onaffcheidbaer gé. paerd met het Geloov , zodat het Geloov zonder de Bekeering , niet beftaen kunne! Trouwens het Geloov is , gelyk Wy gezien hebben (i), eene hebbelykheid, welke haéTen gezeegenden invloed verfpreidt, over alle de vermoogens der ziele, en over den gans CO Boven §. 908.  VAN DE OPENBAERING. 561 ganfchen wandel. Daerom worden het Ge. loov en Bekeering te zaemengevoegd- Mare. j: 15. Bekeert u en geloovt het Euangelium. — Zelvs ligt de Bekeering in het Geloov opgeflooten. Het Geloov toch neemt het ganfche getuigenis van God aen ; nu getuigt God in zyn Woord , dat de zonden Hem op het hoogst beleedigen , dat Hy met den onreinen zondaer geene gemeenfehap hebben kunne , en dat zyn dienst allerbeminnelykst, ja de zaeligheid zelve zy ; dit getuigenis kan niemand met zyn ganfche hart gelooven, zonder zich te bekeeren , door de zonden te haeten en na te laeten , en door het goede te beminnen en te betrachten. Evenwel is er dit weezenlyk onderfcheid tusfchen het Geloov en de Bekeering , dat het eerite meer bepaeldelyk verkeere omtrent Gods belovten , en de andere omtrent Gods gebooden (k). Men vraegt nog, of het Geloov de Bekeering voorgae, dan op dezelve volge ? (0 Het antwoord op deeze vraeg hangt af van (*) calviNus lnftit. Rel. Chrift. j. BI. c. 3- §• 5« span hei m Dub. Euang. Part. III. Dubio XX. p. £.3— walrus Oper. Tom. I. p. 4+1— {[) calvinus 1. C. §. I. wa l M V S 1. C. § p. zd. SPA N» heim 1. c. p. &6. wiïsius Riifc. S. Tem. B. p. 804—« ' pictet Thecl. Chret. Tom. II. p. 19=. VIII. DEEL. Nn  56l OVER DE LEERSTUKKEN het vcrfchiliend oogpunt, uit het welk men de zaek befchouwt. Mare. I: ,j wordt eerst van de Bekeering en daerna van het Geloov gefpooken, Bekeert u en geloovt het Euangelie. Maer deeze ver maeningis, in °DS ^ "iet beflisfehende: Het is zeer gewoon , dat twee zaeken worden zaemengevoegd , wanneer de Jaetfte als een middel is tot het eerfte. Men kan het daerom zeer voegzaem neemen in deezen zinbekeert «, en geloovt ten dien einde het Euangelie'. De Dordfehe Vaders plaetfen , in hunne Leerregels , zomtyds de Bekeering voor het „ Geloov „ De belovte des Euangeliums » moet allen volken en menfchen , tot wel» ke God , naer zyn welbehaegen , zyn ,, Euangelie zendt, zonder onderfcheid ver! „ kondigd worden, met bevel van Bekeeringen „Cekov. O; Zo ook, „dat veelen, door „ het Euangelie geroepen zynde, zich niet " mgt bskemn> ™» ^ chkistüs geloo. ven enz." (n). Maer evenwel elders plaetfe° zyjheb komsn jesus, en het Geloov voor de Bekeering. „ Dat er veelen , door „ de bediening des Euangeliums geroepen „ zynde, niet koomen en niet bekeerd wor„den, daer van is de fchuld niet in het Euan- » ge- 00 Tweede Iloofdftuk Art. S. (») Ibidem Art. Q,  VAN DE OPENBAERING. 563 , gelie; maer dat anderen, door de bediening " des Euangeliums geroepen zynde, koomen en || bekeerd worden, moet men den mensch niet |! toefchryven (0)." Ook fpreeken zy van het , Geloov, door het welk wy eerst bekeerd wor- ''den (/>). Wy moogen er dit algemeene uit befluiten, dat de leeden der Nationaele Synode geen groot gewicht gefteld hebben in deeze orde , wanneer de zaeken zelve maer recht begreepen worden. Verftaet men door de Bekeering de bekeerende Genaede, anders genaemd de Wedergeboorte of inftorting van het leven , of de fchepping van den nieuwen mensch , en door bet Geloov de uitoeffening van het zelve , dan js er geen bedenking op, of de Bekeering gaet in deezen zin voor het Geloov. Verftaet men, door het woord Wedergeboorte, niet de eerfte inftorting van het geestelyk leeven , dan gaet het Geloov voor de Wedergeboorte. Daerom verklaeren wy , in de Nederlandfche Geloovsbelydenis. „ Wy gelooven , dat het „ waerachtig Geloov , in den mensch ge„ wrocht zynde, door het gehoor van Gods „ Woord , en de werking van den Heiligen „ Geest, hem wederbaert en maekt tot eenen nieuwen mensch , en doet hem lee- (0) Ibidem Art. 9, 10. (p~) Ibidem Verwerp, der dwael. Art. 6. VIII. D EEL. Nn 3  04 OVER DE LEERSTUKKEN * VCn in eef nie™ leven , en maekt hen, j, vry van de flaeverny der zonde (?)™ Maer verftaet men door de Bekeering ons dat delyk wederkeeren tot God, dan rol, 2! m orde der zaeke, op het Geloov: want nL' mand zal eenen verkeerden weg ver-al eer hy geloovt , dat hy dwaefe E ^ 231 °°\ een z°^r, van den weg dc? ongerechugheid, niet tot den dienst van Go" wederkeeren , voor dat hy Gods getu genT omtrent het fchaedelyke van den zonde we,; en het bemmnelyke van zynen dienst, geloov" Ondertusfehen hadden er de Dordfch ders zeer wyze redenen voor, om de Bel nng, h.er «, daer, ^ to gelooy }*£ Zy wdden daerdoor de dwaeling der Remon taten verwerpen, omtrent een Geloov het welk alleen door eene zeedelyke dmg zou veroorzaekt, m door Je ChTe n van onzen vryen wil uitgeoefend «doen blyken, dat zy een Geloov bedoe'. len i het welk eene vrucht is van r « ^. «4. " be"  van öe openbaering. 56J bekeerd worden, niet anders is, dan eene zachte aenraeding , en dat God zulke , krachten zyner Almacht , in de wedergeboorte des menfchen , niet gebruikt , waer- , door Hy zynen wil krachtig en onfeilbaer ?) zou buigen tot geloov en bekeering" (ƒ). 3. het geloov wordt in onze h a rten gewrocht, door eene kracht: daed-1ge en onwederstaen caere genaede van den heiligen geest, anders genaemd de inwendige roeping en wedergeboorte, §. 910. D.e werkmeester van het Geloov is de heilige geest. Het middel, waer van Hy zich bedient , is de prediking van het Euangelie. Maer deeze uitwendige Roeping door het Euangelie is , van weegen de hardigheid onzer harten , niet genoegzaem. Er moet, zal een zondaer tot het Geloov bewrocht worden , en zich bekeeren , eene krachtdaedig werkende genaede van den heiligen geest bykoomen , welke or.» wederstaenhaer ü. (f) j. van laar Goidelyke EuangePeflem p. 137» viii. deel* Nn j|  5Ö6 OVER DE LEERSTUKKEN Wy zyn van natuur ten eenemael onver- moogende tot eenig goed (t). Het heeft derhalven geen opzettelyk betoog noodig dat wy ook uit en van ons zeiven onvermoo! gende zyn tot het Geloov, het welk het eerfte begin en de bronwel is van alle goede werken. Trouwens zonder het Geloov, is hes onmoogelyk Gode te behaegen, Hebr XI- 6 en door het Geloov worden eerst onze 'harten gereinigd , Hand. XV: 9. Het Ge. Joov dan is geen werk van „„„„ & «er* van onze eigene Krachten, maer eene gaev van God, Eph IJ. 8. Het wordt ons uit genaede gegeeven , in dl **k van cnarsTOS, in Hem te gelooven, ttnLI: 29. bemand kan tot my koomen, zegt de Hedand, ten zy de Vader, die my gezonden heeft, hem trekke , Joh. VI: 44. Dit Geloov is meede eene vrucht van christus verdienften. Het Geloov is zeekerlyk eene genaedeweldaed , Eph. If: 8. Phjl. I: 29; maer buiten christds* en zonder opzicht tot zyne verdienften , kan Ood, aen eenen verdoemelyken zondaer, geene weldaeden bewyzen. Daerom zegt Pdü. lus dat wy gezeegend worden , met alle geestelyke zeegeningen in christus, Eph h 3- GO- * ' ' „ De C*J Boven §. 880. 00 HE1DANÜS „edeTh ym dm .Remmjlu I?8-i8?. voetjus Diff. Sek Part. V, p. 270-710-  VAN 0*E OPENBAERING. 567 De werkmeester van het Geloov is in het gemeen de Drieëenige God. Het wordt daerom aen den vader toegefchreeven , die den uitverkoorenen zondaer , op grond der verdienften van zynen Zoon , die genaede fchenkt, welke tot het Geloov noodig is, Joh. Vl: 44 ; aen den zoon , die de genaede des Geloovs verworven heeft, met het recht, om de zaeligheid, door de kracht van den heiligen geest, toe tepasfen, trouwens Hy heeft de belovte des Heiligen Geest es ontvangen van den Vader, Hand. II: 33. Hy is verhoogd , tot eenen Vorst en Zaeligmaeker, om Israël te geeven zo wel bekeering , als vergeeving der zonden, Hand. V: 31. (v). In het byzonder evenwel U de Heilige Geest, volgens de Huishouding der Goddelyke Perfoorsn , de toepasfer der zaeligheid, en de Werkmeester van het Geloov. Daerom heet Hy /e Geest des Geloovs 2 Cor. IV: 13. Niemand kan zeggen jesus den Heer te zyn , en Hem, als den zodaenigen, geloovig erkennen, dan door den hkjlicen gei'st , 1 Cor. XII: 3. Het middel , door het welk de Heilige Geest het Geloov werkt , in de harten der Uitverkoorenen, is de prediking van het Euangelie , het welk daerom genaemd wordt het woord des Geloovs , Rom. X: 8. Hoe zullen zy in O') triüland AntapeU r>. 247——— viii. deel. Nd 4  5<58 OVER DE LEERSTUKKEN christus gel0oVen, van wdkm ^ hord hebben? en hoe zullen zy hooren , zonder die hen predtke? Zo is éan het geloov\it het gehoor en l t gehm dQor ht God, Rom. X: 14 , 17. C. Dan de uitwendige Roeping, door het Euangeire, «, van wegen de hLdigheid o" zer harten, niet genoegzaem, om het Geloov te werken. _ Dit Jem de ondervind klaer genoeg. Hoe duidelyk het Euangelie gen worde , zyD er e J d*z,ehin het ongeloov verharden , zoda. tioTS Roepmg geenen den wa de Tl l °P haft e° °P dea wandel. /* tf ,^m^ XLIX. 4. We 0Kze J peggen de eerue pakers van hel kngehe, Jef. LUI; 1. Zo ging het zelvs met de prediking van onzen Goddelyken Leeraer Hy leerde wel als macht hebbende, deedt yeele teekenen, maer met dat alles ge oovden de meeste Jooden niet in Hem , job xj? . -Daerënboven verteekert ons de" Heiige Schrivt, dat er eene inwendige £ a-ede van den hkiLIG£n GfiEsT , Vde uitwendige prediking geheel onderfcheiden, by het Euangelie koomen moet, zal het wee! zen-  VAN DB OPENBAERING. 569 zenlyke vruchten voortbrengen, Jef. LIX: aI pf. CXIX: 18. Eph. I: 17 , 18. Hand. XV- 9 Dan daedelyk zullen wy gelegenheid hebben , om deeze laetfte Helling met opzet te betoogen. Alieenlyk merken wy nu maer aen, dat de reden , waerom de prediking van het Euangelie alleen niet genoegzaem zy , om het geloov te werken , in de natuurlyke hardigheid van onze harten geleegen zy. „ Dat veelen, „ door de bediening des Euangeliums geroepende zynde , niet koomen en niet bekeerd worden, daervan is de fchuld niet 11 in het Euangelie, noch in christus " door het Euangelie aengebooden zynde , „ noch in God, die door het Euangelie roept, „ en zelvs ook dien Hy roept verfcheidene „ gaeven mededeelt , maer in de geenen s „ die geroepen worden." (w) De fchuid van veeier ongeloov ligt niet in het Euangelie. Dit fielt den weg der verzoening allerduidelykst voor , en de drangredenen zyn zo overtuigend, zo beweeglyk , en zo uitlokkende , dat alle menfchen , wanneer zy redelyk handelen , daer door moeten bewoogen worden, 2 Cor. V: n. De fchuld van veeier ongeloov ligt niet in christus, door het Euangelie aengebooden: want (w) Dordr. Leerreg. III en IV. Hoofdfl. Art. 9. vin. deel. Nn 5  57° OVER DE LEERSTUKKEN de Verzoening , welke Hy heeft aengei bracht , is overvloedig genoegzaem voor allen „ Dat veelen, door het Euan„ gelie geroepen zynde, zicn niet bg „bekeeren, noch in christus geloo„ ven , maer in het ongeloov vergaen gefchiedt niet door gebrek of ongenoeg' „ zaemheid der offerande van christus aen „ het.kruis geofferd, maer door hunne eigen' „ fchuld (xy> — Ook ligt de fchuld van veeier ongeloov niet in God, die door het Euangelie roept. Het Goddelyk aenbod is ernftig en welmeenend. „ zo veelen er door „ het Euangelie geroepen worden , die wor „ den ernftig geroepen. Want God verklaert „ ernftig en waerachtig in zyn woord wat „ Hem aengenaem zy, naemenlyk dat de ge „ roepenen tot Hem koomen; Hy beloovt ook 3, met ernst allen, die tot Hem koomen ge „ naede en het eeuwig leven." (y). God'doet aen de menfchen , die onder het Euangelie Jeeven, alles wat er zeedelyker wys zou kunnen gedaen worden , om hen te beweegen tot ' het geloov. Zelvs deelt Hy verfcheidene gemeenere gaeven aen zommigen meede • maer de ongeloovigen wederftaen den Hei' Lgen Geest, predikende door het Eüange. lie (x) Ibidem II Hoofdfi. Art. 6. 00 ltidem III en IV Hoofdfi. Art, g.  VAN DE OPENBAERING. *75 lie en zyne gemeenere gaeven , Hand. VII: 51- Maer de fchuld van veeier ongeloov ligt in hen , die geroepen worden , en in de hardigheid van hunne harten. „ De oorzaek „ of fchuld van het ongeloov ,^ gelyk ook ,] van alle andere zonden , is geenszins in " God , maer in den mensch (z)" De Vooroordeelen beneevelen het verftand en overdwarfchen het oordeel, de trotschheid des harten en hooggevoelendheid van zich zeiven, maeken, dat een zondaer zich niet wil vereenigen met den diep verneederenden weg der Verzoening, die in het Euangelie wordt voorgefchreeven , volgens welken God en christus alleen de ganfche eer der geheele zaeligheid hebben moeten ; de aerdsgezindheid en de gehechtheid aen de zinnelyke voorwerpen zyn de oorzaeken , dat een zondaer geen behoorlyken acht üae op het Euangelie , noch belang ftelie in de belovten van geestelyke en eeuwige goederen. Indien het Euangelie bedekt is, zegt paulus 2 Cor. IV: 3,4. zo 'is het bedekt , door de dingen , welke verhoren gaen , dat is , door vergangelyke dingen en fchyngoederen deezer waereld, door welke de God van deeze eeuw de zinnen der ongeloovigen verblind heeft, opdat hen niet be- O) lUdem I Uoofdfl. Art. 5. VIII DEEL.  5?2 OVER DE LEERSTUKKEN Jtraelede verlichting van het Euangelie der heerlykheid van christcs , die let beeld ' ,Z° m°etdee-Piaets, onzes erachtens, volgens de zaemenfteljing der oorfprongelyke woorden, vertaeld worden —De Heiland brengt de oorzaeken , dat het Euangehe by veelen geene vrucht voortbrenge, tot de volgende boofdzoorten , de zorgeloosheid , de gehechtheid aen. de voordee* len van dit leven , de zorgvuldigheeden der waereld , en de verleiding des ryksdoms, in d* gelykems van den zaedzaeier Matth. XIII Cal De goedertierene God laet, aen zyne afval! Jige onderbenen, zyne genaede op het min«ernst aenbieden. Maer de meesten willen dit aenbod niet aenneemen, zy verkiezen lieü ver m den ftaet der zonden, en in den dienst der waereld, te blyven. _ Het is met hc£ Euangehe even eens geleegen , als met dS zon; het M haere fchuld niet, dat de blindeq en zulken , die hunne oogen moetwillig toefluiten met zien. en a]s ^ hetzaedö g welk, hoe vruehtbaer ook, te vergeevsch op eenen rotsiteen valt. Derhalven is niet Go*\ maer de mensch zelvs de oorzaek van zyn eeuwlg verder*. _ De Heiland heeft het eigenaerngafgeteekend, iD de gelykenis van het gastmael, tot het we]k ^ wor» O) Mdm iii en iv Hoofdfi, Art. ot  VAN DE OPENBAERING. 573 werden , en de meesten weigerden te koomen , omdat zy zich beezig hielden , met waereldfche zaeken , Luc. XIV: 16—— D. Zal een zondaer tot het Geloov bewrocht worden en zich bekeeren, er moet eene krach tdaedige werking van den heiligen geest , Welke onwederstaenbaer ü, by de prediking van het Euangelie koomen. Er is een meer dan menfehelyk en eindig vermoogen noodig, om de beletfelen wech te neemen , welke den zondaer weederhouden , van het Euangelie te gehoorzaemen, zodat het Geloov niet aen den mensch, maer alleen aen Gods genaede moet worden toegefchreeven. Dat anderen , door de bediening des „ Euangeliums geroepen zynde , koomen en ., bekeerd worden , moet men niet aen den „ mensch toefchryven , als of hy zich zel4, ven , door zynen viyen wil, 1 zou onder„ fcheiden van anderen , die met even groo., te of genoegzaeme krachten tot het geloov en de bekeering voorzien zyn , (het welk „ de hovaerdige kettery van pelagius fielt) „ maer men moet het Gode toefchryven , „ die , gelyk Hy de zynen van eeuwigheid uitverkooren heeft in christus, alzoo ook dezelve in den tyd krachtdaedig roept, „ met het geloov en de bekeering begiv „ tigt enz. (c)." (J>, Ibidem 1i[ en U Hoofifl, Art, 10, vul deel.  574 OVER DE LEERSTUKKEN *, Die inwendige werking , waerdoor de heilige geest het Geloov, in het hart van eenen uitverkooren zondaer, te weeg brengt, is krachtdaedig en bovennaTuuR-Lyif. Het is eene almachtige werking, vtr weg boven het bereik van alle eindige vermoogens. pelagius erkende ook eene werking der genaede , maer hy verftond er niets anders door , dan de natuur of onze redelyke vermoogens , en de wet, waerdoor God ons leert, wat wy doen moeten , en ons opwekt tot het goede (c) — De Sociniaenen fpreeken van eene Goddelyke hulp , welke aen niemand der geenen, aen welken God zynen wil heeft bekend gemaekt, geweigerd wordt. Deeze Goddelyke hulp zou tweederlei zyn, eene inwendige en uitwendige. De uitwendige zou bertaen in belovten en bedreigingen, en de inwendige daerin , dat God het geene Hy beloovd heeft, in de harten der geenen, die Hem gehoorzaem zyn, ver zeegeit (d). Zy verlïaen naemenlyk , door den heiligen geest, die het Geloov en de Bekeering werkt , niet eene inwendige werking van den Heiligen Geest, maer het Euan- 00 augustinus de gratia cbristi 1. iii, c. 7, 12, (d) Catech, licic, Qutsjl. 370, 427.430.  VAN DE openbaering. 575 Euangelie, en de belovte van het eeuwig leven , in het Euangelie voorgefteld (e). De Remonftranten beweeren , dat aen alle menfchendie onder de bediening van het Euangelie leeven, eene genoegzaeme genaede , welke de oorzaek is van alles goeds, gefchonken worde , en dat deeze genaede alleen beftae , in eene zeedelyke aenraeding. „ God, zeggen zy (ƒ) verleent aen zon„ daeren die genaede, welke, tot het ge„ loov en de gehoorzaemheid , niet alleen noodig, maer ook genoegzaem is, wan„ neer Hy hen, door het Euangelie, tot zich „ roept, en hun het geloov en de ge- hoorzaemheid ernftig voorfchryvt, —— uit eene genaedige en ernftige geneigdheid, om „ die alle, welke geroepen worden, te zae„ ligen , en daertoe tot het geloov te bren„ gen; het zy zy met de daed gelooven en „ zaelig worden, het zy niet, en hardnekkig weigeren te gelooven, en dusdoende zaelig „ te worden (g)." Dan wy verwerpen, met de Nationaele Synode , de dwaeling der geenen, ,, die leeren dat God zich „ van zyne zyde betoont gereed te zyn, j, om christus aen alle menfchen te open- hoornbeek Socln. Cotifut. Tom. iii. 1. i. C. 9. c/) Conf. Remonflr c. 17. §. . GjO Catech. Remonflr. Quafl. 88. viii. DEEL.  576 OVER DE LEERSTUKKEN „ baercn , naerdien Hy de middelen , welke „ tot de kennis van christus, tot het ge„ loov , en tot de bekeering , noodig zyn , „ aen allen genoegzaem en krachtig toe- „ dient; dat de genaede, waer door „ wy tot God bekeerd worden , niets anders „ zy , dan eene zachte aenraeding ; en „ dat er niets is, waerom deeze aenraedende „ genaede alleen niet zou genoegzaem zyn, „ om den natuurlyken mensch geesteiyk te „ maeken ; ja dat God niet anders de toe„ itemming van den wil voortbrengt, aan „ door deeze wys van aenraeding, en dat „ de kracht der Goddelyke werking , waer„ door zy de werking des Satans te boven ,, gaet , hierin beftae. dat God eeuwige, „ maer de Satan de tydelyke goederen beloo-' „ ve (h). Dan wy leeren , dat die werking van den heiligen geest, waer door Hy het Geloov en de Bekeering , in de harten der Uitverkorenen, te weeg brengt, Krachtdaedig en bovennatuurlyk zy. „Voorts, wan„ neer God zyn welbehaegen in de üitver„ koorenen uitvoert , en de waere bekeeering a, in dezelve werkt, zo is het, dat Hy hun „ niet alleen het Euangelie uiterlyk doet pre. „ di- C70 Leerreg. lil en IV Hoejift. Ftrwtrp. der Dmel. Art. 5,7.  'van oe 0pen3aekih8, S77 i, diken , en hu,n verftend krachtdaedig èool .; den heiligen geest verlichc , opdat 5 zy die dingen, welke des Geestes van , God zyn , recht verftaen en onder* , fchciden zouden , maer Hy dringt ook in , tot de binnenfte deelen des menfchen , met , krachtige werking van denzelvden weder, baerenden Geest ; Hy opent het hart , het , welk geflooten was, Hy vermurwt het gene , hard , Hy befnydt het geene onbefnceden , is. In den wil ftort Hy nieuwe hoedaenig, heeden, en maekt , dat dezelvde wil, die , dood was, leevendig worde , die boos , was , goed worde , die niet wilde , nu dae* , delyk wille , die wederfpannig was , ge- „ hoorzaem worde. Dit is die wederge- ,i boorte , vernieuwing , nieuwe fchepping , , opwekking uit de dooden , en leevendig,, maeking , waer van zo heerlyk in de „ Schrivtuur gefprooken wordt, welke God, „ zonder ons, in ons werkt; en deeze wordt „ niet in ons te weeg gebracht, door middel ,, van de uitwendige prediking alleen , noch „ door aenraeding , maer het is eene gansch bovennatuurlyke , zeer krachtige , en t, te gelyk zeer zcete , wonderlyke , verborj, gen , en onuitlpreekelyke werking , welke , naer het getuigenis der Schrivtuur (welke „ van den Aucteur deezer werking is ioge„ geeven) in haere kracht niet mindtt noCk gt* viii. deel. O o  578 OVER DE LEERSTUKKEN „ ringer is , dan de fchepping of de opwekking der dooden (i)." Onze bewyzen, voor deeze leer der boventuurlyke en krachtdaedige genadewerking, zyn onder andere de volgende. a. De menfchen , hebben wy voorheen uitvoerig betoogd (k), zyn van natuure ten eenenmael onvermoogende ten goede. De Heilige Schrivt teekent de zondige kinderen van adam niet alleen als blinden , die verduisterd zyn in het verftand, Eph. IV: 18 , en de dingen , welke des Geestes van God zyn,' niet begrypen kunnen , i Cor. II: 14, ais kranken en zwakken, maer ook als dooden, Eph. H: i, 2, als flaeven der zonde, Rom. VI: 19 , als vyanden van God , die zich aen zyne wet noch willen noch kunnen onderwerpen , GgU. I: 2i Rom. VIII: 7. Zal nu eene enkel zeedelyke aenraeding genoegzaem zyn , om zulke geheel onvermoogende menfchen tot het geloov en de bekeering te brengen ? Zal een doode , door eene zeedely. •ke aenraeding , hoe krachtig en nadrukkelyk ook voorgefteld , om op te ftaen, leevendig gemaekt worden ? —-De uitzondering der Remonftranten , dat de ftaet van eenen zondaer by den dood vergeleeken worde, niet bm zyn volftrekt onvermoogen , maer alleen Ci) Ibidem III en IV Hoofdft. Art. n , 12. °m  VAN BE OPENBAERING. 579 om zyne zorgloosheid aen te duiden , gelyk zulken dikwyls blinden genoemd worden , die wel kunnen, maer niet willen zien; deeze uitzondering te maeken is in de daed de Hei» lige Schrivt geweld aen te doen , en de nadrukkelykfte verklaeringen van den God der waerheid, zonder .eenige noodzaek, in ver» grootende fpreekmanieren te veranderen (l). b. De uitwendige roeping en aenraeding door het Euangelie wordt van die inwendige werking, welke het Geloov en de Bekeering te weeg brengt , allerkennelykst onderfcheiden. Ons Euangelie, zegt paulus» i Thesf. I: 5 , 6 , is onder ulieden niet alleen in woorden geweest , maer ook in kracht en in den heilicen geest. Maer hoe kunnen nu de woorden, door welke het Euangelie wordt voorgefteld, van den Heiligen Geest en zyne kracht onderfcheiden worden , indien de geheele werking van den Heiligen Geest enkel beftaet in eene zeedelyke aenraeding, door de woorden van het Euangelie ? De dienaers van het Euangelie worden by hooveniers vergeleeken , die planten en nat maeken , en de wasdom wordt aen de kracht van God toegefchreeven, 1 Cor. Illi 6 , 7. Derhalven is het werk der Euangeliedienaeren, in de zeedelyke aenraeding, blykbaer onderfcheiden van die inwendige en (l) turrettin Theol, Elenet. Tom. II. p. 5^8. VIII. DEEL. O O 2  5?o over de Leerstukken krachtdaedige werking , door welke God den wasdom voortbrengt. Daerom worden zy , die door de prediking van het Euangelie' planten en nat maeken, gezegd niets te zyn, m vergelyking van God, omdat alle hunne poogingen te vergeevsch zyn, wanneer er G..ds krachtige werking niet bykoomt, even gelyk al het planten en nat maeken van eenen hovenier niet baeten kan, wanneer God niet , door eene inwendige werking , tot welke de hovenier niets het allerminlte kan toebrengen, den wasdom te weeg brengt. c De Heilige Schrivt fpreekt uitdrukkelyk van eene inwendige werking, door welke God de menfchen bekeert, en tot het geloov brengt. Het wordt ons gegeeven in christus te gelooven, Phil. 1: 29. God werkt 1 n o n s , beide liet willen en het werken , naer zyn welbehaegen , Phil. II: i9. God yervult d het welbehaegen zyner goedigheid , en het werk des geloovs met kracht, 2 Thesf. I: n. God werkt in ons het geene voor Hem welbehae. gelyk is, door jesus christus, Hebr. XIII: 21. Men zegge niet , dat de mid- delyke werking van den Heiligen Geest , en de zeedelyke aenraeding door het Euangelie, eene inwendinge werking kunne genaemd wor« den, omdat zy niet alleen de ooren raekt, maer ook het hart aendoet: want, in des*. zen zin, zou elk eene redenvoering en wcor- de-  VAN DE OPENBAERING. 58I delyk voorlid eene inwendige roeping kunnen genaemd worden. In de aengehaelde plaetfen, wordt de manier, op welke God werkt, van die , op welke de predikers van het Euangelie werken , duidelyk onderfcheiden.' Of kan de meest begaevde Leeraer, met alle zy. ne aenraedingen en drangredenen , in de menfchen v/erken, beide het willen en het werken? d. De Heilige Schrivt leert allerduidelykst, dat er eene krachtdaedige en bovennatuurlyke werking vereischt worde, om ons tot het geloov te brengen, niet minder dan er noodig was , om christus uit de dooden op te wekken, paulus fpreekt van de uitneemende grootheid van Gods kracht, aen hun die gelooven , naer de werking der fterkte van zyne macht, welke Hy gewrocht, heeft in christus, als Hy Hem uit de dooden heeft opgewekt, Eph. I: 19 , 20. Waer toe de opeenllaapeling van alle deeze nadrukkelyke woorden , indien al het geene God werkt aen hun die gelooven , eenvouwig beftae in eene zeedelyke aenraeding ? Was er, tot de opwekking van chrisV.us uit de dooden, niets anders noo« dig , dan eene uitwendige en zeedelyke aenraeding ? Werdt daertoe niet eene Goddelyke kracht vereischt , oneindig meerder dan alle gefchaepene vermoogens? —— Men gegge niet, dat hier gefprooken worde, Vin, deel*. 0o 3  582 OVER DE LEERSTUKKEN van de opwekking der lichaemen : want het ganfche verband en oogmerk van des Apostels redeneering leert allerduidehykst, dat hy handeie van onze bekeering, verg. Kap. II: 5 > 6 j io. Ook fpreekt hy niet in den toekoomenden , maer in den tegen woord igen tyd. Van even zo weinig gewicht is de uitzondering , dat paulus fpreeke tot zulken, die reeds geloovden, en derhalven het oog hebbe , niet op de werking, maer op de verflerking van het geloov: want de Apostel wekt de geloovigen op tot dankbaerheid , uit aenmerking van de krachtdaedige genaede, welke God hadt te koste gelegd, om hen tot het geloov te bewerken ; en , in allen gevalle , is er zulk eene krachtige werking noodig, om het geloov te onderhouden en te bevestigen, dan wordt vooral geene mindere vereischt , om het geloov voort te brengen. Hiertoe behooren ook de leenfpreukige uitdrukkingen van eene fchepping, Eph. II: io , een een nieuw hart, en eenen nieuwen geest in het binnenfte der menfchen te geeven, Ezech. XXXVI: 26, 27, een nieuw Jchepfel , 2 Cor. V: 17, eene nieuwe geboorte, Joh. I: ia. jac. j. 18. 1 Petr. I: 3. eene lee. wndig maeking, Eph. II: 1, 5, 6. Coll. III: i- Maer zou het met de Goddelyke Wysheid beltaenbaer zyn , eene werking, die niets anders is, dan eene zeedelyke aenrae- ding,  VAN DE 0PEN3AERINS. 583 ding, met zulke zeer krachtige en nadrukkelyke fpreekwyzen te befchryven ? e. Verder beroepen wy ons op het voorbeeld van lydia , welker hart de Heer geopend heeft, dat zy acht naeme op het geene van paulus gefprooken werdt , Hand. XVI: 14. Het hart van lydia moest door den Heer zeiven geopend worden, om acht te neemen op het woord van paulus, derhalven kon het, door de prediking van dien Apostel alleen , niet geopend worden ; maer het hart van deeze vrouw moest eerst , door eene inwendige werking des Heeren, geopend worden , voor dat het woord van paulus vrucht kon doen. Daer nu deeze opening van het hart niets anders beteekenen kan , dan ;het wechneemen van die beletfelen, welke de vrucht van het woord verhinderden , moest zy , zeekerlyk door eene inwendige genaede, van het woord geheel onderfcheiden, te weeg gebracht worden. ƒ. Eindelyk , om er geen meer bewyzen by te voegen (m) , uit de leer der RemonIbanten vloeien zeer veele ongerymde gevolgen voort (ra). (m) TRIGLAND Antapol. C. 23 MOI.IN.aEUS /JnalO' me /Irminiarrismi c. II. AMESiws in feript. Anti Syncil. p. 2cö h e id a n us caufa Déi 1. 6. c lo ppe nbur c'Oper. Tom. 11. p. 30c— ovven opening van Arminianery c. 12. (n) MftRESius iyll. Difp. SeleEl. Tart. i, p. 6«o— viii. DEEL. 00 4  584 OVER D3 LEERSTUKKEN a. Zommigen der geenen, die het Euangehe hooren , worden bekeerd, maer de meesten blyvpn ongeloovig. Indien Bu de wer van den heiligen okEst alleen middelyk zy, cn in eene zeedelyke aenraeding beftae. eau moet de reden van deeze onderfcheidene Uitwerkfelen der Euangelieprediking , in de menfchen geleegen zyn. De reeden van dit verfchii ligt-niet in de prediking; deeze gefchiedt zeer dikwyls 0p denzelvden tyd 0n dezelvde plaets, door den zelvden perfoon cn met de zelvde drangredenen , maer met zeer onderfcheidene uitwerkfelen , by de toe, hooreren. Maer, wanneer men beweert, dat de reden der onderfcheidene uitwerkfelen van de Euangelieprediking , in de menfchen, die dezelve hooren, geleegen zy , fpreeke nen de Heilige Schrivt vierkant tegen J Cor IV: 7. (0). b * 6, Volgens de leer der Remonftranten , zal het van den mensch zeiven afhangen , of hy aen de zeedelyke aenraeding door het Euangelie gehoor wil geeven en zaelig worden ; mei, volgens de leer der Heilige Schrivt, hangt en het geloov en de zaeligheid af van Gods genaede, Eph. II: g. C. Volgens de leer der Remonftranten is God onzeeker, wie der menfchen aen de zee- CO TV HSïTiiii TheoU mu, Tom. II. p. 585,  VAN DE OPENBAERING. 585 Eeedelyke aenraeding door het Euangelie zullen gehoor geeven en zaelig worden. Maer, volgens de Heilige Schrivt, worden gy, welke God voorverordineerd heeft, onfeiibaer zaelig, Rom. VIII: 29, 30, omdat God beflooten heeft , aen deezen de genaede te fchenken , welke zy tot het geloov noodig hebben, gelyk wy te vooren betoogd hebben O). Ü. Volgens de leer der Remonftranten , is er geen weezenlyk onderfcheid , tusfchen de werking van God, om menfchen te bekeeren , en tusfchen de werking van den Satan , om hen te verleiden : want de Satan bedient zich ook van aenraedingen en belovten , om roenfchen te verderven. Het is waer, God beloovt eeuwige, en de Satan flechts tydelyke goederen. Maer dit maekt geen onderfcheid , in de wys van, werking , 'welke in beide de gevallen alleen in eene aenraeding beftaet. ■ Zelvs zou men moogen zeggen , dat de werking van den Satan nog onvergelykelyk krachtiger zou zyn; daer God alleen , door de prediking van het Euangelie, op het gehoor zou werken, maer de Satan werkt , door uitwendige en betoove, rende aenlokfelen, op alle de zintuigen , SS Cor. IV: 3 , 4« (/O §• yoï« VUI« BE EL.. O O. $  58Ö over de leerstukken ' °m teJ^«iten , niemand zou verplicht zyn om God voor de genaede des geloovs " danken, of reden hebben, om dezelve af efmeeken. De zedelyke aenraeding zouden alle menfchen, die onder het Euangelie lee ren , gemeen hebben , en de geloovigen zou den het goed gebruik, het welk zylae^" maeken , aen zich zeiven verfchuldiPd zvn Maer, in de Heilige Schrivt, i,^'" meenzaemer, dan gebeeden om en dankzegpngen voor de genaede des geloovs, Eph. v 7' Ui 15» *7. 1 Theff. III: ï2, ' ^br. XIII: „. ƒ. Die krachtdaedige werking van den heili ge n geest, door welke Hy het Geloov "> de harten der Uitverkoorenen te weel brengt, j8 onwederstaenbafr s Zy die de kraclndaedigheid der werking van den heiligen geest loochenen, ontt jennen ook dat dezelve on.ederjta^er zy. Het Jaetfte B een gevolg van het eerftl » .s dan de menfchen, door het Euanf;;je' te raedM e» op te wekken, om te fvCn ,Zkh 16 bekeeren' ^ kunnen -fn opvolgt D« was reeds de leer van pelagihs, in de  van de openbaering. 587 de V Eeuw (q). Hier meede ftemde socinüs overeen, fchryvende : dat het ge. loov in christus niet in dien zin eene „ gaev van God zy , dat het door zeekere „ zonderlinge en inwendige Goddelyke kracht, „ welke niet kan wederilaen worden , ia da „ harten der menfchen worde ingefchreeven , „ maer voornaemeiyk door zeekere uitwen„ dige middelen , welke ook den geenen , „ die niet gelooven , gemeen zyn , in hun „ te weeg gebracht worde, wordt, door het gene wy boven gezegd hebben , ge- noegzaem beweezen" (r). — Dit was ook het gevoelen der Remonftranten , het welk in de Nationaelc Synode veroordeeld is. Zy verwierp de dwaeling der genen , die leeren , „ dat God zulke krachten zyner Aimacbt, „ in de wedergeboorte des menfchen niet „ gebruikt, waerdoor Hy deszelvs wil krach„ tig en onfeilbaer zou buigen toe het ge„ loov en de bekeering , maer dat alle wer-; kingen der genaede volbracht zynde, welke „ God gebruikt, om den mensch te bekee„ ren , de mensch nochtans Gode en den „ Heiligen Geest , wanneer Hy deszelvs we„ dergeboorte voorheeft, en hem wederbae' „ ren wil , alzoo wederftaen kunne , en C?) augustin u5 de 'Har. c. 88. CO socinus Oper. Tom, i. p. 605, 610. viii. deel.  588 OVER DE LEERSTUKKEN „ ook dikwyls met de daed wederflae, dat „ hy zyns zelvs wedergeboorte ganfchelyfc « belet; en dat het overzulks in zyne ei, „ gene macht bly vt, wedergebooren te wor-, j, den of niet" (s). Wy daerentegen leeren , dat de mensch de krachtdaedige werking van den heiligen geest niet wederftaen kunne , zodat zy altoos en onfeübaer het geioov ten zekeren gevolge hebbe. „ Die wedergeboorte • „ wordt in ons niet te weeg gebracht, „ door zulk eene manier van werking, 'dat „ het , wanneer God zyn werk volbracht „ heeft, nog in de macht des menfchen zou „ ftaen , om wedergebooren of niet weder, M gebooren te worden , bekeerd of niet be. „ keerd te worden ; maer het is eene gansch „ bovennatuurlyke , en zeer krachtige - „ werking, dewelke, in haere kracht^ „ niet minder of geringer is, dan de fchep, „ pmg, of de opwekking der dooden ; al„ zoo, dat alle de geenen , in welker har. „ ten God op deeze wonderbaere wys werkt 4 „ zeeker , onfeübaer , en krachtig wederge* »' booren worden , en daedelyk geloo, „ ven" C0- Na, ' tO Leerreg. iii en iv Hoofdfi. Verwerp, der DwaeS, érl. 8. (Q Ibidem III en IV Hoofdfi. Art. ia.  Van de openbaer in Gé. 589 Kadat wy de krachtdaedigheid der werking van den heiligen geest betoogd hebben» is het niet noodig , dat wy de onmderltaenbaerheid van dezelve met opzet bewyzem Een nietig mensch kan zich nekerlyk tegen Gods almachtige werking niet verzetten Wanneer des heer en hand is uitgeftrekt , wie zal haer dan keeren ? Jef. XIV: 27. Ik zal werken , zegt de Allerhoogfte , en wie zal het keeren ? Jef. XL1II: 13. Alieenlyk zal ik eenige ongerymdhceden opgeeven, welke , uit de leer der Remonftranten, regel, recht voortvloeien. a. Indien de werking van den heiligen geest wederftaenbaer was, dan zou het geloov en de zaeligheid van onzen wil afhangen ; maer de Heilige Schrivt leert ons , dat het geloov , dat niet alleen het werken, maer zelvs het willen van het goede , geheel en alleen van Gods genaede af hange , Eph. II: 8. Phil. I: 29. II: 13. b. De werking van den heiligen geest gefchiedt naer Gods voorneemen, Rom. VIII: 28 , maer hing het van ons af, deeze werking op te volgen , of dezelve te wederftaen , dan zou Gods voorneemen veranderlyk zyn. c. God zou voor de uitkoomst niet kunnen weeten, wie al en wie niet zouden vul deel.  59° OVER DE LEERSTUKKEN goedvinden om te gelooven en zaelig te worden. d. Wanneer de genaede. wederftaenbaer was, zou het mogelyk zyn , dat allen dezelve wederftonden , dat niemand geloovde en zaelig wierdt , dat het ganfche voorneemen der genaede verydeld wierdt, en dat christus geheel te vergeevsch geftorven waere, Er is nog overig, dat wy het een en het ander aenmerken , omtrent de wys, op welke de heilige geest het Geloov en de Bekeering werke. „ De wys . van deeze wer„ king kunnen de geloovigen , in dit leven , „ niet volkoomen begrypen" O). Dit ftaet ondertusfchen in het algemeen vast, dat de mensch geenszins gedwongen worde , om tegen zynen wil en dank te gelooven : want „ deeze Goddelyke genaede der wederge„ boorte werkt niet in de menfchen, als „ in ftokken en blokken , ook vernietigt zy „ den wil en deszelvs eigenfchappen niet, „ noch dwingtze met geweld , tegen hunnen „ dank , maer maektze geestelyk leevendig, „ verbetertze en buigtze te gelyk lieffelyk en „ krachtig, zodat , waer de wederfpannig„ heid en tegenftand van het vleesch te voo„ ren geheel de overhand hadden , daer nu „ eene gewillige en oprechte gehoorzaemheid „ des (o) Ibidem Art. 13.  VAN DE OPENBAERING. 5QI „ des Geestes de overhand beginne te kry„ gen; en hier in is de waere gcestelyke „ wederoprichting en de vryheid van onzen „ wil geleegen" (v). De werking van den heiligen geest is niets minder dan een redeloofe dwang , maer eene aengenaeme overreeding van het oordeel, en eene zachte overbuiging van den wil. Daerom zegt paulus , dat God in ons werke eerst het willen en daerna het werken , Phil II: 13. De Heilige Geest neemt alle beletfelen , welke ons van het Geloov terug houden, uit onze harten wech ; Hy maekt het verftand vatbaer , voor de drangredenen van het Euangelie, en vermits de wil het verftand volgt , kan de mensch niet anders dan dat gene willen , het welk aen zyn verftand als goed en beminnelyk voorkoomt. „ Niemand koomt tot „jesus , ten zy hy wil. Hy wordt der„ halven op eene wonderbaere wys getrok„ ken , opdat hy wille, door Hem , die „ inwendig in de harten der menfchen zelve „ weet te werken , niet opdat de menfchen , „ het welk onmoogelyk is , tegen hunnen „ wil gelooven , maer opdat zy, van niet willende , willende worden" (w). Dan een weinig meer in het byzonder. — (v. Ibidem 111 en IV Hoofdfi. Art, 16. (u>) augustisus Oper. Tom. X. Col. 183. witsius Oecon. Foed, 1. III. c. 5. §. 24. VIII. DEEL.  5$>2 OVER DÊ LEERSTUKKEN Die onmiddelyke en heerfchappyvoerend* werking, door Welke de heilige geesï het Geloov en Bekeering te weeg brengt neemt de beletfelen wech, welke den zondaer wederhouden van het Euangelie te ge* hoorzaemen. Deeze beletfelen zyn van natuure , deels in het verftand , deels in den wil. Hy verlicht het verftand, buigt den wil krachtdaedig over, en deelt den zondaer nieuwe krachten meede. Zonder dit alles > zou hy Gods roepende ftem , in het Euan. gelie , nimmermeer opvolgen. «. Vooreerst verlicht de heilige geest het verftand van den zondaer , het welk van natuure verduisterd is, Eph. IV: 18. i Cor. II: 14 , zodat hy nu de waerheeden van het Euangelie , in derzelver belang en Godebe. taemelykheid, begint te befchouwen. Van deeze verlichting fpreekt de Heilige Schrivt uitdrukkelyk, 2 Cor. IV: 6. Eph. h 17, 18. Niet dat een natuurlyk mensch de waerheeden van het Euangelie, op eene befpiegelende wys, niet recht zou kunnen begrypen ; maer , wanneer het verftand van eenen zondaer verlicht is , befchouwt hy die waerheeden op eene beoeffenende wys , met toepasfing op zich zeiven ; dan ziet hy , dat die waerheeden vooral, welke den weg der ver. zoening betreffen , met betrekking tot hem welven, zeer belangryk , en ontwyffelbaer zee-  van de openbaering. 593 zeeker zyn, gelyk de H.oogleeraer bonnet, in zyne Brieven aen den Heer van hemert> onlangs naeder heeft aengetoond. Wy zullen er kortelyk iets naeders van zeggen* De waerheeden , welke de mensch tot zaeligheid gelooven moet , verkeeren of omtrent hem zeiven, of omtrent God, of omtrent den weg der verzoening , of omtrent de eeuwige dingen. a. Vooreerst omtrent hem zelveri, —— Van natuure heeft de.mensch zeer verkeerde begrippen , omtrent zich zeiven ; hy heeft zeer verheevene gedachten , omtrent zich zeiven , zyne krachten , de deugdzaemheid van zyn hart, en de braevheid van zyne handelingen. Hy is , in zyne eigene oogen , veel beeter dan veele anderen. Het Euangelie daerentegen verklaert , dat wy onvermoogende en doemwaerdige zondaers zyn. Deeze verneederende waerheid geloovt de natuurlyke mensch wel in het algemeen , en op eene befpiegelende wys, maer hy heeft dezelve nog nimmer erkend , met betrekking op zich zeiven. Wanneer nu de heilige geest het verftand van den zondaer verlicht , geloovt hy deeze waerheid met toepasfing tot zich zeiven ; dan begint hy te zien, dat hy zelvs één der grouwzaemfte zondaeren zy, dat hy het eeuwig verderv vin. deel. Pp  594 OVER DE LEERSTUKKEN rechtvaerdig verdiend, en den Verlosfer volflrekt noodig hebbe. 6. Door de verlichting van den heilige* éZZ£m Z°Ddaer ^dere denkbeelden omtrent God v tuure bcft-houwt hy God,' of als eene on' lTLg°T: ' °f ^ «*» o-erbidde ken dwingeland. Maer nu begint hy God L befchouwen als eenen verzoenden Vader d e wel de zonden onmogelyk kan ongeftraft ^ten, maer Wiens Volmaek theeden , zo fcnandelyk door de zonden verloehend/dooJ de voldoenmg van zynen eigenen Zoon, vol. Koomen zyn opgeluisterd. C. De weg der verzoening is, in het E gehe allerduidelykst geopenbaerd. De zal daer begrypt ook wei , dat hy die verzoe. ning noodig hebbe; maer de trotschheid van Zyn ban. ™ekC> d3t h* meer of min van het zyne wil medebrengen , en niet befluiteQ kunne , om aen den Middelaer alleen de gen. fcbeeer an zyne gehee]e d j n ven. By eenen anderen koomen bedenking* op , of hy wel gemeend worde , fo de aengeding van het Euangelie, en of de Ze »»gv.n den Middelaer ook wel voor hZ * genoegzaem zy. _ Maer ^ W Achting van den Heiligen Geest ziet hv betrekking tot hem zei ven , dal de  van de 0penï1aerinc. S'gS de Verzoening ook voor hem gepast, begeerlyk , en genoegzaem zy , en hy vertrouwt dat de eeuwige zaeligheid , niet alken aen anderen, maer ook aen hem, uit genaede gefchonken worde (ar). b. Omtrent de eeuwige dingen , weet een zondaer , dat er , na dit leven , eene eindeloofe heerlykheid voor de geloovigen te wachten zy ; maer de gehechtheid aen de zinnelyke dingen , aen de goederen en vermaeken van dit leven, veroorzaekt, dat hy zorgloos zy omtrent de eeuwige dingen, en daerin geen weezenlyk' belang. Helle. Dan , wanneer hy door den Heiligen Geest verlicht is, begint hy het gewicht der eeuwige heerlykheid in té zien , en dezelve als het hoogfte goed te befchouwen , niet dé> dingen aen te merken , welke men ziet , maer de dingen, welke men niet ziet, 2 Cor. IV: 18 , en de dingen te zoeken , die boven zyn, Coll. Mi K (i. De heilige ceest neemt ook de beletfelen uit den wil wech. De zonde is ons , door het zeedelyk bederv , tot eene natuur geworden , en wy kunnen daervan , door eigene krachten , geenen afftand doen. De Heilige Geest moet niet alleen het verftand verlichten, maer ook krachtdaedig op den (_x) UeUeïb. Cateck. vr. 21. VIH. DEEL. Pp 2  556 OVER DE LEERSTUKKEN den wil werken , om in denzelven eene g& heel andere neiging te weeg te brengen. Daerdoor wordt een zondaer bewoogen , omde hem aengeboodene genaede, met blydfchap en dankzegging, aen te neemen, en zyn gedrag te verbeeteren. §• 912. B. Deeze krachtdaedige en onwederjlaenhaere werking van den heilige* ge£st, door velke Hy het Geloov en de Bekeering te weeg Irengt, heet de inwendige ro„ikJ en de wedergeboorte. Eerst zullen wy deeze benaemingen opheideren en daerna , omtrent de zaek zelve , nog het een en ander aenmerken. A. Deeze werking van den heiligen geest heet in het gemeen de Genaede, omdat het eene werking is , welke gefchiedt uit loutere genaede, zonder opzicht tot eenige verdienften, gelyk in het vervolg nader blyken zal. In deezen zin koomJ net woord Genaede dikwyls voor Zo fpreekt rAULns van dg welke hem gegeeven was\ i Cor. III: l0 van de genaede Gods, door welke hy was het geene hy was , I Cor. XV: 10. Het is derhalven eene zeer ongegronde aenmerking van cl Eu»  van de- openbaering. 507 ^lerigus (y) , dat het woord Genaede, ia deezen zin , eerst na de tyden van a ugustinus zou in gebruik gekoomen zyn, en in de Heilige Schrivten nergens gevonden worde (z). Het is waer, paulus fpreekt van de buitengewoone gaeven , welke hy als Apostel ontvangen hadt , maer de werking van den Heiligen Geest in de Apostelen , en in hen , die gelooven , is eene en dezelve werking; en al werdt het woord Genaede nergens, in den gemelden zin, van de Heilige Schryveren genoomen, zou men het evenwel in deeze beteekenis zeer gepast gebruiken kunnen (a). Meer byzonder heet deeze werking van den heiligen geest de inwendige roeping en de wedergeboorte. U. De inwendige roeping. Het woord roepen koomt, in deezen zin, zeer dikwyls voor, Rom. VIII: 28, 30. 1 Cor. I: 9. Hebr. III: 1. 2 Petr. I: 10 , enz. Deeze benaeming is, in dit geval, zeer gepast, omdat de Item van het Euangelie het middel is , waervan zich de Heilige Geest bedient, 3 Thesf. II: 14, en omdat deeze werking Art. Crit. Vol. i. Part. a. SeSl. 11. c. 8. Reg. 7« $• 12, 13- o) budd/eus Theol. Mor. p. 37, 38. 00 driebergen de Pradest. & Gr at. c. X. $. 2, 10.1e blanc Thef, Theol. p. 511. viii. deel. Pp 3  508 O VER DE LEERSTUKKEN beftaet in een almachtig bevel van Gods wil, waer door Hy den zondaer, uit zynen ellendeftaet , tot den ftaet der genaede •werkelyk overbrengt, Coll. I: 13. (b). - Zy heet de inwendige roeping, omdat zy ininwendig op het hart werkt, in onderfcheiding van de uitwendige, welke zi h alleen tot het gehoor bepaelt , de hemelfche Roeping , en de Roeping welke van boven is, Hebr. 111: i. Phil. III: 14 , omdat zy uit den hemel gefchiedt en naer den hemel leidt; de heilige Roeping , omdat zy ten oogmerke heeft , den mensch te heiligen, 2 Tim. I: 9. 1 Thesf. IV: 7 ; de onberouwelyke Roeping , omdat zy den mensch tot den ftaet der genaede onfeübaer overbrengt, Rom. XI: 29. ü. Deeze werking van den heiligen geest wordt, onder eene andere beeldtenis, •ook de wedergeboorte genaemd, omdat men daerdoor, als het waere, op nieuws gebooren, en in eenen anderen mensch veranderd wordt, Joh. III: 3 , j. 1 Petr. I: 3; eene geboorte uit God, omdat God de werkmeester is van die gezeegende verandering des harten , welke als een nieuw leven mag worden aengemerkt, 1 Joh. V: 4 ; eene vernieuwing , Tit. III: 5. Rom. XII: 2; eene levendigmaeking , Eph. II: 5 , 6. Te C>) wjtsiüs Qtcon. Fotd. 1. III. c. 5. $. ai  van de openbaering. 599 Te weeten , van natuure is de mensch geheel onvermoogende ten goede. Deeze ellendeftaet wordt eigenaertig by den dood vergeleeken , Eph. II: 1, Wanneer nu de zon-, daer , door de almachtige werking van den Heiligen Geest , verbeeterde neigingen verkrygt , wordt hy eigenaertig aengemerkt als een nieuwe mensch, die andermael gebooren 'en levendig gemaekt is. Die nieuwe neigingen worden daerom genaemd het geestelyk leven, en het leven van God , Eph. IV: 18. Dit geestelyk levensbeginfel verfpreidt deszelvs heilzaemen invloed over alle de vermoogens, en heeft de verbeetering van den wandel ten gevolge, Ezech. XXXVI: 26. Gal. V: 6. 2 Tim. I: 5-7. 1 Joh. III: 9. Matth. V: 33. 1 Thesf. V: 23. 1 Petr. II: 12. B. Dan, omtrent die almachtige werking van den heiligen geest, welke wy nu genoegzaem' verklaerd en betoogd hebben , moeten wy nog het een en ander aenmerken. «. Dat de mensch , onder deeze werking van den heiligen geest, geheel lydelyk zy, en daertoe, van zynen kant, niets kunne toebrengen. Dit vloeit uit ons natuurlyk onvermoogcn onmiddelyk voort; ook ligt het, in de zinbeelige fpreekwyzen van eene nieuwe geboorte en eene levendigmaeking , duidelyk genoeg opgeflooten. . vin. deel. Pp 4  C*0O OVER DE LEERSTUKKEN Het is waer, de mensch wordt gezegd zich zeiven een nieuw hart, en eenen nieuwen geest te maeken , Ezech. XVIII: 31 , en vermaend •zich te bekeeren. Maer, op deeze wys, wordt den mensch zyn plicht voorgefteld, en ons onvermoogen ontflaet ons niet van onze verplichting. Voeg er by, dat men onderfcheid maeken moet, tusfchen het beginfel van het geestelyk leven, het welk, door een fcheppend Alvermoogen, in onze harten wordt ingeftort, Eph. II: 10, en tusfchen de uitwerkfelen daervan op den wandel; in het eerfte geval is de mensch geheel lydelyk maer in het laetfte werkt hy , door de bel kwaemmaekende genaede van den heiligen geest. Zo doende wei kt hy zyne zaeligheid uit, maer het is God, die in hem werkt beide het willen en het werken, PhH. H*2, 13. a. Wy verwerpen derhalven, ook in dit geval , alle verdienften uit welvoegelykheid, waer van de Roomschgezinden fpreeken. Volgens ben naemelyk is het welvoeglyk , dat God aen de zuiken, die wel gefteld zyn , en doen het geene in hun vermoogen is , de genaede der bekeering fchenke. Maer, by den natuurlyken mensch, kan geene goede gefteldheid , noch eenig werken , door eigen ' vermoogen plaets "hebben. Wy worden geroepen , met eene heilige roeping , niet naer onze  fAN de obenbaering. <5oi %e werken, maer naer Gods eigen voorneemen en genaede , 2 Tim. I: 9- Of vie heeft God. eerst gegeeven , dat het hem zou weder vergolden worden ? Rom. XI: 35- ~ Daerënboven wanneer er eenige verdiende, in dit geval, plaets hadt s van welken aert die ook wee • zen mogt, zou de mensch ftoff hebben om te roemen ; maer wy worden zaelig uit enkele genaede, en alle roem is ten eenemael uitgeflooten , Rom. III: 27. Eph. II: 8, 9. b. Wy ontkennen alle voorbereidingen vaa onzen kant , en alle goede gefchiktheeden ia den mensch zelven, waer van de Remonftranten fpreeken. „ Er is, zeggen , eenig werk „ des menfchen , het welke zyne leevendig„ maeking vooraf gaet , naemenlyk het er„ kennen en betreuren van zynen dood, het begeeren en bidden , dat hy daeruit ver. L lost worde , het hongeren , dorften , en „ zoeken naer het leven. Dit alles en zelvs , nog meer vordert chris vos in de zut„ ken, welke Hy levendig maeken en wederl, baeren zal (c)-" —- Maer hec ™beeld van eene levendigmaeking en fchepping , gelyk wy reeds gezien hebben, fluit alle voorbereiding van onzen kant geheel en al uit (_d). Ook leert de ondervinding, dat menfchen , (c) CM. fl&g. p. 253 x 254. (i))wiTSius Oecan, Foed. j. iii. ii. 6. §. 9. viii. deel. Pp 5  6*02 OVER DE LEERSTUKKEN die ukerlyk meer dan anderen gefchikt fcheenen , om de inwendige genaede te ontvangen , daer van verftooken bjyven , en dat in tegendeel de zuiken , die geheel ongefchikt fcheenen , deeze genaede zyn deelachtig geworden , Jef. LXV: i, 2. Rom. X: 20, 21 Ondertusfehen zyn er, zelvs onder de Onzen , die van voorbereidingen tot de bekeering en wedergeboorte fpreeken; biertoe brengt men eene buigzaemheid van den wil de overdenking der zonden , eene vrees voor de ftraf, en eene wanhoop aen zyne zaeligheid , met opzicht tot zich zeiven en al het zyne (O- Evenwel fchryvt men deeze voorbereidingen aen den Geest toe, en erkent er geene de minfte waerdigheid of verdienften in. Maer onzes erachtens , is de benaeming van voorbereidingen, in ons geval , gansch niet gepast. Deeze werkzaemheeden hebben ook by de tydgeloovigen plaets , en worden , zelvs in de verworpenen , door de gemeenere gaeven van den heiligen geest, te weeg gebracht, en, voorzover zy met de zaeligheid gevoegd zyn , moeten zy als vruchten der levendigmaekende genaede befchouwd worden (f). Bet ftelfel, omtrent de orde des beils, het , , welk _W f.RKinsib, oper. Tom. i. Co!. i3o7.am«s1üs Otfp. de pr dat het woord rechtvaerdigen, ss pHIf cn p'IS'n, eigen lyk niets anders is, 4j dan rechtvaerdig maeken ; dat nü 5, paulus vain de eerite rechtvaerdiging (jO 1sellar minus ContTOV. TOM. IV. Col. 703. tolkïüs Comm. ad Rota Vlil: 33. O) !. c. Cu/i v8j , gjfe VIII. DEEL. Qq 2 .  6l2 over pe leerstukken „ fpreeke, waer door iemand van eenen god„ loofen een- rechtvaerdige wordt , zou „ met veele bewysredenen kunnen betoogd ,, worden." Wy zouden misfchien van onzen kant kunnen toeftaen , dat het woord rechtvaerdigen , op zommige Bybelplaetfen , te kennen geeve , iemand rechtvaerdig en heilig te maeken (V); maer evenwel dit beweeren wy Heilig , dat het woord rechtvaerdigen, zo in het Hebreeuwsch als in het Grieksch, wanneer de Heilige Schryvers over de rechtvaerdiging van eenen zondaer voor God handelen , en byzonder in de Brieven van paulus aen de Romeinen en Galaeten, in eenen richterlyken zin genoomen worde , voor iemand vry te fpreeken en rechtvaerdig te verklaeren (t), _ Onze bewyzen zyn de volgende : *. Omdat het rechtvaerdigen tegen het verdoemen wordt overgefteld , Spreuk. XVII: ij. me den godloqfen rechtvaerdigt , en den rechtvaerdigen verdoemt , zyn den heer e een grcuwel; Rom. VIII: 33: 34. God is het die rechtvaerdigt, wie is het die verdoemt? Nu zegt het CO ie b lan c Thef. Theol. p. 242. witsius de Oecon. Foed. 1. m. c, 8. §. Cu CO chamierus Panftrat. Catiol. Tom. III. I. 21. c. 5, chemnitius Examen Conc. Tddenl. Part. i. p, 130 . Rivetus Oper. Tom. III. p. S76—  VAN DE OPENBAERING. CT3 het verdoemen zeekerlyk niet iemand Hecht en ondeugend maeken , maer hem, by wys \an een richterlyk vonnis , fchuldig verklaeren en veroordeelen; derhalven moet ook het woord rechtvaerdigen de richteriyke beteekenis hebben , van iemand \ry fpreeken en on- fchuldig verklaeren. Dan op dit bewys behoeven wy niet langer te ftaen , omdat het door de verftandigfte Roomschgeiinden wordt toegegeeven («)• 3. paulus handelt uitvoerig over de leer der rechtvaerdiging, byzonder in zyne Brieven aen de Romeinen en Galaeten , met opzet betoogende, tegen eenige dwaelgeesten uit de Jooden oorfprongelyk , dat de zondaer voor God gerechtvaerdigd worde , alleen uit genaede , om de verzoening van den Middelaer , zonder dat de verdienftelykheid der werken , hoe ook genaemd, eenigzins in aenmerking koome ; men zie, by voorbeeld, Rom. I: 17: III: 20, 21, 24, 27, 28. IV: 1- V: 1. Gal. II: 16. III: n. enz. Nu moeten wy zeekerlyk het woord rechtvaerdigen in diezelvde beteekenis neemen, in welke het door paulus gebruikt is , wanneer hy opzettelyk handelde over de leer der rechtvaerdiging van den zondaer voor God; maer niets is er blyk- («) IOÜTÜS l. €. VIII. DEEL. Qq 3  ÓT4 OVER DE LEERSTUKKEN ba:rcr , dan dat de ü.pcstel eene richteriyke yryfpraek btdoele, y. Voeg er by , dat de Rechtvaerdiging ook met andere fpreekwyzen befchreeven worde , welke kennelyk van de Richtbank ontleend zyn, niet in het gericht te treeden, PL CXLIII: 2. niet a de verdoemenis t; koomen , Joh. V: 24. ciiet veroordeeld te worden , Job. III: ui. te reekenen tot rechtvaerdikheid , Rom.. IV: 3. de zonden niet toe te reekenen , 2 Cor. V: 19 , bevryd te ?yn van de verdoemenis , Rom. VIII: 1. S. Eindelyk indien het woord rechtvaerdigen , in eene natuuriyke beteekenis, te kennen gav, iemand te verbeetercn , van eenen godloofen tot eenen rechtvaerdigen es dcugdzacmen te maeken , zou de Rechtvaerdiging het zelvde zyn met de heiligmaeking. Maer deeze twee weldaeden zyn weezenlyk onderfcheiden , gelyk in het vervolg naeder. blyken zal. Wy verkiezen daerom de Nedcrduitfche woorden rechtvaerdigen en Rechtvaerdiging, beven die van rechtvaerdigmaeken en Rechtvaerdigmaeking , welke in ons geval dikwerv pleegen gebruikt te worden. De laetfte zyn niet alleen onnaeuwkeurig , maer zelvs eigenaertig gefchikt , om de zaek uit te drukken » zo als zy door de Roomschgezinden begreepen wordt. B. Dan  van »e openbaering. ÖI5 B. Dan laeten v y de leer der Rechtvaerdiging., zo als zy door paulus wordt voorgefteld , kortelyk naeder verklaeren en betoogen. a. De rechtvaerdiging is die richteriyke daed van God den Vader , waer door Hy den uitverkoorenen zondaer vryfpreekt en rechtvaerdig verklaert. De Richter is byzonder God de Vader. God is het die rechtvaerliigt; christus is het die geftorven is , Rom. VIII: 33 « 34- ZY die ge' rechtvaerdigd worden , zyn de Uitverkoorenen ; die God te vooren verordineerd heeft, deeze heeft Hy ook geroepen , en die Hy geroepen heeft , deeze heeft Hy ook gerechtvaerdigd , Rom. VIII: 30. Niet, dat deeze beeter zyn , of eenige meerdere waerdigheid hebben: want zy zyn kinderen des toorns van natuure , gelyk alle .anderen , Eph. II: 3 , en met de geheele waereld voor God verdoemclyk, Rom. III: 19. De daed der rechtvaerdi¬ ging beftaet in de vryfpreeking en rcchtvaerdigverklaering. De eeuwige Richter verklaert de Uitverkoorenen, in zyn onfeübaer oordeel, voor volmaekt onfchuldig, en waerdige voorwerpen van zyne onderfcheidende gunften. Dit vonnis beftaet derhalven in twee deelen , in eene vryfpreeking van de fchuld en ftraf der zonden, en in eene verklaering, dat de vin. deel. Qq 4  dathet oordeel Z ■ God naer waerheid zy , Rom. ,I: h dan de eeuwige Richter den fchuldgeZ0Z ' daer onfehuldig verklaeren , of, gefyk ™l God 7 "ff' ROm' IV: *> God den godloojen rechtvaerdigen ? De eronrf van dit 'rechtvaerdig vonnis is ge]eegen in de toereekening der borgtochtelyke Voldoe- nwg van den Middelaer. tp . * Middelaer JESÜS CHRIST J'^; Borg , voor en in de plaets der Uitverkoorenen , door zyne lydelyke en daedelyke ' gehoorzaemheid, eene volmaekte gcnoegdoc nmg te weeg gebracht. Uit kracht van die borgtocht , wordt de Voldoening van den Middelaer, aen de Uitverkoorenen, toe£e. reekend. Wanneer een Borg voor eenen fchuldenaer betaeld, wordt de fchuldenaer gcreekend zelvs betaelt te hebben Nu christus is de Borg der uitverkoorenen en daerom wordt de Voldoening van chkiL tus hun toegereekend, even als of zy de" zelve in eigene perfoonen volbracht hadden • en , op grond van die toegereekende Voldoe' mug, worden zy van God befchouwd, als volkoomen onfchuldig en rechtvaerdig, m„ als  \ van dé openbaering. 6l? als hadden zy nooit zonden gehad noch gedaen ,' 'ja afhadden zy ook''alle die gehoorzaemheid vol'bracht, welke christus voor hun volbracht heeft (v> paulus fpreekt uitdrukkelyk van deeze toereekening , Rom. IV: 3, 4» 5- De fpreekwys is ontleend van de kooplieden , die reekening houden van ontvaugst en uit.aev. Wanneer nu een Borg voor eenen fchuldenaer betaelt , wordt die betaeling gefield op reekening van het geene van den fchuldenaer zei ven ontvangen is. Even zo reekent ook God de Vader, op grond van de Borgtocht zynes Zoons, als of de Uitverkoorenen alles gedaen en geleeden hadden , het welk ch rist is in hunne plaets gedaen en geleeden heeft , en derhalven als of zy in eigene perfoonen betaeld hadden : want , indien één voor allen gejtorven is , zyn zy alle gejtorven , 2 Cor. V: 15. Gelyk de eerfte zonde van adam allen zynen naekoomelingen wordt toegereekend, als of zy dezelve in eigene perfoonen begaen hadden, zo wordt ook de gehoorzaemheid van christus allen uitverkoorenen toegereekend , als of zy dezelve in eigene perfoonen hadden daergefleld , Rom. V: 18. Dit weinige zou genoeg weezen, indien O) Ueiiell. Catsch. vr. 21. viii. deel. Qq 5  Ó-S OVER BE LEERSTUKKEN deeze leer niet, door de Rooms chgezinden Socimaenen, en Remonftranten, jammerlyk misvormd en verdonkerd waere. tn het vervolg zullen wy voegzaemer gelegenheid hebber om de Sociniaenen en Remonftranten te wederleggen; thans bepaelen wy ons tot ce Koomschgezmden.- a De eenige en waerachtige grond, op welken God den uitverkooren zondaer, die in zich zeiven godloos en verdoemelyk is rechtvaerdigt, is de volmaekte Borgerechtig! heid van den Middelaer, welke hem , als zy. «e eigene gerechtigheid, wordt toegeree,i ,' r~ toercekening gefchiedt niet enkel by verbeelding , maer zy is even zo zeedelyk en rechtvaerdig , als de betaeiing van eenen Borg den Schuldenaer, » wiens plaets hy voldoet, wordt toegereekend en als paulus begeerde, dat het geene onbsimus fchuldig was hem zou worden toe*ereekend , Philem. vs. 18. ö Dat nu de volmaekte gerechtigheid van eiiaisTus, welke den Uitverkoorenen, uit kracht van zyne Borgtocht, wordt toegereekend , de eenige grond en verdienende oor- 1 To^ rechtvae^hg voor God leert de Heilige Schrivt allerduideMst. gr. De gerechtigheid van cp,if,„ wordt den Uitverkoorenen toegereekend op dezelvde wys, als de eerfte zonde van adam zynen na-  * TAN BE OPENBAERING. 619 nakoomelingen wordt toegereekend, Kom. - V: 18 •> 10 : ëetyk d°or ééne misdaed, 'de fchuld gekoomen is over alle menfchen tot verdoemenis , alzoo ook door ééne rechtvaer ligheid , h m$ Smaita^cnoQ, koomt de genaede over alle menfchen lot rechtvaerdiging des leevens: want gelyk , 'door de ongehoorzaemiieid van dien éénen mensch, ' veelen tot zondaers zyn gefield geworden , alzo» zullen ook , door de gehoorzaemheid van éénen , veelen tot rechtvaerdigen gefield worden. Hier wordt de ééne misdaed van adam, waer door alle menfchen voor God verdoemelyk zyn , allerkennelykst overgefteli tegen de ééne rechtvacrdigheid van christus, waer door de Uitverkoorenen tot rechtvaerdigen gefteld worden Nu kan de daed van éénen onmoogelyk die van veelen worden , dan alleen door toereekening , waer door veelen gercekend worden dat geene gedaen te hebben, het welk één in hunne plaets gedaen heeft. Op dezelvde wys derhalven , als de overtreeding van adam allen zynen nakoomelingen wordt toegereekend, wordt ook de borgtochtelyke gerechtigheid van christus den Uitverkoorenen toegereekend. ïi. God xechtvaerdigt den godloofen, Rom. IV: 5. Maer , vermits God rechtvaerdig, tig- W §. 9-*-  VAN DE OPENBAERING. Ö2I tigheid van christus niet geheel uit (x) , maer zy leeren tevens, dat eene ingeftorte rechtvaerdigheid of deugdzaemheid de verdienende oorzaek zy van onze rechtvaerdiging. Hun gevoelen koomt hier op needer , dat ons, uit kracht van christus verdienften, eene inwendige deugdzaemheid , of gelyk zy fpreeken , eene inkleevende rechtvaerdigheid , worde medegedeeld, en ' dat die inwendigs deugdzaemheid , welke zich in goede werken openbaer maekt, de grond zy, op welken wy gerechtvaerdigd worden, en het recht verkrygen op het eeuwig leeven. De Kerkvergaedering van Trente maekte daerom deeze bepaeling: „ indien iemand zegt, dat.de „ menfchen gerechtvaerdigd worden, of door „ eene enkele toereekening van christus „ gerechtigheid, of alleen door de vergee„ ving der zonden , met uitfluiting van de „ genaede en lievde, welke in hunne harten „ door den Heiligen Geest verfpreid wordt , ,, en hun inkleevt , of dat de genaede, door welke wy gerechtvaerdigd worden, alleen „ de gunst van God is , die zy eene ver„ vloeking (y)." Door deeze inwendige deugdzaemheid nu , welke zy aen de verdienften van christus toefchryven , wor- •f» Concil. Trident. Sef 6. c. 4. O') Ibidem Sef. 6. Cant. II. viii. DEEL.  <522 OVER DE LEERSTUKKEN. den de zondaers, naer hunne gedachten t vrienden van God , zodat zy op het eeuwig leeven hoopen kunnen (z). Wy erkennen gaern , dat het beginfel der heiligmaeking , het welk den Uitverkoorenen wordt medegedeeld, of, gelyk het de Roomschgezinden noemen , de inkleevende rechtvaerdigheid , eene vrucht zy van c h r i s t u s verdienften ; maer wy ontkennen , dat dezelve , in de rechtvaerdiging, geheel of ten deele in aenmerking koome,1 zodat zy noch van naby, noch van verre , de verdienende oorzaek zy , om welke een zondaer voor God gerechtvaerdigd word , en wy leeren in tegendeel, dat de toegereekende gerechtigheid van christus de eenige grondflag en verdienende oorzaek der rechtvaerdiging zy: a. paulus zegt met zo veele woorden j dat wy gerechtvaerdigd worden, om niet, uit Gods genaede , door de veriosfing, welke in christus jesus is , Rom. 111. 24. Hier wordt de Veriosfing, welke in christus jesus is, voorgefteld, als de grond en verdienende oorzaek van onze rechtvaerdiging ; maer dit kan geene plaets hebben , ten zy de Veriosfing van christus ons worde tóegereekencL Het woord om niet, of gelyk het eigenlyk zegt te geev, Supezv, Huk f» Ibidem Sef. 6, c. 7. /  TAN DE OPENBAERING. 623 fluit alle verdienftelykheid van onzen kant ten eenemael uit. Dit wordt naeder be¬ vestigd , door de volgende uitdrukking uit, Gods genaede. Deeze genaede is Gods ongehouden goedheid en menfchenlievde, gelyk zy Tit. ÏII: 4. genaemd wordt , en zy ftaet tegen de verdienften der werken over , Rom. XI: 6. Eph. II: 8. - Derhalven kunnen de inkleevende rechtvaerdigheid, en de goede werken , welke de vruchten van het beginfel der heiligmaeking zyn , als verdienende oorzaeken in de rechtvaerdiging , geenszins te te pasfe koomen. fi. De Heilige Schrivt fluit alle verdienftelykheid der werken, hoe ook genaemd, in het ftuk der Rechtvaerdiging, volftrektelyk uit. Uit de werken der wet, zal geen vleesch gerechtvaerdigd worden voor God , Rom. III: 20. Wy beflüiten, dat de mensch — gerechtvaerdigd worde , zonder de werken der wet , Rom. III: 28 ; gelyk ook ijAvio den mensch zaelig fpreekt , welken God de rechtvaerdigheid toer eekent zonder werken, Rom. IV: 6. Wy weeten , dat de mensch niet gerechtvaerdigd worde uit de werken der wet, Gal II: i5. Maer, volgens de leer der Roomschgezinden , worden de inkleevende rechtvaerdigheid, en de goede werken, welke vruchten zyn van het beginfel der heimaeking, aengemerkt als werken , welke de rechtvaerdiging verdienen. VIII. DE E JU  634 OVER DE LEERSTUKKEN Dan , om hunne leer , in weerwil der ditf. delyke uitfpraeken der Heilige Schrivten, liaende te houden , beweeren de Roomschgezinden, dat, in de aengehaelde plaetfen niet alle werken uit het ftuk der Rechtvaerdiging worden uitgeflooten , maer deels de fchaduwachtige werken , deels ook de zeedelyke werken, die de meededeeJing der bekeerende en heiligende genaede voorafgaen , zodat die zeedelyke werken, welke uit het beginfel der medegedeelde genaede voortvloeien , verdienftelyk weezen zouden. Dan dee¬ ze onderfcheiding is geheel willekeurig en ten eenemael ongegrond. De Apostel fpreekt onbepaeld van de werken der wet, en maekt geene de minne uitzondering. Hy ftelt het gelooven over tegen het werken ; hy zegt, dat de mensch, wanneer hy uit de werken gerechtvaerdigd werdt, roem zou hebben; en hy verklaert, dat de roem geheel en al zy uitgeflooten, Rom. IV: %, j. JH: 27. —. Maer wat meer in het byzonder. 1. paulus zou, van de werken der wet fpreekende. bepaeldelyk de gehoorzaemheid aen de fchaduwachtige gebooden bedoekn — Dan dat de Apostel het oog hebbe, 0p de geheele wet van Mps.E, en wei byzonder op de zeedelyke gebooden , is uit het verband en beloop zyner redeneering allerduidelykst. Hy bedoelt die wet, uit welke de ken-  VAN »E OPENBAERING. 625 kennis der zonde is, Rom. UI: 20, uit wel. ke het blykt , dat de geheele waereld voor God verdoemelyk zy , Rom. III: 19 > van welke gezegd is, de mensch , die deeze dingen doet , ral door dezelve leeven , en van welker vloek christus ons verlost heeft, Gal. III: 12 , 13. Wel is waer, dat het gefchil tusfchen paulus, en de valfche Leeracren , welke hy met opzet wederlegt, oorfprongelyk was uit de verkeerde begrip, pen , welke de laetften hadden over de noodzaek'elykheid der befnydenis, en der onderhouding van de fchaduwachtige wet; maer daeruit vloeit geenszins voort , dat de Apostel , wanneer hy de werken van de rechtvaerdiging uitfluit, alleen de onderhouding der fchaduwwet bedoele : want de befnydenis bracht de verplichting meede, om de ganfche wet te onderhouden , zo wel ten aenzien van de zeedelyke , als de fchaduwachtige gebooden , Hand. XV: 5. Gal. V: 3 , en dit alles befchouwden de dwaelgeesten, tegen welke paulus zich verzet, als verdienftelyk. 2. paulus zou, ten aenzien der zeedelyke wet, alleen zulke werken uitfluiten, welke de bekeering, of het inflorten der hebbelyke rechtvaerdigheid, voorafgaen. — Maer voor de bekeering kan de mensch , die dood is in zonden en misdaeden, niets goeds verrichten; gevolgelyk behoevde de gehoorzaemheid aen VIII. deel. R r  626 OVER BE LEERSTUKKEN de zeedelyke wet, welke de bekeerin, zou voorafgaen, niet te worden uitgeflooten ü 'Adlus beroept zieh , ten betooge van *yne leer, dat wy zonder de werken gerecht" vaerd,gd worden, op de voorbeelden van abraham en david , R0m. IV. 2 ° Maer deeze geloovden reeds, toen J B ' reehtvaerdigd werden, derhalven worden ook die zeedelyke werken uitgeflooten, welke deeze geloovshelden na aUMe verncht hebben. — God ruktraer^ Z godloofen Rom. IV: S, Gevo]ge]yk ^ de zeedelyke werken, welke hy verricht vangen heeft, met in aenmerking Ein„ delyk wy worden^ net geloov gerecktvZdigd, zonder de werken der wet t Rom m, 28 derhalven kunnen de zeedelyke werken [ welke wy verrichten, nadat wy de genaede des geloovs ontvangen hebben , de verdienen! de oorzaeken van onze Rechtvaerdming meuitmaeken. 6 chLDrciJeer der Roomfche Kerk v^o0. Chent de algenoegzaeme verdienften van den Middelaer, aen welken de geheele eer van ome gaEfcne zae,gheid £oekoomtj ^ L\ J*S' 14 ' en geevt deD mensch ftof tflUrR weiH? paülus *» ~i wtflmt , Rom. lil: 0?. M verdiende kracht van onze werken wel aen de  VAN OE OPENBAERING. 627 de verzoening van den Middelaer dank ; maer hoe kari de mensch door dat geene , het Welk hy uit genaede, om christus wili ontvangt, iets verdienen, ten zy men eenige Verdienftelykheid ftelle in het goed'gebruik van die genaede , en de eer der rechtvaerdiging met christus deele? Het geene de Roomschgezinde Kerk verder , omtrent de verdienftelykheid der goede werken, leert, zo uit weivoegelykheid, als uit iaedevaerdigheid (ex congruo & condignoj, zullen wy in het vervolg naeder ter toetle brengen* §. 914* De Heilige Schrivt leert allerduidelykst , dat wy tvor het Geloov gerechtvaerdigd worden. Ondertusfehen is het Geloov geenszins de verdienende oorzaek , maer alleen van onzen kant j het middel of het werkmg der rechtvaerdiging. De Borgtochtelyke Gerechtigheid van den Middelaer , welke den uitverkoorenen zondaer wordt toegereekend, is-de verdienende oorzaek van zyne Rechtvaerdiging. Het Geloov is. het middel of het werktuig van zyne Rechtvaerdiging . voorzover hy de gerechtig • heid van den Middelaer, door het geloov j viii. deel. KT 2  P „„. u T genaede °f ™-aa i gerechtigheid van den Middelaer wordt den uitverkoorenen zondaer onmiddelyk, uit kracht van chiusxu 0t ocht toegereekend. Op &ond der « t.gheid van den Middelaer, welke den uit ver. koorenen zondaer, als zyne eigene gerecht g. heid, is toegereekend, fchenkt God hem de genaede des geloovs. Door dit geloov nl™ hy nu, van zynen kant, de gerechtigheid christus aen, en door dit geloov 2 een wysfelyk verordend middel of werk «8 00 , krygt hy voor zich zeiven werkt lyk deel aen de vruchten van chrxsxTs toegereekende gerechtigheid, de vergeeving zonden en de aenneeming tot S on,' 77, ^ dC Hdlige Sch™ leert on du,d lyk> dat het geloov het middel en het werktuig zy van onze rechtvaerdiging. ™rde, door het geloov , Roffl> m. ^ £ 00 §• S°8. ^  van be openbaering. 629 geenen die niet werkt , maer geloovt in Hem , die den godloofen rechtvaerdigt , wordt zyn geloov gereekend tot rechtvaerdigheid , Rom. IV: 5. Weetende dat de mensch niet gerechtvaerdigd worde uit de werken der wet, maer do:r het geloov van jesus christus, zo hebben wy ook in christus jesus geloovd, opdat wy zouden gerechtvaerdigd worden , uit liet geloov van christus, en niet uit de werken der wet, Gal. II: 16. Verg. Rom. I: 17. Phil. III: flUit deeze plaetfen leeren wy, dat wy door en uit het geloov, als een middel en een werktuig , gerechtvaerdigd worden, en dat wy, wanneer wy gelooveff, van onzen kant werkelyk deel krygen aen de vruchten van christus gerechtigheid, welke ons, op grond van zyne Borgtocht , van Gods zyde, als onze eigene gerechtigheid, is toegereekend. Met dit weinige zouden wy wederom volftaen kunnen , indien deeze duidelyke leer der Heilige Schrivt niet , op verfchillende wyzen , verbasterd en verdonkerd was. Wy zullen daerom eerst de dwaelingen wederleggen , en daerna eenige vraegen beantwoorden. A. De dwaelingen , welke wy bedoelen , koomen daerin overeen , dat het Geloov de verdienende oorzaek zy van onze reehtvaerdi- viii. deel. Rr 3  6"3° OVER DE LEERSTUKKEN ging, maer ever wel de fcaefc worde op verfchillende wyzen begreepen. a. De Roomschgezinden leeren, dat het geloov ons niet alleen voorbereide, om da inkleevende rechtvaerdigheid, en de vergeeving der zonden aen te neemen, maer ook de rechtvaerdiging beginne en verdient ln» ditn ?eménd zegt zo luidt de bepaeling Van het Trentfche Concilie (b) , „ dat de „ godloofe door het geloov alleen gerecht„ vaerdigd worde , ■ en het zo begrypt, dat 5J er niets anders vereischt worde , om ter „ verkryging van do genaede der rechtvaer„ diging mede te werken , en dat het geenszins noodig zy , dat hy , door eene bej, weeging van zynen wij, voorbereid en gel, fchikt gemaekt worde , die zy eene ver5, vloeking-" Daerom fchryvt ook de Kardinael beuarm/nus, „ dat de vergeeving „ der zonden door het geloov verkreegen worde, en dat derhalven de mensch ges, rechtvaerdigd worde uit het geloov , nies „ omdat het geloov alleen de belovte aen, a, neemt, en hy dezelve geloovende omhelst, 3, maer omdat het de vergeeving verwem 3, en ook eenigermaete verdient (c).H Deeze leer der Roomfche Kerk veronder- ftelt, CO Sef. Vf. Can. 5. CO Contny, Tem. IV. Col. 751.  van db openbaering. 63I ftelt, dat de rechtvaerdiging beftae in de inftorting van eene inkleevende rechtvaerdigheid , tot welke wy moeten voorbereid worden , daer zy eene richteriyke daed is, gelyk wy te vooren betoogd hebben; en, offchoon het geloov van onze zyde noodzatkelyk zy, om de weldaed der Rechtvaerdiging aen te neemen, wordt een godloofe daer door geenszins voorbereid, tot het ontvangen van de inkleevende rechtvaerdigheid ; in tegendeel het geloov is eene vrucht van die genaede , welke ons, in de wedergeboorte, gefchonken wordt. ~ Volgens dit begrip , zou het ge- loov een verdienftelyk werk zyn; maer de Heilige Schrivt ftelt de werken tegen het Geloov over, en fluit dezelve uit de rechtvaerdiging geheel uit , Rom. III: 28. IV: 5. (d). (3. De Sociniaenen befchouwen de daed des geloovs, als de verdienende oorzaek van onze rechtvaerdiging, zodat dit geloov beftae, in het gehoorzaemen van Gods gebooden , terwyl God onze gebrekkige gehoorzaemheid, door eene gunftige fchatting , voor volkoomen zou aenneemen ; zodat zy de toegereekende gerechtigheid van den Middelaer geheel 00 chamiebus Panftr, Cath. Tom. III. 1. 2». r1 vitos Oper. Tom. III. p. 447— hbidegger Tumul, -Cov.ï<, Trident. Tom. 1. ad Sejj". 6. Quaft. 9. viii. deel, Rr 4  OVER DE LEERSTUKKEN verwerpen (V) Dan dceZe grove dwae- ling, welke de ganfche verzoening van christus volftrekt verloochent, heeft bykans geene wederlegging noodig. Alieenlyk herinneren wy , niet één woord, dat de Heilige Schrivt de geheele eer van onze ganfche zaeligheid alleen aen christus toefchryve, Hebr V: 9. VII: 25, Joh. XIV: 6; dat alle verdienften der werken ten eenemael worden uitgeflooten , Rom IV: 27 ; dat de werken niet het weezen van het geloov uitreaeken, maer vruchten zyn van het geloov, Gal. V: 6. Jac. II: 18 ; dat God, in de rechtvaerdiging van eenen zondaer, zyne rechtvaerdigheid betoone, Rom. III: 25 , 261 en dat God, wiens oordeel naer waerheid is, Rom. II: 2, geene gebrekkige gehoorzaemheid, voor volkoomen, kunne fchatten en aenneemen (ƒ). y. De Remonftranten leeren , dat de daed des geloovs den menfche, 0m de verdienften van christus, genaedig tot rechtvaerdig. heid wordt toegereekend , zodat niet de gerechtigheid van christus, maer het geloov, CO sociNus Oper. Tom. 1. p. 803. Tom. II. p. 229. voLKF.Liui de yera Relig. 1. V. c. s: Cateeh. Racoy. OriaJI. 52. CO hoornbeek Socm. Cenfut. Tom. H. 1. 3, C. 2, cloppenbubg Oper. Tom. II. p. 393—  van de openbaering. 633 loov, eigenlyk de verdienende oorzaek van onze rechtvaerdiging zy (g). a. Dan het geloov is alleen een middel of werktuig, waer door wy de gerechtigheid van christus aenneemen, en dit is de eigenlyke en meest weezenlyke -daed van het geloov , Joh. I: 12. Voeg er by , dat de Heilige Schrivt fpreeke van eene rechtvaerdiging uit en door , maer nimmer om het ge]oov. Trouwens het geloov is, in dit geval, een recht gefchikt middel, vermits wy daer door de gerechtigheid van den Middelaer voor ons zeiven omhelzen, en ons dezelve toeëigenen ; en door het geloov wordt alle roem uitgeflooten, Rom. UI: 27. IV: 16. Eph. II: 8,9. b. Is nu het geloov alleen een middel , door het welk wy gerechtvaerdigd worden , en werkelyk deel krygen , aen de vruchten van chr ist üs toegereekende gerechtig, heid , dan kan het de verdienende oorzaek der rechtvaerdiging niet weezen. Daeren- boven wordt het geloov onderfcheiden van de gerechtigheid, welke ons wordt toegereekend : want de rechtvaerdigheid is uit God , door het geloov, Phil. Hl: 9. (g} abminios Oper. p. 127. episcopius Oper. Tom. ii. p. 313, 454- Cor,f. Rem. c. 18. §. 3 limborch Theol. Chrijl. !. 6. c. 4- Oord. Leen. 1. Hoofdfi. Ven. dit @wael. Art. -. ii Hoofdfi. Vtm. der Dwael. Art. 4. viii. deel. Rr 5  ^34 OVER DE LEERSTUKKE^ c. Het geloov is eene gaev van God, Eph U: 8. Maer , door het geene ons uit enkele genaede gegeeven wordt, kunnen wy niets verdienen. d. Eindelyk, volgens de leer der Remonftranten , is het geloov een verdienftelyk wew maer paulus, hebben wy gezien, ftelt de werken tegen het geloov over , en fluit dezelve geheel uit. Men ontleent eene zeer fchynbaere tegenwerping uit Gen. XV: 6, en Rom. IV: j : abraham geloovde in den heer, en Hy reekende het hem tot gerechtigheid, zegt mose waeruit paulus dit befluit afleidt, den geel nen die niet werkt, maer geloovt in Hem, die den godloofen rechtvaerdigi , wordt zyn geloov geree. kend tot rechtvaerdigheid. In deeze plaetfen zeggen de Remonftranten , wordt duidelyk geleerd dat God de daed des geloovs den menfche toereekene tot rechtvaerdigheid m Maer het is, uit het ganfche beloop van pa ui lus redeneering, ailerblykbaerst, dat hy de voldoening van christus voorftelle , als de eenige verdienende oorzaek der rechtvaerdiging , en het geloov als het middel , door het welk wy werkelyk deel krygen , aen de vruchten der rechtvaerdiging. Vs. 2. zegt hy, dat abraham niet uit de werken gerecht- (!0 cOrcell^sus Oper. p. pjg.  VAN DE OPENBARING. 635 rechtvaerdigd is , derhalven kan het geloov onmoogelyk j als een verdiei ftelyk werk,'befchouwd worden. Vs. 5 wordt het geloov tegen het werken overgeheld, en 'God wordt gezegd , den godloofen te rechtvaerdigen ; maer in eenen godloofen kan niéts zyn , het welk den grond en de verdienende oorzaek der rechtvaerdiging zou uitmaeken. Vs 6. verklaert de Apostel , dat God den menfche de rechtvaerdigheid uereekenes zonder werken , derhalven kan het geloov niet inkoomen als een werk (i). Maer wat dan ? hoe wordt dan het geloov gereekend tot rechtvaerdigheid ? gemeenlyk antwoordt men , dat het geloov hier genoomen worde, voor het voorwerp omtrent het welk het geloov verkeert, de gerechtigheid naemelyk van den Middelaer , gelyk zo de hoop genoomen wordt, voor de zaek , welke men hoopt , en de lievde , voor het voorwerp , het welk men bemint; zodat de meening van mose deeze zyn zoude: ,, arra„ ham geloovde God, en het verheeven „ voorwerp van zyn geloov , de toekoo5, mende voldoening van den beloovden mes„ sias, welke hy geloovig hadt acngenoo- f (i) H. alting Script. Heid. Turn. I. p. 202— uiveTus Oper. Tom. p. 318— heid anus Wederl. van den Remonflr. Catecii. p. 208—- vriemqbt Dit!. Cfof. Tom, 111. p. 59 - 62. VXII DEEL.  OVER DE LEERSTUKKEN „ men , is .hem tot eenen grond van recht„ vaerdiging toegereekend. Dan , om recht uit te fpreeken, deeze verklaering is my zeer gedrongen voorgekoomen. Indien mose dit hadt willen zeggen zou hy zich ongemeen duister hebben' uitgedrukt. Laeten wy niet onze bevattingerj m den Text indringen , maer met den nadruk der woorden zelve raedpleegen. Het Hebreeuwfche woord, van het welk mose zich bedient, door reekenen vertaeld, zegt in den eerften zin fnoeien, eenen boom van wilde Jooten te zuiveren; hiervandaen wordt het overgebracht, tot het beoordeelen van eene zaek, waerdoor men het valfche als van het waere affnydt, daerom wordt het genoomen voorbeoordeelen, fchatten.., en waerdeeren, Neh. XIII: 13. Pf. LXXXVIII: 5 , Het woord rechtvaerdigheid beteekent hier niet eenen grond van rechtvaerdiging, maer den zeedelyken toeftand van iemand, die voor God gerechtvaerdigd is. _ Voorts hebben wy er »og eene aenmerking by te voegen, dat abraham toen niet eerst voor God gerechtvaerdigd werd, toen hy de belovte van welke mose fpreekt ter aengehaelde^ plaetfe , geloovde. Hy hadt reeds jaeren te vooren geloovd, Gen. XII: I>4, maer nu was zyn geloov merkbaerer. Hy was derhalyen ook reeds lang te vooren gerechtvaerdigd. Op  van de openbaering. Ó37 Op deeze gelegde gronden nu , wil mose die zeggen: ahraham gav nu eene uiu neemende proev van zyn geloov, door het „ welk hy in Gods belovte berustte, en om „ de kracht van zyn geloov, welke hy, in dit „ geval, zo duidelyk openbaer maekte, oorj, deelde God hem, op grond der toekoomen,, de gerechtigheid van den messias, zo „ volkoomen rechtvaerdig, als of hy alle gerechtigheid in eigen perfoon volbracht „ hadt." Dit voorbeeld nu van abraham brengt paulus , met het hoogfte recht , by , als een bewys, dat de werken in de Rechtvaerdiging niet in aenmerking koomen , dat het geloov een werktuig zy , door het welk wy met de daed deel kryhen aen de vruchten van christus gerechtigheid , en een blyk, dat wy voor God gerechtvaerdigd zyn. • Ik heb gezien , dat de Heer rodolph de zaek meede op zoortgelyke wys begrype. Op de vraeg , wat zegt het dan , dat het geloov gereekend worde tot rechtvaerdigheid ? antwoordt hy : „ dat het „ geloov, zo als het christus aenneemt , voor dat geene geoordeeld worde, waer„ meede het recht, om de belooning der „ rechtvaerdigheid te vorderen , verbonden „ is, en dat derhalven hy , die in chris„ tus geloovt, by God den Richter even viii. deel.  Ö38 OVER DE LEERSTUKKEN ,, eens gefchat worde , als iemand , die de „ wet volkoomen gehoorzaemd' hadt {k)." B. Er is nog overig, dat wy eenige vrae. gen beantwoorden, cc. Vooreerst vraegt men , of het geloor eene voorwaerde der rechtvaerdiging kunne genaemd worden ? zo begrypen het zommi* gen (0- Maer de benaeming van voorwaerde fchynt ons zeer ong; past (m) ; die van een middel of werktuig fchynt ons veel beeter te beantwoorden , aen de leer der Heilige Schrivt, en de natuur der zaeke. HeÉ geloov is wel een veieischte, om werkelyk deel te hebben aen de vruchten der toereekening van christus gerechtigheid , welke van Gods zyde onmiddelyk gefchiedt, zodat niemand aen de vruchten van christus toegereekende verdienften daedelyk deel kunne hebben , ten zy hy geloove. Maer alle vereischten zyn geene voorwaerden ; wanneer iemand een kleed gefchonken wordt, om zyne naektheid te bedekken, kan hy er geen daedelyk nut van hebben, zonder dat hy het aencrekke ; het aentrekken derhalven van het kleed is wel een vereischte en een middel; om er nut van te hebben, maer men kan (k) In Ccleeh. P$lat. p. J4.8, ?4p. (I) van mast richt Theol. Praft. p. 814, (rit') Boren §. 908.  VAN DE OPENBAERING, 639 kan het niet , dan zeer ongepast, eene voorwaerde Doemen. —— De eigen lyk gezegde voorwaerde der rechtvaerdiging is eene volmaekte gehoorzaemheid , en deeze voorwaerde heeft de Middelaer voor de zynen volbracht (n). (i. Men vraegt, of het' geloov alleen ons rechtvaerdige ? —- Dat de werken , als verdienende oorzaeken , van de rechtvaerdiging ten eenemael zyn uitgeflooten, heeft geen betoog noodig. Maer de vraeg is, of alle de daeden , welke tot het geloov en de daermeede gepaerd gaende bekeering behooren, middelen zyn ter rechtvaerdiging ? Zo begrypen het zommigen (0) ; maer de weezenlyke daed van het; geloov, waer door men de gerechtigheid van christus aenneemt, en zich zeiven toeeigent, is het eigenlyk gezegde middel, waer door wy werkelyk deel krygen aen de vruchten van christus verdienlten (p). Zo veel is aen den anderen kant zeeker, dat het rechtvaerdigend geloov onaffcheidbaer gepaerd gae met de bekeering en heiligmaeking , zodat de goede werken kennelyke bewyzen zyn van het geloov en van de rechtvaerdiging. In C») witsius Oecon, Foed. p. 387— ilfifc. S. Tom, Ü. P. 79?— (0) lf. el ANC Tkef. Theo!, p. (p) witsius Oecon. Foed. p. j8j. VIN. DEEL.  640 OVER DE LEERSTUKKEN deezen zin zegt Apostel ja co bus, dat de mensch uit de werken gerechtvaerdigd worde« en niet alieenlyk uit het geloov , Kap. II: 24. 7. Wyders vraegt men , of het geloov de rechtvaerdiging voorgae , dan dezelve volge ? Over deeze vraeg is , omtrent het midden deezer Eeuw, vry wat LiLweeging in onze Kerk ontftaen. De Predikanten hol- tius (q) en comrie (r) beweerden, dat het geloov eene vrucht en een gevolg zy van de rechtvaerdiging. Tegen deeze leer verzetten zich de Hoogleeraers j. van den honert (Y), en j. j. schultens ({)• De Predikant j. j. brahe verdeedigde de leer der eerstgemelden (w). Ondertusfchen werdt zy van anderen voor onrechtzinnig uitgekreeten O). Dit gav aenleiding, gelyk het in zoortgelyke gevallen altoos gaet, dat er verfcheidene twistfchrivten voor en tegen in het licht kwaemen. Tot dat de Edelmoo. gende Heeren Staeten van Zeeland , by een be- C?) Verhandeling over de Rechtvaerdiging door het Geloov. Twee Predikatiën over Zondag 53 en 24 van den Heidelb. Catech: CO Verklaering van den Heidelb. Catech. Zond. 23. CO Verhand, van de rechtvaerdiging uit en door het gelooy. Briev aen de Clasfis van Leiden. CO fVaer/choinving op den Catech. van comrie §. 93— (jij Aenmerk. over de 5 IValcherfc'ie /Irtykeltn. (v) IVolke van getuigen voor de leer der rechtvaerdiging door en uit het geloov.  VAN DE OPENBAERING. 641 befluit van 18 Sept. 1761 , de hand op deezen twist gelegd hebben (w). — De HoogJeeraer b. s chemer mackre onderfcheid tusfchen de rechtvaerdiging van den godloofen en van den geloovigen (.%■). Zommigen zyn van oerdeel , dat beide deeze begrippen zeer wel zullen vereffend worden (y). Ook hangt de beantwoording van deeze vraeg geheel af van het verfchillend oogpunt, uit het welk men de zaek befchouwt, zodat zy , die de rechtvaerdiging vcor het geloov, en zy, die het geloov voor de rechtvaerdiging ftellen , beide gelyk htbben. Er is eene tweederlei rechtvaerdiging , en aen de zyde van God , en ten opzichte van den zordaer. De rechtvaerdiging , aen Gods zyde , beftaet in de onroiddelyke toereekenirg van christus borggerechtigheid aen den uitverkoorenen zondaar Deeze toe? reekenlng van christus gerechtigheid is de eenige bron van alle genaedeweldaeden. Op deezen grond fchenkt God, aen de Uitverkoorenen , elk op zynen tyd in zyne orde , de genaede des geloovs. In deeze be- (w) Nederlandfche Jatrboeken Ao. tf6i, van de maend April. (x) Theol Supra nat. c. 6. Sea. I. Euangeh/che Geloovskeeien 0 12 §. ij. c. 15. (yj struchtmeybr vereeniging der Rechtzinnigen i» het /luk der rechivaerdigmaeking. VIII. DEEL. SS  €4-2 OVER DE LEERSTUKKEN trekking is het geloov eene vrucht van de rechtvaerdiging , en gaet de rechtvaerdiging voor het geloov. —_ De rechtvaerdiging, ten opzichte van den zondaer, beftaet daerin dat hy werkeiyk deel kryge aen de vruchten van christus toegereekende gerechtigheid Dit gefchiedt, wanneer hy de gerechtigheid van den Middelaer voor zich zeiven geloovig aen neemt, Joh. I: I2 , en in zo ver geloov voor de rechtvaerdiging. Deeze onderfcheiding koomt volkoomen overeen met de Symbolifche Boeken on* zer Kerke. „ Wy verftaen niet, zegt de „ Nederlandfche Geloovsbelyd.nis, dat het „ om eigenlyk te fpreeken, het geloov zelvs „ zy, het welk ons rechtvaerdigt: want het „ is maer een werktuig , wacrmeede wy christus als onze rechtvaerdigheid om* „heizen <»" Derhalven is christus reeds onze rechtvaerdigheid, voor dat wy Hem door het geloov omhelzen. Maer nu kan christus , voor dat wy Hem door het geloov aenneemen , onze rechtvaerdigheid niet zyn , dan alleen door toereekening. Daerom wordt er by bygevoegd: „ maer JEsüs »> christus, ons toereekenende alle zyne „ verdienften , en zo veele heilige werken É » welke Hy voor ons, en in onze plaets ge- „ daen (5) Art. 22.  Van de openbaerïng. 643 ï, daen heeft , is onze rechtvaerdigheid." Dat het daedelyk deelgenootfchap aen de vruchten van christus gerechtigheid, eene Vrucht van het geloov zy , wordt geleerd ih deeze woorden : „ daerom houden wy die jjg fondament altyd vast , fteunende en ,, rustende , op de gehoorzaemheid van den ,, gekrubten christus alleen, welke onze i, is , wanneer wy in Hem gelooven." De Heidelbergfche Catechismus leert, deels Üat God ons de volkoomene genoegdoening van christus toer eekent, deels dat wy alleen door het geloov rechtvaerdig zyn , daeronl dat wy de genoegdoening van christus niet naders, dan alleen door het gehov, aenneemen en ons toeeigenen kunnen , om naemenlyk aen de vruchten van die genoegdoening werkelyk deel te hebben O). S. Eindelyk vraegt men , of de rechtvaerdiging van eeuwigheid gefchied zy , dan of zy in den tyd gefchiede, en wanneer? Jn zeekeren zin kan men zeggen , dat de rechtvaerdiging van alle de Uitverkoorenen van eeuwigheid gefchied zy, voorzover God hen in christus, als hun hoofd, en hunnen Middelaer befchouwt, en hunne rechtvaerdiging vastgefteld heeft. In deeze betrekking is ons de genaede gegeeven in chris- (e) Zond. XXIIH vr. 60, 61. viii. deel: Ss 2  044 OVER DE LEERSTUKKEN TOS, voor de tyden. der ecuwen, 2 Tim. I: 9- Maer eigenlyk is de rechtvaerdiging gefchied in den tyd, ten aenzien der verwerving , wanneer chriSTus geftorven, en ten aenzien van de openbaere bekendmaeking, wanneer christus opgeftaen is van de dooden: want toen christus geftorven is , zyn alle de Uitverkoorenen in Hem geftorven , 2 Cor. V: 15 , toen was God de waereld in christus met zich zeiven verzoenende, 2 Cor. V: i9, en by zyne opftanding is het gebleeken, dat Hy eene vol. maekte gerechtigheid hadt aengebracht. Toen is Hy gerechtvaerdigd in den Geest, 1 Tim. III: 16. Hy is overgeleeverd om onze zonden ! en opgewekt tot onze rechtvaerdiging , Rom. IV: 25 Met opzicht tot de toepasfing, ge¬ fchiedt de rechtvaerdiging, wanneer een zondaer geloovt , dan fchenkt God hem, op grond der verdienften van den Middelaer, welke hem zyn toegereekend, de genaede des geloovs , en , door dat geloov , krygt hy werkelyk deel aen de vruchten van christus gerechtigheid (b). W TürretTin Theol. Elenet. Tom. ft p. 748, §• PI5.  VAN DE OPENBAERING. 64.5 §• 915. B. De vruchten der Rechtvaerdiging , aen welke de zondaer werkelyk deel krygt , wanneer hy dezelve door het geloov aenneemt , zyn de vergeeving der zonde «m de aenneeming tot kinderen. Doorgaens fpreekt men, in de behandeling van de leer der Rechtvaerdiging , van het vonnis , het welk men als tweederlei befchouwt , het vryfpreekend, door het welk de uitverkooren zondaer, wanneer hy geloovt , ontilaegen wordt van de fchuld en ftraf der zonden , en het toewyzend, waer door hem het Goddelyk kindfehap , en het recht ten eeuwigen leven , wordt toegeweezen. Dan het zy ons vergund , onze gedachten eenigzins anders te leiden , dan men, zeedert eenigen tyd, gemeenl.k gedaen heeft. De Rechtvaerdiging beftaet , onzes eracbtens , in de toereekening van en rist os gerechtigheid , waer door God de Vader den ukverkoorenen zondaer, volgens een rechtvaerdig vonnis, zo,onfehddig en rechtvaerdig oordeelt , als of hy nimmer zonden begaen , en alle gerechtigheid volbracht hadt , welke de Borg in zyne plaets volbracht heeft, vin. deel. Ss 3  646 PVER D, E LEERSTUKKEN In deezen zin zyn alle de Uitverkoorenen gerecht vaerdigd , by den dood van den Middelaer , maer de toepasfing van deeze rechtvaerdiging gefchiedt, ten aenzien van eiken, Uitverkoorenen in het byzonder , wanneer God hem de genaede des geloovs fchenkt ; en dan krygt hy werkelyk deel aen de vruchten der rechtvaerdiging, de vergeeving der zonden, en de aenneeming tot kinderen. „ Wy meenen daerom, dat men de zaek >;, gemakkelyker en kiaerer begrypen kunne, „ op deeze wys, dat, vermits christus' „ ons , tot eenen borg en een hoofd , door „ God verordend en gegeeven is , alles wat „ Hy gedaen en geleeden heeft , om de wet „ volmacktelyk te vervullen , zo ten aenzien „ van de gebooden , als de fioffelyke be„ trachting , uit kracht van die vereeniging, het onze gereekend worde, als in „ onze plaets verricht , en ons van God zo „ wordt toegereekend, als of het door ons „ zelve volbracht was; dat r-u , uit deeze „ toereekening van christus volmaekte „ gerechtigheid , twee weldaeden voort„ vloeien, zo de vergeeving van zonden , ,, als de toewyzing van recht tot het leven ,,of de aenneeming tot kinderen, in welke „ twee ftukken de geheele Rechtvaerdiging „ begreepen is. Zodat de toereekening der „ gerechtigheid de grond en verdienende „ oor-  VAN DE OPENBAERING. 647 „ oorzaek zy van de rechtvaerdiging, maer „ de vryfpreeking en aenneeming tot kinde„ ren , de twee deele der Rechtvaerdiging, „ en even zo veele gevolgen van de toeree„ kening der gerechtigheid , welke onaffcheid„ baer zyn van eikanderen (c)." A. De htilryke gevolgen der rechtvaerdiging, aen welke de uitverkooren zondaer werkelyk deel krygt, zodrae hy geloovt, zyn de vergeeving der zonden , en de aenneeming tot kinderen. a.. De vergeeving der zonden. —— Trouwens de Middelaer heeft voor de zonden, door zyne lydelyke gehoorzaemheid, volkoomenlyk betaeld , en de reinigmaeking van onze zonden door zich zeiven te weeg gebracht, Hebr. h 3Wanneer derhalven een zondaer de verzoening van den Middelaer , door het geloov , voor zich zeiven aenneemt , krygt hy werkelyk deel aen de vergeeving der zonden , op grond der betaeling van den Borg, die hem, als zyne eigene betaeling, van God is toegereekend ; dan heeft hy in christus de veriosfing door zyn bloed , naemelyk de vergeeving der misdaeden , ^ph. j: 7. Am jesus geeven alle de Propheeten getuigenis , dat een iegelyk, die in Hem geloovt , vergeeving der zonden ontvangen zal door zynen naem , Hand. X: 43. fc) turrettin Theol. Elev.et. Tom, II. 717. VIII. DEEL. Ss 4  648 OVER DE LEEBSTüKken rfeeze beving der mhdaedes 1Mekt, dat elk een geiooige Biet ^ aenfprekely* zy voor de fchnMen , noch te vreezen heboe voor der «1 ver ftraffen : want er is geene verdoemenis voor de geenen die in cHRIS. "S ^ > Koffl' VJH: , Dacrom Wordt deeze weldaed in de Heilige Schrivt uitgebet , door een bedekken van de zonde , omte: z, door de gerechtigheid van een Bor f als voor Gods oogen bedekt*, Pf. AAXJ : i . door ecn nkt toereekenm . ongerechtigheid, zodat men voor Ue ftraf niet te.vree2tnhebbe> KI XXXII: 2;doorecn t#^g«S ««• engmüMgbeeslen-, Pf. LI- u en een uitmsfehen der zonden , Baaó IIi- 10 ' gelyk een fchuldëifcher de fchaid uitftryks wanneer er voor betaeld is ; cour een lechl werpeil achter den fug m fa ^ ^ ^ ^ MiCb. VII: j9, omdat de Goddelyke Rjcb' ter aen de zonden, ter tofcefo^, eveQ zo weinig denkt , als of zy nnnmer begaen waeren en,. Wy verwerpen daerom de dwaehng der Ro.mschgezmden , vorens welke de vergeeving der zonden beftaen zou f de ™nie'W van de fmet der zonde «oor eene mftorti.g van zced J k > vaerdIgneld, «f het beginfel der beUigmae. kmg Op deeze wys zoekGD zy hunn£ flaende te houden, dat de Rechtvaerdiging beftae in de fcftorting vm zeedeJyke \aer-  TAN DE OFENBAERING. 649 \aerdigheid. Daerom zegt de Kardinael n e t> larmyn, „ dat de dood van christüs „ niet alleen de oorzaek geweest zy van de „ vergeeving der zonden , maer ook van de , inwendige vernieuwing. Want, volgens ,, de leer der algemeene Kerk , kunnen dee. 'is twee dingen niet gefcbeiden worden , „ daer ééne en dezelvde genaede ons , om „ christus verdien Hen , ingeltort, en ons „ inkleevende, zo wel de zonden uitdelgt, „ als de ziel met rechtvaerdigheid ver„ ciert (c)." Trouwens de gemelde fpreekwyzen der Heilige Schrivt leeren duidelyk genoeg, dat de vergeeving der zonden beftae in eene vryfpraek van de fchuld, en een ontflag van de ftrafFen der zonden. Omtrent deeze vergeeving hebben wy nog aen te merken , dat zy volkoomen zy , en zich ukftrekke tot alle zonden. a. De vergeeving der zonden is volkoomen , zy beftaet in eene volleedige bevryding van de fchuld , en alle ce ftrafFen der Zonden. Wier dwaelen wederom de Roomschgezinden , die Hechts eene gedeeltelyke vergeeving ftellen , 10 jat men wel zou bevryd worden van de fchuld en eeuwige ftraf der zonden , maer niet altoos van de tydelyke ftraf in dit leven , en na het zdve (<0 Cuittry. Tom. ii. Col. 795. viii. D EEL. Ss 5  °> OVER DE LEERSTUKKEN in het Vagevuur. Het Concilie van Trente tfaekte deeze bepaeling: „ indien iemand zegt dat eiken boetvaerdigen zondaer , „ na het ontvangen van de genaede der „rechtvaerdiging, de fchuld der eeuwige „ itraf zo vergeeven en uitgedelgd worde „ dat er geene verplichting meer overblyve * „ om tydelyke ftraf te ondergaen , of in dit „ leven, of in het volgende in het vage„ vuur, eer hem de weg naer het Koning. » ryk der hemelen kan geopend worden , die „ zy eene vervloeking (e)." £erje k welke de volkoomenheid van chiustus voldoening blykbaer verloochent, gelyk wv lieotnT/r6 andefe ge]egeDhdd ^ *. De vergeeving ftrekt zich uit tot alle zonden , van welken aert ook, zo wel tot de toekoomende, als tot de voorleedene en tegenwoordige. _ Er zyn er onder onze Godgeleerden , die meenen, dat aen eenen zondaer, wanneer hy geloovt, wel de voorleedene, maer niet de toekoomende overtreedingen vergeeven worden (g). Wy houden het evenwei , met anderen (/;), daer voor, (0 Sef. VI. Can. 3a. dat C f) Boven §.9 2. Cff) R.vktus Oper. Ton,, m, p. ,09,.,,98- PICTET Theol. Chret. Tom. II. 1. 2 c. 11. §. , W voetiü, SeleS. Difp. Pari V. p. i8i__ WJTSIÜS K/C. 6. Tom. IL p. üoS— witsius.  VAN DE OPENBAERING. dat een geloovige vergeeving van alle zonden, erlange, zo wel die, welke hy nog begaen zal, als die, welke hy reeds bedreeven heeft. Trouwens er is geene verdoemenis voor de geenen r die in christus zyn, Rom VIII: 1, en , door het geloov gerechtvaerdigd zynde, hebben wy vreede met God , Rom. V: 1 ; maer waeren de toekoomende zonden niet vergeeven , dan was er nog verdoemenis voor hun , en hunne vreede met God was niet volkoomen. christus heeft, als plaetsvervangende Borg der Uitverkoorenen, voor alle hunne zonden volkoomen betaeld , derhalven zyn alle hunne overtrcedingcn, toen christus geftorven is , op éénen dag wechgenoomen, en , toen christus uit de dooden werdt opgewekt, beeft God als het waere openlyk eenen briev van kwytfchclding gegeeven. Nu wordt de ganfche gerechtigheid van christus aen eiken Uitverkoorenen toegereekend , en , op, dien grond, wordt hem aiies, wat christus voor hem verworven heeft , niet ten deele , maer geheel toegeweezen. Gevolge]yk worden hem niet alleen de voorleedene. zonden toegereekend , onder verband om geene zonden meer te begaen , of, zo hy dezelve bedreeven heeft, naer eene nieuwe verzoening uittezien ; dan zou de verzoening van den Middelaer zeer gebrekkig weezen; maer christus heeft hein , en alle die ge- VIII. DEEL.  $5* OVER DE LEERSTUKKEN heiligd werden , met ééne offerande , in eeuwigheid volmaekt , Hebr. X: 14. Indien aJ. leen de voorleedene zonden , aen de geloovdgeö vergeeven waeren, zouden zy geenen beftendigen troost hebben, maer in eene ee duurige vrees leeven moeten, uit aenmerking, dat één eenige zonde, welke niet vergeeven is, genoegzaem zy , om hem uit den hemel uit te fluiten. Maer, mag men vraegen , hoe kan God toekoomende zonden , welke nog niet begaen zyn , reeds by voorkooming vergeeven ? Wy antwoorden, op dezelvde wys, alscHKi, fus voor fchulden , welke nog niet begaen wae. ren , door eene voorloopige betaeling vol- daen heeft. Het is man. „ xr "cc IS waer > een Vorst onder de menfchen vergeevt wel voorleedene imsdaeden , maer niet zulke, welke nog in het vervolg ttaen bedreeven te worden. Maer hier is een zeer merkwaerJig onderfcheid • een Vorst vergeevt uit enkele genaede , eH God vergeevt op grond van eene volmaekte voldoening, door welke voor alle misdaeden, zo voorleedene i als toekoomende , betaeld is m. Op deeze wys begreep het ook de groots öai.vyn (k) Voor het overige be- fchouwt God de zonden der gerechtv«crdigden met een heilig ongenoegen, wei niet (i, WIT* Hit 1. c. p 8;o— CJi) Conjlit. I. III c 11 §. 11  van de openbaering. f53 als een Richter, maer als een lievderyk Vader. Uit dit beginfel kastydt God de geloovigen meenigmaelen ten hunnen beste, flebr. XII: 5 , 0 ; om deeze redeu moeten wy geduurig en op nieuws bidden , om de vergeeving der zonden (O- 3. De andere vrucht der recht aerdiging is de Aenneeming tot kinderen. Van deeze weldaed der genaede fpreekt de Heilige Schrivt dikwyls. God heeft ons te vooren ver. ordineerd , tot aenneeming tot kinderen , Eph_ I: 5. God heeft zynen Zoon uitgezonden —- opdat wy de aenneeming tot kinderen verkrygen zouden, Gal. IV: 4, 5. Zy, die jesus hebben aengenoomen, hebben macht ontvangen, om Gods kinders genaemd te worden , Joh. I: 12. Zo veelen er door Gods Geest geleid worden , die zyn Gods kinders , — en indien wy kinders, zyn , zo zyn wy ook ervgenaemen, Kom. VIII: 14 , 17. Gy zyt alle kinders van God , door het geloov in christus, Gal III: 26. Nu zy wy kinders van God , 1 Joh. III: 2. De fpreekwys is ontleend van de bekende gewoonte onder de menfchen , dat iemand , die kinderloos is , de kinderen van eenen (I) witsius 1. c. p. 15— Plurimts de hac auafiione des, patarunt. claudius Oeuvres Pojlliumes Tom. V. p. 55—— VLACK Dtf. Trad. Dijf. ?. S18. ?/. p. 206-392 Sect. 4. p. 2r>s— en leidekker Dij]'. Jpol. contra j. vues p. 9 — viii. deel.  6*54 OVER CE LEERSTUKKEN anderen tot de zynen aenneemt, en tot zyne. ervgenaemen aenftclt. Op zoortgeiyk eene wys neemt God de geloovigen , op den graod der Verzoening van zynen Zoon , tot zyne kinderen aen ; Hy behandelt hen als een lievderyk Vader , en verklaert hen tot ervgenaemen van alle de gcnaedegoederen , welke christus Voor hun Verworven heeft i i Cor. III: 22 , 23 , zodat zy een Wettig recht hebben , op de zeegeningeh van dit , en de heerlykheid van het volgend, leven (jn). Deeze Aenneeming tot kinderen is een vruchtgevolg der Rechtvaerdiging. De BorgtochteJyke gerechtigheid van den Middelaer wordt den Uitverkoorenen, als nunne eigene^ toegereekend ; zy worden gereekend dat alles gedaen en verdiend te hebben , wat chris1 u s als Borg voor hun gedaen en verdiend heeft. Wanneer nu een uitverkooren zondaer de gerechtigheid van Christus door het geloov aenneemt, krygt hy werkelyk deel aen alle de vruchten van christus gerechtigheid; hy ontvangt niet alleen vergeeving van zonden , maer hy wordt herfteld in de vriendfehap van God , God be- fchouwt (m) hoornbeek Theol. Pracl. pari. I. 1. 7. c. K. witsius Oecon. Foed. \. III. c. ic. van mast richt Theol: Prati. Tom. II. 1. 6. c. 7. pictei Theol. Chret. Tom. \U 1. 11. c, 8.  VAN DE OPENBAER.ÏNG. 6$$ fchouwt en behandelt hem , met dezelvde toegeneegecheid , met welke een Vader zyne kinderen befchouwt en behandelt , en, uit dien zelvden hoofde , heeft hy een wettig recht op de zeegeningen van dit, en de heerlykheid van het volgend leven. B. Deeze twee vruchtgevolgen der toereekening van christus gerechtigheid, de vergeeving der zonden , en de Aenneeming tot kinderen , gaen onaffcheidbaer gepaerd. Er is, die meenen, dat alleen de lydendê gehoorzaemheid van den Middelaer den Uitverkoorenen worde toegereekend , en dat derhalven de geheele Rechtvaerdiging alleen in de vergeeving der zonden geleegen zy. Dan wy hebben reeds voorheen betoogd * dat ook de daedelyke gehoorzaemheid van den Middelaer borgtochtelyk zy (ra). Deeze wordt derhalven ook aen de Uitverkoorenen , toege^ reekend ; op dien grond ontvangen de geloovigen , te gelyk met de vergeeving der zonden , de aenneeming tot kinderen en het recht ten eeuwigen leven- — Dit leert ook de natuur der zaeke zelve. Door de zonden hebben wy niet alleen tydelyke en eeuwige ftraffen verdiend , maer wy hebben ook de Goddelyke gunst verbeurd, met alle die zeegeningen en voorrechten , welke ons, in onze (b) Boven §. 5,03. viii. deel,  Ó\;ö" OVER DE LEERSTUKKEN eerfte Voorouderen, gef honken, waeren Derhalven konden wy , door de vergeeving van zonden, en de bevryding van de wel verdiende ftraffen , niet volkoomen herfteld en gelukkig worden , ten zy wy tevens , door de Aenneeming tot kinderen , het recht ten eeuwigen leven verkreegcn. Het was gevolgelyk niet genoeg, dat wy van het kwaede verlost wierden ; wy moesten ook het goede deelachtig worden. De Vergeeving der zonden en de Aenneeming tot kinderen zyn dan wel onderfcheiden : want, „ het is niet voiftrekt noodzaeke„ lyk, dat hy, welken de zonden vergee „ ven zyn , en die van de ftraf des doods „ bevryd is, aenftonds met de kroon der on„ ftervelykheid begivtigd worde, daer God „ den mensch , wanneer het Hem behaegd „ hadt, op nieuws tot het werk hadt kunnen „ verzenden , om daerdoor den prys te erian„ gen. Op de loslaeting uit eene gevangenis „ volgt wel noodzaekelyk de vryheid , maer „ niet aenftonds throon en fcepter (0) " — Maer evenwel, uit kracht van chris'tus borgtochtelyke voldoening, gaen deeze beide genaedeweldaeden onaffcheidbaer gepaerd Door het geloov in christus, ontvangen wy de vergeeving , en een ervdeel onder de geheiligd (o) TBRRETHN Theol. Elemt. Tom. ii. p. 718.  van DE openbaering. 64? ligden , dat is, het recht op het eeuwig leven , met alle de heiligen , Hand. XXVI: ï8. christus heeft ons niet alken gewasfchen van onze zonden, voorzover alle misdaeden ons om zynen wil vergeeven zyn * maer ook gemaekt tot Koningen en Priesteren , voorzover wy tot Gods kinderen worden . aengenoomen, en het recht ten eeuwigen leven erlangen , Openb. I: 5 , 6. A. met de rechtvaerdiging is de heiligmaeking o n a f s ch e i db a e r verbonden. §. 913. A> De heiligmaeking , welke met de Rechtvaerdiging onaffcheidbaer gepaerd gaet is die werking van den heiligen geest, waer door een geloovig zondaer, van de fmet der zonde , hoe langs zo meer gereinigd * en , naer het Goddelyk evenbeeld , hervormd wordt, Van deeze Heiligmaeking fpreekt de Heilige Schrivt dikwerv. christus is ons geworden tot heiligmaeking, 1 Cor. I: 30. Wy moeten onze heiligmaeking voleindigen in Gods vrees , 1 Cor. VII: ï. Z> Dee/e Heiligmaeking is wel van de Rechtyaerdiging onderfcheiden , maer evenwel zy gaen onaffiheidbaer gepaerd. De Roomschgezinden verwarren ongélukkig de Rtchtvaerdiging, met de Heiligmaeking. Dan dat deeze beide weldaeden weezenlyk onderfcheiden zyu , heeft weinig of geen betoog meer noodig, nadat wy beweezen hebben , dat de Rt chtvaeruiging eene richteriyke daed zy {q) Alieenlyk merken wy maer aen . dat wy , volgens de uitdruk kelyke leer van paulus, gerechtvaerdigd worden , zonder de werken ; maer was de Rechtvaerdiging het zelvde met de Heiligmaeking , dan zouuen wy wel deegelyk door da werken gerechtvaerdigd worden. Voeg er by , dat de Heilige Schrivt deeze beide weldaeden allerkennelykst onderfcheide , i Cor. O) marck Obferv. S. Tom. II. p, L43— lam fe T/w, ,/ici. 1. 2. c. 9. budd/eos Theol. Mor. Care. I. c. 5. MOiüeim Zeeden!. IV Deel c. 2. (5O Hoven § 513, vm, deel, Tr 3  «552 OVER DE LEERSTUKKEN li 30. VI: 11. Trouwens de Rechtvaerdiging verkeert omtrent de fchuld, en de Heiligmaeking omtrent de fmet der zonden ; de Rechtvaerdiging gefchiedt eens en volkoomen, maer de Heiligmaeking trapsgewys (V). Evenwel gaen de Rechtvaerdiging en Heiligmaeking altoos onaffcheidbaer gepaerd. Dit vloeit uit de natuur der zaeke zelve voort: want, door de rechtvaerdiging, worden wy in de Goddelyke vriendfehap herfteld, en verkrygen wy het recht ten eeuwigen le* ven, maer de Heilige God kan, met onreine zondaeren , geene gemeenfehap hebben. Het oogmerk van christus verzoening was niet alleen om ons te verlosfen, maer ook om ons te heiligen , Tit. Ui i4; en het Geloov , door het welk wy gerechtvaerdigd worden, is de wortel en het beginfel der Heiligmaeking , Gal. V: 6. §- 017. B. Be vruchten der Heiligmaeking zyn de goede werken, welke, offchoon zy niets verdienen kunnen , ■ evenwel noodzaekelyk zyn. «. Door goede, werken verftaen wy alle zulke daeden van geheiligde menfchen , welkt CO Junius Oper. Tom. I. Col. 2177—  VAN DE OPENBAERING. 653 kt zy , door de genaede van den heiligen geest, uit het geLov , volgens het voorfchrivt van Gods wil, en tot zyne eer verrichten. <• De benaeming van goede werken is ontleend uit de Heilige Schrivt, Zy wordt bepaeldelyk genoomen voor de weldaedigheid aen nooddruftigen , 1 Tim. VI: 18 , maer ook, in het algemeen , voor alle daeden der menfchen , welke Gode behaegen, Matth. V: 16. Eph. II: 10. Coll. I: 10. 2 Thesf. II; 17. Tit. II: 7. III: 8; anders zinbeeldig goede vruchten geheeten, Jac. III: 17, vruchten des Geestes , Gal. V: 22. Eph. V: 9, vruchten der gerechtig' heid , Fhil. I: 11 , vruchten der bekeering waerdig , Matth. III: 8. De Heilige Schrivt fpreekt ook van deugd , Phil. IV: 8. 2 Petr. I: 5. Maer evenwel deeze benaeming is minder gebruikelyk, waer van de uitmuntende mosheim zegt (V) „ jesus „ en zyne getuigen beezigen daerom zo wei,, nig het woord deugd , ten einde niemand „ de Godzaeligheid der Christenen , voor die „ trotfche en onechte deugd der Heidenfche „ Wysgeeren, welke daerby nog zo ver„ fcheideniyk verklaerd werd, houden mogt." In de daed, het woord Deugd hadt, by de Griekfche en Romeinfche Wysgeeren , zeer (s) Zeedenleer IV Deel c. i. §. i. p- 22viii. deel. Tt 4  054- OVER BE LEERSÏlHiKEN onderfcheidene beteekenisfen ; zy alle pree. zen de deugd, en gaeven er lesfcn over , maer met dat alles waeren zy, over den aen van do Deugd, zeer verdeeld. Volgens plato was de Deugd eene opklimming van de verftandige ziel, tot den oorfprong aller zielen , door den dood der zinnen , en de verzwakking van het lichaem; volgens arutot eles een wandel, overeenkoorcftig de gefteldheid van het land , waerin men ieevt, en de zeeden van de verilandigften onder hee volk; volgens de stojcyken eene uitroeiing van alle natuurlyke aendoeningen en neigingen; en volgens ep reu Ros eene vermyding van alle die dingen , welke onrust m de ziel, en fmerten ia het lichaem , kunnen veroorzaeken (t) Voeg er by , da* wy, door-goede werken , alle daeden verftaen zo uitwendige, als inwendige, welke met Gods wet overeenkoomtn , maer het woord Dcuga beteekent, ook in den %1 van onze Wysgeeren, meer het goede voorneemen, dan de uitvoering. „ De Deugd is eene be,v fiendigc en oprechte wil , 0m zyne daeJ5 den naer het voorfchrivt van Gods wil * m te rich£eQ (O-" In de Godgeleerdheid ont- f0 WOSBEIM i. c. p, r>, '10. 00 h eink c ««i Elem. Mi/of. Rstim. & Mor,.!, Psè -4 c. 3. Sus. 3 5. ai7.  van de openbaering. 655 onthoudt men zich daerom ook van hes woord Deugd (v). Goede werken zyn derhalven niet alleen goede gedachten en voorneemens, maer ook alle woorden en daeden, welke met Gods wet overeenkoomen. ~— De vereischte hoedaenigheeden der goede werken zyn drie. Zal eenig werk goed en Gode behaeglyk weezen, het moet voortkoomen uit het rechte beginfel van het geloov , ingericht zyn naer het richtfnoer van Gods wet, en uitloopen tot het rechte einde , de bevordering van Gods eer. a. Een goed werk moet voortkoomen uit het rechte beginfel, naemelyk het Geloov: want door het geloov worden de harten gereinigd , en zonder geloov is het onmoogelyk Gode te helwegen, Hand. XV: 9. Hebr. XI: 6. Trouwens , door het geloov krygen wy werkelyk deel aen de gerechtigheid van christus, en zonder opzicht tot christus kan God geen welgevallen hebben in eenen zondaer en zyne verrichtingen. Maer de onvolmaektheeden der geloovigen worden bedekt , door de vol-, maekte gerechtigheid van den Middelaer. Hec geloov is de bron der lievde tot God, Gal. V: 6. Door het geloov weeten wy, wat Gods wil zy, en vertrouwen wy, (y) 11. altihg Theol. Prol/I. Loco 1s. Proil. 4, viii. deel. Tt 5  6S6 OVER DE LEERSTUKKEN dat wy, om christus wil, de voorwerpen zyn der Goddelyke gunst, en dat God op dien zelvden gr0nd een welgevallen in onze daeden neemen zulle, Rom. XIV- 23 *' Een ë°ed wei* moet beantwoorden , aen het rechte richtjhoer, naemclyk aen Gods wet, welke Hy ons in zyn woord heeft voorgefchreeven. Dit leert de natuur der zaeke zelve. Menfehelyke voorfchrivten en willekeurige dingen kunnen derhalven in geene aenmerking koomen. Van zulken eigenwillig Godsdienst heeft de eenige Wetgeever eenen afkeer, Jef. XXIX: 13. Matth. XV: 8 o Mare. VII: 7. Coll. II: l8 , 20 , 22. c Een goed werk moet uitloopen op het rechte einde. Het voornaemfte einde is Gods eer , 1 Cor. VI: 19 , 2a X: 31. j Petr II9, 10, waeraen de Richting van onze naesten, en de verzeekering van onze zaeligheid, ondergefchikt zyn, Matth. V: 16. Phil II15- 1 Petr. II: I2. Phil. I1: I2> a petr> £ f Deeze goede werken zyn vruchten en uitwerkfelen der Heiligmaeking : want het is de HEiLiüE geest, die ons niet alleen tot de goede werken opwekt en aenfpoort, maer die dezelve ook , door de kracht van zyne bovennatuurlyke genaede, werkelyk voortbrengt. De goede werken zyn vruchten des Geestes , Gal. V: 22. God werkt in ons beide het willen en het werken , Phil. II; 13. Door de  VAN BE OPENBAERING. 657 de genaede dienen wy Gode welbehaeglyk , Hebr. XI!: 28. De God des vreedes volmaekt ons in allen goede werke , opdat wy zynen wil moogen doen , werkende in ons het geene voor Hem welbehaeglyk is , door jesus christus, Hebr. XIII: 20, 21. Uit het gezegde is het klaer genoeg, dat natuurlyke menfchen , die door Gods Geest niet geheiligd worden , geene goede werken kunnen doen. Wy erkennen zeer gaerne, dat een onbegenaedigd mensch een treffelyk burger weezen kunne , en aenmerkelyke dienften aen de maetfchappy toebrengen. Ook willen wy den lov der uitmuntende mannen onder de Heidenen , die, van wegens hunne deugden , hemelhoog geroemd worden , geenszins verdonkeren. Maer dit beweeren wy, dat niemand , zonder de heiligende genaede van den Geest, iets verrichten kunne , waerin de Heilige God een welgevallen reemen zou. In deezen zin, verklaerden augustinus en andere- Kerkvaeders , tegens pelagius (w), de deugden der Heidenen voor blinkende zonden (x). Te weeten , men moet het onderfcheid , tusfchen de werken van geheiligde en natuurlyke menfchen , niet (w) Epift* ad demetriadem Virginem falfo HiERe» Nymo adfcripta en inCerta ejtts Openbus Turn. IV. OO c. J. vossius Oper. Tom. VI. p. 468, 4^9. vrieMoet ad Dicta Clafica V. T. Tom. III. p. 124 , 125. VIII. DEEL.  <5jS OVER DE LEERSTUKKEN zoeken in de daeden, maer m de wys , 0Q welke zy verricht worden. De vraeg is niet, of éene zeekere daed uitwendig, met Gods wet overeenïtemme, maer of zy gefchiede op zuk eene wys, als Gode welbehaeglyk ». Het geene eene daed weezenlyk goed maekt, koomt alleen van Gods genaede welke m ons werkt, maer het uitwendige kan ook een natuurlyk mensch verrichten Een onbegenaedigd mensch kan, door de krachten der natuur , zulke werken verrich. ten welke uitwendig met Gods wet overeenftemmen, maer hem ontbreekt het weezenlyke het welk tot eene goede daed vereischt wordt Hy werkt niet uit kracht van het geloov, en eene oprechte lievde toC God, maer uit eenen geheel anderen grond en een geheel ander oogmerk Wacht hv 3-ch van grove zonden , en verongelykt hy zynen naesten niec, het gefchiedt , 0f Z agenhevde, en voorzichtigheid , om de ftraf te ontwyken, of om . den roem van eenen toeven man te hebben ; maer hy doet het met met betrekking tot God , om de eer van .zynen weldoener te bevorderen. Doet hv werken van lievde en barmhartigheid , hy zoekt daer door zyne eigene eer, hy hoopt! dat het hem zal weder vergolden worden of omdat hy zacht van aert is, en eenen medeJydenden inborst heeft. Wy  van DS openbaering. 659 Wy verwerpen daerom, met jansenius (y) , de dwaeling der Roomfcbe Kerk4 dat een mensch, voor dat hy wedergebooren is , door de krachten der natuur, goede werken verrichten kunne (z)- Het geene wy reeds hebben aengemerkt , is ter wederlegging genoegzaem (a). Evenwel hebben de Remonftranten (b) willen beweeren , dat zy , die de gemeene genaede wel gebruiken , en zich, naer maete van hunne krachten , op natuurlyke eerlykh id toeleggen , Gode aengenaem zyn , en van de zaeligheid niet worden uitgeflooten , als meede dat de uitmuntende mannen onder de Heidenen , om hunne deugdzaemheid behouden zyn (c). (i. Onze goede werken kunnen niets verdienen. De Roomschgezinden leeren , dat de goede werken , in den eigen lyken zin , uit meedewaerdigheid , het eeuwig leven verdienen. Zy fpreeken van verdienften , uit welvoeglyk~ 0>; lu AucüsTiNO Tom, II. p- *i -241— (z Conal. Trïdent.' Sef. VI. Can. 7. BEL LA r Ml UW I Controv. Tom 1. Col «,78. (a) chemnetiI's Examen Conc. Tridenl. run. i. p. 107. hf. ibe g oer Turn. Conc. Tnd Tom. I. p. 319. (2>) Confifia Remonjlr. c. 17. p. 158. lïmborch Theol. Chrift 1. IV. c. 4. §. 13. c. i §. II. Amica.Coll. cum. crudito Judao p. 191. cattenburg Spicil. Theol. Chrijh 1, IV. c. 3. §. 7- (c; trigland Antapol. c. 29. p. 401 viii deel.  C5o OVER DE LEERSTUKKEN heid en uit medewaerdigheid. Deeze onderfcheiding hebben zy van de Schoolgeleerden overgenoomen. (d) Over de verdienfte vit weivoeglykheid hebben wy reeds, by eene andere gelegenheid, (e) gehandeld. De verdienfte van meedewaerdigheid fteilen zy daerin, dat de goede werken, welke een geloovige, door den byftand der genaede, verricht , eene belooning waerdig zyn. Ondertusfchen verfchilden de Schoolgeleerden aenmerkelyk, over den grond der verdienftelykheid, zommigen beweerden , dat de goede werken , door de hulp der genaede verricht, verdienftelyk zyn uit medewaerdigheid, niet met opzicht tot de natuur van het werk zelvs , maer alleen uit hoofde der Goddelyke befchikking ; anderen leiden de verdienftelykheid uit den aert van het werk zelvs af; anderen voegen beide de gemelde begrippen te zaemen , zodat de grond der verdienftelykheid zou geleegen zy en in de natuur van het werk, en in Gods bepaeling (f). De Kardinael eellarmyn beg:eep het op de laetfte wys , en hier in meende hy , dat het Concilie van Trente met hem overeenftemde (g). Dan 00 th. aqui.n'as Summa Theol. Qu.-cfl. 114. Arr. 6. bonave ntura Sentent. Diftincl. Art. 2. (e) Boven §. f>u. C/5 TURRETTiN Theol Etenet. Tom. II. p. jQa, (_g) Conircv. Tom. IV. Col. 994—  VAN DE OPENBAERING. 66l Dan wy verwerpen alle verdienften , hoe ook genaemd. De mensch , in welken ftaet hy ook verkeeren mooge , kan nooit meerder doen , dan by verplicht is, want alles wat wy zyn en vermoogen , zyn wy geheel en alleen aen God verfchuldigd. Wanneer gy zult gedaen Itebpen al het geene u bevoolen is , zo zegt , wy zyn onnutte dienstknechten : want wy hebben maer gedaen het geene wy fchuldig waeren te doen, Luc. XVII: 10. Zelvs zou de rechte adam, wanneer hy in de gehoorzaemheid was volftandig gebleeven , volgens het recht , niets verdiend hebben; hy zou den loon verkreegen hebben , niet uit hoofde der inwendige verdienftelykheid van zyn werk , maer alleen uit kracht der Goddelyke belovte, Voeg er by , dat er , in de beste werken der allerheiligfte menfchen , niets gevonden worde van het geene tot een verdienftelyk werk behoort, en de belooning, welke God beloovt, wordt niet naer fchuld, maer alleen uit genaede gefchonken , Rom. IV: 4. De vereischtens van een verdienftelyk werk zyn de volgende: 1. Dat men werke zonder verplichting : want die niet meer doet , dan hy verplicht is, heeft geenen grond altoos, om eene belooning te wachten. Maer wy zyn Gode alles verfchuldigd. 2. Dat men het werk zelvs, en door eigene vin. DEEL.  662 OVER DE LEERSTUKKEN krachten verrichte; maer al het goede, het welk wy verrichten, hebben wy aen Gods heiligende genaede te danken, Phil. JJ: 13, 3. Dat men den geenen , die het werk beloont , een weezenlyk voordeel toebrenge; maer God is oneindig gelukzaelig, en wy kunnen Hem geene nuttigheid toebrengen , Hand. XVII: 25. job. XXII: 2., 3. 4. Eindelyk dat er eene juiste evenreedigheid zy , tusfchen het werk en het loon ; anderszir s is het geen verdiende loon; maer tusfchen onze gansch zeer gebrekkige gehoorzaemheid, en de heerlyke vergelding der hemelfche gelukzaeligheid is geene evenreedigheid altoos, Rom VIII: 18. 2 Cor. IV: 17. Wat nu meer byzonder aengaet het geene de Roomschgezinden verdienden uit meedewaer* digheid noemen; deeze leer verloochent de volkoomene genoegdoening van christus, welke in de Heilige Schrivt wordt voorgeHeld , als de eenige en algenoegzaeme bron van alle zeegeningtn en zaeligheid , Hebr. V: 9. VII: 25. X: 14. enz. Indien wy meer of min iets te danken hebben aen ons zeiven , en onze eigene verdienften, dan zyn wy niet alles aen christus alleen verfchuldigd. Ja maer, zeggen de Roomschgezinden , de verdienende kracht van onze werken is eene vrucht der verzoening van christus, en derhalven verloochenen wy de volkoomen- heid  VAN DE OPENBAERING. 66% heid van christus voldoening in het geheel niet. Dan wy antwoorden , dat deeze leer niet zaemenhange. christus heeft het vermoogen , om iets door onze werken te verdienen , geenszins voor ons verworven : want, volgens dit begrip, zou christus de zaeligheid alleen middelyk verworven hebben , voorzover er onze verdienden nog zouden moeten tusfchen beide koomen, om zyne verzoening van kracht te maeken; en, hoe men het keere of wende, wy zouden de zaeligheid maer ten deele aen christus, en ook ten deele aen ons zeiven te danken hebben , het welk vierkant inloopt tegen de leer van petrus, Hand. IV: 12. Alieenlyk zullen wy er nog maer by voegen, dat paulus het eeuwig leven eene genaedegivt noeme, in tegenftelling van den dood , die de bezolding der zonde is, Rom. VI: 23 ; maer, volgens het begrip der Roomfche Kerk, zou het eeuwig leven zo wel eene bezoJdmg zyn , als de dood (hy. y. Dan , offchoon de goede werken niets verdienen , zyn zy evenwel nuttig en nood' zaekelyk. a. Dat de goede werken nuttig zyn , kan (Ji) chamierus Paitftr. Cr.th. Tom III. ï. 14. heide G Ge r Tam. Conc. Tridtnt. ai Sef V. Quajl. ac— «s*ius Bellarmmuj entrv. Tom. IV. 1. 7. c. 1— voetius Dïfput. ScleB. Part. II. p, 72Ö— cloppenburg Oper, Tem. I. p. C06— VIII. DEEL. Vv  664. OVER DE LEERSTUKKEN in geene bedenking koomen. Dit leert de Heilige Schrivt, met zo veele woorden Tit. UI: 8 , 14. Trouwens daer door wordt Gods eer en de ftichting van andere menfchen bevorderd , Matth. V: 16". Joh. KV: 8. 2 Cor. IX: 2 Hebr. XII: 1. Ook kunnen wy voor ons zeiven , uit de goede werken , als zo veele vruchten, van ons geloov verzeekerd worden, Matth. VII: 17.20. Jac. Ut 18 , 22 , 24-26. b. Maer, omtrent de noodzaekelykheid der goede werken tot zaeligheid is meer bedenking. Ten tyde der Kerkhervorming, hebben zommigen uit de Onzen , zo wel als uit de naervolgeren van luther CO» zich van deeze uitdrukking onthouden ; opdat zy niet zouden fchynen , eenige verdienften aen de goede werken toe te fchryven. Zelvs is er, over deeze fpreekwys, vry wat beweeging onder de Proteftanten ontftaen (k). Dan deeze uitfpraek is niet alleen waer, maer zelvs zeer gepast, wanneer zy wel verftaen wordt. Wy meenen , dat dezelve zonder gevacr ,, kunne behoucen worden , wanneer zy wel ' j, verklaerd wordt, en zelvs moet aenge„ drongen worden, tegen de losbandigheid »» der CO mosheim Theol. Dogmat. Part. II. p. 764, (_k) WHCHiBS BW. Theol. Se!. Tom. II. c. 5. Setl. 17. Hös heiH Kerk. Gefch. XVI. Eeuw. III A/W. 2 Deel c, I. £. 29. we is man N Memor. Eccl. Part. II. p. io?3.  VAN DÈ OPENBAÈRiNG. ê6$ è, der Epicuristen , zodat de werken , of„ fchoon zy nietst tot het vcrkrygen der %i zaeligheid kunnen toebrengen , evenwel 4, noodzaekelyk gefield worden , om derzel„ ve deelachtig te worden , voorzover nie. „ mand , zonder de werken, kan behouden 3, worden (Z)-" Trouwens dat de goede werken in zo ver' tot de zaeligheid noodzaekelyk zyn , als niemand zonder heiligmaeking, welke zich in goede werken openbaer maekt, kan behouden worden, duldt geene tegen fpraek , daer er, tusfchen de Heiligmaeking en de Rechtvaerdiging , zulk een onaffcheidbaer verband is, dat de eene zonder de andere niet beftaen kun- ne (WJ). Voeg er by, dat de Heilige Schrivt zo mecnigmaelen en ernftig, op dei betrachting van goede werken aendringe, Matth. V: iö. Rom. VI: n , 12. XII: I, M 1 Thesf. IV: 3,4-1 Petr. I: 15» ifc * Joh. IV: 21. enz., dat het oogmerk van den Middelaer niet alleen geweest zy, om de zynen te verlosfen, maer ook te heiligen, 1 Cor- I: 30 Tit. ïh 14 ; en dat n.emand zonder heiligmaeking God zal zien, Hebr. XII: 14. (»> (0 tmtrrettin Theo'. EUMU Tom. II. p. 7C8* mos; H e 1 m Theol. Dofimat. Part, II. 7C5. (m) Boven §. 916. (n) TÜBRETIIN 1* C. p. 768-77'. VHI. DEEL. Vv 2  666 over de leerstukken: §• oi 8. C. De Heiligmaeking gefchiedt by trappen , en koomt, in dit leven, nimmer tot volmaektheid. e. De Heiligmaeking gefchiedt trapsge. wys. Dit leert de ondervinding duidelyk genoeg ; dit bevestigen de vermaeningen , welke in de Heilige Schrivt aen de godvruchtigen gedaen worden , om in alle goede werken vrucht te draegen en te wasfen in de kennis van God , Col. J: I0 ; om op te wasfen in de genaede , en in de kennis van onzen Heer en Zaeligmaeker jesus christus, a Petr. III: 18 , om de heiligmaeking te voleindigen. 2 Cor. VII: i. 0. De Heiligmaeking koomt, in dit leven nimmer tot volmaektheid. pelacius leerde, in de vyfde Eeuw, dat de mensch , wanneer hy wil, door de krachten der natuur, een geheel onzondig leven leiden kunne, en dat zommige uitmuntende heiligen of nimmer, of, althans na hunne bekeering , niet meer gezondigd hebben (o). „ De Pelagiaenen gaen zo ver , dat „ zy zeggen , het leven der rechtvaerdigen , „ in deeze eeuw, hebbe in hec geheel geene r . » zon- CO J. vos ai os Hip. Peieg. j. v. Part. I. noïusiu, UtJ}. Pelag. 1. t. c. 6.  van de openbaering. 66j „ zonde (/>)•" Het is waer > PELA- c i u s fprak wel van den byjtand der Goddelyke genaede , maer hy verbergde zyne waere meening , ouder algemeene en dubbelzinnige bewoordingen (?). Hy bedoelde eene genaede , welke aen allen gemeen is , beftaende in de wet, het Euangelie , en het voorbeeld van christus, en eene genaede, welke den wil overbuigt, ontkende hy ronduit (r). Deeze leer, dat de mensch in dit leven de hoogde trap van heiligheid bereiken kunne, zodat hy in het geheel niet zondige , is de bron geweest der overige dwaelingen van p elagius en zyne aenhangeren (?)• De Roomfche Kerk leert, dat de geloovigen , door de hulp der Goddelyke genaede in dit leven , alle Gods wetten , met weinig moeite, onderhouden kunnen , en dat er verHheidene Heiligen geweest zyn op de aerde , zo voor , als na de koomst van christus, die in het geheel niet zondigden. ,, In- dien iemand zegt , dat het ook voor eenen „ mensch , die gerechtvaerdigd en onder de „ genaede gefield is, onmoogelyk zy , God» (_p) AuciusTiNUS Bier. 88; (q~\ A ucus t 1 n os de Grettia chriiti c. 57. iubr9nvmus Epifi. ai ctesipii (_r) august inus eop.tr a Epifi. Pelag. 1. II. c. 13. $• 17» (i) hieïionymus epifi. ad ciesihi. ÜiaL n-.lv. t e l a g. viii. deel, Vv 3  66$ over DE leerstukken „ gebooden te gehoorzaemen , die is , (volii gens de uitfpraeken der Kerkvergacdering „ van Trente) (j) eene vervloeking." De Kardinal eelearmyn drukt zich uit op deeze wys : „ Alle de Catholyken belyden , „ dat de onderhouding der Goddelyke Wet „ voor rechtvaerdige menfchen , Volftrekt moo* „ gelyk zy , wel niet door de krachten van „ den vryen wil alleen , gelyk de Ketters ons lasterende aentygen, maer door den „ byftand van Gods genaede , en door den j, Geest des geloovs en der lievde, die ons in de rechtvaerdiging wordt ingeftort In dit opzicht, verfchillen de J.infenUien van de Roomfche leer, en daerom is ook hun gevoelen, over dit Huk, door Paus innocentius X, veroordeeld (v). . Zelvs gaen de Roomschgezinden nug eenea Rap verder , en beweeren , dat de Heiligen in dit leven niet alleen Gods wet volkoomen gehoorzaemen kunnen , maer zelvs overtollige werken doen , tot welke zy niet verplicht zyn. Deeze overtollige werken zouden beftaen, in het volbrengen der Euangelifche raedgeevinget1 welke zy zeggen, dat christus by de zeedelyke wet gevoeg heeft; daer door zouden zy niet alleen voor zich zeiven CO Sef. VI. Ca». ,8. eeD? O) Conlrov. Tm. IV. frt. Wf. fV) LEIDIilECÏR Ifiil. llf—w  VAN DE OPENBAERING. 66$ eene meerdere maet van heerlykheid in het volgend leven verkrygea, maer ook voor anderen de vergeeving van zonden verwerven O). Wy daer en tegen belyden, „ dat wy „ geen werk kunnen doen ,. of het is befmet „ door ons vleesch, en ook ftrafwaer- , dig (x) ; dat ook de allerheiligften, " zo lang zy in dit leven zyn, maer een klein beginiel der gehoorzaemheid hebben (3O ; " dat God hen , die Hy , naer zyn voor„ neemen , tot de gemeenfchap van zynen „Zoon, onzen Heer jesus christus „ roept ; en door den Heiligen Geest we« „ derbaert, wel van de heerfchappy en flaver„ ny der zonde verlosfe, maer dat Hy h n, „ in dit leven, van het vleesch en het „ lichaem der zonde, niet ganfchelyk verlos„ fe. Hieruit fpruiten de daegelykfche zonden der zwakheid , en aen de allerbeste werken „ der Heiligen kleeven ook gebreeken (z)." Trouwens dat de heiligheid , ook van de meestgevorderden in de genaede, zo lang zy in dit leven zyn , altoos gebrekkig en onvolkoomen zy , leeren de voorbeelden van uitmuntende Heiligen, van loth , mose, david, salomo, petrus, enan- (V) be Lt ar minus Controv. Tom. II. Cal. söi~~" (x) Ifedirl. Celoovsbel. Art. 24. (y) Heidiïb. Catech. vr. 114. O) Dnrdl hc teem V. Uuufdjl, Art. 1 , a. VIII. OEEL. Vv 4  °> OVER DE LEERSTUKKEN deren, die fchandelyk gevallen zyn, en de Hedlge Sehnvt bevestigt het, n*L befti^fchende uitfpraeken. Geen mensch is die niet zcndigt , , Kon. VIII: 46, »fc ^ r«n van myne zonde? Spreuk. XX: o JL Jlrmkelen allen in veele, Jac. UIs 2 »y zeggen , «fo* wv gem zmüe ^ J 1 Joh. I: 8. Dan het fchynt ons niet ongepast, de dwaehng der Roomfcbe Kerk, "i bzot derhecden wat naeder te wederleggen Zy koomt op deeze drie Rellingen needfr, a. dat de goede werken der Heiligen volkoómen zyn, en dat de vergeevelyie zonden, gelyk zy het noemen (peccata yenialia) niet beletten dat een rechtvaerdige rechtvaerdig bly' aeerde"Tn, b;dat ^ geloovi8e° . bier op aerde tot dien volmaekten trap van heil,. «iet zondigen; — c. en J *^ kunnen doen, dan zy verplicht zyn, of evenolhge werken verrichten. a. Dan wy leeren, dat'de goede werken der geloovigen Gode wel behaegen , omdat het gebrekkige, door de verdienften van CHKisTus, bedekt is, maer dat zy, met ét alles wanneer zy naer het geftrenge du Goddelyke Wet beoordeeld worden, ten eene-  VAN DE OPENBAERING. 6/1 eenemael on volmaekt , en door de overblyvfelen der verdorvenheid befmet zyn. Ook onze beste werken zyn, in dit leven, „ alle onvolkoomen , en met zonden be,, vlekt (s)" Trouwens de begeerlykheid des vleefches blyvt over, ook by de heiligen in dit leven ; hit vleesch begeert tegen den Geest , en de Geest tegen het vleesch ; en blyvt derhalven altoos een ltryd, tusfchen deeze twee beginfelen , en deeze Jlaen tegen malkander en , alzoo dat de Heiligen niet doen het geene zy willen, Cal. V: 16, 17. Men voege er de üybelplaetfen by , welke wy zo even hebben aengehaeld , 1 Kon. VIII: 46. Spreuk. XX: 9. Jac III: 2. 1 Joh. I: 8. (b). Alieenlyk bepaelen wy ons by die bekende plaets van pao lus, Rom. VII: 14-24. Ik ben vleefchelyk verkocht onder de zonden ; ik weet , dat in my , dat is in myn vleesch , geen goed woone ; - want het goede, dat ik wil, doe ik niet , maer het kwaede , dat ik niet wil, doe ik ; zo vind ik dan deeze wet in my , als ik het goede wil doen , dat het kwaede my byligge ; —— ik zie eene andere wet in myne leeden , welke ftrydt tegen de wet van myn (<0 Heidelb. Catech. vr. 62. calvinus Inflit. 1. III. c. 14- $• 9- c- '5- §• 3. (b) c ha mierus Pan/Ir. Cathol. Tom. UI. L 2. c. heid li co er Tumu'. Conc. TrJent. ai Sef. VI. Qjiajl. >T. KI vet Ui Oper. Tom, lil. p. 41 it viii. deel. V v 3  €fZ OVES de lee 8stukken gemced, en my gevangen neemt onder de wet der zonde , welke in myne leeden is. Ik ellendig mensch ! wie zal my verlosfen uit het lichaem deezes doods ? Maer de groote vraeg is, 0f hier van eer en wedergeboorenen en heiligen mensch gefprooken worde ? Dit ontkennen de Soci DKenen en Remonftranten (c) , en beweeren, dat paulus , als in zyn perfoon , den ftaet van eenen natuurlyken mensch , die onder de wet gefield is , op eene verbloemde wys be. fchryve, en den ftryd afteekene, die" er is tusfchen het verlland en de begeerlykheid. 5, Ook ontbreekt het, onder de Onzen, riet „ aen zulken , die tot dit gevoelen overhel„ len (d), en een zeekeren nieuwen en der „ den ftaet verdichten , tusfchen den ftaet „ der natuur, in welke de mensch, voor zy„ De wedergeboorte , en den ftaet der genae„ de , in welken hy na zyne wedergeboorte „ verkeert, naemelyk eenen ftaet onder de „ wet, en onder den geest der dienstbaer„ heid, in welken de mensch nog niet weder- » ge- 00 socinus m Comment. ad b. I. limbor ch Theol Chrifi. 1. V. c. 15. §. 5. 00 j. «. turrettin ad h. I. IiEAUSOERE & lkn, »ant Notes Lilt. fur le N. T. & Remarq. fur le N. T. ad h. !. ostervald Sources de la Corrupt. Tait. L c. 4. Re. fexionsfurla Bible ad h. 1. Uti & Acres , quos recenfuit cl. venbma in Olferv. ad stspbani de urais Epift. ai Rom. ad h. I.  VAN BE OPENBAERING. 673 s, gebooren , maer ook niet geheel onwedergebooren is , maer voorzien met eenige kennis van de wet, en begaevd met den ï\ geest der dienstbaerheid, in welken hy die wisfelende beurten ondervindt, zodat hy „ zomtyds , door de 'kennis der wet, en den „ aendrang van den geest der dienstbaerheid, tot het goede fchyne over te hellen , maer „ zomtyds daer van af te wyken , en tot de zonde gedrongen te worden , door het on vermoogen der bedorvene begeerlykhee- „ den (e)-" Dan wy volgen het gewoone begrip , dat paulus van zich zeiven, als van eenen wedergebooren mensch, en van den ftryd tusfchen het beginfel des geestelyken leevens, en de overblyvfelen der Verdorvenheid handele. Onze bewyzen zyn de volgende. 1. Er is geen derde , of midden, tusfchen den ftaet der natuur en dien der genaede» even zo min als er een derde ftaet is , tusfchen den dood , en het leeven (ƒ). 2. Toen paulus den briev aen den Romeinen fchreev , was hy zeekerlyk in den ftaet der genaede. Nu fpreekt hy niet van zynen voorigen onbekeerden ftaet, in het. (O F. TURRETTiN ThsoU Elenet, Tom, II. p. 7<4. (f ) Boven §. 912. viii. deel.  6?4 OVER DE LEERSTUKKEN voorleedene, gelyk vs. o, maer in den teeenwoordigen tyd, van zyne toentnaeligeV fteldheid; ik «en vleefchelyk verkocht, ik doe het goeie niet , ik Mn ten vemaek .% ^ vet , vs. 14 , 19, 22. 3 paul us verklaert het kwaede te haeten, en het goede te willen, hoewel onder veelen tegenftand, vs. »*, lS. Nu is bet alleen een vrucht der heiligende genaede, dat een wedergebooren mensch het kwaede haete, en het goede wille. — Zelvs hadt hy een vermaek in Gods wet, naer den inwendigen mensch, en diende de wet Gods mt zyn ' 22, 26. 4- Ook is er niets, ja deeze ganfche rede jeenng, het welk niet op eenen wedergebooren en aenvangelyk geheiligden mensch , kan worden toegepast. _ Hy was vleefchl lyk verzocht onder de zonde , vs 1 j, voor ver hy, onder de blykbaerue tegenkanting van het vernieuwde levensbegin fel , tegen zynen wil, aen veelerlei begeerlykheeden van het vleesch, en nog overgebleeven verdorvenhei dienstbaer was. — Vs zmden mhem vs. i7, voorzover de begeerlykheeden der overgebleevene verdorvenheid hem wel met overheerschten , maer nog fterk in hem woelden Hy wenschte verlost te vorden , uit het lichaem deezes doods vs 24 dat is, door den dood des iichaems, volkoo' men  VAN DE 0PF.NSA.ERINO. CWj men bcvryd te worden van alle overblyvfelen der verdorvenheid (g). b. Wy leeren, dat niemand, in dit leven , tot dien volmaekten trap van heiligheid koomen kunne , dat hy in het geheel niet zondige ; niet om dat dit in zich zelve onmoogelyk is , maer omdat het "Gode niet behaege , daertoe de genoegzaeme genaede te fchenken, opdat er een onderfcheid zy , tusfchen den ftaet der genaede, en dien der heerlykheid , en opdat de geloovigen een verlangen zouden hebben naer den hemel, alwaer zy van alle overblyvfelen der zonde volkoomen zullen gereinigd zyn. — Deeze Helling vloeit uit de voorgaende, onmiddelyk voort: want zyn de beste werken der allerheiligen alle onvolkoomen, en met zonden bevlekt , dan kan niemand , hierop aerde, tot dien trap van heiligheid gcraeken , dat hy niet zou zondigen (h). c. Ook is het gezegde genoegzaem , ter wederlegging van het ftelfel der overtollige werken : want , indien niemand kan doen het geene de wet vordert, fpreekt het van zelvs, dat men geene overtollige werken verrichten kunne; en indien iemand alles gedaen hadt, (?) F. TURRETT1N 1. C. p. 763, 764. (b> c ham iet. us Panjlr. Calkót. Tom. UI, I, ï. c. x. KEIDEGGER Tumul. Conc. Tridtnt. ad Sef. VI. (^uajl. 13. VIII. HEEL.  6-]6 OVER DE LEERSTUKKEN wat hem gebooden is, zou hy riet meer gê> daen hebben , dan hy fchuldig is te doen . Luc. XVJI: 10. 0> * C WY GAEN OVER TOT DE DEwAERINC OF VERZEEGELINC, WAERUIT DE VOLHARDING DER HEILIGEN VOORTVLOEIT. S* 9*9- ï)oor de bewaering verjiaen wy die genaede* weldaed, waerdoor de Uitverkoorenen , die gerechtvaerdigd en aenvangelyk geheiligd zyn , in den Jtaet der genaede , waeruit zy op zich zelve Jtaende ligtelyk zouden uitvallen , krachtdaedig bewaerd worden, zodat zy, by hun* nen dood , onfeübaer zaelig worden. Een teder kind is geduurig in gevaer van te vallen, zo het niet gaedegeflaegen en onderfteund wordt. Zo gaet het ook in de genaede. Het geestelyk leven , het welk den Uitverkoorenen, in de wedergeboorte, wordt medegedeeld, is teder. Zyne krachten tot het goede zyn zwak ; hy heeft daerenboven te (i) cham1erüs 1. c. Tom. III. 1. 20. c. 20 hji1 de go-er /. e. ad Sef. XXV. Ot:ajl. 7. rivetus Oper Tom. III. p. 453. voBTius Polit. Eccl. Part. II. p. 567*» ViTRiNGA Olferv. S. Tom. II. 1, 5. c. iS.  VAN de openb AERlr. G &fö te ftryden met de overblyvfelen dei verdorvenheid, met de aenvechtingen van den Satan , en met de begoochelingen der waereld ; indien hy derhalven aen zich zeiven wordt overgelaeten , zou hy oogenblikkelyk in gevaer zyn van te vallen. Zal hy dan niet wederom in den voorigen jammerftaet nederftorten , dan moet God hem in den ftaet der genaede krachtdaedig bewaeren , opdat hy de zaeligheid na dit leven gewisfelyk deelachtig worde. Zy, die wedergebooren zyn , worden in de kracht van God bewaerd door het geloov , tot de zaeligheid, welke bereid is, om geopenbaerd te worden in den Uetfien tyd, i Petr. I: 5. Wy vertrouwen, dat Hy , die in 6ns een goed werk begonnen heeft , het zelve vol' eindigen zulle , tot op den dag van jesus christus , Phil. I: 6. Deeze Bewaering is het werk van God in het gemeen. Het wordt daerom ook aen den vader en den zoon toegefchreeven. De fchaepen van christus zullen niet verhoren gaen in de eeuwigheid, niemand zal dezelve uit zyne bcwaerende hand rukken , en niemand kan hen rukken uit de hand van zynen Vider, Joh. X: 28 , 29. Byzonder evenwel is dit werk aen den heiligen geest eigen, als den Toepas fer der zaeligheid , die ons verzeegeld tot op den dag der Veriosfing, Eph. IV: 30. viii. de Et.  678 OVER DE LEERSTUKKEN Het gevolg van deeze cewaesing is de Volharding der Heiligen , zodat alle de Uitverkoorenen in den fiaet der genaede volharden , cn ten laetften onfeübaer zeeker zaelig worden : want die God te vooren verordineerd heeft , deeze heeft Hy ook geroepen , en die Hy geroepen heeft , deeze heeft Hy ook gerechtvoer, digd; en die Hy gerechtvaerdigd heeft, deeze heeft Hy ook verheerlykt, Rom. VIII: 30. Gods kinderen zondigen wel, zelvs vervallen zy zomtyds tot zeer .groote misdaeden , maer zy worden nimmer ganfchelyk verftooten uit den ftaet der genaede; zy verflaeuwen wel eens in het geloov en de hoop , maer evenwel de wortel der zaeke blyvt in hen , fehoon de vruchten niet altoos even zichtbaer zyn. Ook is er een zeer aenmerkelyk onderfcheid , tusfchen hunne zonden en die van natuurlyke menfchen. De laetften zoeken de gelegenheid tot zondigen op, en vermaeken er zich in ; maer de eerften zondigen uit onbcdachtzaemheid , uit zwakheid, , overyling', en door verleiding, daer zy telken oogenblik aen allerleie verzoekingen blootgeftcld zyn ; fpoedig volgt het berouw en de droevheid , niet omdat het kwaed naedeelige gevolgen heeft , maer het fmert hun , dat zy den genaedigen God, en hunnen barmhartigen Vader, beleedigd hebben. Met dit weinige zouden wy wederom vol- ftaen  VAN DE OPENBAEP JNff. 679 ftaen kunnen , zo niet de dwaelingen, welke omtrent deeze leer zyn opgekoomen , ons in de noodzaekelykheid ftelden, om de zaek meer byzonder ter toets te brengen. A. In dit opzicht , verfchillen van ons allen , die buiten ons Kerkgenootfchap zyn. «. pelagius beweerde , dat men den vryen wil niet handhaeven kunne, ten zy men ftelle, dat de mensch de genaede behouden of verliezen kunne, naermaete hy wil (*). 0. De Sociniaenen leeren , dat het aen de geloovigen ftae, om het geloov te verwerpen , en tot den dienst der zonden weder te keeren. „ Uit deeze plaets, zegt f. soci„ nus (hy bedoelt 1 Joh. II: 19.) beflui„ ten zeer veelen, dat het onmoogelyk „ zy , dat iemand het waerachtig geloov „ in christus bezitte , en dus een „ waer Christen zy , en daerna afvalle; „ hoe zeer dit blykbaer ftryde, en met „ de reden zelve , en , met niet weinige „ plaetfen der Heilige Schrivten (i)." volkelius fpreekt duidelyk , zeggende: „ dat „ de menfchen de toeftemming, welke zy „ voorheen aen Gods woord gegeeven heb„ ben , wederom afwerpen kunnen , van het (k) augustinus Opsr. Tom. 11. Col, 618.— 6. j« yossius Hifi. Pelag. I. VI. Thef. 13— (l) In comment. ai, I, e. VIII. DEEL. XX  68o OVER DE LEERSTUKKEN iy geloov en de gehoorzaemheid afwyken is s> allerblykbaerst (;»)." ' V. De Roomschgezinden Reilen, dat de Volharding in den ftaet der genaede wel eene gaev van God zy , maer dat de gdoovigen deeze gaev Jie,en ^ en ^ g zonder eene byzondere Openbaering, van zyne Volharding kunne verzeekerd weezen Jn „ dien iemand , met eene volftrekte e" on" „ feiloaere zeekerheid , zegt , dat hy die » groote gaev der Volharding tot den einde ft toe gewiafelyk zal hebben , ten zy hy » dit , op grond van eene byzondere Open. „ baenng, zegge, die zy eene vervloeking » zo luidt de uitfpraek van het Trentfche Con- van de leer der Roomfche Kerk afgeweeKen \0)* De Remonftanten leeren , dat iemand , die wedergebooren is en geloovt, van zyn geloov en uit den ftaet der genaede *M en ernéelyk kunne afvallen, zodat hy ophoude te gelooven , m dien ftaet fterven en verloeren &Tuu'! Ü°eVfel Zy' Ze^ea *y> die de » hebbelykheid des geloovs en der heiiigmae- • r „ kl3]g 00 Sef. VI. Can. id. 00 AucusiiMi Tom. III. p. &77.m.  VAN DE OPENBAERING. <5gl „ king reeds ontvangen hebben, zeer be„ zwaerlyk, tot hun voorgaend godloos en „ losbandig leven , wederom vervallen kun„ nen , zo gelooven wy evenwel, dat het „ wel deegelyk gebeuren kunne, en zelvs niet „ zelden gebeurd zy, dat zy allengskens „ wederom afvallen , en ook ten laetüen van „ het voorig geloov en van de lievde geheel „ vervallen, en dat zy, den weg der gerech„ tigheid veriaeten hebbende , tot de voorige „ vuiligheeden der waereld , welke zy waer. „ lyk veriaeten hadden , gelyk de zwynen „ tot de wenteling des ilyks , en de honden ,, tot hun uitbraekfel wederkeeren; en dat „ zy in de begeerlykheeden des vleefches, „ welke zy te vooren waerlyk ontvlucht „ waeren , wederom ingewikkeld worden ; en „ dat zy dus doende van de Goddelyke ge„ naede geheel en ten laetften of eindelyk uit„ vallen , ten zy zy zich in tyds oprechte„ lyk bekeeren. Ondertusfchen ontkennen „ wy niet volftrektelyk, dat zy, die één„ mael waerachtig geloovd hebben, wanneer zy „ tot hunne voorige godloofe levenswys we„ derkeeren , door de Goddelyke genaede an„ dermael kunnen vernieuwd worden en zich „ bekeeren ; offchoon wy gelooven , dat dit „ zelden en zeer bezwaerlyk gefchieden kun„ ne (p). Cp) Conf. Remonpr. c. 18. §, 6. ARMi ntus Oper p. 136—' VIII. DEEL. Xï 2  682 OVER DE LEERSTUKK7.N e, De Lutherfchen begrypen het ecnigzina anders. Zy maeken onderfcheid tusfchen Uitverkorenen en Wedergeborenen, en meenen, dat alle de Uitverkoorenen wel wedergebooren en geheiligd worden , maer dat alle wederge, boorene.geloovigeen heilige menfchen niet uitverkooren zyn. Nu zouden de Uitverkoorenen we ]geheel, maer de Weder gehoor enen zouden niet alleen geheel, maer ook eindelyk, uit den ftaet der genaede vervallen kunnen. Dat i , de Uitverkoorenen zouden zeeker zaelig worden ; zy zouden wel dc genaede en het geloov geheel verliezen kunnen , maer evenwel, voor hunnen dood , zouden zy zich op nieuws bekeeren , zodat er niemand van hun eindelyk kunne verlooren gaen ; maer de wedergeboorenen zouden niet alleen geheel, maer ook eindelyk , uit den ftaet der genaede kunnen uitvallen , zich niet op nieuws bekeeren en verlooren gaen (q). B. Wy daerëntegen leeren , dat de Uitverkoorenen , die alleen wedergebooren en geheiligd worden, Rom. VIII: 30 , nadat zy de gaev des geloovs ontvangen hebben , zo krachtdaedig in den ftaet der genaede bewaerd worden , dat zy daeruit noch in het geheel, noch eindelyk kunnen uitvallen. „ De Be'. Cf) cerhardi loc. Theol. Tom. IV. c. i3. Se«. j. db Hartogh mgWyzer der EmyuU.gen c. 14. p. 8f. ,. va* »«««»tl.6Ml U I0, 3SI> 353> 3S4> 3Ö0.36/<  van de openbaering. <583 keerden konden in de genaede niet volftan„ dig blyven , zo zy in hunne eigene krach- ten veriaeten wierden ; maer God is ge„ trouw , die dezelve in de genaede , hun „ eenmael gegeeven , naer zyne barmhartig ,, heid bevestigt , en ten einde toe krachtig bewaert: — want God, die ryk is in barm„ hartigheid , neemt, naer het onveranderlylc j, voorneemen der Verkiezing , den Heiligen Geest van de zynen niet geheel wech , en laet hen zo ver niet vervallen , dat zy „ van de genaede der aenneeming, en van „ den ftaet der rechtvaerdiging uitvallen. -— „ Alzoo bekoomen zy dan dit niet, door „ hunne verdienften of krachten , maer uit de genaedige barmhartigheid van God , dat „ zy ncch ganfehelyk van het geloov en de „ genaede uitvallen , noch tot den einde toe ,, in den val blyven of verboren gaen. Het ,, welk, zo veel hen aengaet, niet alleen lig„ telyk zou kunnen gefchieden , maer ook onj, twyfelbacr gefchieden zou; dochten aenzien „ van God, kan het ganf.helyk niet gefchie* „ den, dewyl noch zyn Raed kan veranderd , „ noch zyne bebelovte kan gebrooken, noch „ de roeping naer zyn voorneemen wederroe„ pen, noch de verdienfte, voorbidding, en „ bewaering van christus krachteloos gemaekt , noch de verzeegeling van dea ViU. deel. Xx 3  684 OVER DE LEERSTUKKEN „ Heiligen Geest verydeld of vernietigd won „ den (r)." Wy zouden deeze leer van de krachtdaedige Bewaering der geloovigen, en van de volharding der Heiligen in den ftaet der genaede , zeer uitvoerig betoogen kunnen (V). Kortheidshalven zullen wy ons alieenlyk bepaelen tot de bewyzen , van welke de Dordfche Vaders met een woord melding maeken. ct. Gods Raed kan niet veranderd worden Jef. XLVI: 10. Pf. XXXIII: 11. Nu heeft God vaneeuwigheid in zynen raed vastgefteld, zeekere bepaelde perfoonen te zaeligen CO » en alle de genaede weldaeden , welke in de heerlykheid voltooid worden, zyn zeekere vruchten, en onfeilbaere gevolgen van de Verkiezing, Rom. VIII: 29, 30. Maer Gods Raed zou veranderlyk en zyn voofneemen wankelbaer zyn , wanneer de Uitverkoorenen , welke Hy vastgefteld heeft te zaeligen , geheel uit den ftaet der genaede kon- CO Dordr. Leerreg. V Hoofd. Art. 3, 6, 8. (O heidegger Trumul. Conc. Tident. ad Sef. VI. Quafl. 15. hoornbeek Socin. Confut. Tom. I. I. 1. c. 6, gomarus Oper. tart. II. p. 3jo— rivetus Oper. Pan. Tom. II. p. 1185— iwissus frmHe. I. 111. Errat. 8. SeCt. 1— spanheim Synt. Difput. I. p. i40_ cloppenburg Oper. Tom. II. p. 311— CO Boven %. 9^5.  van de openbaering. 635 konden uitvallen, en eindelyk verlooren gaen. (3. Gods belovte kan niet gebrooken worden. Maer God heeft uitdrukkelyk beloovd , dat Hy de zynen in den Itaet der genaede bewaeren , en nimmer veriaeten zulle , Pf. LXXIU: 24. CXXXVI1I: 8. Jef. LIV: 10. Joh. V: 24. Voorwaer , zegt de Heiland , die myn woord hoort , en geloovt Hem , die my gezonden heeft , die heeft het eeuwig leeven, en koomt niet in de verdoemenis , Joh. VI: 40. XI: 26 , een iegelyk , die — in my geloovt , zal niet fterven in de eeuwigheid , 1 Cor. I: 9- Phil. I: 6. 1 Thesf. V: 23 , 24. 1 Petr. I: 5. y. De roeping , naer Gods voorneemen, kan niet wederroepen roepen. Derhalven moeten zy , die geroepen zyn , zeeker zaelig worden. Trouwens de genaedegivten en de roeping van God zyn onherouwelyk , Kom. XI: 29, en wy worden geroepen tot het eeuwig leven , 3 Tim. VI: 12. S. De verdienften , voorbidding en bewaering yan christus kunnen niet krachteloos gemaekt worden. De verdienften van christus kunnen niet vruchteloos zyn. paulus merkt het aen, als eene groote ongerymdheid , dat christus te vergeevsch zou ge'ftorven zyn , Gal. II: 21. Maer indien de afval der Heiligen mogelyk was , dan kon het ook gebeuren , dat alle geloovigen , uit viii. deel. X x 4  ÖS6* OVER DE LEERSTUKKEN den ftaet der genaede vervielen, en dat christus te vergeevsch geftorven waere. De voorbidding van christus, fteunende op zyne volmaekte verdienften , is altoos van kracht. De Vaeder hoort Hem altyd, Joh. XI: 42. Nu is christus de voor' fpraek der geloovigen , 1 Joh. II: r. Hy leevt altyd, om voor hun te bidden, Hebr. VII: 25. Maer konden de geloovigen afvallen en verlooren gaen, dan zou 's Heilands Voorbidding vruchteloos weezen. De Bewaering van christus is eene Goddelyke Bewaering, tegen welke niemand zich verzetten kan. Van deeze bewaering geevt Hy zelvs dit getuigenis: ik geev hun , myne fchaepen naeme'yk, die my van den Vaeder gegeeven zyn , en in my gelooven , het eeuwig leven , en zy zullen niet verlooren gaen %n de eeuwigheid, en niemand zal dezelve uit myne hand rukken , Joh. X: 28. e. De Verieegeling van den heiligen geest kan niet verydeld of vernietigd worden. lfouwens de heilige geest is de almachtige God, en het werk van den Almachtigen kan met verbrooken worden. §. 920.  VAN DE OPENBAERING. 687 §. 920. Dan van de verzeegelino door ^«heiligen geest, dienen wy een weinig naeder te handelen. Op drie plaetfen van het Nieuwe Testament vinden wy melding van de ver zeegeling der geloovigen, door den heiligen geest , 2 Cor. 1: 21 , die ons met u bevestigt /«christus , en die ons gezalvd heeft, is God; die ons ook heeft verzeegeld, en het onderpand des geestes in onze harten gegeeven, Eph. 1: 13, 14> in wel' ken gy ook , nadat gy geloovd hebt ., zyt verzeegeld geworden , met den heiligen geest der belovte, die het onderpand is van onze ervenis. Eph. IV: 30, bedroevt den heiligen gcEst Gods niet, door welken gy verzeegdi zyt , tot den dag der veriosfing. ■ Uit deeze plaetfen leeren wy , dat de geloovigen , als door een ingedrukt zeegel, onderfcheiden , Code toegewyd, en onfcl.endbaer gemaekt zyn , en dit zeegel zyn de gaeven van den heiliten geest, die in hen woont, Rom. VIII: 11. i Cor. VI: 19. Eene verzeegeling beftaet'in het indrukken van het beeld, het welk op het zecgcl gegraveerd is, in de verzeegelde zaek; by- VlII DEEL. Xx J  6"88 OVER DE LEERSTUKKEN zonder wordt het gebruikt, om den inhoud van een gefchrivt te bevestigen. De Verzegeling derhalven door het zeegel van den heiligen geest, van welke-in de aengehaelde plaetfen gefprooken wordt, be. ftaet in de mededeeling der verlichtende heihgende, en vertroostende gaeven van den hei li gen g eest. Deeze gefchiedt wel wat den eerften aenvang aengaet, in de Wedergeooorte, maer, door de heiligmaeking , worden deeze gaeven vermeerderd en bevestigd Daerdoor worden de geloovi- gen verzeegeld voor zich zei ven , voorzover zy meer en meer verzeekerd worden van hunnen genaedeftaet, en van de aennaederende volkoomen Veriosfing; in zover wordt de heilige geest era onderpand in onze harten, 2 Cor. I: 2I, en het onderpand van on- ze ervenis, Eph. I: I4. Door deeze Vef_ zeegehng zyn de geloovigen onfchendbaer Daer door verklaert God , dat zy zyn eigen, dom zyn , voor het welk Hy zorgen zal; en m zo ver zyn zy verzeegeld tot den dag der Veriosfing, even gelyk iets verzeegeld wordt, om het zelve ongefchonden en veilig te bewaeren, Eph. IV: 30. (u). Maer deeze verzee geling van den heiligen geest kan niet verydeld of ver- nie~ f» witsius Oecon. Foed. 1. UI. c. 13. §. 34  van de openbaering, nietigd -worden. Het zecgel van den hei- ligen geest dient, om de zeekerheid der Goddelyke belovten, in de harten der geloovigen, te bevestigen, even gelyk een zeegel, aen een gefchrivt gehecht, de zeekerheid van den inhoud bekrachtigt. Deeze verzcegeling gefchiedt inwendig, door de heiligende en vertroostende gaeven van den heiligen ceëst. Nu moet het geene Gods onfcilbacre Geest getuigt en verzeegelt, onbetwistbaer zeeker zyn. Maer was de afval der Heiligen moogelyk, dan kon ook het getuigenis en het zeegel van den heiligen geest bedrieglyk zyn. Men zegge niet, dat de wedergeboorenen verzeegeld worden tot de zaeligheid, maer niet tot het ( geloov , en dat derhalven ten minften een geheele afval uit den ftaet der genaede moogelyk zy : want die verzeegeld wordt tot de zaeligheid , welke hy zeekerlyk erlangen zal , wordt ook tevens verzeegeld tot het geloov , het welk beftendig in zyn hart zal plaets hebben , om dat het geloov het middel is tot de zaeligheid. Trouwens is het mogelyk, dat iemand het Geloov geheel verh'efe, dan is het ook mogelyk , dat hy in dien ftaet fterve en verlooren gae (v). (li) TURKETTiN Theo!. ËUuttï Turn. IL p. ^9< VIII. DEEL.  ÖpO OVER DE LEERSTUKKEN D. DE UETSTE VRUCHT DER VERZOENING, DOOR WELKE ALL E CENAEDEWELDAEDEN VOLTOOID WORDEN , IS OE HFERLYKJIAEK IN O. §• 021. Alle de heilgoederen , welke de geloovigen , uit kracht der verdienjten van den Middelaer ge-, nieten, zullen in de heerlykheid van het voU gend leven voltooid worden. De geestelyke zeegeningen , met welke de _ geloovigen in dit leven verwaerdigd worden zyn maer beginfelen, en maeken als het waere de voorfmaek uit van die onnadenkelyke heerlykheid, welke zy ,. in de huishoudj der eeuwigheid , genieten zullen. Deeze gelukftaet zal zo uitneemend weezen dat wy er ons , in deezen ftaet der onvoltnaektneid, met dan kwynende bevattingen van maeken kunnen : want het is nog niet geopenbaerd, wat wy zyn zullen , i Joh 2 paulus noemt denzelven eene verheeriyking Kom. VIII: 30. Elders fpreekt de Heilige Schnyt van eer, Pf. LXXXlV: 12 j van heerlykheid, Rom. II: 7. V: 2. VIII: 2: , van zaeligheid, 1 Thesf. V: 0. 2 Thesf. li 10, 1 Petr.  VAN DB OPENBAERING. 6$l 1 Petr. Ii 5 ; van eene onverdervelyke , onbevlekte , en onverwelkbaere ervenis , welke in i'e hemelen bewaerd is , i Petr. I: 4 ; Van de kroon dtr rechtvaerdigheid en des levens , 2 Tim. IV: 8. Jac. I: 12 ; maer allermeest van het ecuwig leven , Matth. VII: 14. Joh. III: 16 , 36. XVII: 3 , enz. Trouwens, in deezen ftaet der heerlykheid, zullen Gods kinders eerst met nadruk dat vrolyk en vergenoegd leven genieten, en dit hun geluk zal, zonder ftoornis , onafgebrooken , in alle eeuwigheid voortduuren (w). De Openbaering geevt ons geen volleedig bericht, omtrent deeze heerlykheid , omdat wy daer voor , in deezen ftaet der onvolkoorrienheid , niet vatbaer zyn. Zo veel weeten wy evenwel, uit de Heilige Schrivten , dat deeze onnadenkelyke zaeligheid beftaen zal, niet alleen in eene volkoomene bevryding van alle die rampen en ellenden , welke de treurige gevolgen der zonden zyn , maer ook in eene altoosduurende bezitting van al dat goed, het welk ons, beide naer ziel en lichaem, weezenlyk kan gelukkig maeken. (V) f. turrettin Theol. Elenet. Part. IIL Loco *9 S- 18. HEiDEOGBR Corp. Theol. Tom. II. 58. §. 120. pigtet Theo'. Chret. Turn. II. 1. i> c 15- moshei m Elenh Theol. Dogmat. Part. HL c. %• Seft. 2> $. I. VIII. DEEL.  6p2 OVER DE LEERSTUKKEN §• 922. Deeze heerlykheid neemt eenen aenvang by den dood van het lichaem , en zal , in den laetften dag der'waereld, haer vol bejlag erlangen. A. De zaeligheid van de ziel neemt eenen aenvang by den dood van het lichaem. Te wceten , de dood van het lichaem is, op zich zeiven befchouwd, wel een kwaed, het welk zynen* oorfprong heeft uit de zonde (x) , maer, ten aenzien der geloovigen , heeft dezelve, uit kracht van christus* verzoening , eene geheel andere betrekking. Dezelvde lichaemelyke dood, die voor den onbekeerden eene ftraf der zonde is, dient den geloovigen tot een middel, om hunne zielen volkoomen te bevryden van de overblyvfelen der verdorvenheid , en om hunne hchaemen tot de opftanding des levens voor te bereiden. Het is hier mede even eens geleegen , als met alle rampen en verdrietlykheeden ; deeze zyn , voor de godloofen , ftraffen der zonden, maer voor de rechtvaer. digen vaderlyke kastydingen ten hunnen beste, en middelen , om hun weezenlyk geluk te bevorderen , Rom. VIII: 28. De dood der ge- C*J Boven §. 876.  VAN DE OPENBAERING. 693 geloovigen is geene betaeling voor hunne zonden , maer alleen eene afjterving der zonden , en een doorgang tot het eeuwig leven (j). De Roomschgezinden houden ook den dood der geloovigen voor eene ftraf der zonde (z). Zelvs in onze Kerk is , over dit ftuk , een heevig gefchil ontftaen. 'De beroemde Hoogleeraer c. vitringa de Vader liet eene ftelliug verdeedigen, dat christus de Uitverkoorenen , door zyne volkoomene voldoening , verlost hebbe van alle ft*af der zonde , en derhalven ook van den tydelyken dood , voor zo ver dezelve, als eene ftraf der zonde, befchouwd wordt. Daer tegen liet zyn Ambtgenoot h. a. roëll de volgende ftellingen verdeedigen: dat de voldoening van christus , op zich zelve befchouwd , wel van eene genoogzaeme kracht zou geweest zyn , om de geloovigen van alle rampen deezes levens, en ook van den lichaemelyken dood te bevryden , maer dat christus, met dat oogmerk, niet voldaen hebbe, en dat Hy derhalven, eigenlyk ge fprooken , voor die ftraffen der zonde niet betaeld hebbe. Dit gefchil heeft aenleiding gegeeven , tot veele en veelerleie twistfehrivten (a), (y) Heidelb. Catech. w. ^.vitringa OhJ. S. 1. ii. c, 7 ,6. (2) bellarminus Controv. Tont. III. Col. 1091. ( t §. 1+41.  VAN DE OPENBAERING. 695 De lichaemelyke dood is in zo ver een voorrecht voor de geloovigen , en een middel ter bevordering van hun weezenlyk geluk , als zy daer door niet alleen van de verdrietlykheeden deezes levens, en de overblyvfelen der verdorvenheid bevryd , maer ook in de heerlykheid van een beeter leven ingeleid worden , Rom. VI: 6 , 7. VII: 24. 2 Cor. V: 1. Aenftonds , rodrae de ziel, door den dood* van het lichaem is afgefcheiden , wordt zy der zaeligheid deelachtig. Dit leert de Heilige Schrivt zeer duidelyk. Warneer het jlof weder tot de aerie keert , gelyk het geweest is , keert de Geest weder tot Gvd , om naemelyk de vergelding van haere werken te erlangen , P,ed. XII: 7. De afgefcheidene zielen van de verworvene geloovigen hecten geesten der volmaekte rechtxa.rdgen , Hebr. XII: 23 ; derhalven zyn zy gelukzaelig. auraham jsaac en jacob, en allen , die in het geloov geftorven zyn , leevai Gode , Luc. XX: 37, 33. De boctvatrdige moordenaer zou aenftonds, met christüs, in het paradys weezen 5 Luc. XXUI: 43; nu beteckent het Paradys zeekerlyk eenen ftaet van gelukzaeligheid (d). Daerom hadt paulus eene begeer* f,0 cal.VINUS Oper. Tom. VIT. P- 337— wttsius CW. Foed. I. Ut, c. t* i M- TqRRE.T.TiN Theol. viii. deel, Yy  6*Q6* OVER DE LEERSTUKKEN te-, om ontbonden en met' christus te zyn, achtende dit ver weg het beste ,- Phil. }: 2^ Eindelyk, om er niet meer by te voer;en in de gelykenis van den ryken map , wordt t az a k u s , nadat hy geftorven was, afgeteekend, als zynde in abrahams fchoot. De fpreekwys is ontleend van de hoogfte eereplaets aen eenen maeltyd, en beteei^ent het genot van dezelvde heerlykheid, welke abraham bezit , Luc." XVI: 22. Wy verwerpen derhalven de dwaelirg der geenen , die beweeren , dat de afgefcheidene zielen der geloovigen, tot aen den dag der algemeene vergelding , in een zoort van werkeiooien flaep verkeeren , als meede der Roormchgezinden s omtrent het voorburg der Vaderen , en het Vagevuur. «. Zommigen der Wederdooperen hebben, ten tyde der Kei-hervorming, de oude dwaeling wederom ttr baene gebracht, dat de zielen, nadat zy door den dood van het lichaem zyn afgefcheiden , in eenen diepen flaep verkeeren , zonder gedachten , pewaerwording , geheugen en werking (e). Dit begrip wordt meede den Sociniaenen toegefchreeven (ƒ). Ook ElencJ. Tom. ii. Loco l> Q,:afl. i5. §. 5. MARCK EipcS, O!or Fut. i. h c. 3. §. 3. . (O Cal vi nu s Oper. Tom. vii. p. 385 CD hoor niseek Soein. Confut. Tom. iii. p. 475 clop penis urg Oper. Tom. ii. p. 4i3>  VAN DE OPENBAERING. 607 Ook is het van zommigen onder de Mennonieten overgsnoomen (g) , daer het door anderen in dat zeivdc gencotfehap verworpen wordt Qtif. Zelvs zyn er onder de Remonftranten geweest, die omtrent dit Huk niets bepaelen wilden. „ De opftanding der dooden , zegt cuRCEï-tiEüs (ij, vooronder* 3. ftelt, dat de zielen na den dood overig ,, blyven; maer of zy, in dien tusfchenftaet, J5 eenige kennis behouden, en iets verrichten, ,, betaemt ons, buiten de Schrivt , niet te bepaelen." Dan deeze dwaeling wordt, door het geene wy zo even hebben aengemerkt, genoegzaem wederlegd (k). 'ft. De Roomschgezinden verdichten , behalven den hemel , vier verblyvplaetfen der af? gefcheidene zielen , in het middelpunt der aerde , het voorburg der. geloovigen , die voor de koomst van christus geftorven zyn, het vagevuur , het voorburg der kinderen , en de hel. — Thans bepaelen wy ons tot de eerfte en tweede. (j») van eeghem onderwyziyig in den Christelyken Godsdienst 51 Hoofdfi. vr. 726—■ (A) van huizen Godgeleerdh. der Doopsgezinde Christenen p. 274. CO Inflit. Chrffl. Rel. I. f. c. 10. §. 6. (J) hoornueek Socin. Confut. Tom. III. p. 485— c aivin us 1» c. gerdes Exerc. Aead. p. 585— mauck EipeB Glor. fut. 1. I*. c. II.» viii. deel. Yy 2  Co8 OVER DE LEERSTUKKEN a. Betreffende het Voorburg der Vaderen, beweeren zy , dat de zielen der rechtvaerdigen, die onder het oude Testament geftorven zyn , in eene zeekere onderaerdfebe plaets zyn r.pgeflooten geweest, tot dat zy , by de nederdaelirg van ch ris tos ter helle, daeruit verlost , en , by zyne hemelvaert, in den hemel zyn overgebracht. De oorzaek van dee^e opfluiting zou de ervzonde geweest zyn, voor welke christus eerst voldoen moest , eer de gemelde zielen der hemelfche zaeligheid konden deelachtig worden. „ De „ zielen der heilige Vaderen, zegt de Kardi „ nael bellarminos (T), waeren veroor„ deeld tot eene ^tydelyke ballingfchap , „ waer van de oorzaek was de tydelyke „ fchuld , door de zonde van onzen eerften „ Vader gemaekt: want deeze hadt den be„ mei door zyne zonde geflooten , zodat „ dezelve niet konde geopend worden, voor „ dat christus zyn bloed met de daed ge- „ ftort hadt." Van dit begrip zyn ook zommigen der Kerkvaederen niet vreemd f». Dan de Apostel petrus verklaert uitdrukkelyk , dat wy , die onder het Nieuwe Testament leeven , door de genaede van den Heer jesus christus zaelig worden, op zulk eene W Controy. Tom. II. Col. ;o — («O g. j. vossius Oper. Tom. vi. p. s7f- PHARI.i, tn Syoib. p. 434— k1ng Hifi. Sym>j. p. i;0  van de openbaering. 6)C} wys , als ook de Vaders zyn zaelig geworden , Hand. XV: ii. De rechtvaerdigen zyn, volgens de leer der Propheeten \ in den vreede ingegaen , Jef. LVII: 2. Voeg er by de gelykenis van lazarus en den rykcn man , Luc. XVI: 11. Ook is er geen fchynhacre reden voor dit verdichtfel: want de Verzoening van den Middelaer was zó zeeker , dat alle de geloovigen der oude huishouding , door de terugwerkende kraeht van christus voldoening, vergeeving van alle hunne zonden , zo ervelyke als daedelyke , verkreegen hebben , Pf. XXXII: 1 , 2. O). b. Even zo ongegrond is de leer van het vagevuur , volgens welke de zielen der geloovigen , welke niet volmaekt heilig zyn, naer eere onderaerdfebe plaets verhuizen zouden , om aldaer eenigen tyd gepynigd en gezuiverd te worden , tot dat zy , voor de vergeevelyke zonden en de fchuld der ftraf, volkoomen voldaen hebben , ten zy zy , door zielmisfen en de voorbiddingen der kevenden , geholpen worden (0). Deeze leer van het Vagevuur is eerst, in het Concilie van Florence 'sjaers 1439, vastgefteld , en in dat van Trente naeder beve^Cn) ciiAMiERUS Panlat. Cathol. Tem* ui p 5*f TBR uk tt in TneJ. EUneU Tom. h> Loco 12. Oytejl. 11. p. ft, 6- (0) Jl e li. ab minos Cor.ttov. T "•■ i'. Col. 7 9-» vin. deeu Yy 3  700 OVER DE LEESSTUKKEN dgd (/O- — Maer het Vagevuur is t\a de Hei. lige Schrivten, geheel ombekend. Dit erkennen zommigen der Roomschgezinden zelve Qq\ De Openbaering fpreekt alieenlyk ven twéé onderfcheidene ftaeten na dit leven , M-tb. VII: 13 , i4. Ook i> de toeftand der dooden onherroepelyk, Joh. IX: 4. Voeg er by, dat dit verdichtfel gegrond zy op valfche veronderftellicgen , omtrent de vergeeviyke zonden , en de fchuld der ftraf , welke wy reeds wederlegd hebben (r) , en dat het zelve de volkoomenheid der Verzoening van den Middelaer kennelyk verloochene (s). Wy houden het daerom, op de.voorheen gelegde gronden , daer voor, dat de zaeligheid fler geloovigen , daedelyk met den dood van het lichaem , eenen aenvang neemc. Ondertusfehen is men het, ook onder onze Godgeleerden , gansch niet eens , over de verblyvplaets, en den toeftand der afgefcheidene zielen der geloovigen. Gemeenlyk denkt men , dat de zielen de? W Sefone 6. Can. 30. Sef. «. cap. ». Se\ 25. fka»aolo-s*rpi Hift. Conc. Trident. I. VIII. p. 720-741— (?) J. r.ERARDus Conf. Cathoi. I. 2. Part. 3. c. 9. CO Boven §. o02. CO c ham ik ros Panflratia Cath. Tom. III. I. :C. p. 6oC- rivet». Oper. Tom. III. p. 22g ïpanhe.m Oper, Tom. m. Coj. 2j6.2ri_ HEJDEGGER TmmU Conc. Trident, Tom. 11. p. 6So. V0KTIBS oifp. SeL Part. *$ pi caïeljauw Ulemoriel). Tom. II. p. 7:9—=  VAN DE OPENBAERING. 70I geloovigen daedelyk , na den dood van het lichaem, in den hemel worden overgebracht, en aldaer , in de onmiddelyke tegenwoordigheid van God , eene onuitfpreekelyke zaeligheid genieten , welke evenwel, na de opllandin« der lichaemen , nog meer zal voltooid worden (0- — Anderen zyn van oordeel' dat de zielen der geloovigen wei in eenen ftaet van gelukzaeligheid verkeeren , » het •vrolyk vooruitgezicht der zaeligheid, weike in den jongften dag zal voltooid worden , maer dat zy evenwel , voor de opftanding , niet in den derden hemel, tot Gods onmiddelyke tegenwoordigheid, worden toegemeten Zo begreepen het veelen der Kerkvaderen («). Zelvs wordt calvyn van zommigen onder de voorftanders van dit gevoelen gefteld O), hoewel hem van anderen het voorheen gemelde gewoone begrip wordt toegefchrceven O). Zo veel is althans zeeker, dat deeze beroemde Kerkhervormer eemgzins anders, zo niet gedacht, ten minften gefproo- Tom. I. Col. «35. voktius Difp. Sek3.Fart.il. p.65o— witsius Oecon. Foed. 1. 3. C H. £. li— koom. Waereld p. 1 — r«) vossius Oper. Tom. VI. p> *Z5 pf.tavius no«. Theol. Tom. I. 1. 7- c. J- P. walc uiui Mc &. I. 2. p. 372— ueylingiusO//. 5. T-m. I.p.65—• 00 liflit- C&rijl. I, IU. c. 25- §• f>> Cw) 11 alting 27ieo<. ?»>«. P- 76o> 7f'l. vin. deel. Yy 4  702 OVER DE LEERSTUKKEN ken hebbe, dan gemèenlyk van onze God™. leerden gedacht en gefprooken wordt fi) In volgende tyden heeft dit begrip veele en Voornaeme voorftanderén. gevonden (y) „ Hier ftaet nog by te voegen, z,gc de b£ „ro-mde s her loc*, dat hoewel _ de kwaede menfchen ellendig en de goede ge- " U}!Zae"2 , zodrae zv ait deeze " aem?'gaeD ' dc kwaeüe echte* niet ter „ helle g doemdj aocfade goedefl .n ^ » nel zullen ontvangen worden , voor den V dag des oordeels. —. Wanneer wy fteF. « ven zullen onze zielen leeven in de n P aetfen, welke God voor de afgefcheidene „ zielen bereid heeft en *a ^cneicene lichaem™ J ' wannecr wy onze .hchaemen wederom zullen* aengenoomen „hebben zuien wy ontvangen worden in " de Wfte hemelen , al waer chrisios is opgevaeren (O." Zo veelis zeeker, d d volkoomene voltooiing der gelukzael^ Ivkt't P' ,6 ^P^.. allerdmde. Ijk t tot oen laetften dag der waereld bepaeld. worde Matth. XXV: 4 anderen denken niet i aen eenen uitwendigen rcrichtshandcl, maer aen eene inwendige bekendmaeking van het Goddeiyk vonnis aen het geweeten (*$ Het voornaemfte bewys beftaet hierin, dat ■de onderfcheidene vergelding der zielen van rechtvaerdigen en onrechtvaerdigen , welke : daedelyk na den dood van het lichaem eenen aenvang neemt , zulk eene byzonder oordeel veronderftelle. Wyders beroept men zich op het zeggen van salomo-, dat de ziele tot God wederkeere , Pred. XII: 7. Het oordeel , waer van paulus fpreekt, Hebr. IX: 27, is zeekerlyk het algemeen oordeel in den jongften dag (0 —— Ondertusfchen ontbreekt het niet aen de zulken, die geenen ge- fi)j. utinc Oper, Tom. V. p. 44- heideggeKCorp. li Theol. Tom. II. Loc. 28. §. 83. aiarck Expccï. Glor. Fut. 1, II. c ?. § 15. ge rdes Exerc, Acatl. p. £83— ' (i) GEEDES 1- C. p. 583. ih) stapper Grondt, lot den waeren Godsd. XI. Deel p. 53s. (/) wAircK 1. c. I. 111. c, i. §. 5« 8° Opufc. PMhlogi- Theol. Tor.:. U. p. 571—■ VIII DEEL.  7IO OVER DE LEERSTUKKEN noegzaernen grond vinden, voor zulk een byzonder en perfoneel oordeel (m). Zo veel is zeeker, dat er, in den laetHen dag der waereld , een algemeen gericht» zal gehouden worden. God zal ieders werk w het gericht brengen , met al wat verben gen is , het zy goed, het zy kwaed, Pred. XII: H- (»). De Zoon des menfchen zal koomen , in de heerlykheid van zynen Vader, met zyne Engelen , en alsdan zal Hy eenen iegelyk vergelden naer zyn doen, Matth. XVI: 27. God heeft eenen dag gefield , op welken Hy den aerdbodtm rechtvaerdig zal oordeelen, door eenen man, welken Hy daer toe geordineerd heeft , Hard. XVI1: 31. Wy moeten alle geopenbaerd worden voor den Richterjtoel van christus, opdat een iegelyk wechdraege het geene door het lichaem gefchiedt , naer dat hy gedaen heeft, het zy goed, het zy kwaed, 2 Cor. V: 10. Het is den mensch gezet éênmael te fterven, en daerna het oardeel, Hebr. IX: 27. Onze Goddelyk* Meester zelvs heeft een uitvoerig bericht gegeeven van deezen allergewichtigften Ge. nchtshandel , Matth. XXV: 31-46. De Richter zal de verhoogde Middelaer zyn. Hy is van God verordineerd, tot eenen Richter van leevenden en dooden, Hand. X: 42. Ver- O) t. capellus Oper. p. 256. shf.rlock U c. p. 24 . C»j vriemoet ad Diha Ciaf. V. T. Tom. iii. p. 344-  VAN DE OPENBAERING. 72* 'Vcrgelyk Hand. XVII: 31. 2 Cor. V: 10.— De Richteriyke macht koomt alle drie de Goddelyke Perfoonen gelykelyk toe , daerom wordt dit Oordeel aen God in het gemeen toegefchreeven , Pred. XII: 14. Rom. II: » Jac IV: 12. Maer de Richteriyke waerdigheid maêkt een gedeelte uit van die onnadenkelyke heerlykheid, welke de Middelaer, door het werk der verzoening , verworven heeft: Vont ook de Vader oordeelt ■ niemand , waer 'heeft al het oordeel aen den Zoon gegeeven Job. V: 22. Trouwens, daer Hy de menfehelyke natuur heeft aengenoomen . kan Hv tot deezen Gerichtshandèl , zichtbaer en luisterryk verfchynen. De' Vader heeft Hem macht gegeeven ook het gericht te houden , md&t Hy des menfchen Zoon is , Joh. V: an Daerënboven vordert de natuur der zaeke Zelve, dat christus hen, welke Hy verlost heeft, openlyk voor ervgenaemen van het eeuwig leven verklaere , en zyne vyanden die zich tegen Hem en zyn Koningryk: hebben aengekant , in het openbaer veroor - deele. . De perfoonen, die zullen geoordeeld worden, zyn de Duivelen en alle menfchen. —* De goede Engelen zyn reeds geoordeeld, en daerop in hunnen ftaet bevestigd. Ook zullen zy den Richter, als zyne trawanten en dienaers, vergezellen. De Zoon des men- VIII. DEEL.  722 OVER DE LEERSTUKKEN xtï f kTH mt Matth. XVL «7. Wanneer de Zoon des menfclten zal tomen %n zyne heerlykheid, en alle de } Engelen met Hem, dan zal Hy zitten op den throon van zyne heerlykheid , Matth. XXV ,7 Maer den Duivelen zal het befliafchen[flo t vonnis plechtig worden aengezegd. Zy zul j ,- y Worden bewaerd tot het oordeel 2 Petr. II, 4 Be Engelen t die hun heffel niet êewaerd, M ^ »> £ veonfieede veriaeten hehben , Gc,, , f * - groeten dag, met eeuwige anden onder de duisternis bewaerd, Jud vsf/_ Maer voornaemelyk zullen alle ménfcheT zonder uitzondering, geoordee]d ^ * rechtvaerdigen en "urut-n , X: 4a. f Tin, IV rir ^' ^ Openb. XX: ,2 l ' " «™»«. Dit oordeel zal niet alleen verkeer*, omtrent onze uitwendige bedrvven Z «" iegelyk wechdraege het Tl lichaem gefchied fr 7 gW° d°°r het 2 Cor V ' *f 7^ heeft , a//e ydel W0Qrd , ]m mik de  VAN DE OPENBAERING, 723 de menfchen zullen gefprooken hebben , zullen zy reekenfchap geeven in den dag des oordeels , Match. XII: 3&\ God zal al wat verborgen is in het gericht brengen , Pred. XII: Hdien dag zal God de verborgene dingen des menfchen oordeelen , door jesus christus, Rom. II: i<5. Het richtfnoer, naer het welk de menfchen zullen geoordeeld worden , zal het Euangelie zyn voor hun, die met de bekendmaeking daer van verwaerdigd zyn , en voor de overigen de Wet der natuur: want, zo veelen als er onder de Wet gezondigd hebben, zullen door de Wet geoordeeld worden, en, ten aenzien der Christenen , zal God de verborgene dingen dtr menfchen oordeelen, door jesus christus, naer het Euangelie, Rom. II: 12 , 16. §. 025. y. In dien grooten dag zal de zaeligheid der 'geloovigen, beide naer ziel en lichaem, vol* tooid worden. Deeze zaeligheid zal zo uitneemend zyn , dat wy er niet anders dan ftaemelende van fpreeken kunnen : want het is nog niet geopenbaerd , wat wy zyn zullen, 1 Joh. III: 2. paulus noemt het een gansch zeer uitnee- vjii. deel. ZZ 2  724 OVER DE LEBRSTUKKïM ' mend eeuwig gewicht van heerlykheid , 2 Cor» Op het voetïpoor der Goddelyke Openbaering, zuilen wy kortelyk het volgende aenmerken. a. Ten aenzien van de ziel, zal deeze zae hgheid beftaen , in eene opgehelderde ken nis van van God, 2yne Volmaektheeden werken en weegen, zo in de natuur, als in de genaede; in eene volmaekte heiligheid ; m eene ongeftoorde blydfchap zo groot, dat wy er ons, in deezen te-en' woordigen toeftand , gcen denkbeeld van maeken kunnen. a. In eene opgehelderde kennis. Wy kennen hier ten deele, en wy propheteeren ten deele, doch wanneer het volmaekte zal gekoomen zyn, zal het geene ten deele is te „iet gedaen worden; *y zien nu, door eenen fpiegel, in eene reden, niaer alsdan zullen wy zien van aengezicht tot oengezicht; nu kennen wy ten deele , ^aer alsdan zullen wy kennen, gelyk ook Wï gekend zyn, i Cor. XIII, 9 , Nj* dat wy den Onëindigen God. volmaektelyk kennen zullen , maer naer "evenreedigheid van onze vatbaerheid: want een eindig ver«and kan den O.ëindigen niet volkoomen begrypen. De Heilige Schrivt fprPekt ^ ^ m . Matth. V: 8. , Joh. Hf. a. x Cor. xiii:  TAN DE OPENBAERING. 7^5 XIII; 12. Zommigen zyn van oordeel, --dat deeze fpreekwys in het algemeen eenen ftaet van de hoogfte gelukzaeltgheid, in Gods onmiddelyke tegenwoordigheid, aenduide, met toeipeeling op de Oosterfche Koningen , die de cnderdaenen zelden in hunne tegenwoordigheid toelieten , en al?een3yk aen hunne eerfte Staetsdienaers en gnnfteHngen vergunden , om hunne aengezichten te zien (o> — Anderen verftaen het van een verftandig be- fchouwen, met de oogen der ziele (j>> Zo veel h zeeker , dat God zelvs, die een zuiver onftoffelyk weezen is, niet in eene eigen lyken zin kunne gezien worden , Exod. XXX11I: 20. Joh. Ir 18. 1 Tim 1: 17 VI: 16. Voor het naest evenwel zouden wy denken, dat er, in den derden hemel, een ongemeen glansryk teeken zy van Gods onmiddelyke tegenwoordigheid, het welk de opgewekte en gezaeligde geloovigen , met hunne lichaemelyke oogen, aenfehouwen zullen (?> Deeze kennis der gezaeligden zal geduung toeneemen. Trouwens terwyl het verltand (0) j. A. turrettin in comment. ad 2 Th/f. T> 7fp) f. turrettin Thtol. EleneU Tom Ui Loc. 10. Quafi. 8. §. 8— r. burmann Syn, Theol. Tom. II. 1. 8. c. 25. §. 10—■ (j Boven §. 900. wesselius Ditf. Leidenf. p. 116—- makck Utft. Exalt. 1. UI. c. 16. §. 9. VIII. DEEL, • Z Z 3  7Z6 OVER DE LEERSTUKKEN eindig is, kan het geduurig in kennis toenecmen. De oneindige meenigte der zaeken welke kunnen gekend worden , zal eene ge-' duurige ftof van nieuwsgierigheid opleeveren om al meer en meer te weeten. Welk een genoegen geevt het in deezen ftaet, in kundigheeden toe te neemen, en hoe veel te grooter zal dit genoegen zyn , wanneer wy van alle beletfelen zullen bevryd weezen (r) ? — Hoe meerder vorderingen men derhalven in dit leven gemaekt heeft, hoe meer men boven anderen vooruit heeft. Ö. By deeze kennis zal eene volmaekte heikgheid koomen. By den dood van het lichaem , worden alle overblyvfelen der verdorvenheid wechgenoomen, want die gejtorven is die is gerechtvaerdigd van ae zonde, Rom. VI: 7; en de Heilige God kan geene gemeenfchap hebben met iets, het welk onrein is : zonder heiligmaeking zal niemand God zien , Hebr, XII: 14. C De zaeligheid zal beftaen in eene onuitfpreekelyke vreugde, welke nimmermeer verftoord wordt. Verzaediging der dg is Gods aengezicht; lieffelykheeden zyn in zyne rechtehand eeuwiglyk, Pf. XVI: ir *• De lichaemen der gezaeligden zullen CO 2iMMerman Opusfc. Tom. I. Part. 2. p, m o s ft e 1M BUm. Theol. Dogm. Part. UI. c. , SeS \ l' c r e u e r Exerc. Theol. de kominii beatilate. " '  van de openbaering. 727 veranderd, en by uitneemcnheid verheerlykt worden. — Zy zullen onftervelyk zyn , en daerom geen voedfei noodig hebben. Buik en fpys zal te niet gedaen worden , 1 Cor. VI: 13. XV: 50, 53. Alle zwakheeden , ziekten , en ongemakken zullen onbekend zyn , 1 Cor. XV: 43. De lichaemen der gezaeligden zullen Jieerlyk en geesllyk , dat is, ongemeen fyn en vlug weezen, 1 Cor. XV: 43, 44. Kortom, de lichaemen der gezaeligden zullen zoortgelyke zyn , als die der Engelen , Matth. XXII: 30 , en als het verheerlykt lichaem van christus , Phil. III: 21. (O- Maer wanneer zullen de lichaemen der geloovigen deeze heerlyke hoedaenigheeden erlangen ? Onzes erachtens na het algemeen oordeel, zodat de lichaemen der rechtvaerdigen , wanneer zy uit het ftof des doods zyn opgewekt, van die der godloozen , en der geenen die alsdan leeven zullen , niet zullen onderfcheiden zyn ; maer, na het uitfpreeken van het vonnis , zullen de lichaemen der rechtvaerdigen die heerjyke verande- ft~) lampe in Mfrci. Duisburg. Tom. i. Fafi. 4. p. 618. cesdes ad 1 Cor. XV. p. *t«* 85^— vossius Oper. Tom. V!. p. 417. turrettin Theol. Elenel, Tom. 111. Loc. 20. Quajl. 9. viii. deel. Zz 4  ?2g OVER DE LEERSTUKKE^ ring ondergaen, van welke paulus meiding maekt, terwyl die der godloofen blyven zullen , zo als zy waeren , alieenlyk met die uitzondering , dat ook de laetlte onftervelyk zullen gemaekt worden. - Voorts is er by ons geen twyffel aen , of er zullen onderfcheidene trappen zyn in de toekoomende heerlykheid. Zo hebben het reeds hik-ronymus , en veele andere Kerkvaeders begreepen (O- Trouwens aen de Leeraeren, die er veelen rechtvaerdigen , wordt eene uitncemende. maet van ' heerlykheid toegefchreeven, Dan. XII- 3 (u) Die verfmaed, vervolgd, en gelasterd wor' den om jesus wil, zullen eenen grootea loon hebben in de hemelen , Matth. V; 11 , 12. Elk zal vergolden worden naer. zyne wer' ken, Rom. II: 6; gevolgelyk zal de vergel ding geëvenreedigd zyn naer de vorderingen in heiligheid, paulus leert duidelyk, dat er onderfcheid zal zyn, tusfchen de verheerJykte lichaemen, gelyk er is tusfchen de Zon , de Maen , en de Starren , en ook de eene Star verfchilt van de andere, 1 Cor. XV: 41. Daerënboven, zullen er trappen zyn in CO Adverrus jovinianum 1. IL c. i . peiaviüs Stigwu Theol. Turn. I l. 7. c. lo. ,,. suiCER.us in Symb A'watio-Conjlantinop. p. u5 («) turrettin ThtU. Elenct. Tom. 111. Loc. 20. Oaa/l. 19, §. 6. fl  VAN DE OPENBAERING. ?29 * de rampzaeligheid (v), dan moet er ook onderfcheid zyn in de heerlykheid (w). Men heeft nog verfcheidene gisfmgen gemaekt , over den ftaet der heerlykheid. Zo veel fchynt men te moogen vermoeden , dat wy fynere en nieuwe zintuigen bezitten zullen. De zinnen zyn toch de eerfie bronnen van onze kundigheeden , cn onze meest afgetrokkene denkbeelden worden van de zinlyke ontleend. Onze tegenwoordige zintuigen zyn, buiten allen-twyffel vatbaer voor volmaeking. Hoe aenmerkelyk kan het gezicht door kunstwerktuigen verfterkt worden ! Het is daerom zeer waerfchynlyk, dat onze zintuigen zullen verfynd en verfterkt worden, om meerdere en naauwkeuriger waerneemingen te doen op de ftoffelyke voorwerpen. Alieenlyk zal misfchien de fmaek , die eene regelrechte betrekking heeft tot de voeding , met buik en fpys te niet gedaen , of in een ander zintuig van een uitgebreider en verheevener gebruik' veranderd worden. -— Ook is het hoogst vermoedelyk, dat wy met nieuwe zintuigen zullen voorzien worden , welke ons kunnen in ftaet ftellen , om hoedaenigheeden in de lichaeme- Cv) Boven § 876. calv^VS Wh Rel. ChriJ!. 1. 1H. "5: S-. '* HEiDANüsCr/). Taeol. Tom. II. Loc.*8.15'^ watt*. Dood en tleme! Secï. 3. VIIL DEEL. Zz 5  73© OVER DE LEERSTUKKEN Jyke voorwerpen te ontdekken , welke ons, m deezen tegen woordigen toeftan d , geheel onbekend zyn en altoos blyven zullen Langs deezen weg kunnen onze kundigheeden zeer aenmerkelyk worden uitgebreid Dusdoende zullen wy nicuwe en blyken van de oneindige Volmaektheeuen des grooten Scheppeis ontdekken , en in ftae gefield worden, o,n ons me^enbidding en dankzegging te verwonderen , over de orde, d»e er heerscht in het algemeene ontwerp der fcheppmg, waervan wy hier een zeer gering en met noemenswaerdig gedeelte bcfchou»en Wy zien hier Hechts-eenige weinige fchaekeis' van de groote keeten der fehepping, de uiter. ile einden van Gods weegen. flier worden onze zintuig afgemat, onze eendacht wordt afgebrooken , en ons geheU ' gen is zwak; maer, in den ftaet der gelukzaehgheid, zal alle vermoeijing onbekend wee. zen de aendacht zal niet afgemat worden en het geene eens in het geheugen is, zal e nimmer weder uit geraeken. Dusdoende «tf. kn wy het verband der dingen veel beeter JDtten, en telkens gedrongen worden, om in eenen aenbiddenden eerbied uit te roepen , hoe groot zyn uwe werken, Hter! gy hebt ze alle met wysheid gemaekt! Misfchien zullen onze lichaemen zo vaerdig zyn , dat wy alle de planeeten , in alle de ge-  van de opehbabrikg, 7S1 gedeelten van het wyd uitgeftrekt Geheelal, zullen kunnen bezoeken, om ook aldaer de proeven der Goddelyke Volmaektheeden op te merken. 1 Dan ik zal hier in niet dieper indringen , noch fchynen wys te willen zyn , boven het geene geopenbaerd i«. Die meer van zoortgelyke gisfingen begeert, raedpleege met den Heer j. c. lavater, in zyne uitzichten in de eeuwigheid, en den Zwitzerfchen Wysgeer c. bonnet, in zyne Philofophifche navorfchingen van de bewyzen voor het Christendom (x). IV. korte verhandeling over de sacramenten en de kerk. Er is nu nog overig, dat wy er het een en ander by voegen, omtrent de sacramenten en de kerk. Dan dit Deel is reeds boven maete uitgedygd. Om het-niet al te wanflaltig te maeken, zullen wy ons met eene korte fchets , over deeze aengeleegene ftukken , vergenoegen moeten. Wy zullen daerom maer kortelyk zeggen , hoe het ons is voorgekoomen , en de Hellingen met eenige weinige bewyzen, welke ons het meest beilisfchende fchynen, bevestigen. Misfchien zullen wy deeze fchets, ter geleegener tyd , naeder bearbeiden en uitbreiden. (x) p. 3°^— viii. deel.  ?$» OVER r>E LEERSTUKKE» §• 926". De ker sacramenten , welke door d» vexlchillende begrippen zeer omflachtig geworden u , zullen wy in eenige hoof aftellingen tt zaemen trekken.. tt. Laeten wy vooraf het noodige, orn, trent den naem, aenmerken. Het woord sacrament is van eenen Latynfchen oorfprong, en reeds zeer vroeg iQ de Kerk gebruikt. tertüllianüs ^ Oudvaeder van de tweede eeuw, heeft er zich reeds gemeenzaem van bediend, om er de talige piechtigheeden van onzen Godsdienst door aen te duiden (y). Hiehn zyn hem veele anderen naergevolgd. De heilige teekeuen, welke de Griekfche Vaeders of Verborgenheden noemden , beeten by de Latynfche Sacramenten. Ook heeft de Vulgata het woord (wSVim. in het Nieuwe Testament allerweegen door Sacramentum . vertaeit. De Latynfche Kerkvaders fchynen evenwel niet geoogd te hebben, op het geene de Latyaen door het woord Sacramentum aenduiden (z) Vermits nu. het woord. Sa-. 00 Mycrras praxeam, De corona milMs, De pUdicuu>.% & /ld Martyret. ■ CX) calvuus ïnfiit, Chrill. j. IV, c. 14. J. ,3.  VAN OPENBAERING. Sacramentum by de Latynen geheel iets anders beduidt (a) , en het Griekfche woord Mviwov in de fchrivten van het Nieuwe Testament nergens voor de uiterlyke plechtig' heeden van den Godsdienst genoomen wordt, badden de Kerkvaeders zich van deeze uit. drukkingen , in ons geval, wel moogen onthouden. Dan daer zy, van de vroeglte ty» den , als baer burgerrecht in de Kerk verkreegen hebben , kan men deeze naemea behouden , wanneer maer de zaek zelve wel begreepen wordt. De Heilige Schryvers fpreeken van teektnen , zeegelen , en teegenbeelden , Gen. XVII: ii. Rom. IV: li. i Petr. III: 21. Deeze benaemingen zyn en duidelyker en eenvouwiger. Van den naem gaen wy over tot de zaek zelve. paulus noemt de befnydenis een teeken, het welk abraham ontvangen heeft, zynde een zeegel der rechtvaerdigheid des geloovs, Rom. IV: ii. Naer ons inzien zegt hier de rechtvaerdigheid des geloovs zo veel, als de leer van de rechtvaerdigheid des geloovs, dat naemelyk elk een zondaer, die geloovt, voor God gerechtvaerdigd wordt, en werkelyk deel krygt aen de vergeeving der zonden. (a~) varro de Ling. Lat. I. 4. livius Hij!. Rom. i. 5» VIII. DEEL.  734 over de leerstukken Dit is de gewoone fchryvftyl van den Apostel in deezen briev; de rechtvaerdigheid van God is de leer van 's zondaers genaedige rechtvaerdiging voor God , Rom. I: i7. Mi 21, en het geloov is de leer des geloovs', of van de rechtvaerdiging, alleen door het geloov, zonder de verdienftelykheid der werken, Kap. Hl, gr. abraham dan heeft het uitwendig teeken der befnydenis ontvangen , als een zeegel van de leer der rechtvaerdigheid de? gekovs, om hem te verzeekeren , dat een zondaer voor God gerechtvaerdigd worde, alleen door het geloov, het welk hy reeds in de voorhuid , lang voor dat hy befneeden werdt, hadt uitgeoeffend. De woorden hem was toegereekend zyn er, door de Onzen, zonder noodzaeke ingelascht. Deeze befchryving, welke paulus van het Sacrament der befnydenis geevt , hadt men op alle de Sacramenten kunnen toepas fen (b) , en dezelve noemen uitwendige teekenen , welke de leer der rechtvaerdiging door het geloov verzeegelen. Trouwens hiermeede itemmen de befchryvingen van onze oude Godsgeleerden hoodzaekelyk overeen, calvïn noemt een Sacrament een uitwendig teeken , waerdoor God de belovten van zyne goedwillightid* jegens ons, aen onze gewetens verzet4- geit, (J)TURRETTIN TheoL Ekm> Tog,. jj^ ^ 1. §. 9. 1 '  VAN SE OPENBARE ING. 735 geit ("c). Volgens ursinds zyn de Sacramenten plcchtigheeden door God ingefteld, om zeegelen te zyn van zyn verbond, dat is, van zyne goedwilligheid jegens ons (d). olevukus be* fchryvt de Sacramenten, als aenhangfelen van het Euangelie, zynde als zo veele zeegelen, welke de belovte verzeegelen (e). God, zegt onze Nederlandfche Geloovsbelydenis (f) heeft verordineerd de Sacramenten , om aen ons zyne belovten te verzeegelen , en om panden te zyn der goedwüliglieid cn genaede van God te onswaerds , en ook om ons geloov te voeden en te onderhouden. Nog duidelyker zegt onze Catechismus : de Sacramenten zyn heilige zichtbaere waerteekenen en zeegelen , van God ingezet, opdat Hy ons, door liet gebruiken derzelve , de belovte des Euangeliums des te beter te verjtaen geeve , en verzeegele (gj. A. Tot een Sacrament behooren derhalven de volgende byzonderheeden. A. Vooreerst een uitwendig zichtbaer tee* ken. Daerom heeft augustinus een Sacramant genoemd een teeken van eene heilige zaek (Ji). Dit teeken moet zichtbaer zyn» Cc) I. c. 1. IV. c 14. §. I, (ri) Explic. Catech. ad Quafi. 66. (e) Oyer het Gcnatde- verbond ii Deel §. 49. (H 33. Gr) Vu 66. (h) Ad MARCEL LINUM Epifi. 5. viii. deel.  1%6 OVER RE LEERSTUKKEN opdat Gods belovte, welke door het Euangelie gehoord wordt , door de oogen gezien Worde. Daerom heeten de Sacramenten , by aogustinus, zichtbaere voorden B. Ten tweeden eene Goddelyke inftelling-. Dit fpreekt van zelvs. God heeft alleen recht en macht , om plechtigheeden in zynen eerdienst te verordenen , Matth. XV: 9 ; en Hy , die de belovte doet, kan dezelve alleen verzeegelen. C. Wyders eene beteekenende zaek. Deeze is de belovte van het Euangelie , welke God ons dusdoende des te beeter te verftaen geevt , gelyk onze Catechismus heeft: want de Sacramenten doen niets anders dan Gods woord, naemelyk ons christus , en in Hem de Jchat* ten der hemelfche genaede , voorjtellen en aenbieden (k). Er moet in een uitwendig Sacra* ment niet meer gezocht worden, dan de j, belovte behelst, opdat het niet in eenen „ afgod ontaerte (*).'* D. Vervolgens eene verzeegeling van de beteekende zaek, Rom. IV: 11, zodat de Sacramenten de beteekende zaek niet alleen afbeelden , maer ook verzeegelen, om ons des te meer (t) Centra fabstüsi I. XIX. c. i5, O) CALVINUS 1. C. §. 17. (// turreiii.1 Theol. Elenet. Tom. III. Loco 19. 5- §•  VAN DÈ OPENB AE&ïN6è 73? ïneer te verzeekeren van Gods trouw en welwillenheid in zyne belovte. De fpreekwys is ontleend van eene oude gewoonte, volgens Welke op gefchrivten van groot belang eén Zeegel gedrukt werdt, om den inhoud daer vaü des te meer te bevestigen, Esth. Mi 12» VIII: 8. ci. Deeze verzeegèlende kracht der Sacra* menten is blykbaer , niet alleen uit de duide* lyke leer der Heilige Schrivten, Rom. IV: 11. ï Petr. III: 21 , maer ook daeruit, dat de beteekende en verzeegelde zaek , alsmeede de uitwerkfelen der Sacramenten , aen de teekenen zelve worden toegefchreeven , Exod* XIII: 11. 1 Cor. X: 16. enz. XI: 24» Voeg er by, dat ook andere teekenen , welke by eene belovte gegeeven werden , die belovte verzeegeld hebben, Richt. VI: 36, 37» Jef. VI: 5- 7. Zach. III: 3', 4. Wy verwerpen daerom de dwaeling der Sociniaenen, dat de Sacramenten niet meer weezen zouden , dan eenvouwig blyken en leufen der belydenis van het Christendom * om ons van de Onchristenen te onderfcheiden (n). p. Men heeft, Voor ettelyke jaefen, in onze Kerk beginnen te twisten over de verra") Catech. Rsccov. c. i. de Bnptismo Qtiaft. 5. socinu» Üifp. de Baptismo. vo L KELi us I. 4- c 22. vin. deel. Aaa  738 OVER DE LEERSTUKKEN zeegelde zaek der Sacramenten, of naemelyk de Sacramenten* Gods belovte m "het Euangehe, dan wel het perfoneel aendeel d»r geloovigen aen de beloovde zaek, chris Tüs naemciyk met aile zyne fchatten en gaeven , verzeegelen. Het eerfte begrip, hebben wy reeds £e zien, is de leer der oude Godsgeleerden " het geene wy uitvoerig zouden kunnen aen! toonen. Thans zullen wy maer zeer kortelyk eenige redenen opgeeven , welke het bv ons boven alle bedenking ftellen , dat de Sacramenten niets meer verzeegelen , dan de beJovte, welke God doet in het Euangelie *o=« wy daerdoor des te meer verzeekcrd worden van Gods waerheid en trouw die zyne belovte aen allen, die er zich geloovk pp verheten, ontwyff.Jbaer vervullen 2al a. Ons eerfte bewys ontleenen wy uit de'be naemingen der Sacramenten. Zy heeten teekekenen desverbonds , Gen. XVII: u , zsegelent Rom TV ^.UC^mi des J00vs, ze vs' 1 cc" ^ C" ^ zelvs, Gen. XVII: 10, Luc. XXII- 2o Waer wat behelst nu Gods Verbond en Tcs' tament? Zeekerlyk niets anders dan de be lovte van de vergeeving der zonden en van het eeuwrg leven, aen elk die geloov, Der halven kunnen ook de Sacramenten niets ^ d3n de **>V* verzeegelen. „ Zy zyn aen-  VAN DE OPENBAERING. 7gp „ aenbangfels van het Euangelie , welke de „ belovte verzeegelen (o)." b. Wyders redeneeren wy uit de natuur der Sacramenten , welke niet meer verzeegefen kunnen , dan zy beteekenen. Nu beteeikenen de Sacramenten geenszins het geloov ter geenen , die dezelve gebruiken , maer de , j„_ „„„.,o^0 wpIVp in het Euanee- jlie beloovd worden. Gevolgelyk verzeegelen :de Sacramenten aen de geenen, die dezelve gebruiken, niet dat zy waerachtig gelooven en bezitters zyn van de beloovde genaede , maer alieenlyk de belovte der genaede, welke God aen eiken zondaer , die geloovt, onfeübaer vervullen zal. c. Letten wy vervolgens op den oorfprong ; der Sacramenten. Deeze is geleegen in eene j bekende en overoude gewoonte onder de menfchen, om onderhandelingen en belov; ten , niet alleen door eenen eed , maer ook door uitwendige teekenen, als zo veele zeegelen, te bevestigen, Gen. XXXI: 46-53. Jof. iXXIV: 26 , 27. Richt. VI: 6, 21. XIII: 19, Jao. enz. Nu heeft God, door eene zeer gun. Itige nederbuiging , zich naer deeze gewoonte ï willen fchikken , om onze zwakheid te hulp ! te koomen, en ons van zyne getrouwheid , ! in het vervullen der belovte van vergeeving (0) OLEVIANBS 1. C. vin. deel. Aaa 2  74-0 OVER DE LEERSTUKKEN en zaeligheid, aen alle die gelooven, door uitwendige plechtigheeden , te verzeekeren. d. Eindelyk, om er niet meer by te voegen, neemen wy nog een bewys uit het gebruik der Sacramenten. Indien de Sacramenten den gebruikeren derzelve verzeegelden, dat zy een perfoneel aendeel hadden aen het beloovde goed, dan zouden alleen waere geloovigen gerechtigd zyn , om de Sacramenten te gebruiken. Maer de Sacramenten van het Oude Testament, de Befnydenis en het Pafcha, wefden aen alle de Israëlleren , alsmeede aen de vreemdelingen, die belydenis deeden van den Joodfchen Godsdienst, zonder uitzondering toegediend. Alleen eene wettifche onreinheid , welke haeren grond hadt in eene willekeurige en tydelyke wet, floot eenen Israëliër uit van het Pafcha, gelyk van alle andere heilige dingen. Gevolgelyk moeten ook alle belyders van het Christendom gerechtigd zyn , om de Sacramenten van het Nieuwe Testament, welke de Befnydenis en het Pafcha vervangen, te gebruiken. De kinders, welker Ouders, ten minften één van beide, belyders zyn van het Christendom, zeggen onze Randteekenaers by, i Cor. VII: 14. „ Zyn in Gods uiterlyke verbond „ begreepen , en hebben toegang tot de tee„ kenen en zeegelen van Gods genaede." — Om nu niet te zeggen, dat wy althans voor ons  VAN DE OPENBAERING. 741 ■ ons niet begrypen kunnen , hoe men , wanneer men de Sacramenten befchouwt als zeegele.i van perfoneele genaede, den Kinderdoop zal ftaende houden , en voorkoomen , 1 dat het Avondmael niet eene pynbank worde 1 voor de geweetens der menfchen. s. Wy gaen over tot het laetfte vereischte der Sacramenten, de vereeniging naemelyk van Ihet teeken met de beteekende en verzeegelde ;i zaek. Deeze beftaet niet alleen in de over.| koomst tusfchen het teeken en de beteei kende zaek , maer ook in eene betrekkelyke vereeniging van die beide, zodat iemand , die het teeken op de rechte wys geloovig aenneemt , ook tevens de beteekende en verzeegelde genaede werkelyk ontvange. — Dit vloeit uit het voorheen beredeneerde van zelvs voort. De Sacramenten verzeegelen de j belovte van het Euangelie, dat elk, die gej loovt, vergeeving van zonden en het eeuwig leven erlangen zal Wanneer iemand derhalven de Sacramenten , als zeegelen van Gods belovte , geloovig aenneemt, ontvangt hy tevens de beloovde genaede. In deeze vereeniging hebben die Sacramenteele fpreekwyzen baeren grond, welke zo gemeenzaem in de Heilige Schrivten voorkoomen , dat de naem van de beteekende zaek aen het teeken , en de naem van het teeken aen de beteekende zaek gegeeven vin. deel. Aaa 3  742 OVER DE LEERSTUKKEN worde ; zo heet de heiliging des harten de befnydenis, en christus het Pafcha, Rom II: 20. i Cor. V: 7 ; alsmeede dat de hoe-" daenigheeden , en uitwerkfelen van de beteekende zaek, aen het teeken, worden toegefchreeven , 1 Cor. XI: 24. Hand. XXII: 16 1 Petr. I!L 2I. B. De Bedienaers der Sacramenten Zyn de predikers van het Euangelie . Dit leert de natuur der zaeke zelve. Zy , die gezonden zyn , om de belovte van het Euangehe , uit Gods naem en van christus weegen, voor te ftellen , zyn ook alleen gerechtigd, om die uitwendige plechtigheeden te bedienen, welke God heeft ingefteld, om die beiovte te verzeegelen. Trouwens aen die zelvde perfoonen, welke chri.tc. in last gegeeven heeft, om het Euangelie te prediken aen allen creatuure, heeft Hy de bediening van den Doop aehbevoolen , Matth XXVIII: 19. üit het geene wy tot dus ver, omtrent de Sacramenten, hebben aengemerkt, leiden wy deeze gevolgen af. 1. Dat de Sacramenten noodzaekelyk zyn, wel niet volftrektelyk , maer by toeval vm onze verdorvenheid. Te weeten, eene eenvouwige belovte van den God der waerheid moest over genoeg zyn, om er ons, met een volkoomen vertrouwen, op te ver- lae-  VAN DE OPENBAERING. 743 laeten. Maer het ongeloov . het welk zo diep in onze harten geworteld is, heeft het noodzaekelyk gemaekt, dat de God der waerheid zyne belo fte plechtig verzeegele, om daer door onze zwakheid te hulp te koomen , en ons geloov uk te lom Om deeze reden kwaemen de Sacramenten , in den den ftaet der rechtheid, geheel niet te pas. ; Men verftae het evenwel zo niet, ais or het gebruik der Sacramenten noodzaekelyk zyn zoude tot dc zaeligheid, zodat niemand zonder dit zou kunnen behouden worden. God verklaert zyn belovte in het Euangelie, en dit Euangelie is het gewoone middel, door het welk de heilige geest het ge loov in onze harten werkt ; maer de Sacramenten zyn Hechts aenhangfels , welke God zeer gunltig by het Euangelie gevoegd heeft, om ons geloov de» te meer uit te lokken en te verfterken. De Sacramenten zyn dan zelve uitneemende voorrechten van het Christendom , en dezelve niet te gebruiken is eene blykbaere verfmaedkig van Gods genacdi^e nederbuiging Dusdoende veracht men Gods inftelhngen Deut. X: 13, en men is het uitdruki-.elyk bevel van den Verlosfer ongehoorzaem , Hand. II: 38. Luc. XXII: 19 , men fcheidt bet geene God heeft zaemengevoegd , Haud. vim deel. Aaa 4  744 over de leerstukken ÜL4r l en,meD Mt Zicb zeIve* & g* meenfchap der ChristeJyke Kerk 2 De Sacramenten zyn geene bloote gedenk. Rekenen van voorige gebeurtenisfen * ge]^ dc fteenhoop in de Jordaen, en de roede £ dinl™ ,Q ^ Tabernakd' Kaer °<* fbeeï zaeken gelyk het bradende doomenbosch , fn het vhes van Gideon. _ De D hef »»«t ons Liet alleen de reimgmaeking deF -nden welke de Middelaer door zich ze . kert onf bracht, maer verzee. werden. Het .1^^ gedachtemsmaeltyd van chrisïüs Eenden dood, maer ver7eeW ~ dar Pit ^i» , verzeeJE LEERSTUKKEN ting , en is zyn gedrag te pryzen , wanneer Dy de Sacramenten veronachtzaemt, weike God , als aenhangfels en zeegeis , by hec Euangelie gevoegd heeft ? 4- De Sacramenten hebben geenszins een natuurlyk vermoogen, om de genaede te werken en te weeg te brengen , gelyk de Koomfche Kerk beweert (Pj , ' ffiaer zy zyn alleen teekenen en zeegelen van de beloovde genaede, Gen. XVII: u. Exod XII: 13. Rom, IV: n. Trouwens de Sacramenten zyn flechts aenhangfels van het Euangelie gefchikt om den inhoud daervan te bevestigen. Het geene nu het Euangelie zelvs niet doen kan, kunnen ook zeekerlyk deszelvs aenhangfels niet uitwerken. Maer het Euangelie werkt zelvs de genaede niet ; het is flechts een middel, door het we'lk de heilige geest werkt (q). Ook leert ons de Heilige Schrivt uitdrukkelyk, dat de Sacramenten alleen , zonder de werking van heiligen geest , die het geloov te weeg brengt, geen het minftc vermoogen hebben , Rom. II: 28 , 30. 1 Petr. hl: 21 5. Eindelyk het nut cn de vrucht der Sacramenten hangt geenszins af van de goede meening des Bedienaers , gelyk de Roomsen* geCP) Concil. Trident. Sef, VII. Can. 6-8. j Boyen %. 910.  VAN BE OPENBAERING. 747 •gezinden leeren (r). Heeft de Bedienaer geene goede meening , dan bezondigt ny zich perfoneel voor zich zei ven , maer dit kan den gebruiker niet benadeelen. Ook heeft de meening van den Liedienaer geenen den minnen invloed op den aert der Sacramenten, naerdien der zei ver beteekenende en verzeegelende kracht haeren grond heeft in Gods bevel en belovte. Derhalve kan de meening van den Bedienaer het gebruik der Sacramenals zo min onnut maeken , als de prediking van het Euangelie, Phil. L *«, 18. Om niet eens te zeggen , dat de Roomschgezinden , door deeze leer , hunnen ganfchen Godsdiens t .twyffclachtig maeken (#). §• 927- Laeten wy, omtrent de sacramenten van het nieuwe testament, het een en ander meer byzonder aenmerken. X. Er zyn, naer de verfchillende bedeeling der tyden , onderfcheidene Sacramenten gefeest, Onder de Belovte hadt alleen de befnydenis plaets , welke tevens diende , om abrahams nakoomelingen van alle andere O) Co cü. Trident Sef. Vil. Can. lï. (_s TURRïTTin T.ieol.. £len£l. Tom. iii. Uco 19. Q,tajt. 7. §- ^. ** VlII. DEEL.  74-8 OVER DE LEERSTiriCKF.jJ volken af te zonderen, Gen. XVH. Onder de wet „ er het pafcha er welk tevens een gedacbtenismaeltyd wa van de veriosfing der Israëlleren , Bit\ diens* baerheri van Egypte. Deeze beide, als het bende eene byzondere betrekking tot Israël zyn onder het Nieuwe Testament , daer God *u de belovte van het Euangelie doet aen alle volken, voor altoos afgefchaft Jn derzelver plaets heeft christus twee ande re Sacramenten ingefteld, den doop en het wachtmaee, matth> xxvj ^ De Sacramenten des Nieuwen Te tamênts zyn, van die der Oude Huishouding, niet £ weezen noch ten aenzien van de be eekende zaek onderfcheiden , gelyk het Concilie vaQ Trente verklaerd heeft Q), maer alleen n de mterlyke omftandigheeden : want de Z Jhydems was een zeegel van de leer der recht, yaerdigheid des geloovs, Rom. IV: „ Nu i<5 de rechtvaerdigheid des gekoys de vergeeving van zonden, welke men door het geloov deelachtig wordt; en deeze zelvde Tel wordt ln den Doop beteekend en verzeegeld. De voorhuid beteekende het zeedelyk bederv het welk door de natuurlyke geboorte wordt* voor geplant, en de bloedige plechtigheid vertoonde de verzoening van den Middelaer" z0n» ft) Stf. vii. Cen. „,  VAN DE OPENBAERING. 749 zonder welke geen zondaer by God genaede vinden kan. Het Pafcha beteekende en verzeegelde, dat christus , als het tegenbeeldig Paeschlam, zou geflacht worden , het welk ons in het Avondmael, als werkelyk gefchied, wordt afgebeeld. By den Doop en het Avondmael heeft men , in volgende tyden , nog vyf andere plechtigheeden gevoegd , welke de Roomschgezinden voor Sacramenten erkennen , het Vormfel, de Oorbiecht , de Priesterordening , het Huwelyk , en het laetfte Olyfel. Dan deeze verwerpen wy , -vermits zy in de Heilige Schrivt , immers in de hoedaenigheid van Sacramenten , alsmeede in de eerfte eeuwen van het Christendom, geheel onbekend zyn. De twee Sacramenten, Doop en Avondmael, zyn genoegzaem, de ééne als eene plechtigheid van inlyving in de gemeenfchap- der Christenen , en de andere als eene herhaelde belydenis van ons geloov in den Verlosfer. Ook hadt de Heiland er wyze redenen voor, om niet meer plechtigheeden in den Godsdienst in te ftellen, „opdat de menfchen, „ meer van de zinnelyke dingen afgetrokken, „ zich geheel op de overdenking van ver„ ftandelyke en Goddelyke zaeken toeleggen , „ en leeren zouden , God in geest en waer- viii» peel.  75° over si leerstukken ,, Mi, overeenkoon.ftig zyne hooge majefteit , j, te dienen (u " Ondenusfchen is er nog een algemeen Sacramem , voor het ganfche menschdom, het welk van eene altoosduurer.de kracht is naemelyk de Reegenioag. God gav aen Kftf AcH , ra den vloed, en in zyn perfoon aen geheel zyn volgend gedacht , eene nade-" re Openbaering t. Ook beloovde Hy , dat de ganf,he aerde nooit weder door eenen alge-, mëenen vloed zou overftroomd worden, en Hy ftelde den Regenboog tot een altoosduurend teeken en zeegel van deeze belovte, Gen. IX: 8-17. Zo meenigmaelen wy derhalven den Rtgenboog aenfchouwen, moeten wy ons deeze Goddelyke belovte herinneren , en ons van haere vervulling verzeekerd houden. D. Wy gaen over , om zeer beknoptelyk ' het een en ander, omtrent den doop en het NACiiTMaelj aen te merken. Eigenlvk heeft de Heer jesüs geene nieuwe piechtighecden ingefteld, maer deselve alieenlyk tot zyn" ocgmerk dienstbaer gemaekt (v). A. De Doop was reeds lang te vooren by de Jooden bekend, Zy waeren gewoon de Heidenen , die zich by de gemeenfehap der Joodfche Kerk voegden, niet alleen te befny- den, («) doedkrlein ],j!t. Theol. Clirifl. Part. II. p. rlQ. (y) waresius Syfl, Theol. Ulo iS. §. 40.  VAN BE OPENBAERING. 751 iïten , maer ook te doopen , en , uit deezen Doop der Aenkoomelingen , heeft de Heiland iaën leiding genoomen, om deeze plechtigheid, in de plaers der afgefchafce befnydenis , tot een altoosduurend Sacrament van het Nieu- we Testament in te nellen. Wanneer de Doop der aenkoomelingen by de Jooden eenen aenvang genoomen hebbe , is niet gejmakkelyk te bepaelen , maer zo veel is zee|ker , blykens verfcheidene plaetfen in den Thalmud , dat dezelve, voor den tyd van christus, reeds lang in gebruik geweest Izy (w). Trouwens de Overhceden en Wetgeleerden der Jooden verweeten juannes den Boetgezant niet , dat hy eene nieuwe plechtigheid invoerde; maer het kwam hun ; vreemd voor , dat hy niet Heidenen , maer i geboorene Jooden doopte , en daerom vraegI den zy , op welk een gezach hy doopte, i Joh. I: 25. (x). A. Het Griekfche woord Doopen , waervan ; zich de Schryvers van het Nieuwe Testament bedienen, beteekent in het gemeen wa:-fchen, j afwasfchen. Zo wordt het genoomen, voor I het wasfchen van drinkbeekers , kannen , koperen vaeten en bedden , Mare. VII: 4, 8. : Zo gebruiken het de LXX , 2 Kon. V: 13. O) vvesselius Dif. /Icaii. Dijf. 15. de moor C«» I T.au. V. p. 585 (.r) witsius Mifcel. S. Turn. IL Exen. 15. §. 5Ö. VIII DEEL.  752 O.VER DE LEERSTUKKEN Uit de oorfprongelyke beteekenis van het woord doop en doopen, vloeit derhalven geenszins voort, dat deeze plechtigheid door indompeling moet bediend worden. B. Dan befchotiwen wy de zaek zelve. - ■. De inftelling van het Sacrament des Doops vinden wy , Matth. XXVIII: 19 , alwaer de Heiland, kort voor zyne Hemelvaert, den Apostelen bevoolen heeft alle volken te onder, wyzen, dat is tot Discipelen of Christenen te maeken , door dezelve te doopen in den naem van den Drieèenigen God, en te leeren onderhouden al wat Hy hun bevoolen hadt. a. Het uitwendig teeken is zuiver en onvermengd waeter. Dit leert de natuur der zaeke, daer zuiver waeter gefchikt is ter afwasfching. Dit bevestigt het voorbeeld der Apostelen , Hand. VIII: 36. X: 47. Met dit waeter moet de Doopeling gewasfchen worden , het zy door indompeling , het zy door befprenging philippus doopte den jEthiopifchen edelman door indompeling , Hand. VIII: 38 , en in de eerfte Christen Kerk fchynt de indompeling doorgaens in gebruik geweest te zyn (z). De Griekfche Kerk dringt daerom op de noodzaekelykheid der indompeling aen , en , omtrent het midden der voorige Eeuw, ftonden er in En- 00 vossius de Bmismo Bi ff. i Thef. 6~i.  VAN DE OPENBAERING. 753 Engeland eenige Wederdoopers op, besveerende , dat alle de geenen , die in hunne kindsheid door befprenging gedoopt waeren , voor ongedoopten moesten gehouden , en door indompeling herdoopt worden (z> Dan , vermits het woord Doopen , gelyk wy reeds hebben opgemerkt , geene indompeling vordert, kan deeze plechtigheid der afwasfching even zo wel door befprenging verricht worden. Ook is het meer dan waerfchynlyk , dat de Apostelen zomtyds door .befprenging gedoopt hebben ; immers liet de kortheid van den tyd , noch de omftandigheid van de plaets toe, dat de Apostelen, op den PiDXtcrdag, 3000 menfchen zouden hebben ingedompeld , Hand, II: 41J wanneer zy den Doop jn byzondere huizen bedienden , is het niet vermoedelyk, dat zy gelegenheid gehad hebben , om deeze plechtigheid door indompeling te verrichten , vooral wanneer het onverwacht gefchiedde , gelyk in het geval van den Stokbewaerer met zyn huisgezin, Hand. XVI: 27, enz. Kranken en bedlegerige perfoonen hebben niet anders , dan door befprenging, kunnen gedoopt worden (V), en CYPRiANüs oordeelde het onverfchillig , of (z) voetius HUL Eccl. Tom. I. p. 691» 'S»« MO?-REii) Hifi. Eccl. Sec. XVI. p. 805, 806. Ca) vossius 1. c. Th, 9. vm. peel. Bbb  7)4 OVER DE LEERSTUKKEN de Doop op de eene, dan op de andere wys, bediend worde (b). Voeg er by, dat de beteekende zaek, de afwasfching naemelyk d»r zonden, zeer voegzaem woidt afgebeeld wanneer het hoofd van den Doopeiing als den ganfchen perfoon verbeeldende, met wae ter befprengd wordt, Ezech. XXXVI- 2r Hebr. X1L 24. 1 Petr. I: 2 (c)m _ ^ wel zouden wy het befprengen met eene genoegzaeme hoeveelheid van waeter verkiezen , zodat het hoofd als overftroomd wor- S^ET^"**"£eduideJyker Hoe dikwyls deeze befprenging gefchieden moete, het zy eens, het zy driemaelen , heeft christus niet bepaeld. Dit behoort daerom onder de onverfchillige zaeken. Zo veel is zeeker, dat de gewoonte van driemaelen te befprengen, de oudfte zy, en in zo ver de meest verkiesbaere (e). _ By de befprenging moeten de woorden der mftelJing worden uitgefprooken, N N ik doop u in den naem van den va oer, en van den (*1 Epifl. r. 297, 25)8. 00 witsius Oecon. Foed. I. 4. c ir, § ,4 (O xertültianüs ^. p raxkam c. i ^ ul' tj'"- l' 6^~~ hoohmbïek J. p. JI5__  VAN DE OPENBAERING. ?55 den zoon, en van den heiligen geest, waer door het waeter geheiligd wordt , tot een teeken van christus bloed (ƒ). Dit is ook de beftendige gewoonte der Christen Kerk geweest, van de vroegite tyden af (g). Het is waer, wy kezen dat de Apostelen in den naem van christus gedoopt hebben , Hand. II: 38. VIII: 10", maer daeruit volgt geenszins, dat zy zich van het gemelde Formulier niet bediend hebben : want de uitdrukking zy, doopten in den naem van christus zegt eenvouwig, zy doopten op last en gezach van christus. fl. De beteekende zaek van den Doop is in het gemeen de belovte van het Euangelie, Hand. Iï: 39. ' Meer byzonder beteekent het waeter het bloed en den Geest van christus , door welke onze zielen van de vuiligheid der zonden worden afgewasfchen, 1 Joh. 1: 7- Hcbr- 1X: H- KXLIV: 3. 1 Cor. VI: 11. De befprenging met het waeter beeldt ons af, hoe onze zielen , door het bloed en den Geest van christus, dat is, door zyne verzoening en genaedewerking, moeten gereinigd worden van de fchuld en de fmet der zonden. (;ƒ) AUGUSTINUS TvclB. 15. 2«JOlI. V0ET1US Peilt, Eccl. Tom. I. p. 677, 678. (g-) VOSS1US 1. c. Difp. II. Th. 5. B1NGHAM O/itf. Eccl. Vol. IV. p. 163.1S1 viii. DEEL. Bbb 2  75$ OVEK DE LEERSTUKKEN 7- De Doop is een zeegel op Gods belovte m het Euangelie, zodat aen elk, die zich laet doopen , verzeegeld wordt , dat hy, wanneer hy geloovt, zo waerachtig door het bloed van christus en den Geest van christus, van alle zyne zonden zal gereinigd worden , als zyn lichaem met waeter gewasfchen wordt. Op dee ze verzeegelende kracht zien die Sacramenteele fpreekwyzen, over welke wy reeds gehandeld hebben (h). 3. christus heeft het bevel om te doopen, met dat om te leeren , onmiddeiyk verbonden , Matth. XXVIII: i9. Zy derhal ven, die geroepen zyn om te leeren, ZV0 ook alleen gerechtigd om te doopen. e. De voorwerpen van den Doop zyn zee kerlyk geene leevenloofe drgen (i) , geiyk de Roomschgezinden deeze ongerymdheid beweeren (£) , maer menfchen , die belydenis doen van het geloov in christus, Matth XXVIII: 19. Dan niet alleen moeten de' volwasfene belyders, maer ook hunne jW kinders gedoopt worden. Onze betredenen zyn voornaemelyk de volgende: fh v k /: a- Het W §• sm«. vossius i. c. Di[r. Iü. Th. 1. wit.,„, Qecov. Foed. I. iv. c. 1(5. §. 3. CO vossius 1. c. Dijp. x. Thef. 2. lom. iii. p. j54j iö5f r  VAN DE OPENBAERING. 757 a. Het eerfte ontleenen wy uit de inftelling van den Doop, Matth. XXVIII: 19. christus heeft bevoolen alle volken tot Christenen te maeken , hen doopende. Maer onder de volken zyn ook de kinders begreepen, en de Heiland heeft onbepaeld gefprooken , zonder eenige uitzondering, Daerënboven Hy ontleende den Doop uit de gewoonte der Jooden , om de aenkoomelingen uit de Heidenen , met hun ganfche huisgezin, te doopen. Hadt nu de Heiland de kinderen niet willen gedoopt hebben , dan zou zyne wysheid gevorderd hebben , daeromtrent eene uitdrukkelyke bepaeling te maeken. In het onbepaeld gebod, om alle volken tot Christenen te maeken en te doopen , ligt derhalven een ftiUwygend bevel, om ook de kinderen te doopen (/). b. De belovte vau het Kuangelie, welke m den Dcop beteekend en verzeegeld wordt, behoort zo wel tot de kinderen , als tot de volwasfenen , Gen. XVII: 3. Matth. XIX: 13-15. Hand. II: 39- O0- c. De kinders der Christenen zyn Müg, dat is afgezonderd van de ongeloovige wae- (7) vossius 1. c. Difp. XIII. Th 5- marckius Exirc. Text. Part. VI. Exerc 311 $.20. lightfoot Hor. Hebr. in matth. ui- 6. wesselius Dif. Acad. Dif XV. §. 33. o) vossius 1. c. Difp. XIII. Th. 3, 4, 6- o. witsius Oecon. Foed. 1, IV. c. 16. §. 4'"47. VIII. DEEL. Bbb 3  758 OVER DE LEERSTUKKEN reld , i Cor. Vil: 14. Derhalven moe¬ ten zy ook, door den Doop, <.an de kinderen der ongeloovigen onderfcheiden worden , en zyn zy , gelyk onze Randfchryvers ter aengehaelde plaets zeggen , gerechtigd tot de teekenen en zeegelen van Gods genaede. d. De Befnydenis werdt aen de jongen kinderen der fraëlleren bediend, Gen. XVih 12. Maer de Doop vervangt, onder het Nieuwe Testament, de plaets der befnydenis gelyk paulus zegt, Coll. II: „, Ia % al. waer hy de beteekende zaek der befnydenis met die van den Doop vergelykt, en leert* dat door den Doop dezelvde genaede verzeegeld worde , als oulings door de befnydenis (0). e. Voeg er eindelyk by, dat de kinderdoop in de Christen Kerk , van de vroeglte tyden af, hebbe plaets gehad Om nu niet te fpreeken van de Apostelen , die ganfche huisgezinnen gedoopt hebben , onder welke ook meer dan waerfchynlyk kiaders geweest zyn Hand. XVI: r5, 3t, 33- 1 Cor. I, l6 , be* roepen wy ons op de Kerkvaderen, tertullianus, die in de tweede Eeuw ge, , bloeid C»)^ marckius Exerc. Texi. Part. VL Exerc. 40. CO vomc, 1. c. Difp. XHÏ. §. „. WITSIlM 0ecl)n, Foed. 1. IV, c. ,6. S. ,6. j. van den hoxert t'oorrecde* Voor het Schalt, van ursinus p. 149.^6.  van de openbaering. 759 bloeid heeft , fpreekt ukdrukkelyk van den Doop der kinderen (p), zo ook cypriakus (q), en origenus zegt, met zo veele woorden : „ de Kerk heeft van de Apos„ telen de overleevering ontvangen , om ook 1 ,', aen de kleine kinderen den Doop toe te dienen (r) , om geene melding te maeken „ van auGusTiBüs (» , en anderen (i>" " B. Wy zullen er nog, met een enkel woord , eenige algemeene aenmerkingen byvoegen. i. De Doop is eene inlyving of overgang in het genootfchap der Christenen. Daerdoor verklaert men, dat men christus erkent, als de eenige en algenoegzaeme oorzaek van zaeligheid , en dat men voorneemens is , de waereld te veriaeten , en den Drieëeuigen God te dienen Zo veelen wy in christus gedoopt zyn, hebben wji christus aengedaen , Gal. III: 27. O) ; zo veelen wy gedoopt zyn , zyn wy door het bloed van het Nieuwe Testament geheiligd, Hebr. X: 29, door (p~) De Baptifmo c. 18. (?, EpiQ. 64. ad FiDUM. (r) in Rom. K V. c. 6. 00 De gen- ad Ut. c. 23. (t) vossius 1. c. Difp. xiv. BINCHAM ). c. p. 19'— • wallus Il.ft. Bept Infant. }. o. wal c mus Hip. Pradob. 4. prior Sec. cave eerfte Cnristend. p. 276. koelman der Labadistifche dwaelingen grondig ontdekt en wederlegd p. 7^6— («) doe der le in i. c. Part. ii. p. *55« 6iö' viii. deel. Bbb 4  ?6o over de Leerstukken deü Doop wordt men der meenigte vaa de Christenen toegedaen, Hand. II: 41, en *7 zyn allen tot één lichaem gedoopt, het zy Jooden , het zy Grieken , het zy dienstknechten zy vrye , t Cor. XII: 13 (v) Mae; evenwel dit is het eenigfte oogmerk niet van den Doop; dezelve heeft ook eene beteekende en verzeegelende kracht, gelyk wy gezien hebben. 2 De Doop is noodzaekelyk, niet, gelyk de Roomschgezinden willen , dat dezelve een natuurlyk vermoogen, om de rechtvaerdiging of eene inwendige reiniging te weeg te brengen bezitte, en daerom ter zaeligheid volitrekt noodzaekelyk weezen zou. Wy hebben reeds betoogd , dat de Sacramenten geen vermoogen hebben , om de beloovde genaede te werken O). Ook kan het uitwendig waeter geenen invloed maeken op de ziel om dezelve te reinigen, Jer. II: 22. Voeg er by, dat veele gedoopten verlooren gaen, en dat de zaeligheid, niet aen den Doop, maer alleen aen het geloov verbonden zy, Mare. X VI: Iö. Maer de Doop is daerom noodzaekelyk, omdat christus het aen alle die zyne leerlingen zyn willen, uitdrukkeiyk bevoolen heeft Matth. XXVIII: ic,, en omdat men daer door' m de Maetfchappy der Christenen overgaet. Die 09 voSsius 1. c. D'-rt> IV. Th . , ijPn-r ; . 1P' 1V* n- 3' i- VAN DEN HO» * 5.KT in de aerg(!ia:id£n ynorreeden (*) Boven §. 9ïö.  VAN de OPENBAERING. 7*51 Die zich derhalven niet laet doopen , verklaert geen Christen te zyn. 3 De Doop , ééns wel en wettig bediend zynde, moet niet hcrhaeld worden, Dit leert de natuur der zaeke zelve : want men kan maer éénmael der gemeenfehap van de Christenen worden ingelyvd ; ook waeren de eerfte Christenen nimmer gewoon den Doop te herhaelen O). 4. De Doop is een altoosduurend Sacrament van het Nieuwe Testament, het welk tot de voleindiging der waereld moet onderhouden worden. Trouwens, wanneer de Heiland aen de predikers van het Euangelie bevel gav om te doopen , heeft Hy er deeze belovte bygevoegd , U ben met ulieden alle de datgen tot de voBndïging der waereld, Matth. XXVIII: 19, 20 (y). B Het tweede Sacrament van het Nieuwe Testament is het Avondmad , of het Nachtmael , dus genaemd, omdat de Heiland het zelve in den avond of nacht , welke den dag van zynen Kruisdood onmiddelyk voorging, na het vieren van het Pafcha, heeft ingefteld, 1 Cor. XI: 20. Anders heet het de tafel des Heeren , omdat het een maeityd is door den r») vosfiW *• c- xvn- Th- l6- BINGHAM 1- c" Vol. IV. p. 393— (jO VOSSIÖS 1 c. Dl/P' Vit- Th. 14. hoornbek Socïn. Confut. Tom. IIL 1. 3- C. It. vni. deel. Bbb 5  7^2 OVER DE LEERSTUKKE?? Heer jEsrjs, ter zyner gedachtenis, ingefteld, i Cor. XI: 24 ; de breeking des broods , om dat het breeken van brood een meest weezer> lyk gedeelte van deeze plechtigheid uitmaekt Hand II: 42, de dankzegging, en de gemeenfehap , 1 Cor. X: 16. De leer van het Heilig Avondmael, dis . merken wy vooraf aen , moet zeer duidelyk en verftaenbaer weezen. Dit vordert de natuur der zaeke zelve. Eene plechtigheid, welke de Heiland bevoolen heeft , dat ten allen tyde door alle Christenen van allerleie rangen en* ftanden, zou waergenoomen worden, kan ten aenzien van haeren aert en oogmerken , 'niet duister weezen. Indien er veel nadenken en groote feberpzinnigheid gevorderd werdt om de bedoeling van deeze plechtigheid te doordien , zou zy niet gefchikt zyn voor alle en allerleie Christenen. Trouwens hadt men er niet van tyd tot tyd menfehelyke vonden en bygeloovigheeden ingemengd, de leer van het Avondmael zou voor den eenvouwigflen aller- duidelykst weezen Hier koomt nog by dat de Apostelen , toen de Heiland het Avondmael inftelde , geene naedere verklae. *mg gevraegd hebben , noch omtrent de hoofdzaek , noch omtrent de byzonderheeden , ten blyke dat zy alles wel begreepen hadden. Ook moet er, omtrent dit Huk, m de eerfte daegen van het Christendom,' gee-  TAN DE OPENBAER ING. 7°"3 geene bedenking, geweest zyn , daer de ^pos,telen , die andere leerftukken met opzet behandeld hebben , zeer weinig melding maeken van het Avondmael. paulus fpreekt er tweemaelen van , niet om deeze plechtigheid te verklaeren , maer eenmael by gelegenheid dat hy de Christenen te Gorinthus vermaende, om zich te wachten van alles, wat eenigen' fcbyn hadt van afgodsdienst, gebruikende deeze drangreden, dat, zy door het Avondmael, gemeen fchap hadden met christus, i Cor. X: 14-18. 5 en kort daerna nog eens by gelegenheid , dat dezelvde Corinthifche Christenen , nadat zy op de lievdemaeltyden overdaedig gegeeten en gedronken hadden , het Avondmael hielden zonder de vereischte aendacht en eerbiedigheid, 1 Cor. XI: 20-31. Behalven de gefchiedenis der inftelling van het Avondmael, Matth. XXVI: 26, 29. Mare. XIV: 22-25. Luc. XXII: 10, 20, zyn er derhalven maer twee plaetfen in het Nieuwe Testament , in welke van deeze heilige plechtigheid met opzet gefprooken wordt. Laeten wy daerom eerst zien , wat ons de woorden van den Heiland en den Apostel paulus , omtrent het Avondmael leeren, om daerna kortelyk iets te zeggen, over de menfehelyke vonden , welke er naderhand zyn bygevoegd. A- Wanneer wy eenvouwig met de gemel- VUL DEEL.  ?64 OTER DE LEERSTUKKEN de plaetfen raedpleegen , beftaet de leer van het Avondmael kortelyk in de volgende zeer duidelyke byzonderheeden. «. De Heiland heeft het Avondmael ingefteld, in den laetften nacht voor zynen Kruisdood, toen Hy gereed ftondt , om de Verzoening te weeg te brengen. Hy lag met zyne Drsapelen aen , om zyn laetfte Pafcha te eeten ; en wanneer deeze plechtigheid verncht was, nam Hy eene bolle broods en eenen beeker met wyn , welke van het Pafcha waeren overgcfchooten , en richtte daervan eenen nieuwen maeltyd aen , op welken Hy zyne Discipelen óflthaelde. Hv verordende , dat zy van tyd tot tyd zoortgelyken maeltyd, ter zyner gedachtenis houden zouden, en dat deeze plechtigheid, by alle Christenen , moest onderhouden worden , tot aen den laetften dag der waereld Het eerfte verhaelen ons de gemelde Euangelisten, en het laetfte bericht ons paulus me: zo veele woorden, i Cor. Xfc 24, 26 * Wy leeren er uit, dat het Avondmael de plaets van het afgefchafte Pafcha vervange , dat de plechtigheeden niet nieuw waeren zynde ontleend van die, welke by het Pafcha pkets hadden 00, en dat een der voornaemfte hoofdoogmerken van het Avondmael zy , om eene plechtige naegedachtenis te (z) BWXTORF ie Syn. Jud. c. 13. ^ou-  van de openbaering. 75 houden van den Heiland en zynen verzoenenden dood. Trouwens, in het Pafcha vierden de Jooden gedachtenis van de veriosfing uit Egypte ; maer de verzoenende dood van den Middelaer , waer door Hy eene eeuwige veriosfing heeft te weeg gebracht, is eene gebeurtenis van onvergelyk meerder gewicht en aenbelang. Doet het , zeide Hy , ter my- ner gedachtenis ; Hy bedoelde niet eene eenvouwige herinnering , gelyk men aen eene onverfchillige zaek gedenkt, maer eene gedachtenis , welke met eerbied en dankzegging gepaerd gaet; paulus noemt het daerom een verkondigen met lov en dankzegging, 1 Cor. XI: 26. In de daed, er is niets meer gefchikt , om onze lievde en dankbaer. heid tot en aen den Verlosfer op te wekken , dan de rechte nagedachtenis van zynen verzoenenden dood , aen welken wy alles verfchuldigd zyn. Volgens lucas Kap. XXII: 20, noemde de Heiland den Drinkbeeker het Nieuwe Testament in zyn bloed. Wy leeren er uit, dat de bedeeling van het Nieuwe Testament, waerin de zaeligheid aen alle volken wordt aengebooden , eenen aenvang genoomen hebbe met, en gegrond zy in den bloedigen dood van den Middelaer. Toen mose de wettifche bedeeling inwydde , fprengde hy het bloed der offerdieren op het volk, en zeide VIII. DEEL.  765 OVER DE LEERSTUKKEN ziet dit is het bloed des verbonds , Exod XXIV: 8. verg. Hebr. IX: 18-20. Even zo' heeft ook de Heiland , door het Horten van zyn bloed , het beetere verbond, het welk in beetere belovten bevestigd is, Hebr. VIII: 6 , ingewyd , en gewilt dat de Christenen daer van eene dankbaere nagedachtenis houden zouden. ft. De plechtigheeden waeren tweederlei, ten aenzien van den Bedienaer , en met or> zicht tot de Dischgenooten. De eerfte richtte eenen mael yd aen , beftaende uit brood en wyn, die wel zeer eenvouwig was , maer tevens alles behelsden , wat tot verzaediging en doistlesfching noodig is. De Heiland nam, naer de gewoonte van eenen huisvaeder b, de Jooden , eene bolle broods, zeegende het, brak het in voegzaeme Hukken , en gav dezelve aen zyne Discipelen , om te eeten ; wyders nam Hy eenen drinkbeeker met wyn , en , gedankt hebbende, gav Hy dien aen zyne Discipelen, zeggende: drinkt allen daeruit, Matth. XXVI: 26, 27. De Dischgenooten naemen de ftukken van het gebrooken brood, beneevens den drinkbeeker , eetende en drinkende allen. Vermits nu de Verlosfer deezen zeer eenvouwigen maeltyd, tot eene altoosduurende plechtigheid , ter zyner gedachtenis heeft ingefteld, om ons met dankbaerheid te herin- ne-  VAN DE OPENBAERING. l6j neren , hoe zyn lichaem verbrooken en zyn bloed vergooten zy , tot vergeeving der zonden , moet die plechtigheid , op diezelvae eenvouwige wys , zonder menfehelyke byvoegiDg , beftendig worden waergenobmen. Het brood, van het welk zich de Heiland bediende , was, by gelegenheid .van het Pafcha, ongezuurd. Hieruit is de bekende twist omftaen , tusfchen de Griekfche en Latynfchen Kerk, welke voornaemelyk is uitgeborften in de XI Eeuw , ten tyde van den Griekfchen Keizer constantinus monoma chus, en den Patriarch van Conftantinopolen machiel certjlarius (a), wanneer Paus leo IX. hadt vastgefteld, dat er , in het Avondmael, ongezuurd brood , moest gebruikt worden, daer de Oosterfche Kerk in tegendeel beweerde, dat het brood in bet Avondmael noodzaekelyk gereezen weezen moest. Dan de Heiland nam zulk een brood, als voor handen was , het welk , by gelegenheid van het Pafcha , by toeval ongezuurd was, zonder eenigen fchyn van bevel, dat wy ons altoos van zulk een brood bedienen moeten. Daerënbooven de Heilige Schrivt, van het Avondmael fpreekende, maekt in het gemeen melding van brood , Hand. II: Ca) spanheim Hrjl. Eccl. Sec. XI. c. 9. Col. 1544—viii. DEEL.  7Ö8 OVER DE LEERSTUKKEN 32. 1 Cor. X: 16, 17. XI: 26-28 , met eea woord, het welk by de LXX zo wel van gercezen als ongereezen brood genoomen wordt (b). Voeg er by, .dat het ongereezen brood , ut het Pafcha, diende ter herinnering van de omftandigheeden der veriosfing uic Egypte , en behoorde tot de fchaduwachtige dingen, welke, met de invoering van de beetere Bedeeling, zyn afgefchafc; om nu niec uitvoerig aen te toonen , dat de Christenen der eerfte eeuwen zich, in het Avondmael, van gemeen en gereezen brood bediend hebben (c). De ouwels , welke men in de XI Eeuw heeft ingevoerd (d), en nog by de Roomschgezinden , als meede by veele Lutheraenen , in gebruik zyn , koomen geheel niet te pas, Zy hebben geene voedende kracht, en verdienen daerom den naem van brood niet (e), Behalven dat de breeking des broods, naer ^welke . als een meest weezeniyk gedeelte het ganfche Avondmael genaemd wordt, Hand. II: 42, dusdoende geheel wordt wechgenoomen. De drinkbeeker was vervuld met wyn , de vrucht des wynjloks genaemd, Matth. XxVJk 29, O) vossius S. Can* Symbol. Difr. I. Th. 6. WBlNBfl»» Orig. Ecclef. Tom. VI. p. 265— (d) hospinianus Hifi. Sacram. Part. I. p.316-^ CO vossius 1. c. üijp. IV. Th. 1.  VAN T) E OTENBAERÏNG. 769 m- C f )• Waerfchynlyk was deeze wyn, naer . 6e' gewoonte der Oosterlingen, met waeter gemengd (g). Maer christus nam zulk eenen wyn , a's in dien tyd gebruikelyk v/as , derhalven moeten wy ons ook van zuiken w\n bedienen , als men in ons land gewoon is te drinken. Het is gevolgelyk eene geheel ongegronde Helling der Roomfche Kerk , dat de wyn in het Avondmael noodzaekelyk met waeter moet gemengd worden. y. Het Avondmael is niet alleen een gedachtenismaeltyd van christus en zynen verzoenenden dood; maer ook een Sacrament, hebbende eene beteekenende en verzeegelende kracht. Onlangs heeft een ongenoemd Schryver, in een werkjen genaemd , het Avondmael gemakkelyk gemaekt , uitmuntende dingen , omtrent de gedachtenisviering van '«Heilands dood, aengemerkt, maer tevens de beteekende en verzeegelende kracht van dit Sacrament geheel zoeken weeh te redeBeeren. Alles is in dit Sacrament even eenvouwig. Wy kunnen en behoeven daerom geene omflachtige bewysreedenen , voor "deszelvs berekende en verzeegelende kracht, by te bren- (ƒ) vossius 1. c. Gj) vossius I. c. L>ijp. IV. TheA ö, 8. witsius Oecow* poeder. 1. IV. c. 17. g. ii. vhi. DEEL. CCC  77° OVER DE LEERSTUKKEK gen. Zy heeft haeren grond, deels in den oorfprong van deeze plechtigheid, deels in de belovte van christus, deels in de Sacramenteele fpreekwyzen , deels in den aert der zaeke. i. Het Avondmael heeft den oorfprong in en is gekoomen in de plaets van het P.fcha' Nu was het Pafcha een Sacrament (h), het be" teekende en verzeegelende den toekoomenden dood van den mes iAs, t Cor. V: 7. Derhalven moet ook het Avondmael, het welk onder den dag der vervulling, de plaets van het Pafcha vervangt , eene beteekenende en verzeegelende kracht hebben, opzichtelyk den dood van Middelaer, door welken de verzoening werkelyk verworven is. 2. De belovten, welke christus by het mitellen van het Avondmael gedaen heeft zyn kort maer zeer veritaenbaer ' Wanneer Hy het gebrooken brood aen zvnen Discipelen gav , Voegde H er J alleen du bevel by, neemt en eet, mnor ook deeze belovte , dat is my„ Uchaem. Die belovte nu kan geenen anderen zin hebben, wanneer men niet tot ongerymdheeden vervallen wil, dan deezen gewoonen en zeer bekenden, het. beteekent myn lichaem. Het ,„ brood W wxts.us Oecon. Foei. j. Iv. c. §. fi>  VAN D - O PK NT! A EllING. 771 l'brood is derhalven een teeken ^'a'i christus lichaem. ■ Volgen-s Luc. XXII: 19. 'zeide Hy nog duidclyker, dat is myn lichaem, het welk voor u gegeeven wordt, en volgens paulus 1 Cor. XI: 24 , dat is myn lichaem, het welk voor u gebrooken wordt. Ligt daerin biet blykbaer de verzeegelende kracht van dié belovte des Euangeliums , dat christus in de plaets van zondaeren geftorven zy, en dat zyn lichaem vcor allen , die Hem geloovig aenneemen , zo waerachtig gebrooken en in den doöd gegeeven zy, als wy het brood voor onze oogen zien breeken ? Wanneer de Heiland den drinkbeeker gav aen zyne Discipelen, gav Hy niet alleen dit bevel: drinkt alle daeruit, maer Hy voegde et ook deeze belovte by, want dat is myn bloed, het bloed van het Nieuwe Testament, het welk voor veel f. n vergooien wordt, tot vergeeving der zonden, Matth. XXVI: 27, 28. Mare. XIV: 24 , of deeze drinkbeeker is het Nieuwe Testament in myn bloed, het welk voor u vergooten wordt, Luc. XXII: 20. paulus heeft het zaekelyk, deeze drinkbeeker is het Nieuwe Testament in myn bloed. — Wy leeren er niet alleen uit, dat de Heiland, door het inftellen van het Avondmael, de beetere bedeeling van het Nieuwe Testament hebbe ingewyd» gelyk Jwy reeds opgemerkt hebben, maer ook dat de wyn een teeken zy van christus bloed * viïi. deel. CCC S  772 OVER DE LEERSTUKKEN als meede een zeegel op de belovte van het Euangelie, dat het bloed van den Verlosfer waerdoor Hy de beetere goederen van het Nieuwe Testament verworven heeft, als een borgtochtelyke zoenoffer, zy uitgeftort , voor veelen die in Hem gelooven. 3. Dit bevestigen de Sacramenteele fpreekwyzen , welke van het brood en den wyn gebruikt worden. De drinkbeeker heet de ge■ meenfehap aen het bloed, en bet brood de gemeenfehap aen het lichaem van christus, 1 Cor. X: 16. Deeze fpreekwyzen veron' derftellen blykbaer , dat de gemeenfchap aen chrjstus verbrooken lichaem, en aen zyn vergooten bloed , dat is aen alle goederen van het Nieuwe Testament, welke Hv door zynen dood verworven heeft, beteekénd en verzeegeld worden. 4 Hier koomt de natuur der zaeke zelve by , daer het Avondmael alle die vereischten bezit, welke wy voorheen gezien hebben, dat in een Sacrament gevorderd worden. Om deeze gelegde gronden zyn het brood en de wyn teekenen van christus lichaemen bloed. Trouwens gelyk brood en wyn alles opleeveren , wat wy tot voeding en verfterking van onze lichaemen noodig hebben , zo heeft christus, toen zyn lichaem aen het kruis verbrooken, en zyn bloed vergooten werdt, alle die heilgoederen verworven, by welke onze  VAN DE OPENBAERING. 773 ze zielen eeuwig leeven kunnen. Meerder overeenkomst behoevt men niet te zoeken. Het verbreeken van het brood, en de uitHoning van den wyn, beteekent het verbreeken van christus lichaem en het vergieten van zyn bloed. Het omdeelen van dit brood en den wyn verbeeldt het aenbieden van christus, met alle zyne heilgoederen, ?„ i-.Pt t?.nan2elie. Het aenneemen van het brood en den wyn vertoont het geloovig aenneemen van den Verlosfer. Het eeten en drinken , waer door men met de fpys en den drank vereenigd wordt, verbeeldt onze veree. niging met christus door den Geest des geloovs. Dusdoende verzeegelt ons de ganfche plechtigheid, dat allen, die in christus gelooven, zo waerachtig deel hebben aen de vruchten van zynen dood, en daer door eeuwig leeven zullen , als wy van het brood eeten en van den drinkbeeker drinken. 5. De Bedienaers van het Avondmael zyn de predikers van het Euangelie , blykens het geene wy , omtrent de Sacramenten in het gemeen,' en den Doop in het byzonder, hebben opgemerkt. 5. De Dischgenooten van deeze heilige maeltyd zyn alle Christenen , die gedoopt zyn , en belydenis van hun geloov gedaen hebben , mits zy deeze belydenis door hun gedrag niet verlochenen. Trouwens viii. DEEI. CCC 3  774 over de leerstukken het Avondmael vervangt de plaets van het Pafcha. Maer alle Israëliërs, die befneeden waeren en belydenis deeden van den Mofaifchen Godsdienst, waeren niet alleen gerechtigd , maer ook verplicht om het Pafcha te eeten Vermits nu christus geene naedere bepaeling gemaekt heeft, dat het Avondmael alleen door waere begenaedigde menfchen moest gebruikt worden , zo volgt van zelve, dat alle die gedoopt zyn, en belydenis van hun geloov. gedaen hebben , en gerechtigd en verplicht zyn, om deezen heiligen maeltyd by te woonen. — De Sacramenten, hebben wy betoogt CO j ftrekken zich even zo wyd uit als het Euangelie; het Avondmael verzeegek die belovte, welke God doet in het Euangehe; derhalven moet het gebruik van-het Avondmael niet eenig tot geloovige menfchen bepaeld worden. — By de Jftelling van den Doop heeft christus zynen Apos! telen bevoolen , om alle volken tot' Discipelen of Christenen te maeken , door de menfchen te doopen , en hen tevens te leeren onderhouden aües wat Hy hun gebooden hadt ' MaEth- XXVIII: I0; maer tot hes SVf8?175 Zynen AP°"efcn gebooden hadt behoorde ook althans de plechtige gedachtenisviering Van zynen dood in het Avondmael. Het CO Boven §. 92s.  VAN DE OPENBAERING. 775T Het is waer, wanneer iemand het Avondraael niet geloovig gebruikt , heeft hy er aeen nut van ; zelvs zal deeze plechtigheid, bivvt hy zich in het ongeloov verharden , zvn oordeel verzwaeren want die onwaerd!gllk eet en drinkt, die eet en drinkt zich zeiven een oordeel, niet onderfcheidende het lichaem des Heeren i Cor. XI: 29. Onwaerdiglyk zegt zo veel als onbetaemelyk, niet overeenkoomftig met den aert en de waerdigheid der zaeke, zonder eene dankbaere nagedachtenis van 'S Heilands dood , en de uitneemende lievde, welke Hy daerin geopenbaerd heeft, pauLÜS verklaert het naeder, door het lichaem des Heeren niet te onderfcheiden , dat is geen onderfcheid tc maeken tusfchen deeze heilige plechtigheid, en eenen gemeenen maeltyd 1 het brood en den wyn, welke teekenen zyn van christus lichaemen bloed, herinnerende zinbeelden van zynen verzoenenden dood, zo onachtzaem en oneerbiedig te gebruiken, als of het gewoon brood en gemeene wyn waere Maer zou daerom iemand, die. gedoopt is en belydenis doet van zyn ge-, loov, niet gerechtigd en verplicht zyn, om het Avondmael te gebruiken ? Is het niet even eens geleegen met het Euangelie ? Die het onwaerdig hoort, hoort zien ook een oordeel, 2 Cor. II: 15 , l6Zal men derhalven weezenlyke vrucht heb- VIII. DEEL, CCC 4  ?7<5 OVER DE LEERSTÜKICEN ben van het Avondmael, men moet ztc% zeiven beproeven, dat is beproevd Hellen daerna trachten en daerom bidden , dat men waerdiglyk eete en drinke , geJyk de am waerdigheid der zaeke vordert, met een ge loovig en dankbaer hart, i Cor. XI: 28 Uit het beredeneerde vloeit van zelvs voort , dat men tot het Avondmael geenekinderen of zinneloofe menfchen moet toelaeten , omdat zy ongefchikt zyn tot de plechtige nagedachtenis van 's Heilands dood; noch menfchen, die niet gedoopt zyn, en geene belydenis gedaen hebben , omdat zy nog met behooren tot de maetfchappy der Christenen; noch dwaelgeesten, die de grondwaerheeden van het Euangelie verwerpen, noch zulken die ergelyk zyn in hunnen wandel naerdien dee.e beide hunne belydenis, of door leer, of door leven , verlochenen. Het Avondmael moet dus dikwyls gevierd worden Dit vordert niet alleen de natuur der zaeke, maer ook bet uitdrukkelyk bevel van CHRrsxus, Luc. XXII: 19. 1 Cor. XI25, 26. Iets naeders heeft de Heiland omtrent den gezetten tyd niet bepaeld, laetende de fchikking daeromtrent aen de vryheid der Christenen. Ten tyde der Apostelen, en nog eenigen tyd daerna , vierde men het Avondje] daegelyks , zo rr.eenigmaelen het Euangehe verkondigd werdt, Hand. II: 4* Ai  VAN DE OPENBAERING. .77? Allengskens evenwel werdt het vieren van deeze plechtigheid zeldzaeraer (k). Zo veel •s zeeker , dat het Concilie van Lateraen in het jaer 1215, het vieren van het Avondmael, zeer verkeerd , op eenmael des jaers bepaeld hebbe , welke bepaeling het Concdie van Trente naeder bekrachtigd heeft (J> De Doop cn het Avondmael eindelyk zyn de twee Sacramenten yan het Nieuwe Testament, welke in het weezen der zaeke, de beteekenis en ver eegeling der belovte van het Euangelie, overeenftemmen. Maer evenwel zy verfchillen in ettelyke byzonderhee- den Door den Doop wordt ïnen der mae'tfchappy van de Christenen ingelyvd, maer in het Avondmael herhaelen wy telkens onze belydenis , verklaerende , dat wy by de leer van het Euangelie blyven. Om deeze reden behelst ook ons Formulier , voor de bediening van het Avondmael, eene herhaeling der belydenis van de XII Artykelen des loovs> Door den Doop verbinden wy öns tot den dienst van den Drieëenigen God: want wy worden gedoopt tot den naem, dat is, tot den dienst van den Vader , en van ■ den Zoon , en van den Heiligen Geest. In het Avondmael verklaeren wy telkens op (*) HOORNBEEK Mlfc. S. p. 47 i~ <^VE CA™' \cndom p. z°~>(0 Sef. isVIII. DEEL. CCC5  77>>. OVER DE LEESSTUKKEN nieuws, dat wy ons aen deeze verbindtenis houden. Die derhalven het Avondmael veronachtzaemt , verloochent zynen Doop en zyne belydenis. . Het Avondmael is eene plechtige nagedachtenis van 'sHeilands dood, en eene krachtige aendrang tot Godzaeligheid; wy herinneren ons de lievde van christus , welke de kennis te boven gaet , . en deeze lievde van christus dringt* ons] om niet meer ons zeiven te leeven , maer Hem die voor ons gejtorven en opgewekt is, 2 Cor. V: 15. Eindelyk, wy verklaeren, in het Avondmael, de gemeenfchap der Heiligen wy eeten van één brood , en betuigen daer door, dat wy veelen één lichaem zyn , dewyl wy alle éénes broods deelachtig zyn , 1 Cor. X: 17, en dus doende is deeze plechtigheid eene herinnering van onze verplichting tot onderïinge lievde. B. Dit is hoofdzaekelyk alles , wat ons de Heilige Schrivten omtrent het Avondmael leeren. Het geene men er verder heeft bygevoegd, zyn enkel menfehelyke vonden, van welke de meeste zich zelve verwoesten. a. Hiertoe behoort althans het bedienen van het Avondmael onder één teeken. Te weeten? wanneer de eerbied voor deeze plechtigheid tot bygeloov was overgeflaegen, en de dwaeling, dat het brood en wyn in christus lighaem en bloed veranderen zou,  VAN DE OPENBAERING, ?79 zou, was ingevoerd, begonden zommigen * ïeeds in de XIII eeuw , den. beeker aen de leeken te onthouden , het welk evenwel door anderen werdt afgekeurd O) > tot dat het Concilie van Conftans in het jaer 1414 goedvondt , om vast te Hellen , dat het Avondmael voortaen, alieenlyk onder het ééne teeken van brood, aen de leeken zou worden toegediend (n). Maer dus¬ doende wordt het denkbeeld van eenen maeltyd , tot welke beide fpys en drank behooren , biykbaer wechgenoomen , en men overtreedt den letter van christus bevel, die uitdrukkelyk van den Drinkbeeker gezegd heeft , drinkt alle daeruit, Matth. XXVI: 26. Luc. XXII: 19, 20. 1 Cor. XI: 26, 28. Vermits de Heiland beide de teekenen afzonderlyk heeft uitgedeeld, verwerpen wy ook het indoopen van het brood in den wyn, het welk men het eerst, ten behoeven van krakken , in het Oosten heeft uitgevonden (V). (3. De zogenaemde Transfubftantiatie der Roomschgezinden , die beweeren , dat de zelvftandigheid van brood en wyn, in de zelvsftandigheid van christus lichaem eü bloed veranderd worden , terwyl de uitwenen) SPAN HE IM Bffi, Eccl. SCC. XIII. Col. igg3. (s) Se1. 13, 30. (o) assemannus Bibüoth. Oriënt. Tam. II, Part. II. p. 313— VIH, DEEL.  730 OVER DE LEERSTUKKEN dige hoedaenigheeden van brood en wyn overig blyven , is bJykbaer ftrydig , en met het getuigenis van onze zinnen, en met de uitfpraeken van het gezond verftand; daer het ongerymd is, dat iets te gelyk menfchen vleesch en brood zou zyn \ dac de zelvftandigheid van christus lichaem , onder de uiterlyke hoedaenigheeden van een" klem ftuksken brood, zoude verborgen zyn dat het brood zou veranderen in iets, het welk reeds te vooren was, en dat de'menfchelyke natuur van christus, 0p duizenden van plaetfen, zou tegenwoordig zyn Om nu niet eens te zeggen, dat christus' by de eerfte Avondmaelviering , zyn eigen lichaem en Hoed zou gegeeten en gedronken hebben,. 7- De Lutheraenen fpreeken van eenen Confubjtantiatie , en leeren dat de menfehelyke natuur van christus, in eenen eigenlyk gezegden zin , in het Avondmael tegenwoordig zy, zodat zyn lichaem en bloed, met dit brood en den wyn , werkelyk gegeeten en gedronken worde De Augsburgfche Confesfie zegt uitdrukkelyk (p) , dat het lichaem en bloed van christus, in het Avondmael , waerachtig tegenwoordig zyn, en aen de eetenden omgedeeld worden. In het af- fchrivt, O) Jrt. x.  VAN DE OPENBAERING. 781 fchrivt , het welk aen Keizer ka rel V. het eerst te Augsburg werdt overgeleeverd , ftondt alieenlyk , dat het lichaem en bloed van christus, onder de gedaente van brood en „,n , tegenwoordig zyn. Van deeze uitdrukking fchynt melANChton, de opfteller , xich bediend te hebben, om den Keizer en de Roomschgezinde Vorften niet te zeer te ergeren , of hunne gemoederen te verbit. teren Maer vermits deeze woorden al te zeer'tot de dwaeling der Roomschgezinden fcheenen overtehellen, werdt er in de uitgaev der Belydenis eenvouwig gefteld , dat het lichaem en bloed van christus waer achti* tegenwoordig zyn en omgedeeld worden. Deeze uitfpraek werdt van veelen , in eenen gezonden zin, overgenoomen en onderteekend, eelyk van zakchius, martyr, en anderen , dat naemelyk het lichaem en bloed van christus, in eenen geestelyken, zin tegenwoordig zyn, voorzover zy in het woord der belovte aengebooden, en door het geloov aengenoomen worden. Maer in eene nadere herziening der Confesfie, heeft men zich van deeze woorden bediend , en dit is het gewoone begrip der Lutheraenen , dat het lichaem en bloed rara christus, te gelyk. met het ^ brood en den wyn , aen de eetenden , waerachtig gegeeven worden. Dan dit begrip is ftrydig; met de Vlll. deel.  782 OVER DE LEERSTUKKEN inftelJing van het Avondmael: want dan zou christus lichaem, ter zelvder tyd, oP het tafelbeddeken geleegen hebben, en in den mond van elk der Apostelen geweest zyn; — met de natuur van christus lichaem , het welk maer op ééne plaets te gelyk kan tegenwoordig zyn , zynde in den hemel aen Gods rechtehand; en met het oogmerk van het Avondmael, naerdien men geaachtenis viert van iemand, die afweezig is. S. üit het geene wy zo even , omtrent de iransfubftantiatie, hebben aengeraerkt, vervalt van zelvs de leer der Mkfe, en de aenbidding van den gewyden ouwel. De leer der Roomfche Misfe koomt hoofdzaekelyk hier op uit, dat christus, die zich eenmael aen het kruis aen zynen Vader heeft opgeofferd, het Avondmael hebbe ingeheid ; om daer door zyne bloedige offerande aen het kruis te vertoonen , en de zaelige kracht daer van, tot vergeeving der zonden, welke wy daegelyks bedryven , toe te pas*"en C?)- 5, Jndien iemand zegt, zo luidt de „ uitfpraek der Trentfche Kerkvergaedering, » dat in de Misfe geene waerachtige en eigen„ lyke offerande aen God worde opgeofferd, M die zy eene vervloeking (r)." De C?) Concü. Trident. Sef. 22, cap. j, z. &Ond(O Md. cap. i.  VAN DE OPENBAERING. 7S3 grondüag van deeze dwaeiing ligt in de Transiubftantiatie, welke wy reeds wederlegd hebben. Trouwens is er ia het Avondmael, niet anders dan brood en wyn , dan kan christus daerin niet waerachtig en eigenlyk worden opgeofferd. e. Op de veronderftelling, dat de gewyde ouwel in christus lichaem verandere, wordt dezelve in de Roomfche Kerk aengebeeden O). Maer, vermits die veronderftelling valsch en zelvs ongerymd is, wordt de Godsdienftige hulde beweezen aen iets, het welk niets anders is, dan een enkele ouwel. §. 928. Er is nog overig, dat wy kortelyk iets van de kerk zeggen, zynde de Maetfchappy der Christenen , of de meenigte der menfchen , die belyden in ch ritus te gelooven. Het geene wy doorgaens de Kerk noemen , heet by onze Vertaelers van het Nieuwe Testament de Gemeente. Het oorfprocgelyk woord Ey.-aKwix beteekent eene zaemengeroepen meenigte , eene byeengeroepen vergaedering. De Griekfche Schryvers gebruiken het van algemeene volksvergaederingen , welke (j) Ibidem Sef. 13. Can, 6. viii. DEEL.  734- OKER DE LEERSTUKKEN Biet alleen op vastgertelde tyden, maer ook by bukengewoone gelegenheeden , werden zaemgeroepen (O- In soortgelyken zin koomt het voor, Hand XIX: 32, 39, 40, van eene zaemgevloeide meenigte des volks, en van eene richteriyke vergaedering. De LXX bedienen er zich van , wanneer er gefprooken wordt van de algemeene volks vergaedering der Israëlleren , welke plechtig werdt zaemgeroepen , om Gods wetten te ontvangen. Maer , daer het in ons geval eigenlyk op aen koomt , wat beteekent het woord Ejwa,^*, het welk de onze door Gemeente vertaelen * doorgaensch in de Schrivten van het Nieuwe' Testament ? Voor de eerftemael ontmoeten wy het Matth. XVI: 18, wanneer de Heiland tot petr ps zeide, met den vinger op zich zeiven wyzende, op deezen Petra zal ik myne gemeente bouwen. Door deeze Gemeente bedoelt de Verlosfer, het geene Hv anders gewoon was zyn Koningryk te noemen de meenigte der geenen naemelyk, die zynen naem belyden , van welke zy, die Hem met een hartelyk geloov omhelfen , de treffelykfte leeden zyn. Voor de tweedenmael vinden wy het Matth. XVIII: l? , a]waer CH1Us. tus leert, dat men van de ergernisfen , na VOOrCi) l. bos dntia. Grac. Part. II. c 10.  VAN Dïï OPENBAERING. 785 Voorafgacnde vermaeningen aen de geenen, die dezelve gegeeven hebben, kennis moec peeven aen de gemeinte, dat is, aen de Maetfehappy der belyderen van zyn Euangelie j of immers aen de opzieners, die dezelve vertegenwoordigen , en dat zy , die onboetvaerdig blyven, moeten gehouden worden voor heidenen en tollenaeren , als die kennelyk bctoonen , dat zy tot de Maetfehappy der Christenen niet behooren («)• Voorts koomt dit woord , in de Handelingen en Brieven der Apostelen , zeer dikwyls voor, en bcteekent of in het algemeen^dè Maetfehappy der Christenen , gelyk i Cütt X- 32. veest zonder aenjtoot te geeven , en den Jooden en den Grieken, die naemelyk het Euangelie niet kennen of verwerpen , en der Gemeinte GoJs, dat is j den zulken , die belydenis doen van het geloov aen het Euangehe. De Gemeinte Gods , welke paulus vervolgd hadt , was het genootfehap der geenen die JESUS naem beleden, ï Cor. KV: 9. Gak I: 13. Eph. lift 21 i of het woord Geroeinte wordt meer byzonder genoomen voor d<£ belyders van het Christendom 5 ia bepaelde plaetfen , zo hadden de gemeinten door ge* Cu) VeïSf. Tii Kantlcckenwgen by Matth. XVIII: if» tri ƒ U„n Anmpol. P. 06a. makckzus E.urc. ft* Pan. V; Sxerc. » = . viii. deel.  78* OVER CE LEERSTUK^ en Samaria, vreede en ^ngejticht, Hand. IX: 3I. zo leezen w! van fjtomm* te Jerufalem , Hand. XI: 22 Hand XIII: van eJk ^ Ouderlingen verkooren werden , Hand. X55 Kom 2XVlVaD de,G~ £e Cenehreeni Rom. XVI: i, van de Gemeinte te Corinthen i Cor.. ; 2. van de G^, te Laodicea ! Coll. V: 16. van alle de Gememten alommè m welke ,4DtDS ]eerdSj j ^ • J7-> enz. De Heer jesds fprak doo f«»*3*, fJet Koningryk Gods, en het AV «WJ* Ar hemelen-, en verftondt er door den ftaet zyner Kerke, zo als dezelve hie op aerde gefleld is; of de meenigu, der geenen d,e Hem als hunnen Koning belyden Dit Koningryk beftaet niet alleen uit we{ benende, maer ook uit huichelachtige 0.nde daenen , die Hem Hechts in de uLe dW vertooning vereeren. Daerom wordt het oSfonde7'^^' °P-lkenbe onkruid onder de tarwe vermengd is, en by een vüehnet , in het welk goede en te&mt grooten oordeeIsdas zal ^ Plaets S Ö °PreChten en h^helaers , Plaets hebben, want, in de V(llïin, $ ' eeuwen, zal de Zoon des menjchen len uitzenden , en z* r«/;«, g > e» zy zullen uit zyn Koningryk ver-  Van de openbaering. 7S? ytrgatdtr'm alle de er gemsfen , en de geenen dié de ongerechtigheid doen , Matth. XIII: 4J- n De Kerk of de Gemeinte is derhalven , volgen* het gewoon gebruik van dit woord te de Heilige Schrivten , de Maetfehappy der Christenen, of de meenigte der geenen di« belyden, dat zy in »*»T.P- gelooven» waervan zommigen alleen met den mond be. lyden , en anderen met het hart geloov». ^v gelvk aen een groot huis , m het welk Jet alleen''gouden en zilveren vaeten zyn, maer ook houten en aerden vaeten , en zommige ter eere , maer zommige ter oneere, 2 Tim. 11: 20, 'Men ia daerom gewoon de Kerk te ondericheiüen , in eene uitwendig* en inwendige * anders genaemd eene zichtbaere en onzuht* Ta r JL De Maetfehappy der Chnstenen, die den naem van belyden , mK*. men de uitwendige en zichtbaere , omdat zy "uitwerdig, voor het oog der menfchen zich* baer is.'be oprechten, onder de leeden deoZcr Maetfehappy, die met het hart ^ ven, noemt men te inwendige en onzichtbaer ■ Kerk omdat het verborgen *fr* des ha ten alleen voor den Moetenden zicht* ^Seeze inwendige en on-ichtbaere. Ö* be»doelt onze Nederlandfche Geloovsbelydenis(v) (y) Avt. XXVIt. viii. deel. Ddd 2  788 OVER DE LEERSTUKKEN wanneer zy zegt, wy geïoovm en M eenige Catholyke of algemeene Kerk, dewelke is eene heilige vergaedering der waere Christgeloovi. gen, alle hunne zaeligheid verwachtende, fm Jesüs christus , ,.gewasfchen zynde door zjn bloed, geheiligd en verzeegeld door den Heil>gen Geeu. In deezen zin geloovenwy,^ de Zoon van God, .uit het ganfche menfchelyk facht zich eene gemeinte, tot het eeuwig leven uitverkooren, door zyn Geest en woord", Z d" **" geloovs , van het begin ^ waereld tot aen het einde, vergaedert, beIcnermt, en onderhoudt <». _ Deeze uef "/rr5^ hGtgeene Wy voo^en,omtren de verkiezing en krachtdaedige roeping beredeneerd hebben , klaer genoeg Dat er' zulk eene inwendige Kerk ten allen tyde geweestzy, en altoos blyven zal, tot'aen de voleinding der waereld , zouden wy uitvoeng betoogen kunnen (x). Alieenlyk zullen wy nu maer herinneren , dat christus een eeuwig Koning zy; derhalven moet bet Hem n™mer aen onderdaenen ontbreeken ; maer vvcuneer er immer een tyd geweest was , of koomen zou, in welken er geene waere geloovigen op aerde gevonden werden, zou (w) Heidelb. Catech. vr 54 chris-  VAN DE OPENBAERING. christus een Koning geweest zyn of worden, zonder onderdaenen, die Hem in waerheid hulden deedeu. Voegt er by , dat God de waereld in zyne langmoedigheid draege, om der uitverkoorenen wil, opdat zy alle tot bekeering koomen, 2 Petr. lil: 9; gevolgelyk zou God , op zulken tyd, wanneer er m het geheel geene uitverkoorenen waeren , de waereld niet kunnen draegen. Ondertusfchen is deeze onderfcheiding , m eene inwendige en uitwendige Kerk, grootelyks misbruikt, vooral door den beruchten Scheurmaeker jean de labadie , oorfprongelyk een Jefuit, die in het jaer 1650 Leeraer der Hervormde Kerk geworden is , eerst ra Frankryk , daerna te Geneve , en eindelyk te Middelburg , tot dat hy in het jaer 1669 afgezet is, en een afzonderlyk genootfehap heeft trachten op te richten. Hy beweerde, dat de zichtbaere Kerk het Koningryk van christus niet zy , dat een onbegenaedigd mensch, al belydt hy den waeren Godsdienst, en leevt onberispelyk, geen lidmaet zy van de zichtbaere Kerk , dat men niemand tot lidmaet der gemeinte moet aenneemen* en tot het Avondmael [toelaeten , het zy hy met ' genoegzaeme bewyzen doe blyken , dat hy wedergebooren zy , dat daerom de Kerk van Nederland de Gemeinte van christus met ' iy, en dat men met dezelve geene gemeeafchaj vin deel. E>dd 3  fQa OVER «E lïïRSTUKREtf hebben moet , dat de kinders van ocbegena* digde menfchen niet moeten gedoopt worden, dat de dienSt van Leeraers, die niet wederge* booren zyn , geheei onnut zy , dat eik , di* m gaeven uitmuat , prediken mooge enz (y) % De waere Kerk wordt van de valfche' onoerfcheiden , door zeekere kenmerken Eik, die zich eenen Christen noemt,'moet Wh by de gemeenfehap van chrstus Kerk voegen om met dezelve den gemeenfchappe. iyken Godsdienst uit te oeffeaen , Hebr X' sj. Vermits er nu veele genootfchappea zyn, welke zich beroemen de waere Kerk te zyn , heeft men kenmerken noodig , om de, zelve daeraen toetzen. Zy zyn deeze twee, de zuivere verkondiging van het Euan, gehe,. en de bediening der Sacramenten *aer de inftelling van christus. A. De zuivere verkondiging van Euangel^ w*nt die jesus Discipelen zyn , moeten in zyn voord blyven, Joh. Vill: 3I. Elk e£„ ^ genoodfchap der Christenen verklaert, door Ge loovsbelydenisfen, Formulieren, of hoe het aQ ders heete, hoe men daer de leer van chri," ?us en zyne Apostelen begrype; derhalven /i^°EiMAN m f'*" WW«w- W, E,l. Sec. xvii. p. 704. VAW  VAN DE OPENBAERING. 79* moet men deeze verklaeringen aen Go-is Woord toetfen, en daer zy met Gods overeenftemmen , is de waere Kerk. B Met de zuivere prediking van het Euangelie moet de bediening der Sacramenten , volgens d3 inftelling van christus, gepaerd gaen Er moeten geen meer Sacramenten erkend worden , dan christus heeft mgeiteld ; men moet niet fcheiden , het welk Hy heeft zaemengevocgd , noch menfehelyke vonden aenneemen ; ook moet men aen de Sacramenten geene meerdere kracht toekennen , dan christus er acn toegefchreeven heeft. . , In dat genootfehap der Christenenen , alwaer deeze beide kenmerken gevonden worden , is zeekerlyk de waere Kerk, fchoon er al eenige dingen mogten plaets hebben, welke haer ontfleren , daer toch alles op deeze aerde onvolmaekt is. „ Overal, zegt oalvvn (z) , alwaer wy het woord zuiver „ hooren prediken , en de Sacramenten naer christos inftelling zien bedienen, "i daer moeten wy geenszins twyffcien dat *1 eenige Kerk van God zy («)•" Wanneer men de Roomfche Kerk toetst aen deeze kenmerken , zal men zeer fpoedig (z> / flii. thrip. Rel I. IV. c t. §• 9-«- O) Neder!. Geloevsle'.. /Iri. XXIX. vin. deel. Ddd 4  792 over da Leer stuk ken bevinden, dat de Hervormden zich van haer met het hooefte rechr hnuu ~ * den (?). 3 bben afSefchei- Op de vraeg der Roomschgezinden , waer dan de waere Kerk, voor de tyden van' zvvinglIUs en luthek , geweest Zv antwoorden wv dat rr / i>cweest zy, Iieenen ™i / 5 d°°r alie eeuwen geenen, ook onder de dikfle duisternis der dwaehngen en bygeioovigheeden , aloos de zodaemgen geweest zyn, die de zuivere leer beleeden, en de heerfchende dwaehngen open Jyk verworpen hebben, byzonder onder de ^geniën , Waldenfen , Husfieten , Wde! fieten en anderen (c\ f>o'- »v„ lengeweeit, reeds in ^TeL"" T' en HADRIJKüs VI. ^ VnP(r ' [ ' ' * Roomfche Kerk zelve ï'?7' dM IK zelve de wonde geheel CO Centuriatora Maudclmstnies n„,r , i.AS NA CR m dc nSflC4^Xt2 292^ -0.-/A ^ L in ,J ***** v°e- ±Y{'. V Eindelyk is de Kerk hier op aerde altoos onvolmaekt, zo in kennis , als in heilig- heid. Zy beftaet uit feilbaere menfchen , die ligtelyk dwaelen kunnen , en maer ten deele kennen, i Cor. XIII: 9; en dat de heiligheid in dit leven altoos onvolkoomen zy , hebben wy reeds te vooren betoogd (f). §• 929. Vermits de Kerk eene Maetfehappy is , vordert de natuur der zaeke , dat zy befimtd worde. Over dit kerkbestuur zuilen wy het een en ander , wederom zeer kortelyk , aenmerken. „ Wy gelooven , dat deeze waere Kerk geregeerd moet worden, naer de geestelyke „ policie, die ons onze Heer heeft geleerd „ in zyn woord , naemenlyk dat er Dienaers „ of Herders moeten zyn , om Gods woord te prediken , en de Sacramenten te bedie„ nen , dat er ook Opzieners cn Diaconen „ zyn , om met de Herders te zyn tals de ,, Raed der Kerke (*)." Trouwens geene Maetfehappy kan, zonder orde en eenig zoort van Regetiing, beftaen Q). N. Maer de vraeg is, hoedaenig dit Kerk.- (f) B»ven §. 918. CJQ Ncdsrl. Gclooyslcl. Art. xxx. (O cAi.viNUS M. FM. drift. 1. IV. c. 3. §. i - 3. marck top.; Brky oyer at Kzrk e.i ka IC.rkbtfuur v. 4. YlH. DE EU  79Ö" over de LEERSTUKKEN bertuur weezen moete. De RooRlsch anden dnngen op eene eenhoofdige Regeenng. Zy beweeren, dat de Apostel petr us na christus, het eerfte Opperhoofd, of de algemeene Bisfchop der Christelyke Kerk geweest zy, en dat de Bisfchoppen van Rome , die zy Pausfen noemen, zyne opvolgers zyn in die waerdigheid A. Dan petrus is nimmer het Opperhoofd der Chnstelyke Kerk geweest. PET *ÜS had, geen gezach of voorrang boven de and^ ^stelen. Zy waeren alle gelyk, Joh. XX: s hceft c«"stus het ftaen fer het Meaterfchap uitdrukkeiyk verboo- eenV ^T' ^ *7' — eene gelyke waerdigheid met petrus; rA. cobos en joannes worden, zo wel als ret rus , onder de Apostelen geteld, die geacht werden pilaeren te zyn; zelvs maekte paulus geene zwaerigheid , petrus in het ' aengezicht te wederftaen , omdat hy te be- Jraffen was, Gal. IJS 7, 9, n. 0ok is het er zo ver van daen , dat petrds zich eenig meerder gezach , of eenen hoogeren rang zou aengemaetigd hebben , dat hy zich zeiven eenen Meedeöuderling noeme, en alle heerfchappy over het ervdeel des Heeren veroordeele, 1 Petr. V: i-4. (m), B. De O) CHAMiERus Panfir. Cathol. Tem. II. p. io2^ Tui RE xtin Theol. Elencl. Tom. lil. Loco ,8. n^p. l6 l?  VAN DE OPENBAERING. 797 B. De Roomschgezinden beweeren , dat petrus, verfcheidene jaeren , zyn verblyv te Rome, als Bisfchop gehad hebbe. Dan het is, op zyn allerminst, zeer twyffelachtig, of petrus immer te Rome geweest zy f» Maer gefteld zynde, dat petrus Bisfchop van Rome geweest zy , en dat de Pausfen zyne opvolgers geweest zyn , dan nog zouden de laetften geenen den minften grond hebben , om zich voor Opperhoofden en algemeene Bisfchoppen der Kerke uit te geeven, omdat petrus,'gelyk wy reeds gezien hebben , geen gezach noch voorrang boven de andere Apostelen gehad heeft. Het oppergezach , het welk zich de Roomfche Bisfchoppen , boven hunne Ambtgenooten, hebben aengemaetigd, is van veel laeteren oorfprong. De drie voornaemfte Bisfchoppen waeren, in de vroegfte tyden, die van Rome in Europa , van Alexandrien in Africa , en van Antiochien in Afia , by welke die van Conftantinopolen , ten tyde van constantyn 3e» Grooten , gekoomen is. Maer al langzaem en by trappen hebben zich de Roomfche Bisfchoppen , van tyd tot tyd, al meerder en meerder macht aengemaetigd, (s) sPANHEiM Oper. Tom. Ü. Part. U Col. 346—' Part. IV. p. ?.8l— turrettin Theol. Eletiê!. Tom. UI. loco 18, Quffift. 18. VIII. DEEL.  ".o OVER DE LEERSTUKKEN tot dat zy van Keizer phocas den tftrtfrfien tytel van algemeene Bisfchoppen verkreegen hebben. Nadat Conftantinopolen eene Stad van gelyke waerdigheid met Rome geworden was , hebben de Bisfchoppen van beide deeze fteeden eenen tyd lang geyverd, om het meesterfchap. In de VI Eeuw won het joanmes, Bisfchop van Conftantinopolen, die het zo ver bracht, dat Keizer .mauritius hem den trotfeben tytel van algemenen Bisfchop toeftondt. Dit deedt den toenmaeli. gen Bisfchop van Rome, gregorius den Grooten, zo veel verdriet, dat hy tden nederigen uithing , en verkiaerde , dat' iemand, die zich den aigemecnen Bisfchop noemt, den Antichrist in verwaendheid overtreffe (o). Maer zyn opvolger bonifacius III. wist het by Keker phocas, die zynen voorzaet Mauritius vermoordde, en des Bsfchops gurst noodig hadt , om zich op den throon ftaende te houden, zo ver te brengen, dat de Roomfche zeetel, in het j\er 6.6, tot het hoofd van alle de Kerken verheeven , en hy met den trotfehen tytel van algemeenen Bisfchop vereerd wierd. Van dien tyd af aen, is de naem van Paus, die te vooren aen alle de Bisfchoppen in de voorraemfte Steeden gemeen was, als eene benaeming van de hoogde macht, CO GRE6CRHJS U. Epifi. 30, 36, S8, ?3.  VAN OB OPENBAERING. 799 macht , alleen by uitfluiting aen den Roorafchen Bisfchop gegeeven (ƒ>> Voeg er by , dat de opvolging der Roomfche Paufen meenigmaelen zy afgebrooktn , zodat er dan geen één en dan wederom veele zogenatmde Hoofden der algemeene Kerk waeren. De kuiperyen en fcheuringen hebben veele Tegen - Pausfen veroorzaekt. Geduurende de groote fcheuring, van cregorius XI. in het jaer 1378, tot clemens VIII , die de Pausfelyke waerdigheid in het jaer 1429 heeft afgelegd , zyn er geduurig Tegen Pausfen geweest, die geen van alle door veele Vorften en Kerken erkend werden, en , in het begin der XV Eeuw , waeren er drie zogenaemde Pausfen te gelyk , tot dat zy in het jaer 1417 , in het Concilie van constans, alle voor onwettig verklaerd zyn , wordende martinus V in hunne plaets verkoozen (q). 3. christus heeft het befluur der Kerke aen zyne dienaers toevertrouwd. Opgevaeren O) calvinus lnjL Chrift. Rdig. }. iv. c. 7 §. fl ipanheim Ui/l. Eccl. Sec. II. c. 13. Col. 683. Sec. IV. c i1. Col. 8j-— s e 1 l 1 n g 1 v s OhJ. S. Part. IV. p. 4*7— tu ure tt in Tkeol Elencl. Tom. III. Loco iS. Qiitefl. 20. Qq) spanheim Hjl. Eccl. Sec. XIV. c. 4. Col. 17 o. Sec. XV. c 1 Col. 1817— c 9- Col. 18Ó2-— calvinüs lafl. CtiriJI. Rel. 1. IV. c. 7. §. 23— VIII. DE EU  SOO OVER DE LEERSTUKKEN zynde verre boven alle de hemelen, heeft Hy gei geeven zommigen tot Apostelen, en zommigen. tot Propheeten , en zommigen tot Euangelisten , en zommigen tot Herders en Leeraars , tot volmaeking der Heiligen , tot het werk der bedien ning, tot opbouwing van zyn lichaem , Eph. IV: 10 12. Deeze heeten dienstknechten van God, Tit. I: f. Jac. I: i., dienstknechten van jesus christus, Kom. h i. Ga]. I: IOi Phil. I: i. 2 Petr. I: i ; dienaers van christus, en uitdeelers"van Gods Verborgenueeden l Cor. IV: i. Deeze Dienaers van christus , welke Hy tot de beftuurers van zyne Kerk heeft aengefteld , zyn tweederlei, -buitengewoone of gewoone. A. De buitengewoone dienden, in den eerften tyd , om de Kerk te planten; hunne zending was algemeen , en duurde maer voor eenen tyd , zodat zy , in hunne verheevene ambten, geene opvolgers gehad hebben. Deeze waeren de Apostelen, I>ropheecen en Euangelisten. A De Apos'elen waeren on middelyk van Christus gezonden; zy waeren verwaerdigd met buitengewoone gaeven , en zelvs hadden zy de macht , om deeze gaeven , door oplegging der handen, aen anderen meede te deelen ; ook werkten zy , door den Geest  yAN DE OPENBAEFING. 801 Geest der onfeilbaerheid, in alle waerheid geleid (r). B De Propheeten hadden eene byzondere saev om de oude Voorzeggingen te verklae* 'en tevens om toekoomende dingen te voorfpellen. Rom. XH: 6, 7- i Cor. XIV: „ Hand. XX: 23 XXI: 9 , i°- CO- C De Euangelisten waeren meedehelpcrs der'Apostelen, en vergezelden hen in het verkondigen van het Euangelie, Hand. XXI- 8. 2 Tim: IV: 5- CO- B. De gewoone Dienaers noemt paulus, Eph IV- U. Éérders en Leeraers. Doorbelde deeze benaemingen, worden de verfchillende deelen van hun werk aengeweezen (u> Zv heeten Herders, van wegen de teedere ZL, welke zy hebben moeten voor de eenwige belangen van de leeden der Gemeinte, welke hun is toevertrouwd; en Leeraers, vermits zy hun werk maeken moeten , om de menfehen in de leer der waerheid grondig te onderwyzen. Behalven de Herders en Leeraers, fpreeken T„«i JI Crl üi'g F' BUR.MAN- cr5 span he 1 m O er To,n ^ nus Exerc. Acad. Part. 11. p. Wfc & Tom. I. 1. i. c. «1. P- sc8 Có voet1us 1. c. p. 364— w.ïtmo» 1. C §. 5J(b) calvin us Comment. ad Eph. IV. II. via. deel. Eee  t02 OVER DE LEERSTUKKEN ook de Heilige Schrivten van Bisfchoppen, of Openers, van Ouderlingen, Diaconen, en Li.Monesfen. ' A Wy leezen dikwerv van Bisfchoppen of Qfmrx, Hand. XX: 28. Phil 1. , 7 III: 2. Tit. I: 7. J' 1 Ijm' Dan deeze Bisfchoppen waeren oorfprongelyk ,an de Herders en Leeraers, die anSers ook Ouderlingen genaemd worden , geens-in • °f<*heiden; zy worden OpüerJTZ fchoppen genoemd, omdat hun ambt mede brengt een naeuwkeurig opzicht te houden over oe Gemeinte. Trouwens dezelvde Per. foonen, d.e Hand. XX: 1?. Ouderlingen dlr Gememte heeten , worden vs. 28. BisfchopZ de Herders en Leeraers, 0f de Ouderlingen geneel worden voorbygegaen , indien z/, in' tang en waerdigheid, van de B^fcbL n waeren onderfcheiden geweest W. fch?CWe] D" ocde""c^ tusfchen Bisfchoppen en Ouderlingen niet van een Goddeijk gezach zy, is he: evenwel ai zeer vroeg IV^/7;cR0N™ÜS ^ Tit h ZANCHI«S Op., Tam  van de 0pen3aëring; 803 ingevoerd. Het is derhalven op een enkel menfchelyk gezach, dat zommige Dienaers der Kerke zich, onder den tytel van Bisfchoppen , eenen hoogeren rang, en eene meerdere macht hebben aeDgemaetigd, boven hunne medebroeders. Te weeten, de Voorzitter in de vergaedering der Leeraeren van elk eene Gemeinte fchynt fpoedig by uitneemendheid de Bisfchop genaemd te zyn, en den rang van Voorzitter levenslang behouden te hebben. Dit gav aenleiding , dat deeze Voorzitters zich al trapsgewys meerder en meerder gezach, boven hunne Ambtgenooten , aenmaetigden. De Bisfchop van Jerufalem fchynt hierin de Voorganger geweest te zyn (w). Het Trentfche Concilie heeft derhalven zonder eenigen grond vastgefteld, dat de Bisfchoppen , in rang en gezach , boven de gewoone Leeraers verheeven zyn , en een uitfluitend recht hebben , om te ordenen en het vormfel te bedienen (af). Ook heeft men, in de Hoofdkerk van Engeland, dit onderfcheid behouden , het welk aldaer, onder Koning eduard VI, alsmeede in Ierland is ingevoerd (31). Dan, vermits christus de ge- («0 mosheim lnjlii. Wp. Chrift. Maj. p. 175— De rebus Chrijlian. ante constantinum Magnum, p. i'ï ' (X) Sef. 23. c. 4- Can. 6. fy) gesdes Scrin. Antiq. Tom. VII. Part. I. p. 5—■ vin. deel. Eee 2  804 over de leerstukken daeote van het Kerkbeftuur niet uitdrukkelyk bepaeld heeft , levert deeze onderfcheiding, wanneer er anders alle bygeloov en overheerfching van geweerd was , geene genoegzaeme reden op, om de gemeenfchap met zulk eene Kerk , in welke zy plaets heeft, af te breeken O). B. De Regeerende Ouderlingen , die niet geroepen zyn om te leeren , maer het meedebeftuur hebben over de Gemeinte, maeken , met de Herders en >bDiaconen , als den Raed der Kerke uit (a). Deeze Regeerende Ouderlingen, gelyk zy genaemd worden, zyn van groote nuttigheid; maer het is zo zeeker niet, of dit ambt van eene Goddelyke inftelling, en reeds in de tyden der Apostelen bekend geweest zy. Dit wordt door zommigen beves- t]gd 00 j en door anderen ontkend (c). Althans de voornaemfte plaets, op welke men zich beroept, i Tim. V: 17 , kan al zo wel van de Leerende Ouderlingen verftaen worden. Dat f2) alting Theol. ProU. Noy. Loco 15. p. 676, 677. «Panheim Oper. Tok. II. Cel. 110^ («) Nederl. Gelooysb. Art. XXX. CO marc ki us Exerc. Te.xt. Part. VI. Exerc. 45. voetius Pol. Eccl. Tom. III. p. 436_ A, RENESSE van het Regeer- Ouderlingfchap. Ce, f. eurmannus Syn. Theol Tom. II. p. 491— v',tringa de Synag. Veteri 1. II. r. 4i8— vensna Hifi. Eccl. Tom. III. p. ioi  VAN DE OPENBAERING. 805 Dat de Ouderlingen, fchryvt paulus, die wel regeren, dubbele eer waerdig geacht worden, voornaemehk die arbeiden in het woorden deleer; hier worden de Ouderlingen die regeerenden in de leer arbeiden, niet onderfcheiden als he1, die een verfchillend ambt bekleeden; maer de Apostel wil alleen dit zeggen, dat de Her d rf die de Gemeinte wel beftuuren , dubbele eer waerdig zyn, vooral dan wanneer zy zich met onvermogen yver bevlytigen , om het woord van het Euangelie , op eene duide]vke en overtuigende wys, te prediken (d). B De Diaconen draegen zorg voor de arffie leeden der Gemeinte. De allexeerfte melding van Diaconen vinden wy Hand. VI. Van hier leidt men doorgaens de inftelling van dit ambt af 0> Dan anderen zyn van oordeel, dat het ambt der D.aconen, die " door de Apostelen werden aengefteld, buitengewoon , en alieenlyk betrekkelyk geweest zy tot de Gemeinte te Jerufalem , alwaer de ryken hunne goederen verkochten , om den armen te hulp te koomen , zodat die bediening flechts voor eenen tyd geweest zy (ƒ> tQ A. SCHUT. tetus «J h. 1. h. ** CrU. Tom. VII. Clf9p7ARSoN Oper. Pop. p. 5 — A:Ml tl Zkf. Tm. U p- 4,6. * Bod. p. 743 VENKUA (ƒ) vitringa ie Syn. Vet. i. l. P bóo mi. Eccl. Tom. UI. p. a°4- vni. deel. Eee3  Bo6 OVER DE LEERSTUKKEN Maer naderhand , wanneer de Gemeinten ver- S? "dWefden' ^-^conen aen g fteW, om m de behoevten der armen en eindigen , uit de Jievdegaeven der meerver^ zogenden, te voorzien, paulus fpreekt van de Diaconen, Phil j. T nnt P ! M-,^ u i J' 1 » ook onder- feneidt hy hen van de opzieneren , en geevt de hoedaenigheeden op , welke in hen gevorderd worden, , Tim. III: 8-10. —\Z het overige wordt het woord Diacon zeer dikwyls gebruikt , vao de DieRaeren d£;s XI: 23. Eph. Hl: 7. VI: 21. enz. D. De Diacones/en waeren den Diaconen toegevoegd , om zulke dienften te verrichten! welke beeter voor vrouwen voegen Zy wae' ren er reeds, ten tyde der Apostelen, zo het fchynt uit Rom. XVI: 1. , Ti$n V- 9 13. Ook maekt plinius melding van vrou' wen , welke den Christenen dienden (V) Hoewel andere meenen, dat paulus , in dé laetstgemelde plaets, fpreeke van arme weduwen, welke uit de Jievdegaeven onderhouden werden (fi). In VoJgende ,den ^ thans waeren er, in de Gemeinten der Christenen, Diaconesfen (i). in de Westerfche 0?) em 1. x Eoift. 97. Keric (h) dodweuus Dij). Cybrian. DJ. V. s. z, (0 voetius Pol. Ecel Tom. iii n .o» 0,fc. Meel. Vol. i. p. 34:_ P' £ °' ÜING«^M  VAN de openbaering. 807 Kerk is deeze bediening in de V Eeuw afgcfchafc maer in de Oosterfche Kerk heeft zy tot het einde der XII Eeuw ftand gchou- ~T m , Ondertusfchen is dit ambt, vooral in grooto Gemeinten , zeer nut- dSi 'De Roeping, de Ordening , en het werk der Dienaeren des woord verdient eene nae- dere oomerking. . , A De Roeping gefchiedde oorfprongelyk door alle de leeden der Gemeinte , Hand : 2o XIV: *V> Cor. VIII: 19. Jitü. moest n3'de Gemeinten van Creta Ouderlingen aen. gedaen-, in andere door den Raed der Ker- (*) bingham 1. C. p. S56 (■/> wal/eus 0/>w. Tom. I. P- 4W - j6,_ rüFENDORF 4 ca"^ - tam Civ. §• 39» viii. deel. eee 4  8o3 over »b leerstukken ke; in andere door eene gemengde verga* denng van burgerde 0,erheeden en Se lyke perfoonen;- in nog andere ftaet de be. noemmg van den Dienaer des Woord, . vervolgens door den Kerker ^oep^ wordt aen byzondere P,rfü0Den toe of door het bouwen der Kei Gf 1 derzms, recht gekreegen hebban °' De laetfte manier van beroepen, welke zomrmgen geheel afkeuren (n) k' * J^*- den ^ ^ df ^ Zy aen welke de Beroeping « toever. 7; 'rer zorgvu^ of by die ftaet verkoozen te worden de vereiste hoedaenigheeden van eenen wa'erd" gen Opener bezitte, welke P4DID^ opgegeeven, i Tim. Uh 2_ '™' *eft a Tim. IJ; 24 2- r^ 7' I: geene 00 voet.oj ftj Ècci Ptr OhdgTTichthu van de brrr «: ; •*cronioI •p. 5?-— Chrijl. (?) voETjtJS rötó< ^ hïim C^r. Tom. U. Sso_ * J"- P-span.  VAN DE OPENBAERING. 8cQ eeene Kerkelyke bedieningen , voor geld of Lfchenken, gekocht worden. Deeze mts, daed noemt men, naer s.mon den Tove. naer, Hand. VIII: 19, Simome (q). B Nadat de beroepen Opziener , omtrent zyne leer, gaeven, en gedrag, naeuwkeurig onderzocht f, I Tim. III: ft V: 22 (O , moet hy genrJmd worden , door eene plechtige oplegging der handen , naer het voorbeeld der Apostolifche Kerk, I Tim. IV: 14. a Tim. I: <5. Door deeze plechtigheid wordt hy aen den dienst der Kerke toegewyd , en in den ran? der Opzieneren ingelyvd, ook worden hem de nooiige gaeven van dea Heiligen Geest toegebeeden («)• • C Het werk der Opzieneren brengt pa ritus, Hand. XX: 28, tot twee hoofdzaeken, acht te hebben op zich zeiven en de geheele kuddff> Tot het eerfte behoort bet toeneemen in kennis en godzaeligheid , en het geeven van een goed voorbeeld in den wandel, Het ander beftaet in het prediken van het Euangelie, het bedienen der Sacra- (,) unch.ds Oper. Toni. IV. Col. «etiüs Dilb. Sel. Pe.n. IV. p. 5:6— (O SPANóVtÜ Oper. Tom. II. Col. 89c. BittGHAM Orig. Eed Vol. II. p. i«- voetiü9 Pol. Eed. Tom. 111. p. 5,6_ Aüa Syn. Dordr. S«ff. 18, 19. 0) eitïUM" '• 1V" c' 3' S' lö' /Ma Syn..Dordr. Seff. 161. SPANHBiM Oper. Tom. II. p. 883- voetius />«/. £cci. 2"mb, HE P- vin. deel. Eeej  SlO OVZS. de leerstukken menten , het beftuor der Gemeinte , en het tydig eu ontydig aenwenden van aJIe yverige poogingen , om de menfchen te beweegen tot het geioov en de bekeering (t). Dat de Opzieners der Gemeinte, voor al Jen hunnen arbeid, behoorJyk moeten beloond worden , om een onbekommerd Jeeven te leiden, en .zich geheei aen de belangen der Kerke toe te wyden , leert de natuurlyke billykheid zelve, welke niet toelaet , dat één benadeeld worde , door alle anderen te die nen , 2 Cor. VJtt 13 , I4> Gal. VI: 6. Tit. III: 13. Ook hebben de Apostelen hun onderhoud van de Gemeinten ontvangen , 2 Cor XI: S. Phil. IV: 10 , 15 , l6. (u)t §• 530. Ten jlotte zullen wy er een enkel woord byvoegen, omtrent * kerkelyke macht , en de macht der o v e r h e e d e N 171 Kerkt- lyke zaeken. X. Wanneer wy fpreeken van eene Kerkelyke macht , bedoelen wy geene gebiedende cf heerfchende, maer eene bedienende macht, welke christus aen de opzieneren der Ge- ff) voetius Pel Eccl. Tom. HL p. 403— F. cos ter vs de getrouwe Prediktr.t. C<0 ««itiim TkeoU EleïB. Tom. ËL p. -o:—  VAN DE OPENBAERING. 8H ■Gemeinten, ter beftuuring van zyne Kerk, gegeeven heeft. Deeze Kerkelyke macht bewyzen wy ; — uit de natuur van eene Maetfehappy , welke zonder orde en beftuuring niet beftaen kan ; maer er kan geene beftuuring plaets hebben , zonder eenige macht, om het algemeene nut te bevorderen, en het kwaed afteweeren ; uit het zeg- gen van christus, wanneer Hy aen de dienaeren des Euangeliums de fleutelen van het Koningryk der hemelen gegeeven heeft, dat is de macht , om den ingang der Kerke voor den geloovigen te openen , en voor den onboetvaerdigen toe te fluiten , Matth. XVI: 19, ao, verg XVIII: 18 5 uit het voor- fchrivt van paulus , om tegen eenen Ouderling geene befchuldiging aen te neemen , dan onder twee of drie getuigen, 1 Tim. V: 19; maer befchuldigingen aen te neemen, en getuigen te hooren , is eene daed van gezach ; ■ uit de eertytelen , welke aen de bedienaeren van het Euangelie gegeeven worden, en eenig gezach in zich fluiten over hen, die aen hunne zorg zyn toevertrouwd j zy heeten opzieners, Hand. XX: 28, uüdeelers van Gods verborgenheden, 1 Cor. IV: 1,2., voorjtanders, 1 Thesf. V: 12., huisverzorgers van God, Tit. I: 7., voorgangers, Hebr, XIII: 7, 17. ■ Deeze Kerkelyke macht is van het gezach der burgerlyke Overheeden geheel onderfcbei- viii. DEEL.  8f2 over be leerstukken den. Trouwens het Koningryk van Chris Tm is met van deeze waereld, J,n. XVlil- - Maer de Opzieners der Gemeinten moeten het woord van God openlyk verkondigen (?) i de waere meening daervan , volgens de regelen der Uitlegkunde , verklaeren , dezelve t-een de dwaelingen verdeedigen, i Tim k 0,4. aTim. I: l$> Tit. 1: 10, H 5 en om den vreede, de eensgezindheid, en goede orde te bewaeren , in belydenisfen , geloovsleufen, en Formulieren van eenigheid, bepaelen , welke leer zy houden voor meest overeenkoomftig met Gods woord (z). B Met opzicht tot de goede orde , heeft de Kerk macht om de noodige fchikkmgen vast te (tellen. Niet dat het der Kerke zou toekoomen, om wetten te maeken, welke maac* over dt Kerk en het Kerkuur, eerfie Br,*y e r 6,7, tweede Briev §. 14- cl, voetiosM Eccl. Part. Ilt. p. 1— J. van bf.n honert Briev » stinstra p. 5— Examen van het Qnmrp van Tolerantie II Beel p. bübdxüS Ifag. ai Theol. Tom. 1. p. 528— VIII. DEEL.  $H over de EEErstükkek het weezen van den Godsdienst raeken • fa *t geval is God de eenige VVergeever , 'jac IV: i2 en de openers der Gemeinte zyn flecns dienaers, die Gods wetten, zynes naemens, aen de menfehen voordellen God wordt te vergeevsch gediend door willekennge aftellingen der menfchen , Matth. XVi 9- Maer , vermits God geen God is vm ^ varn«g, en wil , dat alle de diWgen, ook in de Gemeinten der heiligen , eeriyk en met orde ge/cbieden, i Cor. XIV- « ,~ Hp n„ . ^1V- 33» 40, moeten de Opzieners zorgdraegen , dat die dingen welke tot het uitwendige van den openbaeren eerdiemt behooren, hecaemelyk en ordentelyk gefchieden. Deeze dingen verordineerde paolos, in de Gemeinte van Corinthen, en onder anderen bepaelde hy, dat er eiken zondag, eene inzaemeling van lievde' givten voor de nooddruftigen gefchieden zou I Cor. XI: 34. XVI: 1. Omtrent dergelykó dingen heeft men , in volgende tyden , veeïerlei bepaelingen gemaekt, en deeze Canon* of Regelen genaemd (V>, van welke verfcheidene verzaemelingen voor handen zyn , welke den grond uitmaeken van het zo genaemde Jus Canonicum, 0f de Kerkelyke Rechtsgeleerdheid (a) CilVINDS hflit U IV. C. IC. §. *;..S2. VOETIIM folit. Eccl. Tom- I. p, 254_ m Au c k eerjli Briev onr de Kttk §. 13.  VAN DE OPENBAERING. 8tj beid (&)• De Canones waeren onderfcheiden, Ler de verfchillende omfhndigheeden van ty. den , plaetfen , en zaeken (c). C. Het derde ftuk is de Kerkelyke tucht , hierin beflaende , dat menfchen , die dwaeien , in de grondwaerheeden der leer , of ergerlyk in leven zyn, nadat alle middelen van verbee-. tering vruchteloos beproevd zyn , uit de Ge: meinte worden uitgeflooten , tot dat zy verli beetering belooven en bewyzen. Dit || vordert de natuur der zaeke zelve; zuli ke menfchen verlochenen hunne belydenis, en betoonen dat zy tot de Maetfehappy der Christenen niet behooren. Dit leert het uitdrukkelyk bevel van christus , Matth. 1 XVIII: 17 , en bet voorbeeld van paulus , 1 Cor. V: 3, 6, 11. Rom. XVI: 17. 2 Thesf. III: 14 , 15- Tit. III: 10. 2 joh. vs. 10. (d), Deeze uitfluiting is tweederlei , of eene mindere, wanneer een ergerlyk lidmaet het gebruik van het Avondmael ontzegd wordt; omdat hy de belydenis , welke men daerin herhaelt , verlochent; of eene meerdere , wanneer hy openlyk verklaerd wordt , geene gemeenfehap te hebben met .de Maetfehappy der Christenen (O- (by voetius 1. c. p. 255. (c) spanheim Kr/?. Eccl, Sec. VI. Col. 10s4. Cd) voETios Pol. Eccl. Tom, VI. p. 858— Ce) voetius 1. O p. 869— CALVIHUS Infllt-. p. 78*4 • viii. deel.  8l5 OVER DE LEERSTUKKEN a; De macht dcr Burgerlyfee Overheeden verkeert over alle perfoonen, die onder hun gebied behooren, ook over de Opzieneren der Gemeinten. Dit leert het üitdrukkelyk bevel ven paulus, Rom. XIII: i, en het voorbeeld van christus, Matth. XVil- "a-2> Joh. XIX: ii. ~* '* Ook ftrekt zich de macht der Overheid uit tot Kerkelyke zaeken. „ Wy gelooven dat on„ ze goede God, uit oorzaek der verdor„ venheid van het menfchelyk genacht, Ko„ ringen , Princen , en Overheeden veror„ dend hebbe ; — en hun ampt is niet al„ leen acht te neemen , en te waeken over „ de Policiën , maer ook de hand te houden „ aen den heiligen Kerkendienst. om te wee„ ren en uitteroeien alle afgodery en valfchen „ Godsdienst, om het ryk van den Antichrist „ ten gronde te werpen , en et Koningryk van jesus christus te voorderen, het „ woord van het Euangelie o"eral te doen „ prediken, opdat God van een iegelyk ,, geëerd en gediend worde, gelyk Hy in „ zyn woord gebiedt (/)." De macht der Overheid in Kerkelyke zaeken moet noch te wyd uitgeftrekt , noch te eng bepaeld worden (g). Cf) Nederl. Geloovs b. Art. XXXVI. Zy Cg) voetiu. Pol. Eccl. Ton,. \.t ,ai_ RIVET[JS Oper. Tem. I. p. i37i— h ubekus de Jure Ciyit. ]. I. g. c. i- ö.  VAN DE OPENBAERING. 8l7 Zy (trekken dezelve te ver uit, die alle Kerkelyke macht aen de Overheeden toefchryven, gelyk Thomas erastus, Hoogleeraer in de Geneeskunde te Heidelberg , die in eene verhandeling, welke, na zynen dood , in het jaer 1589 is uitgekoomen , beweerde , dat de geheele Kerkelyke macht eenvouwig tot de prediking van het Euangelie , en mondelinge beftraffingen, moest bepaeld worden ; dat het opzicht over de zeeden aen de Christelyke Overheid toekwam; en dat er derhalven niemand , om een ergerlyk gedrag , van het Avondmael behoorde geweerd te worden C*>- Maer de Kerkelyke tucht heeft christus den .dienaeren van het Euangelie aenbevoolen , Matth. XVI^iP XVW- 18. Ook is de Kerkelyke macht alleen geestelyk , en van de burgerlyke macht geheel onderfcheiden ; derhalven behoort zy niet aen de burgerlyke Overheeden (0- Zo hebben ook de Remonftranten , met gr otius en uitenbogaert aen het hoofd, aen de Burgerlyke Overheeden , om dezelve te vleien , in den beginne al te onbepaelde macht in Kerkelyke zaeken toegefchree- fh) h. alting öi/f: EeiL Palat. c. 54, 55, 59(0 vounus 1. c. Tom. IV. p. Sl7— hubEHOS 1. C. 1. I. ScH. 5. c. 6. 5. 1 - S« VIII. DEEL.  SlS 0VER »* LEERSTUKKEN ven mi maer naderhand, toen zy minde ■ gunst vonden by de hooge Overheid 2y merkelyk van toon ve^d ^ *" Rn i, • fdemi k3nt ve™inderen de Roomschgezmden de macht der Overheeden al te zeer, door de Kerkejyken aen het Burgerlyk bepae de heerfchappy toe tc fcfa D de Overheid macht hebbe in Kerkelyke weie ' ITT1 alkCD de ™ weAe zy vereerd worden vm r- • 7jr,nAr. Tom. II. Co/, pc 0» ;uu»MIKÜS Tom. Ji. Ot* S7I. vok. ™ ' • Tom, I p. i5a C»j plato de ^„W. ,. 2j c, Clc, rf£ A. ^ IL  VAN DE OPENBAERING, 8f Seene» dat lange peren in de Kerken >> ^eufcerd is " Dusdoende heeft zich de Souverain niet de Kerkelyke tucht aengetrokken, maer, in de uitoeffening daervan, de voorzichtigheid aenbevoolen. (r) ? £-m. delyk koomt het der Magiftraet toe, de roe" pmg van eenen Leeraer goed te keuren of aftekeuren , niet alleen omdat de Overheeden de aenzienlykfte leeden der Kerke zyn, maer ook omdat het acn hun ftaet te beoordeelen of iemand als eene medelid, en voornaemelyk als een openbaer Leeraer, gefchikt is voor hunnen • Burgerftaet (s). W marck Tweede ü.-iev over de Kcrkenhet AWMefiUUr§ 18. CO voetius Col. Eed. Tom. UI. p. 5*0-563. 6?2 573. grotius de Imper. Summ. Potest. circa Sacra c, lol hu be rus i. C. C. 10. drunan I. C. C. 3. g. 6, EINDE VAN HET ACHTSTE DEEL.