01 2109 3629 UB AMSTERDAM



ONDERfYS
IN DEN
GODSDIENST,
TIENDE DEEL,






ONDERfYS
IN DEN
GODSDIENST,
DOOR.
J. VAN NUYS KLINKENBERG,
y&RT LIB. MAG. S. 6. THEOL. ET PHIL. DOCTOR, HOOGLEERAAR. IN DE H. GODGELEERD» ÏIE1Ü EN KERK.KLYK.E GESCHIEDENIS , AüNf HET ILi:USTRE ATHENiElfJM , EN PREDI" KANT IN DE GEMEENTE, TE AMSTERDAM ; MITSGADERS LID VA1S Eï 2EEUWSCH GENOOT SC HA1' DER WETENSCHAPPEN TE VLISSINGEN,
TIENDE DEEL,
TE AMSTERDAM, »r | O HANNES ALLAEX UDC CXC11I>



Met Adprobatie van de Gecommic: teerden der Eerwaardige Clasfis vaa Amfterdam , den 24 December 1793.



INHOUD
van het
T I EN DE DEEL, BEHELSENDE
HET
TWEEDE STUK
van het
ACHTSTE BOEK
over de
ZEEDENLEER
der
OPENBAERING.
NEEGENDE HOOFDSTUK.
over de plichten , welke de christenen , aen zich zelven , verschuldigd zyn ,
BI. 3—244
I. Be grondjlag van alle deeze plichten , is de zelvslievde. De welgereegelde iejtuuring van die zucht, om gelukkig te zyn, heet zelvsverlochening. Van detze zfxvsverlocheNIng wordt gehandeld , 3—19
ST. DEEL. * 3



inhoud van dit tiende deel.
II. De Hoofdwet , welke wy , op grond der natuurl^ke i;Gf'NLiE de , omtrent ons zelve t betrachten moeten , is detze: maek l zlhen»
Jw'.er uwe inwendige en uitwendige omstandighleden , zo gelukkig, /iLS IMJVDRS
Mucelyk is. Hier toe is de rechte kennis van ms zelve■y en van anjm tveftand, hiogst noodzaeitlyk. Pan detze zelvskennis , wordt daerom gejprooken. BI. 20—31
jll. De plichten, welke wy, aen ons zeiven, ver* fcliuldigd zyn, verdeelen zich in iwee hoojdzuorlen : de zorgvuldigheid , om alles te vermyden , wat ons geluk kan VIlRSTOOren of verhinderen ; en het 4 en wen den
van ALLE middelen , om ONSEit VOORSPOED,, in ALLE OPZICHTEN, te BEVOi.RIEKEN. 31- 38
tAlle t-yzonaere plichten, welke wy, aen 01 s z Iven verfchulaigd %yn, woraen, tot drie hoofdzoot ten , gebracht: het bevoorderen van den weijiana onfer zielen} liet zorgen, voor de ivelvaert onjer ltchaemen ; en het vtrbeeteren van onfe uit.
wend1ge omstand1gheed. N.
Ni Het bevoorderen van den wetjland onfer zielen; 38—76
h. Zo ten aenzien van hoeren zeedelyiun toejiand, 38 40
B. Als met opzicht tot ham hatduulyke vïrmooce^Ss 40— 45
Bier



inhoud van dit tiende deel.' VII
Hier toe behoort vooral het wel belluuren vvn onfe hartstochten, BI. 45—50. en het aenkweeken van loffelyke gemoedsbeweegingen. Deeze zyn , met betrekking tot ons zelven , voornae' menlyk:
A. De nederigheid. BI. 50—55
B. De zachtmoedigheid. 55—58
C. De lydzaemheid. 58—6l
D. De standvastigheid of sterkte van geest. 6l—6$
E. De blydsghap. 65—69
F. De vergenoegdheid. 69—71
G. De hoop. j'i_74) m
H. Eene^ heerfchende neiging tot het
goede. 74—76
3. Het zorgen voor de welvaert onfer lichae-
men. 77—124
De plichten , welke wy aen ons zelven, met opzicht tot onfe lichaemen , ver/ehuldigd zyn , worden, tot de volgende hyzonderheeden, gebracht: — de onderhouding van het natuurlyk leven ; — het bevoorderen van onfe gezondheid; — de zorg , voor de uittrlyke gestalte van ons lichaem, en de verbeetering van deszelvs krachten.
78-124,
x. deel. ï 4



Uit ÏNHOUD VAN Dit tièndë deèl.
A. Dé eerfiè -plicht is de onderhouding van
het natuurlyk leven. BI. 78— 83
B. De andere hei bevoorderen van onfe gezondheid. 83—124 De Middelen daer toe dienende zyn,
d. De maetigheid* 84^. 93
et. In spys en drank. 84— 90 0. In het slaepen, en de uitspan-
nincen. öo— 03
B. Dé kuischheid. . 93—100
C. De ardeidzaemheid. 100—112
D. Het verzorgen van w -ninc; in kléeding. iia —12 r
E. Het beteugelen der vteefchelyke be» ceerlykheeden , en ongeregelde
hartstochten. 121,124
C. De derde plicht is het zorgen, voor de uitetlyke gestalte van ons lichaem, en de verbeetering van deszelvs m, achten.
J22—124
3. Einddyk moeten wy onfe uitwendige welvaert bevoorderen, 124—244.
De dingen , welke enfe uitwendige wtlvaert bevoorderen, worden, tot drie hoofdzaeken, gebrachte
A. De aerdjche goederen. 124—151 d. Een Christen mag zich aerdjche



JN110DD van DIT tiende deel. ix
goederen verkrygen, langs alle betae* melyie weegen. BI. 129, 130
B. Daer van een recht gebruik maeken.
130—151
tt. Hy moet den rykdom , op deszelvs rechte wasrde, jchatten. 131 —137
ft, Zyne begeerten, naer denzelven, behoorlyk regelen. 138 — 140
y. Zyn hart, aen de rykdommen, niet vasthechten. 140—151
B. De eer en goede naem. ij 1 —177
A. Een Christen mag, naer eer en achti.\g , Jtaen. 151—160
B. Daer toe moet hy betaemelyke middelen in het werk jlellen. 160—177
C. De vermakken. 177—244
A. Na eenige algemeene aenmerkingen , omtrent de vermaeken. 177—182
B. Worden meer byzonder
a. De regelen opgegeeven , welke een Christen , omtrent de vermaeken , moet in acht neemen. 182—185
p. Naer dt zelve, worden eenige meest gebruikelyke vermaeken beoordeeld.
185—244
a. De schoüwspeelen en openbaere
vermaekelysheeden. 189—214
X» DEEL. * 5



x inhoud van dit tiende deel.
a. De schouwspeelen.
BI. 189—212 ïl. Andere openraere vermaekelykheeden. 212—214 b. Het dansen. 214. 222
C. Het kaertspel. 222 236
d. Het kezen van romans. £36 244
TIENDE HOOFDSTUK.
over de zonden, tegen ons zelve.
BI. 245—374
j. In het gemeen zyn alle bedryven , Jlrydig, met eene welgeregelde zelvslievde , zonden tegen ons zelven. 245 247
De ongeregelde zelvslievde is daerom de vuile bron van deeze zonden. Deeze vloeit wederom voort , uit onkunde , omtrent onfen toefiand. BI. 247—252. Men zondigt, tegen zich zelven.
fct. Door zorgeloosheid , omtrent ons wser geluk. 252—258
3. Door het aenwenden van verkeerde middelen, om ons geluk te bevoorderen. 258, 259
II. Meer byzonder worden de zonden, welke de menfchen, tegen zich zelven begaen, tot drie Hwfdzoorten gebracht. 259



inhoud van dit tiende deel. xr
gf. Het benadeelen van den welfland onjer zielen. BI. 259-301
A. Ten aenzien van liaeren zeedelyken toe* Jland. 259— 264.
B. Met opzicht tot haere natuurlyke vermoogens. 204, 265 Hier toe behoort vooral het niet regelen der
hartstochten, en het voe ien van zondige GEMOEDSBEWËh GINGEN. SÓ6—3OI
A De hoogmoed. 267 — 281
«. De ho^aerdy. wordt, naer de voorwerpen , omtrent welke zy verkeert, in twee zoorten , onderfcheiden.
a. De waekeldsche. 270, 271
b. De geestelyke. 271—274
ft. De oorzaeken van den hoogmoed worden asngeweezen. 274, 275
y. De onv.edelykhkid van deeze Ondeugd wordt betoogd. 275—281
B. De gramschap of toorn. 281— 2qo
De zondige toorn wordt naeder be* Jchreeven,
c. lnzyne eigenjchappen. 283. 284. ft. Oorzaeken. 884—287, en y Schaedelyke gevolgen. i8 —'jco
C Het ongeduld. 2S>0, 291
X. deel.



(81 inhoud van dit tiende deel.
D. De lafhartigheid. Bi. 201 , 2p2
-E. Z)e droevceestigheid. 292—297
De on vercenoegdzaemheid.
297» 298
G. De wanhoop. 298—300
H. Eene heerfchende neiging tot het
kwaede. 300j 3qi
3. Men zondigt, tegen zich zelven, door de welvaert van zyn lichaem te verzuimen en te benadeelen. 302-351
A. Wanneer iemand niet zorgvuldig vermydt, wat zyn leven verkorten kan, o/ tfera iflf«ew , ïoï zynen dood. 302—307 Hier ïoe behoort vooral ■A. De zelvsmoord. 303—306 B. Ook kan de lievde , tot het leven , Jtrafwaerdig worden. 300", 307
B» Wanneer iemand niet alles vermydt, wat zyne gezondheid krenken kan. 307—350 Tot deeze zoort van zonde, behooren
A. De overdaed. 308—314 a. In spys en drank. 308—313 0. In slaepen en uitspanningen.
3i3> 314
B. De onkuischheid. 314—336 *• De onderfcheidene zoorten van on-
kuisch-



inhoud van dit tiende deel. xih
i
KöiscHfjEiD worden befchreêven* B1- 3*7—323 0. De oorzaeken der onkuischheid worden opgegeeven. 323—328 y. Het verfoeilyke der onkuischheid wordt aengeweezen. 328—333 5. De rampzaelige gevolgen der onkuischheid worden vertoond.
332-336
C. DeLESDIGHEIDealuiheid. 33Ö— 340 es. De meer byzondere zonden t aen
welke men zich, door luiheid en ueedigheid , Jchuldig maekt, worden opgegeeven. 338
0. De oorzaeken van deeze Ondeugden worden aengeweezen. 339—343
y. De verdervelyke gevolgen van de luiheid worden befchreeven. 343—349
D. Het verwaerloofen van de zorg, voor wooning en kleeding. 349, 350.
C. Ook bezondigt men zich , tegen zich zei'
ven, wanneer men de zorg verwaerloost,
voor de uiterlyke cestalte van zyn li-
chaem, en de verbeetering van deszehs
krachten. 0-t
301
3. Ebn derde hoofdzoort van zonden, tegen om zelven , bejtaet, in het verzuimen, of bsx. deel.



xiv ihkoud van dit tiende DE Et.
nadeden van onfe uitwendige welvaert.
BI 35*-374
A. Ten aenzien der aerdsche goc d-rkn , bezondigt men zich, 352—363
A. Door gier gh id. 3^2 363 Deeze wordt btfchreeven
a. In hueren aert. 353 355
0. In haere eigenfchappen. 355 3J5 y. In haere oorzaeken. 356 357 S. In haere fc'aaedelyke ge-olgen.
357-3Ö3
B. Door verkwisting. 363 369
B. Met opzicht tot de e^r en goeden \Akm bezondigt men zich. 369 371
A. Wanneer men de eer te lat 2, jc at.
36y- 37°
B. Wanneer men er eenen al te hoogen prys opftelt. 370 371
C. Men kan ook grontelyks , tegen zich zei' ven , zondigen , met opzicht tot de vermaeken. 371-374-



inhoud van dit tiende deel. £v
ELVDE HOOFDSTUK.
over de plichten , welke de christenen , aen hunnen naesten , verschuldigd zyn.
BJ. 374-686
I. De Hoofdplicht omtrent onfen Naesten , uit welke alle andere plichten voortvloeien, is de lievde , welke het Euangelie , in alle haere uitgeflrektheid, aenbeveelt. 374—402
tt. De zeedenleer der Openbaering is, ook in dit jtuk, ongelyk voortreffelyker, dan die der natuur; daer het Euangelie deeze lievde, niet alleen, in alle haere uitgeftrektheid, aen~ beveelt ; maer ook , met nieuwe drangredenen , welke aen de Rede onbekend zyn , op het krachtigfte aendringt. 374—379
3. De algemeene menschenlievde , Welke
het Euangelie voorfchryvt, is veel edeler , dan de Lievde , welke de Reden aenpryst , en haere eigenschappen zyn ongelyk voortreffelyker. 380—396 3. Evenwel fluit zy geene trappen uit, in haere beoefening; byzonder fpreeken de Heilige Schrivten , van de broederlievde.
396—408
II. Meer byzonder worden de deugden, in welke zich de lievde tot onsen naesten moet openbaer maeken, tot zeeven hoofdzoorten, gebracht.
408
*» DEEL,'



XVI IMiOUD VAN DIT tiende deel.
Hier wordt aengeweezen, hoe wy ons, omtrent elk onfer medemenfchen, te gedraegen hebben. X. Ten aenzien van zyn leven. BI. 411—415
2. Met opzicht tot zyne ziel. 416—437
A. Wy moeten\den welfiand der zielen van onfe medemenfchen bevoorderen , ten aenzien van haere natuurlyke vermoogens.
416—418, en
B. Vooral medewerken , aen den gf.estelyken en eeuwigen weljiand da zielen van onfe medemenfchen. —i Hier wordt, over de stichting , gehandeld.
418—437
A. De billykheid van deezen plicht wordt aengetoond , en de bedenkingen worden opgelost. 422—32S
B. De Middelen daer toe dienende worden aengeweezen. 4-8—437
«. De onderrichting. 428, 429.
A 0. De restraffing. 420—.433 y. De vebmaenino. -433 > 434 5. De vertroosting. 434—43ö s. Een goed voorbeeld. 436, 437
3. Met betrekking tot zyn lichaeM. 437—43° •3. Ten aenzien van zyne goederen. 439—46°
A. Vooreerst koemt het hier aen, op de goede gezindheid van het hart. 441—443



INHOUD VAN DIT TIENDE DEEL. XVlt
B. Wyders moet een Christen deeze goede Gezindheid , in zyne daeden , kenbaer maeken. BI. 443—469
A. Ontkennender wys , moet men zyne Medemenfchen niet eenadeelen , door hun iets te ontvreemden , of te onthouden van het gene hun rechtmaetig toekoojnt. 444—446
B. Stellender wys, moet men het tydelyk geluk van zyne Medemenfchen, op eene. edelmoedige wys, bevoorderen. 446—469»
Hier wordt meer byzonder gehandeld , u. Over het leenen , als meede omtrent de Overwinflen of intresten. 447—456
<3. Over de lievderyke billykheid.
456—462
y. Over de vergoeding, of wederuitkeering van het gene men onrecht' maetig bezitten mogt. 462—469
fl. Hier op volgen de plichten, welke wy, omtrent onfen Naesten , met opzicht tot zyne eer, te betrachten hebben. 470—490
Deeze plichten worden uitgeöeffend , met
gedachten, v/oorden en handelingen.
A. Met gedachten. 470—482
X. DEEL. * *



xviii inhoud van dit tiende deel.
A. Wy moeten eene inwendige hoogachting hebben, voor onfe Medemenfchen , byzonder wanneer zy , in gaeven en volkoomenheeden, uitmunten. BI. 471, 472
B. Alle ongegronde achterdocht, en ongunjtige vermoedens, omtrent onfen evenmensch, afleggen, 472—482
B. Met woorden. 482—485 Hier toe behoort byzonder
A. De lov. 482—484
B. De aenpryzing. 484, 485
C. Met daeden. 485—490
J. Verder wordt aengeweezen , welk een ge« bruik wy, ten aenzien van onfen Naesten, van ons spraekvermoocen , maeken moeten. 490 513
A. In het gemeen, moeten wy altoos de waerheid fpreeken. 491—497
B. Meer byzonder wordt gehandeld
A. Over het spreeken. BI. 498—508 De Hoofddeugden , in liet spreeken , zyn
tt. De oprechtheid. 500—502 /3. De getrouwheid. 502— 505
y. De bescheidenheid. 505—J08
B.



inhoud van dit tiende deel. xix
B. Over het zwygen. BI. 508—513 et. Een Christen bewaert de hem toevertrouwde geheimen, heilig en zorgvuldig. 5°9 0. Hy ontdekt de geheimen niet, welke anderen hem hebben toevertrouwt ; ook zelvs dan niet, wanneer zy zyne vyanden geworden zyn, van zyne openhartigheid misbruik maeken , en hem Jmaeden en lasteren. 510—512 7. Hy /preekt weinig , in de tegenwoordigheid van zulken, die meerder zyn, dan hy , en zwygt , wanneer er zaeken behandeld worden, in welke hy geen doorzicht heeft. 512, 513 5. Hy zwygt, en mengt zich nimmer ■in twisten , met welke hy niet van noode heeft. 5l3 7. Eindelyk worden er de plichten bygevoegd, welke het gezellig leven betreffen.
514— 686
A. Vooraf wordt het een en ander, omtrent de gezelligheid, aengemerkt. 514—523
A. Over het kiefen van gezelschap.
515— 520
B. Over de rechte wys, op welke de verkeering moet worden ingericht.
520—523
x. deel. ** 2



« jkhoüd van dit tiende deel.
B. Wyders worden de meer byzondere Deugden aengeweezen, welke een Christen, omtrent anderen , in zyne Verkeering , en met opzicht , tot het Gezellig leven , moet uitoefenen. BI. 523—686
Hier toe behooren,
A. De diensxvaerdigheid. 524—526
B. De zachtmoedigheid. 526—534
C. De vreedelievenheid. 534—549
«. Een Christen is geneigd, en verlangt , met alle menfchen, in vreede te leeven. 534—546
0. Ook beyvert hy zich , om den vreede, onder anderen, te bevoorderen en te herfiellen. 546—549
D. De verzoenbaerheid. 549—559
«• Zy wordt naeder verklaerd. BI- 552—559. Zy moet zyn,
ü. hartelïjc. 552, 5j3
b. algemeen. 553, 554,
C. bestendig. jj^,
0. Er worden eenige bedenkingen opgelost. 555-559
E. De eendracht. 559—566
F. De vriendschap. js6—593
«. In het gemeen wordt aengemerktt dat



inhoud van dit tiende deel. xxi
dat zy niet rechtjireeks in het Euangelie bevoolen worde, en aengetoond dat dit geen gebrek zy , in de Christelykezeedenleer. BI. 566—572
0. Er wordt, meer byzonder, over de vriendschap, gehandeld.
572-593
a. Over haere eigenschappen.
574—581
l. Over haere voordeelen.
581-586
c. Over het kiesen van Vrienden.
586-589
d. Over het onderhouden der Vriendfchap. 590—593
G. Het medelyden. 593—602
Dit medelyden , zo als het Euangelie deeze Deugd beveelt , wordt naeder befchreeven. «. In het algemeen. 593—597 0. Meer byzonder, in deszelvs eigenschappen, en uitwerkselen. 597—602
h. de milüdaedigheid. 602—029 a. De Verplichting, tot deeze Deugd, wsrdt, uit Euangelifche gronden, bsweezen. 602—6J3
X. deel. ** 3



xxii
inhoud van dit tiende deel.
p. Meer byzonder wordt de milddaedigheid befchreeven. BI. 613
a. Ten aenzien van de perfoonen, die deeze deugd betrachten moeten. 613—615
b. Van de voorwerpen, aen welke zy behoort geoefend te worden.
615—618
c. Van de maet , welke men, in het geeven van aelmoesfen, houden moet. 618—620
d. Vin de wys, op welke men daer in verkeeren moet. 620—629
I. De dankbaerheid. 629—645 et. In liet gemeen , wordt de verplichting tot deeze deugd, uit het Euangelie, beweezen. 629—635 fs. Meer byzonder ,■ worden er eenige aenmerkingen bygevoegd. 635—645
a. Omtrent de Weldoeners , aen welke wy dankbaerheid verfchuldigd zyn. 635—641
b. Omtrent de wys, op welke wy de dankbaerheid moeten uitoefenen. 6\i—645
K. Eindelyk de lievde , en de weldaedigheid , jegens onfe wanden.
645—6i>6 a.



inhoud van dit tiende deel. XXilt
ct. Vooraf gaen eenige algemeens aenmerkingen , omtrent het gene het/ Euangelie, in dit opzicht, bevoolen heeft. BI. 645—648
0. Meer byzonder worden de plichten voorgedraegen, welke wy, aen onfe wanden fchuldig zyn.
648—686
a. Aen onfe byzondere vyanden. 648—680 a. Deeze zyn van onderfcheidene
zoort. 648-652 .
fi. Alle deeze moeten wy liev-
hebben. 652—680
1. Eerst worden de plichten voorgefteld , welke wy, omtrent onfe vyanden , te betrachten hebben.652—664
2. De lievde , tot de vyanden , moet, uit de rechte bron , voortkoomen , en is derhalven van veel edeler aert , dan de zogenoemde Grootmoedigheid der Heidenen. 664—667
3. Het Euangelisch bevel , omtrent de lievde tot de vyanden , is allerbillykst
■ en allerheilzaemst. 666—673
x. deel.



JiXlV INHOUD VAN dit tiende deel:
—. Allerbillykst 667—670 — —. Allerheilzaemst.
670—673 /• Voor den Christen zelven. 670—672 //• Voor de geheele Maetfchappy. 672—673
4. De Heiland wordt befchouwd, als een volmaekt voorbeeld van deeze Deugd.
6?3-675
5. Er wordt, op eenige bedenkingen, geantwoord.
675-680
b. Eindelyk worden de plichten voorgedroegen, welke een Christen, in oor logs ty den, aen openbaere vyanden, verfchuldigd is.
680—68ö
ACHT-



ACHTSTE BOEK »
O VI R DE
ZEEDENLEER
DER
OPENBAERING.
X. DEEL.
&






ACHTSTE BOEK
over. de
ZEEDENLEER
DER
OPENBAERING.
NEGENDE HOOFDSTUK.
over de plichten , welke de chris' tenen 3 aen zich zelven, verschuldigd zyn»
§. 979-
De hoofd/om van alle de plichten, welke wy aen ons zelven verfchuldigd zyn, bejtaet , in het bevoorderen van ons weezenlyk geluk. De grondJlag van alle deeze plichten, is onfe natuurlyke zucht, om gelukkig te zyn; maer deeze zucht, anders genaemd de zelvslievde, moet wel hefiuurd worden. —— De wel geregelde bejluuring van deeze zucht heet zelvsverlcchening.
Elk gevoelt eene zucht, om gelukkig te zyn, eene neiging, om het gene hem
x. deel. A 3



4
OVER DE ZEEDEMLEER
ongelukkig maekt af te keeren, en zynen ftaet zo volkoomen te rnaeken, als immers mogelyk is. Deeze zucht is zo algemeen, en ons natuurlyk , dat wy , zonder dezelve,
geene menfchen weezen zouden. Het is
waer , er is een aental van menfehen , die zich zelven fchynen te haeten , daer zy zich onvermoeid beyveren, orn hun ongeluk te bevoorderen. Maer deeze menfchen dwaelen eenvouwig, omtrent de voorwerpen , voor zo ver zy , door ongeregelde hartstochten verblind, het gene hen ongelukkig maekt, als voordeelig, befchouwen.
De zelvslievde, de zucht, om ons geluk te bevoorderen, op zich zelve mishaegt Goïlè geenszins. In tegendeel zy is eene zeer wyfe fchikking van den weldaedigen Schepper zei. ven. „ Het genacht der menfchen zoude „ eene maetfchappy van fiaepzuchtige en on„ gebonden menfchen zyn , die zich , door ,, hunne traegheid, zelve verteereo en ver„ nietigen zouden , zo niemand eene begeerte 3, had, om het goede, dat hy heeft , te be„ waeren , en zich altoos gelukkiger en.vol„ koomener te maeken" (V).
God zeivs wil, dat wy ons zelve beminnen , dat wy ons geluk en genoegen bevoorderen. Dit blykt niet alleen daer uit, dat
(<0 mosheim zcsdml. II Dtel. p. 34.



DER OPENBAERïNG. VIII. BOEK. ^
er eene zeer fterke en werkzaeme neiging, om gelukkig te z\n, aen alle levendige fchepfelen , zo wel als aen de menfchen, zy inge* plant ; maer de Goddelyke Openbaering ver* onderftelt het ook allerduidelykst, daer haer hoofdöogmerk is , om , nevens de eer van God , het weezenlyk welzyn der menfchen te
bevoorderen. Ook fpoort zy ons , tot
waere heiligheid aen , door drangredenen , welke ontleend zyn, van de groote voordeelen, welke wy, langs dien weg, voor ons zelven genieten. Maer zy zoude ons te vergeevsch eenen hemel vol zaeligheeden belooven , indien de lievde tot ons zelve niet eene begeerte, naer die beloovde zaeligheeden , verwekken konde. — Voeg er by , dat deeze zelvde zucht reeds den mensch, eer hy , door de zonde , bedorven werdt , ingeprent waere. Immers de bedreiging, van den dood, waer meede God het proevgebod, in het Paradys , geftaevt heeft , Gen. II: 17 , billykt de zelvslievde, en de zucht tot ons geluk. ,, God rechtvaerdigt nie't alleen deeze natuur,, lyke neigingen , maer Hy wil ook, dat de
mensch ze veifterken , en geenszins onder* ,, drukken zal —-*■ Zou zyne wet niet vol-
ftrekt krachteloos worden , wanneer Hy ,, ïny, naest zyne bedreiging, of de vry„ hêid, of zelvs het bevel , gav , om my s, ten eenenmael van de zelvslievde , en
x. deel. A 3



ê OVER BE ZEEDENLEER
„ van den afkeer van den dood , te ont3, doen" (b~).
De zaek zou geen bétoog noodig hebben s indien niet' zommigen beweeren wilden , dat de zelvslievde, en de zucht, om ons geluk te bevoorderen, tot die zwakheeden, en zee» delyke ziekten , behoore , welke de zonde veróorzaekt heeft. Immers het gene eene weldaedige fchikking is van onfen Schepper, het gene de Openbaering verönderftelt, tot 's menfchen natuur te behooren , en het gene de mensch, ook in den ftaet der onfchuld, bezeeten heeft, behoort niet , tot de gevol-. gen der zonde.
Maer de zonde heeft de zelvslievde , gelyk alle onfe natuurlyke neigingen , verontreinigt, en ongeregeld gemaekt. Zy is , door de zonde , blind, ongeregeld, en onmaetig, geworden. —— Blind, daer wy ons, door de verbeelding , door de zinnen , door de gewoonte , en de voorbeelden van anderen, vervoeren laeten , om een valsch geluk, voor het waere, aen te zien , en eenen bedrieglyken fchyn , voor het weezen , te kiezen. , Zy is ongeregeld geworden , voor zo ver wy, door de zinnelyke voorwerpen , begoocheld 3 het mindere, boven het meerdere, verkiezen, het onbeflendige, boven het duurzae-
me 3
C?3 mosheim J. c. IV Deel p. 4<17s 44g,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. f,
me, en het zichtbaere, boven de eeuwige dingen , welke men niet ziet. Zy is onmae»
tig , daer zy haere paelen te buiten treedt , en ons verhindert, om , aen onfe verplichting , jegens God en onfe medemenfchen , te beantwoorden.
De zelvslievde moet derhalven wel gereegeld en beftuurd worden ; en het recht beftuuren van deeze natuurlyke neiging, of, dat het zelvde is, het bevoorderen van ons waer en weezenlyk geluk, is de hoofdfom van die plichten , welke de Christenen , aen zich zelven , verfchuldigd zyn. Wanneer de ei-
genlievde niet onder het opzicht ftaet van een verlicht verftand , en, door eenen geheiligden wil, beftuurd wordt, is zy de onreine bron van de fnoodfte ondeugden.
i. Vooreerst moet de zelvslievde verftandig
en redelyk zyn. i Door de zonde, hebben
wy gezien , is zy blind geworden (c) , en kiest het fchynbaere, boven het weezenlyk geluk. Zy moet daerom , door een verlicht verftand , beftuurd worden , om dat gene te begeeren , het welk ons weezenlyk kan gelukkig maeken , en alles te vermyden , het Welk ons , onder eenen bedrieglyken fchyn , rampzaelig maekt. Ook moet zy de rechte middelen kennen en verkiezen, welke gefchikt
(c) Boy sa p. fi,
X. DEEL. A 4



$ Over de zeedenleer
zyn , om ons geluk te bevoorderen. ;
Door de natuurlyke verblindheid, begeerea onbekeerde menfchen zaeken, welke hun fchaedelyk zyn , om dat zy dezelve , als vootdeelig , befchouwen , of zy zoeken het weezenlyk geluk, door verkeerde middelen, deelachtig te worden.
2. De zelvslievde moet gereegeld zyn, zo dat men zich zelven, in de behoorlyke orde, bes minne , en met betrekking tot God , en met opzicht tot onfen naesten. Volgens de les van den Heiland , moeten wy God, boven alles , en onfen naesten , als ons zelve, beminnen , Matth. XXII: 39, 40. Derhal ven moe¬
ten wy de lievde tot God, boven alle andere plichten, flellen, en Hem meer beminnen, dan ons zelve. Zo meenigmaelen het Gods eer vordert , moeten wy onfe eigenlievde verzaeken , ons voordeel, vermaek , en gemak uit het oog verliefen , en liever fchaede lyden, aen alles, wat ons op de waereld kan gelukkig maeken, dan iets doen , het welk met de lievde tot God, of de bevoordering van zyne eer , ftrydig is. Wy moeten onfen naesten lievhebben , als
ons zelve. De eigenlievde gaet, voo3
de lievde, tot onfen naesten. Wy zyn, buiten twyfFel, aen ons zelven, meer verplicht, dan aen andere menfchen ; derhalven vordert de natuur der zaeke zelve, dat wy ons eigen
ge



der openbaering. VIII. boek. $
geluk , boven dat van anderen , Hellen. Dit bevestigt de Goddelyke Openbaering. Zy beveelt ons, onfen naesten lievte hebben, als ons zelve. Gevolgelyk wordt de zelvslievde gefield , tot een richtfnoer van onfe lievde, tot andere menfchen. Nu gaet het richtfnoer van eene daed, voor die daed zelve ; gevolgelyk moet ook onfe eigenlievde gaen, voor de lievde tot den naesten. — Dan , met dit alles , kunnen er gevallen en omftandigheeden plaets hebben , in welke de zelvslievde, voor de lievde tot den naesten, wyken moet. Die gevallen en omüandigheeden zyn voornaemenlyk de volgende.
Wanneer wy, door een gering verlies te lyden , een aenmerkelyk nadeel van onfen naesten kunnen voorkoomen , of afwenden. In zulk een geval , vereischt ongelykheid, tusfchen de aenmerkelyke fchaede van onfen naesten , en ons geringe voordeel, dat wy , ter lievde van hem, iets afftaen. Te weeten wy moeten , met onfe medemenfchen , in alle gevallen , zo handelen , als wy , redelyker wys , zouden wenfchen gehandeld te worden, wanneer wy , in hunne omftandigheeden , geplaetst waeren. Maer wy begeeren , redelyker wys , dat onfe medemensch zich eene geringe fchaede getrooste , wanneer hy ons daer door een aenmerkelyk voordeel kan toebrengen. Gevolgelyk moet onfe eigenlievde, in x. deel. A $



ÏO OVER DE ZEEDENEEER
het gemelde geval, voor de lievde tot derj
naesten, wyken. . Zo is het geleegen,
met alle werken der lievde, der barmhartigheid, en der dienstvaerdigheid, welke wy , ten behoeven van anderen, met eenige fchaede of ongemak voor ons zelven , verrichten. — Ondertusfchen is de fchaede , of het ongemak , het welk wy, in zulk een geval lyden, meerendeels enkel fchynbaer, om dat wy eene aenmerkelyke vergoeding vinden, in het vergenoegen , het welk de werken der lievde verfchaffen , in de gerustheid van ons geweeten , en in de dankbaerheid der beweldaedigden.
0. Wanneer wy het geluk van veelen, door het lyden van fchaede of ongemak, voor onfe byzondere perfoonen , bevoorderen kunnen. Wy moeten , by voorbeeld , de lievde, tot pene geheele Maetfchappy, boven de eigenlievde , ftellen. Wanneer de geheele Staet in gevaer is, moet elk zyne bezitting, en zelvs, in zommige betrekkingen, zyn leven opofferen , op dat de geheele Maetfchappy behouden worde.
y. Hoe grooter de verplichting is , welke wy aen iemand hebben , des te meer moet ook de eigenlievde wyken , voor de lievde
tot den naesten. Wy zyn, by voorbeeld,
aen niemand der menfchen, meer verplicht, dan aen onfe Ouderen. Wanneer derhalven . . de



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. ir
de Ouders, in nood , zyn , moet een zoon de zelvslievde uit het oog verliezen , en hun , zelvs met groot ongemak en nadeel , bereidwillig te hulp koomen. Ook moeten, ■wy ons zelve, in de behoorlyke orde , beminnen. Alle plichten , welke wy , omtrent ons zelve betrachten moeten , zyn niet van het zelvde gewicht; en wanneer twee plichten niet te gelyk kunnen betracht worden , moet de noodigfte den voorrang hebben. — Wy moeten , by voorbeeld , ons geluk bevoorderen , zo wel naer het lichaem , als naer de ziel. Maer het behoud yan onfe zielen is meer aengeleegen , dan dat van onfe lichaemen. Gevolgelyk moeten wy het bevoorderen van onfe lichaemelyke welvaert ter zyde ftellen , wanneer wy daer door het heil van onfe ziel benadeelen zouden.
3. De zelvslievde moet algemeen en beftendig zyn, zo dat men zich beyvere , om zyn geheele geluk , naer lichaem en ziel, voor den tyd en de eeuwigheid , te bevoorderen, —— Een d weeper , die alleen zorgt , voor de behoudenis van zyne ziel , en zyn lichaem verwaerloost , handelt hoogst onredelyk ; hy verönachtzaemt een aenmerkelyk gedeelte van zynen perfoon , hy verftoort de wyfe fchikking van zynen weldaedigen Maeker , en maekt zich nutteloos, voor de men-
X. Di. EL.



12 OVER DE ZEEDENLEER
fehelyke Maetfchappy. Nog dwaefer is
het , alleen voor het lichaem te zorgen en de ziel geheel te vergeeten. De zaek heeft geen betoog noodig : want wat ban eenen mensch, zo hy de geheele waereld gewint , en lydt fchaede zyner ziels ? Mattb. XVI: £6« Evenwel is deeze dwaesheid zeer gemeen , onder de menfchen , dat zy zich , meer over het lichaem, dan over de ziel, bekommeren.
Dan niet alleen moet de zelvslievde algemeen , maer ook bejlendig zyn. Iemand , die zich zelven , op de rechte wys , Jiev heeft neemt alle gepaste middelen by de hand, en laet zich geene gelegenheid ontfnappen ,' om zyn geheele geluk, in alle omftandigheeden , te bevoorderen ; om den toeftand van zyne ziel te verbeeteren, zyne zaeligheid uit te werken , en zyne uitwendige omftandigheeden zo volkoomen te maekeq , als immer moge-
lyk is. Meeaig een vat het voorneemen
op , om den weg der zpnden te veriaeten , maer, by de minfte verzoeking , is die goede gedachte verdvveenen. Meenig een verkwister ziet wel eens, dat hy der armoede in den mond loope , en neemt het beiluit , om van levensgedrag te veranderen ; maer de gehechtheid , aen de zinnelyke vermaeken, brengt te weeg, dat-zyn goede voorneemen ras vergeeten zy.
Zal



der openbaering. VIII. boek. J3
Zal de eigenlievde wel gereégeld zyn , hebben wy zo even gezien (d) , moet zy , zo meenigmaelen het de zaek vordert, wyken , en voor de lievde tot God, en voor de lievde tot den naesten. — Deeze reegeling der zelvslievde zyn wy gewoon, de zelvsverloghening , te noemen. De Heiland beveelt de zelvsverlochening uitdrukkelyk , Matth. XVI: 24. Mare. VIII: 34. Luc. IX: 23, offchoon Hy meer byzonder het oog hebbe, op het afzien van eigene gerechtigheid , en het verzaeken van alle tydelyke voordeden , ter eere van Hem. Ook leert Hy , dat wy ons zelve, in de behoorlyke orde, moeten lievhebben , en liever één lid verliefen, dan het ganfche lichaem verderven : waer door Hy , volgens het verband van zaeken , meer byzonder wil te kennen geeven , dac men zich , voor de ontucht, zorgvuldig wachten moet, en liever geweld op zich zelven doen, dan , aen zyne boofe lusten , toegeeven, Matth. V: 29, 30. paulus gav daer in eene uitneemende proev van zyne zelvsverloche* Hing , dat hy alle dingen achtte fchaede te zyn , om de uitneemenheid der kennis van Christus je sus zynen Heer , Phil. III: 8. >
De zelvsverlochening beteugelt de ongeregeldheid en onmaetigheid van onfe zelvslievde.
£ d) Boven p. 8,9.
x. deel.



14 OVER DÉ ZEEDENEEER
Zommigen verftaen, door de zelvsverlochening , de Ootmoedigheid , waer door men laege gedachten heeft van zich zelve. Het is waer, de verblinde eigenlievde maekt de menfchen hoogmoedig, zo dat zy eene hooge verbeelding hebben , van zich zelve , van hunne volmaektheeden , en verdienften , en dit uitwerkfel der verblinde eigenlievde wordt, door de Ootmoedigheid , beteugeld. Maer de hoogmoed is, om eigenlyk te fpreeken geen uitwerkfel van de eigenlievde, maer van eene dwaefe verbeelding, welke, door eene verblinde eigenlievde, wordt gaende gehouden. Anderszins moest de ongeregelde eigenlievde altoos den hoogmoed voortbrengen. Ondertusfchen is de eigenlievde algemeen aen alle menfchen ; maer alle menfchen zyn niet hoogmoedig, hoe onmaetig anderszins hnnne eigenlievde ook weezen mooge, De meerdere of mindere maet van hoogmoed hangt af, van de meer of min gunftige verbeelding, welke iemand heeft van zich zelve, zyne volkoomenheeden , en verdienften. Gevolge]yk kan men , wanneer men naeuwkeurig fpreeken wil, den hoogmoed geene zelvslievde noemen , noch de zelvsverlochening , met de Ootmoedigheid , vermengen.
Wy verftaen , door de eigenlievde 3 de na. tuurlyke zucht, om gelukkig te weezen, en daerom noemen wy de reegeling van deeze



DER 0PEN3AERING. VIIÏ. BOEK. 15
eigenlievde , wanneer men dezelve doet wyken , voor de lievde tot God en tot onfen naesten , de zelvsverlochening. —— De zelvsverlochening verdoovt de natuurlyke eigenlievde niet, maer maetigt dezelve. Zy is, als het waere, het tegengivt, tegen het vergivt, het welk de zucht tot geluk, na den val, befmet heeft; en , zo lang de verdorven eigenlievde niet gereegeld wordt, kunnen wy die heilige wetten niet beleeven , welke ons de lievde tot God , en tot onfen naesten , aenbeveelen.
Omtrent deeze zelvsverlochening zullen wy kortelyk eenige aenmerkingcn mededeelen.
1. Zy moet gewillig zyn , en, met blydfchap , gefchieden. Trouwens een dienst, met weerzin , kan Gode, die het ganfche hart begeert, niet behaegen. Het gene God ons beveelt moeten wy , met lu3t en vermaek, volbrengen, zo dat het onfe fpys zy den ml van God te doen, naer het voorbeeld van den Heiland, Joh. IV: 34.. Trouwens nimmer heeft iemand de zelvsverlochen 1 n g zodaenig uitgeöefFent, als de Verlosfer , die, ter lievde van zondaeren, den hemel veriaeten - zich, aen allerlei fmaedheeden , overgegeeven, en eenen vervloekten dood ondergaen heeft.
2. Ons eigen belang vordert de zelvsverlor
X. deel.



l6 OVER DE ZEEDENLEER
chening. De ongereegelde eigenlievde
maekt, dat wy ons geluk zoeken , in dingen , welke ons geen weezenlyk heil kunnen aenbrengen, en ons zelvs hoogst nadeelig zyn ; zy beneevelt het licht van onfe reden zodaenig, dat wy niet in flaet zyn , om het waere, van het valfche, om het goede van het kwaede, te onderfcheiden ; zy doet ons rook en wind naerjaegen , en verlaegt ons meenigmaelen, beneeden den rang der dieren. Ook verplicht ons de Openbaering,
om niets anders te verlochenen , dan waervan wy eens , by onfen dood , zullen moeten afftaen. Waerom zouden wy dan niet, ter lievde van God , ter eere van den Verlosfer , en ten nutte van onfen naesten, gewillig afftand doen , van het gene wy vroeg of laet zullen gedwongen worden te veriaeten ? Voeg er by, dat er ganfchelyk
geene evenreedigheid zy, tusfchen het gewicht van de tydelyke dingen , welke wy verlochenen, en van de heerlykheid , welke waere Christenen , na dit leven , voor altoos te wachten hebben. Of is het gene wy verlochenen te waerdeeren , tegen de heerlykheid, welke aen ons zal geöpenbaerd worden ? Rom. VIII: 18. Welk eene evenreedigheid is er , tusfchen een ingebeeld voordeel of vermaek van een ogenblik, en tusfchen de eindeloofe gelukzaeligheid ?
3-



dek openbaering. VIII. boek. 17
■ 3. De zelvsverlochening is .waere eigenlievde, naerdien men daer door het onheil verwerpt , het welk zich, onder eene bedrieglyke vertooning, voordoet, en zyn weezenlyk geluk bevoordert.
4. Men moet zich, van de gepaste middelen , bedienen, om de zelvsverlochening te weeg te brengen en te verfterken.
a. Het eêrfte en voornaemfte middel is het Geloov, werkzaem in de lievde, tot God en menfchen. —- Zo lang wy de waerheeden van het Euangelie niet , met ons ganfche hart, gelooven, kunnen wy God en den Verlosfer niet lievhebben; en zo lang wy God en den Verlosfer niet lievhebben , kunnen wy ons, ter lievde van God , en ter eere van den Heiland , niet verlochenen. Daer derhalven geen geloov , werkzaem in de lievde, in het hart huisvest, kan ook geene zelvsverlochening plaets hebben. Daerom fchryvt paulus de zelvsverlochening der Ouden , aen het geloov , toe , zeggende : door het geloov, hebben zommigen bejpottingen en geesfelen geprcevt, en ook banden en gevangenis > zy zyn gefteenigd geworden , in ftukktn geiaegd
enz., Hebr. XI: 36, 37* ■ Het Geloov
brengt niet alleen de lievde tot God voort; maer ook de lievde , tot onfe medemenfchen. Trouwens de eerfte lievde kan, zonder de
ï. deel, B



ig OVER DE ZEEDENLEER
andere , niet beftaen , i Joh. IV: 20 , 2.1 ; een iegelyk, die liev heeft den geenen , die gebooren heeft ; die heeft ook liev den gee~ neu, die uit Hem gebooren is, 1 Joh. V: 1. Een Christen wordt derhalven , door het Geloov , gedrongen , om de lievde tot zyne broederen , zo meenigmaelen het noodig is, boven de eigenlievde te nellen.
Maer er zyn ook nog andere middelen , om de zelvsverlochening te bevoorderen , aen welke het Geloov kracht en leven geevt. Hier toe behoort
0. De herinnering van de onbereekenbaere verplichting , welke wy aen God hebben , en van het gene de Verlosfer gedaen en geleeden heeft, tot onfe eeuwige behoudenis. Deeze herinnering zal ons aenfpooren , om ons zelven , ons tydelyk voordeel en genoegen, blymoedig te verlochenen , zo meenigmaelen het de eer van God en christus vordert.
y. Hét uitlokkend voorbeeld van den lievderyken Verlosfer , die zich zelven vernietigt en verneedert heeft, gehoorzaem geworden zynde, tot den dood , ja den dood van het kruis, om zondige menfchen eindeloos gelukkig te maeken ; dit voorbeeld moet ons dringen , om ook, ter lievde van onfe medemenfchen, ietaf te ftaen , zo dat een iegelyk, bezield, met dat gevoelen, het welk ook in christus
je-



der openbaering. VIII. boek. 19
jesus was, zie niet ("alleen) op het zyne 9 maer ook op het gene der anderen is , Phil. II: 4-8. Hebr. XII: 2.
S. Men leere meer en meer de nietigheid en vergangelykheid van die dingen opmerken , in welke de menfchen , door eene ongereegelde zelvslievde gedreeven , gemeenlyk hun geluk zoeken , om niet langer, door den fchyn , bedroogen te worden , maer de eeuwige dingen te zoeken, by welke onfe zielen leeven kunnen.
s. Men gewenne er aen , om zich zelven geduurig af te vraegen, hoe men zal wenfchen, omtrent God , den Verlosfer, en zynen naesten , verkeert te hebben , wanneer men ftaen zal, voor den Richterftoel van den Zoon des menfchen , die verhoogd is , tot eenen Richter van leevenden en dooden.
£. Men voege, by dit alles , een aenhoudend en vertrouwelyk Gebed, om den Goddelyken byftand en zeegen , zonder welke wy niets vermoogen.
x. deel. B 2



20
OVER DE ZEEDENLEER
De hoofdwet, welke wy, op grond der natuur* lyke eigenlievde , omtrent ons zelve, betrachten moeten, is deeze : maek ü zelven, n aeu uwe inwendige en uitwendige omstandigheeden , zo gelukkig , als immers mogelyic is.
Maer zal dit gefchieden , dan is er niets noodzaekelyker , dan dat wy ons zelve, en onfen toef tand , recht kennen.
Ons geluk, in alle opzichten , te bevoorderen , en onfen ftaet zo volkoomen te maeken , als immers mogelyk is, maekt den algemeenen plicht uit , welken wy , aen ons
zelven, verfchuldigd zyn. Dit leert niet
alleen de natuurlyke eigenlievde, maer bevestigt ook de Openbaering. Wanneer pauI u s gezegt had , die zyne eigene vrouw liev heeft , die heeft zich zelven liev, voegde hy er/ by , want niemand heeft ooit zyn eigen yleesch gehaet, maer hy voedt en onderhoudt het , Eph. V: 28 , 29. De zot eet zyn eigen vleesch, zegt salomo, Pred. IV: 5. De Heilige Schrivt beveelt ons, al wat goed , al wat nuttig is, al wat tot cieraed dienen kan, te beminnen en naer te jaegen , Phil.
IV:



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 21
IV: 5 , om , met Jtilheid werkende , ons eigen brood te eeten , 2 Thesf. III: 12. Vermits wy nu, zo wel het lichaem , als de ziel, van God , onfen weldaedigen Maeker , ontvangen hebben , moeten wy niet alleen ons geestelyk en eeuwig , maer ook ons lichaemelyk en tydelyk geluk , op alle mogelyke wyfen , bevoorderen. Dit verönderftelt ook paulus, wanneer hy beveelt, om het vleesch niet te verzorgen, tot begeerlykheeden , Rom. XIII: 14» Zullen wy nu ons weezenlyk geluk bevoorderen , dan is voor alle dingen noodig, dat wy ons zelven , en onfen toeftand, recht kennen , om het gene ons ongelukkig maekt af te keeren , het gebrekkige te verbeeteren , en te voorzien, ia het gene wy behoeven. — De zaek heeft geen betoog noodig; zo lang wy ons zelve niet kennen , weeten wy niet wat wy behoeven , om waerlyk gelukkig te zyn. Daerom waeren de Wysgeeren der oudheid zeer ingenoomen , met den regel ken tt zelven; zo dat dezelve, als het merg van alle wysheid, boven de deur des Tempels van Apollo, op het eiland Delphos, met gouden letteren , gefchreeven waere. In de daed zich zelven te kennen is de waere wysheid ; wat baet het den loop den ftarren , de natuur der dieren , en de krachten der planten , naer te fpooren , wanneer men zich zelven niet kent, en zyne eigene behoevten niet weet? —
3f. DEEL. J3 3



22 OVER DE ZEEDENLEER
Iemand , die niet weet, wat hem, tot de volkoomenheid van zyn lichaem , tot het heil van zynen Geest, en tot volmaeking van zynen uitwendigen toeftand , nog ontbreekt, kan zyn geluk niet bevoorderen , door het gebrekkige te verbeeteren. Hy is gelyk , aen eenen kranken , die zich verbeeldt gezond te zyn , en zich daerom van geene geneesmiddelen bedient.
Om , tot deeze zo noodige zelvskennis ■> te koomen , moeten wy ons zelven , en onfen geheelen toeftand, naeuwkeurig onderzoeken. Dit beveelt ook de Apostel, byzonder met opzicht 'tot het geloov , de gezeegende bron van onfe zeedelyke verbeetering , zeggende : onderzoekt u zelve , of gy in het geloov zyt, beproevt u zelve , of kent gy u zelve niet , dat jesus christus in u is, dat is: „ zou de geest des menfchen niet weeten , „ wat in hem is ? let daerom naeuwkeurig, ,, op u zelve, op uw beftaen, op uwe nei„ gingen en werkzaemheeden, om te beproe„ ven, en te weeten, of gy Christenen zyt, „ niet Hechts in naem, maer in daed en in „ waerheid ," 2 Cor. XIII: 5. Zelvs hebben dit de Heidenfche Wysgeeren begreepen; volgens de aenmerking van cicero (V), zouden de menfchen, wanneer zy hunne natuur,
CEl
O) De fin. 1. V. c. 15.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 23
en beftemming, recht kenden, zeer wel in ftaet zyn, om de voornaemfte regels van hunne daeden uit te vinden.
Laet ik , omtrent deeze zo hoogstnoodige zELvskennis, kortelyk eenige aenmerkin-
sen maeken.
j De naervorfching van ons zelve moet, met kloekmoedigheid en onzydigheid , onder-
mnrAen De natuurlyke hoog-
noomen worden. ^ * -?
raoed maekt veel al, dat wy onfe gebreeken niet weeten willen , en gelyk zyn , aen menfchen van een wanftaltig aengezicht , die met in den fpiegel zien willen , om het gene hen ontëert, niet te befchouwen. Zelvs handelen wy dikwyls geveinsdelyk met ons zelve, even als bedriegers , om onfe gebreeken niet op te merken. Zo lang deeze laeggeestigheid, en dit zelvsbedrog, plaets hebben, hebben wy geen oprecht voorneemen, om ons te verbeete-
ren. Maer welk eene dwaesheid ? wy
hebben toch gebreeken , het zy wy het al of niet weeten willen. Ook zyn zy , aen anderen , niet onbekend, die naeuwkeunger en onpartydiger op ons letten , dan wy zelve , en althans zy zyn, voor den alweetenden Hartenkenner, niet verborgen. -— Hoe yerdervelyk zyn de gevolgen van zulk een zelvsbedrog, petrus viel, op eene fcbroomelyke wys , om dat hy zich zelven niet kende, en zich verbeeldde, fterker te zyn, dan hy was.
X, DEEL. B 4



24 OVER DE ZEEDENLEER
Was david zo kloekmoedig geweest, in het naerfpooren van zyne zwakheeden , als in het verOaen van vyandelyke legermachten , dan zou hy de gevaerlyke plaets vermydt hé'bben van welke hy Bathfeba begluuren konde. * 2. Wy moeten niet alleen onfe gebreeken zoeken te ontdekken , maer ook het goede het welk in ons is , met dankzegging", 0p' merken , om het te vermeerderen , en er het voordeeligfte gebruik van te maeken ; niet alleen voor ons zelven , maer ook voor andere menfchen , en voor de geheele Maetfchappy. Immers wanneer elk behooriyk acht gav i op de goede gaeven , welke hy , in de natuur of de genaede, van den Vader der lichten ontvangen heeft ; zou hy veel meer kunnen doen, dan gewoonlyk plaets heeft. — Voorts is het eene gemaekte nederigheid, en zelvs eene fchroomelyke ondankbaerheid, wanneer men de gaeven en voorrechten , welke men van God ontvangen heeft, voor zich zelven, of anderen, verbergt (f); daer in tegendeel de befchouwing en erkentenis van het goede, het welk God in ons gewrocht heeft, onfe biydfchap vermeerdert, en eene bron wordt van een God verheerlykend zelvs.genoegen.
3- Wy moeten ons zelven, en onfen toe-
ftand,
(f) uosiibik geedenl. IV Ditl. p. 575—



der ofenbaering. VIII. boek. 25
fland , op eene gereegelde wys, onderzoeken. Ten dien einde zyn twee dingen noodig. Vooreerst, dat wy eenen bepaelden tyd van ftilte en aendacht verkiezen , om , by herhaeling , naeuwkeurig te letten , zo op onfe gebreeken , als op onfe gaeven, en daer door op te merken , of wy , in het verbeeterea van de eerfte, en het vermeerderen van de andere, eenige voorderingen gemaekt hebben.
4. Dit onderzoek moet algemeen zyn , en zich uitftrekken, tot onfen geheelen toeftand, in alle opzichten en betrekkingen.
a. Vooreerst moeten wy de vermoogens van onfe ziel kennen , derzelver gebreeken en volkoomenheeden. Die op zyn hart, dat is zyn eigen beleid en fchranderheid , vertrouwt, en zich , van zyne vermoogens , te veel laet voorftaen, die is een zot, gelyk salomo zegt , Spreuk. XXVIII: 26.
a. Ten opzichte van het verftand. Die waerlyk wys zal heeten , moet den trap der volkoomenheid van zyn verftand kennen , om te weeten , in hoe verre men zich , op deszelvs uitfpraeken , veriaeten kan , de rechte middelen , ter verbeetering van het zelve, by de hand te neemen , en raed te zoeken , by anderen, die meerder doorzicht hebben. Meenig een is , tot de waere wysheid, niet gekoomen , om dat hy , by gebrek van zelvskennis, meende, dat hy dezelve reeds ver»
$. deel. , B S



26 OVER DE ZEEDENLEER
kreegen hadde. Zulken , die het minfte verftand hebben , vertrouwen er doorgaens het meefte op ; het natuurlyk gevolg is, dat zy zich bedriegen , verkeerde middelen by de hand neemen , en daer door hun ongeluk ver-
oorzaeken of vergrooten. Byzonder on-
derzoeke men of en in hoe verre het verftand verlicht zy (g).
b. Met betrekking tot den wil, lette men naeuwkeurig op zyne neigingen , begeerten , voorneemens , bedoelingen en uitzichten , om te weeten , of en in hoe ver zy , door Gods genaede, verbeeterd en geheiligd zyn, of nog moeten verbeeterd en geheiligd worden (h~). Trouwens *, die aenvangelyk bekeerd zyn , moeten geduurig voortgaen , in het verbeeteren van hunne harten , door alle oorzaeken , welke het zeedenlyk bederv onderhouden , uit den weg tc ruimen , en alle middelen , welke gefchikt zyn, om het hart te heiligen , naerftig by de hand te neemen (i).
c. Even eens handele men , met de hart*, tochten , en dit is des te noodiger, daer zy, zo lang zy ongercegeld zyn, eenen allerfchaedelykften invloed hebben , op de vermoogens van onfe ziel, zo dat zy de duisterheid , welke , van natuure , in het verftand , plaets
heeft t
(g) ^oven IX Deel. p. 132-145.
(h) Boren IX Deel. p. 145— Boven IX Deel. p. 177-192.



DER CPENBAERING. VIII. BOEK. 27
heeft, vermeerderen , de verbeeldingskracht verhitten , den wil overdwarsfchen , en zelvs in hebbelykheeden veranderen (£).
d. Eindelyk onderzoeke men ook zyn byzonder Temperament ; het welk maekt, dat wy meer tot deeze , dan tot geene ondeugd, overhellen, en zich openbaer maekt, in de onderfcheidene neigingen , verkiezingen , en bedryven der menfchen. • In onfe onderfcheidene Temperamenten , hebben de gelievkoosde zonden , tot welke wy het meest geneigd zyn , haeren grond , en deeze zyn wel de ergfte, om dat de heerfchende neiging, tot dezelve , als in ons lichaemelyk geftel, is ingeweeven (/).
0. Wyders behooren, wy zorgvuldig acht te geeven , op onfe uitwendige handelingen , zo goede als kwaede.
Eene ongereegelde zelvslievde maekt, dat wy.zeer dikwyls een verkeerd oordeel vellen , over de deugdzaemheid onfer handelingen. Alle bedryven, welk eenen fchoonen fchyn zy ook vertoonen moogen , welke niet uit het rechte beginfel voortkoomen , niet, naer de onfeilbaere regelmaet van Gods Wet, zyn ingericht, en, op het betaemelyk einde , uitloopen , kunnen Gode, met geene mogelykheid,
f£) Boven IX Deel. p, 115-120. £1) Boven IX Deel. p. 123.
X. DEEL.



28 OVER DE ZEEDENLEER
behaegen (m). Elk onderzoeke daerom zyne daeden , niet alleen of zy uiterlyk , met het voorfchrivt van Gods Wet, overëenftemmen maer ook voornaemenlyk of zy, uit het rechte beginfel van het geloov , voortkoomen , en of hy daer in het hoogfte einde , de eer van God en den Verlosfer , bedoele.
Allermeest loopt men gevaer van zelvsbedrog , met opzicht tot de zondige handelin-
gen. Het gene men , in anderen , ten
hoogften afkeurt, merkt men in zich zelven niet op. Dit drukt de Heiland eigenaertig uit, door den Splinter le zien , in het oog van zynen broeder , en den balk, die in zyn eigen oog is, niet op te merken, Matth. VII: 3. De zcgenaemde boezemzonden , tot welke men , uit hoofde van zyn geftel, het meest overhelt, befchouwt men, als de minfte, om dat men er, door gewoonte, eene hebbelykheid van verkreegen heeft; en ondertusfchen zyn zy, de ergfte en de gevaerlykfte, tegen welke wy het meest op onfe hoede behoorden te weezen. —— Tot dit hoogfte verdervelyk zelvsbedrog, behoort meede , dat men de zonden, met zachtere benaemingen , verkleint, en aen dezelve eene fraeiere gedaente geeyt. Een gierigaert noemt zyne fchraepzucht zuinigheid, een wraekzuchtige fpreekt van zyne eerzucht,
een
OO Boven IX Deel. p. 19J. enz.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 20.
êen wellustige bedekt de vuilfte tmtucht, onder den naem van gelanterie enz.
7. Eindelyk moeten wy de betrekking , in welke wy ftaen tot andere menfchen , in acht neemen. Wanneer wy onfe onderfcheidene betrekkingen niet in het oog hebben , kunnen wy , aen onfe verplichting , niet beantwoorden , en' de eigenlievde , zo meenigmaelen het noodig is , doen wyken , voor de lievde tot onfen naesten. Wat is de reden , dat de meerderen zomtyds hard en onhandelbaer zyn, jegens hunne minderen , en dat de minderen meenigmaelen wederfpannig zyn , tegen de meerderen ? immers dat men de betrekkiqg , in welke de Voorzienigheid eiken mensch geplaetst heeft , uit het oog verliest , en zich> door eene ongereegelde eigenlievde, vervoeren laet.
j. De beste middelen, om, tot de zo noodige zelvskennis, te koomen , zyn het vergelyken van ons zelve , met anderen , en het raedpleegen , met de voorfchrivten der God-
delyke Qpenbaering. Doorgaens kennen
wy anderen beeter , dan ons zelve ; byzon. der merken wy de gebreeken van onfe medemenfchen fpoedig op , en wy leeren hen ligtelyk kennen , in hunne zwakheeden en onvolkoomenheeden. Het gene wy, in ons zelve , voor eenen fplinter, aenzien, vertoont
X. DEEL.



30 OVER DE ZEEDENLEER
zich, in anderen , als eenen balk. Wanneer wy derhalven ons zelve , ons karakter , onfe bedryven , beginfelen, en bedoelingen , met die van anderen, onpartydig vergelyken, zullen wy den rechten weg inflaen , om ons
zelve te leeren kennen. De Openbaering
leert ons duidelyk, hoedaenig onfe zeedenlyke geftéldheid, zo ten aenzien van het hart, als met opzicht tot den wandel, behoorde te weezen. Derhalven is er geen beeter middel, om ons zelve te leeren kennen , dan ons hart en wandel, met het voorfchrivt der Goddclyke Openbaering , naeuwkeurig te vergelyken.
Men voege er wederom een aenhoudend en vertrouwelyk gebed by, om verlichte oogen van het verftand, ten einde , door ons eigen hart, het welk bedrieglyk is, meer dan éénig ding , niet langer misleid te worden.
Wanneer wy nu, door middel van de zelvskennis, hebben leeren opmerken , wat in ons ontbreekt , en welke volkoomenheeden wy bezitten , zyn wy bekwaem , om , op grond van eene gereegelde eigenlievde, ons geluk te bevoorderen , beide naer onfen uitwendigen en inwendigen toeftand ; door de gebreeken te verbeeteren, en de volkoomenheeden te vermeerderen. — Ten dien einde moeten wy alles vermyden, wat onfe lichaemelyke of ' gees-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 31
geestelyke welvaert zou kunnen verftooren of verhinderen , en alles aenwenden, wat dezelve zou kunnen bevoorderen.
S- 981.
De plichten derhalven , welke wy aen ons zelven verfchuldigd zyn, verdeelen zich in twee hoofdzoorten , in eene zorgvuldigheid , om alles te vermyden, wat ons geluk kan verftooren of verhinderen , en in het aenwenden van alle middelen , om onfen voorfpoed, in alle opzichten , te bevoorderen.
A. De zorgvuldigheid , om alles te vermyden , wat ons geluk kan verftooren of verhinderen, noemen wy , in naervolging van de Heilige Schrivt, de Christelyke Waekzaemheid.
Ten aenzien van onfen zeedelyken toeftand, hebben wy eene geduurige waekzaemheid noodig , over onfe gedachten , om te zorgen , dat wy niet, door verkeerde begrippen en bedoelingen, tot zondige handelingen vervoerd worden. In alle gevallen, moet men de beginfelen van het kwaed wederftaen , om de fchaedelyke gevolgen te verhoeden. Maer onfe verkeerde begrippen zyn de eerfte begin-
felen van alle zondige bedryven. Even
zo zorgvuldig moeten wy acht geevea , op onfe begeerten en neigingen, ten einde wy
x. DEEL.



33 OVER DE ZEE DE NLEEK
niets verlangen moogen , dan het gene waer-
lyk goed en voordeelig is. Allerbyzon-
derst moet deeze zorgvuldigheid verkeeren omtrent onfe hartstochten , welke de fterkfte beweegraederen zyn van onfe bedryven , en den meesten invloed hebben ,, op ons geluk of ongeluk.
Met opzicht tot onfe bedryven , hebben wy eene geduurige waekzaemheid noodig over onfe voorden en daeden. — De voorzichtigheid , in onfe voorden, is van het uiterfte belang. Daer door kunnen wy veel goeds, of veel kwaeds , uitrichten, met betrekking tot onfen naesten. Ziet een klein vuur , hoe grooten hoop hoüts het aenjteekt ! de tong is ook een vuur , een waereld der ongerechtigheid, Jac. III: 5, 6. Dan hier van in het vervolg naeder, onder de plichten , omtrent onfen naesten. Door een onbedachtzaem gebruik der tonge, kunnen wy ook veelzins ons eigen ongeluk veroorzaeken. Hoe veelen hebben zich, door hunne onbedachtzaeme redenen , gehaet en verachtelyk gemaekt, ja zich de grootfte onheilen berokkent ? Deeze voorzichtigheid
is niet minder noodig , in onfe daeden. Hoe meenig een heeft zich ongelukkig gemaekt, door onbedachtzaemheid, en overyling in zyne handelingen ?
Met betrekking tot onfe uitwendige omftandigheeden t tot al het gene oes , naer onfen
lichae-



DER OPENBAERINC. VIII. BOEK. 33
lichaemelyken toeftand, kan gelukkig of ongelukkig maeken, wordt dezelvde voorzichtigheid gevorderd, om alles af te wenden , wat ons leven , onfe gezondheid, onfe eer , onfe bezittingen , onfe genoegens , zou kunnen benadeelen. Ten dien einde moet men niet alleen de tegenwoordige omftandigheeden in acht neemen , maer ook derzelvcr moogelyke afwisfelingen en veranderingen , voor het toekoomende. Iemand, die , in voor. deelige omftandigheeden , geplaetst is, zou zeer onbedachtzaem handelen , wanneer hy zich verbeeldde, dat zyn aengenaeme toeftand nimmer zal veranderd worden. Maer een voorzichtig man bereekent de gevolgen, welke elk eene verandering voor hem zoude kunnen hebben ; hy neemt reeds vooraf een beiluit, wat hy, by zulk eene verandering, al of niet zal doen, om het kwaed , het welk daer uit zou kunnen ontftaen , af te keeren cf te
maetigen. Het is waer , alle toevallen ,
welke van buiten aenkoomen , kunnen wy niet voorzien , en dikwyls niet eens gisfcn. Evenwel een wys man voorziet veel van het gene een onbedachtzaeme niet eens opmerkt , voor dat het tegenwoordig is. De eerfte neemt daerom zyne maetregels reeds van verre , ora het gene hem fchaedelyk is voor te koomen of te leenigen. — Deeze voorzichtigheid is niets minder dan ftrydig, met het vertrou-
X. DEEL. C



34
OVER DE ZEEDEN LEER
wen op God, daer de Voorzienigheid gewoon is, door middelen , te werken.
Verder moet deeze bedachtzaamheid zich ook uitftrekken ,• tot de omftandigheeden van
tyd en plaets , in welke wy verkeeren. .
In ongunftige tyden , gebeurt het meenigmael, dat wy, ter afwending van onfe fchaede, Diets kunnen toebrengen , om dat het geheel niet in ons vermoogen ftaet ; men denke, acn duure tyden , aen tyden van oorlog, heerfchende ziekten , en dergelyke. Evenwel kan men , in zommige gevallen , door voorzichtigheid, en het aenwenden van gepaste middelen , het kwaed afwenden of draegel>k maeken. In tyden , wanneer het bederv in grondbeginfeien en zeeden de overhand neemt, behoort men des te meer op zyne hoede te zyn , om , met den algemeenen ftroom, niet
wechgefleept te worden. Even zo is het
ook geleegen , met de plaetfen , in welke wy verkeeren. Op de eene is men , aen meerder verzoekingen , blootgelteld , dan op de andere. De eerfte heeft men te vermyden, en, wanneer dit niet gefchieden kan , is de voorzichtigheid hoogst noodzaekelyk.
Deeze zorgvuldigheid , om alles te vermyden , het welk ons eenig nadeel kan toebrengen , wordt ons, in de Openbaering, nadrukkelyk aengepreezen. Behoei uw hart , boven al) wat te bevoeren is, zegt salomo,
Spreuk.



DER OFENBAERING. VIII. boek. 35
Spreuk. IV: 23; een kloekzinnig mensch,ziet het kwaed en verbergt zich , maer de Jlechien gaen heenen door, en worden gejlraft, Spreuk. XXII: 3. XXVII: 12. Ziet dan , hoe gy voorzichtig wandelt, niet als onwyfen , maer als wvfen fchryvt paulos, Eph. V: 15. De Heilige Schrivt drukt het uit, door waeken. Die uitdrukking was den Heiland zeer gewoon, Waekt dan, zegt Hy Matth. XXIV: 42. en XXV: 13; waekt dan tot aller tyd , Luc. XXI: 36. Ook hebben de Apostelen dit waeken aenbevoolen , 1 Cor. XV: 34. 1 Petr. V: 8. Openb. XVI: 15. — Deeze fpreekwys van waeken, het welk , tegen het flaepen , overftaet, is zeer gepast. Iemand, die flaept, denkt, noch aen het tegenwoordige, noch aen het toekoomen* de; hy kent het gevaer niet, waer in hy verkeert; hy let niet, op de veranderingen , welke, omtrent zynen toeftand, zouden kunnen voorvallen ; hy denkt niet, om eenig gevaer te ontwyken, of eenig onheil af te wenden. Even zo gact het ook, eenen OLbedachtzaemen , die daerom , met recht, mag gezegd worden te flaepen ; terwyl de tegenovergeftelde zorgvuldigheid eigenaertig , als een waeken , wordt voorgefteld.
Byzonder evenwel bedoelt de Heilige Schrivt, onder de zinbecldige benaeming van waeken , de zo noodige behoedzaemheid , om niet in verzoeking te koomen , of daer onder te be«
x. deel. C a



36 OVER DE ZEEDENLEER
zwyken. Waekt en bidt , (zegt de Heiland) op dat gy niet in verzoeking koomt , Matth. XXVI: 41 ; en petrus : zyt nuehteren en waekt, want uw tegenparty , de Duivel , gact om , als een bries/diende leeuw , zoekende , wien hy zou moogen verjlinden , 1 Petr. V: 8.
Het is niet alleen de Duivel, die ons verzoekt , door onfe zinnen te verblinden, 2 Cor. IV: 4. dezelve te bederven, 2 Cor. XI: 3. en zich te veranderen, in eenen Engel des lichts s % Cor. XI: 14; maer ook de waerelJ, de boofe menfchen , en de zondige gewoonten , welke in de waereld zyn , Rom XII: 2. I Joh. II: 17; en alkrbyzonderst het vleesch , de byliggende verdorvenheid , welke des te gevaerlyker vyand is , om dat by , binnen in
ons , in onfen boezem, woont. ■ De
Cbristelyke waekzaemheid beftaet daer in , dat men alle verzoeking, zo "veel moo^elyk is, vermyde , zich wachte van zulke plaetfen 9 perfoonen , en gezelfchappen , in en door welke men , tot zoade, zou kunnen verlokt worden; en dat, wanneer men , aen de verzoeking , is blootgefteld, men zich voorzie van het gepaste waepeatuig, om de vuurige pylen vaa den boofen af te keeren , en alle vyanden te wederlhen. Deeze waepenrusting heeft paulus befchreeven , Eph. VI: 11-18.
Hier toe behoort ook hst waeken , tegen onfe drivten , vooral tegen zulke , welke by
ons



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 3?
ons de heerfchende zyn, en ons ligtelyk overmeesteren , en dat men , onder afbidding van den Goddeiyken byftand , alle gepaste middelen in het werk ftelle, om dezelve te overwinnen ; het waeken tegen de boezemzonden , en tegen alles , wat kwaede gedachten, in
onfe harten , verwekken kan. ZaeVg zyn
de dienstknechten, welke de heer, als hy koomt, zal waekende vinden , Luc XII: 37.
B. Dan het is niet genoeg, alles te vermyden , wat ons ongelukkig maeken kan , wy moeten ook alle middelen by de hand neemen , om onfen voorfpoed te bevoorderen en te volmaeken. —- Alle middelen zyn niet even gefchikt, om dit gewichtig oogmerk te bereiken. Wy alle wenfehen gelukkig te zyn, maer de meesten fiaen den rechten weg niet ia, en kiefen den fchyn , boven het weezenlyke. Dit onderfcheidt de wyfen , van de dwaefen. Welgelukzaelig is de mensch, die wys-_ Jieid vindt ; — haere weegen zyn weegen der lievlykheid en alle haere paeden vreede ; zy is een boom des levens , den geenen die ze aengrypen , en elk een, die ze vasthoudt, wordt welgelukzaelig , Spreuk. III: 13, 17, 18.
Wy beftaen uit ziel en lichaem; zullen wy derhalven gelukkig zyn , dan moeten wy ons bey veren , om den toeftand van beide zo volkoomen te maeken , als immers mogelyk is. Naerdcr.ael nu de ziel voonreffelyker is, daa
&. DEEL. C 3



38 OVER DE ZEEDENLEEU
het lichaem , vordert ook de eerfte des te meer zorg en opletten heid. Ook hangt ons geluk in de waereld af, van de uitwendige omftandigheeden , in welke wy verkeeren, Gevolgelyk moeten wy ook onfen uitwendigen toeftand, op de beste wys , volkoomen maeken.
Alle de byzondere plichten, welke wy aen ons zelven verfchuldigd zyn , kunnen wy daerom zeer voegzaem , tot drie Hoofdzoorten brengen.
L Het bevoorderen van den welftand onfer zielen , zo ten aenzien van haeren zeedelyken toeftand, als van haere natuurlyke vermoogens.
II. Het zorgen , voor de welvaert onfer
lickaemen. ^
III. Het verbeeteren van onfe uitwendige omftandigheeden.
§. 982.
I. Elk is verplicht, den welftand van zyne ziel te bevoorderen , zo ten aenzien van haeren zee» delyken toeftand, als van haere natuurlyke vermoogens.
Het gene het zwaerfte is, moet ook het zwaerlte weegen. Onfe eerfte en voornaemfte gorg moet daerom weezen, om den toeftand
vag



tSR openbaerikg. VIII. BOEK. 39
van onfe zielen , by welken wy het meeste belang hebben, zo volkoomen te maeken , als immers mogelyk is: want wat baet het eenen mensch , zoo hy de geheele waereld gewint , en lydt fchaede zyner ziele ? Matth. XVI: 26. De toeftand nu van onfe ziel is zeedenlyk of watuurlyk. Beide moeten wy, zo veel mogelyk , volmaekcn , om weezenlyk gelukkig te zyn.
A. Het bevoorderen van de welvaert onfer zielen , naer haeren zeedenlyken toeftand, gefchied , door de inwendige verbeetering van
het hart. Van natuure is ons Verftand
verduisterd , vooral ten opzichte van God en Goddclyke zaeken; het zeedenlyk bederv, het welk ons, van de geboorte, aenklcevt, openbaert zich niet minder , in den Wil , de neigingen , begeerten , en hartstochten. De
inwendige verandering van het hart is derhalven hoogst noodzaekelyk. Daer toe moeten het verftand verlicht, de wil geheiligd, en de neigingen en hartstochten gereegeld worden. De natuurlyke mensch is wel geheel en al onvermoogende, om iets, tot deeze ■inwendige verbeetering van het hart, toe te brengen. Maer , vermits het Geloov het eerlle begin en de bron der inwendige verbe» tering is, moet een natuurlyk mensch gebruik maeken , van de middelen , welke God verordineert heeft, om eenen zondaer te bewerdeel. C 4



40 OVER DE ZEEDENLEER
ken , tot het Geloov , en , onder het ge« bruik van die middelen , om de bovennatuurJyke genaède, bidden, ten einde zyn hart verbeeterd worde.
Zy , die aenvangelyk bekeerd zyn , moeten geduurig voortgaen , in het verbeeteren van hunne harten , door het uit den weg ruimen van alle oorzaeken , welke het zeedenlyk bederv onderhouden, en het aenwenden van alle middelen, welks geichikt zyn, om het hart te heiligen.
B. Deeze beide ftukken hebben wy reeds uitvoerig behandelt (n); wy gaen daerom aenftonds over, om aen te wyfen , hoe wy den welftand van onfe zielen bevoorderen moeten , met opzicht tot haere natuurlyke vermoogens. Dit gefchiedt, door het befchaeven 'van ons Vtrjland , en het regelen yan onfe Hartstochten. Over het verbeeteren van onfen Wil, deszei vs neigingen , en begeerten , hebben wy , ter gemelde plaets, reeds , met opzet, gehandeld (o).
Elk is yerplicht, om zyne verftandige ver» moogens te befchaeven , en, zo veel moogelyk is , te volmaeken ; — door het vermeerderen van zyne kundigheeden; — door het verbeeteren yan zyn Oordeel; — door wel te
(») Boven IX Deel. %. 940-943, ^0) LX Veel, P; 145—



DEK OPENBAERÏNG. VIÏI. BOEK. 41
redeneeren , en wettige gevolgen af te leiden ; door zyn Geheugen te verfterken ; — en door zyne Verbeelding wel te beftuuren (p).
Deeze verplichting is gegrond, in de natuur der zaeke zelve: want de befchaeving van onfe redelyke vermoogens te verwaerloofen , „ is eene onverfchoonbaere misdaed , ftrydig „ met de zelvslievde niet alleen , maer ook „ met de dankbaerheid, welke wy Gode ver„ fchuldigd zyn , naerdien wy het grootfte „ gefchenk, met het welk God ons begivtigt heeft, ik meen de reden , op eene fchandelyke wys, verwaerloofen" (q). — Een fchat van uitgebreide kundigheeden is , buiten allen twylfel, een uitneemend cieraed , voor de menfchelyke ziel, en zou dan de ziel van eenen Christen dit cieraed minder waerdig zyn, dan die van eenen Heiden ? Immers de genaede neemt het gebruik der natuurlyke vermoogens niet wech, maer heiligt het zelve ; zelvs is een befchaevd verftand, het welk juist oordeelt , en bondig redenkae* velt j best bekwaem , om de waerheeden van het Euangelie , in derzelver verband , en Gode betaemelykheid , behoorlyk door te
zien. Een Christen , die een opgehelderd
verftand bezit, is meest gefchikt , om de
(_p} It Deel. p. 218-220. ( j ) H Deel. p. 218.
X, DEEL. C 5



43 OVER Ï>E ZEEDENLEER
middelen , welke zyn geluk, in de waereld s bevoorderen kunnen, uit te vinden en in het Werk te ftellen. — Ja de vrucht der befchaeving van het verftand, ftrekt zich uit , tot in de huishouding der eeuwigheid. Te weeten de zaeiigheid , welke een Christen te gemoet ziet, zal, onder anderen , daer in beItaen, dat hy Gods Volmaektheeden en werken , by aenhoudenheid, duidelyker zal leeren kennen , en , in deeze wetenfchap , geduurige voorderingen maeken , i Cor. XIII: 9 12. Derhalven, hoe meer een Christen zyne- verftandige vermoogens hier befchaevt heeft, des te meer zal hy , in het volgend leven, boven anderen, die min gevoorderd zyn , aenftonds voor uit hebben , en des te fchielyker zal ook zyne zaeiigheid, in dit opzicht , vergroot worden.
Voeg er by , dat de Heilige Schrivten het befchaeven van onfe verftandige vermoogens uitdrukkelyk aenpryfen. Het hart des verjtan» digen, (zegt salomo) bekoomt wetenfchap, en het oor der wyfen zoekt wetenfchap , Spreuk. XVIII: 15. Ook is de ziel, zonder wetenfchap, niet goed , Spreuk. XIX: 2. Koopt de waerheid en verkoopt ze niet , mitsgaedtrs wysheid , en v tucht, en verftand, Spreuk. XXIII: 23. Zelvs heeft de Heiland de oplettenheid , op Gods groote werken , in de natuur , aenbevoolen , zeggende: aenfchouwt de vogelen des hemels,
aen-



DER OPENBAERÏNG. VIII. BOEK. 43,
aenmerkt de leliën des velds , Matth. VI: 26,
28. Trouwens was de kennis der natuur
gemeener, onder de Christenen , hoe veel bygeloov zou niet verbannen worden ? en gaeven zy beeter acht, op de lotgevallen der volken , en dc gebeurtenisfen in de waereld; hoe veel meerdere en duidelyke proeven zouden zy ontdekken , van Gods wyfe en weldaedige Voorzienigheid ?
Ondertusfchen moet men , in het vermeerderen van zyne kundigheeden , op de rechte wys , te werk gaen , en zich, tot gewichtige zaeken , bepaelen , om , door onfe kun* digheeden , voor ons zelven , en voor anderen , nuttig te weezen. —- Ér zyn menfchen , die zich, op wetenfchappen, toeleggen , alleenlyk om achting in de waereld te verwerven , en zich daerom meerendeels bee» zig houden , met het onderzoek van dingen , door welkers kennis zy het meest fchitteren kunnen. Dit flag van geleerden is trotsch en waenwys (r). „ Alleen die wetenfchap heeft „ eene weetenlyke waerde, welke ons, in
eene andere waereld , volgt , alle anderen „ zyn, gelyk de kennis der ftraeten van Lon„ dea , voor eenen Duitfcher , die zich daer
fiechts voor een jaer ophoudt , en dan
(O j. j. ziMMERMAN voorlrtfe'ykheid van den Christelysen Godsdienst, p, 13.
X. DEEL.



44 OVER DE ZEEDEN LEER
,, weder naer huis keert," zegt leibnitz,
by zimmerman (s). De kennis maekt
epgeblaefen , maer de lievde fiicht , i Cor, VIII: I.
Het vermeerderen van onfe kundigheeden , wanneer wy er het rechte gebruik van maeken , brengt de Wysheid voort. Zy beftaet daer in , dat wy niet alleen rechtmaetig , van de zacken , oordeelen , maer ook onfe daeden , naer dat oordeel, beftuuren. '.salomo heeft, in zyn Spreukenboek, aen deeze deugd,
den vereischten lov gegeeven. Zy verligt
ons , in onfe beezigheeden , en verfchaft ons veele middelen , om ons geluk te bevoorde* ren , welke anderen niet opmerken. Zy leert ons de rechte waerdy der dingen kennen, en dat gene verkiezen , het welk onfe achting meest waerdig is. Zy leenigt de moeilykheeden van dit leven , en maekt dezelve verdraeglyk; ooi? vertroost zy ons , wanneer onfe onderneemingen mislukken , door ons te herinneren, dat God, in alles , ons beste bedoele ; zelvs maekt zy daer door , dat wy ons ryk bevinden, te midden van de armoede. Evenwel moet de Wysheid wel onderfcheiden worden , van de Waenwysheid. Zy beftaet daer in, dat men zich verbeeldde, meer'? der wysheid te bezitten, dan het waerJyk is,
en ,
{O Sefpkgelingcn in de eenzaemkeid. p. 34.



DER 0PEH3AERING. VIII. B02K. 43
en, op die ingebeelde wysheid , zyn vertrouwen ftelt. Die valfche verbeelding van zyne wysheid verfchilt niet veel, van dwaesheid, en is, voor den mensch , hoogst verdervelyk ; zy maekt hem onvatbaer , voor de onderrichtingen van anderen; zy doet hem over* flaen , tot verachting van anderen , die voor* treffeiyker zyn , dan hy is; zy geevt aenleiding , dat hy, op zich zelven vertrouwende, in meest alle zyne onderuecmingen , kwalyk flaege, en zich bcfpottelyk maeke , by ande-
ren. Tegen zulk eene Waenwysheid,
waerfchouwt salomo, zeggende: zyt niet wys , in uve oogen; ea paulus : zjt niet wys by u zelven, Spreuk. III: 7. Rom. XII: 16.
Vooral bevoorderen wy den welftand van onfe zielen , door het regelen van onfe hartstochten. Dan dit Ituk vordert eene opzettelyke Verhandeling.
§■ 983.
Niets is er , het welk onfe welvaert zo zeer benadeelt , als ongereegelde hartstochten. Het is derhalven van het uilerjte belang, dat wy dezelve wel beftuuren , en de lofftlyke Gemoedsbeweegingen aenkweeken.
De ongeregelde drivten , of hartstochten, zyn hoogst verdervelyk, voor
x. deel.



46 OVER DE ZEED'ENLEER
onfen welftand , zo inwendigen , als uitwen-
digen. Niets is er, het welk de waere
zielenrust , en den vreede van het geweeten, meer verftoort, dan de woede der hartstochten. Daer de ziel, eene ftille zee, behoorde gelyk te weezen , wordt zy meenigmaelen , door den heevigen ftormwind der hartstochten , zodaenig beroerd , dat zy niet dan 11 yk en modder opwerpe; daerom hebben de godloofen geenen vreede, Jef. LVII: 20, 21. Niets is er, het welk het geweeten zo verontrust , dan ongcöorloovde bedryven, tot welke de heevige drivten ons vervoeren. Wat verhindert den mensch meer, in zynen tydelyken welftand, dan dat hy, aen zyne onftuimige drivten , den losfen teugel viert ? wat veröorzaekt meerder twisten, meerder bekommering , zorgen , onrust, en verdriet,
dan toomeloofe hartstochten. De Heilige
Schrivten waerfchouwen ons daerom zo nadrukkelyk , tegen de woede en overheerfching der hartstochten. Gelievden, (fchryvt petrus ,) ik vermen u , als inwooners en vreemdelingen , dat gy u onthoudt , van de vleefchelyke begeer* lykheeden, welke kryg voeren , tegen de ziel s 1 Petr. II: 11. De oude mensch wordt verdorven , door de begeerlykheeden der verleiding, Eph. IV: 24. maer , die christus zyn, hebben het vleesch gekruist, met de beweegingen en begeerlykheeden, Gal. V: 24.
Wat



der. gpen3aerïng. VIII. boek. 47
Wat is er dan plicbtrnaetiger en noodzaekelyker, dan dat wy onfe hartstochten regelen en verbeeteren. —— Wy fpreeken , van het rr.aeügen, maer geenszins van het vernietigen der hartstochten. Trouwens ; gelyk wy reeds hebben aengemerkt ; de Hartstochten behooren , tot onfe oorfprongelyke gefteldheid, en zyn daer meede dermaeten zaemengeweeven, dat het niet alleen onmogelyk zy, dezelve geheel uit te dooven , maer zelvs onbetaemelyk zulks te willen onderneemen. In de daed men moest den mensch iets ontneemen, het welk, tot zyn weezen , behoort, om zyne hartstochten te vernietigen. Ook heeft de gezeegende Verlosfer zyne hartstochten , in zommige gevallen y doen blyken , om ons, van zyne waere menschheid , te overtuigen, en een voorbeeld te geeven , hoe men zyne drivten moet maetigen en beftuuren (0-
De Wysgeeren zyn het gansch niet eens , wanneer zy het getal der Hartstochten bepae* len zullen. Men zou dezelve, tot twee hoofdzoortea, brengen kunnen, naer de tweederlei werkzaemheeden van den Wil, tot begeerte en afkeer , of tot vermaek en fmert. Maer , over de onderfcheiding deezer hoofdzoorten s
CO viii Deel. p. h23 11.3. x. deel.



48 OVER DE ZEEDEN LEER
verfchilt men aenmerkelyk (w). Een ea öe« zelvde Hartstocht heeft zeer veele en onderfcheidene .trappen , en kan zich, by andere voegende , daer meede , op verfcheidene wylen , verknocht worden. Zommigen maeken ook onderfcheid , tusfchen de Hartstochten en de enkele Gemoedsbeweegingen ; doch de laetfte zyn , van de eerfte, niet in het weezen der zaeke, maer alleen in trap, verfchillende.
Het koomt meer aen , op het regelen en verbeeteren van onfe Hartstochten. Nu verbeetert men iets , wanneer men het meer dienstbaer maekt, aen het oogmerk, waer toe het gefchikt is. Iemand derhalven , die zyne Hartstochten zodaenig maetigt en beftuurt, dat zy beantwoorden aen het oogmerk , waertoe zy, by de Schepping, in ons geftel, zyn ingeweeven , die verbeetert dezelve. Hier toe behoort;
1. Dat men onderzoeke , welke hartstocht j in ons, de meest heerfchende zy, om ons , tegen deszelvs geweld, yverig en geduurig te verzetten ;
2. Dat men zich wachte, van de gelegenheeden , by welke de heerfchende Hartstochten kunnen opgewekt en gaende gemaekt worden. Een ftuurman, die een onweder ziet
op-
(«) van de wynperssï Metaphyf. p. 152.



DER OïENBAERïNG. VUL BOEK. 49
opkoomen , bergt zich, of waepent er zich tegen. Iemand, die een perfoon bemint, welke hy niet moest beminnen , behoort er zich van af te zonderen.
3. Vermits de drivten de voorwerpen , van eenen valfchen en bedrieglyken kant, vertoonen , moet men zorg draegen, dat zy het Verftand niet verfchalken.
4. Wanneer de drivt hardnekkig is, trachtte men dezelve, door eene ftrydige, te overwinnen ,. de vrees , by voorbeeld , door de hoop enz.; en, wanneer dit middel mislukken mogt, moeten wy de bekwaemfte gedachte te hulp roepen, welke ons, tot onfen plicht, kan te rug brengen , en die geduurig in ons geheugen prenten, tot dat zy zulken diepen indruk maeke, dat de drivt daer door , zo niet geheel gefmoord, ten minften verzwakt worde.
5. Men moet zich geduurig beezigheid geeven, en daer door voorkoomen, dat onfe aendacht niet gevestigd worde, op zulke voorwerpen , welke onfe zondige drivten ontfteeken kunnen.
6. Maer vermits onfe ongeregelde Hartstochten dikwyls zo geweldig zyn , dat zy ons ganfchelyk vervoeren , moeten wy onfe toevlucht neemen, tot het Gebed , en God fmeeken, dat Hy, door zyne genaede , over onfe drivten , heerfche.
X. DEEL. D



50 over de ze edenleek.
Dan *t is Diet alleen genoeg de hartstochten te maetigen , en de zondige te verbeeteren , maer wy moeten ook de goede en lovwaerdige cemoedsbeweegingen aenkweeken. Daer toe behooren , met betrekking tot ons zelven, de nederigheid,
de zachtmoedigheid , de lydzaemheid, de standvastigheid Of sterkte van geest, de blydschap, de vergenoegdheid, de hoop, en eene heerfchende neiging tot het goede.
i. De nederigheid wordt ons, in de Heilige Schrivten, veelmaelen aengepreezen. Doet geen ding, door twisting of ydele eer, maer door ootmoedigheid; achtende de een den anderen uitneemender, dan zieh zelven, Phii. II: 3. Zyt, met ootmoedigheid, bekleed: want God wederfiaet den hovaerdigen, maer den nederigen geevt Hy genaede, 1 Petr. V: 5. Nergens heeft de Verlosfer ernftiger op aengedrongen , dan op de nederigheid, en hy veroordeelde den hoogmoed, als de grootlte hinderpael van hec Geloov en de Zaeiigheid. Men herinnere zich de fcherpe beftraffingen , welke Hy den Pharizeeuwen deedt, en de les, dat wy den kinderkens moeten gelyk worden , om in het Koningryk der hemelen in te gaen , Matth. XVIII: 3.
De nederigheid beftaet daer in, dat men niet te hooge gedachten hebbe van zich
zei-



DER OPEN3AERING. VUL BOEÉ. Ji
zelven , en , in alles, zyne onwaerdigheid erkenne Zy itaet derhalven regelrecht over , tegen den hoogmoed, waer door wy ons verbeelden , dat wy onfe gaeven en voorrechten verdient hebben , en dat God ons begunftigt heeft, om dat wy waerdiger zyn, dan anderen.
Ondertusfchen brengt de waere nederigheid niet met zich, dat men zich al te zeer verlaegezo doende zou men ondankbaer
worden , aen den Vader der lichten. Alle
deugden beftaen , in de middelmaet. Zo is het ook gefteld, met de nederigheid. Zy is , in het midden van twee uiterften, geleegen; eene al te hooge gedachte van onfe Volkoomenheeden , en een al te laeg gevoelen van ons zelve. De rechte nederigheid beftaet derhalven , in waere achting van ons zelve, in de rechte fchatting van onfe voorrechten en vermoogens. Vermits er nu geen voorwerp is , omtrent het welk wy zo geneegen zyn , ons te bedriegen, als omtrent ons zelve, is er niets moeilyker , dan waerlyk nederig te zyn. Wy koomen deeze be* minnelyke deugd des te naeder by , naef maete wy meer naer waerheid, noch te hoogft noch te laeg , van ons zelve gevoelen.
De uiterlyke vertooning van nederigheid is dikwyls een uitwerkfel van hoogmoed; wan» aeer men naemenlyk , door den fehyn vén
X. DEEL. D 2



52 OVER DE ZEEDENLEER
nederigheid , achting en gezach zoekt te ve*. werven. Zodaeoig was het karakter der hae. telyke Pharizeeuwen. „ Wanneer ik een
mensch ontmoet , die zich, in zyne klee„ ding , houding , ievenswys , verkeering , „ beneeden den rang ftelt, in welken hem de „ Voorzienigheid geplaetst heeft; hel ik al„ tyd over , om dien mensch , of van laeg„ heid , of van hoogmoed te verdenken-»
Waerom houdt hy zich niet , in zynen „ kring ? Het is zeer waerfchynlyk , of ora „ dat hy zich zelven dien onwaerdig acht en „ onbekwaem gevoelt, om die waerdigheid „ op te houden , welke, in dien kring , van j, hem gevergd worden zou : of louter uit ,, hoogmoed , als wilde hy toonen , dat hy „ eene veel te verheevene ziel bezk , om ,, zich , met zulke kleinigheeden, op te hou-
den ; dat hy boven de gemeene denkbeeld „ den van het gros des menschdoms zweeft, „ en zich, als het waere, niet voedt , dan „ met het merg en de waere zelfstandigheid ,, der dingen. Het is moogelyk ook wel, om ,, aenzien en gezach te verwerven , door, in „ het oog der bedroogene Gemeente , de ne« „ derige , ootmoedige , mensch , de voor,, beeldige Christen te zyn" (v_).
De
(y) dlgemeene Vaderlandfche Letteroefeningen, IV Deel, Il St. p. 34s.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 53
De waere nederigheid is eene vrucht van het geloov. De erkentenis der Euangeiiewaerheeden , met betrekking tot ons zelve , kan niet nalaeten , ons , tot nederigheid , aen te fpooren. Wanneer wy,
elk van ons zelven , gelooven , dat ons zeedeiyk bederv zo groot zy , als het, in Gods woord , befchreeven wordt ; dat wy geheel onvermoogende zyn van ons zelve, en niet_in ftaet, om ééne goede gedachte of neiging voort te brengen ; dat wy alle onfe gaeven en voorrechten , alles wat wy zyn en vermoogen , aen de goedheid van God, aen de voldoening van den Verlosfer , en aen de genaede van den Heiligen Geest, geheel te danken hebben ; wanneer wy dit, op Gods getuigenis in zyn woord , gelooven, kunnen wy niet hoogmoedig zyn, vooral wanneer wy nog daer te boven acht geeven , op de gefteldhcid van ons hart en wandel, en opmerken , dat onfe voorderingen op den weg der heiligheid zeer gebrekkig zyn. Een wyfe beroeme zich dan niet, in zyne wysheid, de Jterke beroeme zich niet , in zyne Jlerkheid , een ryke beroeme zich niet , in zynen rykdom , Jer. IX: 23. Wat hebt gy , dat gy niet, hebt ontvangen ? en zo gy het ook ontvangen hebt, wat raemt gy , als of gy het niet ontvangen had ? ï Cor. iV: 7.
Deeze nederigheid wordt, met be«
■x, deel. D 3



54 OVER DE ZEEDENLEER
trekking tot den lov, welken wy van anderen ontvangen * doorgaens de zeedigheiq genaemd , voor zo ver wy niet wiilen , da$ anderen ons hoedaenigheeden en vermoogens toekennen , welke wy riet bezitten ; noch ons zelve verheffen op het goede, het welk by ons werkelyk plaets heeft ; uit aen merking , dat wy alles , alleen aen Qoqs onderfcbeidendt goedheid , hebben cank te weeten. Duur at genaede Gods , ben ik , üai in ben, zeide daerom pa en.us , i Cor. XV: io. —» Ondertuslchen moet deeze nederigheid niet overdreeven woiden , als of men rimmer» van zich zelven , en van zyne voorrechten, fpreeken mogt. Wanneer de eer , welke ons, toekoomt , door vyanden , wordt aeng<.rand t mag men dezelve verdeedigen. Zo verdeedigde zich job , tegen de ongunftige vermoedens van zyne vrienden, en paülüs, daer toe door lasteraers genoodzaekt zynde, beroemde zich , op zyne voorrechten , en verrichtingen. Dewyl veelen roemen , naer het vleesch, (fchryvt hy) zoo zal ik ook roe-
men ; zyn zy Hebreeuwen ? ik ook ;
%yn zy Israëlieten ? in ook; zyn zy het zaed van abraham? ik ook ; zyn zy dienaers van christus ? (ik /preek onwys zynde) ik ben boven ben, enz 2 Cor. XI: 18, 22, 23.
De nederigheid moet zich openbaer inaeken, niet alleen ip onfe woorden, maer
ook



DER OPENBAERING, VIII. BOEK. SS
ook in onfe houding, en kleeding. Dan hier van , in het vervolg, naeder , wanneer wy , over de maetigheid, fpreeken zullen.
2. De zachtmoedigheid beftaet in eene bedaerdheid van geest, zo wel in tegenfpoed , als in voorfpoed , en byzonder in het beteugelen van zyne gramfchap , wanneer men beleedigd wordt. Zy is derhalven het tegenövergeftelde van oploopenheid en toorn.
Deeze zachtmoedigheid is eene deugd, des te moeilyker, naer maete de zwakheid der menfchelyke natuur grooter , en de verzoekingen tot toorn en oploopenheid, welke dikwerv zeer fchielyk en onverwacht voorkoomen , veelvuldiger zyn. Hier van daen is er geen geval , waer in de wyste menfchen hunne zwakheid zo meenigmael openbaeren, dan in deeze byzonderheid. Men heeft het gezien, in mose, eenen man, zo zeer bevoorrecht , en die daer te boven, uit hoofde van zyn perfoneel karakter , van eenen zachtmoedige!] aert was , Num. XII: 3 ; hy verloor éénmael zyne bedaerdheid , en de geduurige tegenftreeving van zyn onbuigzaem volk deedt hem, tot oploopenheid , vervallen. Evenwel heeft de Verlosfer ons,
ook in dit geval, een volmaekt voorbeeld na« gelaeten. Hoe zeer gelasterd , getergd, en mishandeld, behieldt hy altoos eene geduux. deel. D 4



56 Over de zeedenleer
ïige bedaerdheid van gemoed. Wanneer Hy toornig werdt , zondigde hy niet; en dit is des te aenmerkelyker , daer Hy zeer gereed was, om den indruk van andere hartstochten te ontvangen , byzonder van lievde en ontferming. Hy leevde en ftierv, onder eene bykans geftaedige verzoeking, tot gramfchap, maer Hy bezat altoos zynen geest, die, als Hy gefc holden werdt, niet weder fcholdt , en , als Hy leedt, niet dreigde , maer gav het over, aen dien , die rechtvaerdig oordeelt , i Petr. II: 23. Met het hoogfte recht, mogt Hy derhalven zeggen, leert van my, dat , (liever om dat) ik zachtmoedig hen en nederig van harte, Matth. XI: 29.
De Gramfchap ontftaet voornaemenlyk, uit de volgende oorzaeken, — dat onfe eigenlievde onmaetig zy, zo dat wy te gunftig, over ons zelve, denken ; — dat wy te veel belang ftellen, in het gene anderen van ons denken en zeggen ; — dat wy te ligt kwaed denken; — dat- wy, in alles , ons genoegen
begeeren. Een Christen daerom , die de
zachtmoedigheid zal beöeffenen , moeë zyne zelvslievde maetigen ; zich weinig bekommeren , over het gene anderen van hem denken en zeggen , wanneer hy maer voor zich zelven het getuigenis van een goed geweeten heeft; de gefprekken en handelingen
van



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 57
vaa anderen, in het best mogelyke licht s befchouwen ; en zich geduldig onderwerpen, aen alle de weegen der Voorzienigheid.
De zachtmoedigheid is derhalven eene vrucht , van de nederigheid , van de lievde, van het vertrouwen op God, en , met één woord, van-het geloov, het welk deeze deugden voortbrengt, paulus telt daerom dezelve , onder de vruchten van den Geest , Gal. V: 22.
De zachtmoedigheid is eene zeer beminnelyke deugd. Zy bevoordert ons geluk. Zy houdt ons gemoed , in eene aenge. naeme kalmte. Door haer heerichen wy, over onfe onftuimige drivten. —- Door haer veraengenaemen wy ons , by andere menfchen. Ook zyn weinige deugden zo nut»
tig , voor de zaemenleeving, als deeze is. Oploopende menfchen verwekken de onlusten en beroerten in de waereld, de rechtsgedingen , het bederv in de huisgezinnen, en zelvs alle de rampzaeligheeden van den oorlog.
Wat wonder daerom, dat de Heilige Schrivten zo nadrukkelyk, op de zachtmoedigheid, aendringen. De langmoedige is beeter , dan de Jlerke , en die heerscht, over zynen geest , dan die eene Stad inneemt; zegt salomo , Spreuk. XVI: 32. Zaelig zyn de zachtmoedigen : want zy zullen het aerdryk beërven , volgens de uitfpraek van den Heiland, Matth.
X. deel. D 5



58 ©VER de ZEEDENLEER
V: 5. Wandelt , waerdig der roepinge, met welke gy geroepen zyt ; met alle ootmoedigheid en zachtmoedigheid , fchryvt padlus , Eph. JV: 1, 2. Vermaent hen, dat zy — befcheiden zyn , alle zachtmoedigheid bewyfende, tegen alle menfchen , Tic. III: 2.
3. De lydzaemheid beftaet, in het geduldig ver draegen van die rampen, welke wy niet jtntwyken kunnen.
De natuurlyke zelvslievde verplicht ons, om alles, wat ons ongelukkig kan maeken , zo veel mogelyk is, af te wenden. Maer het gebeurt dikwyls, dat wy zeekere verdrietelykheeden niet kunnen voorkoomen. In zulk een geval, vordert die zelvde eigenlievde, dat wy lydzaem en geduldig zyn , naerdien het ongeduld het kwaed nog aenmerkelyk ver* zwaeren zoude.
Evenwel moet de lydzaemheid, van de Ongevoeligheid, onderfcheiden worden. Om, onder alle rampen, verdrietelykheeden, en fmerten, ongevoelig te zyn , zou men de menfchelyke natuur moeten uitfchudden. Een Christen gevoelt , met droevheid, het kwaed , het welk God hem toezendt •, maer hy onderwerpt zich geduldig, aen den wil van zynen hemelfchen Vader, die , in alles , zyn beste bedoelt.
Om deeze lydzaemheid, op eene be» taemelyke wys , uit te oeffenen , moet men; *. Het kwaed, het welk ons bejeegent,
in



der openbaering. VIII. boek. 53»
in het waere daglicht, befchouwen. Het
kwaed is of ontkennend , wanneer wy eenig goed , het welk wy begeeren , niet verkrygen; of Jtellig , wanneer ons eenig ongeluk
©verkoomt. • In het eerfte geval, moeten
wy onderzoeken, of het goede, het welk wy begeeren , mogelyk en voor ons nuttig zy. Meenig een begeert zeek-re voorrechten , welke, uit hoofde van de omftandigheeden, in welke hy verkeert , onmoogelyic zyn , zo dat het dwaes ;eid zy , daer op te reekenen ; meenig een ftelt verkeerde middelen in het werk, en verhindert /.elvs het goed, het welk hy verlangt. Meenig een begeert, in zyne verblindheid, zulke zaeken, welke hem, ' wanneer hy dezelve verkreeg, nadeelig weezen zouden- In het ander geval, moeten wy het fchynbaer kwaed , van het weezenlyke , ondtrfcueiden. Hoe meenigmael leert de ondervinding, dat het gene wy meenden kwaed te zyn, van achteren, zeer voordeelige gevolgen hebbe, en een middel zy % om ons geluk te bevoorderen. Men herinnere zich de gefchiedenis van joseph, ten voorbeelde. Ook moeten wy het kwaed, wanneer het werkelyk nadeelig is, niet grooter maeken , dan het weezenlyk is.. Meenigmael is het kwaed, het welk ons bejeegent, wanneer wy het naeuwkeurig befchouwen , minder, dan wy , in den eerften opflag, gedacM «. oeeï,.



ÓO OVER DE ZEEDENLEER
hadden; meenigmael is onfe aendacht zo bepaeld , by het kwaede, dat wy de inmengfelen van het goede geheel niet opmerken.
0. Wyders moeten wy den waeren oor. fprong van het kwaed naerfpooren. — Koomt het onmiddelyk van God , in den weg van zyne altoos wyfe en weldaedige Voorzienigheid ; dan moeten wy ons, aen den wil van onfen hemelfchen Vader, die altoos ons beste
bedoelt , geduldig onderwerpen O).
Koomt het, van onfen naesten , dan moeten wy zachtmoedigheid, omtrent hem , oeffenen , en alle middelen by de hand neemen , om het
af te wenden , of draeglyk te maeken.
Koomt het van ons zelven ; gelyk de men* fchen meerendeels ongelukkig zyn , om dat zy zich de rampen , door hun eigen gedrag, op den hals haelen ; dan verbeetere men zyn gedrag, om de onheilen af te wenden , of, voor het vervolg , te voorkoomen. > y. Men maeke het kwaed, door onverdul» digheid, niet grooter. Lydzaemheid maetigt het kwaed , maer die onverduldig is , maekt, dat hy de rampen , in alle derzelver grootheid , onderviade ; hy brengt alle die onaec» genaeme hartstochten in beweeging , welke ongenoegen verwekken, en het kwaed verzwaeren. Zo doende veröorzaekt men eene
ge-
Cw) IX Deel. p. 248^.



DER OPENBAERING. VIII. BOEX. 6ï
geduurige kwelling in zynen geest, welke hes leven bitter maekt.
Deeze lydzaemheid is wederom eene vrucht van het Geloov. Trouwens een Christen , die , met toepasilng op zich zelven, geloovt, het gene de Heilige Schrivten getuigen , omtrent Gods wyfe Voorzienigheid , en zyne gunftige voorzorg, voor de geenen , die Hem liev hebben, waer door Hy hua alle dingen , ten goede, doet medewerken ; zal ook, naermaete zyn geloov fterker is, onder rampen en verdrietlykheeden , meerder lydzaemheid uitöeffenen.
Deeze lydzaemheid fchryvt de Openbaering uitdrukkelyk voor. Bezit uwe zielen , in uwe lydzaemheid , zegt de Verlosfer , Luc. XXI: 19- Zyt geduldig in de verdrukking, fchryvt paulus, Rom. XII: 12, en, gy hebt lydzaemheid van noode , op dat gy , den wil van God gedaen hebbende , de belovtenis moogt wechdraegen , Hebr. X: 36.
4. De standvastigheid of sterkte van geest is, met de Lydzaemheid, naeuw verbonden , en bejlaet , in eene gerustheid van het gemoed , zo dat men niet ligtelyk angstvallig
worde, in gevaeren. Zy ftaet derhalven
over , tegen de Lafhartigheid , en is , alleen ten aenzien der omftandigheeden , van de Lydzaemheid , onderfcheiden. Deeze beöeffe-
£. deel.



62 OVER DE ZEEDENLEER
tien wy , onder rampen en tegenfpoeden , maer de Standvastigheid, in gevaeren. Evenwel verfchilt de standvastigheid grootelyks , van de Roekeloosheid , waer door men zich moedwiJJig jn gevaer begeevt, zonder dat wy er toe geroepen worden , of eenig nuttig einde bereiken kunnen. Zo doende handelt men blykbaer, ftrydig met de lievde, welke wy ons zelven verfchuldigd zyn.
Hoe zeer deeze Standvastigheid , voor een goed deel, van ons Temperament, afhange, moet zy evenwel, onder de deugden, gerangfchikt worden , welke, door de Reden , en de Openbaering, worden voorgefchreeven.
De Reden leert ons , dat zy van eene uitgebreide nuttigheid zy, voor onfe natuurlyke en zeedelyke welvaert. De lafhartigheid brengt ons , iQ geduurige bekommering , welke onfe rust en ons genoegen verftooren ; zy beneemt ons de tegenwoordigheid van geest, en den yver , om, op gepaste middelen , bedacht te zyn ; zy maekt, dat wy ons het kwaed veel grooter voorftellen , dan het werkelyk is, en meenigmael een ingebeeld gevaer, voor een weezenlyk, aenzien. Maer, de stanovastioheio doet ons , naer middelen, uitzien , om het gevaer te ontwyken, of immers het kwaed te verzachten. Zy bevoordert derhalven onfe ty-
de-



DER OPENBAERING. VIII. SOEK. 63
delyke welvaert. —— Geen minderen invloed heeft zy , op onfen zeedenlyken toeftand. Immers , door Lafhartigheid , vervalt men ligtelyk , tot ondeugden, en onbetaemelyke middelen, om eenig gevaer af te wenden. Men durvt zich niet verzetten , tegen menfchen , die ons, door gefprekken en voorbeelden , verleiden ; uit vrees, van anderen te mishaegen, neemt men deel , in de boosheid ; zelvs maekt de vrees voor mishandeling , dat men God en zynen dienst verzaeke. „ Daer zyn zo veele beproevingen , in dit „ leven , en zo veele gelegenheeden , waer „ in men, om zynen plicht te betrachten , „ de vrees moet overwinnen , dat men kan „ zeggen , dat de Standvastigheid het iteunfel „ is van de andere deugden" (»
Ook heeft de Openbaering deeze standvastigheid aengepreefen. —— De Heiland vermaende zyne Discipelen , niet verfchrikt te worden , door het vooruitzicht van armoede , verachting, vervolging, of zelvs van den dood , zeggende : vreest u niet , voor de geenen , die het lichaem dooden , en de ziel niet kunnen dooden , Matth. X: 28. p au Lu s wekt de Hebreeuwfche Christenen op, om, in naervolging der ftandvastigheid van den Verlosfer , niet te verflaeuwen, en te
(*) vernet Christtlyk Qndetwys lil Dtel. p. 305. . X. DEEL.



6*4 OVER JÖE ZEEDENLEER
lefwyken, in hunne zielen, Hebr. XII: 3. Indiefè gy ook lydt, om der gerechtigheid wil, (fchryvt petrus) zo zyt gy zaelig; vreest niet, uit vrees van hen, en wordt niet ontroerd , 1 Petr. III: 14.
Het Euangelie leevert ons veele drangredenen op, tot standvastigheid: het leert ons God befchouwen , als eenen lievderyken Vader, die altoos vaor ons zorgt, en , tegen alle menfchelyke verwachting , uitkoomst geeven kan ; het verzeekert ons, dat alle dingen den geenen , die God lievhebben , ten goede medewerken, Rom. VIII: 28; het boezemt ons eene blyde hoop in, op een beeter leven , en verklaert ons, dat het lyden van den tegenwoordigen tyd niet te waerdeeren zy , tegen de heerlykheid , welke aen ons zal geöpenbaerd worden, Rom. VIII: 18; ook Helt het ons uitlokkende voorbanden van ftandvastigheid, byzonder in den Verlosfer, voor oogen, Hebr.
XII: 2, 3. Openb. III: 21. Deeze deugd
is derhalven wederom eene vrucht van het Geloov ; een Christen , die het getuigenis van God j in het Euangelie , aenneemt, en , op dien grond, een beeter leven te gemoet ziet, zal niet vreefen , voor het gene hem, in deeze waereld , overkoomt; noch fchrikken , op het denkbeeld van den dood ; noch zich ontftellen, op de gedachte, dat zyn lichaem, in het grav, zal gelegd worden. Gode zy
dank ,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 6$
dank, (zegt daerom paulus) die ons de overwinning geevt, door onfen Heer je sus christus ; zo dan, viyne gelievde broeders, zyt ftandvastig, onbeweeglyk, altyd overvloedig zynde in het werk des heeiien , als die weet, dat uw arbeid niet ydel is, in den heer , i Cor.
XV: 37 » 58. LU .
Deeze standvastigheid hebben veele
Martelaers , by uitneemenheid , uitgeöeffent (y).
5. DeBLYDSCHAP, over het genot der zeegeningen , welke wy van God ontvangen, is eene allerSengenaemfte aendoening, en maekt een weezenlyk gedeelte van ons geluk uit. „ Zy zet, aen onfe vermoogens , een nieuw „ leven by , en doet ons , met lust en op„ gewektheid, in ©nfen plicht, werkzaem „ weezen" (z).
Ondertusfchen moet de blydschap wel
gegrond zyn. De blydfchap der godloo-
fen, over hunnen tydelyken voorfpoed, wanneer hun koorn en hunne most vermeenigvuldigd zyn, Pf. IV: 8 ; over het opvolgen van hunne zondige neigingen ; gelyk die ryke dwaes, Luc. XII: 19; over het gelukken van hunne boofe onderneemingen , en dergelyke ; deeze Blydfchap is Eiet alleen onbeftendig,
f y) IX heel. p, 420— (z) 11 Deel. p. 238.
X. DEEL. E



66
OVER DE ZEEDENLEER
maer ook geheel bedrieglyk , zo dat zy meer gelyke, naer eene bedwelming , dan naer eene rcdelyke vreugde. De dwaesl.eid is , den verjtandelonfen , blydfchap , Spreuk XV: 21. Het hart zal , ook in het lazchen, fmerte hebben , en het laetjte van die blydfchap is droev heid, Spreuk. XiV: 13; en die zulk eene blydfchap liev heeft , die zal gebrek lyden, Spreuk. XXI: 17. salomo zelvs had zyn hart beproevt, door waereldfche vreugde , maer ziet ook dat was ydelheid ; tot het lacchen zeide hy daerom , gy zyt onzinnig, en, tot d„ vreugde, n at maekt deeze ? Pred. II: 1 , 2.
De grond der blydschap van eenen Christen is , in het Geloov, geleegen. Hy verheugt zich, over de gunst en lievde van zynen hemelfchen vader, die, door zynen eigenen zoon, verzoend is; over de voorzorg van zynen verlosser; over de bewaering van den heiligen geest; en over het vooruitzicht van die onver der vel yke , en onbevlekte , en onvenvelkbaere ervenis, welke, voor hem , in de hemelen , bewatrd is, 1 Petr.
k 4- Deeze blydfchap is eene eeuwige
blydfchap, welke, door geene toevallen , en onverwachte omftandigheeden , gelyk die der waereldlingen , geftoord werdt ; maer altoos beftendig is. Hier van daen , dat de Marte> laers , zelvs onder de wreedfte folteringen, gezongen en gejuicht hebben. Trouwens er
is



der OP"ENBAERING. VIII. boek. 6f
is niets in de waereld, uit welk een Christen geene ftof tot blydfchap ontkenen kan. Pcrblydt u , allen tyd , is daerom de vermaening van i'aulus^i Thesf. V: 16.
Staet een Christen niet in de gunst der men» fchen , hy verblydt zich , over de lievde van den Opperheer der waereld; is hy ryk, hy verblydt zich, dat hy gelegenheid hebbe, ora ellendigen te hulp te koemen ; verlaet hy zyne aerdfche goederen, hy verblydt zich, dat God hem , het gene hy misbruiken zoude , ontnoomen hebbe; ziet hy overvloed , in het huis van eenen anderen, hy verblydt zich, over den voorfpoed van zynen naesten; ziet hy ellendigen , hy verblydt zich,' dat hy het zelvs niet is; wordt hy gelasterd, hy verblydt zich, dat men niet, liegende, kwalyk van hem fpreeken kunne ; wordt hy onfchuldig veroordeeld, hy verblydt zich , dat zyne onfchuld, in den grooten dag, zal openbaer worden ; doodt men hem , om de belydenis der waerheid , by verblydt zich , over de meer dan gemeene maet van heerlykheid, welke hy , in het volgend leven , genieten zal (a).
Evenwel moet de blydschap wel gereegeld zyn. Anders zou zy , tot buitenfpoorigheid, overflaen. -— Wordt hy gezeegent,
Q «) IX Deel. p. 435. x. deel. E 2



63 over de zeederleer
naer het lichaem , dan wordt hy niet , door eene onmaetige vreugde, vervoerd, dat hy God vergeeten zoude, gelyk waereldsgeziijde menfchen doen, wanneer hun koorn en hunne most vermeenigvuldigd worden ; hy heeft geene verrukkingen van vreugde, dan wanneer God en de Verlosfer verheerlykt worden , dan wanneer hy gedenkt, aen de gunst van zynen hemelfchen Vader, aen de lievde van den Verlosfer , en aen de eeuwige goederen, welke voor hem, in de hemelen, bewaerd worden.
Tot zulk eene blydfchap wordt een Chri3ten , in veelvuldige plaetfen der Heilige
Schrivten, opgewekt. Dient den heer,
met vrees, en verheugt u, met beeving , is htt Pf. II: ii. Verblydt u, in den heer en verheugt u, gy rechtvaerdigen , Pf. XXXII: 11. Laet verblyd zyn allen , die op God betrouwen , Pf. V: 12. Het licht is , voor de rechtvaerdigen , gezaeid, en vrolykheid, voor de oprechten van harten ; gy rechtvaerdigen , verblydt u-, in den heer , en /preekt lov , ter gedachtenis van zyne heiligheid, Pf. XCVII: li, 12. — Voorts broeders , zyt blyde fchryvt paulus, 2 Cor. XIII: 11. De God der hoope Vervullen, met alle blydfchap, Rom. XV: 13. Verblydt u , in den heer, allen tyd; wederom zeg ik , verblydt u , Phil, IV: 4. Het Koningryk van God is niet Jpys en drank , naer rechtvuerdig-
hrtd ,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 6<)
beid , en vreede, en blydfchap door den Heiligen Geest , Rom. XIV: 17-
6. De vergenoegdheid beftaet daer in ,* dat men, met zynen toeftand, te vreede zy. Het heeft geen betoog noodig, dat deeze aengenaeme gemoedsgeftalte kalmte , in onfea geest, te weeg brenge, en ons geluk aenmerkelyk bevoordere. Zy is wederom
een vruchtgevolg van het Geloov. Trouwens een Christen , die overtuigd is , van Gods wyfe en weldaedige Voorzienigheid, kan niet anders dan, met Gods befteüing, over zynen toeftand , te vreede zyn. De Heilige Schrivt dringt daerom ernftig aen , op deeze ver ge. noegdheid. Als wy voedfel en dekfel hebben, zullen wy daer meede vergenoegd zyn, zegt paülus, 1 Tim. VI: 8. Zyt vergenoegd, mi het tegenwoordige, is zyne vermaening ,
Hebr. XIII: 5.
Over deeze vergenoegdheid, aengemerkt als een plicht, welken wy, omtrent God , betrachten moeten , hebben wy reeds voorheen gehandelt (b). Maer daer zy ons eigen geluk bevoordert , zyn wy ook die deugd , aen ons zelven , verfchuldigd.
Wy zyn verplicht, mag men denken , om onfen toeftand , op alle mogelyke wyfen, te verbeeteren ; hoe kunnen wy dan vergenoegd
(i) IX Deel. p. 148—
x. deel. E 3



7° OVER DE ZEEDENLEER
zyn, wanneer onfe omftandigheeden niet voordeeiig zyn, en aenmerkelyk kunnen verbeeterd worden ? is het een niet biykbaer ftry.
dig, met het ander? Geenszins. Elk
is verplicht, om alle gepaste middelen by de hand te neemen , ten einde zyn geluk, op alle wyfen , te vermeerderen. Maer het is God, die deeze middelen zeegenen moet, en de goede uitflag hangt , van Gods wyfe be» ftuuring, alleenlyk af. Wanneer derhalven een Christen alle gepaste middelen aenwendt om zyn geluk te vermeerderen , en het be'haegt zynen hemelfchen Vader niet, die middelen met den gewenschten uitflag, te bekroonen dan is hy, niet alleen aen God, maer ook aen zich zelven, verplicht, in zynen toeItand, met vergenoegen , te -berusten. Door onvergenoegdheid, zou hy zich, aen den wil van God, die altoos wys en weldaedig is met onderwerpen, en de kalmte van zyn gemoed grootelyks verftooren.
Een Christen houdt zich verzeekerd dat God de middelen , welke hy aenwendt * om zynen toeftand te verbeeteren , zal zeegenen zo drae het, voor hem , weezenlyk nuttig is; hy wenscht wel, naer verbeetering, maer met onderwerping , aen den wil van zynen hemelfchen Vader , die oneindig beeter weet, wat hem voordeelig is , dan hy zelvs; verkrygt hy zynen wensen , hy dankt er zynen
liev-



der OPENBAERING. VIII. BOEK. 7*
lievderyken Vader voor; verkrygt hy denzelven niet, hy ffcelc zich volkoomen te vreede met de verzeekering, dat de gewenschte Zaek hem niet dienftig weezen zoude.
AUius de Apostel heeft een uitmuntend voorbeeld van deeze Christelyke vergenoegdheid gegeeven. Ik heb geUert, (kon hy betuigen) vergenoegd te zyn , * h« ««« * **> l Lt verneederd teerden; ik weet ookoverLed te hebben; alleszins en m alles, ben lk on Lezen, beide verzaedigd te zyn , en honger telden, beide overvloed te hebben , en gebrek U lyden; ik vermag alle dingen for CH^ Tüs die my kracht geevt; dat is : „ geen
,eed is my , onder den byftand van den ^Verlosfer,,te zwaer, dat ik het, niet ge" willig en welgemoed, ondergaen zoude, ml IV- n-13. In alle omftandigheeden, 10 welke hy geplaetst werdt, was hy vergenoegd; en mets kon de kalmte van lyn geS verftooren, zodat hy , zelvs - de gevangenis, lovliederen gezongen hebbe, Hand. ■vyi. 2*.
, 'De hoop is eene zeer aengenaeme ge-
Jedsbeweeging, ^ * "££l2 dit leven verzoeten kan. Zy bettaet , „grond, verwachting van een toekomend grtf, en heeft haeren grond in het "£«£5** wanneer men Gods belovten geloovt, en acQ daer op volkoomen verlaet , ziet men het
X. DEEL. E 4



72 OVER DE ZEEDENEEER
beloovde goed, met blydfchap, te gemoet Het geloov, (zegt daerom paulus), ü een' vaste grond der dingen, welke men hoopt, Hebr XI: i.
De Blydfchap verkeert, omtrent tegenwoordige , en de hoop omtrent nog toekoomende goederen. Trouwens de hoop, veIke feo wordt, is geene hoop: want het gene iemand ziet , waerom zal hy het ook hoopen; maer, indien wy hoopen het gene wy niet zien , zo ver* wachten wy het, met lydzaemheid, Rom. VIII-
24, 25. Het weldaedig oogmerk,' waer
toe de Schepper ons menfchen , voor de hoop, heeft vatbaer gemaekt, is de vergroo ting van onfe gelukzaeligheid, om , door hec aenmoedlgen van deeze gemoedsbeweeging onfen toeftand volkoomener te maeken Al wordt iemand , door nog zo veele en zwaere tampen , gedrukt, kan de hoop, dat hy er eens van zal ontflaegen worden , het verdriet grooteiyks leenigen en draeglyk maeken. Dre,gt ons eenig kwaed, dan nog is de hoop, dat het zal worden afgewend , in ftaet om ons te bemoedigen. Ten aenzien van goederen , welke wy te gemoet zien , maekt de hoop, dat wy dezelve reeds vooraf, in onfe gedachten, bezitten. De'hoop moedigt ons aen , om de gepaste middelen , ter afwending van eenig kwaed, of ter bereiking van eenig goed, yverig by de hand te neemen; zo drae
de



DER OPENBAERTNG. VIII. BOEK. 73
de hoop verdwynt, geevt men den moed op, • en laet de handen flap hangen. Zelvs doet de hoop eenen mensch, de meest dreigende gevaeren tarten , en de grootfte zwaerigheeden te boven koomen.
Ondertusfchen moet de hoop, op goede gronden , gevestigd zyn. Be hoop der rechtvaerdigen is blydfchap , maer de verwachting der godkof en zal vergom, Spreuk. X: 28. Be verwachting des huichelaers zal vergaen , van den welken zyn hoop walgen zal, en zyn vertrouwen zal zyn een huis der fpinnekoppe , Job VIII: 13, 14. — Eene ydele en ligtvaerdige Hoop is hoogst verdervelyk, cn voor onfen lkhaemelyken, en voor onfen gcesteiyken welttand. Met opzicht , tot onfe tydciykc welvaert, doet een ydele hoop or.s rei leien by de hand neemen, welke onfe verwacht: g deerlyk te leur ftellcn, en fc yogoederen te gemoet zién , welke wy nouit verkrygen zullen. Ten aenzien van onfe gccscclykL- welvaert, voeden wy ons, met eene bcdrieglyke hoop , wanneer wy ons, op iets, anders veriaeten , dan op de belovten van den God der waerheid, en de verzoening van den Middelaer. Meenig een wordt, in de verwachting der eeuwige zaeiigheid, door eene valfche hoop , jammerlyk bedroogen.
Eene welgegronde hóóp , welke', met het Geloov , gepaerd gaet , en daer in gevestigd
x. deel. E 5



74
OVER DE ZEEDENLEER
is, wordt ons , in de Heilige Schrivten , al-
lerweegen aengepreefen. Zyt Jterk , alle
gy , die op den heer hoopt, Pf XXXI: 2j.
0 myne ziel, hoop op God, Pf. XLU: 6, 12. XLIil: j. /rraèï Aoope , op den heer : wanï, by den heek, is goedertierenheid, Pf CXXX: 7. Huf ü goed , dat men hoope en jtüle zy , óp het heil des hkerpn, Klaegl. III: 26. Wy Jtaen en roemen, in de hoop van Gojs heerlykheid , 'de bevinding werkt hoop, en de hoop befchaemt niet, zegt paulps, Rom. V: 2, 4, 5» Verblydt u, in de hoop, Rom. XII: 12. Wy hebben gehoopt, op aen levendigen God,
1 Tim. IV: 10 Hoopt volkoómènlyk , op de genaede , welke u toegebtacht wordt , in de openbaering van je mis christus, i Pet. I: 13.
8 Eindelyk behoort, tot de lovwaerdige gemoedsbeweegingen , eene heerfchende neiging tot het góede. Zy beftaet daer in , dar men eenen hartelyken afkeer hebbe, van alle boosheid , en eene gevestigde lievde , tot alles , wat zeedenlyke orde, en deugd, mag ge* naemd worden (c).
Dit vordert de geheele roeping van eenen Christen 5 uit kracht van welke hy verplicht is, zo veel goed te doen , in de waereld, als hem immers mogeiyk is ; en wanneer hy daer toe een yvcrig gebruik maekt, van alle
ge-
CO ix Deel, p. 145—



DER OPENBAERING. VIII. EOËK. '75
gelegenheeden en middelen, zal hy , niet alleen de kalmte van zyn geweeten , maer ook zyne bekwaemheid , om wel te doen , op eene uitneemende wys, vermeerderen. Jaegt, allen tyd, het goede naer, -vermaent paulus, 1 Thesf. V: 15. Elk lette daerom naeuwkeurig , op de omftandigheeden , welke hem voorkoomen , en bediene zich , van ieder gelegenheid , om iets heilzaems en nuttigs uit te voeren.
Hier toe wekken ons ook de Heilige Schriv-
ten op. Zyt niet traeg , in het benaerjti-
gen, zegt paulus , Rom. XII: 11. Hy fpreekt wel bepaeldelyk , van allerlei lievdeplichten, omtrent de broederen , welke wy betrachten moeten , met eenen beftendigen toeleg , om hun , altyd , overal, en in alle omftandigheeden, nuttig te weezen; en beveelt , dat wy , met verbanning van alle traegheid , ons geene gelegenheid moeten laeten ontflippen , om goed te doen ; daer toe moet een Christen , gelyk hy er by voegt, vuurig van geest zyn , als van een inwendig yvervuur blaeken, om zynen broeder van nut te weezen ; maer evenwel hy fluit de beleeving van andere plichten , omtrent God, en
ons zelven , geenszins uit. • Ondertus-
fchen moet men deeze neiging ten goede, met bedachtzaemheid , beftuuren , om de ge*
x. DEEL.



70* OVER DE ZEEDENEEER
paste gelegenheeden waer te neemen , en' zich, in onderfcheidene gevallen , zo te gedraegen , als het behoort; op dat Gods eer, de ftichting der menfchen , en de vreede van ons gemoed , op de beste wys , bevoorderd worden. Daerom vermaent die zelvde Apostel : ziet dan , hoe gy voorzichtig wandelt, niet als onwyfen , maer als wyfen , den tyd uitkoopende, dat is , een verftandig gebruik maekende , van de gepaste gelegenheeden , Eph.
V: 15, 16. Col. IV; 5. Deeze neiging ,
tot alles , wat zeedenlyke orde, en deugd , mag genaemd worden, pryst hy aen , Phil. IV: 8 , fchryvende , al wat waerachtig , met een goed geweeten , bcftaenbaer is , al wat eerlyk en deftig is , al wat rechtvaerdig is, al wat rein, met de kuischheid en eerbaerheid , overëenkoomftig is, al wat lievlyk is, waer door gy u , by de menfchen , kunt veraengecaemen , al wat wel luidt en pryswaerdig is, zo daer eenige deugd is, en zo daer eenige lov , met uw gedrag, te behaelen is, dat zelve bedenkt ; en maekt er geduurig uw gezet werk van.
§. 084.



DER OPENBAEMNG. VIII. BOEIT. 77
§. 9S4.
II. De Eigenlievde beveelt ons te zorgen , voor de welvaert onfer lichaemen.
Om den welftand van onfe lichaemen te bevoorderen , moeten wy alles , wat ons leven in gevaer brengen , of onfe gezondheid benadeelen kan , zorgvuldig vermyden ; onfe lichaemen, door fpys en drank , voeden en veriterken , maer met maetigheid , op dat de ongeregelde begeerlykheeden van het vleesch niet gekoesterd worden ; de natuurdrivt, om ons geflacht voort te planten , opvolgen , maer tevens de kuischheid in acht neemen. Deeze is die heiligheid, welke, ook aen het lichaem , wordt toegefchreeven , 1 Cor. VI: 34. 1 Thesf. V: 23.
De verplichting van eiken mensch, om, voor de welvaert van zyn lichaem , te zorgen , fchynt geen betoog noodig te hebben ; daer de eigenlievde , en de natuurlyke zucht tot zelvsbehoud , zo fterk fpreekt , in alle harten. Dan , daer de ondervinding leert, dat zommigen geweldige handen aen zich zelven flaen , kan de mensch die natuurdrivt zodaenig verdooven , dat hy zich, tot het benadeelen en verwoesten van zyn eigen lichaem, vervoeren laete. Wy beroepen ons daerom»
X. deel,



?8 . over de zeedenleer
op het Goddelyk bevel , om ons zelven liev te hebben, Matth. XXII: 39 ; die nu zyn lichaem niet verzorgt , betoont , dat hy zich
zelven niet lievhebbe Ook beveelt ons
de Heilige Schrivt, voor den weezenlyken welftand van onfe lichaemen , te zorgen. Virxorgt het yleesch niet, tot begeerlykheeden \ zegt paulus , Rom. XIII: 14. Hy zelvs be. dwong zyn lichaem , en bracht het, tot dienstbaerheid, 1 Cor. IX: 27. Hy leert ons , het Lichaem te befchouwen, als eenen Tempel van den heiligen geest, i Cor. VI: 19, en vermaent ons, om ook ons Lichaem onberispelyk te maeken , 1 Thesf. V: 23.
De plichten , welke wy aen ons zelven , met opzicht tot onfe lichaemen , verfchuldigd zyn , kunnen wy, tot de volgende byzonderheeden brengen.
N. De onderhouding van het natuurlyk leven.
3. Het aenwenden van alle middelen , om onfe gezondheid te behouden en te bevoorderen. Hier toe behooren
A. De MAETiGHEiD , in Spys en Drank, Slaepen en Uitfpanningen.
B. De KUISHEID.
C. De arbeidzaemheid.
D. Het verzorgen van Wooning en Kleeding, als meede
E. Het beteugelen der vleefchelyke begeer-
L YK*



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 79
tïKHEEDEN, en ongeregelde hartstochten.
3. De zorg, voor de uiterlyke gestalte van ons lichaem , en de verbeetering van deszelvs krachten.
$t. De eerfte hoofdplicht is , het' onderhouden van ons natüuulyk leven.
Het Natuurlek Leven is de grondflag van ■ alle tydelyke voorrechten. Zonder het eerfte, kunnen wy de laetfte niet bezitten. Het leven is derhalven het dierbaerfte, het welk wy , boven alle tydelyke goederen , beminnen moeten. Dezelvde redenen daerom, welke ons verplichten , om ons zelve liev te hebben , verbinden ons ook , om, voor ons leven , te zorgen , zo veel in ons vermoogen is. 1 Hier toe behoort,
1. Dat wy alles vermyden , wat ons leven, niet alleen met geweld , maer ook op eene ongevoelige wys , door het krenken van onfe gezondheid , het zy , door onmaetjgheid , het zy door onkuisheid , het zy op eenige andere wys, verkorten kan , of den weg baenen , tof onfen dood.
2. Dat wy ons, niet zonder noodzaeke, en moetwillig , in levensgevaer begeeven. — Er zyn gevallen, in welke men geroepen wordt, en genoodzaekt is , om zyn leven in de waegfchael te ftellen. By voorbeeld, wan? neer wy een kwaed, het welk nog grooter
x. deel.



80 OVER DE ZEEDENLEER
is, dan het verliefen ven ons leven, op geene andere wys, datf door ons leven in gevaer te ftellen, vermyden kunnen ; een Christen verliest daerom liever zyn leven , dan dat hy God , en den Verlosfer, verlochenen zoude. Zo wie zyn leven verliefen zal, om mynen wil, (zegt de Heiland) die zal het zelve vinden, Matth. XVI: 2j. Om die zelvde reden , doet een krygsman wel, dat hy zyn leven waegt, voor het Vaderland; om dat hy , in zyne betrekking , meer aen het algemeen belang , dan aen zich zelven , verfchuldigd is , en om dat zynen eed te breeken, grooter kwaed is, dan het verliefen van zyn leven.
3. Dat wy de gepaste middelen , om ons leven te behouden , op de rechte wys, in het werk ftellen. Dit gefchiedt voornaemenlyk, door het zorgen, voor onfe Gezond» heid. Dan daer van ftraks naeder.
Ondertusfchen moet de natuurlyke zucht, om ons leven te behouden , door den Godsdienst , verëedeld worden, om het niet zo onmaetig te beminnen , dat wy daerom hoogere plichten , ten nadeele van ons toekoomend leven , veiönachtzaemen zouden. —— Laeten wy een weinig naeder aentoonen , hoe een Christen, volgens de voorfchrivten van reden en Godsdienst , omtrent zyn leven, denken en verkeeren moet.
De



DER CPENBAERING. VIII. BOEK. 3t
De lievde , tot het leven, is, by den Christen , niet een enkel dierlyke trek, maer eene verftandige hoogachting voor het zelve, welke haeren grond heeft, in veel edeler be-
ginfelen. De kennelyke blyken van Gods
wysheid en almacht , in de kunftige zaemenftelling van zyn lichaem, en in deszeivs wonderbaere verëeniging, met eenen redelyken geest , overtuigen den Christen , dat hec leven van eenen mensch, in Gods oogen, iets zeer gewichtig weezen moet ; te meer wanneer hy zich herinnert, hoe zyn leven , in ontelbaere gevaeren , waer van zommige hem bekend, en zeer veele hem onbekend zyn, door Gods gunftigen byftand, bewaerd en beveiligd is. Dit erkende ook de Godvruchtige Koning hiskia , wanneer hy, na zyne herftelling , uit eene doodelyke krankheid , betuigde: kostelyk , dat is zeer gewichtig, is, in de oogen des heeren, de dood zyner gunstgenooten , zo dat Hy hen zo lang in het leven fpaere, als, met zyne eer, en hun weezenlyk nut, beftaenbaer is , Pf. CXVI: 15. —Een Christen befchouwt den tyd des verblyvs van zynen onftervelyken geest, in het lichaem, als eene voorbereiding, tot eenen toekoomenden ftaet van een eindeloos leven ; hoe langer derhalven de tyd van dit leven duurt, hoe meerder gelegenheid hy heeft, om zicb voor te bereiden; hy neemt die gelegenheid
' x. deel. F



S2
over de zeedenleeu
zorgvuldig waer, in het vooruitzicht, dat zyn toeftand, in de huishouding der eeuwigbeid , naermaete hy hier meerdere voorderingen , in kennis en heiligheid, gemaekt heeft ,
des te volkoomener weezen zal. - Hy
weet, dat zyn lichaem is een Tempel van den heiligen geest, die in hem woont, en dat hy geroepen wordt, om God te verheerlyken, zo wel in zyn lichaem, als in zynen geest, die Godes zyn, i Cor. VI: 19, 20; zelvs is hy verzeekerd, dat ook zyn lichaem, voor de eeuwigheid, gefchaepen zy, en eens, in eene veel luisterryken gedaente, uit het grav, zal te voorfchyn koomen , 1 Cor. XV. Hoe veel edeler is derhalven de
lievde, welke een Christen heeft , voor zyn lichaem en natuurlyk leven, dan een enkel dierlyke trek, welke de beesten, met ons, gemeen hebben.
Voorts bemint een Christen zyn leven niet zo onmaetig , dat hy , om het zelve te behouden , eenige hoogere plichten verönachtzaemen zoude; hy is daerom bereid , om het, ter bevoordering van Gods eer, en van het nut der Kerke , te verteeren , gelyk paulus , die, voor den dienst van den Verlosfer , zyn leven niet dierbatr Meldt, voor zich zelven, Hand. XX: 24. Trouwens hy had eene ernjiige verwachting en hoop, — dat christus zou groot gemaekt worden , in zyn lichaem,
het



der <openbaering. VIII. boek. 83
let zy door het leven, het zy door den dood , Phil. I: 20; ja , indien hy ook , tot een drank' offer, geofferd werdt , over de offerande en de lediening des geloovs van de Christenen, za verblydde hy zich , Phil. II: 17.
Uit het gene wy tot dus verre beredeneert hebben, volgt van zelvs voort, dat wy verplicht zyn , om ons zelven te verdeedigen , ter hefcherming van ons leven. Hoe, en wanneer dit gefchieden moet, hebben wy reeds aengeweezen (d).
3. Om ons leven te behouden, moeten wy, voor onfe gezondheid, zorgen. — Trouwens de Gezondheid is de grondflag van ons tydelyk Leven. Dezelvde redenen derhalven , welke ons verplichten, om ons natuur3yk Leven te onderhouden, verbinden on ook, om onfe Gezondheid te bewaeren, en bevoorderen. Voeg er by, dat wy, zonder gezondheid, onfe plichten niet behoorlyk betrachten kunnen ; door krankheeden , wordt het lichaem verzwakt , zo dat het den behoorlyken arbeid niet verrichten kunne, en de ongefteldheid van het lichaem heeft eenen verbaezenden invloed , op de vermoogens en
de bedryven van de ziel. In het alge-
meen derhalven behooren wy alles te vermyden , wat ons lichaem verzwakken, en onle
c<0 ii Deel. p. 265-268.
x. deel. F 8



84 over DE ZEEDENLEER
Gezondheid krenken kan; de ondervinding leen ons ligtelyk , en in ons zelve en in anderen , wat ons, in dit opzicht, nadeelig is; aen den anderen kant, moet men alle middelen aenwenden , door welke wy onfe Gezondheid bewaeren en verbeeteren kunnea. Hier toe behoort niec zo zeer het gebruik van geneesmiddelen weKe ons noch nuttig noch noodig zyn, voor dat wy in eenige krankheid vallen, maer een verftandige leevregel , gemeenlyk Dieet genaemd , omtrent den aert en hoeveelheid van fpys en drank , omtrent de maet van beweeging en rust , als meede de kalmte van het gemoed, het welk de balfem des levens is.
Meer byzonder wordt onfe gezondheid bewaerd en bevoorderd, door maetigheid in fpys en drank , in flaepen en uitfpanningen , door kuischheid , door akbeidzaemheid, door het verzorgen van wooning en kleeding, als meede door het beteugelen der ongeregelde hartstochten.
A. Alle uitwendige plichten , welke wy, aen ons zelven , verfchuldigd zyn , fielt de Heilige Schrivt voor , onder den algemeenen naem van maetigheid , Tit. 2: 12. Deeze Maetigheid moet plaets hebben
A. In fpys en drank. Voedfel hebben wy volftrekt nooaig, om onfe Gezondheid en ons Leven te behouden. Het ipreekt derhalven



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 85
ven van zelvs , dat elk verplicht zy zich, langs betaemelyke weegen , de middelen te verzorgen , welke, tot zyn voeüfel en onderhoud , noodig zyn. Maer, daer het voornaemenlyk op aenkoomt, is dit , dat die middelen tot het waere einde, op de'rechte wys , gebruikt worden. Nu is het einde , de onderhouding en de bevoordeling van onfe gezondheid , van onfe krachten , van onfe op. gewektheid om bekwaem te zyn, tot dat werk, tot het welk wy in ondei fcheidene betrekkingen , geroepen worden. Een Christen draegt daerom zorg , dat zyn lichaem , door fpys en drank . gefterkt ; maer niet , door overmaet, bezwaerd en verzwakt worde. Met opzicht, tot het zoort van voedfel, vermydt hy zulke fpyfen en dranken , na het gebruik van dewelke' hy zich minder vlug , en bekwaem, tot zyne beezigheeden ', bevindt; en ten aenzien van de hoeveelheid , volgt hy den trek der natuur , en , vermits hy eet en drinkt , om nieuwe krachten , tot zyne beezigheeden , te verzaemelen , zal hy, noch de fpyfen, noch den tyd, overtollig verkwisten. Voorts is hy onder de maeltyd , dankbaer aen God , en vrolyk voor zich zelven , daer de vergenoegdheid van het hart een aenmerkelyk fteunfel is , voor de gezondheid Een vrölyk hart zal het aengezicht blyde maeken ,
X. DEEL. J? 3



86 OVER DE ZEEDENLEER
maer; door de fmerten des harten, werdt ds geest verjlaegen, Spreuk. XV; 13.
Het zou vreemd weezen , in eene zeedenkundige Verhandeling , regelen , omtrent het inrichten van de tafel, te willen voorfchryven. Een verftandig man zal zich, ook in dit geval, naer zyne omftandigheeden , gedraegen; wanneer hy ryk is, fpyst hy beeter en prachtiger , dan hy doen zoude, wanneer hy, met mindere goederen , gezeegend was. Dit vordert zelvs het belang der zaemenleeving; wanneer vermoogende lieden zich, van de minst kostbaere fpyfen en dranken, bedienden , en leevden, naer de wys der daglooners, zouden veele handen geen werk hebben , en eene meenigte van menfchen, tot armoede, vervallen. De onderfcheidene gewoonten der volken, hunne natuurlyke en Staetkundigè gefteldheeden , en de uiterlyke teekenen van aenzien en welvoeglykheid, brengen , ook ten aenzien der maeltyden, een zoort van verplichting meede, welke, door het Christendom , wel bepaeld, maer niet vernietigd wordt. Ondertusfchen moet een Christen , die , met overvloed van goederen, gezeegend is, aen zynen rykeren disch, de maetigheid in acht neemen, en, in het eeten en drinken, niets anders bedoelen , dan de verfïerking van zyn lichaem, en de vermeerde-



DER OPENBAERINC. VIII. BOEK- 87
dering van zyne krachten, om, tot zyne beezigheeden , bekwaem te zyn.
De overdaed krenkt de gezondheid. Dit leert de ondervinding zo blykbaer , dat het geen betoog noodig hebbe. Griekenland , het welk , aen andere volken , de eerfte koks gegeeven heeft , voorzag hen ook het eerst van artfen, welke, uit hoofde der ongefteldheeden , door de overdaed, veröorzaekt, onontbeerbaer werden (O- Wacht u, (zegt de Heiland) dat uwe harten niet, ter eeniger tyd , bezwoer i worden , met brasfery en dronkenfchap,
Luc. XXI: 34-
God verfchaft ons de fpyfen , in den weg van zyne Voorzienigheid, op eene manier , ïn welke zyne wysheid en goedheid blykbaer is. Immers de gemeenfte fpyfen, welke het meest voor handen zyn , zyn ook de gezondfte , op dat de min vermoogenden het nuttige en 'het noodige gemakkélyk verkrygen zouden ; en om ons te doen opmerken , dat de behoevten der natuur zich niet verre uitftrekken> 1 Het is daerom het gebrek van maetigheid , het welk de behoevten vermeenigvuldigt, en tevens veele ellenden veröorzaekt heeft. De weelde immers en de overdaed eisfchen grootere verkwisting, dan de weezenlyke behoevten. Hier van daen zyn veele
(<) SKNECA Epijl. 95'
X. DEEL. F 4



88 OVER DE ZEEDENLEER
menfchen arm, voer zo verre zy niet genoeg hebben, om zich te voldoen, of fchoon hun het weezenlyke niet ontbreekt ; en dit verwekt, in hen , misnoegen en klachten , zomtyds ook list en boosheid , om hunne in» geheelde behoevten te voldoen. Hier uit ontftaet niet alleen het verderv van byzondere huisgezinnen , maer ook de algemeene verarming van een gansch volk. Een zuinig
volk daer en tegen is ryk en wel te vreede; men vindt er weinige armen en onvergenoegden onder ; de huisgezinnen bloeien , en men verkrygt er' gemakkelyk de dienften , welke , tot onderfteuniDg van den Staet , noodig zyn (f).
Gastmaelen , op welke overvloed en verfcheidenheid van fpyfen wordt voorgediend, zyn niet verbooden ; dit gebruik, het welk zeer oud is, wordt, in de Heilige Schrivten , niet gelaekt. Er zyn gevallen , waer in men zich mag toegeeven , in eene wel gereegelde verheuging, en eene welvoeglyke be- •
leevdheid. Veele godvruchtige mannen
hebben maeltyden aengericht ,• gelyk auraham, Gen. XXI, isaac, Gen# XLIII ; ook onttrok zich de Heiland niet van maeltyden , en heeft zelvs eene bruilovt, met zyne hooge tegenwoordigheid, vereert, Joh. IJ. —,
Men
Ci) VERNET 1, C. UI Dcc', p. 228, h.%.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 89>
Men heeft zich , ten betooge , dat de Verlosfer de gastmaelen hebbe afgekeurt , wel eens beroepen, op zyne woorden, Luc. XIV: 12-14: wanneer gy een middagmael of avond' mael zult houden , zo roept niet uwe vrienden , noch uwe broederen, noch uwe maegen, noch uwe ryke gebuuren , op dat ook dezelve u niet, ter eeniger tyd , weder nooden , en u vergelding gefchiede: maer ■ wanneer gy een maeltyd zult houden , zo noodt armen, verminkten, kreupelen , blinden ; en gy zult zaelig zyn , om dat zy niet hebben, om u te vergelden. Dan de Heiland wil eenvouwig leeren , dat de rechte milddaedigheid niet beftae , in het geeven van maeltyden, aen zyne vermoogende vrienden en bekenden, met oogmerk , om eens wederom genoodigd te worden, en vergelding van zyne beleevdheid te erlangen ; maer in het onthaelen van armen en ellendigen, die buiten ftaet zyn, om wedergelding te doen.
Ondertusfchen moeten , in het geeven van gastmaelen , de volgende bepaelingen worden waergenoomen ; — dat het niet te veel gefchiede , op dat het geene gewoonte worde; — dat het oogmerk zy , aen zyne gasten blyken van achting en vriendfchap te geeven; — dat er geen overdaed en misbruik van Gods goede gaeven plaets hebbe; — dat men geene onkosten doe boven zyn verrnoogen , op das het huisgezin niet in ongelegenheid geraeke,
X. DEEL. F 5



90 OVER DE ZEEDENLEER
en de gelegenheid benoomen worde, om aen den nooddruvtigen behulpzaem te weezen. De MdETiGHETD moet ook plaets hebben, 0. In het Slaepen en de Uitfpanningen. et. De Slaep dient , ter herftelling van onfe krachten , en behoort derhalven , zo wel als het voedfel, tot de noodwendigheeden van het natuurlyk leeven. Haere uitwerkfelen zyn, tot behoud van onfe Gezondheid , allerheilzaemst; daer van daen wordt zy de daeuw der natuur genaemd (g). De Jlaep des arbeiders is zoet , hy hebbe weinig of veel gegeeten,
Pred. V: n. Vermits nu de floep ge«
fchikt is, om onfe krachten te herflxilen , en ons, tot het waerneemen van ons beroep , in Itaet te Itellen , moet de maet van deeze rust zodaenig bepaeld worden, dat zy, aen het heilzaem oogmerk, beantwoorde. Al te lang te flaepen is , voor de gezondheid , zeer nadeelig; het maekt het lichaem log, en bedervt de vochten. Daer te boven verflydt men dusdoende den kostbaeren tyd nutteloos, welken men , tot Gods eer, en tot voordeel van andere menfchen , behoorde te befteeden.' Voeg er by , dat men dusdoende zyn tydelyk belang verwaerloofe, en den weg baene tot armoede. Hoe lang zult gy luiaert nederliggen? (zegt salomo) wanneer zult gy van
uwen
fg-) ovidius Metamorph. l. xi. verf. 628-630.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 91
uwen Jlaep opftaen ? een weinig flaepens, een weinig fluimerens, een weinig liandvouwens al nederliggende ; zoo zal u de armoede overkoomen, als een wandelaer , en uw gebrek, als een ge» waepend man, Spreuk. VI: 9-n. De Jluimering doet verfcheurde kleederen draegen , Spreuk. XXIII: 21.
3. De Uitfpanningen behooren meede, tot de verzorging van onfe lichaemen. Zy vernieuwen de krachten , beide van ziel en lichaem, en bevoorderen derhalven onfen aerd-
ïchen welftand. Over de Vermaeken ,
zullen wy, in het vervolg , naeder handelen. Thans fpreeken wy, alieenlyk van zulke Uitfpanningen , als wy noodig hebben , om onfe gezondheid te bewaeren , en de al te groote vermoeijng van onfen geest voor te koomen; eene wandeling , het bywoonen van een aengenaem gezelfchap , de muziek , lichaemsoeifeningen enz. Hieromtrent moet ook de maetigheid worden waergenoomen.
Met opzicht tot de zoort van Uitfpanningen moeten zy geöorloovd zyn , en aen het oogmerk beantwoorden. Zy moeten ge¬
öorloovd zyn. Men is te geftreng , wanneer men onfchuldige Uitfpanningen , welke nóch in zich zelve ongeöorloovd zyn , noch fchaedelyke gevolgen voortbrengen , veröordeelt , of daer aen eenige ergernis neemt. Men is , aen den anderen kant, te toegeevende , wan-
X. DEEL.



92
OVER DE ZEEDENLEER
neer men zul^e Uitfpanningen goedkeurt, weJke of in zich zelve ungeöorloovd , of in de gevolgen nadeelig zyn, of door welke men
anderen eene rechtmaetige ergernis geevt.
Zy moeten , aen het oogmerk beantwoorden , en de krachten van lichaem en geest , welke, door arbeid, afgefioo^d zyn, wederom opbeuren. De zulke zyn derhalven ongeüorloovd , door Jwejke de gezondheid benadeeld wordt, of welke , voor de vermoogens van ziel en lichaem , even zo moulyk zyn , als de arbeid zelvs.
Ook moet men , in de Uitfpanningen , de rechte maet houden. — Men moet er den re hten en vereisc iten tyd toe 1 eft..eden. Derhalven mag men er zich niet meede beëdig houden, op eenen tyd, die, tot den Godsdienst, of andere gewichtige verrichtingen , beftemd is; noch er te vtel tyd toe befteeden , zo dat er de nooJige arbeid door benadeeld , of eer vermoeijing , dan verademing , door te weeg gebraent worde.
Voorts houde men , gelyk in alle gevallen , alzoo ook hier, de les van paulus in het oog , onthoudt u , van allen fchyn des kwaeds , i Thesf V: 11. -—. 'len aenzien van de wys der Unfpanning , wacht zich een Christen , voor de zulke , welke , in het oog van anderen , eenige overëenkoomst, met eene ongeöorloovde beezigneid, zouden kunnen hebben.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 93
ben. . Met opzicht tot de omftandigheeden van tyd , plaets , en gezelfchap, wacht hy zich zorgvuldig , voor alle zulke , waer uit anderen iets kwaeds zouden kunnen vermoeden. Ook moet men , met betrekking tot de perfoonen, onderfcheid maeken , tusfchen de Uitfpanningen. Het gene den eenen vryftaet , past den anderen niet. Een Leeraer , die geroepen is, om anderen , door onderwys en leven , voor te lichten, kan , in dit geval, niet doen , het gene anderen geöorloovd- is. Een man van hooge waerdigheid mag zich , in zyne uitfpanningen, niet gelyk ftellen , met lieden van eenen laegen ftand, en het gene men , in jonge lieden , veröorloovt, past den ouden van daegen niet.
Eindelyk zal een Christen de befc'ieidenheid, en welvoeglykheid, nimmer uit het oog verliefen. In alles, wat hy doet , zal hy zich herinneren, wie hy is , en wat zyne verplichting zy ; zo dat hy nooit iets doe , het gene voor eenen Christen wanvoeglyk is, of den hemelfcnen Godsdienst , waer van hy belydenis doet , zou kunnen verachtelyk maeken.
B. Onfe Gezondheid wordt bewaerd en bevoorderd , door de kuischheid. Zy is niets anders, dan de Maetigheid, met opzicht tot die natuurlyke genegenheid, welke
x. DEEL.



94- OVER DE ZEEDENLEEK
het ééne gedacht der menfchen , aen het andere , toedraegt; zo dat die genegenheid , aen de orde, welke Gods wet voorfchryvt; onderworpen worde.
Hier toe behoort derhalven eene naeuwkeurige zorgvuldigheid , dat aen de oorzaeken , welke deeze natuurlyke drivt ontfteeken, geene gelegenheid gegeeven worde, om ons hart te overmeesteren , en het zelve, met wellustige gedachten, te veröntreinigen. „ De „ ontucht toch beneevelt het verftand ; eene „ verbeeldingskracht, welke geduurig, door „ wellustige gedachten , verhit wordt, on„ derdrukt de reden en het gezond verftand. „ De onkuifche gedachten en vertooningen „ kunnen iemands ganfche ziel dermaeten in„ neemen en vervullen , dat hy ten eenemael „ ongefchikt worde, niet alleen tot zeeden„ lyke en Godsdienftige overdenkingen, maer „ zelvs tot het betaemelyk waerneemen van
„ zyn beroep" Qi). Voorts volge men
de neiging der natuur , welke ons roept, om ons gedacht, voort te planten, met verftand, op, en bepaele zyne genegenheid, tot een voorwerp, het welk, na een bedaerd en godvruchtig overleg, voor onfe byzcndere omftandigheeden , het meest gefchikt is.
Eindelyk moet ook, in het Huwelyk zelvs,
de
C*> II Deel. p. 245,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 95
de maetigheid en welvoeglykheid betracht worden. Dan hier van naeder, wanneer wy , over den Echtenftaet, handelen zullen.
Het Euangelie eischt, dat de Christenen de kuischheid betrachten , en rein zyn , niet alleen in hunne daeden , maer ook in hunne woorden en begeerten, om dat God ons roept, tot heüigmaeking en niet tot onreinheid, 1 Thesf. IV: 7. Wy moeten onfe lichaemen ftellen, tot eene levende, heilige, en Gode welbehaegende offerande , Rom. XII: 1. Dit is de wil van God uwe heüigmaeking , dat gy u onthoudt van de hoerery ; dat een iegelyk van u weete, zyn vat te bezitten, in heüigmaeking en eer, niet in kwaede beweeging der begeerlykheid , gelyk de Heidenen , die God niet kennen, 1 Thesf. IV: 2-4. Laet ons, als in den dag, eerlyk wandelen , niet in brasferyen en dronkenfehappen, niet in Jlaepkaemeren en ontuchtigheeden , niet in twist en nydigheid; maer doet aen den Heer jesus, en verforgt het vleesch niet, tot begeerlykheeden, Rom. XIII: 13, 14. Geen vuile reden gae , uit uwen mond, Eph. IV: 29. Die christüs zyn , hebben het vleesch gekruist, met de beweegingen en begeerlykheeden, Gal. V: 24.
De kuischheid moet derhalven plaets hebben, zo wel in onfe gedachten, en woorden, als in onfe bedryven.
a. In onfe gedachten. Is het hart vol, van
x. DEEL.



0,6 OVER BE ZEEDENLEER
onkuischheid, dan is de uitwendige onthouding' geen deugd , om dat zy , alleenlyk uit vrees , voor de kwaede gevolgen , voortvloeit. Men moet derhalven kuisch zyn , in zyne gedachten ; alles uit dezelve verwyderen, wat tot ontucht kan aenipooren , en zorg draegen , dat de verbeelding niet, door onkuifche vertooningen , verhit worde. De drivt, tot voortplanting van het menfchelyk geflacht, moet zo gemaetigd en geregeld worden , dat men daer van, tegen het Goddelyk oogmerk en voorfchrivt, geen verkeerd gebruik maeke. paulus beveelt ons daerom , ons zelven te reinigen van alle befmetting, niet alleen des vleefches , maer ook des geestes , 2 Cor. VII: i; en petrus, ons te onthou' den , van de vleefchelyke begeerlykheeden , welke kryg voeren tegen de ziel, i Petr. II: n.
/J. De kuischheid moet zich openbaer maeken , in onfe woorden. Ontuchtige woorden verraeden een onrein hart: want, uit den overvloed des harten , /preekt de mond, Matth. XII: 34. Hoerery en alle onreinigheid of gierigheid (liever onverzaedelyke begeerte naer wellust (i)) laet onder u niet genoemd worden gelyk het de heiligen betaemt; noch oneerbaerheid , noch zot geklap , of gekkemy , welke niet bstaemen , Eph. V: 3, 4.
(O ByMvcrU. XXIII Heel. p. 309.



DER CFENBAERING. VIIÏ. EOÈK. 57
7. Ook moet deeze deugd plaets hebben, in onfe daeden , door de natuurlyke drivt tot voort teeling zo te maeiigen en te regelen , dat zy , aen het Goddelyk oogmerk , beantwoorde , en zich zorgvuldig te wachten y van alle ontucht. Dit noemt paulus zyn vat te bezitten , in heüigmaeking en eer , 1 Thesf. IV: 3.
De verplichting , tot de kuischheid,
heeft bykans geen betoog noodig. Alle
zoorten van onkuischheid loopen blykbaer aen, tegen het oogmerk van onfen Schepper, en zy verftooren de 'mftellingen, welke Hy, omtrent de voortplanting van het- menfchelyk geflacht , verordent heeft. De kuisch¬
heid is, voor ons zelven, ten hoogften nuttig en noodzaekelyk', zo dat wy er, uit kracht der eigenlievde, toe verplicht zyn. Zy fpaert de gezondheid , voor welke de ontucht ten uiterften verdervelyk is, daer zy de allerfchaedelykfte ziekten veröorzaekt, Welke niet alleen den ouderdom verhaesten , maer ook zelvs , tot het nagedacht , Worden overgebracht. Daer te boven bevoordert zy ook
onfe eer en aerdfche goederen. Deeze
deugd Hemt volkoomen overeen met de reden, welke wil, dat wy onfe begeerten maetigen , en onfe hartstochten bedwingen. Zy verheft ons niet alleen , , boven de beesten , en flaekt ons, uit de flaverny der zinnen;
x. deel. G



98 OVER DE ZEEDENLEER
maer zy volmaekt zelvs onfe natuur , en maekt ons, aen de Engelen , gelyk. —— Ook is er geene deugd, welke meer toebrengt , tot de gerustheid van ons gemoed, daer zy de begeerlykheeden bedwingt, welke kryg voeren, tegen de ziel, en onrust, vrees, fmerten, en wroegingen , verwekken. Iemand , die, in dit geval , zich zelven overwint , en eene verzoeking te boven koomt , fmaekt een inwendig vergenoegen , het welk, met geene woorden , kan worden uitgedrukt.
Daer ondertusfchen deeze deugd den grootHen tegenftand ontmoet, en de drivt tot ontucht de fterkfte is , kan er niets noodzaekelyker zyn , dan op zyne hoede te weezen , tegen alle verzoeking, en de gepaste middelen by de hand te neemen , welke de gefchikfte zyn , om de kuischheid te bewaeren. Deeze middelen zyn de volgende :
i. Eene zorgvuldige waekzaemheid, over onfe gedachten en begeerten , waer van wy reeds gefprooken hebben. Die zich, van eene zonde , wil wachten , waepene zich, tegen alle zondige gedachten , en begeerten naer dezelve. Nu kan men de onkuifche gedachten en begeerten niet beeter verdry ven, dan door zyne aendacht , tot iets anders, byzonder tot Godsuienitige onderwerpen , te bepaelen ; allerbyzonderst tot de Opftanding, waer door oafe lichaemen , het heerlyk lichaem van
CHRIS-



der openbaering. VIII. boek. 99
christus , zullen gelykvormig gemaekt worden. Zouden wy dan een lichaem verontreinigen , het welk zulk eene groote heerlykheid te wachten heeft? paulus de Apostel zegt daerom , dat het lichaem niet is, voor de hoerery, maer voor den heer, en dat God, gelyk Hy den Heer je sus heeft opgewekt, ons ook , door zyne kracht, zal opwekken , i Cor. VI: 13, 14-
2. Eene naeuwkeurige waekzaemheid, over onfe zinnen , om geene voorwerpen te zien , of woorden te hooren, welke onfe harten befmetten kunnen , en om het gezelfchap van zulke lieden te vermyden, welker voorbeelden verdervelyk zyn. david badt daerom den heer , dat Hy zyne oogen wilde afwenden , op dat zy geene ydelheid zaegen , Pf. CXIX: 37 > en job verklaerde , dat hy een verbond gemaekt had , met zyne oogen , op dat hy geene acht zoude geeven , op eene maegd , Job XXXI: ï.
3. Een Christen herinnere zich geduurig, dat zyn lichaem een Tempel zy van den heiligen geest, en dat hy, die ontucht pleegt, zondige, tegen zyn eigen lichaem, 1 Cor. VI: 18, 19.
4. Men wachte zich , van overdaed in fpys en drank , als meede van de ledigheid, welke een ongeloovbaer voedfel geeven, aen de ontucht. De dronkenfchap deedt loth
x. deel. G 2



IOO OVER DE ZEEDENLEER
vervallen , tot bloedfchande , Gen. XIX ; en de aenleiding, tot de grouwelen der Sodomieten , waeren hoogmoed , zatheid van brood, en ftille gerustheid, Ezech. XVI: 49.
5. Gelyk , in alle gevallen , is er , om de kuischheid te bewaeren en te bevoorderen , geen beeter middel dan het Gebed , om bewaerd en gefterkt te worden , voor en tegen de verzoeking. Schep in my een rein hart, 0 God, (badt daerom de boetvaerdige david ,) en vernieuw , in het binnenjle van my , eenen vasten geest, dat is, een ftandvastig voorneemen , om alle verleiding te wederltaen, Pf. LI: 12.
C. Onfe Gezondheid wordt bewaerd en bevoorderd , door arueidzaemheid. Daer toe zyn wy derhalven verplicht , niet alleen pit aenmerking van het nut, het welk wy aen andere menfchen , en zelvs aen de geheele Maetfchappy , toebrengen ; maer ook de eigenlievde dringt er ons toe. God beveelt het daer te boven uitdrukkelyk. Zes daegen zult gy arbeiden , en al uw. werk doen , fprak de heer tot Israël, Exod. XX: 9. XXIII: 12. In allen Jmertelyken arbeid, is overfchot, winst, voordeel , verfterking van voorfpoed, zegt salomo, Spreuk. XIV: 23. paulus de Apostel vermaende de Christenen te Thesfalonica , tot arbeidzaemheid , er byvoegende , dat zo iemand , niet wilde, werken , hy ook niet
eete,



DER OPENBAERING. VM. BOEK. IOI
eete, en dat zulken , die niet werken , ongereegeld wandelen, 2 Thesf. III: 10-12.
Trouwens, dit vordert de natuur der zaeke zelve ; zelvs is de mensch, tot arbeid , gefchaepen , zo dat de leedigheid hem ellendig
maeken zoude. Dit vereisfchen onfe be-
hoevtigheeden. Wy hebben geftaedig voedfel noodig, en de aerde geevt dezelve niet, zonder dat zy bebouwd worde. Ook , wanneer men de vruchten der vlytig bebouwde aerde heeft ingezaemelt, behoort er nog kunst toe , om dezalve , tot ons voedfel , te bereiden. Vervolgens hebben wy kleeding en huisvesting noodig , waer van men zich niet kan voorzien , zonder moeite en naerstigheid. — Ook blykt het , uit de verfcheidene vermoogens , met welke de menfchen voorzien zyn , dat wy , tot arbeid , geroepen worden. Doorgaens ziet men , ^in de menfchen van hunne kindsheid af, eene zeekere werkzaemheid van lichaem of geest, gepaerd, met eene byzondere neiging, tot deeze of geene zoort van arbeid. Zommigen openbaeren, al vroeg, eenen' doordringenden geest, bekwaem tot wetenfchappen en fraeie kunlten ; anderen hebben minder vernuft , maer een fterker lichaem, het welk hen, tot zwaeren arbeid, bekwaem maekt. De laetften maeken het grootfte gedeelte uit, óm dat er meer werklieden, dan geleerden, noodig zyn.
X. DEEL. G 3



102 OVER DE ZEEDENLEER
Dit alles leert, dat de mensch niet gebooren is, tot luiheid , maer dat de arbeid hem eigen en nuttig is.
De natuurlyke flraf der Luiheid is armoede en verachting; daer een naerftig mensch niet alleen het zyne behoudt en vermeerdert , maer ook achting verwervt, in de zaemenleeving. Die , met eene bedrieglyke hand , werkt , wordt arm, maer de hand des vlytigen maekt ryk, Spreuk. X: 4. De hand des vlytigen zal heerfchen , voor zo ver hy zich, door zyne naerstigheid , boven anderen , verheft; maer de bedriegers , die hun werk flap en bedrieglyk doen , zullen onder cyns weezen, en zich, van anderen , afhangelyk maeken , Spreuk. XII: 24, De ziel des luiaerts is begeerig , naer tydelyk goed , doch daer is niet ; maer de ziel des vlytigen zal vet gemaekt worden. Spreuk. XIII: 4.
De verplichting tot arbeidzaemheid vordert, dat men een beroep kiefe , om daer in , naerftig te arbeiden , en dat men den tyd behoorlyk waerneeme. Ook is het noodig, dat men den juisten maetreegel houde, in den arbeid. Deeze drie byzonderheeden zullen wy een weinig naeder ontwikkelen.
u. Elk moet een beroep kiefen, om daer in te arbeiden, overëenkoomftig zyne vermoogens en neiging. Dit vordert, en ons eigen belang, en het nut der Maetfchappy. De
bur-



DER. OPENBAERING. VIII. BOEK. 103
burgerlyke zaemenleeving vereischt onderfcheidene bedieningen, en beezigheeden. Een volk heeft Regeerers , Wetten , Leeraers , Geneesmeesters Kurstenaers , en Arbeiders van verfchillende zoort , noodig. Dit heeft gelegenheid gegeeven , tot veelvuldige levensftanden , beroepen , handwerken , ambachten , en beezigheeden. Een iegelyk moet daerom naerftig zyn , in zynen post , op dat niet alleen elk , met zyn huisgezin, welvaere; maer ook het algemeen nut trekke, uit de nyverheid van byzonuere perfoonen. Wat zou er on'billyker zyn , dan dat een klein getal den arbeid deedt , voor de overigen , die zelve , als onnutte ballasten voor de aerde , ftil zitten ?
Vermits wy nu allen niet alles kunnen doen , moet ieder eene byzondere levenswys, of beroep , kiefen , dat is zulk een zoort van gezette beezigheeden , welke men , geduurende zyn ganfche leven , verricht, en waer op onfe overige daeden betrekkelyk zyn. Omtrent deeze gewichtige keus, waer van ons tydelyk geluk, voor een zeer groot gedeelte, afhangt , neeme men de volgende regelen in acht.
a. De levenswys , welke men verkiest , moet ten minften geöorloovd zyn , zo dat zy ten minften , met Gods Wet, en het welzyn onfer ziele , niet flrydig zy. Eene hantee-
X. DEEL. G 4



104. OVER BE ZEEDENLEER
ïing , welke, met onrechtvaerdigheid, gepaerd gaet, of welke, voor de zaeiigheid, gevaeiiyk is , zal derhalven een Christen niet verkiefen.
Onder tusfchen moet men deezen regel, met zommige geftrenge zeedenmeescers , niet te verre trekken , als of geene levenswys, voor eenen Christen , geöorloovd waere, welke hem , of anderen , op eenigerlei wys, aenleiding tot zonde geeven konde. Uit dit beginfel hebben de vroege Kerkvaders verfcheidene hanteeringen , voor ongeöorioovd, verklaert; zo dat zy niet alleen de beeldhouwers en fchilders , om dat zy aenleiding gaeven tot afgodery., uit de gemeenfchap der Kerke , uicflooten , maer ook de Redenaers , om dat hunne welfpreekenheid zomtyds , tot benadeeling van de waerheid eD gerechtigheid, misbruikt werdt ; en zelvs de kooplieden , die in waeren handelden, welke, tot wellust, misbruikt werden, pf, in den afgodsdienst, te ftaede kwaemen. Men fcheen niet te bedenken , dat het misbruik hef gebruik niet wechneeme; en wat is er, waer van geen misbruik kan gemaekt worden ? Het zeggen daerom van cicero , die kunsten," welke die-, naeresfen zyn der wellusten , zyn geenszins goed te keuren (k) , heeft eenige bepaeling noodig.
Een
{k) De Offic. I. I. c, 42.



PER OPENBAERÏNG. VIII. BOEK. 105
Een Christen raedpleege derhalven , met zyn geweeten , of het beroep, het welk hy kiest, of by de hand genoomen heeft , van dien aert zy , dat hy daer op den Goddelyken zeegen, met vrymoedigheid en vertrouwen , kan affmeeken. Kan hy dit niet doen ; is zyn beroep van dien aert, dat hy daer door zyn geweeten bezwaere, of andéren be-
nadeele; hy kiefe een ander. „ Meer
„ kan een geestelyk zeedenleeraer, over dit „ moeilyk ftuk, niet zeggen , gemerkt hy in „ de Schrivt , geene uitdrukkelyke verörde,, ningen daer omtrent vindt. De Apostel „ ten minften beveelt den bekeerden flaeven „ uitdrukkelyk , dat zy , in den dienst hun„ ner heiden fche heeren , zouden blyven ; „ niet tegenftaende het zeer waerfchynlyk is , „ dat eenigen derzelver, tot onnutte en ydele „ dienften , misbruikt wierden , i Cor. VII: „ 20. Hy oordeelt eeniglyk, dat een Chris„ ten , zo het volkoomen aen hem ftondt , „ om, zonder benadeeling van andere plich„ ten , zynen tegenwoordigen ftaet , met „ eenen anderen , te verruilen , den voorrang „ geeven moet , aen den geenen, die hem „ minst, in den wasdom in Godzaeligheid, „ hinderde, vs. 32, 34." (Z).
(O milleti vervolg der zeedenleer van mosheim VI Deel. p. 466.
X. DEEL. G 5



IOÖ OVER DE ZEEDENLEER
$. Zulk eene levenswys is de meest verkiesbaere , waer door Gods eer en het nut der Maetfchappy het meest bevoorüerd wordt. Hy mag daerom , by uitneemenheid . gelukkig geacht worden , wiens levensftand mede brengt , dat hy zich, met de waerheeden van den Godsdienst , en andere wetenfchappen , waer door 's menfchen ziel volkoomener gemaekt wordt , geduurende zyn ganfche
leven, beezig houdt. Evenwel zyn zul-
ken , die, tot andere, zelvs laege , beezigheeden , geroepen worden , niet ongelukkig, zo zy anders , in hunnen kring, voor de Maetfchappy , nuttig zyn ; daer, in elk een lichaem , verfcheidene deelen noodig zyn, welke alle, tot nut van het algemeen , medewerken , vergel. Rom. Xd: 4, j.
7. In het kiefen van een beroep, moet men , met zyne behoevten , en die van zyn huisgezin , raedpleegen. Voor arme lieden is het noodig, dat zy , van vroeg af, eenig eerlyk werk by de hand neemen , om voedfel en dekfel te hebben ; en niemand moet zulke lieden , om hun laeg beroep, verfmaeden , daer zy, tot de nuttigfte leeden van de Maetfchappy , behooren.
S. Alles gelyk ftaende, verkiefe elk zulk een beroep , het welk, met zyne bekwaemheeden en neiging , het meest overëenkoomt. Zelden flaegt men wel, in het gene men,'
met



DER OPENBAERISG. VIII. BOEK. IO?
met tegenzin, aenvaerdt heefc; daer de yver, die, uit eenen byzonderen lust, voortkoomt, veele zwaerigheeden overwinnen kan. Het is daerom onvoorzichtig en onbillyk, wanneer Ouders de neiging van hunne kinderen , in dit geval, te veel bedwingen willen. —- Voor het overige, mag men ook behoorlyke acht geeven , op zynen rang en zyne geboorte, om zich niet te veriaegen ; als er niets anders is , het welk ons daer toe verplicht. Ook is het prysfelyk, dat iemand zich zelven , of zyn gefiacht, door eerlyke middelen, door vlyt en naerstigheid , verhefFe.
f. Wyders moet elk, in zyn onderfcheiden beroep , vlytig arbeiden. Hier toe wordt vereischt,
a. Eene werkzaemheid des gemoeds, zo dat eene ontydige ledigheid verveelende zy. Een werkzaem mensch kan niet lang leedig zyn ; de levendigheid van zyn gemoed fpoort hem geduurig aen , tot den arbeid, en het flrekt hem tot last , wanneer hy niets te doen
heeft. Zulke menfchen zyn daerom ver-
achtelyk , die , wanneer zy zo veel verzaemelt of geërvt hebben , als zy behoeven , den arbeid niet meer noodig achtten , en leedigloopers worden; of die zich vergenoegen , wanneer zy , door hunnen arbeid , Hechts zo veel verkrygen , als zy , tot hun onderhoud , noodig hebben.
%. DEEL.



103 OVER DE ZEEDENLEER
b. Tot de aureidzaemheid behoort wyders eece vaerdigheid van hec gemoed, en
der lichaemelyke verrichtingen. Men
vindt menfchen , die eene natuurlyke vaerdigheid hebben , bykans tot alle werk. Anderen daerëntegen zyn klein van verftand , zo dat zy niet begrypen , hoe men eenig werk, op de kortfte en voordeeligfte wys, verrichten kan ; of langzaem , in de beweegingen van het lichaem. De laetften moeten zich , door gewoonte en oeffening , waer door de gedachten , en beweegingen des lichaems, vaerdiger worden, zoeken te verbeeteren.
c. De Naerstigheid moet er bykoomen , zo dat men alle traegheid vermydende, het werk met lust, ter hand neeme, en alle noodige vermoogens en krachten daer aen te koste legge. Hier op mag men de vermaening van paulüs toepasfen, zyt niet traeg , in het benaerstigm, Rom. XII: n. Hy prees daerom titus, welken hy , in veele dingen, be*' proevt had , dat hy naerstig was, 2 Cor,VIII: 22.
ü. Niets is er noodzaekelyker, dan dat wy, in Onfen arbeid, den tyd behoorlyk waerneemen. Een Christen, die wys is, doet alle zyne werken , in de rechte orde , en op den bekwaemften tyd. Hy volgt hier in het voorbeeld van verftandige landlieden, die , by het bebouwen van den akker, op de omftandig.
hee-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. ioo
heeden van het jaergetyde, en van het weder, naeuwkeurig acht geeven. Alles toch heeft eenen beftemden tyd , en alle voorneemen onder den hemel heeft zynen tyd, Pred. III: i. -— Elk moet daerom die goede gelegenheeden zorgvuldig waerneemen, welke de Voorzienigheid hem verfchaft , om eenig werk , op de voegzaemfte en voordeeligfte wys , uit te voeren , en althans den kostbaeren tyd , die nimmer terug keert, niet, in nutteloofe beezigheeden , verfpillen. paulus vermaent daerom, tot het uitkoopen van den tyd , door, van de gepaste gelegenheeden , een recht gebruik te maeken , Eph. V: 16.
y. Eindelyk moet men , in den arbeid,
den juisten maetregel houden. De Deugd
beftaet ook hier, in de middelmaet. Door al te grooten en langduurigen arbeid, flaet men over, tot een uiterfte , het welk het tegengeftelde is van de luiheid. Veelen zyn geneegen , tot luiheid , maer anderen zyn te vuurig tot den arbeid, zo dat zy te veel te gelyk opneemen, uit gierigheid of eerzucht; zich niet vergenoegende , met de vruchten van eenen maetigen arbeid. Men neeme daerom de volgende regelen in acht.
a. Men, draege zorg , dat men zyne gezondheid, door-eenen onmaetigen arbeid, niet benadeele. Trouwens' het zou de grootfte dwaesheid zyn , een gering goed naer te j.ie-
x.' deel.



I O OVER, DE ZEEDENLEER
gen, ten koste van een ander, het welk ongelyk waerdiger is.
b. Men moet zich niet inwikkelen , in eene beflommering van zulke groote en verwarde beezigheeden , dat men daer door , tot meer verheevener ph'chten , ongefchikt worde.
c. Elk neeme zyn eigene zaeken , met onvermoeiden y ver , waer , zonder zich te bekommeren, met iets, het welk hem niet aengaet. Zulke onrustige menfchen , die zich in alles inmengen , berokkenen zich zelven veel verdriet , en brengen wanorde en verwarring te weeg, in de huisgezinnen , en in de geheele Maetfchappy. Dat niemand van u lyde, ais een , die zich , met eenes anderen doen , bemoeit , i Petr. IV: i j.
d. Ook moet men nu en dan uitrusten, en zich eene verkwikkende leedigheid verfchaf-
fen. Dit uitrusten heeft niets gemeens,
met de verachtelyke luiheid ; het is geene onvruchtbaere werkeloosheid , maer eene ftaeking van afmattende beezigheeden , welke eene fterke infpanning van onfe zielsvermoogens , of lichaemskrachten , vorderen. De verkwikkende leedigheid , welke wy bedoelen , is niets anders, dan een middel, ter opwekking van onfe krachten, om op nieuw te werken.
Elk weet, door de ervaering, dat de krachten van ziel en lichaem, door den arbeid,
wor-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. III
worden uitgeput , en dat wy er ten lactften onder bezwyken zouden, wanneer er geen tyd van verademing en rust waere. Derhalven zyn wy verplicht, ter behoorlykèr tyd, uit te rusten; dit eischt de bepaeldheid van onfe krachten , de bewaering van onfe gezondheid , en de ftem der natuur zelve.
Ondertusfchen kan men niet naeuwkeurig bepaelen , hoe veel tyds elk , in het byzonder, tot rust en verademing , befteeden moet. De verfchillenheid der jaeren , der krachten, der gezondheid , der beezigheeden , en der omftandigheeden, maekt hier een veelvuldig onderfcheid. Menfchen van eenerlei jaeren hebben niet eenerlei maet van krachten en gezondheid ; ook is de eene beezigheid meer vermoeiende , dan de andere ; zelvs is het , naer de onderfcheidene omftandigheeden , noodzaekelyk , dat een werk, met meerderen of minderen fpoed , worde voortgezet.
Geduurende den tyd van rust en verademing , neeme men eenige uitfpannende beezigheid by de hand , welke gefchikt is, om het gemoed te vervrolyken , en de krachten van den geest te herftellen. Over de Uit¬
fpanningen , voor zo verre zy gefchikt zyn , om onfe gezondheid te bevoorderen , en de al te groote vermoeijng van onfen geest voor te koomen , hebben wy reeds gefproo-
x. DEEL.



ÏÏ2 OVER DE ZEEDENLEER
ken C m), en , in het vervoig, zullen wy over de vermaeken, met opzet, handelen. Alleenlyk merken wy nu, in het algemeen , aen , dat onfe uitfpanningen of tydverdryven, in den tyd van verkwikkende leedigheid , niet alleen geöorloovd, maer ook welvoeglyk weezen moeten; zotte en kinderachtige beezigheeden voegen geenen veritandigen man, en nog minder eenen Christen ; ook moet de tydkorting in de daed eene uitfpanning zyn , gefchikt , om, aen den geest, eenig waer vermaek te weeg te brengen ; zo dat zulke uitfpanningen , welke den geest vermoeien, aen het oogmerk geenszins beantwoorden. Eindelyk wachte men zich, van allen fchyn des kwaeds, en onthoude zich van zulke uitfpanningen, uit welke anderen iets kwaeds zouden kunnen vermoeden.
D. Tot de middelen , om onfe gezondheid te bewaeren en te bevoorderen , behoort ook het verzorgen van Wooning en Kleeding.
A. Onder de noodwendigheeden van dit leven, behoort meede eene Wooning. Eene
eenvouwige wooning , vooral daer men eene zuivere en gezonde lucht inaedemt , zyne beezigheeden verrichten , en de noodige rust genieten kan , is, voor den min vermoogenden, genoegzaem ; een daglooner kan , in
zyne
C»0 Boven p. 91-93.,



rjER OPENBAERING. VIII. BOEK. Hg
«vne laege ftulp , zo vergenoegd weezen, als een Koning, in zyn Paleis. Laet het evenwel iemands vermoogen toe , dan ftrydt het geenszins, met het Christendom , dat hy een ruim en fraei huis bewoone , en het zelve , met eenen goeden fmaek, verciere; om de genoegens , welke de weldaedige Voorzienigheid hem vergunt, met blydfchap en dankzegging , te genieten. Daer door bevoordert hy niet alleen de uiterlyke volkoomenheid van zyne woonplacts , en het vermaek van zyne medeburgeren, maer hy verfchaft ook werk , aen den ambachtsman; hy opent, voor veelen , eene bron van beftaen , en hy bevoordert de kunften. Even zo is het ook ge-
leegen, met het huisraed. Dit vooronderftelt paulus, wanneer hy zegt, dat, m ten groot huis, niet alleen gouden en zilveren voeten zyn , maer ook houten en aerden voeten » zommigen ter eere , maer zommigen ter onëere , s Tim. II: 20.
De Verlosfer en zyne Apostelen hebben, omtrent het een en ander , geene byzondere voorfchrivten gegeeven , maer dit ftuk , aen de vryheid der Christenen , overgelaeten , om daer in, overëenkoomftig hunne onderfcheidene omftandigheeden , met wysheid, te handelen. Alleen lyk geldt ook hier die algemeene bepaeling, dat de Christelyke nederigheid,
X. DEEL. H



114 OVER DE ZEEDENLEER
de deftigheid, en de welvoeglykheid, in alles i moet doorftraelen, Phil. IV: 8.
B. De Kleeding is , zo wel als het voedfel , noodig , tot bewaering en bevoordering van onfe gezondheid, paulus voegt daerom het voedfel , en het dekfel, te zaemen, i Tim VI: 8.
Offchoon de Openbaering , ook omtrent dit ftuk , geene uitdrukkelyke beveelen heeft voorgefchreeven, leert evenwel de natuur der zaeke zelve, dat men daer omtrent de volgende regelen voornaemenlyk moet in acht neemen.
a. Het hoofdoogmerk der Kleeding is, het lichaem , vooral in koude landftreeken , tegen de fchaedelyke werkingen van het weder , te beveiligen. Het wyst zich derhalven van zelvs , dat zulk eene manier van kleeding , welke , aen dit oogmerk , niet beantwoordt, en de gezondheid van het lichaem benadeelt , ongeöorloovd zy. Om die zelvde reden , moet de kleeding niet van dien aert zyn , dat het lichaem daer door al te teeder, en, voor de veranderingen van het weder , al te aendoenlyk worde ; veel eer behoort men zich allengskens , aen die veranderingen, te ge. wennen, op dat het lichaem daer tegen gehard worde.
£. Een ander oogmerk der Kleeding is de
be-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 115
bedekking tfan die leeden , welke de eerbaer. heid en fchaemte gebiedt te verbergen. Dit is een gevolg der zonde , Gen. III: 7. Onfe Kleeding moet derhalven, aen dit oogmerk , beantwoorden , en , met de eerbaer heid , alleszins overëenkoomen. Volgens de Godde» ]yke Wet, aen Israël gegeeven, moet het onderfcheid der kunne zich , in eene byzondere kleeding, openbaer maeken , om geene aenleiding, tot onkuisheid te geeven. Het Meed eenes mans, (was het) zal niet zyn aen eene vrouwe , en een man zal geen vrouwenkleed aentrekken 1 want al wie zulks doet is , den heere uwen God, een grouwel, Deut. XXII» J. («)-
y. Wyders dienen de kleederen oök , tot verciering van het lichaem. Dit oogmerk mag men derhalven niet uit het oog verliefen. rw In de Kleeding, zoekt men zeekerlyk te ver* geevsch een zoort van vroomheid; maer, aen den anderen kant, mag men , zo wel uit de keus en inrichting der kleeding, als uit andere uitwendige daeden , tot iemands goeden of Hechten fmaek, befluiten. Een mensch wordt, aen het gezicht, gekend , en een verftandige wordt , aen de ontmoeting zynes aengezichts , gekend ; de kleeding des mans, en het lacchen der tanden, en de gang des menfchen3
(») Bybelrerkl. IV Deel. p. 208, 209. X. deel. H 2



IIÖ OVER DE ZEEDENLEER
verkondigen , wat hy voor één is , zegt Jefiis Syrach, Kap, XIX: 27, 28. Eene cierlyke , netheid, in de kleeding, verciert het lichaem, en is, met de waerdigheid van eenen Christen , geenszins onbeftaenbaer. Iemand , die , in een flecht en morsiig kleed, verfchynt , verraedt zyne achteloosheid , eigenzinnigheid , of gierigheid ; niet minder , dan hy , die , in eene onmaetige en kinderachtige verciering van zyn lichaem, eene zeekere eer zoekt, een gering verftand en een ydel hart verraedt.
Een Christen fchikt zich daerom , in zyne kleeding, naer den heerfchenden fmaek van zyne landgenooten , en de gewoonte, doorgaens 'de Mode genaemd, welke , onder dezelve , plaets heeft. De Heiland zelvs vooronderftelde , in zyne gelykenisfen , dat men zich , ook in de kleeding, naer de heerfchende gewoonte, fchikken moete, Matth. XXII: 11. ,, Ten minften zou een Christen of eene s, ftyvhoovdigheid, of eenen ongemeen laegen „ geest, verraeden, wanneer hy zich, in eene „ zo geringe zaek, als het fatfoen of de „ kleuren der kleederen zyn , tegen den een„ paerigen fmaek eener geheele Provincie, „ verzetten , en , in eene ouderwetfche Mo„ de, iets byzonders, en eene byzondere
nederigheid , of geestlykheid , vertoonen ,, wilde. En echter maeken veele , anders
oprechte , gemoederen , hunne deugd ,
„ al-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 117
„ alleen door deeze kleinigheid , by de wae„ reld verachtelyk, en geeven aenleiding, tot ", de twyffelmg , of zy niet wel , onder „ hunne ouderwetfche kleeding, het hoog„ moedig voorneemen , verbergen , om eene „ ganfche Stad de Wet op te dringen , zich, naer hunne manier , waer aen meermaelen zelvs de gierigheid haer aendeel heeft, te
„ kleeden" O).
Er zyn geftreuge zeedenmeesters geweest , en misfchien zyn er nog, die, tegen de Mode , geweldig uitvaeren , zo dat zy , zelvs tegen alle welgemanierdheid , den oorlog
fcheenen verklaert te hebben. ■ ■ Geheel
anders handelde de Verlosfer ; niet alleen in zyne kleeding , maer ook in de geheele manier van zyn gedrag en verkeering , fchikte Hy zich , naer de gewoonte van zyne landgenooten. Nimmer maekten ook de Apostelen eenige zwaerigheid , om zich, naer den fmaek en de manieren des volks , onder het welk zy verkeerden , verftandig te fchikken , uitgenoomen alleen in zulke dingen , welke in zich zelve ongeóorloovd, en tegen den Godsdienst, welken zy verkondigden, ftrydig waeren ; paulus is allen alles geworden, op dat hy immers eenigen behouden zoude , i Cor* IX: 22.
(») milies I. c. VI Detl, p. 453X. DEEL. H 3



Il8 OVER DE ZEEDENEEER
Voeg er by, dat het niet alleen wel voeg-, lyk zy, maer zelvs raedzaem, voor eenen Christen , zo ten opzichte van zich zelven , als van zynen Godsdienst , dat hy zich, naer de gewoonte, fcbikke. Ten aenzien van zich zelven zal hy , door zich , tegen den gewoo* fien ftroom , aen te kanten , niets anders uitwerken , dan dat hy, om zyne eigenzinnige grilligheid , veracht worde, en , met betrekking tot den Godsdienst, zal zyne ftyvzinnigheid veröorzaeken , dat menfchen, die niet gunstig denken, over het Christendom, daer van nog meer afkeerig worden , en dat fpotters de zeedcnleer van het Euangelie , tot een voorwerp van hunnen laegen fchimp, maeken,
paulus vermaent wel, dac wy der waereld niet gelykformig worden , Rom. XII: 2. Maer hy fpreekt bepaeldelyk, van de zondige gewoonten , en de grouwzaeme levenswys, welke toen, onder de Romeinen, in trein was.
Het is ook waer , dat de Mode zeer veele nadeelige gevolgen hebbe. „ De Modes zyn 3, dwingelanden , in de Burgerlyke Maetfchappy, waer naer zich ook veele redelyke menfchen , tegen hunnen zin , moeten 3, fchikken , indien zy niet , als zonderlinge „ weezens, willen uitgelagchen en veracht „ worden. Welk een zwaer en kostbaer juk „ wordt derhalven niet, door de uitvinders
„ van



DER OPENBAERING. VUL BOEK. lip
van weelderige Moden, op den hals van
hunne medeburgeren, gelegd" Q0? Maer, aen den anderen kant , heeft de verandering der Moden dit toevallig nut . -dat er de zoorten van beftaen , en de kuniten , onder de menfchen , door vermeenigvuldigd en bevoorderd worden; en , daer de veianoering vermaekt, bevoordert ook deeze verwisfeüng het eenoeeen van dit leven.
Er kunnen laege en kinderachtige manieren plaets hebben, ook in de kleeding, welke een klein verftand en een ydel gemoed verraeden • maer deeze zal een Christen , die , in alles', de welvoeglykheid en deftigheid bemint, geenszins naer volgen. Ook is het, be„eden tem, zich te fchikken , naer elk eene verandering, in de manier van elk eene byzonderheid der kleeding ; alleenlyk 18 de algemeene fmaek , voor zo ver hy noch onverftandig noch dartel is , zyne regelmaet.
Wyders hebben wy er nog by te voegen, dat men , hoe zeer de kleeding meede diene , tot verciering van het lichaem, niet al te veel tyd , die nuttiger kan gebruikt worden , tot den opfchik befteede, „ Een Christen vrouw , die, in den fchoot van den Gods„ dienst, is opgevoed, en edeler deukbeel-
(p) suszmilch Gcddelyke Orde, heerfchende , in de veranderingen van het menfchelyk geflacht. H Deel. F- WX. DEEL. H 4



S20
OVER DE ZEEP ENLEER
„ den , dan de Frar.fche ligtvaerdigheid en de waereld inboezemen , heeft ingezoogen s zal zelve bekennen , dat zy , tot verheevener einden , gefchaepen is , dan dat zy „ den onwaerdeerbaeren tyd, en vooral de „ duure ogenblikken des morgens, die , met „ de ftraelen der zon , in den geest klaerheid „ en vernieuwde vlugheid uitftorten, en welke „ daerom , als eerltelingen van den verborge„ nen omgang met den heer , geheiligd „ moesten worden; dan dat , zeg ik , eea „ Christen vrouw deeze onwaerdeerbaere uu„ ren, met zo geringe zorgen en beezigheeden , als de opfchik haeres licbaems is, zou flyten. Neen ; een Christen vrouw zal veel eer haere waere eere, en haer „ zuiverst vermaek, daer in ftellen , dat zy s, geftaedig tracht, door de reinheid haeres „ harte , en door de onfchuld haeres wan„ dels, den heer te behaegen, i Cpr. „ VII: 34." C?>
S. Eindelyk dienen ook de kleederen, om het onderfcheid van rang en ftaet aen te wyfen. Ziet die zachte kleedeten draegen , zyn in der Koningen hui/en, (zegt de Heiland) Matth. XI: 8. Een Christen fchikt zich daerom , naer de welvoeglykq gewoonde, en kleedt zich , overëenkoomftig zynen rang,
zy-
(j) miller 1. c. VI Deel, p. 455.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 12 E
zynen ftaet, zyn vermoogen, zynen ouderdom , en zyne overige uitwendige omftandigheeden. -— Ook moet de gelegenheid van tyd en plaets worden in acht genoomen ; eea Christen zal zich daerom niet, met dezelvde kleeding, op een bruiloftsfeest, en in eea klaeghuis, vertoonen ; en , by den openbaeren Godsdienst, zal hy zich, van eene zeedige en gepaste kleeding , bedienen. Dit beveelt paulus uitdrukkelyk s i Tim. II: 9.
E. Ten laetften bevoordert men zyne gezondheid , door het beteugelen der vleefchelyke nEGEERLïKHEEDEN t en ongeregelde harts-:
tochten (O. Ongebreidelde drivten,'
en geweldige hartstochten, hebben eenen aller-; verdervelykften invloed op onfe lichaemen; zy verteeren de krachten,, krenken de ge-, zondheid, en veröorzaeken zomwylen zelvs* den dood. G.evolgelyk verplicht ons de zelvslievde , onfe hartstochten zodaenig te regelen ,' dat zy, dqor derzelver onftuimigheid , geen nadeel, aen ons lichaem , 'en aea onfe'gezondheid , toebrengen, paulus ver-, maent, om het vleesch niet te verzorgen, tot begeerlykheeden, Kom. XIII: 14, om het vleesch te kruicigen , met de beweegingen en begeerlykheeden, Gak V: 24 , om de begeerlykheeden der, jongheid te vlieden, 2 Tim, II: 22; en petrus.,'
( r) Boren p. 48, i X, DEEL. H $



122 over de zeedenleer
om der begeerlykheeden niet gelykformig te worden , i Petr. I: 14.
y. Toe de plichten , welke wy aen ons zelven , met opzicht tot onfe lichaemen , verfchuldigd zyn , behoort nog het zorgen, voor de uiterryke gestalte van ons lichaem \ en de verbeetering van deszelvs krachtkn.
A. Wy moeten zorgen, voor de uiterlyke gestalte van ois lichaem, om het zelve volkoomen en ongefchonden te bewaeren. Geen één der leeden is overtollig , geen het minfte kan men , zonder ongemak , misfen. De eigenlievde verplicht ons derhalven , om zorg te draegen , zo veel mogeiyk , dat wy niet, op eenigerlei wyfen , verminkt worden. origenes fioeg eenen gansch verkeerden weg in, om zich, tegen den prikkel van den wellust, te beveiligen , toen hy zich ontmande.
Er zyn zeekere lichaems gebreeken , welke zommigen van de geboorte af hebben, en deeze zyn niet , in hunne macht. Niets is derhalven onbetaemelyker, dan iemand, om zulke onvolmaektheedcn van zyn lichaem , te verachten en te froaeden. Is iemand , in dat ongeluk , hy laete niets onbeproevd, om het ge rek , door kunstmiddelen , zo veel mogeryk , te verbeeteren of draeglyk te maeken. ' B Niet minder zyn wy verplicht , om de krachten van ons lichaem te verbeeteren. Trouwens de welvaert der menfchen hangt
veel-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 123
veelzins af, van hunne lichaemelyke beezigheeden ; hoe vaerdiger derhalven het lichaem, tot deszelvs werkzaemheeden , is, hoe bekwaemer het ook is, om onfe tydelyke welvaert te bevoorderen. De fterkte, de handigheid , en de vaerdigheid der leeden , maeken zommige menfchen, tot zeekere kunftige en nuttige verrichtingen , bekwaemer, dan
anderen. Deeze Vaerdigheid van het
lichaem is, ofnatuurlyk, of verkreegen. De natuurlyke vaerdigheid maekt den eenen mensch meer tot dit, en den anderen tot dat werk, bekwaem. Elk fchikke zich daerom tot zulk een werk, waer toe zyn lichaem het bekwaemfte is. Ook worden zeekere vaerdigheeden, door oeffening en gewoonte, verkreegen. De Grieken , en, naer hun voorbeeld , de Romeinen , maekten zulke oefteningen, tot een weezenlyk ft.uk eener goede Opvoeding, en op deeze zinfpeelt paoltjs de Apostel veelvuldige maelen, in zyne brieven. Door zulke oefteningen , werdt het lichaem gehard, de fterkte vermeerderd, en de gezondheid bevoorderd.
Ook mag men de bewaering der natuurlyke fchoonheid, onder de plichten van eenen Christen , rekenen. Zy behoort, tot de volkoomenheeden van het lichaem , en mag daerom niet verwaerloosd worden. Ondertusfchen flaet men, tot een laekbaer uiterfte, ovec 3
X. DEEL,



124 OVER DE ZEEDENLEER
wanneer men , om dezelve te vermeerderen, de toevlucht neemt, tot kunst en onechte verderfden , door welke haere edele eenvouwigheid rnismaekt wordt; als meede wanneer men haer , op eenen al te hoogen prys, ftelt. Eene geheiligde ziel, in een wanltaltig lichaem, maekt een ongelyk voortreffelyker mensch uit, dan een ondeugend hart, in het fchoonfte lichaem. Een fchoone vrouw , die van reden afwykt , is een gouden bag in een varkens fnuit , Spreuk. XI: 22. De bevalligheid is bedrog, en de fchoonheid ydelheid; maer eene vrouw , die den heer vree<t , zal gepreefen worden , Spreuk. XXXI: 30.
§• 985.
III. De Eigenlievde beveelt ons , onfe uitwend 10 e welvaert te bevoorderen , en ons geluk , ten aenzien van onfe tydelyke omftandigheeden , zo volkoomen te maeken , als immers mogelyk is.
De dingen, welke onfe uitwendige welvaert bevoorderen , om een gerust en vergenoegd leven te leiden, kan men, tot drie hoofdzaeken brengen, de aerdfche goederen, de ter , en de vermaeken. De Heilige Schrivten fpreeken weinig van de plichten , welke wy , ten aenzien van deeze byzonderheeden,
ter



DER OPENBAERING. VUL BOEK. ït$
ter verbeeteriDg van onfen uiterlyken toeftand in de waereld , betrachten moeten ; trouwens zy verönderftellen, dat de eigenlievde de menfchen zal aenzetten , om alle gepaste middelen by de hand te neemen , ten einde hun geluk in de waereld te bevoorderen. Evenwel zeggen zy er zo veel van , als genoegzaem is, om te weeten , hoe wy ons* gedraegen moeten.
X. Om ons, van voedfel en dekfel, te verzorgen , hebben wy aerdjche goederen noodig. Zonder geld, en andere goederen, welke men , in het algemeen , onder den naem van tydelyk vermoogen , begrypt, kan men noch de noodwendigheeden , noch de gerievlykheeden van dit leven , verkrygen. Derhalven mag .en moet een Christen zich , door betaemelyke middelen , geld en andere goederen verfchaffen. Die gejloolen heeft , Jteele niet meer , maer arbeide liever , werkende dat goed is , met de handen , zegt daerom paülds, Eph. IV: 28. De weldaedige Voorzienigheid verfchaft aen het menschdom, eenen overvloedigen voorraed , van het gene wy, niet alleen tot voedfel en dekfel, maer ook tot verkwikking noodig hebben , Hand. XIV: 17. Maer de aerdfche goederen zyn , in eene onderfcheidene maet, verdeeld. Elk bezit het gene hy , door zynen arbeid, door zyn verftand , of andere wettige middelen , verkreex. DEEL.



126 OVER DE ZEEDENLEER
gen heeft; en „ de wetten van rechtvaerdig„ heid, op de orde en rust der Maetfchappy „ rustende, willen , dat, begeeren wy ons „ iets van het eigendom van anderen , op „ eene wettige en rechtmaetige wys, te ver3, fchafFen , wy, naer den ingevoerden prys , „ als welke de waerde der dingen tegen el„ kander afmeet en gelyk maekt, hen zo veel „ daer tegen van ons eigendom uitkeeren en „ overlaeten. Des wy geld moeten hebben en „ andere goederen , die, in het koopen en ,, verkoopen , met deszelvs waerde, gelyk „ gefteld worden " (V).
God maekt de hoogfte wysheid en goedheid openbaer , in de onderfcheidene verdeeling der tydelyke goederen, zonder welke de men.fchelyke Maetfchappy, immers na het inkoomen der zonde , onmogelyk beftaen kan. Zo drae niemand meer bezat, dan een ander, zou bykans alle verbindtenis, onder de menfchen, aenftonds ophouden, en het ontwerp, om , ook in dit geval, eene gelykheid in te voeren , is volftrekt onuitvoerbaer. De begeerte der behoevtigen en min vermoogenden , om zich het noodige te verfchaffen, brengt duizenden van handen in beweeging, om, voor de rykeren , de gerievlykbeeden van dit leven te verfchaffen; de zucht , om zyne
be.
CO miller 1. c. VI Deel, p. 662.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 127
bezittingen te vermeerderen, is de dryfveer van den koophandel , van de zeevaert, van de ambachten , en ontelbaere nuttige onderneemin-'en ; daer de rykdommen van zeekere perfoonen en gedachten eenen heilzaemen invloed verfpreiden , niet alleen op ongelukkige menfchen, maer ook op de geheele Maetfchappy.
Het gene het gezond verftand leert, bevestigen de Heilige Schrivten. Zy keuren de bezitting van byzondere eigendommen goed t door het fteelen te verbieden, Exod. XX: 15. Eph. IV: 28. Zy leeren ons den rykdom , aen den Goddelyken zeegen , dank te weeten: want de zeegen des heer en maekt ryk , en voegt er geene fmerten by , Spreuk. X: 22. Zy beveelen ons, ons eigen brood tg eeten, 2 Thesf. III: 12 , de onfen , en voornaemenlyk onfe huis genoot en , te verzorgen , 1 Tim. V: 8, en verönderftellen , dat de ouders fchatten vergaederen moeten , voor de kinderen , 2 Cor. XII: H- Zy verklaeren , dat God , in den weg van zyne Voorzienigheid , met de hoogfte wysheid, onderfcheid ftelle , tusfchen ryken en armen, en dat Hy elk zyn onderfcheiden deel van de aerdfche goederen toefchikke, Spreuk. XXII: 2. XXX: 8.
Het ontwerp van den Wysgeer plato, die eene gemeenfchap van goederen, en zelvs
x. DEEL.



143 OVER BE ZEEDENLEER
van vrouwen , aenprees (O , was even zó ongerymd , als onuitvoerbaer. Hy is daerom reeds, door aritoteles (u) . weder-
jegd. Ook hadden de Esfeërs eene ge-
meeufchap van goederen ingevoert (v). Zelvs hebben zommige Wederdoopers , in de XVI Eeuw , zodaenig ontwerp tot ftand willen brengen (w).
Te vergeevsch beroept men zich, op de handelwys der allerëerfte Christenen , Hand. II: 44. IV: 32, 34, daer dezelve kennelyk onder fcheiden was , van de gemeen fchap der goederen , by de Esfeërs. Immers niemand werdt genoodzaekt zyne goederen te verkoopen , en de penningen, in eene algemeene kas , over te brengen ; maer het ftondt geheel , aen de willekeur der vermoogende Christenen , of zy hunne goederen , en hoe veel van dezelve , zy verkoopen wilden , om de gelden, ten behoeve der armen , in de handen der Apostelen te ftellen , verg. Hand»
V: 4. ■ Voeg er by , dat deeze handel-
wys zich alleen bepaelde, tot Jerufalem, en
dat
(t~) Dt Leg. 1. v. EUSEBius Prttpar. Eusng. 1. xiii, c. 19.
(O Polit. 1. ii. c. 1-3.
(v) josephus dntiq. Jud. 1. xvi1i. c. a. en dt Sellt Jud* j. ii. c. 12. (w) hoornbeek Summa Controv. i, V. p. 364.



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 129
dat de Christenen , die zich aldaer bevonden , er byzondere redenen voor hadden (ar). Hier van daen is het ook , dat de overige Gemeenten , door de Apostelen zelve geplant, dit voorbeeld niet hebben naergevolgt ; gelyk blykbaer is, van de Gemeente te Antiochien, Hand. XI: 29, 30 , te Corinthen , 1 Cor. XI: 20-" 2 Cor. VUL- 12', 13 , te Thesfalonica; alwaer de Christenen, door paulus, vermaend werden , om zich de noodwendigheeden van dit leven, door den arbeid hunner handen , te verzorgen , 1 Thesf. IV: 11 , 12. 2 Thesf. III: 8-.
Maer langs welke weegen, mag een Christen, aerdfche goederen verkrygen ? en welk een gebruik moet hy er van maeken ? Deeze twee vraegen zullen wy kortelyk beantwoorden.
A. Een Christen mag zich aerdfche goederen verkrygen, langs alle weegen , welke wettig en betaemelyk zyn. Alle middelen $ om zynen uitwendigen ftaet, door het aenwinnen van aerdfche goederen , te verbee» teren , welke , tegen Goddelyke en menfchelyke wetten , aenloopen , zyn , buiten twyffel, onbetaemelyk. Een Christen flaet daerom nimmer zulke weegen in , om zich te verryken , welke , met de plichten , jegens God ,
O) Bybe'.verkl. XXI Deel. p. 36. X. DEEL. I



I30 OVER DE ZEEDENLEER
en onfen naesten, ftrydig zyn. Aen den anderen kant, is het niet alieen geöorloovd, maer zelvs plichtmaetig , dat elk, in zjyi beroep, vlytig arbeide , zo om der menfcheiyke Maetfchappy van dienst te weezen , als om zich , en de zynen , het noodige en verkwikkelyke te verfchaffen , ten einde een gerust en vérgenoegd leeven te leiden.
Het gewoone middel, om ons aerdfche goederen , en waereldfche eigendommen , te bezorgen , is de arbeid ,• het zy in het beöeffenen der Wetenfchappen en Kunsten, het zy in een ambt , ten nutte der Maetfchappy , het zy in den Koophandel, het zy in een Ambacht , of eenig ander eerlyk Beroep. Dit middel is zo plichtmaetig, dat hy , dis niet ml arbeidenvolgens de uitfpraek van den Apostel, ook niet eeten zal, 2 Thesf. Hf:
10. Wyders verkrygt men eigendom,
aen aerdfche goederen , door kooping , door vrywillige givten van anderen , door ervenis , of andere wettige middelen , welke , door de Rechtsgeleerden worden aengeweezen.
B. Dan het is niet genoeg , onfe uitwendige omftandigheeden , door het vermeerderen van onfe tydelyke bezittingen , te verbeeteren ; maer wy moeten ook , van de aerdfche goederen , een recht gebruik maeken , over-
eenkoomftig het Goddelyk oogmerk. Ia
het gemeen moeten wy dezelve , met dank-
baer-



der openbaering. VIII. boek. 131
baerheid jegens God, bezitten en genieten. Wanneer iemand zyne bezitting dank weet, aen zyne wysheid , arbeid , en verdienften , beroovt hy God van zyne eer , daer de zeegen des heer en ryk maekt, Spreuk. X: 22. Trouwens zo de heer het huis niet bouwt „ te vergeevsch arbeiden deszelvs bouwlieden daer aen; zo de heek de Stad niet bewaert , te vergeevsch waekt de wachter; het is te vergeevsch , dat gy lieden vroeg opjtaet, laet op blyvt, eetet brood der fmerten ; het is alzoo dat Hy het zynen beminden , als in den Jlaep geevt , Pf. CXXVII: 1, 2. Wyders moeten wy er een dankbaer en maetig gebruik van maeken , ten nutte van ons, de onfen, en andere menfchen , die onfen byftand noodig hebben.
Meer byzonder moet een Christen den rykdom , op deszelvs rechte waerde , fchatten , daer naer geene onbetaemelyke begeerte hebben , en er zyn hart niet aen vasthechten.
t. Een Christen moet den rykdom , op deszelvs rechte waerde , fchatten. De aerdfche goederen behooren , tot de gaeven van Gods zeegenende goedheid, en zo zy fchaedelyk zyn , koomt het alleen van het kwaed gebruik, dat er van gemaekt wordt. De wysheid is goed , met een ervdeel , en zy , die dé zon aenfchouwen, hebben voordeel daer van: want de wysheid is, tot eene fchaduw , en het geld is, tot eene fchaduw', Pred. VII: n » 12.
x. deed. ' 1 2



I$2 OVER DE ZEEDENLEER
De verachting der tydelyke goederen , door zommige VVysgeeren , geJyk uioVenes , en democritus, was niets anders, dan een befpottelyke hoogmoed, om volmaekter te fchynen , dan anderen.
God heeft, aen veelen van zyne byzondere gunstgenooten , aenzienlyke rykdommen gefchonken , en aen hun de belovte van den Heiland vervult, dat den zulken , die eerst zoeken Gods Koningryk en zyne gerechtigheid, alle andere dingen, als eene toegivt, zullen worden toegeworpen , Matth. VI: 33 Men denke, aen abraham, jon, jo.veph van
/Srimathea, en anderen. > Hoe zeer de
rykdom van veel geringer waerde is , c'an de goederen der ziel , is hy e vei, wel een weezenlyk voorrecht ; zy denken veel te laeg, van de mildaedigheid der Voorzienigheid, die een aenzienlyk vermoogen , voor een enkel fchyngoed, houden ; en de aerdfche goederen kunnen, naer Gods oogmerk, door eenen verftandigen Christen , tot onnoemenlyk veel nut, gebruikt worden. De rykdom is een waerdig goed, in de hand van eenen Christen , die God , als een verftaudig rentmeester van de fchatten zynes heeren , in het gebruik en het befteeden van de aerdfche fchatten , naer volgt. Hy, die veel geld bezit, verdient daerom geene byzondere achting; maer, wanneer hy , by zynen overvloed, deugdzaera
leevt,



DER OPENBAERÏKG. VIII. BOEK. T33
leevt, en zyn vèrmaek vindt in wel te doen, is hy gelukkig te achten.
Trouwens de rykdom verfchaft, den bezitter, die er een recht gebruik van maekt, weezenlyke en groote voordeden , naerdien men zich , door het geld , ontdoen kan, van verfcheidene lastige zorgen , en onaengenaeme dingen , aen welke de armoede gemeenlyk on-
derheevig is. Een ryke behoevt. geen ge-
brek te lyden. Hy kan zich niet alleen
het noodwendige, maer ook het verkwikkelyke bezorgen , en zich het leven, op vederlei wyfen, aengenaem maeken. Hy kan,
•wegens het toekoomende , meer onbezorgd keven , dan anderen , die minder voorraed hebben. — Hy kan zynen kinderen eene goede
en meer befchaevde opvoeding geeven.
Hy kan zich , door het verftandig en lievderyk beftuur van zyne goederen , by anderen , bemind en geëerd maeken , en het onuitfpreekdyk genoegen genieten , van nuttig te zyn, aen zyne medemenfchen; wanneer hy, met job, den blinden is, tot oogen, en den kreu* pelen , tot voeten, den nooddnivtigen een Vader, Job XXIX: 15, 16.
Een ryke derhalven , die tevens ryk is , m het Koningryk der hemelen , is waerlyk gelukkig. Ondertusfchen moet men den rykdom niet, boven zyne weezenlyke waerde , fchatten. Op zich zelve befchouwd, is de
X. DEEL. I 3



134 over de zeedenleer
rykdom gesn voorrecht ; het is niet de overvloed, welke ons gelukkig maekt, maer hy is. voordeelig of fchaedelyk, naermaete wy er een goed of kwaed gebruik van maeken. Er zyn menfchen , die, met een zeer maetig deel van aerdfche goederen, naer lichaem en geest gezond zyn, vergenoegd en zeer gelukkig leven. Er zyn ryken , die een ellendig leven leiden. De ondervinding bevestigt het allerduidelykst, dat het waere geluk en genoegen, niet in den overvloed, geleegen zy: want, (gelyk de Heiland zegt) , het is niet in den overvloed gelegen, dat iemand leevt, dat is, gelukkig en vergenoegd leevt, uit zyne goederen , Luc. XII: ij.
Ontelbaere dwaefen houden den rykdom , voor het hoogfte goed; maer zy bedriegen zich jammerlyk. Zy houden de ryken , voor gelukkiger, dan anderen, niet om dat de eerfte de middelen in handen hebben, om hoogere en meer gewichtige plichten uit te oeffenen, dan de armen betrachten kunnen; maer alleen daerom, dat zy het vermoogen in handen hebben , om alle ondeugende lusten van een zondig hart te voldoen , hunne kwalyk gepiaetfte eergierigheid te koesteren , zich grootere vryheeden , en een zoort van heerfchappy, over anderen , aen te maetigen. In de handen van zulke dwaefen , is de rykdom een weezenlyk kwaed , voor zo verre
het



DER. OPENBAERING. VIII. BOEK. 135
bet misbruik ten uiterften nadeelig is. Zulken ryken dwaes heeft de Heiland eigenaertig af. geteekend , Luc. XVI: 19 —
Het leven van veele ryken is niets anders , dan eene prachtige ellende , en de weelde, aen welke zy zich overgeeven, gaet gepaerd, met ontelbaere zoortcn van misnoegen , en verdrietlykheeden. De inwendige vreede en rust van het gemoed, welke een Christen geniet ook te midden van bekrompene om. ftandigheeden , is een goed, onbereekenbaer voortreffelyker, dan de ras voorbygaende, en gempenïyk buitenfpoorige vermaeken der ryken. De wellusten, welke zich een ryke dwacs verfchaft, verltrooien het gemoed , in enkel zinnelyke dingen ; het genot der wellusten verwekt geftaedig nieuwe en meerdere begeerten; en niets bewyst het gebrekkige van zyne genoegens meer , dan dat hy geduurig nieuwe moet zoeken , om dat zy fpoe-
dig verveelen. Zo zeeker is het, dat de
rykdommen , op zich zelve, geene goederen zyn , en dat zy het dan eerst werkelyk worden wanneer men er , volgens het Godde}vk oogmerk , zo wel tot zyn eigen, als anderer welzyn, een recht gebruik van maekt.
Het zou zeer gemakkelyk zyn , een gansch register van onheilen op te tellen , welke het misbruik der rykdommen , zo voor den bezitter , als voor anderen , te weeg brengen.
X. DEEL, I 4



I3<5 OVER DE ZEEDENLEER
Wy bepaelen ons alleenlyk, tot de volgende
byzc-ndernecder/. Er zyn ryken , die
zich overgeeven , aen een werkeloos leven , waer door zy onnutte ballasten worden, voor de Maetfchappy. Anderen leiden een wellustig leven , en krenken daer door hunne gezondheid. Door eene weelderige levenswys , worden zommigen veel tederer en gevoeliger * in geringe ongemaklykheeden , het welk de fmerten en het verdriet vermeerdert; uit dit beginfel , maeken zy zich geduurig nieuwe behoevten, tot hun gemak, en, naermaete de behoevten vcrmeenigvuldigd worden, maekt men zich weezenlyk armer. Zommigen worden trotsch , om dat zy ryk zyn , en verbeelden zich gerechtigd, te zyn , tot eer en hoogheid, welke , aen perfoneele verdienften alleen , behooren. Zommigen misbruiken hua geld, om zich zelve te wreeken , om andeïen , die hunne trotfche bedoelingen in den weg ftaen , te onderdrukken , en , in alles, hunne boofe oogmerken , te bereiken. Ande' ïen zyn dwaes genoeg, om geen gebruik te maeken , van hunne goederen, noch voor zich zelven , noch voor anderen ; zulke gie- ■ rigaerts zyn arm, in den rykdom. Nog anderen neemen er hun ded van , voor zich zelven , zonder iets over te hebben, voor hunnen naesten. Nog anderen verkwisten hunne goederen , Jcvea als de beësteü , verleiden de
oa-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. Itf
onfchuld, en bederven hen, die met hun verkeeren. — Langs deeze en dergelyke weegen, worden de rykdommen, welke een weezenlyk goed zouden kunnen weezen , kwaed in de handen van zulken , kwaed voor hun zelven , kwaed voor hun huisgezin , en kwaed voor de ganfche Maetfchappy.
De Rykdommen derhalven, om het befluit op te maeken, zyn een weezenlyk goed, een aenmerkelyke zeegen ; maer dan alleen , wanneer men er een recht gebruik van maekt. Ondertusfchen kunnen zy alleen onfe lichaemelyke welvaert vermeerderen; gevolgelyk zyn zy van ongelyk minder waerdy , dan wysheid , weten fchappen , en deugd , welke den toeftand van onfen geest volkoomener maeken. Zy zyn vergangelyk, en bevoorderen Hechts ons tydelyk geluk , in deeze waereld ; gevolgelyk zvn zy van oneindig minder gewicht , dan de eeuwige goederen van het volgend
leven. , Onfe Goddelyke Meester leert
ons daerom , dati het onfe hoofdbedoeling niet weezen moet , eenen grooten overvloed van tydelyke goederen by een te vergaederen , zeggende : vergaedert u geene fchatten op de aerde , daer Je de mot en roest yerdervt ; en daer de dieven doorgroeven en Jteelen , maer vergaedert u fchatten in den hemel, daer fe noch mot noch roest ver der vt ; en daer de dieven niet doorgroeven, noch fieeien , Matth, Vi: 19 a 20,
&. DEEL, I 5



133 OVER DE ZEEDENLEER
2. Een rechtmaetig denkbeeld , van den rykdom, kan dienen, om onfe begeerte, omtrent dit wichtig ftuk, behoorlyk te regelen. Onfe begeerten moeten geüvenreedigd zyn, naer de weezenlyke waerdy ; en daerom moet men de rykdommen fchatten , als middelen , door welker recht gebruik wy onfe tydelyke welvaert kunnen bevoorderen, beneeden andere goederen , welke weezenlyk en beftendig zyn.
De begeerte , tot het verkrygen van rykdommen , is niet wraekbaer, mits dat zy gemaetigd zy. De aerdfche goederen zyn ook Gods gaeven , en het is geöorloovd , daer naer te ftaen, en dezelve, door wettige middelen , te verkrygen. paulus zegt wel, als wy voedfel en dekfel hebben, zullen wy daer meede vergenoegd zyn , i Tim. VI: 8; maer daer door verbiedt hy niet , meerder goederen te gewinnen , dan wy , voor onfe noodzackelyke.behoevte , noodig hebben ; hy leert aüeenlyk, dat een Christen , aen welken de Voorzienigheid den overvloed onthoudt , met zyn maetig deel , moet vergenoegd zyn.
Dan hoe zeer het geöorloovd zy , rykdommen te verkrygen , door wettige middelen, zo is het evenwel verbooden daer natr te ftaen , met eene al te groote en heevige begeerte, welke, in de Heilige Schrivten, gierigheid genaemd wordt; ziet tot, en wacht u
van



DHR OPENBAERING^ VIII. BOEK. 139
van de gierigheid, Luc. XII: 15- Uw wandel zy t
zonder geldgierigheid, Hebr. XIII: 5. Eene
onmaetige begeerte naar rykdommen , welke haeren grond heeft, in een verkeerd denkbeeld van hunne waerde, is hoogst.verdervelyk voor ons zelven , en derhalven gebied de eigenliefde , ons daer voor te wachten. Zy veröorzaekt ons eene geduurige onrust, en kwelling van den geest. Zy maekt, dat wy altoos onvergenoegd zyn, over onfen ftaet. Zy verlaegt ons gemoed, hecht het zelve geheel, aen het goud en zilver, en neemt ten laesten onfeganfche ziel in. Zy maekt niet alleen, dat wy veele zeer gewichtige plichten verönachtzaemen, maer zy trekt ook onfe harten, van God en Godsdienst, af, en doet ons het hoogfte goed zoeken , in zulke dingen , in welken wy het nooit vinden kunnen. Hy, die eene onverzaedelyke zucht heeft, om ryk te worden , zal niet zeer teder zyn , ten opzichte van de middelen , om zyn oogmerk te bereiken; hy vervalt ligtelyk, tot bedrieglyke kunstgreepen , en onrechtvaerdige handelingen. Die ryk willen worden, (zegt paulus ,) vallen in verzoeking , en in den Jlrik ft en in veele dwaeze en fchandelyke begeerlykheeden , welke de menfchen doen verzinken , in ver-, derv en ondergang: want de geldgierigheid is een wortel van alle kwaed , tot welke zommigen lust hebbende , zyn afgedwaeld van het geloov, ej\
X. DEEL.



I40 OVER DE ZEEDENEEER
hebben zich zelve , met veele fmerten , doorjiee' ken, i Tim. VI: 9 , 10.
Ook is het een gevolg van eene al te groote begeerte naer rykdom , dat men zich te zeer overhaeste , om aerdfche goederen te verzaemeien. Een verftandig man zal, ook hier in , te werk gaen met gemaetigheid, op eene wys , welke zyne gezondheid niet benadeelt , zyn gemoed geene angstvallige bekommering veroorzaakt, en hem niet aftrekt, van wichtiger plichten. ,, Onder de verfeheidene ,, middelen , om zynen ftaet te verbeeteren , „ moet men de haestigfte niet verkiezen ; de „ ondervinding leert, dat de haestigfte mid„ delen ook de gevaerlykfte zyn. Zeer vee„ len menfchen is het mislukt, om dat zy te „ hard geloopen hadden ; in plaets dat men „ veilig , tot zyn oogmerk, koomt , als „ men , by trappen , en voet voor voet, » gaet (y)."
Voor het overige, gelukken de poogingen, welke men aen wendt, om zyne aerdfche goederen te vermeerderen , men geeve er Gode, met een dankbaer hart , de eer van ; mislukken zy , men beruste , in de fchikkingen der Voorzienigheid.
3. Eindelyk moet men zyn hart, aen. de rykdommen , niet vasthechten ; als het ver-
tnoo*
O) vernet 1. c. III Deel pag, 205,



DER 0PENBAER1NG. VIII. boek. 14I
moogen overvloedig aenwast , zet er het hart niet op, zegt de Dichter., Pf. L&H: u. Zo ik het goud, tot myne hoop , gezet heb , of, tot het fyr.e goud , gezegt heb , gy zyt myn vertrouwen , zeide j o e , in het boek , het welk naer zynen naem genoemd is, Kap. XXX1: 24. paulus noemt het, zyne hoopte piellen, op de ongejtaedigheid van den rykdojn,
1 Tim. VI: 17.
Een ryke befchouwe zyne fchatten'', als een vergangelyk goed , waeröp hy geenen ftaet ken maeken. Vermoeit u niet , (zegt daerom salomo) om ryk te worden , door de middelen , welke de hebzucht aen de hand geevt; ftaet af van uw vernuft , het welk u ongeöorloovde kunstgreepen aenwyst ; zult gy uwe oogen laeten vliegen , op het gene niet is ? want het zal zich gewisfelyk vleugelen maeken , gelyk ee:i arend , die naer den hemel vliegt, Spreuk.
XXIIi: 45. Een ryke befchouwe zyne
fchatten , als een goed, op het welk hy geen reden heeft zich te beroemen en te verheffen, en het welk hem noch aengenaem maekt by God, noch uitfteekender by de menfchen. — Hy befchouwe ook zyne fchatten , als eene beproeving , door welke hy ligtelyk kan verleid worden , om er, op de een of andere wys', misbruik van te maeken. -— Hy gebruike zyne goederen, met spaerzaemheid, door alle onnoodige onkosten te verx. deel.



142 OVEK D2 2EEDÏNIEBK
myden, en zich, op zyn pas , te bedienen, Van die goederen , welke hy bezit, naer gelang der onderfcheidene omftandigheeden , in welke hy geplaest is; om zich een aengenaem en vergenoegd leven te verfchaffen , en , naer evenredigheid van zyn vermoogen , aen'anderen nuttig te weezen. Deeze zuinigheid
houdt het gelukkig midden, tusfchen de vrekke gierigheid } en de dwaeze verkwisting , van welke ondeugden wy , in het volgend Hoofdftuk , handelen zullen.
Wel verre van zyn hart, aen de rykdommen , vast te hechten , zal zich een Christen gedraegen, naer de les , welke paulus aen timotheus gelaste, der Gemeente te Ephefus voor te fchryven, zeggende: den ryken , tn deeze tegenwoordige waereld , beveel, dat zy niet koogmoedig zyn, noch hunne hoop ftellen , op de ongeftaedigheid van den rykdom j maer op den levenden God , die ons alle dingen rykelyk verleent, om te genieten , dat zy weldaedig zyn , ryk wordende in goede werken gaerne mededeelende zyn , en gemeenzaem , leg- gende zich zelven wech , tot eenen fchat , een goed fundament , tegen het toekomende , opdat zy het eeuwig leven verkrygen moogen , i Tim. VI: 17-19.
Een ryke dan moet niet hoogmoedig zyn; trouwens de aerdfche' goederen brengen nietstoe, tot de weezenlyke waerdy van eenen
mensch ,



der openbaering. VIII. boek. I43
mensch, en maeken hem niet uitfteektnde, by God , en by verftandige iieden.
Een ryke moet zyne hoop niet ftellen , op de ongeftaedigheid van den rykdom, daer duizend onvoorziene toevallen hem , iederen dag , tot armoede , brengen kunnen.
Hy ftelle zyne hoop , op den levenden God , die de bron is van alle zeegeningen.
Hy zy weldaedig, omtrent alle, die zynen byftand noodig hebben ; hy worde ryk in goede werken , en maeke er zyn werk Van , om , naer evenreedigheid van zyn vermoogen, aen anderen nuttig te weezen ; hy zy gaerne mededeelende , van zynen overvloed, aen nooddruftigen, hy zy gemeenzaem of edelmoedig.
Tegen den rykdom, ftaet de armoede over. De bepaeling van deeze twee uiterften hangt af, van den rang en de behoevten den menfchen. „ Het gene genoeg is , voor een by„ zonder perfoon, zou niet toereikende ?<yn, „ voor eenen Vorst, en zulk een deel van ,, aerdfche goederen , als eenen ambachtsman „ ryk maekt , zou armoede zyn , ten aen„ zien van eenen Koning (z)." De Armoede beftaet derhalven dacrin, dat iemand gebrek heeft, aen het gene hy, naer zynen iang
. (z) ii Deel pag. 249, x. deel.



?44 OVER DE ZEEDEHLEER
en toeftand, tot een gelukkig en vergenoegd leven , noodig heeft. Zulk een armoede is zeekerlyk een groot kwaed, het welk onfen ftaet onvolkoomen , en ons leven ongelukkig maekt ; en , gelyk de rykdom eene beproeving is , door welke wy ligtelyk , tot misbruik der aerdfche goederen , kunnen verlokt worden , zo kan ons ook de armoede in verzoeking brengen, om ongeöorloovde middelen by de hand te neemen. Daerom badt de wyze agür : armoede noch rykdom geev my niet, voedt my , met het brood mynes befcheiden deels , opdat ik , zat zynde , u dan niet( verlochene , en zegge , wie is de heek ? of dat ik , verarmd zynde , dan niet fleele , en den naem mynes Gods aentaste , Spreuk. XXX: 8 , 9-
De zelvslievde verplicht ons derhalven,.om niets , het welk geöorloovd is , onbeproevd te laeten, ten einde de armoede voor te koomen , of er ons uit te verheffen. —— • By deeze algetneene aenmerking , zouden wy het kunnen laeten berusten , indien het niet , in het verftand van zommigen , was opgekoomen , om de armoede aen te pryzen , en de verachting van aerdfche goederen , als den hoogften trap van Christelyke deugd , voor te ftellen. De Roomschgezinden naemcnlyk fpreeken van drie JEuangelifche raedgeevingen,
en



rER P?ENBAEMNG, VUL BOEK. 14.5
en tellen daerönder de vryvillige armoede (a), en belooven er de uitmuntenfte belooningen van , in de eeuwigheid. De lovfpraeken der Geestelyken , op zulk eene vry willige armoede, maekten, in voorige Eeuwen, zodaenigen indruk op de gemoederen der Leeken , dat zy zich verbeeldden , GoJe eenen dienst te doen , wanneer zy hunne fchatkisten leedig. den, om die der kloostereu aan te vullen, en hunne kinderen lieten naekt gaen, om de beelden en altaeren , met goud en zilver, te verderen. Uit dit ongerymde begrip, is ook de orde der BeJdmunniken , een onverdraeglyke last voor de menfchelyke Maetfchappy , voortgekoomen. — Hoe blykbaer is zulk eene vreemde leer ftrydig, en met het gezond verftand , en met den geest van het Christendom ? daer de Heer jesus zelvs gezegt heeft , het is zaeliger te geeven, dan te ontvangen , Hand. XX: 35 , en daer iemand, die de 'zynen , en voornaemenlyk zyne huisgenooten , niet verzorgt , volgens de uitfpraek van paulus , 1 Tim. V: 8 , het geloov verlochent heeft , en erger is dan een or.geloovige.
Te vergeevsch beroept men zich , op de woorden van den Verlosfer , Matth. XIX: 21 , 23 , Luc. XII: 33. XIV: 33-
Hy zeide , tot eenen ryken Jongeling : zo
(c) IX Deel pa%. 438.
X. DEEL. K



I4Ö OVER DE ZEEDENLEER
gy wilt vvlmaekt zyn, gas heen, verhop wat gy hebt, en geev het den armen , en gy zult eenen fchat hebben , in den hemel; wanneer nu de Jongeling, op dit woord, bedroevd wech ging , wendde Hy zich , tot zyne Discipelen , met deeze uitfpraek, voorwaer ik zeg u , dat een ryke zwaerlyk , in het Koning, ryk der hemelen , zal ingaen , Matth. XIX:
21 , 23. Dan de Heiland fchreev hier
geenszins eene algemeene wet voor , welke alle Christenen verplicht : Hy wilde alleenlyk den Jongeling beproeven , of hy er alles voor over had , om , in de eeuwigheid , gelukkig te weezen ; daer te boven bracht Hy dien jongeling onder het oog, wat er in hem gevorderd werdt, wanneer hy , in de toenmaehge omftandigheeden van den Verlosfer , zyn , volgeling weezen wilde, en Hem, als een beftendig Leerling, vergezellen. Dan moest •hy , van alles beroovd zynde , op de Goddelyke voorzorg geloovig keven. Daeröm voegde er de Heiland by , vs. 21-: hom her-
waerds, volg my. Voor het overige , is
het eene algemeene waerheid , dat een ryke, vooral wanneer hy zyn hart vast hecht , aen de fchatten deezer waereld , zwaerlyk , in het Koningryk der hemelen , zal ingaen. Trouwens een ryke. is, aen veelvuldige verzoeking, bloot gefteld, om misbruik te maeken van zyne goederen , en er zyn hart aen vast te
hech-



der openbaering. VIII. boesc. I47
hechten; eene verzoeking, welke, uic hoofde der menfchelyke zwakheid , nog des te gevaerlyker wordt; en een mensch heeft nooit meer reden , om oen byftand der Goddelyke genaede af te fmeeken , om zich betaemelyk te gedraegcn , dan wanneer de uitwendige zeegeningen van dit leven aenmerkelyk toeneemen.
De uitfpraek van den Heiland , een iegelyk van u , die niet verldet alles , wat hy heeft , die kan myn Discipel niet zyn, Luc. XIV: 33, en verkoopt het gene gy hebt, en geevt aelmoesfe, Luc. XII: 33; deeze uitfpraek behelst wederom geenszins eene algemeene Wet, welke zich uitftrekt , tot alle Christenen. Indien alle de btiyders van het Euangelie hunne bezittingen veriaeten moesten , en , tot aelmoesfen , uitdeden , zouden die aelmoesfen , aen ons Christenen, moeten gegeeven worden , en het Christendom zou de welvaert der Maetfchappy verwoesten. ■ Ook hebben de Apostelen deeze uitfpraek niet befcbouwt, als eene algemeene Wet , voor de ryken van alle tyden. paulus fchryvt den ryken Christenen plichten voor , by welker waerneeming zy, zonder nadeel van hunne zaeiigheid, de aerdfche goederen bezitten konden , 2 Cor. VIII: 14- i Tim. VI: 17 -19- — De Heiland ftelde eene byzondere Wet voor, welke alleenlyk op zeekere perfoonea, in bex. deel. K a



148 OVER DE ZEEDENLEER
paelde omftandigheeden , betrekkelyk was, voor zo ver zy , die Hem, als zyne beften' dige Leerlingen, volgen wilden, het verlies van hunne goederen gewillig draegen moesten ; en , uit dit beginfel, bracht hy hun onder het oog, dat zy zich vooraf wel bedenken moesten, of zy ftandv'astigheid ge, noeg bezaeten, om Hem beftendig by te blyven. Kortom het was eene les , voor de Apostelen, die, vooral na zyn vertrek uit de waereld , om de prediking van het Euangelie , de wreedfte vervolgingen , ondergaen zouden.
Het blyvt derhalven zeeker , dat de armoede een kwaed zy, het welk men, op alle wettige wyfen, mag en moet vermyden. Ondertusfchen levert het Christendom duchtige gronden van vertroosting op, voor zulken, die, buiten hunne fchuld, in bekrompene
■ omftandigheeden, verkeeren. Trouwens men vindt ook, hier en daer, in de huifen van arme Christenen , een wonderbaer geduld , en eene fterkte van geest, welke, tegen alle rampen en ongemakken, beftand is; zo dat zy , zonder morren , voor eene geringe bezolding , de zwaerfte dienften doen , ten nutte van de Maetfchappy, en zomtyds, by
' hunne drukkende behoevtigheid , den hemelfchen Vader blymoedig looven. Meenig een Christen is vergenoegd, in eenen geringen
ftaet,



der openbaering. VIII. boek. I4O
ftaet, en fmaekt eenen vreede van het gemoed , by welke de blydfchap der godloofen, wanneer hun koorn en most vermeenigvuldigd zyn , niet in vergelyking koomen moogen. „ De ryken , zegt horatils (i) „ zyn niet de eenige gelukkigen , in de waereld."
Nam neque divitibus contingunt gaudia folir.
De Openbaering is zo vervuld , met het beste onderwys , en de krachtigfte vertroostingen , voor armen en lydenden , dat men, ook daer in , een kennelyk bewys van haeren
Goddelyken oorfprong mag opmerken.
Het Geloov leert eenen ryken, zyne goederen befchouwen , als dingen , welke geheel onbeftendig zyn, en wel gemoed te berusten , in de altoos wyfe en weldaedige beftelling van zynen hemelfchen Vader, wanneer Hy hem de toevertrouwde goederen , door eenig ongeluk , buiten zyne fchuld--, wederom afvordert. Hy volgt het voorbeeld van den lydzaemen job , en zegt, in zulk een geval: de heer heeft gegeeven , en de heer heeft genomen, de noem des heeren zy geloovd', job I: 21. Hy' herinnert zich , dat hy , van eenen grooten last, en eene zwaere verzoe-
{ b) l. i. Epifi. 17 vs. 9. x. deel. K 3



I£0 OVER DE ZEEDENEEER
king , cp éénmael ontflaegen zy. Er is by. kans niets gevaeriyker, voor de deugd, dan groote overvloed, en het tydelyk geluk heeft meerigcn mensch ongelukkig gemaekt. De afkeering der Meelden zal hen dooden , en de voerffeed der zotten zal hen verderven , Spreuk. I: 32.
Christenen derhalven, die, buiten hun eigen toedoen , in armoede verkeeren , moeten geduldig zyn , in hun lot, berusten , in de ïchikkingen van hunnen hemelfchen Vader, die altoos hun beste bedoelt , en , op zyne voorzorg , geloovig vertrouwen. Voorts leeren zy fpaersacm te zyn , en zich , naer hunnen ftaet, te fchikken. Het noodzaekelyke ontbreekt zelden , en daerom gebeurt het weinig, dat iemand , die weinig van nooden heeft, arm zy. — Voorts is eene kwaelyk gepJaetfte eerzucht allerfchaédelykst, voor behoevtige lieden. Zy moeten zich daerom niet fchaemen , dingen te doen , welke laeg en verachtelyk zyn , naerdien zy daer door, in hunnen kring, nuttig zyn , aen de Maetfchappy , en zich de achting verwerven van alle weldenkende menfchen. Trouwens het is geene fchande , arm te zyn. De rykdom , op zich zelve , zet niemand waere voortreffelykheid by ; even zo maekt ook de armoede niemand verachtelyk. Ook is het geene onëer, zich te fchikken, naer zynen ftaet; in tegen-



DER OPENBASRING. VIII. BOEK. 151
gendeel zulk eene armoede is altoos geëerd , by vvyfe menfchen. De waere eer van eenen armen Christen , welke hem in de daed achtenswaerdig maekt, beftaet, in twee ftukken; deels dat hy zich niet te verwyten hebbe , dat hy , door zyn eigen verzuim en toedoen, tot dien ftaet , vervallen zy •, deels dat hy nimmer de toevlucht neeme, tot ongeöorloovde middelen, om denzelven te verbeeteren.
3. Tot die dingen , welke onfe uitwendige welvaert volkoomen maeken , behoort ook de eer en een goede naem.
„De eer, of de goede naem, be„ ftaet, in de achting , welke andere men„ fchen betuigen voor ons te hebben. — „ Hier omtrent onverfchillig te zyn , en er „ zich niet aen te laeten geleegen liggen, „ of men , by de waereld , in een goed , „ dan in een kwaed gerucht, ftae , is eene „ verachtelyke laegheid , welke , met de
„ zelvslievde , niet beftaenbaer is. Het
j, gevolg is middagklaer , dat wy , ter lievde
, van ons zelven , verplicht zyn , alle mid'„ delen aen te wenden , om eenen goeden naem te verweren en te bewaeren" (c). Dit leert.de natuur der zaeke zelve. Dan
laeten wy zien , welk eene nadere onderrich-
(O II Deel. p. 253, 254. X. DEEL. K 4



152 OVER DE ZEEDENEEER
ting de Openbaering , omtrent dit ftuk', geeve. — Zy befchryvt eenen goeden naem, ais het kostbaerfte goed , het welk men bezitten kan. De naem, zegt salomo, is uitgelee/ener , dan groote rykdom ; de goede gunst; dan zilver en goud, Spreuk. XXII: i. Beeter is een goede naem , dan goede oly, Pred. VII: i. Hy pryst de waere wysheid aen , als het voornaemfte van alle goederen , om dat zy haeren lievhebberen eer en achting byzet, zeggende : de Wysheid is het voornaemfte; verkrygt dan wysheid , en verkrygt verftand, met alle uwe bezittingen , verheft u , en zy zal u verhogen ; zy zal u vereeren , als gy haer om. hel/en zult , Spreuk. IV: 7, 8. De Heiland dringt de nederigheid aen , uit aenmerking , dat zy een middel is , om zich geëerd en bemind te maeken ; Hy beveelt t dat men , ter maeltyd genoodigd zynde , zich , op de laegfte plaets , zenen moete , op dat de gastheer eene hoogere plaets mooge aenwyfen, als dan , (voegt Hy er by) zal het u eer zyn , voor den geenen, die met u aenzitien, Luc, XIV: 10, De Apostelen hebben de Christenen meermaelen opgewekt, om , naer eenen goeden naem onder de Heidenen , te trachten ; paültjs fpreekt, met ophef van eenen broeder , die lov had , in het Euangelie , door alle de Gemeenten , 2 Cor. VIII: 18 , en hy vermaent, om alles , waer in eenige lov is,
te



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 15 3
te bedenken, Phil. IV: 8. joannes pryst demetuiüs, ook van dien kant, aen, dat hem een goed getuigenis gegeeven wierdt , van allen, en van de waerheid zelve , 3 Joh. 12.
Men overdryvt derhalven de nederigheid, welke het Euangelie voorfchryvt, wanneer jpen wil, dat een Christen , voor de hoogachting en verfmaeding der menfchen , voor roem en minachting , voor eenen hoogen en laegen rang , even onverfchillig weezen moet. Die zulk eene zeedenleer prediken, geeven aenleiding, dat het Christendom, by deszelvs vyanden, meer en meer in verachting koome. De lievde of begeerte tot eer is , allen menfchen, gemeen, hoewel zy niet, in allen, in gelyke maet, en op dezelvde wys , werke. Deeze lievde is de dryvvêer van de grootfte daeden ; aen haer zyn wy de uitmuntende 'werken, welke der waereld, tot verwondering , verftrekt hebben , en nog verftrekken , meerendeels verfchuldigd ; zy heeft de helden aengefpoort, om zich , door gedenkwaerdige bedryven, beroemd te maeken, en de fchranderfte menfchen , om zich, door uitmuntende werken, te vereeuwigen. Om eer en roem te verwerven , beöeffent men de wetenfchappen , onderneemt men reifen , en ftelt men zich bloot , aen alle gevaeren ; de eerzuchc is de moeder der vindingen , de voedfter der dapperheid , en het algemeene beweegrad van
x. deel. K S



154- OVER DE ZEEDENLEER
ontelbaere werkzaemheeden. Die derhalven eene zeedenieer predikt, welke de eerzucht verdervt, flaet den rechten weg in , om de dapperfte mannen lafhartig , de ftcrkften machteloos, de welfpreekendften ftom , en de arbeidzaemften werkeloos , te maeken.
Wat is er derhalven verdervelyker, voor de Maetfchappy, dan zulk eene overdreeverfe* zeedenieer P De zeedenieer van den Verlosfer kan niets verbieden , het welk, voor het menschdom , nuttig is, en weezenlyke volkoomenheeden , in de waereld, bevoordert. Zy kan geene neiging veröordeelen , welke , voor het menschdom , zo heilzaem, en , op het onderfcheid , tusfchen edele en Hechte daeden , gegrond is. —- Het is waer deeze neiging, de zucht tot eer en roem, wordt veelszins misbruikt, en heeft als dan de allerfchaedelykfte gevolgen. Het oogmerk der Christelyke zeedenieer is den mensch te verbeeteren ; nu beftaet het verbeeteren van den mensch niet daer in , dat men zyne neigingen onderdrukke en uitroeie, maer dat men dezelve , aen de leiding van het verlicht verftand , onderwerpe, en, binnen de rechte paelen , te rug brenge. Daer te boven wat is er , in de zeedenieer van het Euangelie, het welk riet, aen het misbruik van dwaefen en ondeugenden , onderheevig is ? Heeft niet de leer der Heilige Schrivten , omtrent de
oot-



DER OPENBAERING. VIII. ROEK. IJS
ootmoedigheid zelve , by veelen , die er misbruik van maekten , ten gevolge gehad , dat zy , tot de befpottelykfte buitenfpoorigheeden van' eenen eigenwilligen Godsdienst, vervallen zyn ? Of was het niet befpottelyk, dat fkanciscus , toen hy eens gepreefen werdt , eenen van zyne ordesbroeders verzogt, hem, met fcheldwoorden , te lasteren en te befchimpen (d) ? Of was het de nederigheid , welke het Euangelie beveelt, uit te oeffenen , dat de vermaerde ignatius lojola, by zynen plechtigen intocht in Monte Serrata, zynen Officiers rok , met een hairen pei, verwisfelde, zyne lendenen , met eene yzeren keeten, omgordde, en ten laetften , om zyne zogenaemde nederigheid , tot het toppunt , te brengen , te Monrefa liep bedelen (e).
Zal men zulk eene handelwys nederigheid noemen ? Neen waerlyk; zy is befpottelyke trotscbheid , vermomd , onder de vertooning van overdreevene nederigheid. Men mag , op de zulke toepasfen , het gene socrates eens antiustenes, het hoofd der hondfche Wysgeeren , die, met eenen morsfigen gefcheurden mantel , liep , heeft toegevoegt; „ ik „ zie uwe trotschheid, door de gaeten van uwen mantel, heenen."
Ca") EONAVENTiiRA Legenda s. f,rancisci c. 4{e) bayle DiStiêtu drt. LOJOLA.
X. DEEL.



I5Ö OVER DE ZEEDENL2ER
Een Christen mag dan , naer eer en achting , ftaen. Deeze eer en achting heeft
haeren grond, in zulke perfoneele volkoomenheeden , welke waerdig zyn, om , van alle verftandige en^deugdzaeme menfchen , hoog geacht te worden. Nu zyn wy verplicht, om onfe uitfteekende hoedaenigheeden en vol' koomenheeden , zo wy er eenige bezitten, wel verre van dezelve, door eene kwalyk' geplaetfte nederigheid , met • voordacht, te verbergen , door alle geöorloovde middelen , aen anderen , bekend te maeken. Langs deezen weg verfchaffen wy ons eer en achting ,
by anderen. Zo lang ons nu anderen
Hechts by zich zelven , eeren , zonder de voordeelige gedachten , welke zy , van onfe perfoneele volkoomenheeden , voeden , door uiterlyke teekenen , te kennen te geeven , draegen zy ons wel eene inwendige en verborgene hoogachting toe , maer , eigen lyk gefprooken , eeren zy ons niet. Wanneer zy, op eene voordeelige wys , van ons fpreeken , of hunne achting , door andere uiterlyke teekenen , bewyfen, dan pryfen en eeren zy ons. De eer is derhalven de betuiging van de inwendige Hoogachting , welke anderen ons toedraegen.
Aile perfoneele volkoomenheeden maeken evenwel den grond van de eer en achting niet
uit. De Godsvrucht, en het betrachten
van



DER OPENBAERING, VIII. BOEK. 157
van onfen plicht, verdient ons geene eer en achting. Een Christen moet de Godsvrucht , en alle plichten , in het Euangelie , voorgefchreeven , beöeffenen , uit lievde en dankbaerheid tot God ; zonder deeze beöeffening , zou hy zelvs geen Christen weezen kunnen , en wanneer men hem , door de hoop op lov , ter betrachting der Euangelifche deugden , wilde aenmoedigen , zou men , der Christelyke deugd , haer grootfte cieraed , en haeren fterkften grond, ontneemen ; hier in beftaende, dat zy , alleen uit lievde en dankbaerheid tot God,, betracht worde. Een
Christen verwervt zich eer en achting, door zulke voorrechten van zyn verftand, zulke hoedaenigheeden van zyn karakter , en zulke bedryven , welke, hoewel zy eigenlyk , en op zich zelve, geene zeedenlyke deugden zyn, hem evenwel, voor de Maetfchappy , bemin-nelyk en nuttig maeken. ——- Door zich » op deeze wys, in eene voordeelige gedaente, te vertoonen , en zyne bekwaemheeden bekend te maeken , verkrygt men het vertrouwen van'andere menfchen, en gelegenheid, om hun nuttig te zyn ; daer door vervullen wy den gewichtigen plicht , om zo veel goed
te doen , als ons mogelyk is. Menfchen
van uitmuntende bekwaemheeden , die dezelve verbergen , „ gelyken de ryke mynen, wel„ ke, in de diepte der bergwerken , verbor-
x. DEEL.



158 OVER IïE ZEEDENLEER
„ gen liggen , en , wanneer zy bekend wier„ den , de rykdom van geheele Provinciën „ zyn zouden" (ƒ).
Het is waer , eigen lov Hinkt. Laet u een vreemde pryfen , (zegt daerom salomo) en niet uw mond , een onbekende , en niet uwe lip ■ pen. Spreuk. XXVli: 2. Maer, aen den anderen kant, overdryvt men de nederigheid niet alleen, maer men maekt zich ook fchuldig, aen ondankbaerheid, jegens God, wanneer men de gaeven en voorrechten , met welke men begunftigd is, verbergt en ontkent. Of heeft het bekendmaeken van zyne gaeven en bekwaemheeden, om dat men dezelve, zonder ondankbaerheid jegens God, en het nut te verönachtzaemen , het welk men , aen anderen , kan toebrengen , niet verbergen mag , iets gemeens met den Hinkenden eigen lov, waer door men , zonder aen God, en aen zynen naesten, te denken, alleenlyk zich zelven bedoelt ? Heeft dit iets gemeens, met die befpottelyke trotschheid van dwaefen, die hunne bekwaemheeden , of immers welke zy waenen te bezitten, ten toon fpreiden, alleen om bewonderd te worden , en niet om nuttig
te zyn? Een Christen bedoelt eer en
achting te verwerven , niet om zich dwaesfelyk te verheffen, maer om het onwaerdeer-
baer
(ƒ} millee. I. c, VI Deel. p. 600. •



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 159
baer vermaek te fmaeken , om veel goed te doen , in de waereld , en anderen , ter zyner naervolging s aen te ipooren.
De wyfe salomo 'veroordeelt wel, in de aengehaelde plaets , den verüchtelyken eigen lov , maer hy verönderftelt tevens, dat de eer een weezenlyk goed zy , en dat men er naer ftaen moet , om , door anderen , gepreefen te worden. Elders zegt hy daerom f een ieder zal gepreefen worden , naer dat zyne verjiandigheid is, of, gelyk er eigenlyk ftaet, naer den mond der verjiandigheid ; dat is , hoe meer verftand iemand bezit, en, met woorden of daeden, openbaer maekt, hoe ook zyn lov en eer grooter weezen zal, Spreuk. XII: 8. Eene vrouw , welke den heer vreest, die zal gepreefen worden ; geevt haer , van de vrucht haerer handen , en laeten haere werken haer pryfen, in de poorten, is het Spreuk. XXXI: 30, 31.
Tot dus verre dan hebben wy beweefen , dat eek en achting, gegrond, op weezenlyke en uitmuntende volkoomenheeden, een goed zy , het welk een Christen mag en behoort naer te jaegen. De wyfen zullen eer beërven , maer elk één der zotten neemt fchande op zich, Spreuk. III: 35. Wy gaen nu over, om de meer byzondere plichten aen te wyfen, welke wy , met opzicht, tot onfe eer eri onfen goeden isaem, betrachten moeten;
x. deel.



XÓO OVER DE ZEEDENLEER
om daer na nog iets te zeggen , over het misbruik van de eerzucht.
A. De plichten welke wy , aen ons zelven verfchuldigd zyn , met opzicht tot onfe eer en onfen goeden naem , zyn voornaemenlyk de volgende.
cc. Een Christen is niets minder , dan onverfchillig , omtrent den lov en de hoogachting van verftandige menfchen. Aen het ongegronde oordeel, en de wisfelvallige goedkeuring der wufte meenigte, laet hy zich niet gelegen liggen; ook bekommert hy zichtiiet, over de berisping en verfmaeding der zulken , die waere verdienften niet weeten te fchatten , of dezelve benyden; maer hy ftelt zeer veel prys , op het oordeel van verftandige lieden , die bevoegde rechters zyn, en een deugdzaem hart bezitten.
Ondertusfchen wordt hy niet trotsch , op de eer en de hoogachting, welke hem beweezen wordt. Trouwens de gaeven en bekwaemheeden , om welke hy geëerd wordt, weet hy geenszins dank, aen zich zelven , maer aen de weldaedigheid van den Vader der lichten , die hem zo onderfcheidenlyk bevoorrecht heeft. Alieenlyk verblydt hy zich , met dankzegging tot God , dat hy meerdere gelegenheid hebbe , om anderen van nut te
weezen. Ook kan de bewustheid, dat
anderen hem, om zeekere uitmuntenheeden,
hoog-



DER OFEKBAERING. VUL BOEK, iCt
hoogachten , offchoon zy hem eenige vergenoegde ogenblikken verfchaft; hem geene volkoomen rust der ziele te weeg te brengen , of grond geeven, om zich te verheffen. Hoe meer iemands eer en roem toeneemt, hoe meer ook de kwellingen aenwasfen. Vermits by , naer evenreedigheid van zynen roem, meer in het oog loopt, heeft hy ook meerder bedachtzaemheid noodig, om de verworvene achting te behouden. De eer, welke hem beweefen wordt, maekt anderen naeryverig , en verwekt den nyd van zulken , die zich verbeelden , hem gelyk te zyn , zo niet te overtreffen. Hier van daen is hy blootgefield , aen laffe berispingen, aen haetelyke oordeelvellingen , aen fmaed, en lastering.
0. Om zich eer en achting te verfchaffen , zoekt zich ' een Christen , by andere menfchen , bemind te maeken. Ten dieü
einde , vermydt hy alles , dat anderen verhinderen kan , van hem eene byzondere lievde toe te .draegen. Om deeze reden, verbergt hy zyne onvolkoomenheeden , welke hem meer of min verachtelyk maeken zouden , zó
veel doenlyk is. ■ Hy zoekt zich, door
alle geöorloovde middelen, by anderen , te veraengenaemen ; door befcheidenheid , in zyne woorden , vriendelykheid , in zyne houding en gebaerden , en door gedienstigheid t in zyne daeden ; befleedende de gaeven eö
X. DEEL. L



IÖ2 OVER DE ZEEDENLEER
bekwaemheeden, met welke hy bevoorrecht is, om zynen naesten, op alle mogelyke wyfen , weezenlyk nut aen te brengen. — Ondertusfchen wacht hy zich , by de pooging , om zich bemind te maeken , van alle zondige middelen. Trouwens men moet geen kwaed doen, op dat er goed uit voorthorme , Rom. III: 8 ; en , zo zeer men alle zonden vlieden moet, zo zeer moet men ook de gunst van menfchen verachten , welke men niet , dan door onrechtmaetige middelen ,
verkrygen kan. Ook is hy bedacht, om
de byzondere toegeneegenheid, welke hy zich zelven verworven heeft, te behouden, en zyne uitmuntendheeden , op geenerlei wyfe , te ontluisteren. Er zyn zeekere dingen, welke wel niet, tot de eigen lyk gezegde ondeugden , behooren, maer door welke wy evenwel de toegeneegenheid van anderen verliefen of verminderen. Een geleerde , by voorbeeld, verliest veel van zynen roem , en van de toegeneegenheid , welke hy zich anders verwerven zoude, wanneer hy lomp en onbefchaevd is , of, op eenen meesterachti-
gen toon, fpreekt. Een Christen zoekt
zich, by zo veele menfchen, bemind te maeken , als moogelyk is; maer, daer het ondoenlyk is , zich by allen te veraergenaemen , daer veelen vyanden zyn van waerhud en deugd, of, door eigenlievde en nydigheid,
ver-



der openeaering. VIII. boek. 163
verblind worden , verheugt hy zich , over de .achting en toegeneegenheid van de verftandigiten en besten.
y. Daer een Christen nu ftaet , naer de goedkeuring en toegeneegenheid van het beste deel der menfchen, waepent hy zyn hart, tegen die onmaetige en rusteloofe begeerte naer lov en roem , die het misbruik der eerzucht uitmaekt , en een aen tal yan dwaefe menfchen , tot buitenfpoorigheeden , vervoert. Hy veracht de zwakheid van verwaende menfchen, die, daer zy te zwak zyn, om 1 zich te verheffen , door het gene waerlyk lov en roemwaerdig is , door niets beduidende dingen , zoeken uit te munten, en, door eenen ydelen fchyn, de oogen der eenvouwigen te verblinden. —»- Wanneer hy achting en roem verworven heeft, waepent hy zich tegen den befpottelyken- hoogmoed ; hy ziet niet, met verachting, op anderen neder , maer beyvert zich, om zynen medemenfchen nuttig te zyn.
S. Het gebeurt dikwyls , dat de Christen die goedkeuring, by de menfchen, niet wechdraegt , welke elk eene uitmuntende hoedaenigheid, en nuttige verrichting, waerdig is. Maer daerom wordt hy niet moedeloos; hy verkoelt niet, in zynen yver. Hy herinnert zich, dat veelen niet in ftaet zyn, om fchyn, van weezen / te onderfcheiden ; en zo "de
x. deel. L 2



IÓ4 over de zeedenleer
lasterzucht zynen roem verdonkert, verheugt hy zich, in het getuigenis van een goed geweeten , en in de goedkeuring van Hem,
wiens oordeel altoos naer waerheid is.
Hy is, met paulus, 2 Cor. V: 9, zeer begeerig, om den heer welbehaeglyk te zyn ; en wat de lovfpraek der menfchen aengaet , hy laet er zich niet verder aengeleegen liggen, dan wanneer zy , met het oordeel van God , en van zyn geweeten , overëenftemt. Doch voor my is het minjle , (fchryvt die zelvde Apostel) dat ik van ulieden gt öcrdeeld worde , of van een menfchelyk oordeel, 1 Cor. IV: 3.
s. Een Christen maetigt zich nimmer eenige eer aen, welke hem niet toekoomt. Den lov, welken men hem, of uit onkunde , of uit vleiery , of met baetzuchtige oogmerken , toezwaeit, zal hy zich nimmer laeten welgevallen. Deeze is verachtelyk in zyne oogen.
£. Tot dus hebben wy gefprooken van eenen grooten naem , van eer en roem , welken men zich waerdig maekt , door in het een of ander opzicht, in loffelyke hoedaenigheeden , en nuttige bedryven , boven het gros van het menschdom, uit te munten. Maer men kan eenen goeden en eeriyken naem in de waereld hebben, fchoon men geenen uitfteekenden trap van onderfcheidene hoogachting, boven anderen, verkryge. Nu zyn alle Chris-
te.



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 1ÓS
tenen , ook zulken , die niet uitmunten., op de gelegde gronden , aen 'zich zelven verplicht , om hunnen goeden naem te bewaeren en te handhaeven. salomo merkt den goeden naem aen , als iets , het welk voortref, felyker is,, dan aerdfche rykdommen, Spreuk. XXII: i.
Een Christen vermydt daerom alles , waer door hy , in een ongunftig gerucht, zoude kunnen koomen. Daerom wacht hy zich , niet alleen van het kwaed, maer ook van den fchyn des kwaeds. Vergel, i Thesf. V:
22. Hy zoekt, zo veel moogelyk is ,
alle lasteringen voor te koomen, welke zynen goeden naem zouden kunnen benadeelen; en , vermits de lasteringen , uit haet en boosaertigheid , voorkoomen , beyvert hy zich, om, op de bovengemelde wys, de toegeneegenheid der menfchen te gewinnen, en althans om niemand te beleedigen , of rechtmaetige
redenen , tot ongenoegen , te geeven.
Is de lastering van dat gewicht, dat zyn perfoon daer door , in verachting , koomen zoude, en het nut, het welk hy, aen anderen , poogt toe ,te brengen , verhinderd worde ; dan is hy bevoegd en verplicht, om herftelling van zyne eer, by de Overheid te vorderen. Trouwens mag men, by den waereldlyken Richter, befcherming zoeken tegen eenen diev en rcoordenaer; dan mag
X. DEEL. L 3



i66
OVER. DE ZEEDENLEER
men zich ook, door den byftand van den Richter, eene eerverklaering verfchaffen. Die is byzonder het geval van iemand , die een gewichtig ambt bekleedt , het welk geheel vruchteloos worden zoude, wanneer hy zich zyne eer, en zynen goeden naem, door laster monden , beneemen liet.
* Ueeze aenmerking leidt ons eindelyk , tot de eerambten, en de daer aen verknochte eeretytelen.
ö. Dat een Christen , wanneer hy er bekwaemheid toe heeft, eerambten mag, en, wanneer hy er wettig toe geroepen wordt, moet bekleedeu , heeft geen betoog noodig. Langs deezen weg , bevuordert men het nut der menfehelyke Maetfchappy , tot het welk elk verplicht is , naer zyn vermoogen, mede te werken. Het is waer , een vergeeten burger te zyn , gelyk men het noemt, is wel het genoeglyküe. Daer door ontwykt men een aental van onaengenaemheeden , ongemakken, en kwellingen, welke, met de Eerambten, altoos gepaerd gaen. Maer het wyst zich van zelvs, dat zulke menfchen , die in ftaet zyn , om , aen de Maetfchappy , en het Vaderland , door het bekleedcn van posten en ambten , weezenlyk nut toe te brengen , en , om de onaengenaemheeden en kwellingen te ontwyken , een ambteloos leven verkiefen, onder welk een voorw.ndfel het ook weezen . , ' mou-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 167
mooge, aen hunne verplichting niet beantwoorden (g).
Dan men moet de Posten en Ambten , op de rechte wys , verkrygen , en bekleeden.
fl Wat het verkrygen van Posten en Ambten' aengaet. ■ Een Christen neemt alleen-
lyk zulke Ambten aen , tot welke hy de noodU bekwaemheeden heeft. Anders benadeelt hv de Maetfchappy, door eenen anderen wech te dringen , die haer weezenlyk nut kan toebrengen, mose , zich niet in ftaet vindende, om het ganfche volk van Israël alleen te beftuuren, koos Onder - Regenten van onderfcheidenen rang, Exod. XVIII: 13 *4- - Een Christen ftelt zich niet , langs ongeöorloovde weegen, in Eereposten ; dan zou zyn gezach niet wettig weezen , en weidenkenden zouden hem die achting niet toedraegen , welke anders , aen zynen Post, verbonden is.
ü Wat het bekleeden van Eerambten en bedieningen aengaet. ■ Een Christen befteedt
alle mogelyke zorg daer toe , dat hy zynen post , door de beste waerneeming , verciere ; hy ftelt alle zyne vermoogens in het werk, en neemt alle gelegenheeden en middelen waer , om het groote oogmerk, op het welk alle onfe daeden moeten uitloopen , te berei-
(g) PLUTARCHUS OM, <* *** M** M > UUnW ejje yiyer.dum.
X. DEEL. *-> 4



168 over de zeedenieer
ken, de bevoordering van Gods eer, en het heil der menfchen.
b. De tytels en eerbteekenen welke , om de goede orde en de onderge' fchiktheid , in de Maetfchappy , te bevoorderen , zyn ingevoerd, neemt een Christen aen , om de orde; maer zo drae zyn ambt, en de regels der welvoeglykheid, dezelve niet meer vorderen , legt hy fe gewillig af.
Men heeft naemenlylc, aen gewichtige ambten , cn aenzienlyke bedieningen , zeekere Tytels, Rangen, en andere uitfluitende Voorrechten, verbonden, gefchikt, naer de onderfcheidene gewoonten van verfchillende landen, om anderen onder het oog te brengen, dar de Opperfte Macht van het Land zeekere perfoonen, die hunne uitmuntende gaeven en bekwaemheeden, ten nutte van het Algemeen, befteeden , op eene byzondere wys, wil ge! eerd hebben, en om, aen de overige leeden der Maetfchappy , een goed vertrouwen , jegens die geëerde perfoonea, ia te boefemen. Dat nu een Christen, die, in aenzien, en waerüigheid, geplaetst is, zodaenige Tytels en Ëereteekenen mooge aenneemen , heeft geen betoog noodig. Dit vordert de orde en het nut der Maetfchappy, gelyk wy reeds hebben aengemerkt ; en de Heilige Schrivt bevestigt het,
David, de Koning van Israël, verordende
ver-



DER OPENBAERING, VIII. KOEK. l6)
verfchddene bedieningen in den Tempel, en ftelde onJerfcheidcne Rangen in, onder den Geestelyken ftaet, om de goede orde, in den dienst van het Heiligdom , te bevoorderen, i Kron. XXIV — XXVill. salomo verönderftelt de noodzaekelykheid'der onderfcheidene rangfchikkingen , onder de menfchen , Spreuk. XXV: 6, 7- De Apostelen hebben de Grooten deezer waereld , met eer • bied, behandelt, en hun de Ecretyteien gegeeven welke hun toekwaemea , Hand. XXVI. 2, 25. De Verloifer heeft-niets het allerminfte, in den burgerlyken toeftand der, waereld , verandert ; zelvs heeft Hy de onderfcheidene rangfchikkingen , aen de maeltyden , goèdgekeurt, Luc. XIV: 10.
Een Christen mag derhalven niet alleen Ambten , en de Eereteekenen , welke daer aen verbonden zyn, met een gerust geweeten , aenneemen , maer hy is zelvs zomwyJen verplicht, om zynen rang , waaneer dezelve hem betwist wordt , te handhaeven. Zo • d?.enig is het geval , wanneer iemand , van de voorrechten, aen zyn Ambt verbonden, niets kan afftaen , zonder zyne bediening te benadeelen , of zich onbckwaem te maeken , oln alle de plichten , welke zy vordert , tot het
meeste nut , uit te oeftenen. ■ Voeg es
by , dat de Tytels en Eereteekenen den zul-, ken , die fe draegen , de plichten hunner hft»
X. DEEL. L J



170 OVER DE ZEEDENLEER
dieoing, zo dikwyls zy dezelve hooren en zien , geftaedig herinneren. ' Maer beeft de Heiland, den Christenen, het aennee nen van Ambten en Eereteekenen , niet verbooden ? wanneer Hy, tot zyne Discipelen , zeide: de Schrivtgeleerden , en de Pharizeeuwen beminnen de voordenzittingen in de mueiryden , en ie vourgeftoelten in de Synagogen, ook de begroetingen op de markten, en van de menfchen genaemd te worden rabbi , rabbi ; doch gy zult niet rabbi genaemd worden: want één is uw Meester, naemenlyk christus, en gy zyt alle broeders , Matth. XXIII: 6-8'.
.christus verbiedt, gelyk theophylactus aenmerkt (li), 70 evraflifc 6sXsiv xstefffSfl!/, het drivtig begeeren van Eeretytelen. Maer dit is het niet al ; te weeten de toenmaelige Leeraers der Jooden maetigden zich het gezach aen , om , op eenen beflisfcbenden trant, te bepaelen , wat men gelooven en betrachten moest; zo dat zy heerfchappy voerden , over de geweetens der menfchen ; in dee^en zin , veroordeelt de Goddelyke Leeraer deezen tytel , en verklaert , dat dezelve Hem alleen toekoome, vergel. vs 9 ,
10. Caer te boven, de Heiland leert
niet, dat het, op zich zelve , onbetaemelyk zy , den Tytel van rabbi, of meester,
aen
{!'} Ad h. u



DER OPENBAERIKG. VIII. EOEK. 171
aen te neemen , en zich denzelven , door anderen , te doen geeven. Hy zelvs nam dien Eeretytel aen, welke Hem, in al den na.druk, volkoomen toekwam, Matth XXVI: 25, 49. Mare. IX: 5. XI: 21. XIV: 45- Joh. 1: 50. III: 2. enz. Derhalven ftondt Hy toe, dat elk die eeretytelen , welke hem , uit hoofde van zyn Ambt , toekoomen , zal aenneemen; alleenlyk verboodt Hy den\hoogmoed der Pharizeeuwen , die anderen verachtten , en zich een meesterachtig gezach aen. maetigden.
Te vergeevsch beroept men zich ook , op het zeggen van den Heiland , tot de Joodfche Wetgeleerden , Joh. V: 44: hoe kunt gy gehoven, daer gy eer van eikanderen neemt', en de eer, welke van God alleen is, niet zoekt ? — De Heiland verbiedt geenszins , dat iemand zich die eer doe geeven , welke hem rechtmaetig toekoomt; maer Hy veroordeelt de trotschheid der Pharizeeuwen , welke maekte, dat zy den Heiland, om dat Hy, in eene nederige geftalte, verfcheenen was , ongeloovig verfmaedden. Hy veroordeelt , dat men eeretytelen , als zyn hoogfte goed , naerjaege, zonder bedacht te zyn , op de eer van God , en het weezenlyk nut der menfchen.
B. De verachtelyke denk en handelwys dei
X. DEEL,



172 OVER DE ZEEDENLEER
trotfche Pharizeeuwen brengt ons zelvs, tot het misbruik der eerzucht.
De overdréevene en zondige eerzucht beftaet daer in , dat men eene onmaetige be» geerte heeft, om, in alies, boven anderen , den voorrang te hebben , en zya hoogfte goed zoekt, in roem en lovtüitiogen. Deeze ondeugd heefc haeren grond, of gaet gèpaerd, met eenen befpottelyken hoogmoed , zo dat men alle anderen verachte. De kennis, zegt daerom paulus, maekt opgeblaefen, wanneer zy naemenlyk niet , mee lievde , gepaerd gaet, en , tot het rechte einde, beltuurd wordt, i Cor. VIII: I. Zyt niet hoog gevoelende ; tracht niet, naer hooge dingen, maer voegt u, tot de nederigen; zyt niet wys , by u zelven, vermaant die zelvde Apostel, Rom. XI: 20. XII: 16. Zodaenig was het karakter, der opgeblaefen Pharizeeuwen, die niet alleen rjaer den roem van eene ongemeene Godsvrucht, die hun ganfchelyk niet toekwam, dorstten , maer ook anderen niets achtten > Luc. XVIII: 9. Dergelyke lieden heeten zoekers van ydele eer , Gal. V: 25. .
Deeze onmaetige begeerte, naer eer, roem, en lovtuitingen , is het uitwerkfel van eene kwalyk beftuurde eigenlievde (i). Wanneer trotfche en eerzuchtige menfchen , die zich ,
bo«
(i) Boven p. 6. enz.



der 0penbaer1ng. VIII. boek. 1/3
boven allen , verheffen willen , en , in alles 4 den voorrang hebben , zich zelven leerden kennen , zouden zy ras opmerken , dat zy alle redenen hebben , om zich te verneederen, en zich , over hunne befpottelyke verwaendheid , te fchaemen. Onder de zes dingen, welke de heer haet , ja de zeeven, aen welke zyne ziel een grouwel zyn , behooren ook de hooge oogen , Spreuk. VI: 16 , 17.
De onmaetige en onverzaedelyke Eerzucht
heeft de allerrampzaeligfte gevolgen. Zy
vervoert de menfchen zomtyds zo verre , dat zy zich die eer aenmaetigen , welke den Onr eindigen alleen toekoomt. Zy bracht herodes zo verre, dat hy zich de Godslasterlyke toejuiching , over zyne redevoering, liet welgevallen, eene Jtemme Gods en niet eenes
menfchen, Hand. XII: 22. Zy is de oor-
zaek van een aental verfoeilyke fchenddaeden, welke er gepleegd zyn ; trouwens , wanneer men , op de eer, zo verflingerd is, dat men zyne verplichting uit het oog verliest, wordt alles aen haer opgeofferd, en niets ontzien. Zy heeft de aller verder velykfte onlusten en beroerten , in de waereld , te weeg gebracht. De onverzaedelyke dorst van alexander , naer roem, was de oorzaek van ontelbaere bloedftortingen en verwoestingen. —— Zy gaet gepaerd , met een aental andere ondeugden , even verfoeilyk. Om onverdienden lov x. deel.



J74 OVER DE ZEEDENLEER
en roem te behaelen , flaet een eerzuchtige allerlei verkeerde weegen in , naermaete het de omftandigheeden medebrengen ; dan den weg van vkiery, en kruipende laegheid ; dan van bedrog en vermomming; dan van lastering v dan van onrechtvaerdigheid ; dan van
geweld. ) Zelvs vervoert eene onberede.
neerde eerzucht zommige menfchen, om roem te zoeken , in zuike bedryven, welke hun tot fchande , verftrekken. „ Daer zyn lie„ den, welk een dwaes begrip , van ik weet „ niet wat voor eene eere, zo verre uitzin„ nig maekt, dat zy, om hunne eer te red„den, hun verftand, in eene taemelyke roes, „ verzuipen , moetwillige moordenaers van „ zich zelven en anderen worden, valfche „ eeden zweereu , enz." (k).
De meeste menfchen bedriegen zich daer in dat zy verkeerd denken , over de eer, en ' ook in dit geval, den fchyn, van het'weel
zen , niet onderfcheiden. Een Christen ,
hebben wy gezien, mag en behoort, naer eenen gegronden en weidienden roem , te ftaen, als naer een weezenlyk goed. Maer zeer veelen vergaepen zich, aen eene valfche en bedrieglyke eer. Hoe dikwerv worden er lovtuitingen en eerbewyzingen gegeeven, aen menfchen van geene de minfte verdienften ?
De
(k) Ryk der natuur en der zeeden N. 26. p. so8.



der cpenbaeiung. VIII, boek, 175
De eer koomt, alleen aen de deugd , toe ; maer hoe meenigmael zag men booswichten , welker lov werdt uitgebazuind, en die, in het hoogfte aenzien , geplaetst waeren ? De lovtuitingen koomen meerendeels van lieden , die geene bevoegde rechters zyn van waere verdienften ; of van lieden , die , door vooroordeelen , verblind , de gebreeken der geenen , welke zy begunstigen , voor deugden aenzien ; of van lieden , welke de vrees wederhoudt; om , naer hun hart, te fpreeken ; of van laffe vleiers, en laege eigenbelang zoekers , die anderen pryfen , om voordeel voor zich zelven te bejaegen ; of van wispeltuurige lieden, die, zonder reden, van gevoelen veranderen , en heeden laeken , het gene zy gisteren goedkeurden. Zulke lovtuitingen
veracht een verftandig Christen, hoe aengenaem het hem anders zy, de goedkeuring van wyfe en deugdzaeme mannen wech te draegen.
Wy zullen dit Vertoog, over de eer , met eenige korte aenmerkingen , befluiten.
u. Het gebeurt wel eens, het gebeurt zelvs dikwils, dat de eer gegeeven wordt, aen zulken, aen welken zy niet toekoomt, en dat zy , die lov verdienden , niet gekend , en zelvs veracht worden. In het eerfte geval veracht en miskent een Christen de onverdiende lov tuiting, en , in het ander, be-
X. DEEL.



Ij5 OVER OÈ ZEEDENIEER
moedigt hy -zich , met het getuigenis van een goed geweeien , en de hooge goedkeuring van den onfeilbaeren Kichter, over allen» Hy herinnert zich , in alie gevallen , dat het beeter zy , lóv te verdienen , zonder dien te ontvangen , dan lov te ontvangen , zonder dien waerdig te zyn.
/}. Het is zelvsbedrog, naer eer te ftaen , welke men niet verdient. Men vermaekt zich, met eene fchaduw. Daer te boven ontdekt zich de waerheid vroeg of laet; en iemand , die geene bekwaemheid heeft , om zich , in het aenzien , het welk hy onrechtmaetig verworven heeft, ftaende te houden , wordt, eer hy er aen denkt , genoodzaekt, om het zelve , met fchande , te veriaeten.
y. Er is geen waer genoegen, in eer en lovtuitingen, welke men weet niet waerdig te zyn. Men moet eenen geheel verdorven fmaek hebben , waaneer men genoegen fchept , in lovtuitingen , welke men weet valsch te zynj en het verwyt van iemands geweeten, dat hy den lov , die hem gegeeven wordt, niet verdient, is veel fmertelyker, dan het ingebeeld genoegen van denzelven te ontvangen.
S. Het is onrechtvaerdig , naer meerdere eer te ftaen , dan men waerdig is. Het is een zoort van dievftal , waer door men anderen beroovt, van het gene hun wettig toekoomt,
en



DER 0PEN3AERING. VIII. BOEK. 177
•;
en maekt , dat zulkeD , die, met de daed , uitmunten, minder geacht worden , dan zy waerdig zyn.
y. Tot die dingen , welke onfe uitwendige welvaert volkoomen maeken , behooren nog de Vermaeken , welke het leven veraengenaemen.
Zulke zedenmeesters handelen zekerlyk te geftreng, die alle vermaeken, hoe onfcnuldig ook , ten eenemael veröorddelen ; en , door het Christendom te befchryven, als eenen altoos duurenden ftaet van naergeestige droev heid, doen zy, de wysheid en de weldaedigheid van den Verlosfer, onëer aen.
„ Wat vermaek is, gevoelt een iegelyk, „ en zo er nog iemand waere , die het niet „ gevoelde, zou het even zo onmogelyk zyn, „ hem het vermaek te befchryven^, als een „ blind gebooren mensch te doen befeffen , „ wat licht en kleuren zyn , en eenen , die „ nimmer hoorde, een denkbeeld van het ge-
„ luid te geeven" (0- Dat het Chris"
tendom alle zondige vermaeken afkeure , zullen wy , in het volgend Hoofdftuk , meer byzonder aentoonen ; maer zou daerom alle vermaek, alle genoeglyke aendoening van eene onfchuldige verlustiging , alle behaegen in het
(/) Algemeene Faderltndfche Letteroef. UI Deel. II. St. p. "6, 77,
X. DEEL. M



17$ OVER DE ZEEDENLEER
genefraei, cierlyk , en aengenaem is, voor eenen Christen ongeöorloovd zyn ? Is dan ons genoegen, in de waereld, den hemelfchen Vader, tot eenen grouwel ? Heeft hy dan de dingen , welke ons vermaeken ktmnen , gefchaepen , op dat wy dezelve niet zien, noch
er genoegen uit trekken zouden ? Hoe
loopt zulk eene ongerymde zedenleer, tegen het gezond verftand , in ? Is het niet eene wyze en weldaedige fchikking der Voorzienigheid , dat er een zeker vermaek gepaerd gae , met de dingen, welke, ter onderhoudingen ons leven en geflacht, noodig zyn ? en zou dan die zelvde Voorzienigheid willen, dat wy gene vermaeken genieten zullen? — Zulk eene ongerymde zedenleer doet, der menfcheiykheid zelve, geweld aen ; daer de vermaeken gefchikt zyn , om onzen geest te verleevendigen, ons lichaem te verfterken, en ons daer door, tot het betrachten van onfen plicht, des te bekwaemer te maeken.
Het Christendom verbiedt de vermaeken en genoegens van dit leven niet; zy veiëdele dezelve, en verbiedt alleen het aondige en het misbruik. „ Men kan niet loochenen , „ dat het vermaek een goed zy ; de overeen„ ftemming van byna aHe menfchen moer „ meer gelden , dan de inbeelding van zom», mige droomers, die, tegen hun geweeten, >, fpreeken, en wier redenen te gader, hoe
„ cier-



DER OPENBAERtNG. VIII, EOEK. 179
„ cierlyk ook opgefmukt, met al haer tooi„ fel, verdwynen, zo drae de ziel, van eenig „ vermaek, wordt aengedaen. De mensch is ,, gebooren , voor het vermaek , naerdien hy„ gebooren is , om gelukkig te zyn. Het is ,, derhalven geöorloovd het vermaek te be„ minnen , naerdien het geöorloovd is , het „ goed te beminnen; niets is er , dan het „ vermaek, dat ons aenzet , om werkzaem „ te zyn , enzo drae men alle vermaek „ dervt , zou men niet kunnen gelukkig „ zyn" O)-
Alle vermaeken kan men , tot twee hoofdfoorten , brengen ; die van den geest, en van de zintuigen. — Tot de eerfte zoort, behooren de genoegens van den Godsdienst, de onüitfpreekbaere blydfchap, over de gunst van God , als van eenen verzoenden Vader, welke het geloov te weeg brengt; het getuinis van een goed geweeten; het vergenoegen, van den anderen nuttig te zyn; het vermaek, het welk men heeft , van te voorderen , in menfchelyke weetenfchappen, over de achting, welke men geniet, van wyze en deugdzaeme menfchen , in de verkeering van eenen getrouwen vriend , in het regelen en beftuuren van zyne hartstochten. —— Tot de vermaeken der zintuigen, behoort alles, wat onfe
C m ) pictet, 1. c. ii Deel- p. 759. x. deel. M St



l8o OVER DE ZEEDENLEER
zinnen ftreelt, en ons aengenaeme gewaerwordingen te weeg brengt.
Dat nu het zinnelyk vermaek, op zich zelvs befchouwd, niet alleen iets onfchuldig , maer ook iets goed zy, heeft , na het gene wy zo even hebben aengemerkt, geen betoog noodig. Dit leert niet alleen het gezond verftand , maer de Openbaering bevestigt het ook. God verfchaft ons, als een oneindig goede Vader, niet alleen het noodige , maer ook het behaeglyke; Hy vervult onfe harten met vrolykheid, Hand. XIV: 17; en zou Hy dan willen , dat wy er geen genot van
naemen? De Heilige Schrivt teekent ons
de gelukzaeligheid van het volgend leven af, onder zinbeelden van zulke dingen, welke onfe zintuigen ftreelen en vermaeken ; derhal. ven voorönderftelt zy, dat de zinnelyke genoegens geöorloovd zyn , en dit leven groo-
telyks veraengenaemen. Volgens Gods
wyze verördening, waeren de Feesten, welke Israël onderhouden moest, vreugde daegen , welke men doorbracht, met maeltyden , en alle onfchuldige vermaeken, Lev. XXIII: 40. Omtrent het Feest der Loovhutten , was er, by voorbeeld , eene ftellige Wet: gy zult vrolyk zyn , op uw Feest, gy en uw zoon , en uwe dochter, en uw dienstknecht , en uwe dienst' maegd, en de Leviet, en de vreemdeling, en de wees , en de weduw , welke , in uwe poorten ,
zyn,



der 0penba.ering. VIII. boek. l8l
zyn, Deut. XVI: 15. De Heilige Schrivt
vergunt ons alle zoört van vermaeken , verbiedende alleen de zondige , en het misbruik der geöorloovde. Uw fpringader, zegt salomo, zy gezeegend ; en verblydt u, van wegen de huisvrouw uwer jeugd; eene zeer lievlyke hinde , en aengenaem Jteengeitken , laeten u haere borften , ten allen tyde , dronken maeken , doolt Jteeds, in haere lievde, Spreuk. V: 18, 19. 'Ü het dan niet goed, voor den mensch, dat hy eete en drinke, en dat hy zyne ziel het goede doe genieten, in zynen arbeid? Pred. II: 24. Gaet dan heenen , en eet uw brood, met vreugde, en drinkt uwen wyn, met goeder harte , Pred. IX'. f. De Heiland zelvs liet zich vinden, op maeltyden en bruilovten ; en , „ waer heeft „ Hy , waer hebben zyne Apostelen , ooit „ deze droeve en fombere zeedenieer gepre„ dikt , welke vervolgens , in de tweede
Eeuw, ten grootften nadeele van den Chris• „ telyken Godsdienst , uit de Egyptifche „ woeftynen, is voortgekoomen , en , met „ den tyd , dien Godsdienst , welke de zui„ verfte bron eener nieuwe vreugde en blyd,, fchap , voor de ganfche waereld , zoude „ worden , in het haetelyk kleed van byge-
„ loov , veranderde ? ■ en , hoe weinig
„ kennen deze, te verregaende Wyzen en Hei. ,, ligen, welke de Christenen , met wetten en „ lasten, bezwaeren, die, gelyk augüsti-
x. deel. M 3



132
OVER DE ZEEDENIEER
„ kus, reeds ten zynen tyde , klaegde, den it toeftand derzelver lastiger maeken , dan „ zelvs het juk der Jooden, onder de Mofai„ fche huishouding, was ; hoe weinig , zeg ik , kennen deze onbevoegde en ftrenge „ Wetgeevers de natuur der dingen , der * menfchen. en van den Godsdienst" (n).
Het gezond verftand , voorgelicht door de Goddelyke Openbaering , fchryft ons de regelen voor , we ke wy , omtrent liet genieten der onfchuldige vermal ken, moeten in acht neemen , om daer door ons leven te veraengenaemen, en onse waere genoegens te bevoorderen. Laeten wy eerst deeze regelen opgeeven , om er dan eenige der meest gebruikelyke vermaeken naer te beöordeelen.
A De regelen, welke wy , omtrent de veumaeken, moeten in acht neemen, zyn de volgende.
A. De Vermaeken van den geest moeten den voorrang hebben , boven die der zinnen. De eerfte zyn , buiten allen twyffel , ongelyk edeler, den mensch en den Christen veel waerdiger , en zy brengen veel meer toe, tot de bevoordering der volmaeking van onfen welftand, Het oogmerk der zinnelyke vermaeken moet alleen lyk zyn, om ons, tot die van den geest, meer gefchikt te maeken.
Ie-
(») MILLE r i. c. vi Deil. p. 5qi, 502.



DER OPHNBAERING. VIII. BOEK. l83
Jemand, die nergens anders op bedacht is , dan om geduurig zinnelyke vermaeken te genieten , verlaegt zich , beneden den rang der menfchen , en ftelt zich , aen de dieren, gelyk , welke geene hoogere uitzichten hebben. Een verftandig man, en vooral een
Christen, befteedt, tot de Vermaeken, flechts die ogenblikken , welke hy , aen de beöeffcning van ongelyk gewichtiger beezigheeden, zonder naedeel , kan , en , zo ter bevoordering der gezondheid van zyn lichaam , als ter uitfpanning van zynen geest, moet onttrekken.
B. De Vermaeken moeten gevolgelyk niet
alleen geöorloovd, maer zelvs nuttig zyn. ;
Alles, wat ons fchaedelyk is , kan niet geöorloovd zyn. Dit leert de eigenlievde allerduidelykst. Zulke vermaeken daerom , welke , met overdaed of ontucht, gepaerd gaen, onfe gezondheid krenken , onfe achting benadeelen , of de rust van ons gemoed , verftooren , kan men, zonder trouwloos aen zich zelven te weezen, niet naerjaegen. — De Vermaeken moeten daer te boven van dien aert zyn , dat zy ons een weezenlyk nut aenbrengen ; zyn zy niet gefchikt , om onfen geest te verleevendigen, en denzelven , na de vermoeiing, eene nieuwe kracht van werkzaemheid by te zetten, of, om de gezondheid van het lichaem te bevoorderen , dan zyn zy x. deel. M 4



l8t OVER DE ZEEDENIEER
niet alleen laeg en kinderachtig ; maer me» misbruik: ook, zo wel den kostbaeren tyd, als zyne vermoogens , welke men befteeden moet , om zo veel goed te doen, als in ons vermoogen is.
C. By de Vermaeken , moet een Christen geen éénen van zyne plichten , welke hy Gode, en zynen naesten verfchuldigd is, uit het oog verliezen of overtreeJen. Zulke bedryven derhalven , welke, met den eerbied , en de lievde tot God , meer of min ' onbeftaenbaer zyn, zal hy nimmer, tot zyne
vermaeken , kiezen. Ook zal hy geen
vermaek zoeken , in zulke handelingen , tot welke iemand zyner medemenfchen zyne genoegens moet opöfferen , zyne gezondheid of zyn leven in de waegfchael ftellen. Om die zelvde reden , kunnen zulke daeden , welke anderen , tot ergernis verftrekken , hem geen vermaek geeven.
D. Men moet zich, aen geen zoort vaa Vermaek, hoe geöorloovd en nuttig ook , gewennen ; zo dat men het niet zou kunnen ontbeeren , of, met andere zoorten van onfchuldige vermaeken , verwisfelen. Langs deezen weg . zou iemand een flaev worden van een bepaeld vermaek, en ongevoelig voor andere genoegens.
E. Ook moet men niet te dikwyls geöorloovde vermaeken neemen , en bereid zyn ,
wan-



der openbaering. VIII. boek. 185
wanneer de omftandigheeden van tyden en zaeken het veréifchen , daer van af te zien. Anderzins zou men , in het betrachten van hoogere plichten, verhinderd worden , en de vermaeken zouden even daerom on geöorloovd worden , om dat onze gezetheid op dezelve maekt, dat zy, aen het oogmerk , niet beantwoorden.
F. Zodaenige bedryven , welke een al te levendig vermaek aenbrengen , en de zinnen bedwelmen, veranderen , zo drae het verüand wederom heerfchappy begint te oefFenen , in bitterheeden , en zyn derlialven niet geöorloovd. Het hart zal ook, in het lagchen, f inert hebben, en het laetfte van die blydfchap is droevheid, Spreuk. XIV: 13. Tot het lacchen , zeide ik, gy zyt onzinnig , en , tot de vreugde, wat maekt deeze? Pred. II: 2.
G. Gelyk een Christen , de goede orde en welvoeglykheid altoos moet in acht neemen , zo moet dit ook byzonder plaets hebben , met opzicht tot de Vermaeken. Hy lette daerom , op zyne jaeren , op zyn ambt , op de betrekkingen , in welke hy ftaet, tot de Maetfchappy , en op zyne overige uiterlyke omftandigheeden.
B. Kortom wy zyn verplicht, ,, alleen zo„ daenige vermaeken te zoeken, welke geöor„ loovd zyn , en , in de genieting derzelve,
x. deel. M j



ISÓ" OVER DE ZEEDENIEER
eene behoorJyke maet te houden" (o). Vermits nu de Heilige Schrivten geene uitdruklyke beveelen, omtrent de Vermaeken , voorHellen, zullen wy de meest gebruikelyke Vermaskert , naer de gemelde regelen, moeten beöordeelen.
Men zou, met den Hoog Geleerden miele r (p) , de verfcheidene zoorten van zinnelyke vermaeken, -tot vier Klasfen , kunnen
brengen ; zulke, welke gefchikt zyn,
om te gelyk den afgefloovden geest te verkwikken , en het lichaem te verfterken ; hier toe behoort eene aengenaeme wandeling, het werken, op eenen draeibank en alle andere lichaems beweegingen , welke de gezondheid bevoorderen , en tevens een verkwikkend
voedfel geeven aen den geest; zulke,
wJke , alleen aen den gecs' , eene verlustiging verfchaffen , zonder dat er het lichaem voordeel van trekke: hier toe behoort het bywoonen van fchouwfpeden , en andere openbaeren veimaekiykheedtn, als mede het leezen van Romans; zulke, welke alleen gefchikt zyn , om het lichaem in eene fterkere beweegjng te brengen , en deszelvs traeg loopende vochten weder te verfrisfehen , gelyk het kolven, kaetfen, en dergelyke; zulke,
( o ) II Deel pag. 258. • ip) l. c. VI Deel pag. 510.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. l8?
ie, welke noch dienen kunnen , om den vermoeiden geest, op eene aengenaeme wys , uit te fpannen , noch om het lichaem , ter bevonrdering van de gezondheid , eene meer dan gemeene beweeging te verfchaffen.
Over de eerfte zoort, hebben wy reeds gehandelt , wanneer wy , over de Uitfpanningen , ter bewaering en bevoordering van onfe gezonJheid , gefprooken hebben (q). Deze zyn , buiten allen twyffel, en geöorloovd en nuttig , mits men er het rechte gebruik van maeke , en er de behoorlyke mast in houde. — Die van de laetfte zoort beantwoorden ganfchelyk niet, aen het oogmerk ,«en gevolgelyk mag er zich een Christen niet meede beezig houden. Maer het is eenigzins moeilyk te bepaelen , welke vermaeken , tot de tweede, dan wel tot de laetfte zoort behooren. Men twist er, by voorbeeld, over, Of het kaertfpel, hoewel het lichaem er geen voordeel uittrekt , geene onfchuldige uitfpan-
ning van den geest zy. Ook is men hec
niet eens, over de vermaeken van de tweede zoort , welke , alleen aen den geest, eene verlustiging verfchaffen; of het bywoonen van fchouwfpeelen , en openbaere vermaeklykheeden , ,als meede het leezen van Romans, onder de vermaeken, welke geöorloovd en nut-
(j) Boven p. 91 -93. '/ X. DEEL.
/



iSi OVER DE ZEEDENLEER
tig zyn , moeten geteld worden. —— Eindelyk denkt men ook onderfcheiden , over de vermaeken van de derde zoort, by voorbeeld over bet danfen.
' Wy bepaelen ons daerom , zonder ons aen de gemelde orde te binden , tot die zoorten van vermaeken, welke onder ons, in gebruik zyn , en het meest betwist worden ; het bywoonen van Scheuwfpeekn , en andere openbaere vermaekelykheeden , het Danfen, het Kaertfpel , en het leezen van Romans. — Een Godgeleerde, zal men denken , is geen bevoegd Richter-, over deeze dingen ; lieden vari deezen rang veröordeelen dit alles , als werken van den duivel en van het vleesch. Dan ik meen reeds meermaelen proeven gegeeven te hebben , dat ik niet behoore, tot die geftrenge zeedenmeesters , die , door gebrek van genoegzaeme menfchenkennis , de naeuwgezetheid van eenen Christen dermaete overdryven, dat zy der menfchelyke natuur geweld aendoen, en het beminnelyk Christendom , in een onaengenaem daglicht, voorHellen ; en 'ik zal er thans eene nieuwe proev van geeven , daer ik geene zwaeiigheid maek, om te ftellen , dat de meeste van de zo even genoemde vermaeken , wanneer zy maer niet , door bykoomende en toevallige omdandigheeden , welke alles bederven , verbasterd waeren , voor eenen Christen , wanneer hy' 'er ,
vol-



DEIl OFENBAERING. VIII. BOEK. iSO
volgens de voorgefchreevene regelen , de be i hoorlyke maet in houdt, geöorloovd zyn. — Laeten wy de zaek wat naeder ter toetfe brengen , en onderzoeken, wat tot het weezen der gemelde vermaeken , en wat tot de verbasterende omftandigheeden , behoore.
A. Wy beginnen , met de schoüwspeelen , en andere ofenbaere vermaekelykheeden.
u. Men zou een geheel Boekdeel kunnen vullen, wanneer men Hechts een kort uittrekfel geeven wilde , van alles , wat men , in vroegere en laetere eeuwen, zo voor , als tegen de schoüwspeelen, gefchreeven heeft ; al was het maer van de twistfchrivten, welke gewisfeld zyn, by gelegenheid , dat de Heer Profesfor burman, te Utrecht, eene redenvoering, voor de comedik , ge-
daen had. Dan wy zullen maer kortelyk
zeggen, hoe het ons is voorgekoomen.
Een Schouwfpel, voor «zo verre het eene vertooning is van daeden , welke of werkelyk gebeurd zyn , of verdicht worden , door levendige perfoonen, is zeekerlyk geöorloovd. Zelvs wordt het vermaek , van zulk eene vertooning vaen te fchouwen , nuttig , wanneer de gebeurtenis , welke er afgebeeld wordt, leerzaem is, of zeedenlesfen , in de gefprekken, gemengd worden Er is geen bedenk op , of een Christen mag dit vermaek genieten, en een fchouwfpel , ter zyner ver-
X. DEEL.



190 OVER DE ZEEDENLEER
lustiging, bywoonen; zelvs zou men dit vermaek, als nuttig, kunnen aenpryfen , en den voorrang bebooren te geeven , boven andere onfchuldige vermaeken.
De befljsicbing der zaeke hangt derhalven af, van de bykoomende omftandigheeden; wanneer deeze van dien aert zyn, dat zy het nut, het welk een wel ingerichte Schouwburg zou kunnen te weeg brengen, niet alleen wechneemen , maer zelvs voedfel geevea, aen het bederv der zeeden ; dan wordt een vermaek, het welk op zich zelve onfchuldig en nuttig is, door van buiten aenkoomende omftandigheeden , allerfchaedelykst. Wanneer ik, in eenen Schouwburg gae , alwaer eene an.ierszins leerzaeme gebeurtenis, door ondeugende perfoonen, die zich, van alle kunstgreepen bedienen, om de ongeregelde hartstochten op te wekken, vertoond wordt, te midden van eene verwarde meenigte van menfchen, die aen hunne zondige drivten alle» veröorlooven, begeev ik my, op eene plaets, welke, voor myn zeedelyk beftaen , ten allerminfte hoogst gevaerlyk is. Wat zal men dan zeggen , van fchouwfpeelen , welke eene verkrachte zeedenieer voordraegen, en de ontucht leeren. Ik herinner my hier , het gene tertüllianus verhaelt (r), van eene
Chris-
Cr) Dt SpeHaculis c. a<5.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 19!
Christin, welke , naer de Comedie, gegaan zynde, van den duivel bezeeten werdt: 9, wan„ neer de boole geest , (zegt by) uit die be„ zeetene. vrouw , uitgeworpen , en gevraegd „ werdt, hoe hy had durven onderftaen, een „ Christen mensch, in de Comedie, aen te „ vallen ? zo heeft hy , door die vrouw „ fpreekende , geantwoordt ; ik heb maer ge~ „ daen het gene recht en billyk was , want ik 3i heb haer , op mynen eigen grond , gevonden."
De vraeg is gevolgelyk niet meer , of het bywoonen van Schouwfpeelen een geöorloovd en nuttig vermaek zou kunnen zyn , op zich zelve , en wanneer zy wel werden ingericht ; maer hoedaenig de Schouwburgen , ten aenzien van het zeedenlyke, ten allen tyde gefteld waeren, en nog gefield zyn.
Van zeedenbedervende Tooneelftukken, welke de ontucht, en andere ondeugden , onbewimpeld prediken , en het vergivt , op eene fmaekelyke wys toebereid, met volle beekers, in de harten gieten , zal ik niet eens fpreeken. Elk zal gereedelyk erkennen , dat het aenfchouwen van zulke vertooningen hoogst verdervelyk zy. — Ik voorönderftel daerom , dat er, op den best ingerichten Schouwburg, geene andere Tooneelftukken vertoond worden , dan welker Dichters braeve mannen zyn , die niet anders bedoelen , dan , door middel van de gebeurtenis, of het verdicht-
X. DEED.



192 OVER DE ZEEDENLEER
fel, het welk zy voordraegen, nuttige waerheeden der zeedenkunde, op eene meer levendige wys, te leeren , op dat de lesfen eenen des te dieperen indruk maeken , op de gemoederen der aen fchouweren. Wat voordeel is er nu te wachten, van zulken Schouwburg , wanneer alle de overige omftandigheeden zo blyven , als zy , ten allen tyde, waeren , en nog hedendaegsch plaets hebben ? Laeten wy de zaek, onbevooroordeeld , onderzoeken , en, met de ondervinding , de beste leermeesteres, raedpleegen.
«. Die perfoonen, welke de waere of verdichte gebeurtenis, naer het leven , vertoonen , hebben , immers ten minften zeer zeiden , dat goede oogmerk, het welk wy vooronderftellen , dat de Dichter van het Toneelftuk bedoelt heeft. Over het algemeen zyn het menfchen van een flecht karakter , en van een flordig gedrag. Zo lang nu de Toneelfpeelers verachtelyke menfchen blyven , zullen zy nimmer openbaere zeedenmeesters weezen kunnen. Hunne losbandige levenswys, en de daer uit voortfpruitende verachting van hun beroep, kan niet nalaeten, de goede Uitwerking der beste ftukken geheel te verhinderen. Dit kwaed , zal men zeggen ,
wordt voorgekoomen , in de zogenaemde Lievhebbery Comedien , alwaer onbefprooken menfchen, die, met elkander, een genootfchap
op-



DER OFENBAERING. VIII. BOEK. l'9^
oprechten , om zich dit zoort van vermaek te verfchaffen, zelve, elk op zyne beurt, de fpreekende en vertoonende perfoonen zyn. Maer behalven dat dit vermaek ongemeen kostbaer zy , zo dat men zich, voor dien prys , een aental van andere en veel nuttiger .uitfpanningen zoude verfchaffen kunnen; kan ik , voor my, niet bcgrypen , hoe iemand , die wel denkt, en het zich voor eenen plicht reekent , zo veel nut in de waereld te doen , als in zyn vermoogen is, een aenmerkelyk gedeelte van den kostbaeren tyd befteeden. kan , niet alleen om zyne Rolle van buiten te leeren , maer zich ook te oeffenen , ora dezelve, naer de kunst , op te zeggen. Zou en behoorde men dien tyd niet, op eene veel nuttiger en aengenaemer wys , door te bren»
gen ? ik voorönderftel nu al wederom,
dat iemand, die zich, aen dit kostbaer vermaek , toegeevt , zich zelven en zyn huis-: gezin niet benadeele, dat hy, van zynen. overvloed, tot onderfteuning van nooddruvtigen , rykelyk mededeele ; en dat deeze zoort van uitgaeven, ten zynen opzichte % geene verkwisting kan genaemd worden.
Maer bezwaeren wy ook de gehuurde Töceelfpeelers ? Men raedpleege met de ondervinding , en men zal erkennen moeten * dat deeze lieden , eenen enkelen uitgezonderd, welken men, als zonderling in zyti
X. DEEE, N
V



IP4 OVER DE ZEEDENIEER
zoort, befchouwen moet, losbandige perfoonen zyn , die er veelen , zo door voorbeeld, als verleiding , op den dwaelweg gebracht , en jammerlyk verdorven hebben. Deeze lieden teekent de uitmuntende werenfels (*) „ als veracbtelyke menfchen, die, voor geld, „ gehuurd , op het toneel verfchynen ,• die , „ om winst te doen, allerlei perfoonen aen„ neemen -, die, door niets anders, dan door „ vuile en ontuchtige gezegden , en dartele ,, beweegingen , de aenfchouwers zoeken aen „ het lacchen te maeken ; die de deugd be„ fpotten, en de ondeugden toejuichen ; die ,, den dievftal, het overfpel, de hoerery, „ het bedrog , den manflag, den meineed , „ voor een fpel houden ; by welke de nede„ righeid , de oprechtheid, de kuischheid , „ de trouw, de braevheid, en de Godsdienst,
eene dwaesheid is ?" Maer , zal men
zeggen, werenfels was een Godgeleerde, en derhalven, in. dit geval, partydig. Ondertusfchen fchreev hy deeze woorden , in eene Redenvoering voor dg Comedien , in welke hy het vertoonen van leerzaeme toneelftukken, aen de jeugd , aenpryst, als een middel, om de welfpreekenheid aen te leeren.
By de Romeinen zelve , werden de Toneelfpeelers, als eerloofe lieden , befchouwd ,
die ,
(O Opusc. Tom. ii. p.^451.



der openbaering. VIII. boek. IQ5
die , tot geene eerambten , geraeken konden (»• 0ok werden zy , volgens het burgerlyk Recht, voor eerloofe menfchen gehouden (»■ —— Het ambacht van eenen Toneelfpeeler, was eerlyk, by de Grieken. aristodemüs, fchoon een Toneelfpeeler , werdt , uit naem der Republiek van Athenen, in een gezandfchap, aen philippus, Koning van Macedonien afgevaerdigd (v). Maer dê Romeinen oordeelden er anders over. c. nepos O) getuigt , dat het, in Griekenland, geene onëer waere , in het gewaed van eenen Speeler , op het toneel te verfchynen , maer dat dit , by de Romeinen , eerloos was (infaem) en eenen eerlyken man onwaerdig. Daerom zegt cicero, van den Toneelfpeeler ross ius (x), dat hy de eenige man van zyn ambacht fcheen , die verdiende aengemoedigd te worden ; dat.zo een Hecht beroep, voor zulken braeven man , onwaerdig was ; en dat hy eene eerlyker bediening verdiende, meer overëenkoomftig, met zyne deugdzaemheid. Zelvs werdt een Toneelfpeelfier zo eer-
(f) augustinus de Civit. Dei 1. ii. c. 13(«) Pandect. Lege de hts, qui nomtur infamla 1. 3. th. 2.
O) cicero ie r. p. i. iv. apui augustinum de Civic. Dei l. ii. ( w) la prafac. (x) Oratie pro qv 1 nti0.
x. deel. N 2



ïQf5 OVER DE ZEEDENIEER
loos geacht, dat zy , aen de zelvde wetten t als de gemeene hoeren , onderworpen was.
Om de baldaedigheeden der Toneelfpeeleren te betoomen , werden hunne wedden , ten tyde van Keizer tiberius, door een befluit van den Raed , verminderd , en men maekte , daer te boven eene Wet , dat geen Raedsheer een befoek geeven zoude, aen eenen Toneelfpeeler , en dat geen Ridder hen naer buiten vergezellen zoude; dit gefebiedde , om dat niet alleen het volk , maer ook de Adel, den Toneelfpeeleren , om hunne ongebondenheeden , en de onlusten, welke zy verwekten , zodaenig was toegedaen , dat seneca (ji) den Adel van zynen tyd, de Jlaeven der peet. fenmaekers , noemde.
Zouden de laetere tyden , en de meerdere befebaeving , ook in dit geval, verbeetering hebben aengebracht ? Niemand kan er zeekerlyk beeter over oordeelen, dan de zo zeer geroemde molière; en evenwel hy zelvs raedde het eens, eenen jongeling van goeden huife, die zich onder zyne bende begeeven wilde, volftrektelyk af, om dit beroep te kiefen (z).
e. Befchouwen wy nu de toneelflukken zelve. Deeze zyn niets anders , dan leven-
di-
OO seneca Epifl. 47.
Cz) molière Oeuvres Tom. i. p. 6rj.



der openbaerinö. VIII. boek. 197
dige vertooningen der hartstochten , zo dat zy niet alleen de hartstochten gaende maeken, maer zelvs de tael der hartstochten leeren. Zal een Toneelftuk behaegen, en zal de Speeler zich veraengenaemen, dan moet het de hartstochten gaende maeken , en het gemoed in eene fterke beweeging brengen , om het goede , het welk er wordt voorgefteld , vuurig te begeeren , en het kwaed , het welk , alsbaetelyk, wordt afgebeeld, ten fterkften te verfoeien. Deeze werking der hartstochten wordt nog meer bevoorderd , door het Muziek , door den toon en de gebaerden van den Toneelfpeeler.
Maer wat brengt nu deeze fterke werking der hartstochten, in het menfchelyk gemoed, te weeg, by het aenfehouwen van een onfchuldig, zelvs van een leerzaem , Toneelftuk? De gefteldheid van het menfchelyk hart leert ons, en de ondervinding bevestigt het, dat die hartstochten , welke ons het meest, tot de ondeugd , aenfpooren , het levendigst worden aengedaen , en eenen^blyyenden indruk nalaeten ; zo dat zy de goede aendoeningen , welke gelyktydig mogten verwekt worden, zeer fpoedig geheel verdooven.
Laeten wy er de proev van neemen. Laet de zeer leerzaeme gefchiedenis van J o s l. p h , op een toneel , vertoond worden ; dan moet zy, die de vrouw van po tip har verbeeldt s
X, deel. N 3



198 OVER BE ZEEDENLEER
alles , wat de kunst van zeggen , vertoonen, en roeren , vermag, in het werk ftellen , om joseph, tot het voldoen, aen haere vuile lusten , te beweegen. Zonder dit is de vertooning niet natuurlyk , en de Toneelfpeeler zal niet behaegen. Hy , die den perfoon van joseph vertegenwoordigt, moet eene ftandvastigheid, tegen de meest betoverende kracht der verleiding , openbaer maeken , welke de verwondering en den eerbied van alle eeuwen naer zich trekken zal; hy moet het verfoeilyke der vuile ontucht, met de haetelykfte
verwen, afmaelen. Wy voorönderftel-
len, dat het Toneelftuk, en de uitvoering beide even meesterlyk zyn. Wat zal nu deeze ftryd, tusfchen de kuischheid en den wellust , in het gemoed der toehooreren en aenfchouweren, te weeg brengen ? De redenen en het gedrag van joseph zullen eenen afkeer, tegen de ontucht, inboezemen. Het zy zo. Maer welken indruk zal de verleidende tael der huisvrouw van potu-har, verwekken ? Zullen er ook eenige onreine vonken , in het hart, vallen, recht gefchikt, om de goede aendoeningen te verflikken ? Is niet zodaenig de gefteldheid van het menfchelyk hart, dat het meer geneegen zy , om het kwaede , dan om het goede zaed, te ontvangen ? zullen er, in een gevoelig hart, geene aendoeningen verwekt worden, welke mis-"
fchien



DER OPENEAERING. VIII. BOEK. 199
fchien voorheen onbekend waeren ? Wat
zal vooral het uitwerkfel zyn , op een jeugdig hart , op het welk de drivt tot wellust al haer vermoogen uitöeffent V Ik laet het antwoord over, aen elk, die weet , of zich herinneren kan , hoe een jeugdig hart gefteld is , wanneer de tederfte aendoeningen worden opgewekt, en de fmeulende vonken der meest overweldigende drivt worden aengeblaefen. — Het kan zyn , dat zommigen uit den Schouwburg gaen, zonder dat de verleiding van pouthars huisvrouw eenigszms vat op hen gehad hebbe ; maer ongelyk meerder aenfchouwers zullen er meer of min bedorven uitkoomen De lippen der vreemde vrouwe, (zegt salomo) druppen honigfeem , en haer gehemelte is gladder , dan oly , Spreuk. V: 3- O)
Neemen wy nog een ander voorbeeld van een leerzaem en zelvs een zeer ftichtelyk toneelftuk; ik bedoel polyeocte. Hoe werkt de goede uitvoering van dit ftuk, op de hartstochten? Over het algemeen, zal men minder getroffen worden, van den Bloedgetuigen , die , om het geloov in den Verlosfer , den marteldood ondergaet, dan van den Minnaer , die zich opoffert, voor zyne beminde.
Deeze twee voorbeelden, dunkt my , be-
(a) baile Dittion. Art, poquelin LU. g. X. DEEL. N 4



?00 OVER DE ZEEDENIEER
wyfen volkoornen, dat de Cvmedien niet ge, fchikt zyn, om, aen de goede zeeden, gewichtige voordeden toe te brengen. Laetere Toneelftukken , en de vruchten van den arbeid onfer hedendaegfche Dichteren , wil, en kan ik niet beöordeelen. Alleenlyk zaj ik er nog eenige algemeene aenmerkingen byvoegen.
Het Treur/pel verdient de meeste opmerking , en wordt zeer gepreefen , als een middel , om de fchoonheid en de voordeden eener deugd, met de fterkfte verwen, als voor de oogen af te fchilderen, en de ondeugd, in haere haetelyke geftalte , op het allerleevendigst , te vertoonen. Het heeft nog dit byzondere, dat het roert, en door het verheevene, en door het ongewoone; de perfoonen, die er fpreekende worden ingevoerd, zyn Vorsten, Helden, en andere menfchen van verdienften, die eene algemeene achting verdienen. De Dichter kiest, tot zyn Treurfpel, eene groote en opmerkingswaerdige daed , welke gewichtig is, zo in de omftandigheeden , als in de gevolgen ; en het gene , in de gefchiedenis, ontbreekt , om haer ongemeen en hoogst belangryk te maeken , voegt hy er , uit zyne vruchtbaere verbeelding , op eene vernuftige wys , by,
De Hoofd-perfoon is, by voorbeeld, een grootmoedig Held, die zyn Vaderland verlost ; die dit groote oogmerk niet bereikt ,
voor,



DER. OPENBAERING. VIII. BOEK. 20Ï
voor dat hy veele en bykans onöverkoomelyke zwaerigheeden uit den weg geruimt, eii ontëlbaere wederwaerdigheeden , met eene onwankelbaere ftandvastigheid , ondergaen heeft; die zich , op de rechtvaerdigheid van zyne zaek , verlaet, en den byftand der Voorzienigheid eerbiedig affmeekt; die , onder allen den tegenftand , welken hy ontmoet , geduurig nieuwe en al grootere deugden uitöeffent; eindclyk ontwikkelt zicb alie de verwarring , op het onverwachtst, ten zynen voordeele , en de Voorzienigheid doet , ten laetften , zyne ftandvastige deugd, over alle zwaerigheeden en gevaeren , op eene merkwaerdige wys, zegepraelen.
Is nu, vraegt men, de goede uitvoering van een dergelyk Treurfpel niet recht gefchikt, om, in de aenfchouwers, deugdzaeme aendoeningen te verwekken . en hen, ter naervolging van zyne lovwaerdige bedryven , aen te moedigen ? vooral wanneer dc Dichter, die niets anders bedoelt , dan de zeeden te verbeeteren , alle gelegenheeden heeft waergenoomen , om de voortreffelykfte lesfen , onder de gevallen, in te mengen , en dezelve , door de omftandigheeden, by welke hy die lesfen bybrengt, gewichtig en merk-
waerdig te maeken ? Ik erken , het by-.
woonen van zulk een Treurfpel, zou , wanneer het, door deugdzaeme lieden , weids.
X. DEüL, N §



202 OVER DE ZEEDENIEER
uitgevoerd, een nuttig vermaek kunnen opleeveren, Maer , behalven dat de vertooning gefchied , door lieden , over het algemeen , van een Hecht gedrag , in welker mond de zeedenlesfen zeer kwaelyk pasfen, gaet het Schouwfpel gepaerd , met zulke omftandigheeden , welke niet kunnen nalaeten , om al het goede te verhinderen , en den allerverdervelykften invloed, op de zeeden , te hebben. Dan , hier van , aenftonds naeder.
Vooraf moeten wy nog het Blyfpel befchouwen, zynde de vertooning van eenig bedryv, het 'welk de aenfehouweren doet lacchen. Gelyk het Treurfpel groote daeden, in haere voortreffelykheid , afmaelt, zo ftelt het Blyfpel de dwaesheeden en gebreeken der menfchen , op eene befpottelyke wys , ten toon. Van de aenftootelyke plaetfen, in de Blyfpeelen van plautus, terentius, moltere, en dergelyken , zal ik niet eens fpreeken , en voorönderftellen , dat de zulke , uit de Toneelftukken , welke , onder ens, vertoond werden , geheel verbannen, zyn. Met dit -alles, zal niemand beweeren kunnen , dat de buitenfpoorige vrolykheid, welke gemeenfyk , by het vertoonen van zulke ftukken , op het toneel , heerscht, voor de goede zeeden , onfchaedelyk zy. Of, en in hoe verre, men ondertusfehen een Blyfpel, naer de regels der kunst, in welke de voorbeelden der
Ou-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 203
Ouden, als onveranderlyke gronden, geacht worden , kan vervaerdigen, zonder er iets verdervelyk of immers gevaerlyk, voor de goede zeeden , in te mengen , en , met dat alles , de goedkeuring en toejuiching der meenigte verwerven , laet ik de hedendaegfche
Dichteren beöordeelen. Alleenlyk heb ik
er nog ééne aenmerking by te voegen, dat de eigtn aert van een Blyfpel , de zaek menschkundig befchouwd. zynde , aen het gewichtig oogmerk, de verbeetering der zeeden, niet kunne beantwoorden. Het vertoont ' de ondeugden en dwaesheeden , van de befpottelyke zyde , en de levendige afbeelding daer van moet de aenfchouwers , tot lacchen, verwekken. Maer dit zelvde lachverwekkend vermoogen maekt het onmogelyk , dat de aenfchouwers het haetlyke van eenige ondeugd, om eene verftandige reden, verforen. Hoe beeter een Blyfpel opgefteld is, en vertoond wordt , hoe meer het doet lacchen ; maer dit geduurig lacchen maekt, dat de aenfchouwers de haetelykfte geftalte der ondeugd, zonder eenigen inwendigen afkeer , niet alleen verdraegen , maer er zelvs hun vermaek in. vinden ; en moeten niet , even daer door , alle zeedelyke lesfen haere kracht verliefen ?
Ja maer, zal men zeggen, de Dichter kan, by de befpottelyke karakters , welke de aenfchouwers, tot lacchen , verwekken , deugd-
X. DEEL.



£C4 OVER DE ZEEÜENEEER
zaeme karakters voegen, welke eerbied inboezemen , en het verfoeilyke der eerften des te meer doen affteeken ; hy zou de boertige afbeeldingen, in plaets van dezelve, tot de hoofdzaek van zyn Blyfpel , te maeken fleebts by verwisfeling, kunnen invoeren om de aenfchouwers, niet alleen tot lacchen maer tevens tot een ernftig nadenken , op te wekken. Dan ik laet het den Dichteren beoordeelen, of niet het Blyfpel , op die wys, zou ophouden , een blyfpel te zyn.
y. Het Schouwfpel gaet gepaerd , met zulke omftandigheeden , welke niet kunnen ualaeten , eenen zeer verdervelyken invloed te hebben , op de zeeden. Zelvs is de waekzaemfte Christen, die over zyne drivten heeft leeren heerfchen , op eene hoogst gevaerlyke plaets, wanneer hy zich , in eenen Schouwburg,. begeevt; daer de winzucht, en de begeerte, om den aenfehouweren te behaegen , den Toneelfpeeler aenfpoort , al, wat de kunst en het vernuft vermag, in het werk te ftellen , pm het vermaek, door alle de zintuigen , als in te gieten ; daer byzonder het oor en het oog , het eerfte, door de Muziek, en het ander , door de verrukkelykfte vertooningen, betooverd wprden; daer alle de fraeie kunften zich vereenden , om de hartstochten op te wekken. Zal hy geene aendoeningen ge waer worden , welke hem
eer-



]jER OPENBAERING. VIII. BOEK. 205
eertyds onbekend waeren , wanneer hy , by een fterk roerend muziek, eene opgetoogde en geblankette danferes een tusfchenfpel ziet openen ?
Wordt niet het beste Treurfpel afgewisfeld , met eene klucht , welke doorgaens van dien'aert is , dat alle de goede aendoeningen , welke het eerfte mogt verwekt hebben , aen-
ftonds verdoovd en verydeld worden.
Het kan zyn , dat verftandige en deugdzaeme lieden , by het eindigen van het Treurfpel, den Schouwburg veriaeten ; maer zo oordeelt er de jeugd niet over , zo handelt het gemeen niet, by het welk het Toneel, zo het anders gefchieden kon , de verbeetering van zeeden moest te weeg brengen.
Met wat oogmerk koomt men , in den Schouwburg ? verre weg de meesten niet, om zeedenlesfen te ontvangen , ter verbeetering van hunne harten en gedraegingen, maer alleenlyk om zich te vermaeken ; en welk een vermaek zoeken zy? Zulk een, het welk de zinnen betovert, de gevaerlykfte hartstochten gaende maekt, en byzonder"de lievde, de allergevaerlykfte drivt , vooral in jeugdige
harten , ten fterkften opwekt. Wanneer
het ftuk en de uitvoering, aen dit oogmerk , niet beantwoorden^, zal het, aen het groote gros der aenfchouweren , ganfchelyk niet voldoen. Wil een Toneelfpeeler behaegen , dan
X. CEEL.



*0<S OVER DE ZEEDENIEER
moet hy de« gelievde hartstochten der aenfchouweren krachtdaedig opwekken, en het is hem alleenlyk vergund, de zulke, welke algemeen veracht worden , als haetelyk voor te ftellen. Vooral moet hy zich' wachten van de onreine lievde , en zogenaemde ga' lante ondeugden , als uitwerkfelen van een bedorven hart , en misdaeden , voor het welzyn der menfchen , als allerfchaedelykst, ten toon te ftellen. Hy mag de zotte en ouderwetfche Moden befpottelyk maeken , maer lry moet zich wel wachten, van heerfchende dwaeshceden aen te tasten.
Hoedaenig is het gezelfchap , en het verkeer , in den Schouwburg ? hoe groot is er de kracht der verleiding ? en welke gefprekken hoort men er ? welke vryheeden veröorlooven zich perfoonen van onderfcheidene kunne , omtrent elkander ? Hoe gemeen zyn het zot geklap, de gekkerny, en de dingen, welke met betaemen ? Hoe meenig een jeugdig hart wordt er verpest, door dartele dubbelzmnigheeden s door zeeden verwoestende inluisteringen , door wulpfche aenraekingen, door ontuchtige gebaerden ? en wie weet ,' welke buitenfpoorigheeden , voor de deugd' en goede zeeden, allerfchaedelykst, er voorvallen , op het toneel niet alleen, maer ook op de zit en ftaenplaetfen der aenfchouweren. - In alle gevallen, dwaelt niet ; kwaede
zae-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 207
zaemenfpr eekingen verderven goede zeeden, 1 Cor.
S. Ik zou my nog , op de ondervinding , beroepen kunnen , welke 4 ten allen tyde, geleert heeft , dat men de Schouwfpeelen , zeer verkeerd, Schooien der deugd noemen zoude. Zyn er voorbeelden van menfchen , die getuigen kunnen , dat hun karakter en gedrag , by het aenfchouwen van Toneelfpeelen, verbeeterd zy ? of, zo zy er weezenlyk nut uit mogten getrokken hebben, dat zy niet ongelyk meerder voordeel zouden hebben kunnen genieten , van andere zeedenlyke onderwyzingen ? Hoe meenig één heeft, in den Schouwburg , de verwilderde lievde , in alle haere verleidende kracht , leeren kennen , gevoelen , anderen inboezemen , verfchoonen en verdeedigen ? Voor hoe veele jeugdige harten is de Comedie de eerfte School der ontucht, en de oorzaek van fchroomelyke bitterheeden , geweest ? De Toneelftukken moogen nuttige lesfen behelfen , maer het zaed het ondeugd wordt, onder dezelve , geftrooid; het geneesmiddel koomt te laet, wanneer het na, of te gelyk met, een doodelyk vergivt , wordt ingegeeven. De Marquiün de lambekt verklaerde , onder de raedgeevingen , aen haere Dochter, dat men , in den Schouwburg, groote lesfen van
X. DEEL.



£C3 OVEft D£ ZEEDENLÊEK
deugd ontvangt , en dat men er den indruk der ondeugd uit wechrraegt.
Het zy my vergund , hier eene uitmuntende plaets , uit de sllgemeene Vaderland]'che Letteroeffeningen (/;) , in te lasfchen. „ Wanneer ,, een jong Heer , drie of vier uuren achter „ één , de vertooningen van ydelheid, en „ toneelen van ongebondenheid, gezien heeft, 3) zyn onvermydelyk zyne drivten opgewekt; „ hy zal, in deezen toeftand, veel meer gevaers loopen , om een fiachtöffer der on* „ deugd te worden , dan by aldien hy den „ avond gefleeten had , in de geheel fchulde* „ loofe huisfeiyke vermaeklykheeden, in een leerzaem en vervrolykend ge^elfchap. Wanneer eene jonge Juffrouw , door het by* „ woonen van zulke Toneelen , haere hans* „ tochten opgewekt voelt, wanneer zy denk,, beelden , in haeren geest, verwekt heb* j, ben , die Maegdelyke kiesheid verbiedt toe s, te laeten of te koesteren , zal zy veelligt ten gereeden prooi vallen van eenen listi,, gen verleider, en de onfchatbaere zo wq j, als onherkrygbaere Juweelen van eer en on„ fchuld verliefen."
e. Eindelyk beroep ik my, op het oordeel en getuigenis van eenen man , welken men niet verdenken zal , van, door vooröordee*
len t
(4) V Dtcl. II Stuk p. 271—



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 20Ö
Ien, in dit geval, verblind, of een te geftrenge zeedenmeester geweest te zyn. Ik bedoel den thans bykans vergooden j. j. rousseau. Deeze fchreev , over dit onderwerp , eenen opzettelyken Briev , aen den Wysgeer d. alembert(0, die eenen voorflag gedaen had, om in Geneve, eene Comedie op te richten. Het is, omtrent twintig jaeren geleeden, dat ik deezen Briev geleefen heb (<0, dan, vermits ik er geene aenteekeningen uit gemaekt heb , zal ik alleenlyk opgeeven , wat ik er nog van onthouden heb. rousseau beweert, dat het oprechten van eene Comedie, in Geneve, voor die Stad allerfchaedelykst weezen zoude; om dat, gefteld zynde , dat een Schouwburg, in groote en volkï-yke Steeden , wegens de veelvuldige leediggangers, een noodzaekelyk kwaed zy, om nog nadeeliger zoorten van tydverdryv voor te koomen , de invoering van Toneelfpeelen , in eene kleine Stad , hoogst verdervelyk weezen moet; byzonder in Geneve, alwaer de inwooners , van hunne nyverheid alleen , beitaen moeten. Hy oordeelde te recht, dat de burgers traeg zoudén worden , in hun beroep , en den tyd , welken zy veel nuttiger
(O ia motte Difcours flir la Tragedie dt romulus. (d~) Oeuvres Vol.
X. DEEL. O



•aiO OVER DE ZEEDENLEER
beueeden konden, in de Comedie verfpillea zouden, en dat het bywoonen van den Schouwburg den weg zou baenen, tot verkwisting, byzonder ook in den opfchik en kleederpracht! Hy vergeet niet er by te voegen, dat dé flordige levenswys der Toneelfpeeleren een kwaed voorbeeld , aen de onbedachtzaeme jeugd, geeven zoude; en hy voegt er by , dat een Toneelfpeeler, zal hy behaegen , en zyn oogmerk bereiken, het ganfche Schouwfpel, naer den bedorven fmaek, en de ongereegelde neigingen, der aenfchouweren, moet inrichten.
rousseau befchouwde dan de Comedïen , als een noodzaekelyk kwaed, in groote en volkryke Steeden , om de ryke leediggangers, m de lange winter avonden, te vermaeken , en , van nog nadeeh'ger tydverdryven , af te houden. Het oogmerk der verftandigfte Staetsmannen , onder de Grieken en Romeinen , by het invoeren der Schouwfpeelen , Was nimmer, om het volk deugzaemer te maeken ; maer om het leedigloopend gemeen , op eene aengenaeme wys , beezig te houden , en, van het oordeelen over Staetszaeken ,
af te trekken. Hoe laeg is het dan,
voor mannen van verftand, die gewichtige beezigheeden hebben, om den tyd, zelvs des zopmers , wanneer de natuur veel edeler uit-
fpaa-



EER OPENBAERlNÖ. VIII. BOEK, '21%
fpanningea aenbiedt, in eene Comedie, welke a voor leedigloopers gefchikt is , den tyd te 'flyten !
Jk beiluit dit ftuk, met het overneemen der woorden van den beroemden suszmilch CO s Ik kan niet voorby, fchoon ik, omtrent H deeze ftof, reeds breedvoerig genoeg ge' weest ben , hier een uittrekfel der gedachten van den Franfchen patriot mede te dee* ' len. Het is eene fchets van de vrye en " ongebondene zeeden, in Parys , en Frank* ryk. God behoede ons * dat wy dezelve ons niet , tot naervolging , voorltellen , ' gelyk ik reeds , in eenige voorbeelden daer *' van , gezien heb ! Ik deel dezelve te lie" ver meede , op dat men my niet tegenH werpe , dat ik , als een Godgeleerde , de zaek, by vergrooting, heb voorgefteld, „ Het Schouwfpel (zegt die oprechte Staets„ man (ƒ)) ontbrak nog , aen ons bederv. „ „ De ongebondenheid heeft , door het „ „ zelve , het momaengezicht afgenoomen * s, „ en men brengt de ondeugd, in zegeprael, „ „ te voorfchyn. Alle onfe Steeden zyn , ,, „ met vrouwen van zeekeren ftand , opge„ „ vuld , die zich , met ergerlyke beezig, „ heeden, onleedig houden , met ftrafwaef-
CO 1. c. 1 Deel. p. 6975 7°7' (ƒ) Interets de la. Frafice. Vol. !•
X. DEEt,, O s



aiü OVER-DE ZEEDENIEER
„ „ dige handelingen , met onkuifche huis,, „ houdingen ; zeederd vericheiden jaeren „ „ is dit merkelyk toegenoomen." *
v\. Het gene wy , omtrent de Com'edien , hebben aengemerkt, mag men, voor een goed deel, op andere opejsbaere vermaekklykheeden, toepasfen. Evenwel zou men al te geftreng weezen, en een naergeestig hart openbaer maeken , wanneer men alle Volksvermaeken veröordeelen wilde. . Alle Volken hebben, ten allen tyde, hunne openbaere vermaekelykheeden gehad , en deeze werden , naer evenreedigheid van de verfyning in den fmaek, minder woest, minder wreed. Ik ben niet naergeestig en lievdeloos genoeg , dat ik allen , die zich, op plaetfen van openbaere vermaekelykheeden, laeten vinden, voor zeedenloofen , zou uitkryten; maer ik weet tevens dit, dat de gemoederen, langs dien weg, meer verwilderd, dan verbeeterd worden; dat er veel geld, het welk, tot ongelyk nuttiger einden, kon hefteed worden , door yerfpild worde ; dat de menfchen ligtelyk , aen de vermaeken, verflaevd raeken ; en dat het niet ontbreeke, aen voorbeelden van lieden, die, van Vermaek , tot Dwaesheid , en , van Dwaesheid , tot fchandelyke Misdryven , vervoerd zyn.
Ik zal my niet inlaeten , in een onderzoek der openbaere Vermaeklykheeden, welke oudtyds, by onderfcheidene volken , .plaets hadden , en
nog



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 213
nog by ons in gebruik zyn. Uit het gene wy, voorheen, beredeneert hebben, wyst het zich van zelvs , dat het vermaek, in het befchouwen van Koordendansers, Springers, en dergelyke, by welke onfe medemenfchen hun leven, of hunne gezondheid, in de waegfchael ftellen , zeer te veröordeelen zy. Dat de Stieren en Haenengevechten , en alle andere Vermaeken , by welke dieren gepynigd, of nutteloos gedood worden , een woest en wreedachtig karakter verraeden , heeft geen betoog noodig; zy worden daerom gewraekt, van allen , die hst Isven hunner beesten kennen , daer ds barmhartighesdsn der godloofen wreed zyn, Spreuk. XII: IQ. Ik heb er daerom maer eene algemeene aenmerking by te voegen : dat alle zulke vermaeklykheeden , wel verre van onfchuldig te zyn , alleszins moeten veroordeeld worden, welke voedfel gee. ven , aen de ydelheid en verftrooing ; of by welke eenige buitenfpooiigheeden plaets hebben ; of aen welke te veel tyd , die , tot nuttiger beezigheeden, konde gebruikt worden , verfpilt word ; of by welke de welvoeglykheid van jaeren en ftaet niet wordt in acht genoomen ; of by welke, van ter zyde, eenige omftandigheeden koomen , welke eenigen fchaedelyken invloed hebben, op de Godzaeiigheid. — Zulke vermaeken zal een Christen , die geduurig bidt,, orn niet in verzoeking
X. DEEL. O 3



214 OVER DE ZEEDENLEER
geleid te worden, met geen goed geweeten , kunnen bywoonen.
B. Maer wat zal men zeggen , - van het
dansen. Die vermaek wordt, van
zommigen, als zeer doemwaerdig, beichouwd; anderen houden het, voor eene onfchuldige Uitfpanning , welke de gezondheid van het lichaem bevoordert. De zaek hangt wederom af, van de omftandigheeden , met welke dit vermaek gepaerd gaet.
Voor zo ver het Danfen eene kunst is , en beftaet in het maeken van vaerdige beweegingen, naer de maet afgepast, gericht, naer de toonen van de Muziek, kan het niet, on» der het zeedenlyk kwaed, gereekend worden , wanneer er naeinenlyk onhandige drivten,, cn de buitenfpoorigheeden der onbefchaemdheid , van afgezonderd zyn. Op zulk eene wys danste sci pi o. „ Hy beweegde , (zegt seneca (g)) „ dat lichaem, waer meede by „ gezegepraelt had , en , in den kryg , ge„ hard was , naer de maet; zich niet, op 3, eene verwyvde wys, verneederende, gelyk
nu de manier is , — maer gelyk de ouden, „ onder het fpel, en op feestdaegen, op 3i eene mannelyke wys, pleegden te huppe„ len , welken het tot geene fchande zoude 3, geweest zyn, indien zy , zelvs van hunne
D: Traaeuillf anlm, c. 15.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. S,IJ
vyanden , aenfchouwd wierden." Het
av daerom verre van my, dat ik Christen Ouderen, die hunne kinderen de kunst van danfen laeten leeren, op dat zy eenen vaerdiger gang , en eene bevalliger houding verkrygen moogeu, onder de werkers der ongerechtigheid , zou rangfchikken , en hunne dochteren, by herodias vergelyken , wanneer zy haer anders, van de tederfte jeugd af, de beginfelen van deugd en godsvrucht inboezemen.
Op zich zelve is het Danfen een onfchuldig
kunstvermaek. De natuur zelve leert ons
eeniae beweegingen van het lichaem te maeken om daer door onfe blydfchap en vergenoegheid zo wel, als onfen angst en droevheid uit te drukken. Dit ziet men, zelvs ifl de dieren; „ elk dier, (zegt plato) <70» , danst, door eene natuurlyke drivt. Hoe Levendiger en aendoenlyker iemands geftel is , hoe meer hy , by eene fterke uitbarsting van vreugde , welke, als een vuur alle de leeden doorloopt; dezelve, door zeekere beweegingen van het lichaem, en inzonderheid der voeten, zal openbaer maeken. Hier van daen is het, dat de tintten , in hunne vrolyke luimen, geduurig danfen en fpringen. Indien derhalven deeze lichaemsbeweegingen, op eens
(/O De Leg. 1. II. X. DEEL. O 4



316 OVER DE ZEEDENLEER
welvoeglyke en zeedenlyke wys, gemaekt worden, kunnen zy, op zich zelve, niet gewraekt worden ; het misdaedige wordt alleen veröorzaekt , door omftandigheeden, Welke er , van ter zyde , by koomen. „ JM0g heeft „ geen zeedenleeraer goedkeuring gevonden , „ die de enkel natuurlyke werkingen eener op „ zich zelve ocfchuldige vreugde- geiaekt „ heeft; zo lang als zy niet de welvoeglykheid , de eerbaerheid, en de hoogere pjich„ ten der Christenen beleedigen" (i).
Zelvs hebben de Heilige Schrivten 'het Danfen , op zich zelvs , geenszins afgekeurt. — Toen de Israëliërs, door de roode zee, waeren doorgegaen , en pharao, met zyne legermachten, verdronken waeren, nam mirjam, de Propketes, aar ons zuster, een trommel in haere hand , en alle de vrouwen gin. gen uit, haer na, met trommelen, en met reien, Exod. XV: ao. Toen oavid mder. keerde, van het Jlaen der Philiftynen , gingen de wyven uit alle de fieeden van Israël, meS gezang, en reien, den Koning saul te gemoet , met trommelen, met vreugde , en met muziek-injïrumenten , i Sam. XVIII: 6; en david zelvs huppelde, met alle zyne macht voor het aengezicht des heer en, wanneer hy de arke van God, uit het huis van Obed.Edom,
opCO killer 1. c. VI Deel. p. 54o,



DEK. OPENBAERING. VIII. BOEK, 217
opwaerds haelde, in de Stad van David, met vreugde, 2 Sam. VI: 12-14.
Maer de zaek krygt eene geheel andere gedaente, door de omftandigheeden , welke er doorgaens, van ter zyde, bykoomen ; vooral in gemengde Danfen van mannen en vrouwen. Hoe gaet het , op de Danspartyen ?
Het onregelmaetig danfen van het Gemeen beftaet gemeenlyk, in uitzinnig fpringen en tieren , en in fchaemteloofe beweegingen van het lichaem , welke , met de eerbaerheid,
kennelyk ftrydig zyn. Het kunftig dan-
fen van de zogenaemde fraeie en befchaevde waereld fchynt wel uitwendig , niet zo zeer, met de goede zeeden , te ftryden; maer het is, voor de inwendige gefteldheid van het hart , vooral 'niet minder gevaerlyk. Daer door wordt een vuur van harstochten, vooral in jeugdige harten , ontftooken , het welk , voor de goede zeeden , en vooral voor de eerbaerheid , hoogst verdervelyk is.
„ De bewyfen , (om , met den Hoog Geleerden miller (*) , te fpreeken , uit welken ik thans eene lange, maer fchoone plaets zal overneemen) ; „ de bewyfen neem „ ik niet, uit de Schrivten onfer Godgeleerden , maer zelvs uit die boeken , welke, „ nopens het danfen , ■ regels geeven.
(i) 1. c. VI Deel. p. 550-i5JX. DEEL. O ï



Sl8 OVER DE 2EEDENEEER
S) Men vergelyke alle deeze regels onderlingzy koomen alle wel daer in overéén , dat' „ de beweegingen des Jichaems zo moeten „ ingericht worden , dat zy , door eene „ ftomme wel fpreeken heid der natuur, de te3, derfte gewaerwordingen en aendoeningen des „harten, natuurlyk, bevallig, en volkoo„ men verftaenbaer , uitdrukken. Tot dat „ einde heeft men er het Muziek meede vereenigt; het .Muziek, het welk zo bekwaem „ is , de hartstochten gaende te maeken en
„ uit te drukken. ik beroep my , op
„ de ondervinding, en dan vraeg ik, of eene „ nog onbevestigde deugd, midden in een ge„ zelfchap, het welk alles doet, om zich „ onderling , niet van de zyde der ziele en „ haere volmaektheedén , maer door zulke ,, voorrechten , die de zinnen alleen ftreelen, „ te behaegen; ik vraeg, of niet eene, niet „ genoeg bevestigde deugd , en eene nog s, zwakke Godzaeligheid, by dit ftom gefprek
der gevaerlykfte en fterkfte hartstochten ,, onbefchryvlyk veel hebbe te duchten ? Ik „ vraeg, of niet*zulk een vrye en vertrouw„ de omgang van beide genachten; voorts „ of niet de wyn, het Muziek, de onbe„ dachte en vrye redenen, de oneindige vleie„ ryen, en de geftaedige pooging, om be„ wonderd, hoog geacht, en bemind te wor„ den ; juist die neigingen en begeerten, in
„ de



DïtU OPENBAEK.ING. VIII. ÏQEK. 2Ï9
dc verhitte harten , verwekken , welke de " reden , maer nog meer jesus allerheiligfte Leer , beveeleh , te bewaeken , te bedwia" gen ,' en zorgvuldigst te regeeren ? Het 33 gevaer van te verleiden, of verleid te wor" den is, by dit flag van vrolykheeden', — ■ zo groot, dat het byna, door geen zoort " van voorzichtigheid, van jeugdige, vim' rige zielen, geweerd kan worden. En welk ' verdeediger der danfen kan er voor inftaen ? " De onfchuld eener nog.zo zorgvuldig op" gevoede Perfoon ftaet , by dit vermaek , waer by de aderen verhit, en alle begeér" ten der ziele , door een zacht vuur , allengskens ontftooken worden , altoos , aen. „ den rand van een afgrond ; elk eene , fchreede kan haer daer in Horten. Op deeze plaetfen , waer men zynen opfchik , „ zyne fchoonheid, zyne bekoorlykheeden , 9, openlyk wil toonen , en altoos byna zyne „ ydelheid, en anders zo voorzichtig bedekte „ hartstochten, verraedt; op deeze plaetfen, „ waer men het, voor geöorloovd , houdt s 33 zyne eigenlievde, en die van anderen, te „ voldoen ; op deeze gevaerlyke plaetfen , ,. zeg ik , heeft gemeenlyk de zuiverftc deugd, welke zich anders , allerweegen , s, onder het naeuwst opzicht der Christelyke „ tucht en onfchuld. onbevlekt bewaerde, „ onuitwischbacre vlekken, en het tederfte
D.EEL»



220 OVER DE ZEEDENL EER v
„ geweeten de eerfte ongeneeslyke wonden „ gekreegen."
Voeg er by, dat de kostbaere tyd, dooide Danspartyen , op eene verfoeilyke wys ' verfpild worde, en dat men zich, voor twee geheele daegen ongefchikt maekt, tot nuttige beezigheeden. Een dag wordt er, voor een goed deel , met het opfchikken, gefleeten ; de nacht wordt flaepeloos, en in afmatting * doorgebracht; en , op den volgenden dag, is men , wegens vermoeidheid, tot alles onbekwaem, en het hart is, met de denkbeelden der ydelheid, nog geheel vervuld.
Zelvs dit bykoomend kwaed zou de Danspar. tyen, al wierden zy , op de allerönfchuldigfte wys, ingericht , hoogst onbetaemelyk maeken.
Er kan een tyd koomen , om , danfende, van blydfchap, op te Springen, Pred. III: 4* Maer zo veel is zeeker , dat dit zoort van vermaek gemeenlyk ontydig, en op eene ongeöorloovde wys , genooten worde. -. Wanneer de'Propheet jesaias het diep bederv* van den zeedelyken toeftand der Jooden befchryvt, fpreekt hy ook van de losbandigheid der aenzienlykfte onder de Joodfche vrouwen, zeggende, dat zy , al gaende en trip. pelende , met eenen dartelen en danfenden gang , daer henen traeden , als of haere voeten gebonden waeren, zo dat zy niet, dan , met
zeer



der openbaering. VIII. boek. 221
zeer korte flappen , gaen konden , Jef. III: 16. De Apostelen waerfchouwen de Christenen zeer ernftig , tegen de dartelheid , de ontucht , en alles , wat daer toe aenleiding geeven kan , Rom. XIII: 13. Gal. V: 21. 1 Petr. IV: 3.
De Heidenen zelve hebben zeer wel begreepen , dat de gewoone Danspartyen , voor de goede zeeden , hoogst verdervelyk zyn. De Dichter hor at! es reekende , onder de gebreeken der opvoeding van de Romeinfche ^Dochteren, in zynen tyd, al meede, dat zy, naer de kunst, leerden danfen (0-
Motus doceri gaudet Jonicos Matura virgo: 6? fingitur artibus Jam nunc , 6? inceftos amores De tenero meditatur ungui
„ De rype maegd vermaekt zich, met de „ Jonifche dansfen te leeren ; en zy wordt „ nu, naer de kunst, geformd en opgetooid, „ en zy denkt reeds , van de tederfte jeugd, „ aen onreine lievde." cicero, voor mu« rena pleitende, antwoordde, op de befchuldiging, dat deeze gedanst had , hoofdzaekelyk, dat men zulk een bedry v , van eenen man , in welken men nimmer wulpsheid
CO Carm. 1. DL Ode VI. ft, ïi-24. x. deel.



222 OVER DE ZEÊDENEEER
en ontucht ontdekt had, onmoogelyk ver-
wachten konde (mj, Daer nu. de verton-
digfte der Heidenen zo, over de zaek» geoordeelt hebben , zal men iemand , die het danfen , zo als het gewoonlyk gefchied , als hoogst verdervelyk voor de goede zeeden , veroordeelt, niet, onder de fombere en naergeestige zeedenleeraeren, kunnen rangfchikken.
C Wy koomen , tot het kaertspel.
Wat heeft men , volgens de Christelyke zee* denleer, van dit tyd verdryv , het welk, onder allerlei rangen van menfchen , zo gemeen is , te oordeelen (n) ?
Dat het Bobbelen , en dc zogenaemde Ha* zardfpeelen, alleszins ongeöorloovd zyn, heeft wel geen betoog noodig. Zelvs kunnen zy, onder de vermaeken, niet gerangfchikc worden, daer zy geen het minne voedfel , noch verkwikking, aen den geest, kunnen toebrengen. Men heeft geen het minlte verftand noodig , om dobbelfteenen te werpen, of eene kaert om te keeren. Het is alleen de laegfte zoort van vuile winzucht , welke deeze verachttelyke beezigheid heeft uitgevon» den , om zich zelven, of eenen anderen, op een ogenblik, van eene fomme gelds te
be»
f») cicero pro murena C3p. 6. '
(n) de moor Commtnt. Perpet. in marckii Comp, JW; H« P- 753, 754-



DER OPENBAERING. VIII. BOE!?. 2 23
berooven ; en de fchranderheid heeft, boven de domheid,, Diets vooruit. —- Van de zeedenverwoestende omftandigheeden , welke , met deeze zoorten van Speelen , gepaerd gaen , en van de allerverdervelykfte gevolgen , voor geheele huisgezinnen , behoev ik derhalven niet eens te fpreeken.
Tot het kaertspel, behoort vernuft en fchranderheid. In zo verre kan het eene uitfpanning voor den geest weezen. Maer het haDgt, voor een goed deel , tevens van het Lot af. Om deeze reden , wordt het Koert/pel , door veele Godgeleerden , geheel en volftrektelyk veroordeeld. Zy befchouwen het gebruik van het Lot, tot fpel en vermaek , als een misbruik van Gods naem, en redeneeren , op deeze wys : ,, het Lot is een mid„ del, om Gods Voorzienigheid te beproe„ ven , en Gods raed in te neemen , Spreuk. „ XVI: 33 ; maer het is de hoogfte onëer„ biedigheid, Gods Voorzienigheid, door een „ fpel, en tot tydverdryv, te beproeven ; „ derhalven misbruikt men , door zulke fpee„ len , Gods heiligen naem." Van dit begrip zyn ook verfcheidene Kerkvaders geweest (0). Maer het is my altoos zo voorgekoomen , dat deeze redeneering te veel bewyfe. Indien
Co) j. b. thIers Traité des Jeux SS des diyerlifemenü Paf. 168Ö.
X. DEEL.



224 OVER DE ZEEDENLEEE
zy doorging zouden niet alleen veele kinder*. fpeelen , maer ook andere bedryven, by welke het Lot te pas koomt , geheel ongeöorloovd weezen , en wie zal dit willen beweeren ? „ Ik ben daerom niet van het gevoelen der ,, geenen , die meenen , dat de Lotfpeelen ,
„in zich zelve, zondig zyn ; maer
,■, volkoomen , in de meening van den ver,, maerden Heer la placette , die geloovt, ,, dat het fpel , in zich zelve , onverfchillig „ is. Ik weet wel, dat men tegenwerpt,
dat het Lot , door de Voorzienigheid bej, ftuurd wordende , en een zoort van onge-
woone openbaering zynde , men het Lot, „ in het fpel , niet kan gebruiken, Zonder „ God te verzoeken , of gebrek van eer„ bied, voor God, te toonen. Maer ik ant,, woord : indien de beftuuring der Voorzie. „ nigheid de Kansfpeelen zondig maekt , zy ',,-ook, omtrent de fpeelen, die alleen vaa „ kunst en fchranderheid, afhangen, en zelvs „ onverfchillige daeden , het zelvde doet;
ten zy men zegge, dat de Voorzienigheid, ,, op eene byzonderer wys, in de Lotfpee„ len tusfchen beide koomt, of infchiet; dac „ buiten alle waerfchynlykheid is" (p).
Wanneer salomo zegt, Spreuk. XVI: 33, het Lot wordt in den fchoot geworpen , maer het
(p) PiciEi 1. c. II Deel. p. 662.



der openbaering, VIII. boek. 225
geJieele beleid daer van is van den heer , leert hy niet, dat Gods Voorzienigheid, omtrent het Lot, op eene meer byzondere wys , dan omtrent andere zaeken , werkzaem zy. Hy wil alleenlyk dit inprenten , dat alle dingen , geene uitgezonderd , zelvs zulke , welke , in onfe kortzichtige oogen , het meest toevallig zyn , van het beftuur der Goddelyke Voorzienigheid , afhangen. Dezelvde wyfe
Koning zegt Spreuk. XVIII: 18 : het Lot doet de gefchillen ophouden , en maekt fcheiding , tusfchen machtige. Dan dit zeggen bewyst , in tegendeel, dat het Lot, in zynen tyd , gebruikt werdt; zelvs in de Rechtbank , wanneer lieden , die met elkander in gefchil waeren , elk van zynen kant, zulke fchynbaere redenen bybrachten , dat de zaek niet anders konde beflist worden.
Het is waer de Apostelen bedienden zich, van het Lot, om eenen mede Apostel te kiefen , God plechtig aenroepende , dat Hy zelvs den man zoude aenwyfen, welken Hy verkoofen had , Hand. I: 24 - 26. In dit geval , is het Lot een middel geweest, waer door God zynen wil bekend maekte. Maer dit gefchiedt nu niet meer. „ Over zulks moet „ men niet vreefen het te zullen ontheiligen „ „ gelyk men het geklank der Trompetten , „ wanneer men ze , tot gemeene gebruiken , f, beezigt, niet ontheiligt, al hoewel ze Goi
x. deed. P



22Ö OVER DE ZEEDENIEER
„ heeft gebruikt, om de muurea van Jericho „ te doen nederftorten" (q).
Nergens leert ons de Heilige Schrivt , dat God het Lot, op eene meer byzondere wys , beftuure, om zynen wil te openbaeren. Derhalven kan het ook, in het Kaertfpel, geenszins , als eene beproeving van Gods Voorzienigheid , befchouwd worden (r). Het Kaertfpel , op zich zelve , befchouwd, fchynt my daerom, onder de onfchuldige vermaeken, te behooren; maer het misbruik , en de omftandigheeden , welke er , van ter zyde, bykoomen , maeken het doorgaens ongeöorloovd. Het is niet te ontkennen , dat het „ recht gebruik des Kaertfpels meenigérlei nut„ tigheid kan hebben. Het Kaertfpel is een „ middel, tot onfchuldig vermaek. Het ver„ fchaft eene ligte uicfpanning en verkwik„ king , na den arbeid , en eene gezelfcbap„ pelyke tydkorting. Het verlustigt, en houdt
tevens beezig , zonder te vermoeien. Het „ verdryvt, op eene aengenaeme wys, het „ verdriet, welk de ledige tyd, wanneer de„ zelve verveelt , ligtelyk te weeg brengt. „ Het bevrydt, van de verleegenheid , om ,» te bedenken , hoe men, aen een gezel-
„ fchap,
C q ) pictet 1. c.
irj la place tte Traité Hes Jcux dt hazard, earBEYRac Traiti du Jeu, & dans It Jours*! des Sgayans. 1710.



f
der% 0penb aeïung. VUL boek. Hf
■f, fchap , eene algemeene belarg'ryke tydkorting zal bezorgen. Het brengt de fpeelge» „ nooten , hoe zeer zy anders , wegens hun„ nen ftand , van elkander VerWyderd zyn , 5, in eene naedere betrekking met elkander ; „ en is dikwyls een middel, om het menfche„ lyk hart , aen zich zelven , en anderen > des te naeder te leeren kennen ; waer by s, nog meenige andere toevallige nuttigheid kan koomen "
Dit is zeckerlyk alles, het welk, ten voor» deele van het kaertspel, kan gezegd worden. Ondertusfchen voorönderftelt het duidelyk genoeg , dat het Kaertfpel meest ge* fchikt zy , voor menfchen , die veel leedigen tyd hebben, en zich desweegens verveelen , als meede voor zulken , die een gezelfchap niet, op eene meer aengenaeme en nuttige Wys, kunnen beezig houden. Het is derhalven, op zyn best , genoomen , een minder kwaed, tot het welk ledige en ongezellige menfchen de toevlucht neemen, om een grooter kwaed
Voor te koomen. Maer een verftandig en
iarbeidzaem man verveelt zich nimmer; hy weet der tyd , ook dan wanneer zyn Vermoeide geest uitfpanning noodig heeft, veel 'aengenaemer en nuttiger te befteeden % ook
C J) Vadirlandfche Bibliotheek. III Deel. a Stuk. p. 5«5 > £. ÖEeSU jP 2



228 over de zeedenleer
ontbreekt het hem , aen geene leerzaeme gefprekken , en andere nuttige uitfpanningen , om zyn gezelfchap beezig te houden en te vermaeken.
Wy moogen er uit befluiten , dat het kaertspel, tot de laegfte zoort van vermaeken , behoore, welke , eenen verftandigen en deugdzaemen Christen onwaerdig zyn, en waer door hy zich gelyk ftelt, aen ledigloopers, welken de tyd verveelt. Of is het niet eene laege beezigheid, eenige uuren te flyten , met gefchilderde blaederen door te fchudden , te geeven , te herneemen , en nergens anders over te fpreeken , dan over de kaerten , en het gene , tot het fpel, be* trekkelyk is. Het Kaertfpel is een niets be. teekenend tydverdtyv : ,, hoe wordt de lange „ avond doorgebracht ? met verfchieten en ,, wisfelen van eenige befchilderde blaedjes ; „ met verfchillende trekkingen van het ge„ laet; toornige blikken, opgeheevene han« , den , en neerflachtige oogen , die allen „ niets , dan deeze ftukjes papier , ten voor„ werpe hebben," zegt caraccioli by j.
G. ZlMMERMAN (f).
Voor groote mannen althans, is het kaertspel eene beuzelachtige beezigheid. Men verhaelt, van den beroemden Wysgeer locke,
dat
O) Befpiegilingen in ic unzutmhtU. p. 9, io.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 22Q
dat hy , door Lord harly, aen den Graev van Chaftesbury , die reeds lang begeerig was geweest, dien uitmuntenden man te ontmoeten , op zeekeren dag , wierdt voorgefteld , dat er zich nog een ander aenzienlyk Lord , by dit gezelfchap , vervoegde, en dat er , na eenige gemeenzaeme gefprekken, een Kaertfpel werdt voorgeflaegen. locke veröntfchuldigde zich , en fchreev , terwyl die Heeren , met het fpel, beezig waeren, het een en ander , in zyn Memorie. boekjen, als of hy zaeken van merkelyk belang aenteekende. Lord harly vraegde hem ten laetften , wat hy toch fchreev. Na eenige beleefde weigering, antwoordde hy, dat hy reeds laDg gewenscht had , met drie van de grootfte mannen in het Koningryk , in gezelfchap te zyn, en daerom alle hunne redeneeringen zorgvuldig opteekende. harly, het Memorie-boekjen in zyne hand neemende, vondt eene meenigte van ^aertpraetjes opgeteekend, als gy geevt de Kaert , Mylord ; — ik koop vyf; — Harten is troev — enz. Het Gezelfchap voelde het beuzelachtige der beezigheid , en begav zich , tot gewichter gefprekken (u).
Zouden Vrouwen , en ongeöeffende lieden , die een gezelfchap, niet met gefprekken,
(«) Nieuws Neder'.andfche Bibliotheek. II Deel, 2 Sluk.
p. 22S,
i. DEEL. P 3



£3 OVER DE ZEEDENIEER
weeten te vermaeken , geene nuttiger uitfban^ ningen , dan zulke beufelaryen , verkiefen kunnen ? „ Waerom toch zou de befpiegeling „ van de natuur verrasfchende nieuwjgheeden „ geen zo aengeoaem onderhoud weezen, alst „ het oubakken vermaek van het quadrille ? „ niet immer zo keurig eene beezigheid, voor „ een leedig uur, zyn , als het tellen van de ,, aefen , op een fpel kaerten ? de Dames % „ ben ik ten volle verzeekerd, zouden heer„ lyker coleuren , en ongelyk fraeier cierae„ den , vinden, in de manteltjes , en het j, hoofdhuldfe], van eene gemeene vlieg, dan 3,, zy ooit gevonden hebben , onder de inor* ,, ren en fnuisteryen van eene galanterie winkei" (y).
Het kaertspel zal nog veel ongunffiger gedaente hebben , wannéér wy de omftandig-* heeden overweegen , welke daer meede ge-
paerd gzen. Dit fpel fchynt een zoort
van aentrekkelykheid te hebben , zo dat zommigen menfchen er zich geheel aen verflae. ven, en geenen avond, in gezelfchap, alwaer men niet fpeelt , zonder zelvsverveeh'ng, kunnen doorbrengen. Dit verraedt zeekerlyk eenen leedigen en laegen geest, die zich, zonder zulk eene beufelachtige tydkorïmgy geen voedfel verfchaffen kan. Zelvs
vindt
(v) H3KYEÏ Thasn a> 4/3^, i j^gfi p, 3i5,3l6,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 231
vindt men menfchen, die, aen de fpeelzucht, dermaeten vast zyn , dat zy alleen fchynen te leeven , om te fpeelen. Welke armhartige geesten ! welke nutteloofe ballasten , voor de Maetfchappy ! welk een fchandelyk misbruik van den kostbaeren tyd!
Anderen worden , door vuile winzucht , gedreeven ? Men befchouwe de Kaertfpeelers, op de openbaere plaetfen. Zy, die er zich vervoegen, om zich, na den arbeid, op eene onfchuldige wys, te vermaeken, en om, na deeze uitfpanning , tot het werk, des te vaerdiger te zyn , zullen maer een klein getal uitmaeken. De meesten worden , . door de zucht tot winst , gedreeven , welke zich , vooral by een groot verlies , duidelyk open?/ baer maekt. „ Hier is, buiten kyv, de fpeel„ tafel eene fchouwplaets der grootfte laeg„ heeden , en der wildfte, haetelykfte, en „ verfoeilykfte neigingen van een volflaegen „ bedorven hart. Hier wordt , aen de be,, geerte, om het eigendom des anderen te „ bezitten , alles opgeofferd ; eerlykheid , ,, plichten , Geweeten , Godsdienst, lievde „ tot de vrouw en den eenigen zoon , op„ rechtheid, waerheid; met één woord, alles „ heeft, in deezen maelftroom , zynen on„ dergang gevonden , wat "het gering over35 fchot van menfchelyke gewaerwordingen nog
X. DEEL. P 4



ögfi OVER DE ZEEDENLEER
„ uitmaekte. TwyfFelt men hier aen? Gaet „ de Stad door" (w~).
Ik ben niet lievdeloos genoeg , om deeze teekening toe te pasfen , op allen , die zich, met het Kaertfpel, vermaeken ; er zyn , die, onder het fpeelen , de orde en welvoeglykhéid in het oog hóuden. Maer , met dit al , zal men maer weinige menfchen vinden , die, by het winnen en het verliefen , volkoomcn onverfchillig zyn. Meenig een , van welken men het niet verwachten zoude, zal, by het Verliefen , zyn ongenoegen en heimelyk verdriet niet geheel verbergen kunnen. By zulke lieden , is het fpel geen vermaek meer, om dat het, in plaets van den geest uit te
fpannen, kwelling te weeg bfengt. By
hoe veelen vertoont zich aenftonds, by het geringtte* verlies , de wangunst, de naeryver, en eene heevige pooging, om hun verlies, met voordeel, berfteld te krygen ? Zulke onaengenaeme gemoedsbeweegingen koomen zeekerlyk, by iets, het welk men een vermaek, zal noemen , niet te pas.
Elk een lievhebber van het Kaertfpel vraege hét zich zelven af, of het niet meermaelen gebeure, dat hy zich , onder het fpeelen, tegen God bezondige , door te morren, over zyn ongeluk en verlies ? dat hy zich , door
het
(*0 MILLS H L c. VI Detl. p. 559, 5Co.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK, 233
het fpeelen , om zyne kunst en geöeffenheid te toonen , meer vermoeie, dan verkwikke V dat het fpel hem geemelyk gemaekt, en de rust van zyn gemoed verftoort hebbe ? dat hy zyn Geweeten gekwetst hebbe, door eenen anderen af te winnen, het gene hy , voor zich , en zyne kinderen , noodig had ? dat zyn hart meer verkleevd was , aen het fpel, dan aen nuttige beezigheeden ?
Althans de aentrekkelykheid van het Kaertfpel , waer van ik zo even gefprooken heb, maekt het hoogst gevaerlyk. Is men fteed* gelukkig, in het fpel, dan zal men er , geftaedig, meer en meer op verzot worden , en in gevaer koomen , om , met er tyd , een fpeeler van zyn handwerk te worden. „ Het „ Kaertfpel trekt, ligtelyk , al te zeer van „ noodigen arbeid af, en wordt dan, in plaets „ van eene verkwikking, tot eene beezigheid, „ waer in men veel belang ftelt. Hoe meer „ het hart , aen het fpel, overgegeeven is, „ des te meer wordt het verwend, verdar„ teld , tot ernftig nadenken en ernftige be . „ moeijiDgen, onbekwaemer. Zodaenige fpee„ Iers veriaeten dan Familie genoegen , be„ roepsbeezigheeden , nuttigen arbeid , en „ zoeken fpeelgezelfchappen. Zy zyn, met „ verdriet en tegenzin , in den cirkel der „ hunnen , leeven dan maer in hun element , 9> wanneer zy , door deeze fpeelzucht, eens
X. DEEL. P 5



£34 OVER DE ZEEDENLEER
,, ingeDoomen en betooverd zyn ; zelden „ zeer zelden , worden zy weder geheel daer
„ van bevryd. Wanneer het fpel eens,
tot eene hartstocht, geworden is , dan heeft „ het, gelyk alle andere hartstochten, eeDen krenkenden invloed , op de gezondheid, „ het maekt verkwisters , en ftort maer al te „ dikwyls , in vreesfelyke fchuldenlast , „ welke dan den fpeeler ligtelyk verleidt, om „ zyne toevlucht, tot bedriegeryen , te neemen ; — het Kaertfpel vormt geldgierige, t, hebzuchtige menfchen, waer uit twist en „ gevecht ontftaet; leidt zelvs wel, tot woe„ dende wanhoop, en ftort zyne flaeven , in de geduchtfte ellende" (». Wy befluiten , uit al het beredeneerde , dat het Kaertfpel, op zyn best genoomen , wanneer er alle omftandigheeden , welke het gevaerlyk en wraekbaer maeken , van afgefcheiden zyn , eene beuzelachtige uitfpanning zy', en een noodzaekelyk kwaed , voor lediggangers , die geen verrykt verftand bezitten , en zich , op geene nuttiger wys , met zich zelven , en in een gezelfchap, weeten te vermaeken , om voor te koomen, dat de tyd niet, in nog Hechter beezigheeden , gefleeten ■worde. Dit erkennen de verdeedigers van het Kaertfpel zelve, daer zy gewoon zyn te zeggen »
(x) Kidt'kndfcht B.llkihtek. III Dei'. 2 S.'. p.



DER OPENBAERING. VUL BOEK. Ö35
gen : het is beeter , dat men , in een gezel* fchap, tot het Kaertfpel, de toevlucht neeme , dan dat men zich , met achterklap, en het belasteren van anderen, beezig houde.
Alle rechtfchaepen Ouders zullen zich daerom verplicht rekenen , om hunne kinderen , van het Kaertfpel , het welk, uït hoofde van deszelvs aentrekkelykheid , zo gevaerlyk is, geheel af te houden. Laet ik dit ftuk nog een weinig aendringen. Het Kaertfpel is, voor kinderen , om de gemelde reden , het allerflechtfte en allergevaerlykfb tydverdryv , welks verdervelyke gevolgen zich , wel niet aenftonds , maer op eenen meer gevoorderden leevtyd, openbaer maeken. Wanneer de zucht tot dit fpel , reeds in de jeugd, tot eene hartstocht wordt , zal zy , eer men er aen
denkt , onverwinbaer worden. 1 Daer te
boven het Kaertfpel leert de kinderen, groote verwachtingen, op geringe waerfchynlykheeden , te bouwen , en boezemt hun ongemerkt eenen trek in , om een gedeelte van hun ver. moogen , op geringe waerfchynlykheid, in de waegfchael te ftellen ; deeze trek , welke zich , by de jeugd, maer in kleinigheeden , openbaert, vertoont zich, by toeneemende jaeren , in gewichtiger handelingen , en heeft dikwyls de allerverdervelykfte gevolgen. —— Men zegge niet , dat het Kaertfpel den kinderen gelegenheid geevt, om hun verftand te X, OSEtf



236* OVER DE ZEEDENLEER
fcherpen, om hunne verbeeldingskracht leevendig te maeken , en om hun overleg te oeffenen : want dit voordeel , zo het al werkelyk mogt plaets hebben , is niet te vergelyken, met het gevaer van het nadeel, het welk daer door , in het zeedenlyk karakter , kan veröorzaekt worden. Voeg er by, dat de befchaeving der redelyke vermoogens , door veele andere kinderfpeelen , veel beeter en aengenaemer , kunne bevoorderd worden (y).
D. Eindelyk moeten wy nog iets zeggen , over het leezen van romans.
Verhaelen van gebeurtenisfen, welke, zo niet geheel, althans meerendeels, verdicht zyn , en opgefteld worden , of alleen om te vermaeken , of om tevens lesfen mede te deelen , betreffende de Mensch Staet of zeedenkunde, is men gewoon romans te noemen. Zo bekend als deeze benaeming is, zo duister is haere oorfprong. De veel weetende Heer hofstede heeft dit ftuk, met veel geleerdheid en oordeel, behandelt (z), en beroept zich, op du lange , ten bewyfe , dat de uitdrukking Romeinsch te fchryven en te fpreeken , in de Xllde en volgende Eeuw , zo
veel
C)0 iVirtöw Nederl. Bibliotheek. I Deel. 2 Stuk. p. 55-58. (2) de beusarius yax den Heer marmpntei beoordeeld.



der openbaering. VIII. boek/ 237
veel beteekende, als in de gewoone tael deviants te fpreeken en te fchryven. Op dien grond, meent de Hoogleeraer, dat de benaeming van roman oorfprongelyk een boek beteekene, bet welk, in de gewoone landtael, gefchreeven is; en dat dezelve, eerst in de XIII^ Eeuw , is begonnen gebruikt te worden , voor zodaenige gefchrivten , als thans , met dien naem , beftempeld worden.
Dan hoe zeer de benaeming van roman, eerst uit de Middel - Eeuwen , oorfprongelyk zy , had men dergelyke gefchrivten , welke thans zo geheeten worden , reeds van de vroegfte tyden. „ Dezelve waeren , by de „ Grieken, die ze van de Oosterlingen, had-
„ den overgenoomen , zeer gemeen. ■ ■ De
„ Romeinen , die al vroeg fmaek , in de Sy„ baritifche en Melefifche verdichtfels von„ den , zyn naderhand ook zelvs opftellers
„ van Romans geworden. Maer nooit
zag men dergelyke fchrivten meer te voor„ fchyn koomen, dan na dat de Noordfche " volkeren , met hunne invallen en bemagti'„ gingen , immers zulk eene groote verwoes„ ting in het Ryk der letteren , dan in dat „ der Romeinen, gemaekt hebben. —- Zee,, dert de dertiende Eeuw, is de voortgang „ der Romans fneller dan ooit geweest. Het „ is niet te begrooten, wat papier er door 9, bedorven is, nosh uit te drukken, wat a)
x.' deel»



2$8 OVER DE ZEEDENLEER
„ buitenfpoorigheeden, vooral van eene do„ lende Ridderfchap met meer of minder „ onbefchaemdheid, verzonnen zyn. De oor„ deeikundige en geestige Spanjaerd michiel „ de cervantes is de eerfte geweest, welke „ aen die ongereegelde , en dikwerv tegen de „ eerbaerheid ürydende fchryvzucht , pael en „ perk gezet heeft. -— Zyn don quichot , ' „ waer in, op eene bevallige wys , het be„ lachlyke van de meeste der vroeger Ro* „ mans wordt aengeweefen , is in zyn zbort „ een meesterftuk der kunst; en heeft een „ uitwerking gehad , welke ontegenzeglyk be-
wyst, dat een fyne en gezouten fcherts „ dikwerv meer vermag, dan een allerërn-
fte beftraffing. Hoe naeder wy aen onfe „ tyden koomen , hoe min aenftootlyk de
Romans geworden zyn" (a).
In een Roman, is het een hoofdverëischte, dat de waerfchynlykheid zorgvuldig in acht genoomen worde. Deezen regel heeft reeds horatiüs, den Dichteren , voorgefchreeven :
Fifia voluptatis caujja fit proxima veris
„het gene, tot vermaek, verdicht wordt, „ moet de waerheid zeer naby koomen." Hei
is
(«) HOFSTEDE J. c. p. 8- It.



der opf.nbaering. VIII. boek, 239
is derhalven een onverfchoonbaer gebrek , in eenen Roman, wanneer er gebeurtenisfen verdicht worden , welke blykbaer onwaerfchynlyk zyn ; en dit gebrek heerscht, in veele Romans, welke anders, met vernuft, gefchreeven zyn. —? Ook moeten de perfoc nen , die fpreekende , of werkende , worden ingevoerd , hun aengenoomen karakter geitaedig behouden , zo dat zy altyd , naer het
zelve, fpreeken en handelen. Zulke ver-
dichtfels , in welke deeze twee hoofdverëischten ontbreeken , verdienen niet , dat zy geleefen worden , en kunnen , aen iemand, die eenigszins nadenkt, geen vermaek verfchaffen.
De zeedenlyke romans verdienen wel de meeste opmerking , wanneer de gebeurtenis, welke er in verhaeld is , met nuttige lesfen en aen merkingen , doormengd is. Deeze zyn ingericht, om het nut, met het vermaek, zaemen te voegen. Wanneer een zeedenlyke Roman wel gefchreeven is , kan het leezen daer van , buiten kyv, eene aengenaeme en
nuttige uitfpanning verfchaffen. Er is een
verbaefend aental van zeedenlyke Romans voorhanden. Ik ben noch bevoegd , noch willens, om dezelve te beöordeeleD ; maer dit leert de ondervinding, dat het leefen van Romans, zelvs van zulke, welke, voor de beste, gehouden worden , weinig of geen. voordeel, aen de goede zeeden, toebrenge.
X. DEEL.



24O over" de ZEEDENIEER
lk zal , van myrje eigene ondervinding, fpreeken. Wanneer ik, in myne jeugd, eenen Roman las, beftondt al myn vermaek , in het voldoen van myne nieuwsgierigheid. Ik verlangde , om te weeten , hoe de vercierde gebeurtenis zich ontwikkelt had, en geëindigd was. Om deeze reden , hechtte myne aendacht zich weinig, op de tusfchen ingemengde zeedenlesfen , en meestentyd doeg ik dezelve over, om maer te zien, hoe het, met den held van het verhael, was afgeloopen. Of andere jonge lieden de Romans , met verheevener oogmerken , leefen, en er meerder nut uit trekken , laet ik hen zelve beöordeelen. Ik voor my, hieldt er niets van over, dan dat myn geheugen beballast wierdt, met verdichtfelen. Van achteren beklaeg ik my den tyd , welken ik er toe befteedt heb.
Hier koomt nog by , dat de romans iets aentrekkelyks hebben. Wanneer jonge lieden er eens fmaek in gekreegen hebben, worden zy er zo op verzot, dat zy andere boeken , uit welke zy weezenlyk nut, ook met vermaek gepaerd, trekken konden, ter zyde leggen , of er te veel tyd toe belleeden. Ik heb er gekent , die hunne Studiën verzuimden , en zich met niets anders , dan het leefen van Romans, den eenen na den anderen * beezig hielden. Althans ik zou het leefen van waere gebeurtenisfen , of van eene leerzaeme
Reis-



DER OPENBAERING. VIN. boïk. 24I
Reisbefchryving , als eene veel nuttiger uit-
fpanning, dan van Romans , aenpryfen.
De oordeelkundige LX rlair, die, onder ons , met roem bekend is , fpreekende, „ van eene zoort van werken , in Profa j ,, welke eene zeer talryke, doch, over hec „ geheel, weinig beduidende klasfe van fchriv„ ten bevat, bekend onder ,den naem van „ Romans" (è) > is van dezelvde gedachten. „ De gemeene fchrivten van deeze zoort, (zegt hy) „welke daegelyks , onder den j, tytel van Levensgevallen en gefchiedenis„' fen, van ongenoemde Schvyvers , in het „ licht koomen , zyn , zo al zomtyds on,, fchaedelyk , echter meestal ongezouten; „ en , fchoon men al in het gemeen zoude „ moeten toeftemmen , dat karaktcriftieke „ Romans, naer de natuur en het gemcene, „ leven gevolgd, zonder in eenige buiten„ fpoorigheid en zeedenloosheid te vervallen , „ eene aengenaeme en nuttige uitfpanning aen „ den geest verfchaffen ; kan men echter , ,, zo men let, op de manier , waer op het ,, meerendeel van deeze fchrivten is ingericht, „ niet ontkennen , dat zy doorgaens eer die,, nen , om verftrooijing en leedigheid te be„ voorderen, dan om eenig nut te nichten" (O-
(b) Lesfen over de Rtdekuiitt en fracie Weettnfchappen. II [ Deel. v. 83. ( c ) Ibidem p. 93. X. DEEL. Q



è
240 OVER' DE ZEEDENIEER
lk zal , van myne eigene ondervinding, fpreeken. Wanneer ik, in myne jeugd, eenen Roman las, beftondt al myn vermaek , in het voldoen van myne nieuwsgierigheid. Ik verlangde , om te weeten , hoe de vercierde gebeurtenis zich ontwikkelt had, en geëindigd was. Om deeze reden , hechtte myne aendacht zich weinig, op de tusfchen ingemengde zeedenlesfen , en meestentyd doeg ik dezelve over, om maer te zien, hoe het, met den held van het verhael, was afgeloopen. Of andere jonge lieden de Romans , met verheevener oogmerken , leefen , en er meerder nut uit trekken , laet ik hen zelve beöordeelen. Ik voor my, hieldt er niets van over, dan dat myn geheugen beballast wierdt, met verdie htfelen. Van achteren beklaeg ik my den tyd , welken ik er toe befteedt heb.
Hier koomt nog by, dat de romans iets aentrekkelyks hebben. Wanneer jonge lieden er eens fmaek in gekreegen hebben, worden zy er zo op verzot, dat zy andere boeken , uit welke zy weezenlyk nut, ook met vermaek gepaerd, trekken konden , ter zyde leggen , of er te veel tyd toe beiteeden. lk heb er gekent , die hunne Studiën verzuimden , en zich met niets anders , dan het leefen van Romans, den eenen na den anderen, beezig hielden. Althans ik zou het leefen van waere gebeurtenisfen , of van eene leerzaeme
Reis-



der openbaering. VIII. boek. 24i
Reisbefchryving , als eene veel nuttiger uit-
fpanning, dan van Romans , aenpryfen.
De oordeelkundige IX blair, die, onder ons , met roem bekend is , fpreekende, „ van eene zoort van werken , in Profa , ,, welke eene zeer talryke, doch , over hec „ geheel, weinig beduidende klasfe van fchriv„ ten bevat, bekend onder ,den naem van „ Romans" (fc) , is van dezelvde gedachten. „ De gemeene fchrivten van deeze zoort, (zegt hy) ,, welke daegelyks , onder den f, tytel van Levensgevallen en gefchiedenis„ fen, van ongenoemde Schryvers , in het „ licht koomen , zyn , zo al zomtyds on„ fchaedelyk , echter meestal ongezouten; „ en , fchoon men al in het gemeen zoude „ moeten toefternmen , dat karaktcriftieke „ Romans, naer de natuur en het gemeene „ leven gevolgd, zonder in eenige buiten„ fpoorigheid en zeedenlocsheü te vervallen * „ eene aengenaeme en nuttige uitfpanning aen „ den geest verfchaffen ; kan men echter, ,, zo men let , op de manier , waer op het ,, meerendeel van deeze fchrivten is ingericht, „ niet ontkennen , dat zy doorgaens eer die„ nen , om verftrooijing en leedigheid te be„ voorderen, dan om eenig nut te ftichten" (O-
{b) Lesfen over de Redekunst en fracie Weetevfchappeit. ÏII Deel. p. 83. f c ) Ibidem p. 93. X. DEEL. Q,



242 OVER BE ZEEDENLEER
Jonge dochters van goeden huize, mag men denken, kunnen , daer zy, tot geene LetteroefFeningen , of gewichtige beezigheeden, geroepen worden , een gedeelte van haeren leer digen tyd , in het leezen van Zeedenlyke Romans , tot vermaek en nut, befteeden. Maer het heeft geen betoog noodig, dat de fchoone fexe, in de jeugd, den tyd, ongelyk voordeeliger , kunne en behoore door te brengen. Hier koomt nog by , dat het overdrecvene , het welk doorgaens, in de Romans , plaets heeft, eenen allerverdervelykften invloed maeke, op het gemoed; zo dat zy karakters van minnaers en mannen zoeken , die nergens te vinden zyn , en van een denkbeeldig geluk droomen , het welk zy nimmer bereiken kunnen.
ik weet my niet beeter uittedrukken , dan met de woorden des Schryvers van eenen £rievs over de fchaedelyke gevolgen, uit het kezen van romans, voorthoviende, in de Algemeene Oefen/chook van Konjlen en Weetenfchappen (d). „ De dwaeJing, (in het ftuk der op,, voeding) welke ik op het oog heb , beftaec „ in het geeven van Romans in handen van ,, jonge Juffers; zulk zoort van' fchrivten 3, naemenlyk , welke opgevuld zyn, met ka,, rakters, die nergens gevonden worden, en
het
(d) vi Ajdetling. iv Beü pag. 2s8—



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 243
,, het leezen van welken derhalven, op zyn 3, best, niets dan tyd verkwisten is, fchoon
men zelvs onderftelt, dat er, in de Lee-
zers, geen fmaek of verftand, voor verhee„ vener onderwerpen , plaets heeft. Maer, „ dewyl men, voor deeze Helling, hier den „ minften grond niet kan vinden, en het geluk
van het menschdom groot belang in de ges. voelens en het gedrag van het vrouwelyk „ genacht heeft, waerom doen wy dan onfe „ poogingen ftrekken, om de hoofden dier be,, koorlyke fchepfelen, met harsfenfchimmen,
te vullen, die haer onbekwaem maeken, bei„ den om dat geluk te genieten en mede te
deelen? Waerom dulden wy, dat die har-
ten, welke behooren bereid te worden, tot „ de verfcheidene betrekkingen van het gezel,, lig leven , daer van vervreemd worden , 9, door loutere fchepfels der verbeelding ? In j, 't kort, waerom laeten wy toe, dat zy, die „ met oogmerk gebooren worden , om haere
daegen te flyten , in de zaemenleeving met „ mannen, die hun drivten en gebreeken, ge„ lyk aen haere eigene, onderheevig zyn, op„ gevoed worden, met het daegelyks vooruit-
zicht, van buiten deeze maetfchappy , en ,, met zulke mannen , te zullen leeven , die „ nooit weezenlyk beltaen hebben ? Geloov
my , Mynheer , ik kon verfcheidene onge* „ trouwde Dames, die voor\lang deugdzae-
X. DEEL. Q 2



244- OVER DE ZEEDEN LEER
me vrouwen , en braeve moeders, zouden ,, geweest zyn, indien haere verbeelding niet „ vroeg waere vervuld geworden , met de „ gedrechtelyke denkbeelden eener Romanfche „ lievde; en die zich beroovt hebben , van „ al die teêrhartigheid , en weezenlyke zee-
geningen , die , in het bezit van een „ rechtfehaepen echtgenoot , en beminne„ lyk kroost, genooten worden, enkel door „ de hoop op dit denkbeeldig geluk, dat ner„ gens dan in den Roman gevonden wordt."
Eindelyk , om er niet meer by te voegen, de lievde fpeelt, in de meeste Romans , de voornaemfte rol, en het kan, met geene woorden , uitgedrukt worden, welken verdervelyken invloed deeze lievde gevallen hebben ,
vooral op jeugdige harten. De laetfte
Roman , welken ik geleezen heb, is het lyden van den jongen werther, en ik wil wel erkennen , dat myn hart, toen ik het boek uit myne handen leide , veel meer verydeld en verwilderd waere, dan toen ik het opvatte.
TIEN.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 245
TIENDE HOOFDSTUK.
over de zonden, tecen ons zelve.
Door alle zulke bedryven , welke , ■ met eene wel. geregelde zelvslievde, firydig zyn, zondi« oen wy tegen ons zelve.
TP\e eigenlievde, hebben wy gezien (Y), verplicht ons , om , voor onfen welftand , te zorgen, en onfe volkoomenheid, op alle betaemlyke wyzen , te bevoorderen. Derhalven zondigen wy tegen ons zelve , wan* neer wy de zorg, voor oefen welftand, verzuimen , en doen het gene onfe volkoomenheid verhindert of benadeelt.
De Eigenlievde is de grond van onfe verplichting, omtrent ons zelve, ook is zy de regelmaet van onfe in, en uitwendige handelingen, met betrekking tot ons zelve. Was nu deeze Eigenlievde, by alle menfchen, altoos behoorlyk gereegeld , dan zouden wy nimmer zondigen , tegens ons zelve, rat is , iets doen, het welk , met onfe waere geluk zaeiigheid ,
CO "oven 4--t
x. deel. Q 3
§. 986.



246" OVER DE ZEEDENLEER
ftrydig is, Maer die Eigenlievde, is, door het zeedenlyk bederv, verbasterd en ongeregeld geworden ; in zoverre is zy de bron van de zonden , tegen ons zelven , naerdien zy ons aenlpoort, om dingen te doen , welke onfen welftand veelzins benadeelen, onder de verbeelding , dat wy ons geluk bevoorderen.
Te weeten, de zucht, om gelukkig te zyn, is het beginfel en de dryvveer van alle onfe daeden. Maer, naermaete onfe eigenlievde meer verblind en ongereegeld is, zoeken wy ons geluk, in het gene ons werkelyk nadeelig is. Dit bederv , het welk zoveele onheilen, in de waereld, te weeg brengt, moet niet aen de Eigenlievde, op zich zelve, maer aen haere ongeregeldheid , en de daeruit voortfpruitende dwaesheid, worden toegefchreeven. ,, De ge,, neegenheid , welke de mensch zich zelven „ toedraegt, welke hem dryvt, om zyn geluk „ te zoeken en te behouden, behoort, zolang „ als zy befchouwd wordt op haer zelve, tot 9, de fchikking des Scheppers. Maer in
den ftaet, in welken wy thans leeven, zyn ,, er aen deeze zucht, goed op haer zelve, ?, zoveele vlekken en gebreeken vast, dat zy „ veel eer eene ziekte, dan eene loffelyke en „ nuttige eigeefchap, onfer natuur genoemd 33 kan worden CSV'
De
(ƒ) mosjibim Zeedenieer II Deel peg. 34.



der openbaering. VIII. doek. 247
De ongeregelde zelvslievde , welke gepaerd gaet, met een verblind verftand , en daerin haeren grond heeft, brengt, met betrekking tot ons zelve; twee aüerverdervelykfte uitwerkfe-
jen voort. Het eerfte is , dat wy , ons
geluk willende bevoorderen, eene ongelukkige keus doen ; en het ander , dat wy ons , van
verkeerde middelen , bedienen. Wy doen
eene ongelukkige keus , wanneer wy het vergangelyk welzyn, boven het eeuwige, dat van ons lichaem , boven dat van onfen geest, of een fchynbaer en ingebeeld goed, boven het weezenlyke, ftellen. Wy bedienen ons, van verkeerde middelen , wanneer wy ongeöorloovde weegen inflaen , om ons geluk te bevoorderen , het zy die, met de plichten, aen God, of aen onfen naesten, verfchuldigd, ftrydig zyn , het zy dat zy ons eigen bederv te weeg brengen.
Zo zeer is de lievde , welke wy ons zelven , volgens de wyze fchikking van onfen weldaedigen Schepper, verfchuldigd zyn, verbasterd, en van haere beftemming afgeweeken.
§• 987.
De ongeregelde zelvslisvde dan is de vuile bron van alle de Zonden, welke wy, tegen ons zelve, begaen. Zy moet: daerom, door de z el vs verloochen in g , beteugeld
%.. deel. Q 4



2*8
OVER DE ZEEDENIEER
worden ; en zullen wy , uit kracht van eens welbejluürde zelvslievde , ons weezenlyk geluk bsvoordsrsn , dan moeten wy ons zelve en onfen tcejtand, recht kennen, om het gene ons ongelukkig maekt aftekeeren , het gebrekkige te verbeeteren, en te voorzien, in het gene wy behoeven. De onkunde gevolgelyk van onfen toeftand, en de middelen om ons welzyn te bevoorderen , is de eerjte oorzaek van ons ongeluk. Zy heeft de dwaesheid ten gevolge.
Deeze Hellingen zyn, uit het voorheen beredeneerde , klaer genoeg (g). Daer de
zelvsverlochening ontbreekt, daer is ook de Eigenlievde niet gereegeld, en de vuile bron van veelerlei zonden , byzonder tegen ons zelve; immers de ongeregelde Eigenlievde maekt, dat wy een ingebeeld geluk, voor een weezenlyk heil aenzien, en zelvs het gene ons hoogst nadeelig is, yverig naerjaegen (h).
Om ons geluk , naer onfe inwendige en uitwendige omftandigheeden, zo veel moogelyk is, te bevoorderen, moeten wy onfen toeftand, in alle opzichten, recht kennen. Zonder dit, weeten wy niet, wat wy behoeven, om waerlyk gelukkig te zyn ; en die niet weet, wat hy, tot volmaeking van zynen toeftand, be-
hpevf
(g) x Deel %. 979. (n) Boven {eg. 14——.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 249
boevt, kan zyn geluk niet bevoorderen , door het gebrekkige te verbeeteren (q. De onkunde daerom van cnfen toeftand, of het gebrek aen de zo noodige zelvskennis, is de eerfte oorzaek van ons ongeluk. Zy maekt, dat wy geene of verkeerde middelen aenwen^den , om ons geluk te bevoorderen.
Ondertusfchen heerscht dit gebrek van zelvskennis, van natuure, by alle menfchen. De natuurlyke hoogmoed maekt , dat wy niet alleen onkundig zyn van onfe gebreeken , maer dezelve ook niet weeten willen. Hiervan daen zeggen veele menfchen : ik ben ryk , en verrykt geworden, en heb geenes dings gebrek, en zy weeten niet, dat zy zyn ellendig , en jammerlyk, en arm , en blind , en naekt , Openb. III: 17. Trouwens er is een aental van zulken , die zich nog nimmer eenen bepaelden tyd van ftilte en aendacht vcrkoozen hebben, om naeuwkeurig te letten , zo op hunne gebreeken, als op hunne gaeven, en daerdoor op te merken, of zy , in het verbeeteren van de eerfte , en het vermeerderen van de andere , eenige voorderingen gemaekt hebben.
Om onfen toeftand recht te kennen, moeten wy voor eerst weeten, hoedaenig de gefteldheid der vermoogens van onfe ziel zy ; welke devzelver gebreeken en volkoomenheeden zyn. —
(/) §. 980.
s. deel. q 5



2JO OVER DE ZEEDENIEER
Ten opzichte van het Verftand, meent meenig. een , by gebrek van Zelvs kennis, dat hy de waere wysbeil reeds verkreegen hebbe , daer hy ondertusfehen onkundig is van die dingen, by welke hy het meeste beling heeft. Ondertusfchen is het verftand van den natuurlyken mensch verduisterd, vooral ten opzichte vari God en Goddelyke zaeken fk), Veele menfchen , die zich wacnen wys te zyn , hebben nog nimmer de kracht der vooröordeelcn leeren kennen , noch den fchaedelyken invloed opgemerkt, welken de neigingen hebben , op het verftand en het oordeel. Deeze zwakheid van het menfchelyk verftand openbaert zich allermeest, in die dingen, welke, tot ons weezenlyk en eeuwig geluk, behooren. Veelen hebben er nog nooit aen gedacht, om te onderzoeken , of en in hoe verre hun verftand
verlicht zy Q). Met betrekking, tot den
wil, neigingen, begeerten, en hartstochten, zyn veele menfchen geheel onkundig van zich zelven , omdat zy nog nimmer onderzocht hebben , of en in hoe verre zy, door Gods ger naede, verbeeterd zyn, of nog moeten verbeeterd worden (m).
Om onfen toeftand recht te kennen, moeten wy wyders weeten , hoedaenig de gefteldheid
van
(k) IX Deel pag. iofi—— (t) IX Deel paq. 132 r M5. Ou) IX Deel pag. 145-—m



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 251
yan onfe uitwendige handelingen , zo goede als kwaede, zy. M|er de ongereegelde zelvslievde maekt, dat veelen een zeer verkeerd oordeel vellen , over de deugdzaemheid van huDne handelingen , naerdien zy nog nimmer onderzocht hebben , of hunne daeden , niet alleen uitwendig, met het voorfchrivt van Gods Wet , overëenkoomen ; maer ook voornaemenlyk of zy , uit het rechte beginfel van het Geloov , voortkoomen , en aen het hoogfte einde , de eer van God en den Verlosfer , dienstbaer zyn. Vooral kennen veelen de ergfte en gevaerlykfte zonden niet, die naemenlyk, tot welke zy , uit hoofde van hun geftel, het meest overhellen (ra).
Deeze hoogst verdervelyke onkunde, of het gebrek aen zelvs kennis , heeft de dwaesheid ten gevolge. Zy maekt, dat wy ons zelve bedriegen , verkeerde middelen by de hand neemen, en daer door ons ongeluk te weeg brengen, of vergrooten. In deezen zin , fpreekt salomo zeer dikwyls van dwaefen , door welke hy niet zulken verftaet, die van hun verftand beroovd zyn, maer , wegens het gebrek aen zelvskennis , en om hunne zondige neigingen te voldoen, hun verder v berokkenen. De dwaefen, (zegt hy) fier-
C/O x Deel. p. 27— X. DEEL.



252 OVER DE ZEEDEN LEEP*
ven door gebrek van verftand, Spreuk. X: Al ftiet gy eenen dwaes , in een mortier , met eenen ftamper , in het midden van het gejtooten graen ; zyne dwaesheid zou van hem niet afwyken , Spreuk. XXVil: 22.
Zulk een dv/aes maekt geen onderfcheid , tusfchen eene waere en beftendige gelukzaligheid , en tusfchen een enkel fchynbaer goed ; zelvs verkiest hy het laetfte , boven het eer» fte. Zo dwaesfelyk gedroegen zich de Israëllers; daerom zeide muse: Zy zyn een volk, het welk, door raedjlaigen, verhoren gaet, en daer is geen verftand in hen, Deut. XXXII; 28. Daer te boven bedient hy zich nog, van verkeerds middelen , om zyn oogmerk te bereiken. Deeze dwaesheid der menfchen is
niet alleen de oorzaek van hun eigen ongeluk , maer ook van alle verwarringen in de zaemenleeving ; met één woord van alle die ongeregeldheid, welke, na het inkoomen der zonde, op de aerde ontftaen is.
§. 588.
De Eigenlievde beveelt ons, alles te vermyden , vat ons geluk kan verftooren of verhinderen , en alle middelen aen te wenden , om onfen voorjpoed, in alle opzichten , te bevoorderen. De hwfdzonden derhalven, wei.ke wy , tegen
ons



D£R OIENBAERING. VIII. BOEK. 253
ms zelve , begaen , zyn zorgloosheid , omtrent ons waer geluk, en het aenwenden van verkeerde middelen , om ons geluk te bevoorderen.
A. Tegen de Christelyke Waekzaemheid (0), ftaet de zorgeloosheid over.
Deeze zorgeloosheid verkeert, of omtrent onfen lichaemelyken toeftand, of omtrent ons geestelyk en eeuwig welzyn , en er -is niets meer hinderlyk , voor de bevoordering van
ons geluk, dan dit kwaed. De lichaeme-
lyke zorgeloosheid ontftaet ; of uit gebrek van verftand , zo dat iemand het gene hem ontbreekt , of het gevaer , het welk hem dreigt, niet behoorlyk opmerkt; of uit de gifteldheid van het Temperament , zo dat iemand koelbloedig zy, en zich nergens over bekommere; of uit gebrek aen ondervinding, zo dat iemand , die een tyd lang gelukkig is , geene zorg hebbe voor . het toekoomende ; of uit de gewoone levenswys, wannes r iemand zodacnig, met vermaeken en zinnelyke gewaerwordingen, is ingenoomen , dat hy , aen
het toekoomende, geheel niet denke. ■
Dan hoe fchaedelyk en onreedeiyk de lichaemclyke zorgeloosheid ook weezen mooge , de geestelyke is nog veel verderveiyker ea dwaefer.
(o) IX Deel. p. 31—X. DEEL.



254 over de zeebenleer
De geestelyke zorgloosheid heerscht, by alle natuurlyke menfchen. JHier van daen vindt men er zo veelen , die niets onbeproevd laeten, om, voor hunne lichaemeiyke welvaert, te zorgen , en zich ondertusfchen , over het welzyn van hunnen geest , en hunne eeuwige belangen , geheel niet bekommeren. Byzonder had deeze zorgeloosheid, in eenen hoogen trap, plaets, by de godloofen der eerfte waereld, die, door den zundvloed, zyn omgekoomen; zy waeren eetende en drinkende, trouwende en ten huwelyk uitgeevende, tot den dag toe, in welke woë in de Ark ging, en bekenden het niet , tot dat de zundvloed kwam , en hen alle wechnam , Matth. XXIV: 38, 39. Zulken zyn het ook , welke paolus befchryvt , als die zeggen : Het is vreede , en zonder gevaer , tcrwyl hun een haestig verderv zal overkoomen, het welk zy geenszins zullen
kunnen ontvlieden , 1 Thesf. V: 2 , 3.
Deeze zorgeloosheid noemt men anders de vleefchelyke gerustheid , met eene fpreekwys , ontleend , uit Amos VI: 1 : wee den genisten te Zion , en den zeekeren , op den berg van Samaria. Deeze was ook de misdaed der grouwzaeme inwooneren van Sodom , en eene der bronnen van hunne fnoodheeden : hoogmoed, zatheid van brood , en Jtille gerustheid had Sodom en haere dochteren , en zy verheften zich , tn deeden grouwelykheid , voor des heerei»
een-



PER CPENEAERING, VM. BOÈK. 3 SS
amgezicht, Ezcch. XVI: 49, 50. Ook worde zy , in tegeiuküing van de Waekzaemheid, eigenSertig door eenen Slaep uitgedrukt: en dit zeg ik te meer, (fchryvt paulus , Rom. XHIi li,) dewyl wy de gelegenheid des tyds weeten , dat het de uure is , dat wy nu uit den Jlaep opwaeken ; vergel. Eph. V: 14. Wanneer een mensch, in deezen fiaep der zorgeloosheid , nederiigt , denkt hy, noch aen het gene hy is, noch aen het gene hy weezen moet; hy is als geheel gevoelloos ; hy Jet even min op zyne tegenwoordige ellende, als op de rampen , welke hem dreigen.
Deeze zorgeloosheid , of vleefchelyke Gerustheid , ontftaet uit onkunde. De natuurlyke mensch is zo verblind, dat hy zynen rampzaeligen toeftand niet opmerke ; • het Geweeten is.verdoovd ; en hy fchuuwt alle gedachten , welke het zelve verontrusten kunnen. Hy is gelyk , aen zulken , die, even als jonas , in een zinkend fchip, liggen te flaepen. Hier by koomt eene lange gewoonte van zondigen , zo dat men , in het kwaed, verhard wórde, de valfche verbeelding, welke men zich maekt, van Gods barmhartigheid ; en de gehechtheid , aen de zinnelyke dingen ;
in welke men zyn hoogfte goed zoekt. *
Deeze en dergelyke zyn de oorzaeken , dat veele menfchen, in hunne zonden, geheel zorgeloos keven , tot dat zy, zonder eenige
x. deel.



2,$6 OVER Ï)E ZEEDENIEER
voorbereiding , door den dood, zonder dat zy ooit ernftig , aen de eeuwigheid , gedacht hebben , op het onverwachst overvallen worden. „ Uit de levenswys der meeste men„ fchen , zoude men befluiten , dat de ver,, gangelykheid van 's menfchen leven , ^tot i, de niet volkoomen beweezene waerheeden ,
behoore" (p). ' pit het gene wy , omtrent de Christelyke Waekzaemheid , gezegt hebben (q), kan men, by tegeBft'elling , ligtelyk afleiden , hoe zich de Zorgeloosheid, in de by zonder heeden, openbaer maeke.
Ten aenzien van den zeedenlyken toeftand, bedenkt een zorgloofe niet , dat onfe verkeerde begrippen de eerfte beginfelen zyn van alle zondige bedryven ; en daerom is hy er niet op bedacht, om voor te koomen, dat hy niet, door verkeerde begrippen en bedoe* lingen , tot zondige handelingen, vervoerd worde. Met één woord, hy is geheel zorgeloos , omtrent zyne gedachten. Even
zo weinig acht geevt hy ook , op zyne begeerien en neigingen, als meede op zyne hartstochten, welke de fterkfte dryvveeren zyn van onfe bedryven.
Met
(p) De Christen Wysgeer, in acndachtige bejchouvfingen, tp alle daegen van het jaer. p. 91. (?) §• SSi. boven p* 31—



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 257
Met opzicht tot zyne woorden en daeden, is hy ook geheel zorgeloos. Door een onbedachtzaem gebruik der tonge, loopt hy gevaer , van zich veelerlei onheil te berokkenen , en , door overyling, in zyne handelhv gen , maekt hy zich veelszins ongelukkig.
Met betrekking , tot zyne uitwendige omftandigheeden, handelt een zorgeloofe niet minder onbedachtzaem; hy denkt er niet, immers niet behoorlyk, aen, hoe hy alles zal .afwenden , wat zyn .leven , zyne gezondheid , zyne eer , zyne bezittingen , en zyne genoegens , zoude kunnen benadeelen , of hoe hy het gene hem fchaedelyk is kan voorkoomen en leenigen. Is hy ongelukkig , hy denkt niet aen middelen, of immers niet aen de gepaste, om er zich uit te redden ; verkeert hy in voordeelige omftandigheeden , dan leevt hy zonder in acht te neemen , dat zyn- toeftand , op het onverwachst, kan veranderd worden , cn bereekent de gevolgen niet van elk eene verandering, en nog veel minder overlegt hy, wat hy al of niet zal doen, om het kwaed af te keeren , of te maetigen.
Eindelyk, daer de Christelyke Waekzaem* heid byzonder de behoedzaemheid beteeken t , om niet in verzoeking te koomen , of daer onder te bezwyken , maekt zich de Zorgeloos' heid vooriil daer in openbaer , dat hy zich
x» deel, R



258 OVER DE ZEEDENIEER
onbedachtzaem , aen de verzoeking, bloot Helle , of er zich niet tegen waepene.
B. De Eigenlievde beveelt ons, dat wy onfen voorfpoed, in alle opzichten , bevoorderen. Aen deeze Wet der natuur tracht elk te voldoen ; niemand is er , of hy wenscht en zoekt gelukkig te zyn ; maer de menfchen zondigen veelszins , in twee opzichten , tegen zich zelve, zo dat zy of een fchynbaer gel^uk , boven het weezenlyke verkiefen , of verkeerde middelen by de hand neemen , om hunnen voorfpoed te bevoorderen. Het een en ander zullen wy , in de byzonderheeden , wat naeder aenwyzen.
Vermits wy , uit ziel en lichaem , beftaen, moeten wy den toeftand van beide zo volkoomen maeken, als immers moogelyk is. Wanneer wy iets veröntachtzaersen van het gene, waer door wy den welftand van onfe zielen en lichaemen bevoorderen kunnen , of, om ons, naer die beide deelen , gelukkig te maeken, verkeerde en fchaedelyke middelen by de hand neemen , zondigen wy tegen ons zelve.
Alle zonden derhalven , welke de menfchen , tegen zich zelve, begaen , kunnen, tot drie Hoofdzoorten , gebracht worden.
I. Het benadeelen van den welftand onfer zielen, zo ten aenzien van haeren zeedely-
ken



der openbaering. VUL boek» 259
ken toeftand , als van haere natuurlyke vermoogens.
II. Het verzuimen van de welvaert onfer lichaemen.
HL Het verönachtzaemen, en benadeelen van onfe uitwendige omftandigheeden.
§. £>§9-
I. Die den welftand vak zyne ziel benadeelt, zo ten aenzien van haeren zeedelyken toeftand, als van haere natuurlyke vermoogens, begaet de zwaerstmogelyke zonde, tegen zich zelve 4 om dat wy , by de behmdenis van onfe ziel, het meeste belang hebben.
A, De welvaert van onfe zielen , naer haeren zeedelyken toeftand , wordt bevoorderd door de inwendige verbeetering van het hart. Die derhalven de inwendige verbeetering van zyn hart verönachzaemt , doet zyne ziel geweld aen, en loopt het eeuwig verderv in den mond Nu is het Geloov het eerfte begin én de bron der inwendige verbeetering van het hart; derhalven kan iemand zyne ziel niet meer benadeelen, en geene zwaerer zonde , 1 omtrent zich zelven , begaen , dan wanneer hy de middelen , welke God verordineert heeft , om eenen zondaer , tot het Geloov 5 te bewerken, verönachtzaemt , of er geen
• x. deel. R 3



ftfiV? OVER DE ZEEDENLEER
beboorlyk gebruik van maekt. Ook zy,
die aenvangelyk bekeerd zyn , bezondigen zich grootelyks , tegen zich zelve , wanneer zy alle oorzaeken, welke het zeedenlyk bederv onderhouden , niet uit den weg ruimen , en eenige middelen verzuimen, welke gefchikt zyn , om het hart te heiligen (V).
Zeer veele menfchen zyn er , die het zeedenlyk , of geestelyk en eeuwig, welzyn van hunr.e zielen , volftrektelyk verwaerloofen. Welke zyn de oorzaeken van dit onverfchoonbaer verzuim, daer toch elk verlangt, om gelukkig te zyn? De voornaemlte zyn de volgende.
a. Vooreerst, dat men niet, of immers niet met behoorlyken ernst, denke, aen den dood,
en de eeuwigheid. Elk weet zeeker, dat
hy eens fterven zulle. Onder tusfchen leeven veele menfchen , als of zy beftemd waeren, om altyd op aerde te leeven ; zy verdryven alle denkbeelden, welke hun den dood voorftellen , als pynlyke gedachten , en , nergens om denkende, dan om , op aer Je , te lee • ven , vergeeten zy bykans , dat zy fterven moeten , en maeken zich zodaenig aen de waereld vast, als of zy dezelve nimmer ver.
laeten zouden. . O dat zy wys waeren !
zy zouden dit verneemen : zy zouden op hun einde merken , Deut. XXXII: 29. Met
Ir) i& Deel. %. 940-943.



DER OPENBAERÏNG. VIII. BOEK. 2ÓI
Met de gedachten van den dood , vervliegt ook het denkbeeld van de eeuwigheid, en van het laetfte oordeel , wanneer de Richter der waereld, voor wiens oogen alle dingen naekt en geöpenbaerd zyn , het eindeloos lot van alle de kinderen der ftervelingen , naer gelang van het gene zy , in het lichaem , gedaen hebben , onherroepelyk beflisfen zal. God zal ieiers werk in het gericht brengen , met al wat verborgen is , het zy goed , of het zy kwaed , Pred. XII: 14.
0. Eene andere oorzaek is de lievde tot dc waereld , welker begeerlykheid de harten geheel inneemt. Deeze lievde tot de waereld maekt, dat veelen de hemelfche dingen ver. achten, en hunne aendacht alleenlyk bepaelen , tot de aerde , en het gene de zinnen ftreelt. De gehechtheid aen de waereld , en de zincelyke dingen , is eene der voornaemfte oorzaeken , dat de prediking van het Euangelie geenen invloed heeft , op de harten van veelen , die het hooren. Indien ons Euangelie bedekt is , (zegt paolus, volgens onfe vertaeling) zo is het bedekt, door de dingen , welke verkoren gaen , door welke de God deezer eeuw de zinnen der c»gcloovigen verblindt heeft , 2 Cor. IV: 3 , 4.
y. Hier koomt nog by de verflaevdheid, aen de beezigheeden van dit leven , welke maekt , dat veelen zich geenen tyd gunnen » deel. R 3



£02 OVER DE ZEEDENLEER
om , aen de eeuwige dingen , gczettelyk te denken. Het hart van den eenen is geheel vervuld, met zynen koophandel, en de beezigheeden van zyn beroep; een ander befteedt zynen ganfchen tyd, tot anderszins nuttige weetenfchappen ; een derde flyt zyn leven , met niet anders te denken , dan over de maet en de voeten van een gedicht; een vierde houdt zich geheel beezig , met bezoeken te geeven en te ontvangen , enz. ; alles zonder • immer het hart, op de rechte wys , tot God te verheffen, en zyne gunst, in christus, te zoeken.
S. Anderen zorgen alleenlyk, voor hunne lichaemen , zonder aen het weezenlyk welzyn, hunner zielen , het welk van ongelyk meerder gewicht is, te denken. Veele menfchen bekommeren zich nergens over, dan om hunne lichaemen lekker en wellustig te voeden. Werkt niet, dat is, niet zo zeer , niet alleen, om de fpys , welke vergaet , maer welke Uyvt, tot in het eeuwig leven, (zegt de Heiland; Joh. VI: 27.
f. Zommigen, die nog a,l denken , aen de eeuwigheid , ftellen de bekeering onbedacht-
zaem uit , tot het einde van hun leven.
Maer wat is er dwaefer ? daer men immers den toekoomenden tyd niet in zyne macht heeft , en de dood hen onverwachst overvallen kan. — Wat is er roekeloofer ? daer



DER 0PEÏJBAERIN3. VUL BOEK. 263
men vooiönderftelt , dat God moet gereed ftaen , om eenen zondigen mensch genaede te bewyfen, wanneer deeze oordeelt , dat het hem best geleegen koomt. Waeriyk indien er menfchen zyn , die Gods genaede verzondigen* en zyne langmoedigheid verzoeken, zyn het zulkcn , die zich de vryheid aenmaeti&en om hunnen Maeker en Weldoener, hun leven lang , te tergen ; in die verwachtin* dat God , wanneer de waereld hen verlaetgereed zal ftaen , om hen ten hemel in te voeren. —- Wat is er ondankbaerer , dan de bloem van zyn leven , en van zyne krachten, aen de waereld en haere ydelheeden te geeven , en den ftuggen ouderdom , wanneer alles ons , tot eenen last, is , voor God over te laeten ?
Voeg er by , dat menfchen, die hunne beste daegen , in een ongebonden leven , verflyten , zeer zelden , in den ouderdom , tot eene ernftige bekeering koomen. Door de gewoonte van kwaed te doen , verhardt men er ongevoelig in. In den ouderdom , daer te boven , is de geest uitgeput, en het lichaem onderheevig, aen veele ongemakken, welke den geest nederdrukken , en de vermoogens verftompen , zo dat de deuren der ziele , als het waere, voor de denkbeelden der godvruchtigheid, gellooten zyn. Eindelyk
X. DEEL. R 4 .



ï6<L OVER DE ZEEDENEEER
zyn de menfchen , over het algemeen , nooit minder in ftaet, om, over den dood , te denken, dan wanneer zy er het naeste byzyn. Dikwyls wordt het verftand, door fmerten en benaeuwdheeden , dermaeten overftelpt dat zy noch lust, noch gefchiktheid hebben * om zich, met ernftige gedachten , beezig te houden.
B. Wyders zondigt men , tegen zich zeiven , wanneer wy de verbeetering der natuurlyke vermoogens van onfe zielen verönacht-
zaemen. Hier toe behoort, ten opzichte
van het verfland , eene aenhoudende domheid ; eene lusteloosheid , om kundigheeden op te zaemelen, zo dat men , noch uit het kezen van goede boeken , noch uit het onderwys van anderen, noch uit de ondervinding , nuttigheid trekt; eene onbedachtzaeme levenswys, zo dat men al zyn heil zoekt in de zinnelyke vermaeken; zo doende blyven zommigen vreemdelingen op de aerde, fchoon
zy er jaeren lang op gewoont hebben. .
Ook verwaerloost men de verbeetering van zynen wil, wanneer men niet alken nimmer denkt, aen de heiliging van zyn hart, maer zelvs, aen zyne vleefchelyke lusten, den vryen teugel viert. Langs deezen weg, wordt de wil hoe langs zo meer verhard en wederftreevig f zo dat alle beftraffingen , vermae-
nicï



PER. GPENBAER1NG. VIII. BOEK. 265
ringen , overtuigingen , en andere middelen , ter zyner verbeetering aengewend , ten laetften geenen den minften invloed hebben.
Het verwaerloofen der verbeetering van onfe redelyke veimoogens is, buiten allen twyffel, eene onverfchoonbaere misdaed, blykbaer ftrydig , met de zelvslievde , welke ons beveelt , onfèn toeftand, in alle opzichten , zo veel doenlyk is , volkoomen te maeken. Iemand , die, in zyne domheid, moetwillig voortgaet, en in alles , zyne vieefchelyke lusten op« volgt ; al bezit hy nog zo veele fchatten ; verfchilt , alleenlyk in geftalte , en in de fpraek , van de dieren. Deeze zyn, ah onre* delyke dieren , welke de natuur volgen , 2 Petr.
11: 12. Het kan niet anders zyn., of
zulk een berokkent zyn eigen verderv. Ik heb gezien, (zegt eliphaz) eenen dwaes wortelende , doch terftond vervloekte ik zyne wooning ; verre waeren zyne zoonen van heil, en zy werden verbryzeld in de poorte , en daer was geen Verlosfer , Job V: 3 , 4- De wyfen l:^e?l. wetenfchap wech , maer den mond der dwaefen is ds verjiooring naby , Spreuk. X: 14- In allen gevalle, de z'.el , zonder wetenfchap , is niet, goed , Spreuk. XIX: 2.
%. deel. KS



266 OVER DE ZEEDEN LEEK
§. 990.
De ongereegelde hartstochten zyn hoogst verder velyk, voor onfen welftand , 20 inweniigen, als uitwendigen. Derhalven zondigt men> tegen zich zelven , wanneer men, in plaets van lovwaerdige Gemoedsbeweegingen aen te kweeken, zyne hartstochten niet behoorlyk beftuurt, en bot viert, aen doemwaerdige neigingen.
Dat de woede der ongereegelde hartstochten ons ongeluk berokkene, heeft geen betoog noodig (s) ; men benadeelt derhalven zich zelven geweldig , wanneer men , wel verre van dezelve zo te beftuuren en te maetigen, dat zy beantwoorden , aen het oogmerk , waer toe zy, by de Schepping, in ons geitel, zyn ingeweeven , aen doemwaerdige gemoedsbeweegingen den vryen teugel viert.
De goede en lovwaerdige gemoedsbeweegingen, met betrekking tot ons zelven , zyn voornaemenlyk de nederigheid , de zachtmoedigheid , de eydzaemheid , de
standvastigheid of sterkte van geest ,
de ulydschap , de vergenoegdheid , de
HOOP,
CO Boy en p, 45^



DER OPENBAERING. VIII. BOER*. 26?
poop , en eene heerfchende neiging tot het gjede (O' Men bezondigt zich daerom , tegen zich zelven , door de tegen gefielde en hoogst nadeelige Hartstochten, naemenlyk den
hoogmoed , de gramschap , het ongeduld , de lafhartigheid , de droevgeestigheid , de onvergenoegdzaemheiü , de wanhoop ,
en vooral door eene heerfchende neiging
tot kwaede.
I. üe HOOGMOED Of TROTSCHHEID ÏS
eene allerfchaedelykfte ontaerting van de Eigenlievde. Daer door beleedigen wy den hoogen God , onfe medemenfchen , en voornaemenlyk ons zelven; ook fleept de Trotschheid de allerfchaedelykfte gevolgen naer zich (m). Het gene de ondervinding, ten deezen opzichte , leert, bevestigen de Heilige Schrivten. Ik haet de kovaerdigheid en den hoogmoed, zegt de Opperfte Wysheid, Spreuk. V1ÏI: 13. Onder de zesje, welke de heer haet, ja zeeven, welke zyner ziele een grouwel zyn , behooren meede de hooge oogen, Spreuk, VI: 16, 17. God wederjtaet den hovaerdigen, Jas. V: 6. 1 Petr. V: 5. Hovaerdigheid gaet, voor de verbreeking , en hoogheid des geestes , voor den val, Spreuk. XVI: 18. • Dan
CO Boven p. 50 -76. ta) ii Deel. p. 225-128.
ft DEEL.



2 68
OVER DE ZEEDENLEER
laeten wy , over den hoogmoed, zo haetelyk , in de oogen van God , en alle weldenkende menfchen, wat uitvoeriger handelen.
„ De Philofophen zyn het niet eens , of „ de Hovaerdy moet , onder de gebreeken , i, geplaetst, of, onder de Hartstochten, ge' f, reekend worden. Ik wil my hier, over de „ redenen , die van weerskanten worden by„ gebracht, niet uitbreiden, maer alleen aen„ teekenen , dat de Hovaerdy in de ziel ver„ wekt al het gene de Hartstochten gemeen„ lyk voortbrengen , en dat er geene zo ge« „ voelig, zo teér, zo vermeetel, zo we„ derfpannig, en zo hardnekkig is, ja dat zy „ als de zTel is der meeste Hartstochten, dat „ zy die beweegt en ontfteekt , wanneer „ het haer, en gelyk het haer behaegt; zo „ dat ons duizend dingen verplichten , om , „ van de Hartstochten , gevvaegende , van de Hovaerdy te fpreeken. — De Hovaerdy „ is eene ziekte van onfe ziel , die, zonder „ onfe verdienften , of waerdigheid , te ver„ meerderen, ten uiterften het denkbeeld ver„ groot, dat wy er van hebben, en ens „ onvergelykelyk grooter doet fchynen , dan „ wy zyn in de daed. Men heeft haer zeer „ wel befchreeven, dat zy niet anders is, „ dan een uitbundige groote gedachte , die men 7i heeft van zich zelven, of eene valfche iribeel*
»> ding



DEIl OPENBAERING. VIII. BOEK. 20$
ding, van eene waerdigheid en verdienste, die „ men meent te hebben, en die men dervt , of „ daer van men ontbloot is" (v_).
De hoogmoed openbaert zich, op on* derfcheidene wyfen , en in verfchiilende omftandigheeden ; naer gelang daer van, koomt hy voor , onder veelerlei benaemingen. —-— Wanneer iemand zich , uit hoogmoed, bekwaem oordeelt, tot het verrichten van het gene boven zyn vermoogen is , noemt men het Vermeetelheid , of Roekeloosheid; wanneer een hoogmoedige zich, zonder grond , verheft , op kundigheeden of bedryven , en zich verbeeldt, dat hy , uit dien hoofde , de achting en den lov van anderen waerdig is, heet het Verwaendheid; wanneer iemand zich veel laet voorftaen , op iets , het welk geene opmerking verdient, noemen wy het Tdelheid ; wanneer iemand, naer rang en eeretytelen ftaet , welke hem niet toekoomeu , noemt men het Staet- of Eer-zucht; wanneer ie»; mand zich beroemt, op zyne wysheid , rykdommen , krachten , verdienften, en verrichtingen , wordt hy gezegd te pochen en te fnorken ; wanneer iemand zodaenig , met zich. zelven , zyne gaeven , en vermoogens , is ingenoomen , dat hy op anderen , zelvs op
O) pictet i. c. II Deel. p. 814, , X. DEEL.



270 OVER DE ZEEDENLEEK
zuiken, die hem overtreffen , met verachling , nederziet, heet het Trotschheid.
Hoe haetelyk en verdervelyk de hoogmoed ook weezen mooge , is er evenweJ niets gemeener, onder de menfchen , van allerlei jaeien en ftanden. „ Men bemerkt te Hovaerdy, „ in de kinderen, die pas gebooren zyn: want 3J zy willen gevleid en gepreefen worden, en 3, naeuwlyks kan men den hoogmoed, by het 3i fterven , afleggen ; ook ziet men dagelyks 3, menfchen , die hunne Hovaerdy, tot den 3, laetften fnik hunnes adems, toonen , be. „ zorgende , dat hun gedenkteekenen , na „ hunnen dood, worden opgericht, welke „ niet anders , dan gedenkteekenen hunner „ ydelheid, en hunnes hoogmoeds, zyn" (wj. Laeten wy daerom de Hovaerdy , in haere eigenfehappen , befchryven , de oorzaeken van dit kwaed naerfpooren , de onredelykheid daer van aenwyfen , en eindelyk de 'fchaedelyke gevolgen daer van opgeeven.
a. De hovaerdy kan men , naer de voorwerpen , omtrent welke zy verkeert, in twee zoorten, onderfcheiden , eene waereldfche en geestelyke.
fl. De waereldfche hoogmoed is eene ydele zelvsverheffing, op natuurlyke gaeven en bekwaemheeden , of op de voorrechten van dit
k-
fuj pictet 1. c. II Deel. P. 815.



DER orENBAEMNG. VUL BOES. 27i
Jeven. Deeze Hoogmoed is onderfcbeiden, naer het verfcbiilend karakter der menfchen ; de een is hoogmoedig, op zyne kundigheeden , een ander op zyne fterkte, een derde op zyne rykdommen , of geboorte s of eerambten enz.
Deeze waereldfche hoogmoed openbaert zich, op verfchillende wyfen. Hy ver¬
toont zich , in woorden ; een hoogmoedig hart brengt winderige woorden voort. Is dit niet het groote Babel, het welk ik gebouwt heb , tot een huis des Koningryks s door de fterkte myner macht, en ter eere myner heerlykheid ? zeide' NEBUcADisEZAR, door hoogmoed, geheel
verblind, Dan. IV: 30. De Hovaerdy
ontdekt zich , in de oogen. Daerom fpreekt d a v 1 d , van hooge oogen ., welke God vernteclert , Pf. XVIII: 28. Hoogheid der oogen , en trotschheid des harten , worden zaemgevoegd ,
Spreuk. XXI: 4. • Zy openbaert zich, in
de gebaerden , de houding , en de kleeding, vergel, Jef. lil: 16—
fi. De geestelyle hoogmoed beftaet in eene trotfche verbeelding, van de geestelyke gaeven , welke men meent te bezitten , en van den hoogen trap der heiligheid, welken men
waent bereikt te bebben. Zodacnig was
de hoogmoed der Pharizeeuwen , welken de Heiiar.d zo meenigmaelen en nadrukkelyk be» ftraft heeft.
x. deel.



272 OVER DE ZEEDENLEER
Deeze hoogmoed is den meosch van natuure eigen , en de rampzaelige bron van het Ongeloov. De natuurlyke mensch heeft hooge gedachten , van zyne vermoogens , deugdzaemheid , cn vcrcicrjftcn. Hy zegt, ik ben ryk en verryit gewaden, en Iteb geenes dings gebrek, en hy weet nitt, dat hy is ellendig, en jammerlyk, en arm , en blind , en mekt, Openb. III: 17. Hy kan en wil zich daerom niet onderwerpen , aen bet Euangelie, het welk getuigt , dat hy niets is , dat hy niets vermag, dat hy , met de gelieele waereld , voor God verdoemelyk zy , Rom. UI: 19. Deeze hoogmoed maekt, dat hy onbedachtzaem vertrouwe, op zich zelven, en de alles betaelende Gerechtig, heid van den Middelaer verfmaede. Het hart van zuiken mensch kan en wil zich niet vereenigen , met het diep verneederend Euangelie, het welk al het goede , welk in ons gevonden wordt, en de geheele zaeiigheid, toefchryvt, alleen aen den rykdom van Gods genaede, aen de algenoegzaeme verdienften van den gezeegenden Verlosfer, en aen de heerfchappyvoerende werking van den Heiligen Geest.
Zelvs heeft deeze Hoogmoed nog meer of
min plaets , by Godvruchtigen. . Er is
niemand, onder de Christenen , die niet zomwylen zich zelven, in zyn hart, pryst, over zyne goede daeden , en zich beroemt, beeter
te



der 0penbaerin6. VIII. boek.
ié zyn , dan anderen. Ook zy , die de allernederigften fchynen , zyn er niet geheel vry van, en het gebeurt meermaelen, dat zy zich verheffen , op' hunne nederigheid, david badt daerom, tot den heer: houdt uwen knecht ook te rug, van trotschheeden, laet Je niet
over my heerjchen, Pf. XIX: 14. Deeze
hoogmoed is des te gevaerlyker , om dat zy zich listig weet te verbergen. Veelen meeneri niet hovaerdig te zyn, fchoon zy , door de trotschheid , veelszins overheerscht worden. Hoe iemands hart hovaerdiger is , hoe minder hy meent, met die ondeugd , befmet te zyn ; en hoe mén er minder aen vast is , hoef meer men het onreedelyke daer van gevoelt. Hier van daen heeft men valfche en bedrieglyke naemen, voor den Hoogmoed , uitgedacht , van edelmoedigheid , grootheid van gemoed , een verheeven hart enz.
Deeze geestelyke Hoogmoed, die een groote fchandvlek is, in veele GodvruChtigen, maekt, dat zommigen , van weegen de inbeelding hunner groote heiligheid , andere Christenen lievdebos veröordeelen en verachten , terwyl zy , voor hunne eigene gebreeken en zwakheeden , geheel blind zyn. < Die daer zeggen, houdt u, tot u zelven, en mekt tot my niet , want ik hen heiliger dan gy ; deeze zyn ien rook in mynen neus , een vuur den ganjchen dag brandende, zegt de heer, Jef. LXVr $i
x. deel. S



S74 OVER DE ZEEDENLEKR
b. De Oorzaeken van den hoogmoed zyn, voornaemenlyk de volgende.
u. De onkunde is de eerfte. Den meesten menfchen ontbreekt het, aen de zelvskennis, van welke wy boven gefprooken hebben (x) Zy kennen hunne gebreeken en onvolkoomenheeden niet, en laeten zich daerom zeer veel voorftaen , van zich zelven, en hunne ingebeelde uitmuntenheid, boven anderen. Hier van daen zyn geleerde lieden, gemeenlyk de nederigften , om dat zy de duisterheid en de zwakheid van hun verftand , in zeer veele opzichten , hebben leeren gevoelen ; daerëntegen gaet de hoogmoed gepaerd , met onkunde en domheid. „ De Hoogmoed is altoos „ de gezellin van de domheid; nooit heb ik „ een verwaend mensch gezien., die niet dom ,, was , of een ingebeelde Pedant , die folide „ kunde bezat" (y).
(3. Hier by koomt, dat veelen zich laeten verblinden , door de eer, welke hun beweezen, en de lovtuitingen , welke hun gegeeven worden, door lieden , die gansch onbevoegd zyn , om, over bekwaemheeden , en verdienften , te oordeelen. Daer door koomen zy in den waen , dat zy zyn het gene
zy
(*) p. 23-sT.
IjO j. scharp Godgeleerds IMtrifche Verhandeling eaz. p. 181.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 2fg
4y niet zyn , en dat zy niet zyn, het gene zy werkelyk zyn.
y. Voeg er eene kwaede opvoeding by. Veelal boezemt men den kinderen, al zeer vroeg, den Hoogmoed in; men vermaekt hen , met lovtuitingen , en grootfpraeken ; men leert hen , op eer te ftaen , geene verachting of ongelyken te verdraegen. ,, De 3, Hoogmoed wordt, den jonge lieden , in„ zonderheid by aenzienlyken , van jongs af „ ingeftampt. Om deeze tonder der zonde , „ in de gemoederen der kinderen, te verwek-
ken , daer toe verzuimt men niets: men „ onderricht hen daegelyks, omtrent hunne
hooge geboorte, en hoe verre zy daer in , S) boven anderen, uitfteeken ; men wil hen „ daer door niet alleen, van het laege, weêr-
houden, maer dit zal ook het beweegrad „ eener behoorlyke opvoeding weezen; zy „ moeten , by tyds , weeten , wie zy zyn , „ dus luidt de tael, op dat zy recht moogen „ weeten te leeven. De hooge afkoomst zal ,, zyn de regel van alle hunne handelingen ,
en het richtfnoer van hunne geheele levens„ wys. Maer men bedenkt daer by niet , „ hoe veel kwaeds de hoogmoed, in de wae-
reld, veröorzaekt, en dat dezelve is de „ bronwel der meeste ondeugden" O).
£s) STAPPER 1. C. I ï>fil. p. 65.
X. DEEL. S 3



2j6 OVER DE ze EDEN LEER
c. Dat de hoogmoed allerönreedelykst zy , zal elk erkennen moeten , die het volgende in overweeging neemt.
et. Wanneer wy ons onfe afhangelykheid van God herinneren , de beperktheid van onfe vermoogens, de zwakheid van onfe natuur, de verdorvenheid van ons hart, onfe veelvuldige dwaesheeden , gebreeken , en overtreedingen ; wanneer wy ons zelve, onfe kundigheeden en onfe bedryven vergelyken , met het gene wy behoorden te zyn , te weeten , en te doen , hebben wy duizendvouwige redenen , om ons op het diepst te verootmoedigen.
|3. Op onfe goede en pryswaerdige daeden » kunnen wy ons niet verheffen. Al het goede, het welk in eenen Christen is, heeft hy alleen en geheel, aen Gods genaede, te danken. Om de dwaesheid van alle hovaerdy , in dit opzicht , op te merken, heeft elk zich maer eens af te vraegen, of hy wel, aen iemand van zyne meest vertrouwde vrienden , het gene er in zyn hart, omgaet, zou willen openbaeren , en hem bericht geeven van de rechte beweegredenen , en heimelyke bedoelingen zyner bedryven ? Moet hy zich daer over niet fchaemen , voor zich zelven , en zou hy zich dan nog verheffen ?
y. Niets is er onredelyker, dan zich , op uitwendige voorrechten, te verhovaerdigen,
op



der openbaerïng. VHl". boek. 277
op geboorte , rykdommen , rang , vernuft, wetenfchappen enz. De meeste van deeze voordeelen zyn zulke, tot welker verkryging wy weinig of niets gedaen hebben ; gelyk eene aenzienlyke geboorte, een fchrander vernuft , een fyn oordeel enz. Andere bezit men doorgaens, niet in die maet, als men zich verbeeldt. Zo is het geleegen , met wetenfchappen en kundigheeden ; veelal vleit en bedriegt ons de ongeregelde eigenlievde , welke, met gebrek aen zelvskennis , gepaerd gaet. Andere zyn onbeftendig, gelyk rykdommen, eer, en aenzien. Ook worden veele menfchen , met deeze voordeelen , begivtigd , die geene de minfte perfoneele verdienften bezitten. Hoe het ook weezen mooge, zy alle zyn onverdiende gefchenken van den Vader der lichten , op welke wy geen het minfte recht
van aenfpraek hebben. Zo zegt de heer,
een wyfe beroeme zich niet , in zyne wysheid , en de fterke beroeme zich niet, in zyne fterkheid, een ryke beroeme zich niet , in zynen rykdom , Jer. IX: 23. Niet die zich zelven pryst, maer dien de heer pryst, die is bsproevd, 2 Cor. X: 18.
d. De onreedelykheid van de Hovaerdy zal nog naeder blyken , wanneer wy haere fchaedelyke gevolgen overweegen.
De Hovaerdy vervoert ons, dat wy dingen onderneemen, welke wy behoorden na te lae-
x. deel. . S 3



278 OVER DE ZEEDENLEER
ten, en onfe krachten te boven gaen. De trotfche verbeelding van zyne krachten en vaerdigheid heeft meenigen waeghals vervoert, om onderneemingen te doen , by welke hy de gezondheid, en zomtyds zelvs het leven, infchoot. Hoe meenig een heeft, uit trotschheid , groore ontwerpen begonnen, welke hy, met fchaemte , moest laeten fteeken ?
De Hovaerdy brengt onvergenoegdheid te weeg. Meenig een verwaende oordeelt zich bekwaem, tot eerambten en waerdigheid, en kwelt er zyne ziel over, dat hy, tot dezelve , niet bevoorderd worde. Zy maekt,
dat wy den voorfpoed van anderen , met eea nydig oog, aenfchouwen, en nimmer te vreede zyn ; zy maekt, dat wy den lov van anderen , met weerzin en verdriet, aenhooren, meenende, dat wy alleen behoorden gepreefen te worden, en dat wy de goede hoedaenigheeden van anderen verachten, om dat wy dezelve niet bezitten.
De Hovaerdy doet ons , in dwaelingen, verharden , wanneer wy waenen , dat onfe be., grippen altoos de rechtmaetiglte zyn ; dat wy , in onderneemingen , welke kwalyk beraeden zyn, voongaen; en dat wy ons niet willen verbeeteren, om niet te bekennen, dat wy verkeerd gehandelt hebben.
De Hovaerdy maekt de menfchen twistgierig , om dat zy altoos willen gelyk hebben ,
. -en



DER 0PENBAER1KG. VIII. BOEK. 279
■en zich niet verneederen konnen , om hunne dwaeling te belyden. D»r hovaerdigheid maekt men niet, dan gekyv , Spreuk. XIII: 10.
Eindelyk is er niets nadeeliger , voor de Godsvrucht, en onfe eeuwige belangen, dan
de Hoogmoed. Deeze ondeugd is, gelyk
wy reeds hebben opgemerkt (a) , de rampzaelige bron van het Ongeloov. Hier van daen is het, dat de Heiland de Hovaerdy zo meenigmaelen en ernftig beltraft , als de grootfte hinderpael van het geloov en de zaeiigheid , daer Hy de nederigheid aenprees , als een hoofdvereischte, in zyne rechtgeaerte volgelingen. Vergel. Matth. XVIII: 1-5.
Daer te boven is de Hoogmoed eene der voornaemfte oorzaeken van onkunde 3 voorocrdeelen , en dwaelingen , in het zo aengeleegen ft.uk van den Godsdienst. ,, Van „ waer toch ontftaet die afkeer , van het on„ derzoek der waerheid , die onverfchilligheid 9, omtrent den Godsdienst, dat hardnekkig „ vasthouden , aen valfche voorftellingen en begrippen, die opgenoomenheid met gevoelens, welke de zondige neigingen koesteren en voorftaen ? van niets anders , daa-" „ van hoogmoed , zo dat men , of van zyn „ verftand groote gedachten maekt , en te
{a) Boven p. 272. 1 X. DEEL. S 4



2§G OVER DE ZEEDENLEE&
,, trotsch is, om zyne blindheid en dwaes,, heid te erkennen ; of men wil vry bly„ ven , in zyne denkwyfe, en , in zaeken ,, van den Godsdienst, zo men denkt, re„ delyk handelen , zonder zich door bepaelde p Leerregelen te laeten binden; of men neemt „ voor , niets te gelooven , of als waerheid „ aen te neemen , dan het gene het verftand kan begrypen en doorzien; en wat niet
?, al ? Het is deeze zelvde rampzaelige
„ gefteldheid des harten , die den mensch zo „ verre verlaegt, beneeden den rang van een „ reedelyk weezen , dat hy zyne heerlykheid
„ ftelt , in zyne fchande. Js ]iec njet te
„ betreuren, dat men jonge lieden aentreft, „ die, als in goeden ernst, ja met bekrach„ tiging van eenige vloeken , u zullen ver„ zeekeren , dit of dat guitenftuk, op deeze ,, of die plaets, te hebben uitgevoerd, waer „ toe zy zomtyds nimmer gelegenheid of ver„ moogen gehad hebben , of die opziende, ,, tegen anderen , die hun in jaeren of vry^ „ postigheid overtreffen , om die befchroom„ heid te overwinnen , en voor geene be„ fpotting blootgefteld te zyn , in vloeken f j, fpotten , en profaneeren , zodaenig vaij trap tot trap tpeneemen, dat zy het tegen hen kunnen uithouden , ten einde, als een f > paPP'ge bol, en een waerdig lid van zulk
„ eei|



DER OFENBAERING. VIII. BOEK.. 281
een gezelfchap, te kunnen erkend wor9, den ' O).
Zelvs is de Hoogmoed hoogst verdervelyk,1 voor de Godsvrucht van waere Christenen. De Geestelyke Hovaerdy verhindert hen, te voorderen, in heüigmaeking. Meenig een Christen verbeeldt zich, dat hy anderen, in kennis, Geloov en Godsvrucht, merkelyk is voorby geftreeft- Daerdoor wordt hy zorgeloos , en begint, op zyne eigen krachten, te vertrouwen; zyne Waektzaemheid verflaeuwt, en het gaet ten laesten , als petrus , wanneer hy zich inbeeldt het fterkfte te weezen, is hy naest by zynen val. Zo dan, die meent te Jlaen, zie toe, dat hy niet valle, zegt daerom paulus, 1 Cor. X: 12.
2. De gramschap of de Toorn is het tegenövergeftelde van de Zachtmoedigheid, en beftaet,, in een ondengenaeme gemoedsbeweeging, om het onrecht ons aengedacn , het zy met de daed , het zy Jlechts in onfe verbeelding , te vergelden en te wreeken. — Deeze Gramfchap heeft ook eenen geweldigen invloed, op het lichaem , zódat het bloed , in eene fnelle beweeging, gebracht, en de leeden , met eene meer dan gewoone kracht en vaerdigheid , aengedaea worden , het gelaet veranderd, en de oogen tintelen.
(!>) Nieuwe Nederlandfche Bibliotheek iv Deel. ii Stuk. •2*6 - 328. '. X. DEEL. S J



282 OVER DE ZEEDENLEER
De overhelling tot Gramfchap is den mensch, in zeekeren zin , natuurlyk , voor zo verre ons geftel van dien aert is, dat het ons fmertelyk zy, iets te hooren of te zien, het welk ons beleedigt, of benadeelt. Zelvs is deeze gemoedsbeweeging geöorloovd, en ook nuttig , wanneer zy , binnen de rechte paelen , beperkt blyvt. De Heilige jesus, die geene zonde gekent heeft, was ook vatbaer, voor deeze gemoedsbeweeging; Hy zag de hardnekkige Jooden, die zyne lievdewerken berispten, rondom aen, met toorn , Mare. III. 5. Wordt toonig , en zondigt met, fchryt paulus, Eph.
IV: 26. Maer de Gramfchap is kwaelyk
geplaetst, wanneer zy ontftaet, over dingen , welke het niet verdienen. Zommigen menfchen vliegen op, in toorn, wanneer zy, in hunne voorneemens, of genoegens geftoord worden , fchoon het beletfel ontftae , of uit hunne eigene onvoorzichtigheid , of uit eene natuurlyke oorzaek , of uit eenig toeval, het welk zy niet kunnen voorkoomen ; anderen vertoornen zich, op onfchuldigen, welke zy zich verbeelden , dat hen beleedigt of benadeelt hebben,- anderen vergrammen zich, over geringe beleedigingen, over zeer verfchoonbaere misdaeden, over eene geringe fchaede, en over niets beduidende beuzelingen. In alle deeze gevallen, is de gramfchap onbillyk en verkeerd
geplaetst. Dan, al is de Gramfchap, om
bil-



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 283
bülyke redenen, ontftooken, zy kan evenwel flrafwaerdig worden , wanneer zy naemenlyk onmaétig is, in trap of duurzaemheid. Zy is onmaetig in trap, wanneer men zyne wraekzucht niet bedwingen kan , en , tot geweld, overfiaet; dan is zy, gelyk horatius zegt, eene korte razerny; en zommigen worden, door de Gramfchap, zodaenig overmeesterd, dat zy niet weeten, wat zy zeggen en doen. Zy is onmaetig in duurzaemheid, wanneer zy te lang aenhoudt, en, met onverzoenbaerheid , gepaerd gaet. Wreekt u zelve niet, beminden, (fchryvt paulus) maer geevt den toorn plaets, en, de zon gae niet onder, over uwe toornigheid, Rom. XII: 19. Eph. IV: 26.
Laeten wy den zondigen toorn wat naeder befchryven , in zyne eigenfchappen , oorzaeken, en fchaedelyke gevolgen.
a. De Eigenfchappen van de gramschap zyn zeer onderfcheiden, zo dat alle menfchen niet, op dezelvde wys, vergramd worden. —Zommigen zyn haestig en oploopend; zy worden fchielyk, en tegen de geheele waereld, toornig, om beuzelingen, en dingen van geen aenbelang. Zodaenig is de gefteldheid van galachtige menfchen ; maer , gelyk hunne gramfchap fchielyk ontftaet, zo bedaert zy ook wederom fpoedig. Anderen worden toornig , maer verbergen zich, en laeten hun mis • noegen niet bJyken, voor dac zy gelegenheid
X. DEEL,



284- OVER DE ZEEDENEEER
hebben , om het kwaed te wreeken. Zulker
karakter is veel Hechter en verraederlyk.
Aen nog anderen is de gramfchap zo eigen, dat zy byna altyd, in eene grimmige geftalte, zyn; deeze zyn geemelyk en knorrig, zeer
onaengenaem , in de verkeerirjg. Voorts
is het, gelyk aen alle Hartstochten, zoo ook aen de gramfchap byzonder , eigen , dat zy, in eene hebbelykheid , verandere. „ By elke 3, loslaeting deezer hartstocht, wordt derzelver wederöntftaen, voor het toekoomende, „ gemakkelyker gemaekt, waeruit dan eindelyk ,, byna onöverwinnelyke geneigdheid (dispofi. >, tio) voortfpruit , om, op de geringde aenleiding, terftond in toorn uitte barften (c)" b. De oorzaeken, waer door de gramschap gemeenlyk ontftaet, zyn voornaemenlyk de volgende :
fl. Dat onfe Eigenlievde onmaetig zy, zodat wy te gunftig, over ons zelve, denken. Veel al is de Gramfchap het gevolg van den hoogmoed en eene onberedeneerde Zelvslievde: ,, want
een trotsch mensch , die zich zelven meer„ der acht, dan hy waerdig is, zal zich ligte„ lyk beleedigd oordeelen ; daer in tegendeel ,, een nederig mensch zeer veele dingen over „ het hoofd ziet, eer hy zich beleedigd ree-
„ kent
(0 van der voort Grondbcginfelen der mstuchkuhde II Biel pag. i3<».



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. fiS5
j, kent (dy Een hoogmoedige wil, dat ieder een alles, van hem, dulde; maer anderen wil hy niet het minfte toegeeveh. Hiervan daen is zyne gramfchap, op elk eene beuzeling, en ligtelyk, ontftooken. Het was de hoogmoed, die haman zo vergramd maekte, op mordechai, die hem geene eer genoeg beweezen had , dat hy deeze beleedigiog, door het verdelgen van alle de Jooden, wreeken wilde ^ Esth. III: 5, 8. Het naeste middel daerom, om onfe oploopenheid te bedwingen, isf het regelen van onfe zelvslievde , en het beteugelen van den natnurlyken hoogmoed; dan zal men zich minder bekommeren , over het gene anderen , van ons , denken en zeggen , dan over het getuigenis van een goed geweeten.
ït. Eene andere oorzaek van de Gramfchap is de achterdocht, waer door men ligtelyk kwaed denkt, van anderen , en zich verheelt, dat men die eer en achting niet geniet, welke ons behoorde beweezen te worden. —- Een Christen beöeffene daerom de lievde , welke geen kwaed denkt, alle dingen bedekt, alle dingen, geloovt, alle dingen hoopt, alle dingen verdraegt, i Cor. XIII: 5, 7. Hoe meenig een vergrame zich , over beuzelingen, welke niet, met opzet , gefchieden , met een voorneemen , om ons te beleedigen , of nadeel toetebrengen,-
(d) is,vin II Deel pag. 220. X. DEEL.



£§0" OVER DÉ ZEEDENLEER
r. Hier koomt nog de eigenzinnigheid bya: waerdoor men, in alles, zyn eigen genoegen begeert. Die zich, naer andere menfchen, niet fchikken wil, en, in alles, zyn hoofd volgen, reekent zich geduurig beleedigd, en zyn misnoegen flaet ligtelyk tot gramfchap, over. —- De infchikkelykheid daerom, waerdoor men , met afzien van zynen eigen zin, aen anderen toegeevt, is een der beste middelen, om de gramfchap te beteugelen. Hier toe is noodig, dat men niet al te zeer gezet zy, op zyne eigene genoegens, en het genot der dingen van deeze waereld.
ö. Eindelyk doet het Temperament, in dit geval, zeer veel. Iemand van een galachtig geftel is oploopend van aert, en zyne gramfchap , hoewel zy van korten duur is, wordt ligtelyk ontftooken (e). Zo befchryvt ho-; ratiüs zyn eigen karakter (ƒ).
Iroafci celerem , tarnen ut placabilis ejjem.
In zulke menfchen is wel de oploopenheid meer verfchoonbaer , maer evenwel geenszins ten eenemael te veröntfchuldigen. Immers een Christen behoort alle middelen aen te wenden, om, over het geweld van zyne drivten, te heerfchen; en het is eene laekbaere zwakheid daer-
van
CO cicero Epijl. ad atticijm L. L Epifl. 17. (f) fyiP' L. I. Epifi, 20. vs. 25.



DËR OPENBAERING. VIII. BOEK. 287
van een flaev te zyn. —— De middelen, welke., onder den Goddelyken zeegen , gepaerd met een geloovig gebed, om den Goddelyken byftand, recht gefchikt zyn , om de overhelling tot gramfchap in te toornen , en een oploopend geftel te verbeeteren, hebben wy reeds, by eene voorige gelegenheid, aengeweezen (g).
c. De gramschap is des te laekbaerer, naermaete de gevolgen fchaedelyker zyn
a. Zy benadeelt onfen geest, door het Verftand te bedwelmen, en ftelt ons buiten ftaet, om, zo lang de toorn niet bedaerd is, over de zaeken recht te oordeelen. —— Veelen weeten , geduurende de vlaeg van hunne gramfchap , noch wat zy zeggen , noch wat zy doen ; en het gebeurt zeer dikwyls, dat een oploopend mensch zich vergramme , over woorden , welke hy niet verftaen , en over daeden , welker oogmerk hy niet begreepen heeft; zolang de gramfchap niet bedaerd, is hy niet vatbaer, voor reden. Van achteren ziet hy eerst zyne dwaeling, en fchaemt zich. —— Zy neemt daer .te boven de zo aengenaeme kalmte van het gemoed wech , en veröorzaekt eene fmertelyke onrust.
u. Zy benadeelt ons lichaem. Zy maekt het bloed, in eene geweldige beweeging; elk eene
(g) II Deel pag. 181, 182. X. DEEL.



233 ÓVER DE ZEEDENEEëR
losbarfting van deeze hartstocht veröorzaekt eenen fchok , in ons geftel; en het ontbreekt niet aen voorbeelden van menfchen, die, door eene heevige woede van gramfchap , hunne gezondheid gekrenkt, en er zelvs het leven by ïngefchooten hebben.
c. De oploopenheid maekt den mensch onaengenaem voor anderen, en men houdt zyne verkeering, voor zeer gevaerlyk; daer zyne gramfchap zeer ligtelyk ontfteekt , om beuzelingen, aen welke men naeuwlyks denken kan. Zy valt, op fchuldigen en onfchuldigen. Meenigmaelen koomen er vloeken en verwenfehingen by; en zo lang de ftorm van zyne hartstocht duurt, is hy, voor geene reden, vatbaer. Een Jteen is zwaer., (zegt daerom satomo) en het zand gewichtig, maer de toornigheid des dwaezen is zwaer er dan die beide; voorzoverrc hy een ballast, een allerönaengenaemst werktuig , in de verkeering is , Spreuk.XXVII: 3.
ö. De Gramfchap blaest den mensch de verfchrikkelykfte voorneemens in , en vervoert hem, tot allerleie wreedheeden, zodat hy, naer eenen woedenden Leeuw, gelyke. Grimmigheid en over looping van toorn is wreedheid ,
zegt sAtoMo, Spreuk. XXVII: 4. Hoe
meenig een is, door de Gramfchap, vervoert tot zulke buitenfpoorigheeden, over welke hy zich , bedaerd zynde , niet genoeg beklaegen konde? c. Zei-



j>er openbaerxng. VIII. eöek. «jglj
i. Zelvs is de Cramfchai de rampzaelige bron van twisten, verdeeldheeden , vyandfchappen , tweegevechten , moord , oorlog , plunderingen en verwoestingen. Wanneer „ men de gefchiedenisfen leest, ontmoet men
in haer, verdelgde fteeden, verwoeste en in ,, woestenyen verkeerde Landfchappen , omj, gewroete Ryken , met voeten vertreedene ,, Kroonen , fchandelyk veiraedene, en met ,, vergivt omgebrachte , Vorften , vermoorde „ Koningen, Veldheeren, en groote Verövej, raers , in boeien geflooten, ganfclie Volken
tot flaeven gemaekt, ontwyde Tempelen, it genoopte Altaeren, en al het doorluchtigfte „ en heiligfte onder de menfchen gefchonden ;
maer dat men de fpringbron van alle deeze „ ongevallen eens naerfpeure, cn men zal be-
vinden, dat alle deeze treurige fchouwfpee-
„ len uitwerkfels zyn van de Gramfchap. < »
,, Door haer, werden simeon en levi ver„ voerd, om eene ganfche Stad, te vuur en „ te zwaerd, om te keeren , tot ftraffe der ,, dwaesheid, wulpsheid, en onbefcheidenheid „ van eenen jongeling. Door haer, nam da„ vid een befluit, om een gansch onfchul,, dig huisgezin, ter oorzaeke van kabals „ onbefchovdheid , uit te roeien. Door 4, haer, werdt Keizer theodosius ge„ noopt , om eenen afgrysfelyken moord,
x. deel. T



2po OVER DE ZEED.ENLEÊR
3, in de Stad van Thesfalonica , aen te rech„ ten (h)."
Wat wonder derhalven, dat de Heilige Schrivten de Gramfchap, zo nadrukkelyk,
veröordeelec ? Zyt niet haestig in uwen
geest, om te toornen: want de toorn rust, inden boezem der dwaczen, Pred. VII: 9. Wordt toornig , en zondigt niet; de zon gae niet onder , over uwe toornigheid; noch geevt den Duivd geene plaets, Eph. IV: 26, 27. Maer nu legt ook gy dit alles af, naemenlyk gramfchap , toornigheid , enz. Col. III; s. De toom des mans werkt Gods gerechtigheid niet, Jac. I: 20. Die te onrecht, op zynen broeder , toornig is , (zegt onfe Goddelyke Leeraer) zal Jlrafbaer zyn, voor het gerichte, Matth. V: 22.
3. Het ongeduld ftaet over, tegen de Lydzaemheid, of hm geduldig ver draegen van die rampen , welke wy niet ontwyken kunnen (i), —. Door ongeduld, zondigen wy, tegen ons zelven , en wy maeken ons ongelukkig; naerdien wy het kwaed nog aenmerkelyk verzwaeren, door te morren , en onfen geest te kwellen* over dingen ,' welke men niet veranderen kan. Het ongeduld verftoort derhalven de rust van ons gemoed; het beneemt ons den moed, de opgewektheid, en leevendigheid van geest;
hes
(!') pi c te t 1. c. II Deel p. 807.
('> U O VEN p. 58-61.



DER OPENBAERÏNG. VIII. BCEK. 2G r
het maekt ons geemelyk, _ ongefchikt tot, en onaengenaem, in de verkeering; het brengt bns in gevaer , om de toevlucht te neemen,
tot onbetaemelyke middelen (£). Doof
Ongeduld gevolglyk, zondigt men, niet alleen tegen God, daer men, met genoegen, behoorde te berusten, in alle de fchikkingen van zyne wyze Voorzienigheid (/_), maer ook kenne]yk tegen zich zelven.
Het ongeduld maekt, dat wy altoos onvergenoegd zyn, en die het vergenoegen mist, dervt den besten balfem' des levens. Wat heeft het Ongeduld en de Onvergenoegdheid niet al kwaed, aen menfchen, en in de waereld, te weeg gebracht? Daerdoor werden mirjam, korach, dathan, en abiram, vervoerd, om, tegen mose, opteftaen; absalom, om zynen éigenen Vader te onthroonen , en marcus, sylla, caesar, en pompejus, om het Romeinfche Gemeenebest te beroeren , en Itroomeu bloeds te vergieten.
4. De lafhartigheid is het tegen overgeftelde van de standvastigheid, of sterkte van geest, beftaende, in eene gerustheid van het gemoed, zodat men niet ligte-
lyk angstvallig worde, in gevaer en. (ra). ■
Dat men, door lafhartigheid, welke
00 'I Deel. 'p. 234.. CO IX Deel p. 247-254. (ni) Boven p. 61 - 05. 2. DEEL. T i



292 OVER DE ZEEDENLESR
ons , in geduurige bekommeringen , brengt, ons de tegenwoordigheid van geest beneemt, en maekt, da: wy ons het kwaed of het ge', vaer veel grooter voorftellen , dan het zelve is («) ; dat men, door Lafhartigheid , tegen zich zelven zondige, en zyn eigen onheil berokkene , heeft geen betoog noodig.
5- De droevgeestigheid is het tegengefielde, van de blydschap, over het genot der zsegeningen, welke wy van God ontvangen (o). Gelyk de Blydfchap een weezenlyk gedeelte van ons geluk uitmaekt , zo is de Droevheid eene zeer onaengenaeme aendoening; en de droe vgeestigheid , welke beftaet in eene overhelling tot treurigheid , ook dan wanneer men er geene redenen toe heeft, maekt den mensch grootelyks ongelukkig , zodat het leven hem verdrietig zy.
„ Onder rampen en tegenfpoeden , blymoe„ dig, 0f fleebts ongevoelig te zyn, zou ten „ nenemaal onredelyk weezen O)," maer evenwel de Droevheid moet wel geregeld zyn , en Dimmer ftryden, met het berusten in Gods wil. Hier van daen is er een zeer aenmerkelyk onderfcheid, tusfchen de droevheid van eenen natuurlyken mensch , en die van eenen Christen. De Droevheid van den eerften gaet
£e»
(n) Boven p. 62. (0; Boven p. 65 - 68. C/0 IX Deel p. 239.



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 293
gepaerd, mee morringen , en flaet ligtelyk over, tot wanhoop, om dat zy haeren grond heeft, in het Ongeloov ; maer die van eenen Christen is vergezeld, met het Geloov , het welk ons doet berusten , in alle de fchikkingen der Voorzienigheid , en met de hoop. Een Christen hoopt , midden onder de grootfte onheilen , om dat hy zich, in de kracht van zyn Geloov , verzeekerd houdt , dat alle dingen hem ten goede moeten medewerken , Rom. VIM: 28. Hy is niet bedroevd, gelyk als de anderen , die geene hoop hebben, i. Thesf.
IV: !g. Een natuurlyk mensch bedroevt
zich , om dat hy zyne boofe lusten niet vol* doen , en zyne zondige oogmerken niet bereiken kan. Maer een Christen bedroevt zich, om veel gewichtiger redenen; over zyne zonden , en de ongerechtigheeden van zyn volk, gelyk de rechtvaerdige loth, die vermoeid was, van den ontuchtigen wandel der grouwelyke menfchen: want deeze rechtvaerdige man woonende ender hen, heeft dag op dag zyne rechtvaerdige ziel gekwelt , door het zien en hoor en van hunne ongerechtige werken, i Petr. II: 7, 8. Deeze droevheid , naer God , werkt eene onberouwelyke bckeering tot zaeiigheid , maer de droevheid der waereld werkt den dood, 2 Cor. VII: 10. Zaelig zyn zy , die , op de rechte wys , treuren: want zy zullen vertroost worden , Matth. V: 4. Zommigc menfchen zyn , naer de gefteld-
X. DEEL. T 3



294 OVER de ZEEDENLEER
heid van hun Temperament, meer dan anderen , tot Droevheid geneegen ; deeze overhellende neiging tot treurigheid is de droevCEEs tic held. — Daer door zondigt men s tegen zich zelven, en benadeelt men zyne welvaert. Deeze Harstocht heeft eenen zeer nadeeligen invloed , beide op onfe ziel, en op ons lichaem. — Daer door wordt hec Verftand beneevelt,• en ontftaet verwarring , in onfe gedachten , zo dat men niet weete, wat te doen ; de Wil wordt verdrietig, en kan geen bef]uit neemen , om iets van belang uit te richten ; het geheele gemoed wordt beklemd; en men leevt geduurig, in eene angstvallige bekommering. Een vrolyk hart zal hei aengezichc blyde maeken , maer , door de fmerten des harten , wordt de geest verjlaegen , Spreuk. XV: 13. Een blyd hart zal eene medicyn goed maeken , maer een verjlaegen geest zal het ge. heente verdroogen , Spreuk. XVII: 22. En dat de Droevgeestigheid het lichaem benadeele en,
yerzwakke, heeft geen betoog noodig.
Pm nu niet eens aen te merken , dat men zich , door Droevgeestigheid , tegen God bezondige, die ons, met zo veele zeegeningen , verwaerdigt, en , aen eene blykbaere ondankbaerheid , fchuldig maeke.
Iemand van een droevgeestig geftel bediene zjch daerom , van alle gepaste middelen , om fvne treurigheid te maetigen en wel te be-
ftU'J;



der openbaering. VIII boek. 295
ftuuren. ■ Ky ondcrzocke, ten dien einde,
.of het gene , waer over hy zich bedroevt, een weezenlyk kwaed zy ; en hy zal misfchien bevinden , dat het gene hem toefchynt kwaed te zyn , in de daed , goed is , dat het verlies van zyne goederen , van zyn aen« zien , van zyne bloedverwanten , en andere dingen, welke hem bedroeven, hem eer voor deelig , dan fchaedelyk, zyn. Meenigmaelen althans treurt hy, over zulke kwaeden, welke van geen belang zyn , of', alleen in zyne verbeelding , belhen ; dikwyls kwelt hy zich te vergeevsch , dewyl hy bedroevd is , om mets , en zelvs niet weet waerom.
Hy wekke zyn Geloov op ; hy herinnere zich geduurig , dat God zyn lievderyke Vader is., in christus ; dat God , voor hem , zorge, dat alle de fchikkingen der Voorzienigheid altoos wys en weldaedig zyn ; dat alle dingen hem medewerken, ten goede; en dat de God der waerheid hem , in het Euangelie, de grootfte en dierbaere belovten gefchonken hebbe. Op deeze gronden, beure hy telkens zyn gemoed op, en zegge, met den Dichter, Pf. XLII: 12: 'wat buigt gy u neder, o myne ziel, en wat zyt gy onrustig in my ? Honp op God : want ik zal Hem nog looven ; Hy is de meenigvuldige yerlosjïng yan myn aengezicht, en myn God.
x. ee^l. T 4



£06" OVER BE ZEEDENLEER
Een Droevgeestige overweege , dat er ontelbaere menfchen zyn , die weezeniyke rede? nen hebben , om te treuren, solon, eenen zyner vrienden droevgeestig vindende , bracht hem, op eene plaets te Athenen , van waer hy de ganfche Stad overzien konde, en zeide, hem de huifen aenwyfende : denk eens, hoe veel verdriet daer in al geweest is, hoeveel er nog in is, en hoe veel er nog in weezen zal; kwel u daerom niet , over onheilen , welke aen alle ftervelingen gemeen zyn , als of zy u alleen troffen.
Men ontfpanne , voor het overige , zynen geest, door het leezen van aengenaeme en nuttige boeken ; vooral door gezelfchap , en verkeering met menfchen.
Wanneer de droevheid , tot den allerhoogften trap van buitenfpoorigheid , gevoerd wordt, noemen wy haer wanhoop. Dan daer oyer zullen wy daedelyk naeder handelen. Alleenlyk merken wy nu maer aen , dat eene wanhocpige droevheid, zelvs over de zonden, het uitwerkfel en het kenmerk zy, niet van genaede, maer in tegendeel van het rampzaelig Or.geloov. Ziet , myne knechten, (zegt de heer) zullen juichen , van goeder harte ; maer gy lieden zult Jchr eeuwen , van weedom des hanen , en , van verbreeking des gttstes , zult gy huilen, Jef, LXV: 14. paulus



DER OFENBAERING. VIII. BOEK. 20J
tos wilde niet, dat iemand , door al te over? vloedige droevheid , eenigszins verjlonden wierde, 2 Cor* II: 7.
6. Door ONVEKGENOEGDZAEMHEID ZOndigt
men blykbaer, niet alleen tegen God (q) , maer ook tegen zich zelven , dewyl men daer door zyn eigen onheil berokkent. Zy maekt pns geemelyk, en in de daed ellendig, en dat zelvs op zulken tyd, en in zulke omftandigheeden , als wy weezenlyk gelukkig zyn konden. Zy beroovt ons , van de kalmte des gemoeds , en kan ons ook, tot eene ramp* zaelige wanhoop , vervoeren (r).
Zy greDst zeer na, aen het Ongeduld , waer van wy zo even gefprooken hebben ; evenwel is er dit onderfcheid tusfchen , dat het Ongeduld zich openbaer maeke , onder rampen en tegenfpoeden , daer de Onver genoegdzaemheid , ook by de voordeeligfte omftandigheeden , kan plaets hebben.
De Onvergenoegdheid heeft nog dit byzonder kwaed, dat men er allengskens aen gewend worde, en er eene hebbelykheid van kryge; zo dat men nimmer, in welke voordeelige omftandigheeden men ook geplaetst worde ,
recht te vreede zy. By zommigen is zy
eene zonde van het Temperament; en als „
(?) IX Deel. p. 62'i—. Cr) II Deel. p. 242.
X. DEEL. T S



208 OVER DE ZEEDENLEBR
in hun geftel, geworteld. Gelyk er menfchen zyn , die , uit hoofde van hun geftel, figb te vreede zyn , zo vindt men er ook*,' die , van natuure , onvergenoegd , en welker be' geerten nimmer voldaen zyn, fchoon zy
genoeg en overvloedig hebben. Zulk een
karakter is zeer verachtelyk ; het maekt hem ondankbaer , jegens zyne weldoeners , en brengt hem in gevaer, zo om verkeerde middelen , ter vervulling van zyne nimmer ver. zaedigue begeerten , in het werk te ftellen, als om anderen te onderdrukken. Ook is hy lievdeloos,. en weet van geene edelmoedigheid.
Om de Onvergenoegdheid, welke zo blykbaer ftrydigis, met de voorfchrivten der Openbaering (O > te beteugelen , hericnere men zich geduurig , dat men , door de zonden , alles verbeurt hebbe; dat de minfte zeegei;ing ons, op het fterkfte , verplichte, tot- dankbaerheid ; dat alle de weegen van Gods Voorzienigheid altoos wys en weldaedig zyn ; dat wy , in onderfcheidene opzichten , boven veele anderen , bevoo; recht zyn ; en dat men zich zelven veele nutteloofe onrust en kwellingen veröorzaeke.
7. De wanhoop , van welke wy zo even, met een woord, gtfprooken hebben, is de
al.
Cs} Boven p. 69-7;,



«ER OPENBAERING. VIII. BOEK. 200,
allerraropzaeligfte toeftand , welke men zich verbeelden kan ; zy baent den weg, tot de fnoodfte euveldaeden, en byzonder tot den zelvsmoord.
De wanhoop , hebben wy reeds , by eene yoorige gelegenheid , opgemerkt , is altoos ongegrond , immers in dit leven , daer God , uit de kommerlykfte omftandigheeden , onverwachts , eene blyde uitkoomst geeven kan, en derhalven is zy eene blykbaere verlochening van Gods volmaektheeden (t) ; en niets is er meerder ftrydig, met het Euangelie dan eene rampzaelige wanhoop. £y is derhalyen de hoogfte trap van het Ongeloov. —— Zodaenig was de Wanhoop van cain en juoas.
Dan al vervalt men niet, tot Wanhoop. kan men evenwel, van de Hoop , een fchroomelyk misbruik maeken , wanneer zy naemealyk niet, op goede gronden , gevestigd is , en men zich vermaekt, met eene ydele verwachting , welke niet kan nalaeten , door de uitkoomst, befchaemd te worden. Wanneer men ligtvaerdig hoopt, benadeelt men , en zynen lichaemelyken , en zynen geestèlyken welftand (u). De valfche Hoop is het grootfte bedrog , waer door meenig een , in tydelyke zaeken , en de gelegenheid , ea de
( t~) ii Deel p. 240, 241. Qu) Buten p. 73,
2. DEEL.



gOO OVER DE ZEEDENLEER
middelen , verzuimt heeft, om zynen voorfpoed, naer het lichaem, te bevoorderen, cn waer door duizenden fchaede lyden, aen hunne ziel. De verwachting toch der godlonen zal vergaen , Spreuk. X: 28.
8. Eene heerjehende neiging tot het kwaede is allen menfchen , van natuure eigen. Deeze maekt ons verdoemelyk voor God, en is de oorzaek , dat wy ons hoe langs zo meer bederven. Elk is daerom verplicht, om , naer de inwendige verbeetering van zyn hart , te itaen , en een Christen om daer in geduurig
te voorderen (y). Die dcezen noodzse-
kelyken plicht verzuimt, verönachtzacmt zyn meest weezenlyk geluk, en bezondigt zich zwaerlyk, tegen zich zelven. Zonder dit daer te boven, zal men eene hebbelykheid verkrygen van kwaed te doen ; en , wanneer men er zich aen toegeevt, niet alleen zyn lichaem krenken , zyne ziel verpesten , en de item van het Geweeten fmooren , maer ook ten laetften , tot Verharding , overflaen.
iNiets is er rampzaeliger voor eenen mensch, dan zodaenig eene Verharding; en evenwel zyn er, die , door het langduurig en moetwillig pleegen der zonden , als onder eene onvermydelyke noodzaekelykheid koomen, van voort te gaen , in het kwaed doen. paulus
fpreckt
CO IX Deel. p. 10C— en Beven p. 74—



der openbaering. VIII. boek. gOf
fpreekt van menfchen , die , ongevoelig gewórden zynde , zich zelve hebben overgegeeven , tot ontuchtigheid , om alle onreinigheid gieriglyk te bedryven , Eph. IV: 19. Vermeent eikanderen alle daegen , (fchryvt die zelvde Apostel) op dat niet iemand van u verhard worde , door de verleiding der zonde , Hebr. III: 13. Koning ze de ki a had zynen nek verhardt en zyn hart verjlokt, 2 Chron. XXXVI: 13 , en de hardnekkige Jooden hadden hunne harten gemaekt , als diamant, Zach. VII: 14. Wat wonder, dat God zulken menfchen een oordeel van verblinding toezendt, in den weg van zyne ftrafFende rechtvaerdigheid? Zo heeft de heer, over de hardnekkige Jooden , uitgegooten eenen geest des diepen Jlaeps , en Hy heeft, hunne oogen toegeflooten , Jef. XXIX: 10. Om dat de Heidenen , God kennende, dat is kunnende kennen , Hem niet, als God , verheerlykt of gedankt hebben , zyn zy verydeld geworden, in hunne overleggingen, en hun onverjtandig hart is verduisterd geworden; — en , gelyk het hun niet goed gedacht heeft, God in erkentenis te houden , zoo heeft God hen overgegeeven , in eenen verkeerden zin , om te doen dingen , welke niet betaemen , Rom. I: 21, 28.
X, DEE&.



/
302 Over de zeedekléer
§• 991.
tl. Men zondigt, tegen zich zelven , door dê welvaert van zyn lichaem te verzuimen en te benadeelen.
De Eigenlievde, en de natuurlyke zucht tot zelvsbehoud, roepen ons luidkeels toe, dat wy verplicht zyn , de welvaert van onfe lichaemen , op alle moogeiyke wyfen , te bevoorderen. Die derhalven niet alles vermydt, wat zyn leven in gevaer brengen , of zyne gezondheid benadeelen kan , zondigt zwaerlyk tegen zich zelven.
Zo veele de plichten zyn , welke wy aen Ons zelven , met opzicht tot onfe lichaemen, verfchuldigd zyn, op zo veelerlei wyfen, zondigen wy ook tegen ons zelve , Wanneer wy die plichten overtreeden. Zy zyn betrekkelyk, tot de onderhouding van het natuurtYK leven, — tot het bevoorderen en bewaeren van onfe gezondheid, - tot het verbeeteren van de krachten onfer lichaemen. N. Wy zyn verplicht , ons natudreyk le .
ven te onderhouden Het fpreekt derhal-
ven van zelvs , dat iemand , tegen zich zeiven , zondige, wanneer hy niet alles zorgvuldig vermydt, wat zyn leven verkorten kan t of den weg baenen, tot zynen dood j
wan-



DER. OPENBAERING. VIII. BOJElt. 303
vyanneer hy zich, zoDder noodzaeke, moetwillig in levensgevaer begeevt ; en wanneer hy niet alle gepaste middelen , om zyn leven te behouden, op de rechte wys , in het werk ftelt.
A. De zelvs moord is eene allergrouw* zaemfte misdaed, en niemand kan meer, tegen zich zelven , zondigen , dan door zyn leven te verkorten. Zelvs zou men denken , indien niet de ondervinding het tegendeel geleert had, dat het niet mogelyk waere, dat iemand zich zelven , van het leven , berooven zoude. Men mag daerom voorönderftellen , dat de zelvsmoord een uitwerkfel zy van krankzinnigheid ; zo dat iemand , die geweldige handen aen zich zelven flaet, op dien tyd , van zyn verftand beroovd zy. Onder* tusfchen hebben zeer beroemde Wysgeeren der Heidenen , byzonder de naervolgers van zeno , den zelvsmoord goedgekeurt, ja denzelven , als eene uitmuntende heldendaed, aengepreefen (>)• In Engeland is deeze misdaed , zeer gemeen (x). De Heer sujzmilch geevt er eene naeuwkeurige lyst van, en bereekent, dat het getal der zelvsmoorderen in London » tot dat van alle de geftorvenen , in het jaer
(iv~) II Deel. p. 259, 2rto.
(*) g. w. alberti Brieven of er Groot - Brittanniem, lï Deel. p. 63—1
x. deel,



$64. OVER DE ZÊEDENEEE^
1756 , geftaen hebbe, als 2 tot icoo , zö «lat er, onder 500 dooden van dit jaer, één zelvsmoorder waere (y).
Het affchuuwelyke van den zelvsmoord hebben wy reeds , by eene voorige gelegenheid, aengetoont ; daer iemand, die geweldige handen, aen zich zelven, flaet, niet alleen onmiddelyk , tegen God, zondigt; en eene fehroomelyke inbreuk maekt , op de rechten der Goddelyke Opperheerfchappy; als meede tegen zyne medemenfchen , door zyne naestbeftaenden te bedroeven , en de Maetfchappy te berooven , van een lid, het welk aen dezelve nuttig konde en behoorde te weezen ; maer ook voornaemenlyk tegen zich zelven, door zich te berooven, van het dierbaerfte, het welk hy bezit, terwyl hy eene vreesfelyke ftraf, in het volgend leven, te wachten heeft (X).
De zelvsmoord is zulk eene onkerte misdaed, dat God het niet noodig geöordeelt hebbe, daer omtrent een uitdrukkelyk verbod te doen , in de Heilige Schrivtcn. Trouwens niemand heeft ooit zyn eigen vleesch gehaet , Eph. V: 29. Ondertusfchen is de zelvsmoord ftilzwygende begreepen , in het algemeene verbod , gy zult 'niet doodfiaen. Daer te
bff-
(y") '• c. I Deel. p. ?98-8oö. (z) II Deel. p. 2Ö0-263.



DER 0PENBAES1NG. VUL B'JEK. 305
boven voert het Euangelie nimmer eene tael, welke eenige gelykformigheid heeft, met de uitfpraeken der oude Wysgeeren, die beweerden , dat het den mensch vry ftae, een einde te maeken van zyne rampen, door uit dit leven te fcheiden , wanneer het hem begint te verveelen. In tegendeel het beveelt ons, zich , onder de tegenfpoeden , tot het uiterfte toe, met geduld, te waepenen, en zich, lydzaem te onderwerpen, aen alle de weegen der Voorzienigheid , hoe hard zy ook, voor vleesch en bloed, weezen moogen; zo dat wy lydende , naer Gods wil, onfe zielen , hem alsden getrouwen Schepper, beveelen, met weldoen,
1 Petr. IV: 19. E>e zelvsmoord is een
treurig uitwerkfel van de rampzaelige Wanhoop , welke, met het Euangelie , zo blykbaer ftrydig is (a). Het Euangelie beveelt ons, voor het eeuwig welzyn van onfe ziel, boven alles te zorgen. Maer een zelvs» moorder ftervt onboetvaerdig, in zyne zonden , tasfende Gods opperheerfchappy aen , welken alleen het recht over leven en dood toekoomt; hy befluit zyn leven, met de affchuuwelykfle misdaed, welke hy, tegen zich zelven , begaen kan , en verfchynt, op zulk eene wys, voor den Goddelyken Richterftoel!
(«) Boven p. 303. enz. X. DEEL. V



S06 OVER DE ZEEDENLEER
De zogenaemde duellen of Tweegevechten. koomen , den zelvsmoord, zeer naby, vermits men daer door het leven, over het welk men geene de minfte befchikking heeft, beide van zich zelven , en van eenen anderen, in gevaer brengt; en het gene men, ter verdeediging der Tweegevechten , inbrengt, is vaa geen het minfte gewicht (b).
B. Dan hoe zeer elk verplicht zy, om zyn leven liev te hebben, kan evenwel ook deeze lievde ftrafwaerdig worden ; wanneer men het zelve, om geringe redenen, onwaerdig voor eenen onftervelyken geest, hoog fchat, of wanneer men het zelve onmaetig bemint; zo dat men , aen deeze kwalyk beftuurde lievde , meer verheevene oogmerken opóffert.
A. De lievde, tot het leven, is-ftrafwaerdig , wanneer men het zelve, om geringe redenen , hoog fchat; niet om den welftand van de ziel te bevoorderen, om, in de kennis van God, in de kracht van 't geloov, en in de heiligmaeking, toe te neemen; maer om fchatten op een te ftaepelen , en zich te baeden , in eene zee van allerlei wellusten. Zulke menfchen zouden wel verlangen, dat het gene pythagoras, omtrent de zielsverhuizing, beweert beeft, waer mogt weezen, om hunne dierlyke lusten, in verfcheidene lichaemen,
te
(OH Dteh p. 3C3.265,



der openiüeklkg. VIII. soek.
is verzaedigen. Dat zulk eene denk en
handelwys, vooreenen Christen, die dit levery: flechts aenmerkt, als eenen ftaet van beproeving en voorbereiding, tot de huishouding der eeuwigheid, alleszins onwaerdig zy, heefe geen betoog noodig.
£. De lievde , tot het leven , is ftrafwaefdig , wanneer men het zo onmaetig bemint „ dat men meer verheevene plichten verwaer* loofe. Iemand, die traeg is , in zyn werk „ byzonder in den dienst van de Kerk, of van den Staet, uit hoogachting voor zyn leven 9 om zyne gezondheid niet te benadeelen , en zyne krachten niet uit te putten , veronachtzaemt hoogere plichten , tot welke hy geroepen wordt. Ook kunnen de plichten tot onfen naesten vorderen , dat wy ons leven meer of min in gevaer brengen, by voorbeeld „ om eenen anderen uit het waeter te redden , om kranken op te pasfen , om brand , of andere onheilen , te helpen afweeren.
3- Wy zyn verplicht, voor onfe cezondheid , te zorgen (c). Hy derhalven , die niet alles vermydt, wat zyn lichaem verzwakken , en zyne Gezondheid krenken kan , en tevens niet alle middelen by de hand neemt, door welke hy zyne Gezondheid be-
Cc) Boven p. 83.
?. deel» V 5»,



308 OVER de ZEEDENLEER
waeren en verbeeteren kan, zondigt kennelyk , tegen zich zelven.
Vermits nu onfe gezondheid voornaemenlyk bewaerd en bevoorderd wordt, door maetigheid, kuischheid, arbeidzaemheid, het verzorgen van wooning en kleeding , als mede door het beteugelen der ongeregelde hartstochten (d) , kan men de zonden, welke wy , in dit opzicht, tegen ons zelve begaen, tot de vol. gende hoofdzoorten brengen: overdaed, onkuischheid, luiheid, te veel of te weinig zorg voor wooning en'kleedins, en onachtzaemheid, omtrent zyne hartstochten.
A. De overdaed is de eerfte zonde vaa dit zoort. Deeze heeft plaets ,
A. In fpys en drank ; wanneer het lichaem ; door overdaet, bezwaerd en verzwakt wordt. Wacht u, (zegt de Heiland) dat uwe harten niet, ter eeniger tyd, bezwaerd worden, met hrasfery en dronkenfchap , Luc XXI: 34. De overdaed , in fpys en draw* , kan niet nalaeten , vroeg of laet, ziekten en ongemakken naer zich te fleepen ; zy brengt haere natuurlyke ftraffen meede , zo dat. zy meer menfchen gedoodt hebbe, dan het zwaerd; daer te boven verdoovt zy de vermoogens onfer
zie«
(<0 BOVIH p. 84—-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 309
zielen ; voeg er by, dat zy den weg baene , tot armoede , en eenen allerfchaedelykften invloed hebbe, op de belangen van den Burgerftaet (e).
salomo waerfchouwt er allerernftigs. te* gen , zeggende : zyt niet , onder de wynzuipers, noch onder de vleeschvreeters : want een zuiper en vraet zal arm werden , en de Jluimering doet verfcheurde kleederen draegen , Spreuk. XXIII: 20, 21. Daerom vermaent paulus: laeten wy , als in den dag, eerlyk wandelen, niet in braiferyen en dronkenfehap; —— en verzorgt het vleesch niet , tot begeerlykheeden, Rom. XIII: 13. 14.
Hoe meenig een heeft, door brasferyen en dronkenfehap beide zyne ziel en zyn lichaem gekrenkt ? Trouwens „ het natuurlyk gevolg „ van zulk eene wys van leven, is te gelyk ziel en lichaem log te maeken , en dikwyls de Rede zo te ontftellen, dat zy den mensch, voor een tyd, verandere , in eenen dwaes, fen, of een beest; onfe werkelyke ver„ moogens te verdooven, den mensch een groot gedeelte van zynen tyd te ontrooven , hem logger te maeken , achteloofer „ en minder bekwaem tot arbeid , minder ge„ fchikt, tot oeffening en waerneeming van zaeken, onderheevig, aen het begaen van
CO Voordetien van den Godsdienst. I Deel. a St. p. X. deel. V ^



SfO OVER DS ZEEDEHtF.ER
s, veele onvoorzichtigheeden , onbefcheiden. „ heeden , verfuimenisfen , en misflae^en. „ Men ziet eene raeenigté van menfchen „ gebooren met talenten, en geroeoen , om* „ dezelve te doen dienen, ten nutte van zich „ zelven en van het Vaderland, welke zich „ op eene jammerlyke wys , ontkenen en verbasteren, om dat zy zich, aen de dron„ kenfchap, hebben overgegeeven. Dit *e„ brek beeft groote lichten uhgebluscht, "en „ verwekt alle dag groote wanorders" (f).
Een maetig gebruik van den wyn verkwikt de* levensgeesten en vervrolykt het hart. Het is de wyn-, die het hart des menfchen verheugt, gelyk het brood het hart des menfchen Jlerkt * Pf. CIV: ij. Tot dat einde bracht de Hei* land den wyn, door een wonderwerk, voort óp de bruilovt te Cana, joh. ij» Het heef* derhalven, tegen eenige oude dwaelgeesten der eerfte Eeuwen , geen betoog noodig , dat het den Christenen geöorloovd zy, .niet alleen tot verfterking van het lichaem, maer .ook te» verwekking van eene gemaetigde en betaemeiyke vreugde, wyn te drinken. AJae* bet
misbruik is , in allen gevalle, laekbaer. ,
Niet alleen is de hoogfte trap van dronken. ,cnap, welke den mensch van zyne zSötict, oeroovt, en, beneeden den rang der diere- t
VSr*
(f) vernet I. c, 1H Detl. v. jaa.



der openbaering. VIII. boek. 31I
verlaegt, verfoeilyk, maer zelvs wordt de minfte overdaet reeds zonde; wanneer de geest zo bedwelmd wordt, dat hy niet genoeg in itaet is, om het gene onfe plicht vordert, jnet alle opgewektheid , in het werk te ftellen , en de begeerten zo verhit worden , dat allerlei verzoekingen , door de zinnen, vry in de ziel indringen ; dan koomt de God-
zaeiigheid in groot gevaer. De vrolyk-
heid is zo lang onberispelyk , als zy , met deftigheid en eerbaerheid, gepaerd gaet; maer zy wordt onmaetig, zo drae de geest verwilderd wordt, en de onëerbaerheid zich begint ©penbaer te maeken, in vuile fcherts, dartele dubbelzinnigheeden , en ontuchtige liederen. Laet onder u niet genaemd worden onëerbaerheid , noch zot geklap, noch gekkerny , welke niet betaemen, fchryvt padlos, Eph. V: 4» J- Noch
• hoereerers — noch dronkaerts, zullen Gods Ko-
% ningryk beërven , 1 Cor. VI: 9.
Ik zal niet fpreeken , van menfchen , die, om de onrust van hun Geweeten te onderdrukken , hun verftand, met voordacht, in volle beekers, verzuipen ; deeze zyn fchandvlekken van het menschdom , die niet alleen hun lichaem verderven , maer ook hunne ziel vermoorden. De minfte overdaet, in het gebruik van wyn of fterke dranken, welke het verftand eenigermaete bedwelmt, en de vreugde des harten ongereegeld maekt, is reeds
X. deel. V 4



312 OVER DE ZEEDENIEER
zeer gevaerlyk. Wanneer de Zo0nen van job maeltyden maekten, in ieders huis 0p zynen dag, en zy hemen zonden , en noodigden hunne drie zusteren, om met hen te eeten en te drinken gefchiedde het, als de daegen der maeltyden om', gegaen waeren, dat job heenen zandt, en hen heiligde , en des morgens vroeg opjtondt , en ■brandoffer offerde, naer hun aller getal: want job zeide: misfchien hebben myne kinders gezondigt, en God in hun hart gezeegent ; alzo» deedt job alle die daegen-, Job 1: 4, 5.
De onmaetigheid in den wyn 'brengt onbedachtzaeme woorden voort. De wyn^is een /potter, de fterke drank is woelachtig ; ''al wie daer in dwaelt, zal niet wys zyn, Spreuk. XX* 2. Deeze zoort van verkwisting baent den weg tot armoede: want die onmaetige blyd. fchap Itev heeft, die zal gebrek lyden ; die Ln enoly hev heeft, zal niet ryk worden , Spreuk. XXI: 17. De wyfe Koning heeft de treurige gevolgen, van deeze onmaetigheid eigenaertt geteekent Spreuk. XXIII: ao-3J. By ts wee ? hy wien och armen ? by wien kyvagien? by wien wonden, zonder oorzaek ? men de roodheid der oogen ? By de geenen, die hy den wyn vertoeven, by de geenen , die koo. men, om gemengden drank na te zoeken. Ziet der wyn niet aen , als hy zich rood vertoont; als hy W fn heehr ™* geen; als hy recht op. g«ti tn zyn einde, zal hy als een f lang byten,
m



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 313
en jteeken als een adder; uwe oogen zullen, naer vreemde vrouwen , zien , en uw hart zal verkeerdheeden fpreeken, en gy zult zyn, gelyk. een, die , in het hart van de zee, floept, en gelyk een , die , in het opperjte van de mast , floept. Men heeft my geflaegen (zult gy zeggen) ik ben niet ziek geweest, men heeft my gebeukt , ik heb het niet gevoelt: wanneer zal ik opwaeken ? ik zal hem nog meer zoeken.
Men behoorde daerom den kinderen, van jongs af aen , een afkeer , van deeze onmaetigheid , in te boefemen. Ten dien einde lieten de Lacedemoniers , 's jaerlyks op eenen zeekeren dag , hunne flaeven , in het byzyn der kinderen, zich vol zuipen, en de grootfte onbetaemelykheeden bedryven.
B. Een Christen moet, in alles, de maetigheid betrachten , en daerom zich wachten van alle overdaed, ook in het Sloepen en de Uitfpanningen.
cc. Al te lang te flaepen bedervt de vochten , en is hoogst verdervelyk, voor de gezondheid van het lichaem ; dus doende verflyt men een gedeelte van den tyd nutteloos, men verzuimt zyn tydelyk belang, en baent den weg , tot armoede. Door onmaetig flaepen , zondigt men derhalven, tegen zich zelven. Heb den flaep niet liev s op dat gy niet arm wordt, Spreuk. XX: 13. Dan, over . X. DEEL. V 5



3*4 over ds zeedeneeer
de Luiheid, zullen wy , in het vervolg , naeder handelen.
B. Ook worden de Uitfpanningen , wanneer men de maetigheid niet in acht neemt, fchae-
delyk en even daerom ongeöorloovd.
Men zondigt, in dit opzicht, tegen zich zelven , op onderfcheidene wyfen.
o. Ten aenzien van de zoort der Uitfpannin. gen, wanneer men de zodaenige verkiest welke of de gezondheid benadeelen , of onfen geest vermoeien. Zulke Uitfpanningen beant woorden niet, aen het oogmerk, en zyn ons in tegendeel zeer verdervelyk.
b. Met betrekking, tot de maet der Uit. fpanningen , zondigt men tegen zich zelven, wanneer men er zich meede beezig houdt ' op eenen tyd, die, tot gewichtiger verrich* tingen , gefchikt is, of er te veel tyd toe beöeedt; zo dat men er zich door vermoeie,
of den noodigen arbeid verzuime. . Hier
toe behoort ook, wanneer men, in zyne Uitfpanningen , de befcheidenheid en welvoeglykheid uit het oog verliest; de omftandigheeden van tyd, plaets , en gezelfchap, als meede de betrekking, in welke men geplaetst is, niet in acht neemt; en zich niet zorgvuldig wacht, van alles, waer uit anderen iets kwaeds zouden kunnen vermoeden. B- De onicüischheid is ten hoogften
ver-



der ofenBabring. VHI. boek. 315
verdervelyk, beide voor ons lichaem, en on* fen geest. Daerdoor derhalven bezondigt men zich grootelyfcs, tegen zich zelven Deeze ondeugd veröorzaekt veele en allerfchaedelykfte ziekten, welken den ouderdom verhaes» ten, en zich, tot het nageflacht zelvs. voortplanten. Zy verpest de z;el; beneevelt het verftand, verhit de verbeelding, en neemt het ganfche gemoed in. Zy baent den weg, tot armoede, en veröorzaekt de trcurigfte verwarringen, zo in de huisgezinnen, als in de ganfche Maetfchappy. Daer te boven heeft zy ook dit byzonder kwaed, dat men, aen deeze ondeugd, fpoedig ten eenemael verflaevd worde* ,, Heeft men zich eenmael, aen de on,, reinheid, overgegeeven, men gaet er zich, ,, van tyd tot tyd, al meer en meer in te „ buiten (g)."
De Heilige Schrivten veröordeelen de omkuischheid zeer nadrukkelyk. Die eene vrouw aenziet , om haer te begeeren , die heeft alreeds over fpel, in zyn hart, met haer gedaen, zegt de Heiland, Matth. V: 28, en van binnen uit het hart, koomen voort ■ kwaede gedachten , overfpec« len, heerery, — ontuchtigheid; alle deeze booze dingen koomen voort van binnen , en ontreinigen den mensch, Mare. IV: 20 • 24». Nu dan, gy kinders, (zegt salomo) hoor naer my , es
C?) II Deel. p. 246. X. DEEL.



31<5 OVER DE ZEEDENLEER
Wjjif niet, van de redenen mynes monds; maekt uwen weg verre van haer (van eene hoer") en naedert niet , tot de deur .van haer huis, op dat . gy anderen uwe eer niet geevt , en uwe jaeren den wreeden , op dat de vreemden zich niet ver. zaedigen , van uw vermoogen, en al uw fmer. telyke arbeid niet home, in het huis des onbekenden, en gy in uw laeste brullet , als uw vleesch en uw lyv verteerd is, Spreuk. V: 7.iI% Lae. ten wy, (febryvt paulus) als in den dag, eer. lyk wandelen, niet in brasferyen en dronkenfehap. pen , niet m faepkaemeren en ontuchtigheeden , Kom. XIII: j3. Dwaelt niet, noch hoereer er s ,
noch overfpeelers, noch ontuchtige , zuüen
Gods Koningryk .beërven, i Cor. VI: 9. Dit is de wil van God uwe heüigmaeking , dat gy u onthoudt, van de hoerery, dat een iegelyk van u veete, zyn vat te bezitten, in heiligmaeking^en eer; niet m (kwaede) beweeging der begeerlyk* heid, gelyk de Heidenen , die God niet kennen, - want God heeft ons niet geroepen, tot onreinheid, maer tot heüigmaeking, 1 Thesf. IV: 3-7 Hoer eer ers en overfpeelers zal God 'oord'eelenl Hebr. XIII: 4. *
Dan niet tegenftaende dit alles, is de onkuischheid, onder menfchen, die zich Christenen noemen , zo gemeen , dat men in twyffel ftae, 0f men er zich meer over verwonderen , dan bedroeven moet. , Ten ty-
de van seneca, was dit bederv der zeeden,



der openbaering, VIIT. boek. 317
by de Romeinen , zodaenig doorgedrongen, dat de afkeer van deeze ondeugden verdwecnen waere, dat men zich niet meer fchaemde, wegens het overfpel, en dat de kuischheid eener vrouw een bewys waere van haere lelykheid (/*)■ De Hekeldichter juvenalis zegt, dat een man zyne oogen moest toe doen, wanneer hy zyne vrouw op overfpel betrap»
te, wilde hy de hel niet ontfteeken (i).
Zo verre is het , onder ons, nog niet gekoo. men ; maer, de zonde van onreinheid is evenwel , tot menfchen , van bykans alle leevtyden en Staeten, doorgedrongen; de fchaemte is veelszins uitgeroeid; de ongebondenheid beyvert zich, om de vuile ontucht te ontheffen, van de weinige fchande, welke, tot nog toe, op haer blyvt liggen. Het kan daerom niet ongepast geöordeeld worden , het verfoeilyke en hoogstverdervelyke van de onkuischheid, in de byzonderheeden, wat naeder aen te wyzen.
A. De onkuischheid is van zeer onderfcheidene zoort.
et. De eerfte zoort beftaet, in ontuchtige. gedachten en begeerten, welke niet altoos ter
uitvoer gebracht worden. Deeze hebben
plaets, ook by zulken , die zich niet werke.
CA) se ne ca ie Benef. 1. UI. c. 16. (i) Satyr. I. UI, Sat, 6. ys. 284——
x. deel.



318 OVER DE ZEEDENLEER
lyk, aen onkuifche daeden, fcbuldig maeken Zy ontftaen voornaemenlyk., uit het aenhoo'. ren van vuile redenen,, uit het leezen van ontuchtige boeken , uit het befchouwen van fchaemteioofe vertooningen, en wat meer de verbeelding verhitten kan. Zelvs ontbreekt het met, aen zulken , die zjch, met onkuifche gedachten, het zy waekende, het zy flaepende, vermaeken. — Maer voor al vinden de ontuchtige gedachten en begeerten plaets, in de harten van zulken, die zich, i0 onkuifche daeden, verloopen. Hunne verbeelding is veeityds vervuld, met ontuchtige vertoonirgen, en de onkuifche daeden ftellen zich zo leevendig voor , als of dezelve met de daed gepleegd wierden. Hiervan daen zyn hunne onkuifche begeerten zo groot en geweidig, dat zy een aental van lichaemen zouden noodig hebben, om al die ontucht te volbrengen , tot welke hunne "lusten zich uitftrekken.
Hoe grouwzaem is zulk een ontuchtig hart, voor den Heiligen God, die dooruec, tot op den boodem van het gemoed ? — Daer te boven zyn de ontuchtige gedachten en begeerten des te verdervelyker, daer zy het hart allengskens geheel inneemen , cn het geheele gemoed verpesten ; ook verhinderen zy den ingang van al het goede; zelvs drin-en zy den Godsdienst, uit het hart, en worden



eer opensaeiung. VIII. boek. 310
fpringbronnen van ongeloov; immers men vervalt ligtelyk, tot zodaenig eene ligtvaerdig. heid, dat men niet meer, aen den Godsdienst, tlenke, en dat dezelve geene kracht meer hebbe , op het gemoed. — Deeze zyn de befmettingen van den geest , van welke paulus fpreekt, 2 Cor. VII: 1, en vleefchelyke begeerlykheeden , van welke petrus zegt, dat zy kryg voeren, tegen 4e ziel, 1 Petr. II: ir.
<3. De onkuischheid maekt zich wyders
openbaer, in Woorden. Dit gefchied, of
meer bedektelyk , wanneer men zich bedient van ontuchtige dubbelzinnigheeden , of meer onbewimpeld, wanneer men allerleie vuile reedenen onbefchaemd uitfpreekt, ontuchtige liederen zingt, of v/el zich zelvs, over de. ontucht, beroemt, en daerin zyne eer Helt. Op deeze mag men toepasfen het gene, van de verbasterde Jooden, getuigd wordt, Jef. III: 0. het gelaet van hun aengezicht getuigt tegen hen, en hunne zonden fpreeken zy vry uit, gelyk Sodom; zy verbergenze niet; wee hun lieden, want zy doen zich zelven kwaed. —— Geen vuile reden gae , uit uwen mond, fchryvt paulus. Eph. IV: 29.
y. De onkuischheid vertoont zich vervolgens in Gebaerden , in fchaemteloofe ontblootingen , in dartele aenraekingen, in onëerbaere vryheedeu, in wulpfcbe dansfen, en wat van dien aert meer. Deeze allen verrae-
x. deel.



SlO OVER 0E ZEEDENLEE'r
den een onkui'sch gemoed, en vervoeren ande. ren, tot ontuchtige gedachten en begeerten. job had er zich, tegen gewaepent, zeggen* de: ik heb een verbond gemaekt, met myne 00°en hoe zoude ik dan acht gegeeven hebben , op*eene ' maegd ? "Job. XXXI: * Laet uwe oogen recht int zien, en uwe oogleeden zich recht voor u houden, zegt salomo, Spreuk. IV: 25.
Byzonder vertoont zich de Onkuischheid, m eene fchaemteloofe kleeding , en eenen dartelen opfchik, gelyk de dochters van Zion, die zich verheften , gingen met uitgeftrekte hal. zen, en lonkten met de oogen, al gaende en trip. pelende daer henen traeden, als of haere voeten gebonden waeren, enz. Jef. III: salomo zegt, fpreekende, van eene verleidende hoere: begeert haere fchoonheid niet in uw hart, laet zy u niet vangen, met haere oogleeden, Spreuk. VI25; en hy geevt eene fchilderachtige teekening van het betooverend vermoogen eener ontuchtige vrouw, welke er zich op toelegt, om jonge lieden te verleiden, Spreuk. VII: 6 - 23.
S. Eindelyk wordt de onkuischheid uitgeöoeffend, met daeden. —- In het vervolg, moeten wy, van het hüwelyk, en de plichten, welke daeraen verbonden zyn, met opzet fpreeken ; en dan zullen wy eene meer gepaste gelegenheid hebben, om , over den Echtbreuk, de Hoerery, de Bloedfchande, en dergelyJïe onkuifche daeden, meer byzonder te hande.
len,



pek. openbaerïng. VIII. boek. 32!
ïen. Thans zullen wy ons vergenoegen, met eenige algemeene aenmerkingen , waeruit het blyken zal. dat een aental van fchaemteloofe en onëerbaere bedryven , fchoon zy geene ergenlyk gezegde daeden van onkuischheid zyn , deeze ondeugden zeer naby koomen , en bykans, als even zo zwaere misdaeden , moeten gereekend worden.
a. Er is eene natuurlyke fchaemte, welke zich reeds , van de vroegfte jaeren, openbaer maekt, en eerst, door het herhaelen van vuile redenen en daeden, allengskens wordt afgelegd. Elk een ontuchtige vraege het zich zelven , of hy, by het pleegen van de eerfte daed der onkuischheid, niet eene zeekere fchaemte, en eene tegenkanting van zyn gemoed , gevoelt hebbe, Deeze fchaemte, welke als een natuurlyk behoedmiddel is, tegen de onkuischheid, verdwynt, door de gewoonte , van aen de
vuile lusten toe te geeven. ■ Alle zulke
. bedryven derhalven, welke, met de natuurlyke fchaemte. ftrydig zyn, en over welke zich een ontuchtige, eer hy aen dit kwaed gewoon was, zoude gefchaemt hebben, koomen zeer naby, aen de Onkuischheid zelve; en zy grensfen er des te naeder aen, naermaete zy meerder of minder , tegen de natuurlyke fchaemte, inloopen. Iemand, die zich,'voor de
eerftemael, op eene onëerbaere wys , laet x. deel. X



322 OVER DE ZEEDENLEER
aentasten, zal er, van fchaemte, over blo©, fen enz.
è. De zeedenlyke hoedaenigheid van eenie bedryv hangt meede af, van het oogmerk het welk men daer in bedoelt. Heeft men * by het verrichten van eenige daed, een zondig' oogmerk, dan is het onmogelyk, dat die zelv-
de daed zeedenlyk goed zy Wanneer men
derhalven iets verricht, met oogmerk, om zyne onreine begeerlykheeden te voldoen, daa
die zelvde verrichting even daerom ontachtig.
c Al wat aenleiding geevt tot zondigen, is zeekerlyk ongeöorloovd, en al, wat de onreine lusten opwekt en gaende maekt, is ontuchtig. Alle bedryven daerom, welke iemand toe het pleegen van Onkuischheid, verleiden kunnen, of zyne wellustige begeerten opwekt" zyn misdaeden, welke de werkelyke Onkuisch' hdd zelve zeer naby koomen; en, naermae-' te zy meer, tot onreine wellusten, aenfpooren, zyn zy ook des te zondiger en meer te veroordeeïen.
d. Eindelyk al wat, in het duistere, ge. fchied, om de onreine begeerlykheeden op te wekken of te koesteren , en waer over men zich, voor eerbaere lieden, fchaemen zoude» wanneer het ontdekt werdt, is onëerbaer en zondig; ea hoe meer men zich, over eenig



der. o-penbaerlng. VIII. boek,
feedryv van die zoort, in tegenwoordigheid van deugdzaeme lieden , fchaemen zoude, des te ftrafwaerdiger is het zelve.
Meer kan ik er niet van zeggen, om de natuurlyke fchaemte en eerbaerheid niet te kwetfen.
B. De oorzaeken van, en de aenleidingen, tot de onkuishheid zyn voornaemenlyk de volgende
u. Het botvieren , aen de vleefchelyke begeerlykheeden. —— Het zeedenlyk bederv kleevt ons allen aen , van catuure, en onder alle de ongeregelde begeerlykheeden van het diep bedorven hart, zyn die, tot het genot van vleefchelyke wellusten , doorgaens de fterkfte. Wanneer nu iemand, vooral in zyne jeugdige jaeren, als de drivten het meeste geweld uitoeffenen, in plaets van, door de reden, zyne vleefchelyke begeerten te maetigen en te re. gelen, zich daerdocr laet overheerfchen, dan zal hy de kracht der verzoeking niet wederftaen kunnen ; en, wanneer hy eenmael de natuurlyke fchaemte onderdrukt heeft, zal hy een ilaev der wellusten worden, zo dat hefi hem hoe langs zo meer ondoenlyk worde,
zich, uit deeze ftrikken , los te rukken.
Het is daerom eene merkwaerdige les van. confuciüs, den Wetgeever der Chineezens 5) dat een man zich , in zyne jeugd, voof „ vleefchelyken lust, in zyne rypere jaerei»
x. hmu X a



324 OVER DE ZEEDENLSER
„ voor partyfcbap, en, fa zynCn ouderdonV „ voor gierigheid, wachten moet." _ a. Niet minder verdervelyk is' de onkunde ra den Godsdienst , en het veröEacbtzaemen
van deszelvs voorfchrivten _ Wanneer een
ontuchtige, in een uur van verzoeking, dacht aen God en zyne Volmaektheeden, en zich herinnerde, dat hy altoos en overal ver. keert, onder het alziend oog van eenen Heihgen God , die te rein van oogen is, dan dat . hy het kwaede aenfchouwen kunne, zou hy in deeze overdenking, een allerkrachtigst be* hoedmiddel vinden, tegen de vuile onkuischiieiü. Maer iemand, die God niet heeft leeren kennen , of niet denkt, aen zyne Volmaektbeeden, loopt groot gevaer, om, door de on. reine begeerlykheeden, overheerscht te worden ; en naermaete hy daer aen meerder toegeevt, wordt hy ook meer afkeerig, van ernIbge overdenkingen, en zoekt in tegendeel ydele verfchooningen , om het kwaed te verkleinen. Zo doende wordt men ten laetüen ongevoelig, en geevt zich over, tot ontuchtigheid, om alle onreinigheid gieriglyk te bedryven, Eph, JV: 19.
7. Het gebrek van eene goede opvoeding
doet, ook in dit geval, zeer veel kwaed
Wanneer alle Ouders er hun werk van maekten, om hunne kinderen , van vroeg of aen m den Godsdienst te onderwyzen, om de nat
tuur-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 325
natuurlyke fchaemte te vermeerderen en aen te kweeken , om hun de zonde van onkuischheid , in eene haetelyke en verachtelyke gedaente, voor te ftellen, en om hen, tegen de kracht der verleiding , te waepenen; dan zouden zy , by hunne intreede in de waereld, veel minder gevaer loopen, van zich, tot ontucht , te laeten vervoeren. Welk eenen gezeegenden invloed zou her. hebben, op het hart der onbedachtzaeme jeugd , wanneer elk een Vader, met Koning salomo, zeggen konde: myn zoon , bewaer myne redenen, en leg myne . gebooden by u wech; bewaer myne gebooden, en leev, en myne Wet, als den appel uwer oogen; bindfe aen uwe vingeren , fchryv ze op de tafel uwes harten; zeg, tot de wysheid, gy zyt myne 'zuster , en heet het verftand uwen bloedvriend; ep dat zy u bewaer en , voor de vreemde vrouw, voor de onbekende, die, met haere redenen, vleit, Spreuk. VII: 1-5-
Maer , wanneer de Ouders daerëntegen het Godvruchtig onderwys van hunne kinderea verwaerloofen; in hunne tegenwoordigheid ontuchtige redenen voeren; de gelegenheeden niet affnyden, in welke zy iets, het welk ontuchtig is, kunnen hooren en aenleeren; en hen, in die jaeren, waerin zy de meeste waerfchouwingen, beftraffingen, en vermaeningen, noodig hebben, aen het opzicht van losbandige dienstbooden, of wulpfche vreemdelingen a
X. DEEL. X 3



$26 OVER DE ZEEDENLEER
overlaeten ; dan baent men den weg , dat zy z.cb aen de ontucht, overgeeven, en enge. breideld, in hun verderv, loepen.
i. De Leedigheid geevt ongemeen veel voedfel, aen de Onkuischheid. „ Wanneer gy de „ leedigheid wechneemt, hebt gy ook den „boog van Cupido weebgenoomen ," zegt oviDiua Qk).
Otiafe tollas, periere Cupidinis arcu:.
Toen david leedig op zyn dak wandelde, en zyne oogen liet weiden , op een betooverend voorwerp, van welke hy dezelve had behooren af te trekken, kwam hy , tot zynen fchroomelyken val , die zo veele rampzaelige gevolgen naer zich fleepte, 2 Sam. XI: 2-4
j. Overdaed in fpys en drank maekt de vleefchelyke begeerlykheeden gaende, en vervoert « veele, tot Onkuischheid. Ziet den wyn niet °en (zegt salomo) ah hy zich rood vertoont, ahhy, m den beeker , zyne verw geevt, ah hy r*ht op gaet — uwe Bogen ^ — ^
de vrouwen zien, en uw hart zal verkeerdheden fpreeken, Sreuk. XXIII; 3x , 33. I>ArjLüs voegt daerom brasferyen en dronkenfehappen, mtjlatpkaemeren en ontuchtigheeden tezaemen, •Kom. XIJI: jj, '
£. Het
CA) In fymet, Autoris vs. %3S,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 327
g. Het verkeer, met kwaed gezelfchap, is eene andere bron van dit bederv. Daer door wordt de natuurlyke fchaemte onderdrukt ; daer door koomt men in verzoeking, om , in alles , mede te doen; men wordt veracht en befpot, wanneer men zich weigerig houdt; men koomt, langs dien weg , in gelegenheeden , tot ontucht, welke men zelve niet zou hebben durven opzoeken ; en , wanneer men eenmael, met den maelftroom , is wechgevoerd, wordt het hoe langs hoe moeilyker, te rug te keeren. Dwaelt niet; kwaede zaemenfpreekingen bederven goede zesden , 1 Cor. XV: 33.
t). Wy voegen er het leezen van fchaedelyke boeken by. Deeze vervatten een gezuikerd vergivt, waer door het verftand zo bedwelmd werdt, dat men de affchuuwelykheid der ondeugd niet meer zien kan, of ten minften wordt de verbeelding vervuld , met ontuchtige vertooningen. Hier toe mag men
ook brengen onkuifche fchilderyen en afbeeldingen , welke de vleefchelyke lusten gaende maeken. Oholiba, onder welken naem , het volk van Israël bedoeld wordt, deedt, tot haere hoeieryen , nog meer toe : want, toen zy gefchilderde mannen , aen den wand , zag , de beelden der Chaldeeuwen , gefchilderd met menie t zo werdt zy , op dezelve , verlievd s
X. DEED. X 4



328 OVER DE ZEEDENIEER
met het opzien haer er oogen, Ezech. XX III* 1.4> 16.
6. Eindelyk moet men , onder de oorzaeken van , en aenleidingen , tot Onkuischheid nog de gewoone leevenswys tellen , vooral in de grootere Steeden ; alwaer veelen , zonder, aen Godsdienftige overwee^ingen , te denken, het meest bedacht zyn , om' den tyd , op de beste wys, n weelde en vermaeken , door te brengin men befieedt eenen geruimen tyd, om zich te kleeden en op te fchikken , dikwyls op eene wys, welke, met de zeedigheid en fchaemte , niet beftaenbaer is; men llaept, eet, en drinkt, meer dan noodig is, waer door het vleesch verzorgt wordt, tot begeerlykheid ; beide gefiachten verkeeren , op eene wys, welke voedfel ver-
fchaft , aen de zinnelyke lusten. - Hoe
veel aenleiding geevt zulk eene levenswys en hoe groot is de verleiding, tot onkuisch' heid ?
C. Het verfoeilyke der Onkuischheid hebben wy reeds zo even aengetoont; byzonder voor zo verre men zich daer door, tegen zich zeiven, zwaerlyk bezondigt, en deeze ondeugd ra de Heilige Schrivten, uitdrukkelyk verboo! den wordt. Dan laeten wy dit Huk, nog wat naeder, aendringen. g' Het pleegt van Onkuischheid fluit eene
ver-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 3SO,
verloochening van God, en zyne Volmaektheeden, in zich. ■ Immers iemand, die geloov t , en zich geduurig herinnert, dat God heilig en alweetend is ; dat zyne tegenwoordigheid ons, van alle zyden , omringt; dat zyne rechtvaerdigheid het ftraffen der overtredingen van zyne Wetten vordert ; zal zulke onreine daeden , over welke hy Zich , in de tegenwoordigheid van eerbaere lieden , fchaemen zoude, ook niet, in het eenzaeme, en in het duistere, bedryven. „ Zulke gedachten van God te hebben , en zich echter aen zulke ongeöorloovde zonden, over „ te geeven, is eene onbegrypelyke tegenftry, digheid; en dat men dezelve , zo veelvul„ dig, en by zo veelen , gewaer wordt, is „ teffens eene proeve, hoe ver het, met de „ algemeene verdorvenheid , gaet , en hoe „ weinig deeze ondeugende menfchen aen God „ denken" (0-
0. Het pleegen van Onkuischheid ftrydt, met de plichten , welke wy , aen onfen naesten , en aen de menfchelyke zaemenleeving ,
verfchuldigd zyn. Van den Echtbreuk, en
de daer aen verwante misdaeden, zullen wy, in het vervolg, meer- opzettelyk handelen. Alleenlyk merk ik nu maer aen , dat de onkuischheid in het gemeen eene blykbaere kwet«
(/) stapfer Dertigtal van Predikatiën, p. 691. X. DEEL. X J



33© OVER DE ZEEDENLEER
zing zy van die plichten , welke wy, ae* onfen naesten, verfchuldigd zyn. Men bezondigt zich daer door, tegen de geene, met welke men, in onreinheid, kevt; tegen de kinderen , die, uit eene ontuchtige verkeenng, gebooren worden; tegen alle, aen welken dit misdryv bekend wordt; en tegen de geheele Maetfchappy.
a. Men bezondigt zich, tegen de geene, met welke men, in onkuischheid, leevt. £en van beide: men verleidt haer , of men ver-
fterkt haer, in deeze zonde. jn het
eerfte geval, kan er niets verfoeilyker gedacht of genaemd worden, dan een onfchuldig meisjen te bedriegen , haere fchaemte uit te loeien, haer te berooven, van haere eer,
en van een goed geweeten ; haer in de'
ondeugd , en in het verderv , te ftorten ; en te veröorzaeken , dat zy, eenmael de gevoelens der eerbaerheid onderdrukt hebbende vervolgens, tot eene volflaegene onbefchaemdheid, en openbaere hoerery, vervalle. Zo doende heeft men de fchuld van alle haere tydelyke ongelukken , en dikwyls van haer eeuwig verderv. Hoe diep moet dan het bederV , in grondbeginfelen en zeeden, zyn doorgedrongen , by de zulken, die de grouwzaeme poogingen, om onnozelen te verleiden, en, aen hunne vuile lusten, dienstbaer te maeken , voor eene kleinigheid, aenzien? daer toe
moet



DER OPENBAERING» VIII. BOEK. 331.
moet men alle gevoel, van eer , geweeten , deugd , en Godsdienst, ten eenemael verloo-
ren hebben. • Leevt men in onkuischheid,
met de zodaenigen, welke reeds te vooren ontuchtig waeren, zo verfterkt men haer, in de godloosheid , men dwarsboomt haere verbeetering , en men is oorzaek , dat zy f door geduurige herhaeling van haere zonden , eindelyk , in het kwaed, zo verhard worden , dat zy , tot eene fchaemteloofe ongebondenheid vervallen , en , zonder boetvaerdigheid , dikwyls in de ongerechtigheid fterven.
b. Men bezondigt zich, tegen de kinderen , die , uit zulk eene ontuchtige verkeering , gebooren worden , daer deeze , zonder een behoorlyk opzicht , buiten eene Godsdienftige opvoeding , van hunne wreede Ouderen , veriaeten , dikwerv in ellende opwasfen. —-— Immers zy worden, op eene fchandelyke wys, te vondeling gelegd, en, aen de zorg der Overheid, overge'aeten; of, naer flechte plaetfen , verzonden , alwaer zy eea gebrekkig onderhoud, en nog ellendiger opvoeding , genieten ; of men koopt eenen geleenden Vader, die hun geene lievde kan toedraegen. Immers de meesten groeien op , in de ellende, in allerlei boosheid en ondeugden ; en zy zyn, met eene.' onuitwischbaere fchandvlek geteekend , die zich uitftrekt, tot de laete nakoomelingen. s. DEEE.



332 OVER DE ZEEDENLEER
c Men bezondigt zich , tegen allen , aen
welken dit misdryv bekend wordt. De'
Codvruchtigen Worden er door geërgerd en anderen worden, door het kwaede voorbeeld m gevaer van verleiding gebracht ; en hoe' veelvuldiger deeze kwaede voorbeelden zyn , des te grooter wordt ook de kracht der verzoeking , naerdien de fchaemte en de fchande, naer die zelvde evenreedigheid , verminderd wordt.
d. Men bezondigt zich, tegen de ganfche
Maetfchappy. Door het vermeenigvuldi-
gen der onechte kinderen , wordt de Burgerftaet overiaeden , met arme en hulpeloofe lieden. Daer te boven verdervt de Onkuischheid de zeeden van eenen ftaet; zy verbant de fchaemte en eerbaerheid ; zy verdryvt de deugd en den Godsdienst; en fleept, ten laetften , eene algemeene losbandigheid naer zich.
D. De gevolgen van de onkuischheid zyn allerrampzaligst, byzonder voor den ontuchtigen zelven. Laeten wy deeze treurige gevolgen wat naeder aenwyfen , ten betooge dat een ontuchtige, 0p eene fchroomelyke3 wys , tegen zich zelven , zondige.
3. De Onkuischheid benadeelt de welvaert van het lichaem, en krenkt de gezondheid. Zy verzwakt alle de krachten van het lichaem; zy brengt, over haere flaeven, dikwyls reeds' ia den bloei van hunne jaeren , alle de toe-
val-'



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 333
vallen van eenen hoogen ouderdom; zy veröorzaekt meenigmaelen vuile ziekten, en zomtyds eenen vroegtydigen dood. Maek uwen weg, verre van haer (van eene ontuchtige vrouw) zegt salomo, op dat gy anderen uwe eer niet geevt , en uwe jaeren den wreeden ( — en gy, in uw laetfte, brullet, air uw vleesch , en uw lyv , verteerd is , Spreuk. V: 8, 9, 11.
(5. Niet minder verdervt de Onkuischheid ook
de ziel.. Door de heerfchappy der zin-
nelyke lusten, verliest het verftand , van tyd tot tyd, zyn doorzicht ; de verbeeldingskracht wordt , met de fchandelykfte beelden van den wellust, vervuld; het hart wordt afkeerig, van ernftige overdenkingen; het Geweeten wordt bevlekt, en , ten laetften , ongevoelig. By den eerften #ap , tot Onkuischheid, kant er zich het Geweeten tegen , en zoekt den mensch, van den val, te rug te houden; na de verzaediging der vuile lusten , gevoelt de ziel, wanneer zy , tot nadenken koomt, de bittere verwytingen van het ontroerd Geweeten ; maer vaert men dan voort, met, tegen de infpraeken van het Geweeten , te zondigen , dan vervalt men fpoedig, tot de rampzaelige ongevoeligheid van verharde zondaeren.
y. De Onkuischheid maekt haere flaeven onbekwaem, tot de plichten, welke wy , aen
x. DEEL.



33* OVER DE ZEEDENIEEH
God, verfchuldigd zyn . Een hart, he*
welk, met onreine lusten , geheel is ingenoomen, , verliest alle geneegenheid , tot den Godsdienst. Het denken , aen God, en zyne Volmaektheeden , is verveelende , voor eene wellustige ziel, welke, in het opvolgen der vleefchelyke begeerlykheeden , haer hoogfte goed zoekt. De prediking van Gods woord is , voor zulke gemoederen , onverdrae»Iyk om dat het hunne ongebondenheid veroordeelt; daerom wordt de openbaere Godsdienst of verzuimd, of, zonder aendacht , bygewoond , terwyl de bedorvene verbeelding voedfel zoekt, om zich te verhitten.
S. Door Onkuischheid benadeelt men zvne tydelyke welvaert. — Een ilaev der ontucht vergeet zyne eer , zyne welvaert , de plichten, van zyn beroep, de voordeelen , welke hy zou kunnen doen , de gevaeren , ia welke hy verkeert, de onheilen, welke hem drukken, de middelen, welke hy behoort in het werk te ftellen , om zyn geluk te bevoorderen ; en denkt nergens anders aen , dan hoe
hy zyne wellusten verzaedigen zal. , Hoe
meenig een verzuimt de beezigheeden van zyn ambt ? hoe meenig een vergeet de waerdigbeid van zyn karakter ? hoe meenig een verzuimt de zorg voor zyn huis ? hoe meenig een verkwist zyne natuurgaeven , die hem zouden kunnen bekwaem maeken, om nuttig
CS



DER OPEKBAERING. VUL BOEK» S35
te zyn voor het algemeen belang ? hoe meenig een verliest alle genecgenheid, tot het gene fchoon , groot, edel, en verdienstelyk is ? hoe meenig een verlpilt zyn vermoogen , overlaedt zich , met fchulden, en doet zyn huisgezin , in armoede , ftorten ? alles , om vuile wellusten te verzaedigen. By hoe veelen is de buitenfpoorigheid van den wellust de bron geweest van het verval , de armoede , de ellende, en de fchande, niet alleen by byzondere perfoonen , maer by geheele genachten. Zo myn hart verlokt is geweest, tot eene vreemde vrouw : —— want dat is een vuur , het welk, tot de verderving toe, verteert, en §lI myn inkoomen , uitgewortelt zou hebben , Job XXXI: 9, 12.
s. Eindelyk moet ik er nog byvoegen , dat iemand , die zich , aen de Onkuischheid , overgeevt, daer in hoe langs zo meer vervalle; de zonde der onreinigheid heeft dit byzondere, dat de begeerten , met het volbrengen van dezelve, geduurig fterker worden ; hoe meer men , aen de vuile wellusten , toegeevt, hoe meer men, naer nieuwe gelegenheeden , zoekt, om dezelve te voldoen, en evepwel worden zy nimmer verzaedigd. De verbeelding en het ganfche hart worden allengskens zo verdorven , dat men zelvs, in den ouderdom, wanneer het lichaem verzwakt is , en de krachten ontbreeken, nog met ge-
X. DEEL»



33°" OVER DE ZEEDENIEER 9
genoegen , aen zyne ontuchtige bedryven , denkt, en daer van fpreekt. .—- Daer van daen vindt men zo veele oude zondaeren, welker ontuchtige begeerlykheeden zich .0Og veel verder uitftrekken , dan hunne krachten , en welker geweeten zo verhard is, dat de naderende dood en eeuwigheid het gevoel daer van niet meer kunnen opwekken.
Elk wachte zich daerom , van de verzoeking , tot onkuischheid, en bediene zich daer toe, van die middelen , welke wy boven hebben op^egeeven (m).
C. Gelyk onfe Gezondheid, door de AR. beidzaemheid , bewaerd en bevoorderd wordt (n), zo is de leedigheid, voor dezelve, allerfchaedelykst.
De leedigheid en luiheid is, „ of „ eene ganfchelyke , of eene te veel herhaelde en „ ontydige nalaeting van zodaenige handelingen , „ die wy , uit hoofde van onfen Jtand en beroep, „ ter bevoordering van onfen en anderer tydely„ ken weljtand,^ te doen verfchuldigd zyn."
Deeze Luiheid en Leedigheid bederv t de vochten, verflapt de zenuwen, en heeft derhalven eenen zeer nadeeligen invloed, op de gezondheid van onfe lichaemen. Daer te bo« ven is zy zeer verdervelyk, voor onfe zie-
Jen,
( m ) p. g8 - ioo.
%n) Boren p. ico - na.



der ofsnbaerinó. VIII. boek. 33?
]en, daer zy ons zeedenlyk karakter bederve, voedfel geevt , aen kwaede gedachten , en eene wyde deur opent , voor allerlei ondeugden , byzonder , gelyk wy zo even gezien hebben , voor de Onkuischheid (o> Het wyst zich derhalven van zelvs , dat men zich, door Luiheid en Leedigheid , tegen zich zelven bezondige.
Er zyn onderfcheidene zoorten van Luiaerts. De Hoog-Leeraer miller (p) ftelt, in de eerjie klasfe, de zulken , die, van alle zoort van werkzaemheeden , in het gemeen , eenen afkeer hebben ; in de tweede de zodaenigen, die men , in de zaemenleeving, commode of gemakkelyke menfchen pleegt te noemen, die wel eenige zaeken , maer geene zulke , welke , met de minfte lastigheid, gepaerd gaen , by de hand neemen ; in de derde zulke traegen , die hunne zaeken nooit, op den rechten tyd , noch met eene behoorlyke infpanning van alle hunne krachten, uitvoeren. Ondertusfehen is de ééne Luiheid zondiger , dan de andere ; en de trappen, deezer ondeugd moet men bepaelen, naer de omftandigheeden , welke den eenen mensch meer dan den anderen , tot werken verplichten ; naer het gewicht der zaeken, welke iemand te
( o ) Boven p. 32G.'
(p) 1. c. VI Deel. p. 474.
se. deel, Y



333 OVER DE ZEEDENLEER
verrichten heeft ; en naer de meerdere of mindere krachten, welke iemand, tot een aenhoudend en moeilyk werk, boven anderen van de Voorzienigheid , ontvangen heeft ' A. De meer byzondere zonden , aen welke men zich, door luiheid en leedigheid tegen zich zelven, fchuldig maekt, zyn voor' naemenlyk de volgende ; - dat men zyn Ieven, in leedigheid, doorbrengt, en geen beroepby de hand neemt , om daer in aen zich zelven en anderen, nuttig te weezen; zulke
deM^f °gerS ZyD °DDUtte baJlas£en> voor de Maetfchappy, en dieDen tQt niets ^
dan dat zy de vruchten der aerde helpen eeten; - dat men een beroep kiefe, het welk, met iemands behoevten , en die van zyn huisgezin, of met zyne bekwaemheeden, niet overëenftemt; dat men ^ ^
van zyn beroep verwaerloost, en traeg is m zynen arbeid ; _ dat men j fa ^ ken, 0f de rechte orde, 0f den bekwaemften tyd of.de goede gelegenheeden, om eenig werk, op de voegzaemfte en voordeeligfte wys, uit te voeren, uit traegheid, niet in acht neemt; - dat men te veel tyd befteedt, tot uitfpanningen , en zich, onder voorwendiel van uit te rusten , aen eene onvruchtbaere werkeloosheid, overgeeve. Hoe meenig een fpreekt, van zyne uitfpanningen , die zelden of nooit was ingefpannen ?
B.



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 539
B. De oorzaeken van de luihkid en leedigheid zyn, naer het karakrer van verfchillende menfchenzeer onderfcheiden.
a. By zommigen is het eene natuurlyke traegheid , welke hen , van allen arbeid , afkeerig maekt. Voor de zodaenigen , is alle werk, tot eenen onverdraeglyken last ; al wat zy doen , verrichten zy , met weerzin ; en zy onttrekken zich, van den arbeid, zo veel hqt maer eenigszins mogelyk is. — Is een mensch van zulk een traeg Karakter ryk , dan voert hy niets uit, dan eeten , driDken , flaepen , en is, zich zelven en anderen, voor het overige , tot eenen last. Zulk eenen ryken en verachtelyken luiaert, vraeg ik, op zyn geweeten : „ merkt gy niet zelvs , dat „ zo wel uwe ziels als lichaems krachten , ,, door eenen heimelyken roest, heel zicht„ baer verteerd worden , of, om eigenlyk te ,, fpreeken , dat gy geftaedig dommer , trae„ ger , zwakker, en , tot alle gewichtige
,, verrichtingen , onbekwaemer wordt ? •
„ Waer aen denkt gy , en waer meede houdt zich uwe droomende ziel onleedig , wan„ neer gy zo werkeloos uw bed , of uwen „ leunigftoel, met den onnutten last van uw
„ zo teeder gemest lichaem , bezwaert ?
„ Maekt gy ontwerpen, ten voordeele der armen , of zyt gy bekommerd , voor het eeuwig welzyn uwer bnftervelyke ziel ? —x. deel. Y 2



34° OVER DE ZEEDENLEER
„ Wat gy ook moogt zeggen ; dewyl gy het „ goede niet doet, het welk gy doen moest; „ zo zondigt gy , en wie geheel niets doet, „ die is altyd zeer naby het gevaer, van
» kwaed te doe° Zyt gy niet zeer on-
„ dankbaer, zo wel tegen God, als tegen „ de Maetfchappy ? Van beide geniet gy on„ telbaere weldaeden. Gy zyt, by de leeJs dige bezitting uwes rykdoms, met de daed* „ als de van den kanker aengeftooken leeden l „ die den overigen het beste voedfel onttrek„ ken, en ze daer by nog , in hunne wer„ kingen, beletten. Ja, zyt gy niet, tegen „ u zelven , ten uiterften onrechtvaerdig ? „ Gy wilt volftrekt niet volkoomener wor„ den, en gy bedriegt u, wanneer gy meent3 „ dat uw rykdom u zulke voorrechten ver! „ fchaffe, welke u , tegen de verdiende ver„ achting der wyfen , ja van God zelvs, „ kunnen befchermen. —- Ik vraeg u ein„ delyk, waer meede wilt gy, by het aen„ naederen des doods, de verwyten des Ge„ weetens weeren? Hoe wik gy, voor Gods „ oordeel, beftaen , wanneer de Alweetende „ Rechter u de reekening aengaende de Ta« lenten , welke Hy u heeft toebetrouwt, „ zal afvoorderen" (q) ? H. Eene Hechte opvoeding , en eene kwaede
ge-
CO'üulir k c. VI Deo. p. 475, 47<S.



der openbaering. VUL boek. 341
gewoonte, is eene andere oorzaek van luiheid en leedigheid. — Wordt iemand, van jongs af, aen de beezigheeden , gewend , dan vallen zy hem niet zwaer, en de leedigheid zal hem , met den tyd, tot eenen last weezen. Maer hoe veele kinderen wor¬
den , in de leedigheid, opgevoed? Behoevtige lieden zyn genoodzaekt hunne kinderen vroeg, aen het werk, te zetten; en het gefchied dikwerv al te vroeg , zo dat het hoogt noodig onderwys verönachtzaemd worde. Maer , by aenzienlyke en ryke lieden , worden de kinders , van de jeugd af, aen de leedigheid , gewend; de aenzienlyke vinden weinige beroepsbeezigheeden , welke, naer hunne meening, voor de hooge geboorte en waerdigheid der kinderen ,■ gepast .zyn , en andere, meenen zy, zyn zo gering, dat er hunne kinders door zouden ontëerd worden. De ryken voeden hunne kinderen op, tot leedjgloopers, om dat zy hun goederen genoeg zullen nalaeten , om , zonder beroep, of beezigheeden , rykelyk te kunnen beftaen. — Aenzienlyke en ryke lieden fchikken nog wel eens hunne kinderen , tot het beöeffenen der weten fchappen , byzonder van de Rechten; maer men verzuimt niec hen te onderrichten , dat zy te veel rang of rykdommen bezitten , om er eene kostwinning van te maeken ; de jongeling denkt daerom meer, aen vermaeken, x. deel. Y 3



34» OVER DE ZEEDENLEER
dan aen voorderingen in kundigheeden ; hy vergenoegt zich , met den Jigt verkrygbaeren tytel van Meester; en wordt een verachtelyke leediglooper.
y. Eene derde oorzaek der luiheid en leedigheid is de ydeje levenswys van veeJen , die zich , met niets beduidende beuzelingen , opbolden , zo dat zy geenen tyd hebben , om , aen weezenlyke en nuttige bee-
wgbecden , te denken. De één brengt
den tyd door, by een onnut gezelfchap , mei; Dieis beduidende gefprekken, met het fpel, en dergely&en ; eer ander brengt den dag door , met zien , p te fcbiUen , bezoeken te geeven , en tegenbezoeken op te wachten • een derde ihaet laet op, ombyt, kleedt z.ch, flrykt wat op de viool, doet eene wandeling, eet, zit wat te geeuwen, doet nog eene wandeling brengt den avond, in een niets beduidend gezelfchap, met een ydel gefprek, of met de kaert, door, en maekt, dat hy , na het avond eeten, fpoedig naer bed koome; ten vierde brengt den meesten tyd door, m herbergen en koffyhuifen, daer z ch de Jee-' digloopers beezig houden, met over Staerkundige zaeken te fp.eekcc , met wat nieuws te hooren en te zeggen , even als die van Athenen. die hu.nen tyd, tot mets'anders bejtee-
Hand. XVII: 2i, _ Welke verh,evece ^
zig-



DER, OPENBAERING. VIII. BOEK. 343
zigheeden ! hoe beantwoordende, aen 's menfchen beftemming ! hoe bevoorderlyk aen de belangen der Maetfchappy ! zo doende wordt men , aen de leedigheid , gewoon , en , van nuttige verrichtingen , terug gehouden.
S. Eindelyk vervallen zommigen tot Lui', heid , om dat zy , of geenen lust, of geene bekwaemheeden , tot het ambt en het beroep hebben , waer in zy geplaetst zyn, Meenig een zou naerftiger weezen , en ongelyk meerder nut doen , in de waereld , wanneer hy niet, door de begeerte van zyne Ouderen > of door andere omftandigheeden, in een post en beroep gekoomen was, waer toe hy of geenen lust, of geene bekwaemheid , heeft.
C. De gevolgen van de luiheid en leedigheid zyn allerverdervelykst. Zy is kennelyk ftrydig , met de plichten , welke wy , zo aen God, als onfe medemenfchen, en vooral aen ons zelven, verfchuldigd zyn.
a. Een luie leedigganger zondigt , tegen God. Hoe meer goeds wy , in de waereld , verrichten , hoe meer wy beantwoorden ,' aen onfe beftemming, en het oogmerk van onfen weldaedigen Maeker ; maer de Luiheid maekt, dat veelen weinig of geen goed doen, in de waereld; hun leven is nutteloos, voor de waereld, ■— God , onfe hemelfche Vader is geduurig werkzaem , in het onderhouden en beftuuren der gefchaepene wee-
x, deel. Y 4



344 OVER DE ZEEDENIEER
zens, Joh. V: 19; dit voorbeeld moeten zyne rechtgeaerte kinders naervolgen , door in den kring, in welken zy geplaetst zyn \
met yver en vermaek , te werken. Hec
ganfche leven van den Heiland was eene geitaedige werkzaemheid , om goed te doen, en het heil der menfchen te bevoorderen, Matth. XX: 28. en Hand. X: 38 ,• hoe ongelykformig is derhalven een luie leedigganger, aen den gezeegenden Verlosfer? — God heeft de menfchen , offchoon in onderfeheidene maet, met voortreffeiyke zielsvermoogens en lichaemskrachten, begivtigd; welk eene ondankbaer-heid is het dan , daer van geen gebruik te
maeken ? De ganfche natuur is, in eene
geduurige werkzaemheid; alles is, in beweeging; en het eene fchepfel is dienstbaer, aen het ander. Hoe zeer on teert dan een mensch de plaets, welke hy, in de onafmeetbaere reeks der fchepfelen, beflaet, wanneer hy zynedaegen, in leedigheid, doorbrengt? Gaet tot de mieren , gy Maert, ziet haere weegen en -wordt wys , Spreuk. VI: 6.
0. Een Leedigganger zondigt togen zvne medemenfchen , en tegen de ganfche Maetfchap.
Py. Hy zondigt, tegen zyne medemen-
fehen. Elk is verplicht zynen naesten, naer zyn beste vermoogen , te dienen en te helpen , althans niemand tot last te weezen. Maer een leediglooper doet niemand nut, en \
wordt



DER OFENBAER.LNG. VUL BOEK. 345
wordt hy , door luiheid , arm, dan hy is anderen , moetwillig, tot eenen last. Het is waer , een ryke luiaert verteert zyn geld, en helpt daer door anderen , aen hun beftaen ; dan dit doet hy, Hechts by toeval; zyn oogmerk , in zyne verteering, is niet, om anderen van dienst te weezen , maer om zyne
eigene lusten te voldoen. Een leediggan-
ge°r zondigt, tegen de geheele menfchelyke Maetfchappy. God heeft verfchillende gaeven, in onderfcheidene maet, aen de menfchen gefchonken, op dat elk, naer zyn vermoogen , ter bevoordering der algemeene belangen van het menschdom , zoude medewerken. Heeft ieder zyn beroep , en neemt hy het naerftig waer , dan bevoordert hy het algemeene welzyn, het welk eene ontelbaere verfcheidenheid van werkzaemheeden vordert. Maer een Luiaert leevt, alleen voor zich zelven. Hy verbeeldt zich , dat hy het recht hebbe, om niets te doen, en dat de overige menfchen , tot den arbeid, gefchaepen zyn. Wat zou er nu, van de Maetfchappy , worden , wanneer elk zich dat gewaende recht aenmaetigde , om zich , aen den arbeid, te onttrekken ? Een Luiaert is derhalven even zulk een verachtelyk en ondraeglyk lid, in de menfchelyke Maetfchappy , als een knecht, die niet werken wil, in een huisgezin is. 7. Vooral zondigt een Leediglooper, tegen
X. DEEL. Y 5



30 OVER DE ZiC EDEN LEER
zelven, daer de gevolgen der luiheid,
voor hem zelven , allerfchaedelykst zyn
Zy benadeelt niet alleen de gezondheid van het hchaem , en den welftand van de ziel • gelyk wy reeds hebben opgemerkt; maer zy' is ook zeer verdervelyk, voor onfe uitwendige omftandigheeden , voor onfe tydelyke welvaert f voor onfe eer, voor onfegenoegens. 8
De Luiheid is verdervelyk, voor onfe tv•delyke welvaert, daer zy den weg baent tot armoede. Die , met eene bedrieglyke hand', werkt, wordt arm; matr de hand des vlytigen maekt ryk, Spreuk. X: 4. Een weinig JlalpL, een weimg Jluimerens, een weinig handvouwens al nederliggende; zo zal u de amoedg men , als een wandelaer, en uw gebrek, als een gewaepend man, Spreuk. VI: 10, n Door den rechten tyd, uit luiheid, te verönacbtzaemen, benadeelt men zyn eigen belang: die, m den zoemer, vergaedert, is een verfiandig zoon , maer die , in den oogst, vast JlaePt% zs een zoon , die befchaemd maekt , Spreuk! X: j.
De Luiheid is verdervelyk, voor onfe eer. Ledigloopers zyn onnutte ballasten ,' in de waereld, en daerom verachtelyk, in de oogen van alle weldenkende menfchen ; niemand draegt hun eerbied toe ; bezitten zy rykdommen, zy hebben evenwel geene verdienften,
daer



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 347
daer zy hun geld , zonder er iets voor te doen , van hunne yverige voorzaeten geërvt hebben; zy gaen de waereld by hunnen dood, uit', zonder eenig nut gedaen te hebben , en verdienen , dat er , op hunne gravzerk , gefchreeven wierdt: hitr legi iemand , die gejlor-en is, zonder waerlyü geleevt te hebben.
De Luiheid is verdervelyk , voor onfe genoegens , daer zy eene verdrietige zelvsverveeling te weeg brengt. Hoe meeuig een Leediglooper is er, welken den tyd doodelyk verveelt , en die zyn heil zoekt, in lang te flae» pen, om dat tiy niet weet hoe hy den dag /.al ten einde brengen ? Rykdom en aenzien kan hem , tegen de onverdraeglyke zelvsvervee* ling , niet befchermen ; de vermaeken , tot welke hy de toevlucht neemt, kunnen niet altoos duuren , ook verftompep er de zintuig gen , ten laetften , tegen. Ik zal maer een voorbeeld bybrengen , en my beroepen, op de beruchte Madame de mai:\tei\uH. Zy fchreev eens, in eenen Briev , aen Madame de la maisonf >rt : „ waerom kan ik u de „ verveelenheid , die de Grooten knaegt , en ,* de moeite, welke zy hebben, om hunne „ daegen door te brengen , niet afmaelen ? „ ziet gy niet , dat ik, van droevgeestig' „htid, fterven moet ,. in eenen gelukftaet, „ welken men zich nacuwlyks zoude hebben p kunnen verbeelden ? Ik ben , op het top-
X. DEEL.



348 ^ OVER DE ZEEDENLEER
" Punt van het fortuin en de gunst, gekoo„ men , en ik kan u, myne Jieve Dochter 3, verzeekeren , dat my deeze ftand , in eene „ vetfchrikkelyke leedigheid, verzet heeft." Op eenen anderen tyd, zeide zy, tot haeren broeder, den Graeve van aubigwe : iK „ kan het leven , het welk ik leide, önmoo-' „ gelyk uithouden; ik wenschte, dat ik dood „ was" (V).
Hoe reedelyk en heilzaem zyn derhalven de waerfchouwingen der Openbaering, tegen de Luiheid en Leedigheid. Dit kwaed had te Thesfalonica plaets, en daerom fchreev paui-üs, aen de Christenen van die Stad: wy heren , dat zommigen onder u ongereegeld wan. delen, niet werkende, maer ydele dingen doende; doch de zodaenigen beveelen en vermaenen wy, door onfen Heer jESüs christus, dat zy met Jlilheid werkende, hun eigen broodeeten' en hy voegt er by, dat, zo iemand niet wil werken, hy ook niet eete, 2 Thesf. Hf- io.I2 Meenig een Leediglooper veröntfchuldigt z1Ch daer meede, dat hy niet noodig hebbe te werken, en dat hy rykdommen genoeg bezit, tot een overvloedig onderhoud van zich
en zyne kinderen Het zy zo. Maer
blyvt hy niet verplicht, een nuttig lid te zyn van de Maetfchappy ? Wanneer newton en
Ir) /Inecdates du Siècle de loüis XIV.



,DER 0PENBAER1NG. VUL BOEK. 349
andere groote mannen niet, dan voor zich zelven en de hunne, gezorgt hadden , zouden hunne uitmuntende werken, tot ons , niet gekoomen zyn. „ Gy ryken en grooten, die gy ten deele daerom Hechts uw leven , in eene aenhoudende leedigheid, flyt, om dat u geen nood en geen gebrek, tot wer" ken , noodzaeken ; bedenkt, hoe zeer gy u verneedert; daer gy het, voor een tee„ ken van uwe hoogheid, en van uw geluk , houdt, niet te werken ! Gaet alle deelen 11 der fchepping naer, en zoekt uws gely„ ken. 1 Is deeze vergelyking te verneederend, niet tegenftaende ik u flechts, naer " uwe plaets , in de reeks van fchepfelen , befchouwt heb; en mag ik het niet waegen, te zeggen, dat uw geest weer, in „ den onvolkoomen toeftand koome , waer in „ hy, als een Embryo , aenhoudend flaept ; „ dan moet ik u evenwel, als Christenen , „ de woorden des Verlosfers voorhouden : ][ wien veel gegeeven is, by dien zal men veel „ zoeken , Luc. XII: 48-
D. Het verzorgen van Wooning en Kleeding behoort ook, tot de middelen , om onfe gezondheid te bewaeren en te bevoorderen.
Men zondigt derhalven , tegen zich zelven , wanneer men deeze zorg verwaerloost. Hier toe behoort het verönachtzaemen van die. plichten, welke wy , ten aenzien van deeze
X. DEEL,



35Ó OVER DE Z E E D E NL EER
beide byzobderheeden, betrachten moeten 0)j en Vooral dat men zich of vtrachtelyk maekt,' door eene wooning en kleediog, beneeden zyr.en ftaet, en de waerdigheid , welke men in de waereld bekleedt; of dat men zich befpottelyk maekt, en zyne tydelyke belangen benadeelt, door ydele en ovtruaedige pracht , boven zynen ftaet, en zyn vermoogen.
Omtrent de Kleeding, en het vercieren van het lichaem , geeven ons de Heilige Schrivten deeze lesfen : dat ae vrouwen , in een eerhaer gewaed , met fchaemte en maetigheid , zich zelve verderen, niet in vlechtingen des hairs of goud, ofpaerlen of kostelyke kleeding, maer', het welk de vrouwen betuemt , die de Godvruch. tigheid belyden , door goede werken , i Tim. II: 9,io; en het vercierfel der vrouwen zy, niet het gene uiterlyk is , beftaende in het vlechten des ham , en omhangen van goud, of van kleederen aen te trikkm , maer de verborgen mensch des harten , in het werdervelyk vercierfel eenes zachtmoedigen en Jtillen geest, die kosielyk is voor God, 1 Petr. lil: 3 , 4.
D. Dat ongeregelde hartstochten , en het bot vieren aen de onftuimige drivten , zondig en alierverdervelykst zyn , heeft geen betoog noodig (t). ö
J.
CO Boven p. 112-121, CO Hoven p, 121, 122.



der openbaering. VKÏ. boek. 351
j. Vermits wy verplicht zyn , ook te zorgen , voor de uiterlyke gestalte van ons lichaem , en de verbeetering van deszelvs krachten (u) ; bezondigt men zich al verder , tegen zich zelven , wanneer men deeze zorg verwaerloost, door aenleiding te geeven , dat het lichaem , op eenigerlei wyfe , verminkt worde , of de vaerdigheid, tot deszelvs werkzaemheeden , verliefe.
$. 992.
III. Een derde hoofdzoort van zonden, tegen ons zelven , beftaet , in het verzuimen of benadeelen van onfe uitwendige welvaert, van ons geluk , ten aenzien van onfe tydelyke omftandigheeden ; de aerdsche goederen, de eer , en de vermaeken.
Tot die dingen , welke onfen uitwendigen toestand volkoomener maeken, behooren
K. De aekdsche goederen , welke ons, wanneer zy recht gebruikt worden , weezenlyke en zeer groote voordeelen aenbrengen. Maer men bezondigt zich , in dit opzicht, wanneer men , om aerdfche goederen te verkrygen , onbctaemelyke wecgen inflaet, en
Cu) Boven p. 122 -124, x. deel.



353 OVER BE ZEEDEN LEER
middelen by de hand neemt, welke, mee de plichten, jegen God en onfen naesten, ftrydig zyn ; als meede wanneer men den rykdom niet, op deszelvs rechte waerde fchat; maer voor zyn hoogfte goed houdt, en daer aen zyn hart vasthecht ; wanneer men het goud, tot zyne hoop zet, en, tot het fyne goud, zegt : gy zyt myn vertrouwen , Job XXXI: 24; en eindelyk wanneer men , in het ge' bruiken der tydelyke goederen , de maetigheid uit het oog verliest, en overflaet , of, aen den eenen kant, tot gierigheid, of, aen de andere zyde, tot verkwisting.
A. Over de Hebzucht of inhaeligheid , beftaende, in eene onmaetiee beppprtP
t> o-— >.w , uatl
rykdommen, welke haeren grond heeft, in «en verkeerd denkbeeld van derzei ver waerde hebben wy reeds, by eene voorige geleegenheid (v) , gefprooken. Maer , van deeze ondeugd , is de gierigheid , nog onderfcheiden. Zy zyn wel zeer na , aen eikanderen , verwant, en gaen doorgaens te zaemen gepaerd ; evenwel verkeert de Schraepzucht, of inhaeligheid, meer omtrent het verkrygen, en de gierigheid , omtrent het gebruiken der aerdfche goederen. Er zyn menfchen , die wel, door eene onverzaedelyke begeerte, naer rykdommen , gedreeven worden, en niets on-
be>
(y) Boven p. 138-140.



DEK OPENBAERING. VIII. BOEK. 353
feeproevd laeten , om , langs allerlei weegen , al was het ook door onrecht en bedrog, geld by een te fchraepen , maer evenwel niet gierig zyn , voor zo verre zy er hun deel van neemen durven , en iets over hebben, voor behoevtigen. Deeze karakters zyn niet zonderling. Aen den anderen kant, vindt men menfchen , die niet fchraepzuchtig zyn , en zich vergenoegen, met het gene zy geërvt of gewonnen hebben ; maer die, met dit alles , gierig zyn, zo dat zy zich zelven het verkwikkelyke , en zomtyds wel het noodige, onthouden , op dat hunne bezitting niet ver., jninderd worde.
A. De gierigheid, (om deeze ondeugd, in haeren aert, en eigenfchappen, wat naeder te befchryven O beftaet, in eene onmaetige hoogachting der aerdfche goederen , en eene onberedeneerde zorgvuldigheid, om de-^ zelve te bewaeren , of te vermeerderen. -— De gierige vrek vermydt alle befteeding van geld, zo veel hem immers moogelyk is, al zou hy er zelvs by lyden. Hy is het tegengeftelde van eenen verkwister ; de laetfte ontziet geene uitgaeven , om zyne lusten te verzaedigen, en bedient zich, van het geld, als een middel , om in weelde en wellust, te leeven ; maer de eerfte ftelt al zyn geluk daer in , dat hy het geld , in zyne fchatkisten , bewaert, nu en dan eens overtelt, en
X. DEEL. Z



354- OVER DE ZEEDENLEER
zich, in d'en klank der gemunte metaelen; vermaekt. Hy ftelt het geld , tot zynen God , en is daerom , in nadruk, een afgadendienaer , Epb. V: 5.
De gierigheid is een zoort van ziekte; of immers eene dwaesheid van de allerëerfte zoort. De vrek, die overvloed heeft, en zich een genoeglyk leeven verfchaffen konde , is arm, met allen zynen rykdom. Hy kwelt, beide zyne ziel en zyn lichaem, op eene on-
verdraeglyke wys. Zyn flaep is ongerust;
by verkeert, in eene geduurige vrees, dat zyne rykdommen hem zullen ontftoolen worden; het minfte gerisfel, by den nacht, breekt zynen onrustigen flaep af; of brengt hem , tot eenen benaeuwden droom van dieven en moordenaers. De geduurige zorg drukt zyncrj geest needer, en , om de kosten uit te winnen , vergenoegt hy zich, met weinig en gering voedfel, zo dat zyn lichaem worde uitgemergeld. Welk eene dwaesheid ! armoedig te leeven , in den rykdom , om eenen fchat na te laeten, aen zyne ervgenaemen, dia hem, by zyn leven, befpotten, en zich,' over zynen dood, verheugen.
De gierigheid verfchilt derhalven blykbaer , van de zuinigheid of fpaerzaemheid. Deeze houdt het gelukkig midden, tusfchea de vrekke Gierigheid , en de dwaefe Verkwisting. Een zuinig mensch vermydt wel alle
on«



dér openbaerïng. VIII. boek.
önnoodige uitgaeven, maer hy neemt zyn deel van zyne goederen , en bedient er zich van , op zyn pas. Hy fchikt zyne verteering wysfelyk, naer de omftandigheeden; hy draegt wel zorg, om zyn goed te bewaeren , maer, wanneer het de geleegenheid vordert, befteedt hy het nuttig. Altyd heeft hy een vergenoegd gemoed , om dat hy , met zyn deel ,
te vreede is. De uitwerkfels van deeze
deugd bepaelen zich, naer de meerdere of mindere maet der bezitting ; een ryke kan en moet meerdere uitgaeven doen , hy mag en moet ruimer leeven , dan wanneer hy , mee eene mindere maet van goederen , bedeeld was; dit vordert het belang der zaemenleeving O) ; maer hy wacht zich van nutteloofe uitgaeven , welke , noch hem zelven , noch anderen, weezenlyk voordeel kunnen
aenbrengen. De Heiland zelvs heeft ons
de zuinigheid geleert, wanneer Hy wilde, dat het overfchot der hrooden , met welke Hy eene talryke meenigte wonderdaedig gefpyzigt had, zorgvuldig wierd opgezaemeld , op dat er niets zoude verlooren gaen , Joh. VI: 12.
Geheel anders, is het geleegen , met de gierigheid; haere eigenfchappen zyn allerhaetelykst. Zy gaet gepaerd , met een
(w) Boven p. 86»
x. deel. Z a



35°" over de zeedenleer
wantrouwen, aen de Goddelyke voorzorg; een vrek ftelt zyn hoogfte goed, in het geld en is altoos beangftigd, dat hy het verliefen zal. Zy is vergezeld, van eene fteeds duurende onvergenoegdheid ; en lydt een vrek maer het minfte nadeel, dan is hy aenftonds mismoedig , en vervalt bykans tot wanhoop; althans , by alle gelegenheeden , klaegt hy , ©ver flechte tyden. Er koomt eene ongevoeligheid by, omtrent zynen naesten; hy neemt geen deel, in de fchaede van zynen evenmensch, en is in tegendeel nydig, wanneer een ander winst doet. Voor de verzoeken der armen, is hy geheel doov, en weet allerlei voorwendfelen uit te denken , om zich te yeröntfchuldigen.
B. De oorzaeken der cierigheid zya zeer onderfcheiden.
«. By zommigen, is het een natuurlyk uitwerkfel van hst Temperament. Gelyk de één , van natuure, tot Verkwisting , geneigd is, zo helt de ander, uit hoofde van zyn geftel, tot Gierigheid , over. By zommigen is de Gierigheid zelvs eene ervelyke ondeugd. Zulke menfchen zyn verplicht, om hun ka. rakter, op eene verftandige wys, te verbeeteren ; zich het dwaefe en de fchaedelyke gevolgen van deeze ondeugd geduurig te herinneren , en vooral toevlucht te neemen, tot het Gebed.



per, ofenbaering. VIII. boek. 357
0. De opvoeding doet, ook in dit geval, zeer veel. Wanneer Ouders hunne kinderen , tot kaerigheid , gewennen , de gierigheid met den fchoonen naem van zuinigheid, verëeren, en hun eene onmaetige achting, voor het geld , inboezemen ; loopen zy groot gevaer , van gierig te worden.
y. Wanneer iemand, in bekrompene omftandigheeden, gebooren en opgevoed is, dan gewent hy meenigmaelen zodaenig , aen eene fobere levenswys , dat hy er by blyve; ook dan wanneer hy, met overvloed , gezeegend wordt. Het gene voorheen Spaerzaemheid was , wordt nu Gierigheid , en eene verachtelyke ondeugd ; om dat de omftandigheeden veranderd zyn , en een ryke meerdere uitgaeven moet doen , dan een behoevtige.
5. De beroepsbeezigheeden doen er ook veel toe. Die veel, met geld, omgaet, wordt er ligtelyk aen verkleevd ; en hier van daen is het, dat ryken, met het vermeerderen van hunne fchatten, ook in gierigheid, toeneemen.
e. Laet ik er nog de eerzucht by voegen. Meenig een leevt, in het midden van den overvloed, voor zich zelven bekrompen, om dat hy de ingebeelde eer begeert, van onder de ryken gerangfchikt te worden, en zyne kinderen zo veele goederen na te laeten, als anderen.
C. De gierigheid zal nog haetelyket
x. deee. Z 3



35S OVER BE ZEEDENIEER
worden , wanneer wy haere rampzaelige gevolgen ovenveegen. Zy maekt niet alleen , dat de mensch de meest weezenlyke plichten nalaete, welke hy , aen God, zynen naesten , en zich zelven , verfchuldigd is: maer zy vervat ook eene meenigte van andere ondeugden in zich. paulus de Apostel noemt daerom de Gierigheid, met het hoogfte recht, de wortel van alle kwaed , i Tim. VI: 10.
«. Door Gierigheid zondigt men tegen God, Een vrek bedry vt, in nadruk , afgodery ; hy zet het goud , tot zyne hoop , en zegt, tot het fyhe goud , gy zyt myn vertrouwen , Job XXXI: 24. paulus noemt de Gierigheid , Mitdrukkelyk afgodery, Eph. V: 5. Col. III: o.
Een Gierigüert zondigt , tegen zynen naesten. Hy doet zo veel nut niet, aen anderen , als hy konde en behoorde te doen. Zelvs is hy afgunftig en nydig, wanneer anderen meerder goederen bezitten , dan hy ; en üondt het, in zyn vermoogen , hy zou er een goed deel van naer zich neemen. — Hy benadeelt de geheele Maetfchappy ; hy maekt er zich onnut en onwaerdig in ; hy mag, by eenen onvruchtbaeren boom, vergelecken worden , die het voedfel, uit de aerde, nutteloos naer zich trekt, en by een zwyn , daer men geen nut van heeft, dan na zynen dood.
7- Niet minder zondigt een Gierigst, tegen zich zelven.



DER OPEN8AESING. VIII. BOEK. 359
a Hy verdervt beide zyne ziel en lichaem. a De Gierigheid is allerverdervelykst, voor
. ziel Zy verblindt het verftand , en
vervoert den mensch, tot veelerlei dwaesheeden , zo dat hy zyn hoogfte goed zoeke, in vergangelyke ydelheeden. Zyne begeerten ZVn met de uitfpraeken van het gezond yerftand, regelrecht ftrydig , en hy zou al wat hy heeft, wel in geld veranderen willen. v\ ryk willen worden, vallen tn veele dwaefe iewrlykheeden, (zegt paulus) i Tim. VI: o xL De gierigheid vervult het gemoed , met geduurigen angst , zorgen , en vrees; nimmer is een vrek gerust en wel te vreede en , dat nog het ergfte is, deeze ondeugd fe*t den mensch af, van den Godsdrenst, en de zorg voor de ziel.
De begeerten van eenen Gierigaert ftreKKen zich geheel uit, naer aerdfche rykdommen; dit maekt, dat hy den dienst van God , en de eeuwige belangen van zyne ziel , geneei verwaerloofe. Hy befteedt al zynen tyd, zorg, en gedachten, aen de tydelyke bezittingen, «o dat zyn hart van God, en de toekoomende waereld, worde afgetrokken. Niemand lan twee heeren dienen: want of hy zul den eenen haeten , en den anderen lievhebben, of hy zal den eenen aenhangen, en den anderen verachten ; gy kunt God niet dienen , en den Mammn, Matth. VI; H> Nu zyn God en de
%. deel. *



30*0 OVER DE ZEEDENLEER
Waereld, twee verfchillende Heeren, die ftry. dige beveelen geeven. Zo iemand de waereld , en het gene in de waereld is , liev heeft de lievde des Vaders is in hem niet, i Joh. II-
15. De zorg, om zyne rykdommen te
bewaeren en te vermeerderen , vervult het hart van eenen gierigaert zodaenig, dac hy die van zyne ziel geheel verwaerloofe. Zelvs belet de zorg, voor de rykdommen , dat Gods woord eenigen invloed maeke , op het hart ; de belovten van het Euangelie hebben , Voor eenen gierigaert , zeer weinig te bedui-' den , om dat zyne geneegenheeden zich al- . leenlyk uitftrekken , tot aerdfche bezittingen ; hy is veel meer bevreesd, voor het open! breeken van zyn huis, het berooven van zyne fchatkisten, en het wechdraegen van zyne geldzakken, dan voor het fchaede lyden, aen zyne ziel. De zorgvuldigheid deezer waereld, en de verleiding des rykdoms , verflikken het woord , en het wordt onvruchtbaer , Matth. XIII: 22. Pred. V: 9.
tr. Een gierigaert benadeelt zyn lichaem; hy Onthoudt zich het verkwikkelyke en zomtyds het noodige. Voor wien arbeidt hy toch , en doet zyne ziel gebrek hebben van het goede? Pred. IV: 8. Daer is een kwaed , het welk ik gezien heb, onder de zm, en het is veel, onder ds . menfchen ; een man , welken God gegeeven heeft rykdom en goederen en eer , en hy heeft, voor
zyne



der openbaering, VIII. boek. 361
zyne ziel, geenes dings gebrek, van alles wat hy begeert; en God geevt hem de macht niet , om daer van te eeten , maer dat een vreemd man dien opeet ; dit is ook ydelheid, en eene kwaede fmert , Pred. VI: 1, 2.
b. De Gierigheid verhindert den mensch, om
Christelyke deugden uic te oeffenen. 1 Het
Geloov kan niet beftaen , met de gierigheid, daer het ééne de onzichtbaere goederen der toekoomende eeuwe zoekt , de andere de dingen van dit leven; het Geloov leert ons, op de verdienften van den Middelaer, en de Gierigheid, op vergangelyke rykdommen, te betrouwen. De Gierigheid verbant de lievde,
uit het hart van eenen mensch; trouwens de lievde zoekt haer eigen voordeel niet alleen, maer ook het nut van anderen , maer de gierigheid denkt nergens aen, dan aen haer eigen belang; de lievde maekt den mensch mededoogend en behulpzaem, maer de gierigheid maekt hem ongevoelig. De Gierigheid verbant de Chris-
telyke Lydzaemheid, daer een vrek niets van zyne bezitting verliefen kan, zonder verdrietig, moedeloos, en wanhoopig te worden.
c. De Gierigheid gaet gepaerd met, en bacnt den weg, tot veele andere ondeugden, paulus tnoemt haer daerom den wortel van alle kwaed , i Tim. VI: 10. Uit de Gierigheid vloeien de meeste fchenddaeden voort, het bedrog, de leugens, de onderkruipingen, de kne
x. deel. Z j



3*52 OVER DE ZEEDENLEER
velaryen, de dieveryen, de doodflaegen. De Gierigheid vervoerde den grouwzaemen judas, tot het verraeden van zynen Goddelyken Meester. Zommigen, lust hebbende tot geldgierigheid zyn afgedwueld van het geloov, en hebben zich zelven, met veele fmerten , doorftooken, i Tim VI: 10.
d. De Gierigheid is eene onverzaedelyke begeerte/ Geene maet van rykdom , hoe groot ook, kan het hart van eenen vrek voldoen. Van vooren denkt hy wel, waaneer ik zo veel had, zou ik vergenoegd zyn; maer, wanneer hy zyn oogmerk bereikt heeft, blyvt zyne begeerte nog even flerk, om meer te hebben. De gierigheid is gelyk, aen eenen onnatuurly. ken dorst, die, door het gene denzelven lesfchen moest, nog meer ontftooken wordt. Die het geld liev heeft, wordt des gelds niet zat, en wie den overvloed liev heeft , wordt des inkoomens niet moede, Pred. V: 9. De onverzaedelyke begeerte naer rykdom maekt , dat een gierigaert onvermoeid arbeide , om meer te verkrygen, al bezit hy zo veel, dat hy niet weete , waer hy het laeten , en hoe hy het befteeden zal. Daer is een en geen tweede, een éénloopend mensch, die geene natuurlyke ervgenaemen heeft; hy heeft ook geen kÊid of broeder, nochthans is alle zynes arbeids geen einde ; ook wordt zyn oog niet verzaedigd, van den rykdom; en zegt niet voor wien arbeid ik toch, en
dot



DER OPENBAERING. VHI. BOEK. 363
doe myne ziel gebrek hebben van het goede! dit is eok ydelheid, en het is moeilyke beezigheid , Pred. IV: 8.
B, De verkwisting is het tegen ö ver geftel' de van de Gierigheid, en beftaet in een verkeerd bejluur der aerdfche goederen, zo dat iemand meer verteert en doorbrengt, dan zyn levensftand, en de emjtandigheeden, in welke hy verkeert, toe laeten. _ Te weeten iemands omftandigheeden moeten bier wel in aenmerking koomen. Elk, die groote uitgaeven doet, is geen verkwister. Wanneer de ryken en aenzienlyken deezer aerde groote paleizen bouwen, en dezelve prachtig vernereneene meenigte van bedienden houden , kostbaere maeltyden geeven enz., zyn zy niet, als verkwisters, te berispen; en wanneer een ander flechts het honderfte gedeelte verteert , van het gene een^ryke uitgeevt, kan hy evenwel een verkwister zyn , wanneer hy naemenlyk meerdere uitgaeven doet, dan hy, in zyne omftandigheeden, behoorde te doen. Men kan de verkwisting , tot drie hoofd-
zoorten , brengen: wanneer men zyne
aerdfche goederen , uit gebrek van bedachtzaemheid, niet behoorlyk beltuurt. Veelen vervallen, tot armoede, om dat zy geenen behoorlyken acht geeven, op hunne huisfelyke zaeken , en dezelve niet weeten te beftuuren ; zo doende vervliegen de aerdfche goederen onx. peel..



364 OVER DE ZEEDENEEER
gevoelig , zonder dat zy weeten, hoe het zy bygekoomen: — wanneer men meer verteert, dan men heeft in te koomen, om niet minder
te zyn , dan anderen: wanneer men wel
Biet meer verteert, dan men betaeien kan , maer een groot deel der uitgaeven befteedt, tot zondige dingen, om een wellustig leeven te lyden, of, in pracht, uit te munten.
De oorzaeken der Verkwisting zyn voornaemenlyk de onbedachtzaemheid, waervan wy zo even gefprooken hebben ; de zucht, tot wellusten en vermaeken; de trotschheid en onmaetige eerzucht; en eene weelderige opvoeding.
Door Verkwisting, zondigt men, tegen God, en zynen naesten, maer voornaemenlyk tegen zich zelven.
A. Een doorbrenger zondigt, tegen God • daer hy de aerdfche goederen, tot zonden,' misbruikt, en zich daer door, van den milden Geever, aen welken hy dankbaerheid verfchuldigd is, laet aftrekken, om zyn hoogfte goed te zoeken, in dartelheid en wellust.
B. Hy zondigt, tegen zynen naesten, daer hy zich buiten ftaet ftelt, om werken van lievde en barmhartigheid te verrichten ; met fchulden o veriaeden zynde, anderen van het hunne beroovt; en zyn huisgezin benadeelt, zodat zyne kinders gebrek moeten lyden. Zo iemand ie zynen, en voornaemenlyk zyne huisgenooten,
niet



DER OPEHBAERiNG. VIII. BOEK.
niet verzorgt, die heeft het geloov verloochent; tu is erger , dan een engeloovige, i Tim. V: 8.
C. Hy zondigt voor al tegen zich zelven. Hy benadeelt, door overdaed en wellusten, zyne gezondheid; hy baent zich den weg, tot armoede, en koomt, in zulk een geval, ligtelyk in verzoeking, om, tot ongeöorloovde middelen, de toevlucht te neemen, ten einde zyne omftandigheeden te verbeeteren.
Ondertusfchen is de Gierigheid nog grooter kwaed, dan de Verkwisting. Een verkwister doet goed aen veele menfchen, maer een gierigaert aen niemand, zelvs niet aen zich zelven. De verkwisting is niet altoos een teeken van eenen kwaeden imborst; maer de gierigheid verraedt altyd eenen laegen en verachtelyken geest. Een Verkwister kan ook ligter te recht gebracht worden, dan een vrek; men vindt er meer, die, in hunne jeugd, door onbedachtzaemheid, tot verkwisting overhellen, maer, in meer gevorderde jaeren, een meer geregelde orde , op hunne zaeken , ftellen ; daer de gierigheid, met de jaeren, toe neemt, en , in den ouderdom, eene ongeneesbaere ziekte is.
1 Evenwel moet men het nut der verkwisting niet te ver uitftrekken. De Engelfche Schry ver van de zogenaemde Fabel der Byen beweerde, dat de ondeugd, en byzonder de Verkwisting, nuttig zy, voor de Maetfchappy. Dan
X. DEEL.



2,66 over de ZEEDENLEEr,
de nuttigheid dcezer ondeugd fpruit niet voort, uit haere weezenlyke hoedaenigheeden , maer uit zommige toevaliige omftandigheeden, welke daer meede gepaerdgaen; en kan derhalven even goed bevoorderd worden, door iets, het welk geene ondeugd is , en echter , met dezelvde omftandigheeden, gepaerd gaet. De uitgaeven, voor zulke dingen, welke de kunst en de natuur voortbrengen , maeken eenen Staet ryk en bloeiende. Maer die zelvde uitgaeven kunnen te weeg gebracht worden , zo dat de Staet bloeie, door daeden , welke niet ondeugend zyn. Een ryke kan en moet groote verteeringen maeken, om daer door nut te doen , aen de Maetfchappy ; deeze groote verteering is , by hem, eene deugd. Maer , wanneer iemand, die minder ryk is, dezelvde uitgaeven doet, en eene verteering maekt, welke niet geëvenreedigd is, naer zyn vermoogen , dan maekt hy zich fchuldig aen de ondeugd van verkwisting Nu is zulk eene Verkwisting, wel verre van, voor den Sraet, voordeelig te zyn, Voor het algemeen belang, allerverdervelykst.
Dit heeft de Gefchiedenis allerduidelykst geleert. Het was de overdaed en de verkwisting, welke Rome, tot den val, bracht: ,,/In „ Afia, zegt sALLusTius (*), begon het
» Ro.
(*) Ds bello Ctiüh c. it.



der openbaering. VIII. boek. 367
, Romeiafche volk zich eerst, in minnaryen, 5' en in den drank, te verloopen , fmaek te " krygen , in beelden, fchilderyen, en kost"t baer gewerkte vaeten; om hier toe te ge„ raeken, verdrukten zy de byzondere lee„ den , plunderden het gemeen, fchonden de „ Tempelen der Goden , en bezoedelden alles, beide heilig en onheilig." juvenalis zegt daerom, dat de weelde wreeder zy, dan de wapenen Qy~).
Ssvior armis
Luxuria £rV.
Het is derhalven niet de Verkwisting, maer de verteering van het gene de Natuur en kunst voortbrengt, welke, aen de Maetfchappy, zo veel voordeel geeft (z). Alles hangt gevolgelyk af, van de bepaeling, welke men geevt, van de Verkwisting, en waer door zy, van de ruime verteering der ryken , onderscheiden wordt. —— Het zal daerom niet ongepast zyn, dat wy eenige algemeene regelen opgeeven , welke elk, in het beftuuren van zyne goederen, en in zyne verteeringen, behoort in acht te neemen.
te. Het is Verkwisting, wanneer men meerdere onkosten maekt, in welk een geval het ook weezen mooge, dan het vermoogen toe-
Cy) Sat. 6. ys. 293, 294.
(z) warburton Gedd. Zending yan Mefes i Deel p. 119— x. deel.



3^8 OVER DE ZEEDENIEER
laet. In tegendeel vordert de bedachtzaêmheid, dat men iets minder uitgeeve, dan men wel zou kunnen doen, om iets over te houden, voor noodwendigheeden , welke men niet voorzien kan.
0. Het is ook Verkwisting, wanneer men geenen acht fiaet, op zynen rang en ftaet. Een ryke moet niet doen , al wat hy kan, maer het gene welvoeglyk is. Het voegt eenen ambachtsman niet, welken het wel gaet, dat hy zich kleede, als iemand van den eerften rang, noch eenen vermoogenden Koopman, eenen ftoet te houden , als , dien van eenen Vorst. Dit vordert de orde van de Maetfchappy, welke wil, dat de onderfcheidene Staeten niet verward worden , en er eene behoorlyke ondergefchiktheid, welke zich, ook in het uitwendige, openbaer maekt, plaets hebbe. Voeg er by , dat zulken, die zich, door verkwisting, aen hunne meerderen willen gelyk ftellen , zich den nyd en de verachting van anderen op den hals haelen. Praelt niet (zegt salomo) en ftaet niet, in de plaets der Grooten, Spreuk. XXV: 6.
y. Het is Verkwisting, wanneer iemand groote uitgaeven doet, al zyn zy geëvenreedigd, naer zyn vermoogen , om wellust en hovaerdy te voeden , of in zich zelven , of in zyne kinderen. Deeze overdaed gewent de menfchen aen nutteloofe gemaklykheeden , en
over-



BEtt openbaeeing. VIII. boek. 369
overtollige genoegens, welke hun , met den tyd, noodzaekelyk worden, zo dat zy dezelve niet derven kunnen, zonder ongemak te lyden.
5. Het is eene zoott van Verkwisting , of immers men loopt gevaer, van er toe te vervallen, wanneer men veel verkeert, met menfchen, die ryker zyn. Daer door koomt men in de verzoeking , van grootere onkosten te doen , dan het vermoogen toelaet, en het voorbeeld van rykeren , in maeltyden en pracht, ongevoelig naer te volgen.
3. De eer, en een goede naem, behooren meede, tot die dingen, welke onfe uitwendige welvaert volkoomen maeken. Maer, in dit opzicht, kan men zich, op tweeërleie wys , tegen zich zelven bezondigen; door de ter te laeg te fchatten, en door er al te hoogen prys op te ftellen.
A. Wanneer men de Eer te laeg fchat.
Iemand , welken het onverfchiliig is, wat de menfchen van hem denken en zeggen, of hy, by de waereld, in een goed, dan in een kwaed gerucht, ftae, openbaert eene verachtelyke laegheid, welke, met de zelvslievde, niet beftaenbaer is. Niet alleen het gezond verftand, maer ook de Openbaering , leert ons de eer, en den goeden naem, te befchouweo, als eea weezenlyk en kostbaer goed (a); en die gee-
(«) Boven p. 152, 153. x. deel.



37© OVER DE ZEEDENLEER
ne lievde , voor zynen goeden naem , heeft # noch begeerte naer eer, mist de dry weer, welke de menfchen , tot de grooste daeden \ en nuttigde verrichtingen, aenfpoort Die derhalven onverfchillig is, over zynen goeden naem, en zyne eer, zal ook nutteloos zyn , voor de Maetfchappy, nimmer iets uitmuntends verrichten , noch naer zulke perfoneele volkoomenheeden ftaen, welke, van verftandige en deugdzaeme menfchen, hoog geacht worden.
B. Maer, aen den anderen kant, zondigt men, in het overtollige, wanneer men de eer, op eenen al te hoogen prys, üelt; uit dit beginfel, naer ongegronde lovtuitingen , ftaet; zich daeröp verhovaerdigt; de gaeven en bekwaemheeden van anderen veracht, of benydt; zich, door laege of ongeöorloovde middelen , by anderen zoekt te veraengenaemen ; door niets beduidende dingen , zoekt uit te munten , en, door eenen ydelen fchyn, de oogen der eenvouwigen te verblinden ; naer eerambten ftaet, tot welke men noch bevoegdheid noch bekwaemheid heeft; of zich Eeretytelen aenmaetigt, op welke men geene aenfpraek hebben kan.
Deeze onmaetige en overdreevene begeerte, naer eer, is het uitwerkfel van eene kwa-
Jyk
(i} Boven p. 153—



der openbaerïng. VIII. boek. 371
iyk beftuurde eigenlievde, en heeft de aller» jrampzaeligfte gevolgen (c).
.V Eindelyk kan men zich ook grootelyks bezondigen , met opzicht tot de vermaeken, welke, wanneer men er een behoorlyk gebruik van maekt, het leven veraengenae-
jnen. Dit gefchied voornaemenlyk op
tweeërleie wyzen: wanneer men al te zeer gehecht is, aen de zinnelyke vermaeken, en aen dezelve den voorrang geevt, boven die van den geest (<0> of wanneer mèn zich ver» maekt, op eene ongeöorloovde wys, zo dat er onze gezondheid door gekrenkt, of onze achting door benadeeld, of de rust van ons gemoed door verftoord worde; kortom, wanneer wy ongeöorloovde vermaeken naerjaegen, of in de genieting der zodaenige, welke geöorloovd zyn , de behoorlyke maet niet houden.
Het laeste is, uit het gene wy voorheen beredeneert hebben («)» klaer genoeg, alleenlyk dienen wy nog iets te zeggen, van het zondig
vermaek.
Hier .toe behoort voor al de wellust ; een allergevaerlykst vermaek , voor het welk de onbedachtzaeme Jeugd het meest vatbaer is. salomo geevt eene fchilderachtige teekeaing van zulken verleiden jongeling, en de treurige
*
Cc) Boven p. 172—— 00 Boven p. Ï79» 182, 183. (.e) Boven p. 177—»»» x. deel. Aa 2



372 OVER DE ZEEDENIEER
gevolgen zyner onbedachtzaemheid , Spreuk VII: 7-23.
Dit zoort van vermaek, om van het zondige niet eens te fpreeken, is allerbedrieglykst, naerdien eene ongebreidelde voldoening deezer lusten den mensch beroovt, van duizend vermaeken van verheevener zoort, en hem bloot ftelt, aen ontelbaere ongemakken, welke, tegen de ingebeelde vermaeken, rykelyk opweegen.
Het ongebreideld opvolgen der vleefchelyke begeerlykheeden beantwoordt niet, aen het oogmerk, het welk men bedoelt; het verfchaft geene weezenlyke vermaeken. „ Zodaenig is „ de wyze en rechtmaetige fchikking der „ Voorzienigheid, om de menfchen af te „ fchrikken, van hunnen Maeker, en zich zel„ ven, te ontëeren, dat buitenfproorigheid, „ van welk eenen aert ook , en deeze in het „ byzonder, het bedoelde einde verwoest, het „ lichaem zo wel, als de ziel, benadeelt, de „ goedgunftige einden der Natuur te leur ftelt, „ door dezelve te overfchreeden (ƒ)."
De zondige vermaeken berooven den mensch, van veele weezenlyke en verheevene genoegens. Eene deugdzaeme ziel, bedaerde
drivten, kalmte van het gemoed, een verftand, niet bedwelmd, door onmaetigheid van zinne'
ly.
(ƒ ) Algemeens Vaierl. Letter oef. Vil Deel 2 St. p. 47.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 373
ïyke lusten, de genoeglyke herdenking van een lovwaerdig gedrag, de goedkeurig van braeve menfchen , eene nuttige verkeering, het genot der Goddelyke gunst, en een gezond lichaem; deeze alle zyn weezenlyke zeegeningen , en verheevene genoegens, van ongelyk meerder waerdy , dan de dierlyke vermaeken der zinnelyke lusten.
De zondige vermaeken ftellen den mensch bloot, aen ontelbaere ongemakken , en deer-
niswaerdige rampen. • Hoe veele lichaems-
kwaelen, fmerten , en ellenden, fleepen zy naer zich ? Hoe veel onrust, kwelling, en verwyting van het geweeten, martelen den bedroogen flaev der wellusten ? hoe veele grilligheeden, en misfchien vervloekingen, moet hy verkroppen, van de verachtelyke vrouwsperfoonen , die zyne medegenooten , in het misdryv, zyn? vervoert een ongebondene levenswys niet meenig eenen, tot dwaeze, en hem verdervende, uitgaeven; tot armoede, en tot het inflaen van onbetaemelyke weegen, om zyne verkwisting goed te maeken? maekt hy zich niet verachtelyk, by alle weldenkende lieden? —— paulus fpreekt daerom, van de ouvruchtbaere werken der duisternis, Eph. V: ii, ,en elders fchryvt hy: doe gy dienstknechten waert der zonden, ■ wat vrucht hadt gy
doe, van die dingen, daer over gy u nu fchaemte x. DEEL. Aa 3



374 OVER DE ZEEDENLEER
want het einde der zelve is de dood, Rom. VI-2
23, 21.
Ik befluit dit ftuk , met de nadrnkkelyko waerfchouwing van den wysten aller Koningen; verblyd u, o jongeling, in uwe jeugd, en laet uw hart zich vermaeken, in de daegen uwer. jongelingfchap , en wandel in de weegen uwes harten, en in de aenSchouwing uwer oogen; maer met, dat God, om alle deeze dingen, u zal doen toornen, voor het gericht, Pred. XI: 9.
ELVDE HOOFDSTUK.
over de plichten, welke de chris" tenen, aen hunnen naesten, verschuldigd zyn.
§• 993'
Wy gaen over , tot die plichten t welke elk een, Christen , omtrent alle andere menfchen, betrachten moet. De Hoofdplicht , uit welken alle andere plichten voortvloeien, is de Eievde, welke het Euangelie, in alle haere uitgeftrektheid, aenbeveelt.
nnhans fpreeken wy , van onfe algemeene A plichten, omtrent alle andere menfchen;
en,



der openbaering. VIII. boek. "375
en , na dat wy de daermeede ftrydige zonden , tegen oefen Naesten , hebben aengewee, zen. zullen wy voortgaen, tot de byzondere plichten , jegens bepaelde perfoonen , welke, i uit onderfcheidene betrekkingen, in welke zy tot ons ftaen , voortvloeien.
De broederlyke betrekking, welke wy, als fchepfels van eenen God, en kinders van eenen Vader, tot onfe medemenfchen , hebr ben , is de natuurlyke grondflag van die al gemeene plichten , welke wy , aen alle menfchen , en elk derzelver, zonder onderfcheid, verfchuldigd zyn (g).
De Hoofdplicht , welken wy , aen alle nienfehen, verfchuldigd zyn , en uit welken alle andere plichten voortvloeien , is de lievde tot den Naesten, zynde eene geneigdheid en pooging , om de welvaert van onfe. medemenfchen ,
op alle moogelyke wyfen, te bevoorderen.
De natuurlyke gronden van onfe verplichting, om onfen naesten liev te hebben , als meede de. Eigenfchappen van deeze lievde , hebben wy reeds , by eene voorige gelegenheid (ft) , opgegeeven. Thans voegen wy er by, dat het Euangelie deeze lievde, in alle haere uitgeftrektheid , aenbèveele , en met nieuwe drangredenen, welke aen de Rede onbekend zyn , op het krachtigfte, aendringe.
( g ) ii Deel p. 268, 269. CA) ii Deel, p. 270-275.
3c, deel. Aa 4



37Ö OVER DE ZEEDENLEER
De 'eer van het Euangelie is eene leer der lievde. Onfe Goddelyke Meester heeft dezelve , tot een der voornaemfte ftukken van zyne zeedenieer, gemaekt; Hy brengt de ganfche Wet, tot twee Hoofdplichten , God liev te hebben boven al, en zynen naesten liev te hebben , als zich zelven , Matth. XXII. Ook beval Hy deeze lievde, in alle haere uitgeftrektheid, door naeder te verklaeren, dat Hy, onder den naem van onfen naesten , alle onfe medemenfchen bedoele, wie zy ook weezen moogen , zonder eenige uitzondering. De Pharizeeuwen hadden de Jooden geleert, de lievde alleenlyk te bepaelen , tot hunne Volksgenooten ; maer de Heiland verklaerde , in eene eigenaertige gelykenis, dat de Lievde zich moet uitftrekken, tot alle menfchen , zondereenig onderfcheid, Luc. X: 25-37. Die voorbeeld hebben de Apostelen naergevolgt. Die den anderen liev heeft, (zegt paulus) heeft de Wet vervult , — zo is dan de lievde de vervulling der Wet, Rom. XIII: 8, 10. Ds geheele Wet wordt, in één woord, vervult; naemenlyk in dit, gy zult uwen naesten lievhebben , gélyk u zelven, Gal. V: 14. Het einde van het gebod is lievde, 1 Tim. I: j. johannes de Apostel drong nergens meer op aen , dan op de Lievde, 1 J0h. IV: 7-1-2, 16-21.
Daer te boven, hier in, overtreft de Openbacring, den Natuurlyken Godsdienst , dat'
zy5



der openba.ering. VIII. boek.' 377
zy, op de Lievde tot den naesten, met nieuwe beweegredenen , welke aen de Reden geheel onbekend zyn, ernftig aendringe. Ook jn deezen zin , zegt de Heiland : een nieuw gebod geev lk u , dat gy eikanderen liev hebt; gelyk Ik u liev gehad heb, dat ook gy eikanderen liev hebt , Joh. XIII: 34-
1. Het Euangelie verklaert ons, dat alle wetenfchap en gaeven, zonder de Lievde, niet met al baeten kunnen. Al waere het, (fchryvt paulus) dat ik de taelen der men* Jchen en der Engelen fpraeke , en de lievde niet had , zo was ik, een klinkend metael, of luidende fchel, geworden; en al waere het , dat ik de gaev der Prophecy hadde , en wiste alle de verborgenheeden en alle de wetenfchap ; en al waere het , dat ik al het geloov hadde , zo dat ik bergen verzette en de lievde niet had , zo was ik niets; en al waere het, dat ik myne goederen , tot onderhoud der armen , uitdeelde ; en al waere het, dat ik myn lichaem overgaeve, op dat ik verbrand zoude worden , en hadde de liev' de niet, zo zou het my geene nuttigheid geeven , 1 Cor. XIII: i-3-
2. Het Euangelie ontleent eene drangreden , van Gods lievde , en beveelt ons , dat wy het voorbeeld van den Opperften Weldoener , in het bevoorderen der belangen van onfe medemenfchen , moeten naervolgen. Die zynen broeder niet liev heeft, die heeft God niet ge-
x. deel. Aa 5



378 over de zeedenieer
kent, i Job. IV: 8. , Wanneer wy onfen naesten lievhebben , zyn wy, in dit opzicht, om zo te fpreeken , met den zelvden geest, als God , aengedaen'; dan ftemmen wy, in gevoelen , met God overeen , die de Lievde zelve is. Gelievden , (fchryvt de lievderyke " joankes) laet ons eikanderen lievhebben: want de lievde is uit God , en een iegelyk , die liev heeft, is uit God gebooren, en kent God. — God is lievde ; en die in de lievde blyvt , die blyvt in God, en God in hem, i Joh. IV: 7, 16.
3. Het Euangelie leert ons , dat de lievde de vrucht-, en het kenmerk zy, van een oprecht Geloov , en de inwendige verbeetering onfer harten. Om dat wy de broeders lievhebben , weeten wy , dat wy , uit den dood , zyn overgegaen, in het leven ; die zynen broeder niet liev heeft, blyvt in den dood, i Joh. III: 14, Maer zal iemand Zfggen ; gy hebt het geloov, en ik heb de werken ; toont my uw geloov, uit uwe werken, en ik, zal u , uit myne werken , myn geloov toonen ^Jac. II: 18.
4. Het Euangelie onderricht ons, dat de lievde tot den Naesten, uit de lievde tot God, voortvloeie, en dat de eerfte, zonder de laetfte, niet beftaen kunne. Indien iemand zegt, ik heb God liev , en hy haet zynen broeder , die is een leugenaer : want die zynen broeder niet liev heeft, welken hy gezien heeft, hoe
kan



DER 0P-ENBAER1NG. VIII. BOEÏC. 3?0
Ja» hy God lievhebben , welken hy niet gezien heeft ? en dit gebod hebben wy , van Hem, dat die God liev heeft, ook zynen broeder lievheb.be , 1 Joh. IV: 20, 21.
5. Het Euangelie verzeekert ons, dat de Richter van leevenden en dooden , in den grooten dag, voornaemenlyk acht zal geeven, pp de werken der lievde, Matth, XXV: 34*45 •
6. Eindelyk het Euangelie ftelt ons de lievde van christus, welke alle kennis te boven gaet , als eene allerkrachtigfte drangreden voor , om Hem daer in naer te volgen , en elkander ongeveinsd liev te hebben, zelvs des, noods, met verlies van ons eigen leeven. Wandelt , in de lievde, gelykerwys .ook christus ons liev gehad heeft, en zich zeiyen , voor ons, heeft overgegeeven , Eph. V: 1. Zo doet dan aen , als uitver koor enen Gods , heiligen, en beminden, de innerlyke beweegingen der barmhartigheid, goedertierenheid, ootmoedigheid, zacht-
■ moedigheid , langmoedigheid , verdraegende eikanderen , en vergeevende de een den anderen, zo iemand , tegen iemand, eenige Machte heeft; ge-; lykerwys als christus u vergeeven heeft; doet ook gy alzoo , Col. III: 12, 13/ Hier aen hebben wy de lievde gekent , dat Hy zyn leven , voor ons , gejtelt heeft ; en wy zyn fdaddig % voor de broederen, het leven te ftellen, 1 Joh. III: iö.
%. DEEL.



380 OVER DE ZEEDENIEER
§. 994*
De algemeene me ns cheni ie vde , welke het Euangelie voorfchryvt, is veel édeler , dan de lievde, welke de Reden aenpryst, en haere eigenschappen zyn ongelyk voortreffelyker.
De Reden leert ons wel, dat wy verplicht zyn, om onfen naesten liev te hebben CO. Zelvs geevt zy ons, wanneer zy de onderlinge betrekking der menfchen in overweeging neemt, eenige algemeene Regelen aen de hand, volgens welke wy ons, omtrent onfen Naesten , gedraegen moeten, en welke men , als zo veele Wetten der Natuur , befchouwen mag, naemenlyk: — aen anderen te doen het gene wy willen , dat aen ons gedaen worde; — niemand te beleedigen of te
benadeelen; de fchaede, welke wy ie-
mand mogten toegebracht hebben, zo veel in '
ons vermoogen is , te herftelien; zyn
woord te honden , en zyne gelovten geftand te doen; . het voordeel van onfen Naesten , en van den Burgerftaet, te bevoordelen ; niemand die plichten te weigeren ,
welke wy, met weinig rribeite, en zonder
on-
C-) II Deel p. -70 • 273,



DER OPENBAERING. VIII. boek. 381
onfe fchaede , betrachten kunnen ; anderen niet te verhinderen, die, aen het menschdom , voordeel poogen toe te brengen;
dankbaerheid te bewyfen, voor weldaeden; •— anderen het leven zo aengenaem te maeken, als ons moogelyk is (£).
A. Maer de zeedenieer van het Christendom is ongelyk voortreffelyker, dan die der Reden j en de algemeene menschenlievde, welke het Euangelie voorfchryvt, is veel edeler , dan de Lievde , welke de Reden
aenpryst. Laeten wy kortelyk herinneren
het gene wy , ten betooge van deeze beide Hellingen, in onfe voordeelen van den godsdienst, breeder beredeneert hebben.
A, De zeedenieer van het Christendom, met opzicht tot de Lievde jegens onfe medemenfchen , is ongelyk voortreffelyker, dan
die der Reden. ■ Dit zal ons duidelyk bly-
ken, wanneer wy over weegen, wat de fchranderfte Wysgeeren der Heidenen , omtrent dit Huk , geleert hebben. — Zy preefen de menfchealievde aen, en leerden , dat men, met anderen , zo moet handelen, als wy zelve zouden wenfchen gehandeld te worden ; dat men niemand moet benadeelen met gedachten , immers zy veroordeelden de wraekgierigheid; dat men niemand moet benadeelen, met woor-
(/é) II Diel. p. 277-885. k. deel.



382 OVER DÈ ZEEDENIEER
den, zich onthouden , van bedrog, geveinsdheid , en lastering, maer eerlyk zyn , zyn woord houden , en zyne belovten geftand doen; dat men niemand moet benadeelen, met daeden , maer zynen naesten weldoen , hem, tegen alle geweld en onderdrukking, beveiligen; zy pryfen eene algemeene goedwillig, heid en weldaedigheid aen, als meede het medelyden, met ellendigen, de dankbaerheid, voor genootene weldaeden enz. De plaetfen , uit de Schrivten der Heidenfche ' Wys^eeren heb ik, by eene andere gelegenheid, aengeweezen (l).
Maer, hoe treffelyk zy ook, over de plichten , jegens onfen Naesten , moogen gefprookeo hebben, hunne zeedenieer had evenwel geweldige gaepingen; en nimmer zal men, uit hunne Schrivten, een volleedig zaemenltel van zeedenieer kunnen opmaeken. Ook ontmoet men by hen zeer fchaedelyke misvattin.
gen. p Wanneer zy, van hunnen Naesten,
fpraeken , bedoelden zy niet alle menfchen , maer alleen hunne landgenooten en Medeburgers C»0- De naervoJgers van zeno
gaeven wel de beste lesfen , omtrent de Menfcheniievde; maer de onverfchilligheid, welke zy aenpreefen , verhinderde de beöeffening',
CO Voordeelen van den Godsdienst. II Deel. p.54.55.



DER OPENBAERING. VIJL BOEK. 383
cn maekte hen geheel ongevoelig, zo wel 'omtrent anderen , als omtrent zich zelven ; hier van dacn was de zeedenieer der Stoïcynen veel meer gefchikt, om ongevoelige en hoogmoedige menfchen , dan waere vrienden der deugd , te maeken (ra)-
Daer te boven hadden de lesfen der Wysgeeren geenen invloed, op het gedrag van het volk , om dat zy zélve hunne leer , met een
flordig gedrag , verwoestten (0). De
Lievde tot den Naesten moet haeren grond hebben in , en voortvloeien uit , de Lievde tot God ; maer zy hadden geene rechtmaetige bevattingen , omtrent de Lievde tot God, en van de drangredenen, welke dezelve verwekken moeten (/>)• Wyders was de manier , op welke de Wysgeeren hunne zeedenlesfen voorltelden , ongemeen duister; zelvs fpraeken zy eikanderen , en dikwyls zich zelven , kennelyk teegen («). — Eindelyk ontbrak het der zeedenieer van de Wysgeeren , aen genoegzaeme drangredenen (r).
Hoe veel voortreffelyker is dan de zeedenieer van het Christendom, ook met opzicht tot de Lievde, jegens onze medemenfchen? —
(») 1. c. p. 72-77(o) 1. c. p. 86-89. (p) 1. c. p. 89, 90. (?) 1. c p. 90-95(;•) I. c. p. 97-i X. DEEL. ,



S?4 over de zeedenleer
Zy beveelt ons , gelyk wy reeds gezienhebben (j), eene oübepaelde lievde, tot alle menfchen, en ftrekt die zelvs uit, tot onze
vyanden , Matth. V: 44. Zy onderricht
ons, hoe wy ons , in alle byzondere gevallen , omtrent onze medemenfchen , gedraegen moeten; en zo zy ook al niet alle onderfcheidene plichten woordelyk voorftelt, kunnen zy evenwel, uit de algemeene voorfchrivten, by wettige gevoltrekking , ligtelyk worden afgeleid. Zy leert ons een gevoelig deel te neemen, in alles, wat onze medemenfchen betreft en bejeegent; ons te verlijden, met den blyden, en te weenen, met den weenenden, Rom. XII: 15 ; niet te zien, op het onze, maer ook op het gene der anderen is, Phil. II: 4; aen te doen de innerlyke beweegingen der barmhartigheid, goedertierenheid , ootmoedigheid , zachtmoedigheid, langmoedigheid, Col. III: 12.
De Zeedenieer van het Euangejie is bekrachtigd , door het allerheiligst voorbeeld van onzen Goddelyken Meester zelven; daer, in alle zyne woorden en daeden, de tederfte en zuiverfte menfchenlievde doorftraelde. Hy is het land doorgegaen, om goed te doen , Hand. X: 38. Hier aen hebben wy de lievde gekent, dat Hy zyn leven, voor ons gejtelt heeft, 1 Joh. III: 16. De lievde van christüs gaet de
ken-
CO Boven §. 993.



DER OPENBAËRING. VIII. BOEK. 38!
kennis te boven , Eph. III: 19. Ook in zyné gaedeloofe menfchenlievde , heeft Hy ons een voorbeeld nagelaeten , op dat wy , in zyne voetflappen , zouden wandelen , I Petr. II: 21. (t> Het Euangelie, gelyk wy reeds hebben opgemerkt (u)* leidt de lievde tot de menfcheQ af, uit de lievde tot God, en leert ons, dat de eerfte , zonder de laetfte, niet beftaen
kunne. Ook geevt het ons een duidelyk
onderricht, van de plichten, welke wy, omtrent onfen Naesten, betrachten moeten (v). Eindelyk kevert het Euangelie de meest vermoogende drangredenen op , om ons , tot de algemeene menfchenlievde , aen te fpooren (w). Van deeze drangredenen , hebben wy , reeds in het voorbygaen , gefprooken k en, in het vervolg, moeten wy er, met op« zet, over handelen.
B. De ALCEMEENE ME N SCH EN L IE V D E,
welke het Euangelie voorfchryvt , is veel edeler , dan de Lievde, welke de Reden aenpryst.
«. Het Euangelie leert ons, dat de Lievde tot onfe medemenfchen , uit een zuiver be-
(O Voortuien van den Godsdienst. II Deel. z Stuk. p. 192-201. («) Éoven §. 993.
(v) Voordeelen yan den Godsdienst. II Deel. a Stuit, p"«
MO -157Cw) 1. c. p. i35, 187.
3U DE££* Bb



•jSÖ OVER DE ZEEDENIEER
ginfel, moet voortkoomen. Zo dat wy ellan. deren vu rig lievhebben , uit een rein hart; i Petr. J: 22. Het einde van het gebod is lievde , uit een rein hart, en uit eene goede conJcientie, en uit een ongeveinsd geloov, i Tim-
I: 5- De bron van deeze Lievde moet
dan het Geloov zyn; en de lievde, welke niet, uit het Geloov , voortvloeit, is eigen* lyk geene lievde, maer eene bedoeling van zich zelven. Het Geloov in den Verlosfer kan alleen de waere menfchenlievde te weeg brengen. Het Geloov ontfteekt in ons de Lievde tot God, welken wy befchouwen , als onfen verzoenden Vader, in christus; maer die God liev heeft, zoekt Hem te be* haegen , en , in alles, naer zynen wil, te leeven, want deeze is de lievde Gods , dat wy zyne gebooden bewaer en, 1 Joh. V: 3. Nu is het Gods uitdrukkelyk gebod , dat wy onfe
medemenfchen lievhebben. Het Geloov
ontfteekt de lievde tot den Verlosfer, maer niemand kan den Verlosfer lievhebben , zonder zyn voorbeeld, ook in onbepaelde menfchenlievde, naer te volgen. Het ge¬
loov ontfteekt in het byzonder, de lievde tot de broederen : want een iegelyk, die liev heeft den geenen , die gebooren heeft, die heeft ook liev den geenen, die uit Hem gebooren is ; hier aen 'kennen wy, dat wy de kinderen Gods lief hebben, wanneer wy God lievhebben, en zyne
ge-



der openbaering. VIII. bgek, 387
gebooden bewaeren, i Joh. V: i, 2. —— Dan, over deeze Broederlievde , in het vervolg, naeder.
0. Het Euangelie veröordeelt alle laege be« ginfelen, in het uitösffenen van menfchenlievde. Geene eerzucht, geen eigenbelang, geene hoop op wedervergelding , of dergelyke onedele dryvveeren , moeten ons aenfpooren, om anderen menfchen wel te doen, maer de lievde tot God en den Verlosfer. Indien gy liev hebt , die u lievhebben , (zegt de Heiland) wat loon hebt gy ? doen ook niet de Tollenaers het zelvde ? en inöAen gy uwe broeders alleen groet, wat doet gy boven anderen ? doen ook de Tollenaers niet alzoo? Matth. V: 46, 47. De „ aerdfche en loonzuchtige lievde bemint hen „ eeniglyk, van welken zy onmiddelyk en „ allernaest voordeelen en tegendienften kan „ verwachten , en zy bewyst ook eeniglyk j, weldaeden, wegens de hoop op e,igen voor-
„ deelen. Het geringfte nadeel , het
„ minfte ongemak , ftopt de bron hunner „ lievde, en zy bewyst, op het ogenblik, „ den geenen lievde , van wien zy meerdere „ voordeelen , en meerder voedfel , voor „ haere heerfchende neiging , kan verwach„ ten. 'De lievde van een Christen daerënte„ gen is grootmoedig. Er worden edele neigin„ gen , verheevene begrippen , eene verhee„ vene denkwys, en een, in den grootften x. deel. Bb 2



338 OVER DE ZEEDEHLEER
graed , rechtfchaepen en deugdzaem hart , 3, gevorderd , wanneer men daer wi] zaeien , „ waer geen oogst is te hoopen ; wanneer „ men zyne eigene voordeelen verzaeken, s, en , zonder uiterlyke eer , alleen voor de „ oogen des hemelfchen Vaders , en in het „ verborgene, wil goed doen" (x).
Er is derhalven een aenmerkelyk onderfcbeid , tusfchen de Lievde , welke het Euangelie voorfchryvt, en de menfchelyke vriend-
fchap. De laetfte is gegrond, op de
overëenftemming van neigingen, of de gelykheid van belang; maer de Euangelifche menfchenlievde heeft haeren grond, gelyk wy zo even gezien hebben , in de lievde tot God, en bepaelt zich niet , tot byzondere perfoonen, maer flrekt zich uit, tot allen , zonder iemand uit te fluiten. Trouwens
y. Het onderfcheidend kenmerk der Christelyke lievde beftaet hier in , dat zy zich onbepaeld uitdrekke, over het geheele menschdom , zonder zelvs de zulken uit te zonderen , die ons beleedigen , zonder haet en wraekzucht te kennen. Van deeze lievde zelvs jegens de vyanden, heeft de zeedenieer der Heidenfche Wysgeeren nimmer iets geweeten. Volgens cicero, was hy een uitmuntend man , die ieder, naer zyn vermoogt 3
CO MILI.br 1. c. VII DuU p. 34,



DER OPENBAERING, VIII. BOEK.
gen , dienst doet , en niemand beleedigt , dan die hem eerst beleedigt heeft (y). Maer hoe veel edeler is de zeedenieer van het Euangelie , daer de Heiland zegt: hebt uwe vyanden liev, zeegent ze, die u vervloeken, doet wel den geenen , die u haeten , en bidt voor de geenen , die u geweld aendoen, en die u vervolgen, Matth. V: 44- Vergeldt niemand kwaed, voor kwaed', indien dan uw vyand hongert, zo fpyzigt hem , indien hem dorst, zo geevt hem te drinken, Rom. XII: 17» 20.
S. De Lievde, welke het Euangelie predikt, beftaet, in eene algemeene en nimmer verflaeuwde goedwilligheid, om het belang van onfen naesten, als ons eigen, met allen yver, te bevoorderen. Een iegelyk, (is de les van ïAülcs) zie niet op het zyne, maer een iegelyk zie ook , op hel gene dat der anderen is , Phil. II: 4. Laeten wy lievhebben , (zegt J oasnes) niet met woorden , noch met de tong , maer in de daed en in waerheid, 1 Joh. III 18. Draegt elkanders lasten, door een innerlyk medelyden te hebben , met de fmerten en ^ verdrietlykheeden van anderen, door geduld te hebben, met hunne zeedenlyke zwakheeden, door voor hen te bidden , door hen te verkwikken en te vertroosten , door hun de behulpzaeme hand te bieden, en door alles toe
(\y") Ds Offidli 1. III. c. lö. X, DEEL. Bb 3



S90. OVER DE ZEEDEN LEER
te brengen , wat, tot hunne redding , wat, ter bevoordering van hunnen lichaemelyken en geestelyken welftand , dienen kan , Gal. VI: 2. Zo doende moet zich een Christen de nooden van anderen aen trekken, als waeren het zyne eigene : gedenkt der gevangenen, (fchryvt daerom paulus) als of gy mede ge. vangen waert ; en den geenen, die kwalyk gehandeld worden, als of gy zelvs, in het lichaem, kwalyk gelandelt waert, Hebr. XII: 3.
e. Eindelyk, daer menfchelyke vriendfchap onbeftendig is, en de lievde dikwerv, in afkeerigheid , verandert ; is de Euangelifche lievde beftendig en onveranderlyk. Wat er gebcure, er huisvest , in het hart van eenen Christen , geen haet en wraekzucht. Wordt de vriendfchap , welke byzondere perfoonen naeuwer aen één gebonden had , verbrooken , de band oer Christelyke lievde blyvt altoos ; deeze is de band der volmaektheid, dat is, een volmaekte band, door welken de Christenen
^verëenigd zyn en blyven, Col. UI; H
trouwens het Euangelie pryst de rekkelykheid , en infchikkelykheid , aen , in alle gevallen ; ook dan , wanneer wy beleedigd worden. Een iegeiyk mnsch zy traeg ^ m tmn .
want de toom des mans werkt Gods gerechtigheid met , Jac. I: i9, 20. Verdraegt elkander , en ver geevt de een den anderen, zo iemand, tegen iemand, eenige klachte heeft, Col. III; 13.
Alle



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 39 £
Me bitterheid , en toornigheid , en gramfchap , zy van u geweerd , met alle boosheid; maer zyt, tegen eikanderen , goedertieren , barmhartig , vergeevende malkander , gelyk ook God in christus ulieden vergeeven heeft, Eph. IV: 31, 32.
De vrucht des Geests is lievde, langmoe-'
digheid , goedertierenheid , goedheid , zachtmoedigheid , Gal. V: 22.
B. De voortreffelykheid der menschenlievde, welke het Euangelie aenpryst, zal ons nog naeder blyken , wanneer wy haere uitmuntende Eigenfchappen overweegen.
De Lievde tot den Naesten , zo als zy , door de Reden, geleerd wordt, heeft de volgende eigenfchappen ; dat zy redelyk zy , zo dat wy ons nimmer fchikken, naer de begeerten en oogmerken van anderen, welke zondig en boos zyn ; dat zy oprecht zy , en haeren zeetel hebbe, in een welmeenend hart ; dat zy werkzaem zy , zo dat het ons nimmer verdriete, om alle middelen, ter bevoordeling van het geluk onfer medemenfchen , met allen yver, aen te wenden ; dat zy beftendig zy , en niet verkoele; en dat zy algemeen zy (z). Maer het Euangelie beveelt ons eene Lievde, welker eigenfchappen ongelyk voortreffely. ker zyn.
paulus betoogt, met opzet, de voortref-
(23 II Deel. p. 273, 274. X. DEEL. Bb 4



• 392 OVER ce ZEEDEN LEER
felykheid der Euangelifche Lievde, uit haere bekoorelyke eigenfchappen, en gezeegende uitwerkfelen , i Cor. XIII: 4-7. Be lievde zegt hy , (haer by perfoonsverbeelding, befchry vecde) is langmcedig, zo dat een Christen de zwakheeden van andere menfchen , en zelvs beleedigingen, geduldig verdraege; zy is goedertieren, zo dat een Christen eenegoedaertigheid en vriendelykheid openbaer maeke, welke , uit een welmeenend hart, voort koomt; zy is niet afgunftig, maer een Gristen verheugt zich. in tegendeel, over den voorfpoed van anderen; zy handelt niet ligtvaerdig, zo dat een lievderyk Christen niet pogche, op zyne gaeven en voorrechten, met verachting van anderen , die minder bedeeld zyn ; zy is niet opgeblaezen , zo dat een Christen niet alleen geenen hoogmoed naer buiten vertoone, maer zelvs niet koestere, in zyn hart; zy handelt niet ongefchiktelyk, voor zo ver de woorden, gebaerden, en daeden , zelvs de kleeding en de houding, van eenen lievderyken Chriscen , altoos, overal, en in alle gevallen, eerbaer, deftig, en ftichtelyk zyn; zy zoekt zich zelve niet, naerdien zy het vuile eigenbelang verbant, en een Christen zich geene gelegenheid laet ontflippen, om goed te doen; zy wordt niet verbitterd, maer maetigt de natuurlyke oplopenheid van iemand , die }igt geraekt is, en vermurwt den geest ;■ zy
'denkt-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 393
denkt geen kwaed en maekt, dat een Christen nimmer , aen middelen , denke , om zynen evenmensch nadeel toe te brengen; zy verblydt ziek niet, in de ongerechtigheid , zy boezemt eenen afkeer in , van alle onbillvke handelingen ; maer zy verblydt ziek, in de waerheid , of in de billykheid, zo dat een Christen zich verheuge , wanneer hy ziet, dat anderen, met hunnen naesten, handelen, overëenkoomftig de regelen van recht en billykheid; zy bedekt alle dingen , voor zo verre een Christen de fchande en misilaegen van zynen naesten niet openbaer maekt, immers wanneer zy, zonder hoogere plichten te benadeelen, kunnen en moogen bedekt worden *, zy gehovt alle dingen en maekt ons geneegen, om het goede van onfen evenmensch te gelooven , zo lang cr geene duchtige redenen zyn , welke ons, van het tegendeel, overtuigen; zy hoopt alle dingen, en boezemt ons een goed vertrouwen in , omtrent de woorden, de belovten, en de bedoelingen , der verrichtingen van onfe medemenfchen ; zy verdraegt alle dingen, en maekt den Christen geduldig, onder alle veröngelykingen, zo lang het, met Gods eer, en de betaemelyke lievde tot zich zelven, beftaenbaer is (a).
De Heilige Schrivten geeven ons, op veelvuldige plaetfen, zulke beveelen en voor-
fa) ByhherU. XX Dctl p. 473 - 479DEEL. B b 5



394- OVER DE ZEEDENLEER
fchrivten, omtrent de Lievde, tot onfe medemenfchen, uit welke wy haere voortreffelyke Eigenfchappen ligtelyk kunnen afleiden.
«. De Euangelifche Lievde is oprecht , gelyk wy reeds gezien hebben. De woorden, gebaerden, en handelingen, moeten, met eene ongeveinsde geneegenheid van het hart, gepaerd gaen. De lievde zy ongeveinsd, zegt paulus, Rom. XI: 9. Dit ligt ook in het bevel van den Verlosfer, om onfen naesten liev te hebben, als ons zelve; want elk bemint zich zelven oprechtelyk, en niemand doet ie:s, met oogmerk, om zyn geluk te bevoorderen , alleen in fchyn; maer de lievde, tot ons zelve, moet de regelmaet zyn van onfe lievde , tot anderen ; gevolgelyk moeten wy onfen Naesten- lievhebben , niet in fchyn , maer uit een rein hart , in de daed en waer heid, 1 Petr. I: 22. 1 Joh. Ilh 18.
0. De Euangelifche Lievde is werkzaem. Zy kan, met Jaeuwheid en traegheid, niet beflaen. Het is geenszins genoeg, dat men niemand kwaed doe, en allen het goede toe wenfche; de waere Lievde neemt niet alleen de gelegenheeden waer , om goed te doen , maer zoekt dezelve op. Een Christen volgt het voorbeeld van zynen Meester, die het land door ging, goed doende, Hand. X: 38.
y. De Euangelifche Lievde is belangneemend, zo dat een Christen zich den voorfpoed en de
on-



DER OPENBAERÏ.NG. VIII. BOEK. 395
onheilen van zyne medemenfchen aentrekke , met het zelvde gevoel , als of dié lotgevallen hem zelven bejeegent hadden ; hy is daerom blyde, met den blyden, en weent, met den weenenden, Rom. "XII: 15. De Heilige Schrivten keveren ons uitlokkende voorbeelden op, van deeze belangneemende lievde , niet alleen in den Verlosfer, die medelyden heeft, met onfe zwakheeden, Hebr. IV: 15, maer ook in jon, d a v 1 d , paulus, en anderen. Weende ik niet, (zegt de eerstgemelde) over hem, die harde daegen had ? was myne ziel niet bedroevd, over de moddruvtigen? Job XXX: 25. éls zy krank waeren, (zegt david, van zyne vyanden zelve) was een zak myn kleed, ik kwelde myne zul met vasten, Pf. XXXV: 13. Wie is zwak, (fchreev paulus) dat ik niet zwak ben? wie wordt er geërgerd , dat ik niet brande, 2 Cor. lh 29.
5. De Euangelifche Lievde is toegeevend-, zo dat een' Christen zich, met verzaeking vair eigen zinnelykheid, zich fchikke, naer de misvattingen en zwakheeden van anderen, zo lang het, behoudens een goed geweeten , gefchiéden kan. Hierin heeft paulus ons een merk waerdig voorbeeld gegeeven. Ik ben , (zegt hy) den zwakken geworden, als een zwakke, op dat ik de zwakken winnen zoude; allen ben ik alles geworden, op dat ik immers eenige behouds-n zoude, 1 Cor. IX: 22.
X. DEEL.



396" OVER DE ZEEDENLEER
e. De EuaHgelifche Lievde is Jtandvastig, zo dat zy nimmer verkoele, naer het voorbeeld van den Heiland, alzo Hy de zynen, die in de waereld waeren, liev gehad had, zo heeft Hy hen liev gehad, tot den einde, Joh. XIII: i.
De Lievde derhalven , welke het Euangelie heeft voorgefcbreeven, is blykbaer onderfcheiden van , en ongelyk voortreffelyker, dan de welleevenheid , de gedienftigheid, de goedhartigheid, en vriendfchap, welke ook gevonden worden , by zulken , welker zielen nog niet gereinigd zyn , , in de gehoorzaemheid der waerheid, door den Geest, tot ongeveinsde brcederlyke lievde, i Petr. I: 22.
§• 995.
Ban, offchoon de Lievde, welke het Euangelie voorfchryvt , zich onbepaeld uitflrekke, tot alle menfchen, zelvs tot onze vyanden; zo ftuit zy evenwel geenszins trappen uit, in haere beoefening; byzonder fpreeken de Heilige Schriv.
, ten van de broederlievde.
De trappen der menfchenlievde zyn geëvenreedigd, naer de betrekkingen , in welke wy ftaen, tot andere menfchen. Deeze betrekkingen zyn, of naeder by, of meer afgeleegen. De betrekking, welke wy hebben, tot onfe Bloedverwanten , en vertrouwde vrienden , is
z.ee-



der openbaering. VIII. eoek. 397
Zeekerlyk ongelyk naeder , dan die , in welke wy ftaen, tot onbekende vreemdelingen; derhalven zyn wy ook aen de eerften meerder lievde verfchuldigd, wat den trap aengaet, dan aen de laesten.
In de allemaeste betrekking ftaen wy , tot onfe Bloedverwanten; derhalven is het grootere zonde, zyne Bloedverwanten , dan anderen , lievdeloos te behandelen. Wyders hebben wy eene naeuwe betrekking, tot onfe weldoeners, en de lievde, jegens hen, moet, met dankbaerheid, gepaert gaen; het is gevolgelyk zwaerer misdaed zyne weldoeners, dan anderen, te beleedigen. Vervolgens ftaen wy, in eene naedere betrekking , tot onfe vrienden 4 met welke wy gemeenzaem en vertrouwelyk verkeeren , dan tot zulken, welke ons onbekend zyn; eenen vriend te benadeelen is daerom nog veel onverfchoonbaerer , dan eenen vreemden zyne hulp te ontrekken. Eindelyk hebben wy eene naedere betrekking, tot onfe medeburgers, huisgenooten, en nabuuren, dan tot vreemdelingen ; de eerstgemelden daerom zyne lievde te ontzeggen is grooter kwaed} dan zich, over de laesten, niet te bekommeren.
Onfe Goddelyke Meester heeft ons.geleert, deeze onderfcheidene betrekkingen wel in acht te neemen , en , naer die maet , onfe lievde uit te oeftenen. Stervende heeft Hy zyne Moeder, aen de lievdezorg van joannes4
x. deel.



393 OVER DE ZEEDEnLEER
aenbevoolen, Joh. XIX: 26. Hy vooronderHelde, dat de lievdezorg van eenen Vader vooral gae, over zyne kinderen, wanneer Hy zeide: wae mensch is er onder u, zo zyn zoon hem zou bidden , om brood, die hem eenen jïeen zal geeven ? of zo hy hem , om eenen visch , zoude bidden, die hem eene flang zal geeven? Matth. VII: 9, 10. Luc. XI: n, I2. Ook voorönderftelde Hy , dat de natuur'lyke" betrekking van Bloedverwanten eenen meerderen trap van lievde vereifche, wanneer Hy zeide: die Vader of Moeder liev heeft , boven my , is myns niet waerdig , en die Zoon of Dochter liev heeft, boven my, is myns niet waerdig, Matth. X: 37. Hy zelvs beminde johannes meer, dan zyne overige Apostelen, Joh. XIII: 23.
Dit onderfcheid, in de trappen van Lievde tot onfe medemenfchen, ftrydt geenszins, met het algemeene bevel van den Verlosfer, om onfen Naesten liev te hebben , als ons zelven Matth. XXII: 39. De welgereegelde lievde ' tot ons zelve , moet de regelmaet zyn van onfe lievde, tot onfen Naesten; dat is, wy moeten, met onfen Naesten, in alle gevallen, zo handelen, als wy zelve, redelyker wys,zouden wenfchen, van hem behandeld te worden, wanneer wy in zyne plaets waeren. Deezen regel moeten wy ook in acht neemen, omtrent zulken, met welken wy, in eenige nae-
de-



DER openbaering. VIII. boek. 399
dere betrekking, ftaen; een Vader moet, met zynen zoon, zo handelen, als hy, redelyker wys, zou begeeren gehandeld te worden, wanneer hy , in de plaets van zynen Zoon , verkeerde; elk handele dan, met zyne Bloedverwanten , weldoeners , vrienden , medeburgers, en huis^enooten, zo als hy , in zoortgelyke gevallen , van zyne Bloedverwanten , vrienden , medeburgers, en huisgenooten, zoa moogen wenfchen , gehandeld te worden ; voorts doe Hy aen niemand, het gene hy niet wil dat aen hem zelven gefchiede; en hy zal zynen naesten liev hebben, als zich zelven.
Tot onfe Geloovsgenooten hebben wy meede eene naedere betrekking', dan tot andere menfchen ; daerom beveelt het Euangelie byzonder de broederliefde , en onderfcheidt de algemeene menfchenlievde uitdrukkelyk, van de meer bepaelde LieyÜe tot de Broederen. Zo fchryvt paulus: de lievde zy ongeveinsd, en hy laet er op volgen : hebt eikanderen hartelyltliev , met broederlyke lievde, Rom. XII: 9, 10. Hy doet, onder andere, deezen wensch, aen de Christenen te Thesfalonica : de Heer vermeerdere u, en maeke u overvloedig in de lievde tegen malkanderen, en tegen allen, 1 Thesf. III: 12 ; en hy fchryt hun deeze vermaefeing voor : jaegt altyd het goede naer, zo tegen elkanderen , als tegen allen , 1 Thesf». V: 15. Voegt, (fchryvt petrus) by de GodzaelighHd,
x. deel.



4ÓO OVER DE ZEEDENLEES.
Iroederlyke lievde, en, by de broederlyke lievdes lievde tegen allen, 2 Petr. I: 7.
De Broeders, welke wy byzonder moeten liev hebben, zyn onze Geloovsgenooten, onze Mede - Christenen, die, met ons, in christus gelooven , of immers, uit kracht van hunne bclydcnis , zo lang zy dezelve, door hun gedrag, niet verloochenen, voor gelooviI < n i^eiouden worden. Vermits nu de Christenen , uit hoofde van verfchiilenheid in leerbegrippen of Godsdienftige plechtigheeden, ia verfchillende Genootfchappen, verdeeld zyn, hebben wy ook de nacste betrekking, tot de .zulken, die met ons, tot het zelvde Genootichsp , behooren, en het meest overëenltemmen.
De moeilyke vraeg , hoe ondeifcheid ik myne Broeders, die in de daed de zodaenigen zyn, van zulken, die deezen naem onwaerdig zyn ? daer er veelen zyn, die het Geloov in den Verlosfer belyden > cn ondertusfehen niet meer, dan den uiterlyken fchyn van Broeders bezitten; en niet een iegelyk, die tot den Heiland zegt, Heer, Heer, zal ingaen in het Koning' ryk der hemelen, Matth. VII: 21; deeze vraeg is , na' het gene wy zo even hebben aengeme^kt, geheel onnoodig. De lievde denkt geen kwaed , 1 Cor. XIII: j ; een Christen houdt daerom^allen , die , met hem , belyden , in cmustus, te gelooven, voor zyne broede* ren,



DER openbiertïjg. VIII. bqkk. ,{Öl
ren, zo lang zy die belydenis, met hun gedrag, niet verwoesten. Zo begreepen het ook de Apostelen , die hunne Brieven fchreeven, aen geheele Gemeenten , onder welke ook mondpelyders waeren, en alle de belyders van het Christendom, onder welke er ook waeren, die ongereegeld wandelden , Broeders noemden ; Rom. k 13' i Cor. I: 10. 2 Cor. I: 8. Gal. . I: ir. Jac. I: 2. a Petr. ït 10. 1 Joh. II: 1, en op zeer veele andere plaetfen. Broeders is, jn de Handelingen der Apostelen, eene alge* meene benaeming der Christenen , en die et zich voor uitgaeven , Hand. IX: 30: X: 23. XI: 1, enz. Zelvs werden zulken, die, onder den naem van Christenen , ongereegeld wandelden , nog Broeders genaemd: indien iemand, een broeder genaemd zynde, een hoereerer is, 1 Cor. V: 11. paulus noemde de Christenen te Thesfalonica Broeders, 1 Thesf. I: 3. II: I, 13, 15- Hl: 1» 6» *3» offchoon hy gehoon had, dat zommigen onder hen ongereegeld •wandelden, 2 Thesf. III: 11; zelvs fpreekt hy uitdrukkelyk, van eenen iegelyk broeder, die ongereegeld wandeld, 1 Thesf. UI: 6. Op
dien zelvde grond noemden de Apostelen alle de leeden der Gemeenten , zo veelen er belydenis deeden, van het geloov aen het Euangelie , gelievden Gods, geroepene Heiligen, Rom. J: 7, geheiligden in christus j e s u s, 1 Cor. k 1; Heiligen en Geloovigen in christus x. deel. Cc i



402 OVER DE ZEEDENLEER
jesüs, Eph. I: i; Heilige in christus je sus, Phil. I: i; Heilige en geloovige broe~ deren in christus, Col. I: 2. Uitverkoorenen naer de voorkennis Gods des Vaders, in de heiligmaeking des Geestes, tot gehoorzaemheid en Iefprenging des bloeds van jesüs christus, 1 Petr. I: 2.
Zo veel is ondertusfehen zeeker, dat eea Christen, die zyn geloov werkzaem betoont, in lievde en in eenen voorbeeldigen wandel, meer onfe achting en toegeneegenheid verdiene, dan iemand, die, door een losbandig gedrag, aenleiding geevt, om te vreezen, dat hy onfen Heer jesus christus niet liev hebbe, in onverdervelykheid.
De naedere betrekking nu, welke wy hebben , tot onfe Medechristenen, en vooral tot onfe Geloovsgenooten, die, met ons, tot het zelvde Godsdienftig Genootfchap, behooren» vordert ook eenige onderfcheidene plichten, door het betrachten van welke, wy de 11 roeder lievde moeten uitöeffcnen.
cc. De broederlievde is vuuriger, da» de algemeene menschenlievde, en maekt dat wy het belang van onfe Geloovsgenooten, met nog meerderen yver, en nog grootere teerhartigheid, bevoorderen, dan dat van andere menfchen. Dit vordert de nadere betrekking. Een Vader zorgt, met meerderen yver en grootere teerhartigheid, voor zynen zoon,
da*



dek openbaering. VIII. bolk. 403
dan voor eenen onbekenden. Op zoortgelyk eene wys maekt ook de naedere betrekking, in welke wy ftaen, tot onfe Geloovsgenooten , dat wy nog meer belang neemen, in hun geluk , en in hunnen tegenfpoed, dan in die van anderen. Laeten wy goed doen, aen allen maer meest aen de huisgenooten des geloovs} zo luidt de uitdrukkelyke vermaening vaa ïAülös, Gal. VI: 10.
a. De Broederlievde heeft haeren grond, in eene byzondere achting. Hoe meer beminnelyke hoedaenigheeden men , in iemand , ontdekt, hoe meer onfe lievde ontftooken wordt. Maer hoe beminnelyk zyn waere Christenen, die , naer Gods evenbeeld , herfchaepen zyn „ en het, tot het hoogfte van hunne blydfchap, ftellen, de voetftappen van den Verlosfer naer te volgen? en zou dan een Christen geene byzondere achting hebben, voor de zulken ? — Zelvs vordert de lievde tot God, dat wy, zynen kinderen, eene onderfcheidende lievde töedraegen. Een iegelyk , die liev heeft, den geenen, die gebooren heeeft, die heeft ook liev den geenen , die uit Hem gebooren is ; hier aen kennen wy , dat wy Gods kinderen liev hebben , wanneer wy God liev hebben , eu zyne gebooden bewaeren, 1 Joh. V: 1, 2.
b. Deeze byzondere hoogachting voor de broederen boezemt den Christen eenen yver in, om gevoelig deel te neemen, in alle zyne
x. deel. Cc 2



404 over de zeedenleer
lotgevallen. Het gaet hier, even als in het natuurlyke ; een menfchenvriend ftelt er zyn vermaek in , om allen wel te doen , maer evenwel, wanneer zyn natuurlyke broeder in nood is, fnelt hy , met nog grooteren yver, en nog meerdere teerhartigheid, ter zyner hulp, dan wanneer een vreemde zynen by-
ftand noodig heeft. Wanneer twee be-
hoevtigen , van welke de één een geloovsgenoot is, eenen Christen, om een aelmoes 9 vraegen, en zyn vermoogen niet toelaet, om hun beiden ten dienfle te ftaen, zal hy den broeder voortrekken.
c. De broederlievde openbaert zich vooral, in het mededeelen van geestelyke gaeven. De algemeene menfchenlievde vordert, dat wy eiken dwaelenden, het zy in leer of leeven , zo het in ons vermoogen is, te recht brengen. Die eenen zondaer , van de dwaeling zynes wegs , bekeert, zal eene ziel van den dood behouden, en zal meenigte der zonden bedekken, Jac. V: 20. Evenwel hebben wy eene naedere betrekking, tot onfe Broederen , en, over het algemeen, eene meer gepaste gegelegenheid, om hunne eeuwige belangen te bevoorderen. Een Christen zal daerom alle middelen by de hand neemen, om, naer zyn vermoogen, en voor zo verre het de omftandigheeden, toelaeten, zynen broeder, wanneer hy onkundig is, te onderwyzen, wanneer hy
vei'



DER. OPENBAERING. VIII. BOEK." 405
verleegen is, met raed te dienen, wanneer hy traeg is, op te wekken, wanneer hy treurig is, te vertroosten , en wanneer hy afdwaelt, te beftraffen. Broeders , (zegt paulus) indien ook een mensch overvallen waere, door eenige misdaed, gy, die geestelyk zyt, brengt den zodaenigen te recht , met den geest der zachtmoedigheid, Gal. V: 1. Wy bidden u, Broeders, vermaent de ongereegelden, vertroost de kleinmoedigen, onderfleunt de zwakken, zyt langmoedig tegen allen, 1 Thesï. V: 14.
d. Vooral vordert de Broederlievde , dat een Christen zich zorgvuldig wachte , van eenen zwakken Geloovsgenoot te ergeren, zelvs in dingen, welke anderzins de Christelyke vryheid toelaet. Den geenen, die zwak is, in hetgeloov , neemt aen; maer niet tot twistige zaemenfpreekingen; laet ons dan eikanderen niet meer oordeelen, maer oordeelt dit liever, naemenlyk dat gy den broeder geenen aenjtoot, of ergenis, geevt, Rom. XIV: 1, 13.
0. De plichten der Christelyke broederlievde Itrekken zich veel wyder uit, dan
die der algemeene Menfchenlievde. Te
weeten wy moeten de belangen van alle menfchen bevoorderen, met alle onfe vermoogens, en met' denzelvden yver, met welke wy, voor ons eigen geluk, zorgen. Dit heet zynen Naesten liev te hebben , als zich zelven. Maer niemand is verplicht, zich zelven onge-
x. deel. Cc 5



45 over de zeeden leer "
lukkig te maeken , om het belang van zynen' medemensch te bevoorderen ; zo doende zou . men zynen naesten liev hebben , boven zich zelven. Maer de Broederlievde vordert vry meer ; dat wy naemenlyk geene van die dingen , welke ons geluk , op de waereld, uitmaeken , zo waerdig fchatten , dat wy niet een gedeelte daer van zouden willen afftaen, wanneer het welzyn van iemand, die den Heer jesus liev heeft in onverdervelykheid , zonder ons nadeel, kan bevourderd worden. Uit dit beginfel Honden de vermoogenden, onder de eerfte Christenen , een gedeelte van hunne tydelyke goederen af, ten behoeve van hunne arme broederen , om dat het de toenmaelige omftandigheeden zo vorderden, Hand II- AA 45- IV: 34. ' '44>
y. Byzonder evenwel moet de Broederlievde haere kracht uitöeffenen , wanneer het geestelyk en eeuwig welzyn van eenen Mede-Christen , en Geloovsgenoot, in gevaer is. De Verlosfer heeft ons het voorbeeld van' zyne lievde aengeweezen , als een richtfnoer, volgens het welk wy de Broederlievde moeten uitöeffenen. Een nieuw gebod, (dit zeide Hy) geev ik u, dat gy eikanderen liev hebt; gexykik « liev gehad heb ; dat gy ook eikanderen liev hebt, Joh. XIII: 34; en, dit is myn gebod, dat gy eikanderen liev hebt, celykerwys ik u liev gehad heb; niemand heeft meerder lievde, dan
dee*



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 407
veeze dat iemand zyn leven zette , voor zyne vrienden, Job. XV: 12, 13. Dit bevel hebben ook de Apostelen herhaelt,, en-duidelyk voorgefchreeven. Wandelt in de lievde, (fchryvt paulus) gelyk ook christus ons heeft lievgehad, en heeft zich zelven, voor ons overgegeeven, tot eene offerande, en een Slachtoffer Gode, tot eenen welriekenden reuk, Ehp. V: 2. johannes leert uitdrukkelyk, dat een Christen, wanneer het nood is, naer het voorbeeld van'den Verlosfer , zyn leeven, voor het heü der broederen, moet opzetten: hier aen hebben Vy de lievde gekent, dat Hy zyn leeven, voor ons ; geftelt heeft, en (liever derhalven) zyn wy fehuldig, voor de broederen, het leeven te ftellen,
j Joh. III: 16. ; ,
Ondertusfchen wyst het zich van zelvs, dat deeze proev van broederlievde vooral te pas koome, in tyden van vervolging , wanneer de Christenen geroepen worden, om de leer van het Euangelie, met den marteldood, te bevestigen, en daer door, aen hunne broederen , een voorbeeld van moed en ftandvastigheid te geeven; en dat het eene onverfchoonbaere vermeetelheid weézen zoude , wanneer iemand zyn leeven in de waegfchael ftelde, uit eenen yver zonder verftand, wanneer men er niet toe geroepen wordt (&).
(J>) Bybcherkl. XXV Deel p. 33^ - 34°. X. DEEL. Cc 4



* 4fi3 OVER DE ZEEDENLEER
Ook is er nog een geval, in het welke eerT Christen 2yn leeven ftellen moet, voor zynen broeder; wanneer naemenlyk zyn perfoon zo waerdig, en zyn leven, voor de belangen van het Christendom, zo dierbaer is, dat men het algemeen belang benadeelen zcuJe, wanneer men zyn eigen leeven , zo het nood vorderde, niet in de waegfchael ftellen wilde, om het zyne te beveiligen. Zo hadden pkiscilla ed aquila hunnen hals geftelt, voor het leven van paulus den Apostel, Rom. XVi: 4- paulus roemt deeze uitmuntende daed van Broederlievde, zeggende, dat hy niet al, leen deeze lieden dankte , maer dat ook alle de Gemeenten der Heidenen hun dankbaerheid verfchuldigd waeren. Zy achten het leven van zulken uitmuntenden man, als de Apostel was, zo dierbaer, dat zy, om het geestelyk heil van zeer veele Heidenen te bevoorderen, gereed geweest waeren , om het zelve, voot hunnen dood, te koopen.
§. 99<5.
Men, kan de deugden, in welke zich de lievde tot onsen naesten moet openteer maeken , op verfchillende wyzen , onder/duiden^ en, tot heofdzoorten, brengen.
De Hoofdeugd, welke de lievde tst
D E17



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 409
pFH naesten vordert, is eene nimmer verkoelde geneigdheid, en eene onvermoeide pooling, om het weezenlyk welzyn van onze medemerfchen , in alle gevallen, en in alle opzichten , met alle onze vermoogens, te bevoorderen. De Heilige Schrivten geeven ons veelvuldige lesfen , vermaeningen , en voorfchrivten, om deeze Lievde, in onderfcheidene gevallen en omftandigheeden , uit te oeffenen. Maer, daer de Openbaering geen aencengefchaekeld zaemenftel van zee denk dnd e behelst, terwyl de zeedenlyke lesfen hier en daer , in de Heilige Schrivten , verfpreid zyn , en, by gepaste gelegenheeden, worden voorgedraegen (c) ; is het noodig , dat men de zeedenlyke voorfchrivten der Openbaering, ook met opzicht tot de Lievde jegens den Naesten , by één verzaemele , en, in eene voegzaeme orde, te zaemen voege.
Dit kan nu, op onderfcheidene wyfen , gefchieden. „ Men kan niet twyffelen , dat de „ Lievde jegens den Naesten , uit zo veele " byzondere deugden, beftaet , als er Wet„ ten zyn , waer door de Hoofdwet, noo" pens deeze Lievde , uitgebreid en verklacrd „ wordt. Alle zeedenleeraers koomen hier ia „ met ons overeen. Maer zy verfchillen on„ derling, en fcheiden zich , wanneer zy het
CO IX Deel. p. I -13.
X. deel, CC 5



4IO OVER DE ZEEDENIEER
„ Register zullen opmaeken van de deugden , » die , uit de Lievde tot den Naesten *
„ vloeien. Hier is het Register korter •
„ daer is het wydloopiger en langer" (d). ifc oordeel het niet noodig, 0m alle de onderfcheidingen, welke men ', in het optellen der verfchillende plichten en deugden, welke men, uit het beginfel van Lievde, omtrent zyne medemenfchen , betrachten moet, gemaekt beeft, op te noemen en ter toets te brengen. Alles wel overdacht zynde, vinden wy nog geene redenen, om van de orde af te wyken, welke wy, by het behandelen der zeedenieer van den Natuurleken Godsdienst , gehouden bebben (O ; te minder om dat alle de plichten , welke wy, volgens het voorfchrivt der Openbaering, omtrent onfe medemenfchen, betrachten moeten , hoe veele en veelerlei zy ook weezen moogen, zeer voegzaem , tot de daer gemelde hoofdzoorten, kunnen gebracht en daer aen ondergefchikt worden.
Wy zullen derhalven, uit vergelyking der voorfchrivten en vermaeningen van de Heilige Schrivten, opmaeken , hoe wy ons, omtrent elk onfer medemenfchen , te gedraegen hebben :
h Ten aenzien van zyn Leven;
II.
(O Mos hei m zeedenieer. IV Deel. p. ajg, CO II Deel, p. 2g<5.



der openbaering. VIII. boek. 4I1
fl. Van zyne Ziel;
III. Van zyn Lichaem;
IV. Van zyne Goederen; en
V. Van zyne Eer. Dit zal ons aenleiding geeven , om
VI. Van de Plichten te handelen , welke wy, met onfe Spraek, betrachten moeten; en
VII. Eindelyk zullen wy er de plichten byvoegen, welke het gezellig leven betreffen.
§• 997-
I. Wy beginnen, met de Lievdeplichten en Deugden , welke wy , omtrent onfen Naesten , betrachten moeten, met opzicht tot zyn leven.
Niets is den mensch , hier op aerde, dier. baerer dan zyn leven , zo dat hy alles, wat hy bezit , het lievlte dat hy in de waereld heeft j gereedelyk zal afftaen, zo hy daer door zyn leven behouden kan: huid voor huid, en al wat iemand heep , zal hy geeven voor zyn leven , zeide de Aerts - Leugenaer , naer waerheid , Job II: 4. — Een Christen is daerom verplicht, alles , wat in zyn vermoogen is , toe te brengen, om het léven van elk zyner medemenfchen te behouden ; de zulken , die, in dit opzicht, zelve niet genoeg behoedzaem zyn , voor het gevaer, aen het welk zy zich blootftellen , vriendelyk te waerfchouwen; x. deel.



OVER DE ZEEDENEEER
en zodaenigen, welker leven in nood is, naer zyn beste vermoogen , te redden.
Men bezondigt zich derhalven, tegen zynen Naesten , niet alleen door Moord en Doodüag, van welke fchroomelyke euveldaeden, wy, in het vervolg, zullen handelen (f)[ maer zelvs wanneer iemand iets raedt, beveelt, of aen de hand geevt, waer door zyn leven in gevaer koomt. Hier toe behoort vooral, dat iemand de krachten van zyne bedienden dermaeten uitput , dat zy er geheel, of ten deele, onder bezwyken.
Zelvs moet een Christen niet alleen de voorkoomende gelegenheeden waerneemen , maer ook op te zoeken , om het leven van zyne medemenfchen te bevoorderen en aengenaem te maeken. Ook zal hy zich zorgvuldig wachten , van zynen medemensen, in zulk eene gemoedsgefteldheid, te brengen, welke, voor zyne gezondheid, en voor zyn leeven , van verre of van naby , nadeelig is. — Eindelyk zal hy allen haet, gramfchap, wraekzucht , en dergelyke verfoeilyke gemoedsbeweegingen, welke aenleiding, tot den doodflag , geeven, uit zyn hart verbannen. Gy hebt gelioort, (fprak dc Verlosfer) dat van de ouden gezegd is , gy zult niet dooden , maer zo wie doodt, die zal Jtrafbaer zyn, voor het
Cf) xn iiooj^uk.



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 4.13
gericht; doch ik zeg »i ™ ** ten onrechte, op zynen broeder toornig is, die zal ftrafbaer zyn voor het gericht, Matth. V: 21, 22. De werken des vleeschs zyn openbaer; welke zyn — fenyngeeving , vyandfchappen , twisten , afgunJtigheeden, totrn, gekyv , tweedracht, — nyd , moord, Gal. V: 19-21. Een iegelyk, die zynen broeder haet is een doodflaeger , 1 Joh. III: 15.
De Natuur zelve leert ons, dat wy , voor het leeven van onfen Naesten , zorgen moeten , en het zelve, zo veel in ons vermoogen is , beveiligen (g) ; maer de Openbaering dringt deezen plicht, met veel vermoogende
drangredenen , naeder aen. Zy verzee-
kert ons, dat het leven der menfchen, byzonder van zulken , die God vreefen , by Hem zeer dierbaer zy. Kostelyk, (zegt daerom de Godvruchtige Koning hiskia,) dat is zeer gewichtig , is, in de oogen des heeren, de dood zyner gunstgenooten: Hy fpaert hen zo lang by het leven, als het, met zyne eer, en hun weezenlyk nut , beftaenbaer is. Pf. CKVI: 15. CO- 0nfe Goddelyke Mees¬
ter heeft de allerduidelykfte en fterkfte verzeekering gegeeven, nopens de onftervelykheid' van 's menfchen ziel, zo dat Hy het leeven en de onverdervelykheid aen het licht gf-
CgO ii Deel. p. 287.
(ft) Bybelyerkl. XI Detl. p. 4ï*» 4Z7>
X. DEEL.



414 OVER DE ZEEDENLEER
bracht hebbe, door het Euaugelie, 2 Tim I10. De menfchen derhalven hebben eenen zeer grooten voorrang, boven alle ZOOrten der overige fchepfelen , op deeze aerde ; hun tydelyk leven is het eerfte tydperk van hunne eindeloofd duurzaemheid; zy zyn hier geplaetst, in eenen ftaet van beproeving , en van voorbereiding, tot een toekoomend'leeven, het welk nimmermeer zal eindigen. Hoe zeer zyn wy dan verplicht, om , naer ons beste vermoogen, te zorgen, voor het leeven van onfe medemenfchen, die, hier op aerde , met ons , worden rypgemaekt, voor
de eeuwigheid? Het Euangelie verzee-
kert ons , dat de grootfte der zondaeren nog kunnen bekeerd, en in genaede aengenoomen worden; en worden wy dan niet geroepen , om zorg te draegen , dat de tyd der genaede, geduurende welken zy. genoodigd worden , om het heil van den Middelaer. geloovig aen te neemen, niet korter zy, dan hy, naer den gewoonen loop der natuur, zou kunnen weezen ? _ Voeg er by, dat de Verlosfer zelvs, door een aental van wonderdadige geneezingen , geleert hebbe , dat ,wy het leeven van onfe medemenfchen móeten dierbaer achten, en , zo veel in ons is, bevoorderen en beveiligen.
Koning bfiviD heeft ook eene merkwaerdige proev gegeeven , dat hy het leeven der menfchen



der openbaering. VIII. boek. 41$
fehen dierbaer achtte. Voor de woede van saox vluchtende, had hy zich , in de fpe. lonk Adullam , verfchoolen ; het was een heete dag, ten tyde van den oogst; van verre zag hy zyne geboorteplaets Bethlehem; hy kreeg daerom lust, om eenen frisfchen teug te drinken , uit de voortreffelyke bronput, die , in zyne Vaderftad, was; dit bemerkten, drie van zyne helden, die daerop, door het leger der Philiftynen, heenen drongen , zonder dat hy het bevoolen had, zy fchepten waeter , uit de gemelde bron, en brachtten het, tot den Koning. Dan hy wilde het niet drinken , maer goot het uit, voor den heer en zeide: het zy verre van my, o heer , dat ik dit zoude doen; zou ik drinken het bloed der mannen, die heenen gegaen zyn , met ge* vaer van hun leeven ? 2 Sam. XXIII: 13 -17. Hy herinnerde zich het oogenfchynlyk doodsgevaer, in het welk die helden zich begeeven hadden ; dat zyne begeerte, naer eenen frisfchen dronk waeters, daertoe aenleiding gegeeven had; en dat hy zich in zo verre de fchuld van hunnen dood, wanneer zy omgekoomen waeren, zoude te wyten gehad hebben.
x. deel.



4IÖ ©VER DE ZEEDENIEER
§■ 958.
II. De lievde tot onfen Naesten, de geneigd^ heid , om zynen welftand te bevorderen moeten wy , ten aenzien van zyn beste deel' de ziel , vooral openbaer maeken.
Daer de mensch gefchaepen is , voor de eeuwigheid, is er niets van meerder aenbelang, dan dat de toeftand van zyne ziel zo volkoomen gemaekt worde, als immers moogelyk is. Hier in moet derhalven een Christen de Lievde, tot zynen Naesten , vooral openbaer maeken. Gelyk in alle gevallen , zo geldt ook hier byzonder, die algemeene regel : alle dingen , welke gy wilt dat u de menfchen zouden doen, doet gy hun ook alzoo Matth. VII: 12.
Elk moet den welftand der zielen van zyne medemenfchen , zo veel in hem is, bevoorderen , zo ten aenzien van haere natuurlyke vermoogens, als voornaemenlyk met betrekking tot haer geestelyk en eeuwig heil.
N. Wy moeten den welftand der zielen van onfe medemenfchen bevoorderen , ten aenzien van haere natuurlyke vermoogens; door onkundigen te onderrechten , den dwaelenden het verkeerde van zyne denkwys, met befcheidenheid, te doen opmerken, hem te waer-
fchou-



DEK OPÊNBAERINö. VIII. BOEK. 417'
fchouwen, tegen de kracht der vooröordee. len , tegen de overheerfching der hartstochten , en de betoovering der verleidingen. Wanneer wy de natuurlyke en redelyke vermoogens van onfe medemenfchen verbeeteren, doen wy hun eenen zeer weezenlyken en gewichtigen dienst. Immers zy , welker verftand opgehelderd , en welker oordeel gefcherpt is , zyn beeter in ftaet, om niet alleen hun ei^en welzyn , in deeze waereld, te bevoorderen , maer ook om de voorfchrivten van den Godsdienst omtrent leerftukken en zeedenlyke bedryven , te onderzoeken en te
leeren kennen. Wy maeken derhalven
©nfen Naesten weezenlyk gelukkig , wanneer wy zyne natuurlyke vermoogens, zo veel in ons is , verbeeteren.
Elk een Christen is, uit dien hoofde, verplicht , zo veel hem moogelyk is, te verhoeden , dat er geene dwaelingen en fchaedelyke gevoelens verfpreid worden , en zorg te draegen, dat nuttige waerheeden, kunften, en wetenfchappen , worden voortgeplant: zo men daertoe zelvs niet in ftaet is , helpe men te minften de fehikkingen der Overheid , en alle nuttige inrichtingen , tot onderwys der jeugd , en uitbreiding van kundigheeden , op alle wyfen , bevoorderen. Byzonder moeten 4de onderrichtingen en vermaeningen verkeeren» •x. deel. Dd



4IS OVER DE ZEEDENIEER
omtrent zaeken, welke den Godsdienst betreffen.
3. Daerom moeten wy vooral medewerken aen den geestelyken en eeuwigen welftand der zielen van onfe medemenfchen; elk naermaete der gaeven en vermoogens, welke hy , van den Vader der lichten, ontvangen heeft. Zulk een hartelyk verlangen had paulus , naer de zaligheid van zyne vleefchelyke broederen gepaerd met eenen werkzaemen toeleg, om daer toe niets onbeproevd te laeten. Be toegeneegenheid van myn hart, en hei gebed het welk ik tot God, voor Israël, doe, is tot Lnm zaeiigheid , fchryvt hy , Rom. IX: i. _ Het eerfte, het welk wy te dóen'hebben, as God voor onfe medemenfchen te bidden dat Hy hen bekeere, het Geloov verfterke ' daer Hy het gewrocht heeft, hunne harten verëenige, tot de vrees van zynen naem, hen heilige, voor groove zonden behoede en eeuwig zaelig maeke. - Dit vordert Gods eer , en de luister van den Verlosfer, welke dan het meest bevoorderd worden , wanneer de waere Godsdienst onder de menfchen uitgebreid , en, aen hunne harten, geheiligd wordt; en er veelen bewoogen worden, om te gelooven , en hun Geloov , in de lievde tot God, en tot den Verlosfer, openbaer te
maeken Dit vordert de lievde tot ons
zei-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK, 419
zelve ; daer wy onfe eigene ftichting en vertroosting vermeerderen ^ wanneer wy andere menfchen , tot goede Christenen, maeken , en niet alleen ons zelve , maer ook anderen ,
behouden. Dit vordert de lievde tot dea
INaestén , en wy kunnen onfe medemenfchen niet fterker en oprechter beminnen, dan wanneer wy verlangen , naer hunne zaeiigheid, daerom ernftig bidden , en hun daer toe, op
alle wyfen, bevoorderlyk zyn. Emdeïyk
moeten ons hier toe het voorbeeld van den Verlosfer , en de vermaeningen van zyne Apostelen , opwekken.
De Heiland badt voor petrus, dat zyn geloov niet mogt ophouden , Luc. XXII: 32. Hy badt niet alleen , voor zyae Volgelingen t maer ook voor de geenen , die, door hun woord , in Hem , gelooven zouden , Joh. XVII: 20. Zelvs badt Hy , aen het Kruis , voor zyne moordenaers, zeggende : Vader vergeev het hun : want zy weeten niet, wat zy doen , Luc. XXIII: 34. Ja Hy leevt eeuwig, om voor ons te bidden , Hebr. VII: 25. Ook bidt de Geest zelvs , voor ons , met onuitfpreekbaere zuchtingen , Rom. VIII: 26. petris en joan-
nes , afgekoomen zynde naer Samaria, baeden zy voor hen , die Gods woord hadden aengenoomen , dat zy den- Heiligen Geest ontvangen mogten , Hand. VIII: 14 , 15. paulus badt God, dat de lievde der Christenen te Philippis nog
X. DEEL. Dd 2



420 over de zeedenleer
meer en meer mogt overvloedig worden , in erken» tenis en alle gevoelen , Phil. I: 9 5 Hy hielde niet op , met, voor de Christenen te Colosfen , te bidden , en te begeeren , dat zy mogten vervuld worden, met de kennis van Gods wil, in alle wysheid en geestelyk verjland, Col. I: 9. Ook vermaende hy de Christenen , om voor hem, en zyne medeambtgenooten, in de bediening van het Euangelie, te bidden , Eph. VI: T8. Col. IV: 3. 1 Thesf. V: 25. 2 Thesf. III: 1. Hebr. XIII: 18. Eindelyk is het eene algemeene Wet van het Euangelie , dat er gedaen worden Jmeekingen , gebeeden , voorbiddingen , dankzeggingen , voor alle menfchen , 1 Tim. II: 1.
Dan de Christelyke lievde vergenoegt zich niet, met wenfchen en bidden , dat het geestelyk en eeuwig welzyn van onfen Naesten bevoorderd worde; maer zy vordert ook , dat wy daer toe alle gepaste middelen , met
onvermoeiden yver, aenwenden. Alle de
verfcheidene poogingen, welke een Christen aenwendt, om , aen het eeuwig zieleheil van zynen Naesten, mede te werken , worden , in het algemeen , de Jtichting , of de opbouwing , genaemd. Zo dan , (vermaent paulus) laet ons naerjaegen het gene —, tot de Jtichting, onder eikanderen, dient, Rom. XIV: 19; dat een iegelyk van ons zynen naesten behaege, ten goede, tot stichting, Rom. XV: 2;
ti. laet



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 421
Uet alle dingen gefchieden tot stichting, 1 Cor. XIV: 26. De zinnenprent is ontkend , van een nieuw gebouw, het welk gefticht enxierlyk opgetrokken, of van een vervallen gebouw , het welk, in eenen goeden ltaet , herfteld wordt. Nu is de stichting , of algemeen, of byzonder. Algemeen, wanneer eene ganfche Gemeente wordt opgebouwd, deels door het aenwinnen van nieuwe leeden , deels door de vermeerdering van Kennis , Geloov, en Godzaeligheid ; zo hadden de Gemeenten , door geheel Judea , en Galilea , en Samaria , vreede, en werden gefticht, Hand. IX: 31. De byzondere ftichting betreft afzonderlyke Christenen, en men fticht eenen anderen , wanneer men den geestelyken welftand van zyne ziel verbeetert, zyne vermoogens in , en neigingen , tot het goede, verfterkt, hen beweegt, om in christus te gelooven , of, in dat geloov , en de daer uit voortvloeiende Godzaeligheid, toe te neemen.
Tot dit ftichten van onfen Naesten , of het bevoorderen van zyn eeuwig zieleheil, worden wy , in de Heilige Schrivten, zeer nadrukkelyk opgewekt. Vermaent eikanderen, en fticht de een den anderen , i Thesf. V: h. Werkt elkanders zaeiigheid , Phil. II: 12. (0*
O') DyUherkl. XXlIt Deel. p. 389. x. DEEL. Dd 3,



422 OVER. DE ZEEDENIEER
Bouwt eikanderen , door het allerheiligst geloov , Jud. vs. 20. (k). Leert en vermaent eikanderen , Col. III: 14. Wy bidden u, Broeders, vermaent de ongereegelden , vertroost de kleinmoedigèn , onderjleunt de zwakken , 1 Thesf. V: 14. Ziet tfie , Broeders , dat niet, ter eeniger tyd , in iemand van u zy een boos en ongeloovig hart, om af te wyken, van den Itevendigen God; maer vermaent eikanderen, alle daegen , Hebr. III: 12, 13. Laet ons op eikanderen acht neemen, tot opfcherping der lievde en der goede werken , Hebr. X: 24. Zelvs was er, reeds onder moses Wet, bepaeld: gy zult uwen naesten naerftiglyk berispen, en zult de zonde in hem niet veraraegen , Lev. XIX: 17.
Dan laeten wy, over het stichten van onfen Naesten, als zynde eene zaek van het uiterfte belang, wat naeder handelen, en eerst de verplichting aentoonen , om het geestelyk welzyn van onfe medemenfchen te bevoorderen , en dan de onderfcheidene middelen opgeeven, welke wy daer toe moeten by de band neemen.
A. Niets is er plichtmaetiger , dan dat wy alles toebrengen , wat in ons vermoogen is, om onfen Naesten te ftichten.
A Dit vordert de lievde tot God.
Wy wenfchen, dat anderen, voor den per-
foon ,
(*.) i. c. XXV Deel. p. 461.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 423
foon , welken wy beminnen, dezelvde gevoelens van hoogachting en toegeneegenheid hebben ; wy fpreeken dikwyls van hem , met verheffing , om de geneegenheid van anderen , voor hem, te winnen; en zou dan een Christen God kunnen lievhebben , met zyn ganfche hart, zonder te wenfchen en te poogen , dat anderen tot die zelvde lievde jegens God, welke hy gevoelt, moogen ontltooken worden ? zou hy zich dan niet beyveren , om, zo veel in hem is, zynen medemenfchen de lievde tot God in te boezemen , en het getal van zyne lievhebbers en aenbidders te vermeerderen. Ik wenschte wel van God, (zeide paulus, tot den Stadhouder festus) dat , en byna en geheel, niet alleen gy , maer ook allen , die my heeden heoren , zodaenige wierden, als ik ben , uitgenoomen deeze landen , Hand. XXVI: 29.
B. Dit vordert de lievde tot den Naesten. Daer wy onfen medemenfchen beminnen moeten , als ons zelven , zyn wy verplicht, zo wel zorg te draegen voor het eeuwig heil van hunne ziel, als voor dat van de onfe. Zo doende worden wy de grootfte weldoeners van onfe Broederen. • Alle andere weldaeden , welke wy hun bewyfen , zien Hechts op het ftervelyk deel, op een tydelyk en vergangelyk geluk , het welk, aen veelvuldige wisfelx. deel. Dd 4



4*4 OVER DE ZEEDENLEER
valh'gheeden, onderworpen is; maer het be. hartigen van het heil hunner zielen bevoorderc het eindeloos geluk van hun onftervelyk deeh Het is derhalven geene waere lievde , tot deo Naesten, wanneer men hun lichaemeJyke wei* daeden bewyst, maer zich , over den welftand van hunne zielen , niet bekommert. C. Dit vordert vooral de Christelyke Broe-
derlievde. De belyders Lvan het Geloov
in jesüs naem maeken, met elkander, een Cenootïcbap uit, en deeze nadere betrekking verplicht hen ook, om, voor elkanders eeuwige belangen , te zorgen ; om elkacderen , als Broeders, te vermaenen , op te wekken ,
en te bemoedigen. Zy zyn Jeeden vaQ
het zelvde liehaem j en gelyk de leeden van het menfchelyk lichaem eikanderen ten' dienfte ftaen, zo moeten ook de Christenen alles toebrengen , om elkanders weezenlyk en eeuwig welzyn te bevoorderen , i Cor. XII: 12-27.
D. Eindelyk bevoordert men dusdoende zyn eigen belang Door anderen op te wekken , herinnert men zich teevens zyne eigene verplichting; men vermeerdert de blydfchap en den vreede van zyn gemoed, en het is <en onmtfpreekbaer genoegen , eenen zondatr yan de dwaeling zynen wegs te bekeeren , en eene van het vtrderv, te bevryden ; ook zal
deeze



der openbaering. VIII. boek. 425
deeze arbeid der lievde niét onbeloond blyven , en eene meenigte van zonden bedekken t
Jac. V: 19 s 20.
Daer nu de verplichting, om onfen Naesten te ftichten , zo blykbaer is , mag men , naer de redenen , vraegen , waerom de Christenen , omtrent dit wichtig ftuk, doorgaens zo nalaetig zyn.
se. Zommigen denken , dat zy genoeg te doen hebben , met, voor hunne eigene zaeiigheid , te zorgen, zonder zich, over die
van hunne broederen , te bekommeren.
Maer zy bedriegen zich grootelyks. Is het niet eene uitdrukkelyke Wet van het Euangelie , dat wy elkanders zaeiigheid moeten uitwerken, Phil. II: 12 ? Kan men God lievhebben , zonder zich te bekommeren , over de uitbreiding van zyne eer ? Kan men zynen Naesten lievhebben , zonder er zich aen te laeten geleegen liggen, of hy fchaede lyde aen zyne ziel ? vermaent en vertroost men niet zich zelven , wanneer men anderen opwekt en bemoedigt ? Maekt men zich , wanneer men het eeuwig heil van zynen medemensch verönachtzaemt, niet gelyk, aen den haetelyken kaïn, die zeide, ben ik myns broeders hoeder , Gen. IV: 9 ?
0. Anderen verzuimen deezen allergewichtigften Lievdeplicht, uit lafhartigheid , vreefende zich de ongunst te zullen verwekken
x. dele. Dd 5



426 OVER DE ZEEDENIEER
van zulken , welke zy onderrichten cn vermaenen wilden. Maer zal men dan meer vreefen voor de ongunst der menfchen , dan voor het ongenoegen van den hoogen God ? bedenkt men dan niet, dat wy, voor het eeuwig verderv van onfe medemenfchen, wanneer wy niet alles doen , wat in ons vermoo. gen is , om hen te recht te brengen , even zo verantwoordelyk zyn , als cf wy eenen armen, die geen brood heeft, van honger lieten* fterven ?
y. Nog au aeren vreefen , dat zy , voor fchynheiligen , zouden gehouden worden. Maer men bewyfe, met fpreekende daeden ,' dat de waere Godsvrucht , van de gemaekte \ of de verfoeilyke fchyn heiligheid , blykbaer' onderfcheiden zy. Wil, voor het overige, een onbedachtzaem waereldling de lievderyke Godsvrucht, voor fchynheiligheid , uitkry. ten ; dan moet men ongelyk meer belang ftellen, in de goedkeuring van God, dan in de niets beduidende verachting van zulke lieden.
è. Men zegt verder, dat men , met zyne poogingen , om anderen te recht-te brengen , gemeenlyk niets voordere. Maer, dit ontflaet ons met, van de verplichting , om te doen het gene, in het Euangelie, zo uitdrukkelyk wordt voorgefchreeven; en, wanneer wy onfen plicht vervullen, moeten wy Gode de uit-
koomst



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 427
koomst aenbeveelen. Al zyn veelvuldige
poogingen te vergeevsch geweest, gebeurt het evenwel, dat men iets voordèrö, op eenen tyd, op welken men het niet zoude verwacht hebben , of dat een woord van beftraffiag en ver» maening , eerst van achteren , eenige vrucht doe. Het gaet hier , even als met het zaed, het welk in den akker geworpen wordt ; het fchiet niet aenltonds op, en het draegt, eerst lang daerna, vrucht.
=. De meesten veröntfchuldigen zich daer meede , dat zy geen gezach , of bekwaamheid , hebben, om anderen te ftichten.
Alle Christenen hebben gezach, om hunne broederen te vermaenen. Dit gezach is gegrond , in de betrekking , welke wy tot hen hebben; of heeft niet elk een genoegzaem gezach , om eenen mensch , die gevallen is , op te richten? om eenen kranken een geneesmiddel aen te pryzen? om eenen dwaelenden op den rechten weg te brengen ? maer wordt er meerder gezach verëischt, om zynen broeder te waerfchouwen , dat hy den weg des verdervs bewandele, en hem den weg , naer den hemel ,- aen te wyzen ? De zaek wordt bevestigd» door de uitdrukkelyke Wet van het Euangelie: laeten wy op eikanderen acht neemen , tot opfcherping der lievde, en der goede
werken, Hebr. X: 24. Wat de bekwaem-
heid aengaet; er wordt geene geleerdheid ver-
X. DEEL.



428 OVER DE ZEEDENEEER
eischt, om eenen broeder te vermaenen. Een eenvouwig woord, het welk blyken draegt van eene bartelyke welmeenenheid , op eene lievderyke wys, voorgefteld, zal misfehien meerder vrucht doen, dan een uitgewerkt vertoog.
B. Dan laeten wy voortgaen, om de middelen aen te wyzen , welke wy , ter bevoordenng van het zielenheil onfer medemenfchen, moeten by de hand neemen. De voornaemfte zyn de ondrrichting, de bejtraffing, de vermaerang , de vertroosting , en een goed voorbeeld. A. Het eerfte middel, om anderen te fticb-
ten, is de Onderrichting. Zal de bevoor-
dering van 's menfchen geestelyke volkoomenheid , op goede gronden, fteunen , dan moet zy voortkoomen, uit eene duidelyke en overtuigende kennis der Zaeligmaekende waerheeden. Zal men derhalven anderen ftichtenj, dan moet men vooral bedacht zyn , dat men hen, voor gevaerlyke dwaelingen, bewaere, en elk eene gepaste gelegenheid waerneemen, om hen te brengen , tot de rechte kennis van die dingen , welke ons kunnen wys maeken , tot de zaeiigheid.
Menfchen , in zaeken van den Godsdienst, te onderwyzen , is eigenlyk het werk der Leeraeren. Predik het woord, (fchreev daerom paulus aen tjmoiheüs) houd aen, tydelyk en ontydelyk, wederleg, bejlraf, vermaen, in alle
lang-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. \1§
tangmoedigheid en leer, 2. Tim. IV: 2. Evenwel kunnen ook byzondere perfoonen zeer veel toebrengen , tot onderwyzing van andederen ; door de poogingen der Leeraeren te onderfteunen; door deel te neemen, in nuttige inrichtingen, gelyk die, welke de opvoeding der jeugd, en de voortplanting van het Christendom , bedoelen; door een voorbeeld te geeven , van de zucht, welk elk moet hebben, om onderweezen te worden; door goede zaemenlpraeken , het leezen van nuttige boeken, en eene gezette by wooning van den
openbaeren Godsdienst. Voor het overi-
ge is elk verplicht, naer de maet van zyne bekwaemheid, onkundigen te onderrichten, en dwaelenden te recht te brengen. Hier toe wordt wederom geene groote geleerdheid vereischt ; er is niemand zo ongeöeffend , of hy kan , in zyne gemeehzaeme gefprekken , iets zeggen , om God te verheerlyken , en de Godsvrucht aen te pryzen. Eene korte aenmerking, ter rechter tyd gemaekt, kan dikwerv meerder uitwerking hebben, dan eene wel opgeftelde redenvoering. Geen vuile reden gae , uit uwen mond; maer zo daer eenige goede reden is, tot nuttige Jtichting, op dat zy genade' geeve, aen den geenen, die ze hooren, Epb.IV:20.
B. Het tweede middel, tot ftichting van onfen Naesten , is de Bejtraffing. Een wys be. Jtraffer, by een horend oor , is een gouden oor-
E. DEEU



43 OVER DE ZEEDENLEER
cierfel en een halscieraed van het fynfle goud, Spreuk XXV: lfl. Be rechtvaerdige Me ny , het zal wcldaedigheid zyn, en hy brftrotfe mV en het zal oly des hoofde zyn Pf. CXLI Bejtraf den verftandigen, ky zal wetenfchap L grypen Spreuk XIX: x5. Die eemn lejiraft zal achter na gunst vinden, Spreuk. XXVIII: 13. Het is beeter te hoor en het beStraffen der wyzen , dan dat iemand hoore het gezang der dwaezen, Pred. VII: 5.
Men kan en behoort iemand', ónder gemeeDe zaemenfpreekingen, te beftraffen, wanneer hy, by voorbeeld, ongebondene redeneD uitllaet, God ontëere, of zynen Naesten lastert; wanneer hy zich, aen ergerlyke zonden, heeft fchuldig gemaekt, dronkenfehap, ontucht, bedrog, onrechtvaerdigheid, of eeni-
ge andere misdaed. Dan de beftraffiog
moet altoos, op de rechte wys, en met de noodige behoedzaemheid , gedaen worden.
«• De beltraffiog moet niet hard en ruuw weezen , maer altoos, met zachtmoedigheid gepaerd gaen, om den andéren te doen opmerken , dat onfe pooging, ter zyner verbeetenng, uit eene lievderyke belangneeming, en eene harteiyke toegeneegenheid , voortkoome. Indien ook een mensch overvallen waere, door eenige misdaed, gy , die geestelyk zyt, brengt den zodaenigen te recht, met den geest der zachtmoedigheid, Gal. V: 1.
£. Eene



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 431
0. Eene misdaed, welke heimelyk begaen is, moet ook, in het geheim, beftrafc worden, op dat anderen niet geërgerd, en de overtreeder niet verbitterd worde.
y. Men moet de gemoedsgefteldheid, en de overige onlbndigbeeden , van den dwaelenden broeder, wel in acht neemen. Het gaet hier, even als in de Geneeskunde ; elk een lyder wil , op eene onderfcheidene wys, behandeld worden. Ook moet de beftraffing ingericht zyn, naer den aert van de misdaed; over eene geringe zwakheid , moet zy zo zwaer niet zyn, ais over eene groove misdaed.
S. Men moet de toegeneegenheid en het vertrouwen van den overtreeder bezitten, of poogen te gewinnen. Dan zal hy de beftraffing aenmerken, als eene weldaed, en het bittere , het welk er in ligt, voor zyne eigenlievde , zal gemaetigd worden, door de overtuiging van onfe welneemenheid , en van onfe zucht, tot zyn weezenlyk welzyn.
s. Hy , die beftraft , moet zorg draegen , dat men geene tegenbcfchuldiging, tegen hem zelven, doen kunne. Het gene van eenen beftraffer koomt, die zelvs ondeugend is, wordt altoos kwaelyk opgenoomen , en kan geenen behoorlyken invloed hebben. Wat ziet gy den fplinter , die in het oog van uwen broeder is maer den balk , die in uwe ooge is, merkt gy ■niet? Matth. V: 3.
X. DEEL.



453 OVER DE ZEEDENIEER
Z. In het beftraffen, moet men de befchefdenbeid, omtrent den ouderdom, en den rang, van den overtreeder in acht neemen. Eenen ouden man befiraft niet hardelyk, maer vermaen hem, als eenen vader; de jongen, als broeders; de oude vrouwen , als moeders; de jonge als zusters, i Tim. V: i, 2.
»). Eindelyk moet men den bekwaemften tyd, de gefcbikfte plaets , en de beste wys, om het hart te naederen, in acht neemen. Zonder deeze voorzichtigheid, zal men niet alleen geen nut doen , maer zelvs het gemoed van den broeder, verbitteren, en van ons afkeerig maeken.
Het zal niet te onpas zyn, kortelyk aen te wyzen, hoe zich eenen Christen , wanneer hy, van eenen broeder, beltraft wordt, gedraegen moet. Hy moet de beftraffing,
met goedwilligheid, en zelvs met erkentenis, ontvangen, als eene weldaed; de rechtvaerdige Jlae my, en het zal weldaedigheid zyn, en hy befiraffe my, en het zal oly des hoofds zyn, Pf. CXLI: 5. Wyders moet men zich zelven , zonder eenige voorïngenoomenheid , ernftig onderzoeken, of de beftraffing billyk, dan ongegrond zy, zich altoos herinnerende, dat de eigenlievde ons blind maeke , voor onfe gebreeken. Is dan de beftraffing gegrond , men doe er voordeel meede, om zich te verbeeteren; is zy ongegrond, men neeme evenwel
de



der openbaering. VUL boek. 433
de goedwilligheid van den broeder ten beste, men veröntfchuldige zich, met befcheidenheid, en men leere, in het vervolg, meer op zyne hoede zyn, om zelvs den fchyn van eenig kwaed, en alle aenleiding , om iets ongunftigs van ons te denken , zorgvuldig te vermyden. 1 Voor het overige is er niets onverfchoonbaerer, dan zich. tegen de beftraffing, te verharden. Een man, die dikwyls bejtraft zynde, den nek verhardt , zal fchielyk verbrooken worden, za dat er geen geneezen aen zy, Spreuk. XXIX. tl C. Het derde middel, om onfen Naesten te
ftichten , is de Vermaening. De eene
Christen moet den anderen opwekken, om toe te neemen in de kennis der verborgenheeden van de Godzaeligheid ; in de kracht van Geloov ; in Lievde tot God, den Verlosfer, en onfe medemenfchen ; in het verfmaeden van i; de waereld en haere ydelheeden ; in te vreeij denheiJ met onfen ftaet; in het overwinnen van onfe zondige drivten; en om ftandvastig te zyn , in de belydenis der waerheid. Ver1 maent eikanderen alle daegen, (fchryvt pau» lus) zo lang het heeden genaemd wordt, op dat niet iemand uit u verhardt worde , door de verleiding der zonden, Hebr. III: 13; wy bidden u, , Broeders, vermaent de ongereegelüen, 1 Thesf. V: 14 ; leert en vermaent eikanderen , Col. III: 16.
In dit vermaenen , moet men wederom de x. deel. Ee



434 OVER DE ZEEDENLEER
bovengemelde behoedzaemheid in acht nee; men ; op dat onfe broeder niet , door eenen ontydigen en kwalyk beftuurden yver, meer verbitterd , dan verbeeterd worde. Be' halven het vermoogen van te overtuigen moet iemand, die zynen broeder, met vrucht' verroaenen zal, de kunst bezitten , om het' gemoed, door zeekere omweegen, te naderen, en er nimmer eenen onbedachtzaemen aenval op doen. De meeste gemoedsgeftellen zjn van dien aert, dat zy langzaemerhand en als ongevoelig, willen gewonnen worden. nathan de Propheet verftondt deeze kunst meesteriyk , en maekte er een heilzaem ge. bruik van, toen hy den Koning david het grouwzaeme van zyn wanbedryv , in de zaek van batkseba, onder het ooglbiacht, 2 Sam. XII: i —
D. Een vierde middel, om onfen Naesten
te luchten , is de Vertroosting Vertroost
de klemmoedigen, (fchryvt paulus) i Thesf. V: 14. Deeze Vertroosting moet haeren grond hebben, in eene welmeenende deelneeming, in het ongeluk en het verdriet van onfen Broeder. Draegt elkanders lasten, is het daerom, Cal. VI: 2. Weent, met de weenenden, Rom. XII: ij. Be zuivere en onbevlekte Godsdienst h deeze, weeduwen en weezen te bezoeken, in hunne verdrukking , Jac. I; 27.
Welk ook de oorzaek der droevheid, by
en-



ÖER OPENBAERING, VUL BOEK. 435
onfe Broederen, weezen mooge, het is onfe plicht, hen te vertroosten en op te beuren, mét dezelvde lievderyke deelneemiog, als wy zouden willen , dat men ons , in zoortgelyke gevallen, bemoedigde. Elk beyvere zich daerom , om zynen bedroevden Broeder te vertroosten , met alle die gronden van bemoediging, welke het Euangelie zo rykelyk aen de ! hand geevt; op eene verftandige en inneemende wys , welke gefchikt is , om het hart te treffen. De troost redenen moeten geëvenreedigd zyn , naer de omftandigheeden van dien bedroevden , en vooral, uit den Godsdienst, worden afgeleid ; van welke deeze twee de voornaemfte zyn , dat alle dingen den geenen, dei God liev hébben, mede werken ten goede, Rom. VII: 28, en dat het lyden van den tegenwoordig gen tyd niet te waer deer en zy, by de heerlykheid, welke aen ons zal geöpenbaerd worden , Rom. VIII: 18.
In alle gevallen, toone men geraekt te weezen , over den toeftand der bedroevden , en deel te neeemen, in hunne fmerten: want het is eene aenmerkelyke vertroosting, voor eenen ellendigen, te zien , dat een ander medelyden hebbe, met zyn ongeval, en er, om zo te fpreeken, een gedeelte van overneeme. Wordt er daerom werkelyke hulp verëscht, men bewyze dezelve, zo veel in ons vermoogen is; hier geldt de les van joannes den Apostel: x. deel. Ee 2



436" OVER DE ZEEDENEEER myne kinderkens, laet ons liev hebben * niet met woorden, en de tong alleen, maer met de daed en in waerheid, i Joh. III: 18.
E. Eindelyk is een goed voorbeeld, onder alle middelen , om onfen Naesten te ftichten, het krachtigfte en meest vermoogende. „ Woor» den wekken » ^gt het bekende fpreek«woord, maer voorbeelden trekken." Wv onderwyzen, beftraffen, en vermaenen, eenen anderen te vergeevsch, wanneer wy, door onfe daeden , af breeken het gene wy, door onfe woorden , opbouwen. Laet uw licht alzo fchynen, voor de menfchen , dat zy uwe goed, werken moogen zien, en uwen Vader, die in de hemelen is, verheerlyken, Matth. V: iö\
Dit middel van ftichting heeft iets'aenmerkelyks voor uit, boven alle de overige, zo da* zelvs eenyouwige en geringe Christenen, door hunnen voorbeeldigen wandel, aenzienlyke en geleerde mannen, onderwyzen en vermaenen kunnen. Ook is dit middel het kortfte, gemakkelykfte, en werkzaemfte; zo dat zelvs Christen vrouwen in ftaet zyn, om, door een aentrekkelyk en uitlokkend voorbeeld, de zielen der ongeloovigen, voor den Heer jesus, te winnen. Desgelyks, gy vrouwen, Czegt r«. tros) zyt uwen eigenen mannen onderdaenig, op dat ook, zo eenigen den woorde ongehoorzaem zyn, *y , door den wandel der vrouwen, zonder woord, moogen gewonnen worden, als zy zullen
in-



der openbaering. VIII. boek. 437
ingezien hebben uwen kuifchen wandel, in vrees-, 1 Petr. III: 1, 2. Elk een mensch derhalven , die een voorbeeldig leeven leidt, moet aengemerkt worden, als iemand die anderen grootelyks fticht.
Ondertusfchen is de invloed van het voorbeeld nog grooter , naer maete het aenzien van den Christen meerder is. Die , in waerdigheid, of gaeven , uitmunt, loopt des te meer in het oog ; verwervt hy zich , door zyn godvruchtig gedrag, nog meerder achting , dan mag hy, als een Licht onder zyne tydgenooten, worden aengemerkt. Daerom zeide de Heiland, tot zyne Apostelen , gy zyt het licht der waereld; eene Stad, boven op eenen berg liggende, kan niet verborgen zyn, Matth. V: 14.
§. 999.
III. Wyders moeten wy den welftand van onfen Naesten, met opzicht tot zyn lichaem, bevoorderen.
Daer de gezondheid van het lichaem de grondflag is van het tydelyke leeven , en elk daerom den welftand van zyn Lichaem bevoorderen moet, zo is ook een Christen verplicht, niets van het gene in zyn vermoogen is onbeproevd te laeten, om te zorgen, voor de gezondheid van zyne medemenfchen , en
x. deel. Ee 3



438 over de zeedenieer
dat met die zelvde trouwhartigheid, en welmeenende deelneeming, als men zou moogen begeeren, dat een ander, voor zyne gezondheid , zorgde. Hy neemt daerom ook deel „ in de Gezondheid van anderen; hy verhoedt „ niet alleen alles, in zyn eigen gedrag, wat „ de gezondheid van anderen kan verzwak„ ken , en zyn leeven verkorten ; maer hy „ helpt hem ook, met raed en daed , aen
„ middelen van beftaen ; hy gaet de
„ zorgloosheid , den leediggang , de drivten 3, en ondeugden der menfchen, als de gevaer„ lykfte vyanden der gezondheid en des lee„ vens, te keer; hy fpoedt zich, ter hulpe „ van zynen medeflerveling, die zich in lee„ vensgevaer bevindt; hy verfterkt en ver„ kwikt den kranken , en wordt den blinden „ tot oogen , den kreupelen tot voeten , „ en draegt zorg, dat zy minder hulpeloos' 30 zyn CO "
Een Christen zal alles, wat'in zyn vermoogen ïs , aenwenden, tot behoudenis en bevoordeling der gezondheid van zyneq Naesten ; hem. de middelen, zo veel zy hem bekend zyn, aenwyzen, door welke die fchat kan bewaerd worden ; de zulken, die, in dit opzicht, niet waekzaem genoeg zyn , voor gevaer en M. deel, waerfchouwen ; en, voor de kranken,
het
CO gel l er t Zeedenkur.dige Lesfen p. 47.



der openbaering. VIII. boek. 439
het kwaed , zo veel moogelyk is , draeglyk
maeken. ■ Nimmer zal hy iets raeden, be.
veelen , of doen , waer door de gezondheid van zynen medemensch zoude kunnen gekrenkt worden , en van niemand iets vergen, waer door zyne krachten worden uitgeput.
Den kranken moeten wy alle, moogelyk^ hulpen vertroosting toebrengen, en niets onbeproevd laeten van het gene, tot hunne geneezing, dienen kan. Hier van heeft de lievderyke Heiland een zeer aenmerkelyk voorbeeld gegeeven , in een aental van wonderdaedige geneezingen; en Hy zelvs zal, in den grooten dag, ons Geloov en onfe Lievde afmeeten , naer maete wy , onder andere , de kranken bezocht hebben, Matth. XXV: 36. Ook heeft Hy ons deezen Lievdeplicht aengepreezen , in het voorbeeld van den barmhartigen gamaritaen, Luc. X: 29-37.
§. 1000.
IV. Over de plichten, welke de goederen van onfen Naesten betreffen , moeten wy wat uitvoeriger zyn.
Een Christen is verplicht, om anderen, zo veel in hem is , behulpzaem te zyn, in het vermeerderen en verbeeteren van hunne aerdfche goederen > en om hen niets van hua
x. deel. Ee 4



44° OVER DE ZEEDENIEER
eigendom te onttrekken. Dit leert de na-
tuurlyke We der Lievde ze]ve. De aerdfche goederen zyn middelen , om ons tydelyk ge]uk te bevoorderen , en ftellen den bezitter m ftaet, om verfcheidene plichten beeter , dan anderen , die minder gezeegend zyn uit' te oeffenen. Elk handele daerom. met zynen Naesten, ook in dit opzicht, zo, als hv zelvs zoude wenfchen gehandeld te worden. '- Het is waer, allen zyn niet in ftaet, om de tydely. ke welvaert van hunnen Naesten te verbeeteren; maer indien elk bedacht was, op middelen, om het geluk van zyne medemenfchen te hel' pen bevoorderen, zou men aen veelen, zonder merkelyk bezwaer , op onderfcheidene wy. zen, kunnen nuttig weezen , zo met raed als met daed. Het zou veelen gemakkelyfc weezen, zulken, die niet weeten, hoe zyzullen voortkoomen, eenen weg aen te wyzen om iets te winnen. Zommigen blyven neeringloos en behoevtig, om dac zy niet fchrander genoeg zyn , in het uitdenken van middelen om hun beftaen te bevoorderen. Anderen, die' te befchroomd te zyn , om iets te onderneemen, ten einde hun geluk te beproeven, zou men ligtelyk moed kunnen inboefemen. Nog anderen zou men, door het opwekken van hunne bekwaemheeden, aen het werk kunnen helpen, of, door het leenen van eenig geld, IW den nood redden, Kortom, wanneer elk
on-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 441
oprechtelyk voornam, aen anderen te doen het gene hy wilde , dat, in zoortgeiyke gevallen, aen hem gedaen wierdt ; zouden er zich meerdere gelegenheeden opdoen , uan men denkt, om de goederen en het inkoomen van onfen Naesten te vermeerderen.
Dan laeten wy de plichten, welke een Christen , omtrent zyne Medemenfcnen, met opzicht tot zyne aerdfche goederen , betrachten moet, wat meer in de byzonderheeden aenwyfen.
N. Vooreerst koomt het hier aen , op de goede gezindheid van het hart. Is het gemoed , omtrent onfen Naesten , wel gelteld , dan zullen ook de uitwendige daeden , welke wy hem verfchuldigd zyn , niet ontbreeken. Men moet daerom , omtrent het eigendom van onfe medemenfchen , met zyne gedachten en begeerten , behoorlyk verkeeren.
A. Men moet, zynen Naesten , het gene hem in eigendom , toebehoort, van harte gunnen. Dit vordert de Lievde, welke zich verblydt, over den voorfpoed van anderen. Die zynen medemensen zyne aerdfche bezittingen misgunt, kan hem niet behoorlyk lievhebben , noch zich, in zyne handelingen , omtrent het eigendom van anderen, betaeme-
lyk gedraegen. Dan , over den Nyd,
en de Afgunst, zullen wy , in het volgende Hoofdftuk , naeder fpreeken,
$. osel. Ee 5



442 OVER UE ZEEDENLEER
B. Men moet het eigendom van zyne me, demenfchen, niet op eene ongeöorloovde wys begeeren. Deeze begeerte is de bron van alle onrechtvaerdige handelingen. De Goddelyke Wet verbiedt daerom het ongeöorloovd begeeren der bezittingen van anderen, en te gelyk de onvergenoegdheid met onfen ftaet, welke daer toe aenleiding geevt. Gy zult niet legeeren , is het, uwes naestens huis ; gy zult niet begeeren uwes naestens wyv, noch zynen dienstknecht, noch zyne dienstmaegd, noch zynen os, noch zynen ezel, noch iets, het welk uwes naestens is , Esrod. XX: 17. Evenwel is alle begeerte, naer de bezitting
van onfen Naesten, niet verbooden. Zy
is geöorloovd , onder de volgende bepaelingen. (1). Dat wy, het gene ons noodig is, ia het algemeen begeeren, zonder anderen hunne bezitting te misgunnen. Zo moogen wy wenfchen, zulk een goed huis, zulk eene deugdzaeme vrouw, zulke getrouwe dienstbooden , te hebben, als anderen bezitten. (2). Dat men het eigendom van eenen anderen begcere, en, voor eenen behoorlyken prys , pooge te erlangen , wanneer hy , in den afftand, met volkoomen genoegen, bewilligt.
Maer de begeerte, naer het eigendom vaa onfen Naesten, is ongeöorloovd, wanneer men 5ets van zyne bezitting, het welk hy niet kan of
wii



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 443
wil afftaen , begeert, en zich toelegt, om het ia zyne macht te krygen; vooral wanneer men daer toe, op ongeöorloovde middelen , bedacht is. Zulke ongeöorloovde begeer¬
ten koomen voort, uit eene ongereegelde zelvslievde , uit onvergenoegdheid met onfen ftaet , en uit gebrek van lievde, jegens onfen Naesten; ook behelfen zy de zaeden van eea aental ondeugden.
Om ons , tegen deeze begeerlykheeden , te waepenen , en dezelve te onder te brengen , leere men , met zynen ftaet, te vreede te zyn , en te berusten , in dat deel van aerdfche goederen , het welk ons de Voorzienigheid heeft toegefchikt ; men wende zyne oogen en gedachten af, van die dingen , welke ongereegelde begeerlykheeden, in onfe harten, te weeg brengen ; men onthoude zich , van die plaetfen en gezelfchappen, in welke wy vermoeden iets te zullen ontmoeten, door het welk onfe begeerlykheeden pleegen gaende gemaekt te worden ; men geeve aen zulke gedachten , welke onbetaemelyk zyn , geenen tyd , om zich , in onfe gemoederen , te vestigen , en verdryve dezelve , door andere, vooral door Godvruchtige overdenkingen.
3. De goede gezindheid , om den tydelyken voorfpoed van onfe medemenfchen, te bevoorderen , moet zich, in onfe daeden ea handelingen, kenbaer maeken.
X. DEEL.



444 OVER BE ZEEDENLEER
A. Ontkennender wys moeten wy onfea Naesten niet benadeelen, door hem iets te ontvreemden , of te onthouden van het gene hem rechtmaetig toekoomt. Van den dievstal, en de daeraen verwante ondeugden, zullen wy, in het volgende Hoofdftuk, op. zettelyk handelen. Maer een Christen wacht zich ook, van zynen naesten te benadeelen, door list, bedrog, en onderdrukking, op eene wys, waer over zich een hebzuchtig mensch niet bezwaert.
A. Hy verkort den loon der arbeiders niet, door daer aen iets te onttrekken , of de be. taeling lang uit te ftellen. Wee dien , die zyn huis bouwt , met ongerechtigheid, en zyne opperzaelen met onrecht; die zynes naesten dienst om niet gebruikt, en geevt hem zynen arbeidsloon niet, Jer. XXII: 13. Gy zult den armen
en nooddruftigen daglooner niet verdrukken ;
op zynen dag zult gy zynen loon geeven , en de zon zal daer over niet ondergaen : want hy is arm, en zyne ziel verlangt daer naer; dat hy tegen u niet roepe tot den heer, en er zonde in u zy, Deut. XXIV: 14, i5. Ziet , (zegt de Apostel jacoeus, tot de ryke en geldgierige Jooden) de loon der werklieden , die uwe landen gemaeit hebben , welke van u verkort is, roept, en het gefchrei der geenen , die geoogst hebben, is gekoomen, in de ooren van den Heer Zabaoth , Jac. V: 4.
B.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 445
B. Een Christen benadeelt zyne fehuldeifchers, door meer van hen te koopen , dan hy betaelen kan, of de betaeling lang uit te ftellen. Het eerfte verfchilt niet van werkelyke dievery , en, door het andere, beneemt men zynen naesten de gelegenheid , om, met het gene hem rechtmaetig toekoomt, zyn voordeel te doen. De godloofe ontleent en geevt niet weder , Pf. XXXVII: 21.
C. Een Christen behoudt het gene hy gevonden heeft niet voor zich zelven; zo doende zou hy zich verryken, met de bezitting van eenen anderen ; maer hy geevt het wecder, aen den rechten eigenaer. Ook ontvreemt hy niets, van het gene hem in be-
waering gegeeven is. Hier omtrent had
God, aen Israël, eene ftellige Wet gegeeven. AU een mensch gezondigt, en , tegen den heer, door overtreeding , overtreeden zal heb* ben; dat hy aen zynen naesten zal geloogen hebben , van het gene hem , in bewaering gegeeven ,
of ter hand gefield was; > of dat hy het ver-
loorene gevonden , en daer over geloogen , en ,
met valschheid , gezwooren zal hebben ; het
zal dan gefchieden, dewyl hy gezondigt heeft ■ en fchuldig geworden is, dat hy weder uitkeeren
zal; het bewaerde , het welk by hem te
bewaeren gegeeven was , of het verloorene , het welk hy gevonden heeSt, of van alles, waer over hy valfchelyk gezwooren hetSt, dat hy het zelve
X, deel.



44-tf OVER DE ZEÈDENLEER
in zyne hoofd/om wedergeeven, en nog het vyfde deel daer boven toedoen zal, Lev. VI: 2 - 5
D. Eindelyk heeft een Christen eenen afkeer van alle bedrog, en listige kunstgreepen, van welke zich hebzuchtige lieden weeten te bedienen , om een gedeelte der bezitting van anderen naer zich te trekken. Hy verfoeit de handelwys van zulke bedriegers, die zich daer meede veröntfchuldigen, dat zy niets doen , zonder de toeftemming van die geenen , met welke zy handelen. Trouwens, in zulk een geval, geevt de misleide alleen daerom zyne toeftemming, om dat hy zich verlaet, op de eerlykheid en trouw van hem, met welken hy te doen heeft; en hoe meer zich een ander, op onfe trouw, verlaet, des te meer zondigen wy, tegen hem, wanneer Wy hem bedriegen. Gy zult niet yal/chelyi handelen, een iegelyk tegen zynen naesten. Lev XIX: 11.
B. Maer het is niet genoeg, dat men zy. nen Naesten niet benadeele. Wanneer wy het wettig eigendom van onfen Broeder, door heimelyk bedrog en onrecht, niet verminderen, hebben wy nog op verre na niet alles gedaen, wat de Christelyke Lievde van ons vordert. Wy moeten ook, op eene edelmoedige wys , het tydelyk geluk van onfe medemenfchen bevoorderen ; door hen , voor nadeel en gevaer, te waerfchouwen; door
hun



ÊER OPENBAERING. VIII. BOEK. 447
hun middelen aen te wyfen , om hun beftaen te vermeerderen ; byzonder door het leeuen van geld , of andere middelen , om hunne inkoomften te vergrooten ; door , in alle gevallen , niet alleen rechtvaerdig, maer ook billyk en lievderyk, met onfen Naesten, te handelen. Een Christen fmaekt een onuitfpreekbaer genoegen, wanneer hy gelegenheid vindt, en het hem gelukt, om een geflacht, uit het ftof, of eenen jongen ambachtsman,
uit de armoede , te verheffen. Dan lae-
'ten wy de voornaemfle, van de opgenoemde byzonderheeden , een weinig uitbreiden.
A. Wy beginnen, met het Leenen. In meenig een geval, kan een Christen, aen zynen Naesten , eenen aenmerkelyken dienst bewyfen , hem, uit ongelegenheeden , redden , of den weg baenen , om zyne tydelyke welvaert te vermeerderen , door hem eenige goederen , byzonder geld, op eene dienstvaerdige wys , te leenen.
Het uitleenen rust, op een verdrag, zo Ifet men zynen broeder iets , het welk ons toebehoort, voor eenen zeekeren tyd , afftaet, om er zyn gebruik van te maeken, onder beding , dat hy het, op den bepaelden tyd , onbedorven, of wel naermaete van deszelvs innerlyke waerde, te rug geeve. Den ganfchen dag , ontfermt zich de rechtvaerdige , $n hy leent, Pf. XXXVII: aö. Het gebeurt
S. DE EI»



448
OVER O £ ZEEDENLEER
meenigmaelen , dat een ryke den zulken , welken hy iets geleent heeft , overheerscht, en hem zyne meerderheid, op eene onbefchei' dene wys , doet gevoelen : de ryke heerscht , over ae arme , en die ontleent, is des leeners knecht , Spreuk. XXII: 7. Maer zo handelt een Christen niet; hy werkt, uit een beginfel van zuivere menfchenlievde.
De Godaelyke Wet verplichtte de Israëliërs , om elkander te leenen, zonder daer van eenig voordeel te neemen. Gy zult geen woeker , noch overwinst , van uwen broeder, neemen ; uw geld zult gy hem niet op woeker geeven en gy zult uwe fpys niet op overwinst geeven, Lev. XXV: 36, 37. Gy zult, aen uwen broeder, niet woekeren , met woeker van geld , met woeker van fpys , met woeker van eenig ding, waer meede men woekert; aen den vreemden zult gy woekeren, maer aen uwen broeder zult gy niet woekeren , Deut. XXIII: 19
20. Er waeren byzondere redenen voor
deeze Wet en , vermits die redenen onder ons geene plaets hebben, verbindt ook deeze Wet ons niet. Onder Israël naemenlyk, was het verkoopen van akkeren verbooden: „ wan„ neer ik, voor myn geld, ftukken gronds „ kan koopen, welke my voordeel aenbren„ gen, is er niets billyker, dan dat myn „ fchuldenaer my woeker geeve , zo hy wil , „ dat ik hem myn geld leenen , en voor het
„ zei-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 449
„zelve, geene akkeren koopen zal" (m). Daer te boven maekten de Israëliërs een volk uit, het welk , niet van den koophandel, maer van den landbouw , leeven moest. Elk had eenen akker, waer van. hy , met zyn huisgezin, leeven moest; zo nu iemand, door het kwalyk flaegen van den oogst , of eenig ander ongeluk , verarmd was , vorderde de lievde , dat een ryke geld, of graenen , leen" de, om het, zo drae zyne omftandigheeden , door eenen voordeeligen oogst , verbeeterd waeren, met dankzegging, maer zonder overwinst , te rug te geeven. Ook liep de lee. ner geen gevaer, [naerdien hy , wanneer de * fchuldenaer buiten ftaet was , om te betaelen ,- zyn verhael zoeken konde, op deszelvs Vaderlyke akkers , en daer van de inkoomften trekken, tot aen het Jubeljaer; zelvs. ■ kon hy den fchuldenaer , tot aen het Sabbath-
jaer, als eenen flaev, verkrygen. Maer
geheel anders was het geleegen , met de nabuurige Heidenen , die, uit den koophandel , aenmerkelyke winsten trokken , en daerom was het reedelyk , dat de Israëliërs overwinst genooten, van het geld, het welk zy , aen vreemdelingen, tot het voortzetten en uitbreiden van hunnen koophandel, ter leen gaeven .(ra).
(m) mic haet. is MofaU&h Recht. I DeeU p. 31(»} CybflyerU. UI Deel. p. 830, 231X. DEEL. Ef



45 OVER DE ZEEDENIEER
De Goddelyke Verlosfer beveelt te leenen ; zelvs zonder het geleende te rug te vordèren , zeggende: geevt den geenen , die iets van u bidt, en keert u niet af van den geenen, die van u leenen wil, Matth. V: 42; indien gy leent den geenen , van welke gy hoopt weder te ontvangen, wat dank hebt gy? want ook de zondaers leenen den zondatren, op dat zy even gelyk weeder moogen ontvangen ; maer hebt uwe vyanden liev , en doet goed , en leent, zonder iets weder te hoopen ; en uw loon zal groot zyn , en gy zult kinderen des Allerhoogflen zyn, Luc.
V* 34, 35- ■ Ondertusfchen moet men
dit bevel, niet algemeen , en onbepaeld, op. vatten. Nimmer was het des Heilands oogmerk , de rechten van eigendom af te fcbaffen , en eene algemeene verwarring, in de Maetfchappy , jn te voereD . mKr dk zou
zeeker gefchieden , wanneer elk een Christen verplicht was, zyn geld, niet alleen zonder overwinst, maer zelvs zonder hoop van het ooit weder te krygen, aen elk, die het begeert, uit te leenen. Alleenlyk wilde Hy
leeren , dat zyne naervolgers, wanneer zy ia de gelegenheid waeren, van iemand, met hun geld, dienst te doen, die gelegenheid moesten waerneemen , niet uit winzucht , welke hebzuchtige lieden doen, maer alleenlyk uit lievde, en , zo het de nood vorderde , zonder eenige voordeelen te verlangen; en dat



BER OPENBAERING. VIII. BOEK. 4.51
By hunne vyanden zelve, van deeze edelmoedige weldaedigheid, niet moesten uitfluiten.
De Verlosfer heeft derhalven de wys van leenen, welke , by de Jooden , en andere volken , voor lang gebruikelyk was, geenszins willen affchaffen ; maer Hy breidt deeze dienstvaerdigheid verder uit, dan het de hebzucht der gierigaerts toeliet ; Hy leert ons, dat wy, niet alleen onfe vrienden , maer ook onfe vyanden , leenen moeten , en ook, zo het de nood vordert, in zulke gevallen, ia welke men geene overwinst, of wederdienften , verwachten kan. Trouwens, wanneer men dit bevel, zonder eenige bepaeiingj wilde opvatten , zou de Heiland ook alle dankbaerheid en wederdienften verbooden hebben.
Een Christen is , uit kracht van dit bevel, verplicht, van armen , of van de zulken, dié het geleende geld, tot de hoogfte nooddruvt* befteeden , geene overwinst te neemen, ea zelvs het geleende , wanneer zy, in weerwil van alle hunne poogingen , buiten ftaet zyn, om het zelve weder te geeven , niet tö rug te eisfchen. Trouwens het is eene gevoelloofe onbarmhartigheid , van armen , die, voor geleend geld, brood of andere onöntbeerlyke behoevten koopen, nog overwinsê te neemen , en deeze ellendigen , te ooodzae-
X. DEEL. Ff %



452 OVER DE ZEEDENLEER
ken , om het gene hun voJftrekt noodig is, duurer te betaelen . dan de ryken.
Maer of fchoun een Christen verplicht zy, om den behoevtigen . met geld te fchieten^ te gemoet te koomen , behoevt hy. echter anderen , die in goede omftandigheeden zyn, geen geld te leenen; ten einde daer door hunne inkoomften te vermeerderen, zonder overwinst te neemen. Dit geval is, van eenen geheel anderen aert. . Wanneer ik
mynen Naesten , eene zeekere fomme gelds, voor eenen bepaelden tyd, ter leen vraeg; niet om dat ik het geld, tot myn onderhoud, volftrekt noodig heb, maer om er winst meede te doen, en myne uitwendige omftandigheeden, merkelyk te verbeeteren; dan is er niets' reedelyker , dan dat ik eene behoorlyke overwinst betaele. — De onverzaedelyke hebzucht heeft deeze overwinst doen ontaerten, in eenen onmaetigen woeker, totdat de Overheid , voora| in koopfteeden, alwaer het bor- . gen, het zogenaemde Crediet, en het leenea, de leevendigheid van den handel moet gaende houden , zich genoodzaekt vondt, de overwinften, welke men doorgaens intresten noemt, te bepaelen , naer gelang van de gelegenheid, om, met het geleende geld, meerder of miader voordeel te doen. Gevolgelyk mag een Christen, de overwin-
ften,



"DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 453
ften , of intresten , door de Overheid bepaeld, van hen , welken hy geld leent, om er winst meeae te doen, met. een goed geweeten , aenneemen. —- Trouwens niemand is verplicht, eenen anderen , boven zich zelven , liev te hebben ; gevolgelyk mag een Christen, in dit geval, zyn voordeel verëenigen , met dat van anderen , die, door zyne dienstvaerdigheiJ , hunne uiterlyke omftandigheeden verbeeteren. Daer te boven hy laet anderen toe, met zyn geld , zo veel te winnen, als hun moogelyk is, en vergenoegt zich zélven, met eene maetige overwinst.
Ondertusfchen hebben zeer veelen der Oudvaederen alle overwinst veröordeelt, gelyk
EACTANTIUS , AUGÜSl INUS , H1ER0NYMUS , am"
Euosius , en anderen. Van dit begrip , waeren OOk zwinglius, MÜSCULL s , ARETIUS ,
en verfcheidenen, onder de Engelfche Godgeleerden , gelyk joannes juel Bisfchop van Salisbury, lancelot andreuws Bisfchop van Winchester, en anderen. Het zal daerom niet ongepast zyn, de ftelling, dat het eenen Christen • geöorloovd zy van het geld , het welk hy anderen leent, om er winst meede te doen , wat naeder te betoogen en te verdeedigen.
x. Behalven het gene wy reeds zj> even , uit de natuur der zaeke zelve, hebben afge< x.. deel. Ff 3



45.4 OVER DE ZEEDENIEER
leidt, beroepen wy ons, 0p de volgende bewyfen.
a. Wanneer het neemen van overwinst , op zich zelve en volftrekt, ongeöorloovd wae<-e, zou God den Israëlleren niet hebben kunnen toelaeten , aen vreemden te woekeren , Deut. XXIII: 10 ,• en , dat hun het woekeren aen Jiunne broederen verbooden waere, had zynen grond, gelyk wy reeds gezien hebben , in de byzondere omftandigheeden van dat volk.
b. De Heiland vooiönderftelde, dat eene beboorlyke overwinst geöorloovd zy, terwyl Hy deeze handel wys, zonder eenige berisping, Op geestelyke.zaeken, heeft toegepast, Matth! XXV: 27. Het is waer, Hy heeft meermal len gelykenïsfen ontleent, van ongeöorloovde €0 laekbaere handelingen , maer dan heeft Hy tevens duidelyk genoeg doen opmerken, dat Hy het bedry v zelvs veroordeelde, zo als in de gelykenïsfen van den onrechtvaerdigen Rentmeester, en den onrechtvaerdigen Richter Luc XVI: 8. XVIII: ö. '
c. Het Euangelie vordert, dat een Christen de zynen, en vocrnaemenlyk zyne huisgenooten, verzorgt, verklaerende, dat iemand, dié daer in nalaetig is, het geloov verloochent hebbe, en erger zy, dan een ongeloovige, 1 Tim VS. Maer hy zou het belang van de zynen ' en voornaemenlyk van zyne huisgenooten,
ver-



DER OPENBAERING. VIII. boek. 45$
■verwaerloofen, wanneer h? anderen> door hec uitleenen van zyn geld , gelegenheid gav, om aenmerkelyke winsten te doen , zonder daer van zelvs eenig voordeel te trekken; te meer , daer hy , wanneer hy zelvs zyn geld gebruikt had , om handel te dry ven, of eigendommen te koopen , daer meede had kunpen winst doen. fs. Maer het koomt voornaemenlyk aen , op
het' beantwoorden der tegenwerpingen.
De Wet van mose, volgens welke de IsraëlIers geene overwinst neemen mogten, van hunne broederen, Lev. XXV: 35-37- Deot. XXIII: 19, 20, en het bevel van den Verlosfer , om te leenen , zonder iets weder te hoopen, Luc. VI: 35, hebben wy reeds behandelt. Dan, behalven deeze , hebben zy , die alle overwinst veroordeelden , zich , op nog andere plaetfen, beroepen, Pf. XV: 5wordt hy , die verkeeren zal, in des heiden tené, en woonen op den berg van zyne heiligheid, onder andere befchreeven, als iemand , die zyn geld niet geevt, op woeker. Van eenen rechtvaerdigen zoon eenes godloolen Vaders, wordt Ezech. XVIII: ï7, g"egd, dat hy geenen woeker noch overwinst neemt; en, onder de grouwelen der inwooneren van Jerufalem, wordt Ezech. XXII: 12. meede geteld , dat zy woeker en overwinst genoomen hadden.
X. DEEL. F f 4



450 OVER DE ZEEDENLEER
Maer Pf. XV: 5. wordt, van eene omnso trge overwinst , gefprooken; gerneenlyk krr tende woeker genaemd , .die , by alle weldenkende lieden , gewraekt wordt; en , in de beide plaetfen van ezechiel, wordt bet woekeren der Tsraëlleren, aen hunne broederen , bedoeld, het welk, in moses Wet, uitdruk' kelyk verbooden was.
B. Een Christen moet, met zynen Naesten n alle gevallen, niet alleen rechtvaerdig, maer ook billyk en hevderyk handelen.
«. Hy is rechtvaerdig , in alle handelingen, met zyne medemenfchen, ook met betrekking tot hunne tydelyke bezittingen; dat is, hy heeft eene oprechte geneigdheid, en beyvert zich, by elk eene gelegenheid, om zich, omtrent de bezitting van anderen, zo te ge! draegen , als zy, met reden , van hem begeeren en verwachten kunnen. Hy geevt eenen iegelyk het gene hy fchuldig is , Rom. XIII: 7. Alle plichten, welke wy, aen onfen Naes^ ten , verfchuldigd zyn , ftelt paulus voor , onder den aigemeenen naem van Rechtvaerdig. heid, Tit. II: i2; en die Rechtvaerdigheid verkeert ook byzonder, omtrent de bezitting van onfe medemenfchen; zo dat men zich wachte, van hun te benadeelen, en zich beyvere, om elk eenen mensch , zonder onderfcheid, te geeven het gene hem toekoomt. Alle Wetgeevers hebben deeze Rechtvaerdig.
heid



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 457
heid aengemerkt, als den band der burgerlyke Maetfchappyen, en getracht, om dezelve, door naeuwkeurige wetten, en geftrenge ftraf-• fen , onfchendbaer te maeken ; en evenwel, zyn alle deeze poogingen, uit hoofde derboosheid van het menfchelyk hart, niet toereikende, geweest , om de Rechtvaardigheid, overal en in alle gevallen , te handhaeven.
Maer het Euangelie leevert zulke veel-
vermoogende drangredenen op , om de Christenen , tot Rechtvaerdigheid , te beweegcn , dat, in een Gemeenebest van menfchen , die het Euangelie beleevden , zulke* uitwendige dwangmiddelen onnoodig weezen zouden.
Een waer Christen geloovt , dat de Alwee. tende God alle zyne handelingen zie, te gelyk met alle zyne beginfelen en bedoelingen , en herinnert zich, dat hy , van dat alles, aen den Verlosfer, reekenfchap geeven zal. Daerom beleedigt hy zynen Broeder nimmer , ook zelvs dan niet, wanneer hy het, buiten weeten van alle menfchen , zonder vrees voor ftraffen, en tot zyn grootfte voordeel, zou
kunnen doen. De burgerlyke Wetten
vorderen niet meer, dan dat niemand eenen anderen , in zyn tydelyk welzyn , benadeele, Maer een Christen vergenoegt zich niet, met zynen Naesten geen het minfte nadeel toe te brengen ; hy doet ook al, wat in zyn vermoogen is, om het eigendom van alle andere x. deel, F f 5



458 OVER DE ZEEDENLEER
menfchen, zonder eenige uitzondering of partyfchap, te helpen bewaeren en vermeerderen. Een Christen vergenoegt zich niet
, met memand te benadeelen, noch regelrecht' noch van ter zyde, maer, zo veel in hem is, verhindert hy ook, dat het, door anderen , gefchiede; hy bevoordert des te meer de zaek der veriaetenen , en onderdrukten, der weduwen, weezen, en andere hulpeioofen en hy wendt alles aen, wat ih zyn vermoo' gen is, om zulken, die mishandeld worden
te verdeedigen Het beginfel, waer uit'
^ werkt, is niet de vrees, dat de benaüeelde medemensch zyn recht, of met geweid, of door den byftand der Overheid zoeken zal, noch dat hy zich de algemeene verachting zal op den hals haelen ; maer zyn afkeer van alle onrecht, en zyne zucht, om het voordeel van zynen broeder te behartigen, heeft eenen veel edeler oorfprong. Niets meer verlangende, dan heilig te zyn , gelyk God die hem geroepen heeft, heilig is, en net voorbeeld van den lievderyken Verlosfer naer te volgen, haet hy alle kwaed, en zelvs denfchyn daer van ; niet zo zeer om dat het verfoeilyk is, in zich zelve, als wel om dat het onbetaemelyk is, voor iemand, die jesüs, «s zynen Heer , eerbiedigt. De vrees , van onaengenaem te zyn , by zynen hemelfchen Vader, en by zynen Verlosfer, verflikt zelvs,
in



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. '4.5$
In zyn gemoed, de minfte ongeöorloovde begeerte, naer de bezitting van anderen. Anderen wel te doen, is het hoogfte van zyne blydfchap; daerom wil hy niemand iets fchuU dig zyn , dan eikanderen liev te hebben , Rom. XIII: 8.
0. Een Christen vergenoegt zich niet, met rechtvaerdig te zyn; hy voegt er eene lievderyke Billykheid by, en doet ongelyk meer, om het tydelyk welzyn van zynen naesten te bevoorderen , dan waertoe hem de rechtvaerdigfte wetten verplichten kunnen. Zelvs ftaet hy meenigmaelen , van zyn wettig recht, af, wanneer hy het, zonder anderen aenmerkelyk te benadeelen, niet zoude kunnen eifchen.
De Billykheid is de rechtvaerdigheid, verheffen , tot den hoogften trap van edelmoedigheid, en befiaet in het Verrichten van goedwillige daeden , en anderen zeekere voordeelen toe te ftaen , tot welke ons het geftrengfte recht niet verplichten kan; met een woord, daerin, dat men niet, op zyn uiterfte recht, ftae. Wil iemand deeze deugd Edelmoedigheid noemen,
wy hebben er niets tegen. De zaek zal
zich best, door eenige voorbeelden, laeten ophelderen.
Wanneer wy eenen fchuldenaer hebben, die buiten ftaet is , om te betaelen, vordert de billykheid, dat wy hem niet berooven, va« het weinige, het welk hy , tot zyn onderst. DEEL.



46» OVER DE ZEEDENEEER
houd volftrekt noodig heeft. Hier omtren* had de Goddelyke Wet , by Israël, eene uit. drukkelyke bepaeling gemaekt: wanneer « flro uwen naesten iets zult geleent hebben, jZ. in dien hy een arm man is , zo zuU gy mt pand met nederliggen; gy zuh hm dat pmd ^ kerlyk wedergeeven, als de zon ondergaet, dat hy m zyn kleed neterligge, en „ degene, Deut. ^XIV: io-i3. De Wetgeever heeft het oog , op het gene een arm man, tot zyn onderhoud, niet misfen kan; byzonder op zyn bed en beddekleed. — In zulk een geval, brengt een Christen zynen naesten dat nadeel met toe, het welk hy, volgens het geftreng. lte recht, zoude kunnen doen.
Iemand befteedt een werk,' voor eenen bepaelden loon; maer er doen zich-onverwachte zwaerigheeden op, zo dat er meerder arbeid gevorderd worde, dan de aenneemer had kunnen voorzien. Volgens het geftrengfte recht, kan hy geenen meerderen loon eisfchen , en de befteeder kan, door den Richter, tot vermeerdering van den loon, niet verplicht worden Dan eeh Christen zal geen oogenblik in twyffel ftaen , om den arbeider te gemoet te koomen. In zulk een geval deelt hy de fchaede, met zynen broeder.
Iemand wordt, door zynen vriend, tot ervgenaem van het grooste gedeelte zyner goederen , aengefteld. Ondertusfchen ontdekt hy,
dat



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 461
dat de overleedene eenen broeder hebbe nagelaeten , die aenfpraek maekt , op de nalaetenfchap.' In zulk een geval, zal de Overheid, uit kracht van den Uiterjten Wil, de ervenis, aen den eerften, toewyzen; maer een Christen zal dezelve niet aenvaerden. —- Hier van heeft de beroemde Predikant saurin een merkwaerdig voorbeeld gegeev.en. Hy werdt, door eenen ryken landman louis lambert, tot ervgenaem, aengefteld. Inmiddels had hy eenen Broeder en eene Zuster nagelaeten. De eerstgemelde vincent lambert,genaemd, betwistte den Heer saurin de ervenis , by den Richter. Dan, offchoon saurin het rechtsgeding gewonnen had, begeerde hy niets, van de geheele ervenis. Na het betaelen der Legaeten , gav hy de eene helft, aen vincent lamuert, en de andere be. fiemde hy , voor de Zuster, zo zy, binnen eenen bepaelden tyd , Frankryk veriaeten zoude ; anderzins zou haer deel , ten nutte der
armen, befteed worden (o). In zulk een
geval, doet men meer voordeel aen zynen naesten , dan hy, volgens rechten , vorderen kan.
De grond van deeze Christelyke billykheid, is geleegen, in deeze algemeene Wet van het Euangelie: alk dingen, welke gy wilt dat u de
(_o~) milieu 1. c. vii Dssl ?• 398. 399*3 X. DEEL.



4ê*2 OVER DE ZEEDENIEER
menfchen zouden doen, doet gy hun ook alzoo , Matth. VII: Die zelvde goedwilligheid eB dienstvaerdigheid derhalven, welke een Christen, u eenig geval, ter voorkooming van zy ne fchaede, of ter vermeerdering van zVn voordeel, verlangen zoude, moet hy, & zoortgelyk een geval, aen zynen broeder be. wyzen. Trouwens de lievde zoekt zich zelve met, i Cor. XIII: y.
C. Eindelyk is ee0 Christen verplicht, tot de Vergoeding, pf Wederuitkeering van het geene hy onrechtmaetig bezitten mogt.
Heeft men zynen Naesten iets ontvreemt, of, op eenige andere onrechtmaetige wys! verkreegen, dan moet men, of het onrecht! vaerdig goed zelvs, aen den eigenaer, wederom doen te rug koomen, of, zo dit niet mogelyk is , hem de waerde daer van betaelen. Trouwens die onrechtvaerdig goed met zyn weeten en met zynen wil, blyvt bezitten maekt zich fchuldig, aen eenen aenhoudenden dievftal.
De plicht der Vergoeding of Wedergeevin* vordert eene volkoomene fchadeloos fciliw van allen, welke wy, in hun eigendom, op eemgerleie wyzen, mogten benadeelt hebben, het zy middelyk, het zy onmiddelyk, het zy Zn^l™"' h" Zy °P^minvoorbey
tren al?8" ^ Verkeert> ™'
trent alle zoorten van fchaede, ook die, wel-
fee



DER OPENBAERING. VlIL, EOEK. 463
ke onfe Naesten niet zouden geleede hebben , wanneer wy hem, niet Hechts door ons toedoen, maer ook door onfe achteloosheid, 1 of door onfe raedgeeving, niet benadeelt hadden. Op alle deeze wyzen toch, zyn wy de : oorzaeken van zyne fchaede (ƒ>).
De Goddelyke Wet gelastte aen Israël, om de vergoeding te doen , met een vyfde verhooging, Lev. VI: 2-5. Ook wordt het weder geeven van het geroovde , onder de uit- werkfelen van eene oprechte bekeering , ge1 fteld, Ezech. XXXIII: 14» 15- als ik ook, tot , den godloozen, zeg, gy zult den dood fterven, en hy zich van zyne zonden bekeert, en recht en ge\ rechtigheid doet; geevt de godlooze het pand we-
I der, betaelt hy het geroovde; hy zal zeeker-
lyk leeven, hy zal niet Jterven. Op dezelvde wys betoonde zacheus de oprechtheid van zyn berouw , wanneer hy voornam, het gene hy anderen ontvreemt had, vier dubbeld, weder te geeven, Luc. XIX: 9.
Er is geen twyffel aen , of men moet alles wedergeeven, wat men geleent heeft. Anderszins maekt men zich fchuldig, en aen diev; Hal , en aen trouwloosheid. Een minderjaeri! ge, by voorbeeld, die, buiten kennis kan zyne Ouderen of Voogden, geld opneemt, kan, door den Schuldëisfcher, niet voor het Ge-
OO la plaCETtb Traité fuT la Re&'mtion* X. DEEL.



44 OVER DE ZEE b E NL EER,
recht geroepen worden ; rnaer zyn Geweeten, en vooral de Wee van het Euangelie, verplichten hem, om het gene hy ter leen ontvangen heeft, weder te geeven.
Iemand, die eenen anderen benadeelt heeft op welk eene wys het ook weezen mooge; zelvs iemand, die eenen anderen, met raed of daed , geholpen heeft, is fchuldig, om de
fchaede te boeten; die zynen broeder,
in eene onderhandeling , verfchalkt heefc, door zich, van zyne onkunde, te bedienen* of, van zyne ongeleegenheid, gebruik te maeken, om zich te verryken; fchoon het bedrog van dien aert zy, dat de menfchelyke Wetten geene vergoeding vorderen ; is hy even zeer verbonden, om de fchaede te herftellen, als dat hy zynen broeder, met geweld, beftóolen had. Zelvsis de misdaed, by zulk eene verfchalking, nog grooter; om dat men zynen evenmensch, niet alleen van zyne goederen , beroovt, maer, ook, in zyn verftand, mis' leidt heeft.
Ook gaet de verplichting , tot vergoeding van fchaede, over op de kinderen en ervge-
naemen. De Christelyke Billykheid of
Edelmoedigheid vordert, dat de zoon van eenen onrechtvaerdigen Vader de fchaede boete, welke een ander, door de veróngelykingen van zynen Vader, geleeden hebbe, wanneer het m zyn vermoogen is, en, zo niet, dat hy,
aen



p2bi openbaering. VIII. boek. 465
aen de veröngelykte perfoonen, als een zee. ker zoort van vergoeding, alle mogelyke dienften bewyze. Trouwens, daer de zoon de plaets van zynen Vader inneemt, is het billyk, dat hy ook de vergoeding overneeme. — Wanneer iemand ervgenaem is van goederen, welke hy weet dat , voor een gedeelte, onrechtvaerdig verkreegen zyn, vordert de Christelyke billykheid , offchoon hy er, door het menfchelyk recht, niet toe kunne verplicht worde , dat hy , aen de veröngelyte perfoonen, vergoeding doe, zo het in zyn vermoogen is; anderszins geeve hy het, aen den armen.
Het onvermoogen vernietigt de verplichting, tot vergoeding, geenszins. Zy blyvt altoos, en zo dra men er in ftaet toe is, moet men er aen voldoen. Een fchuldenaer, by voorbeeld, die met zyne fchuldëisfcheren een verdrag geflooten beeft, om maer een meerder of minder'gedeelte van zyne fchuld te betaelen ; of die, gelyk men zegt, met zyne Crediteuren geiiccordeert heeft, blyvt in de verplichting, om het overige van de fchuld, met byvoeging van eene behoorlyke overwinst, te vergoeden, zo drae het zyne omftandigheeden toelaeten.
Ook wordt deeze verplichting, door langdurigheid van tyd , niet vernietigd. Op deezen grond, redeneerde de Richter jephta, met den Koning der Ammonieten, om de Is-
x, deel. Gg



466 OVER DE ZEEDENLEER
raëlleren in de bezitting te hertellen, op we] ke zy een oud recht hadden, Richt. XI- 2<5Met byzondere perfoonen, is het evenwel eenigszins anders geleegen. Is de veröngelyking ze lang geleeden, dat de beleedigde perloon,van zyn recht, om vergoeding te eifchen, heeft afgeftaen , of kan verönderteld worden daer van afftand gedaen te hebben, dan houdt
de verplichting op. Het is waer, de tyd
kan de natuur der dingen niet veranderenmaer wanneer men in aenmerking neemt, dac er ontelbaere zwaerigheeden aen vast zyn wanneer men zich, in een oud recht, hertellen wil, en dat daer uit groote onlusten, en hoogst nadeelige verwarringen, in de menfchelyke Maetfchappy, ontftaen zouden ; zal men er kennen moeten, dat het beeter zy iemand zulk een goed, met onrecht, te laeten bezitten, dan het te rug te vorderen. De vergoeding moet gefchieden , aen elk
welken men benadeelt heeft ls de ver'
ongelykte perfoon bekend, en nog in leeven, dan moet de vergoeding aen hem gefchie-
den. Is hy niet meer in leeven, of im-
mers niet te vinden, moet de weder uitkeering gedaen worden, aen zyne bloedverwanten en ervgenaemen, aen welke men vooröndertelen mag, dat de beleedigde perfoon dit gedeelte zyner goederen , wanneer hy er beziuer van geweest was, zoude vermaekt heb-
ben. ——



der openbaering. VIII. boek. 467
Den. Maer indien de perfoon, die benadeeld is , en zyne naeste bloedverwanten, niet bekend zyn, dan mag men het gene men onrechtvaerdig bezit, aen den armen, geeven, of, tot het bevoorderen van lievderyke inrichtingen , befteeden.
De gronden van de verplichting , tot Vergoeding, zyn, behalven de Wet van het Euanangelie, om alle dingen, welke wy willen, dat ons de menfchen zouden doen, hun ook alzoo te doen, nog de volgende.
Dit vordert eene oprechte bekeering. Immers iemand, die onrechtvaerdig goed blyvt bezitten, betoont dat hy geen waerachtig berouw hebbe, over het onrecht, het welk hy anderen heeft aengedaen. Iemand, die waerlyk bedroevd is, over het kwaed, het welk hy gedaen heeft, wenscht, van harte, dat het niet gefchied waere; en derhalven kan hy niet nalaeten, het kwaed, met al zyn vermoogen, te her ftellen. Maer iemand, die eenen anderen veröngelykt heeft, en hem geene vergoeding doen wil, volhart in de zonde van veröngelyking, zo lang hy onder zich houdt het gene eenen anderen toekoomt. Men vergelyke de zo even aengehaelde plaets van den Propheet, Ezech. XXXIII: 14, 15- De Koning van Ninive gav daerom een bevel, op de prediking van jona, dat een iegelyk zich bekeeren zoude,
x. deel» Gg 2



468 OVER DE ZEEDENIEER
van het geweld, het welk in zyne handen was, Jod, 111: 7.
0. Door de Vergoeding., bevoordert men de' rust van zyn Geweeten, en den vreede van zyn gemoed. Onrechtvaerdige handelingen, als zynde kennelyk ilrydig, zelvs met de Wet der natuur, bezwaeren het Geweeten, en de onrust, welke alle de vermaeken van dit leeven bitter maekt, houdt niet op, voor dat het onrecht herfteld is. Den arbeid zal een godloofe wedergeeven, en niet ivjlokken, na het vermoogen zyner verandering, zo zal hy van vreugde niet opfpringen ; om dat hy onderdrukt heeft, de amen veriaeten heeSt, een huis geroovt heeft, het welk hy niet opgebouwt had; om dat hy geene rust, in zynen buik , gekent heeSt, zo zal hy, van zyn gewenscht goed, niet uit behouden , Tob XX: 18 .20. J
y. Door de Vergoeding, bevoordert men zyn tydelyk belang. De Goddelyke vloek rust, op onrechtvaerdig goed, en zal iemands bezitting , even als de mot, ongevoelig verteeren. De hemel zal zyne ongerechtigheid openbaeren, en de aerde zal zich, tegen hem, opmaeken; de inkoomst van zyn huis zal wechgevoerd worden, het zal al heenen vloeijen, in den dag zynes toorns; dit is het deel der godlooSe menfchen van God, en de erve zyner redenen van God, Job XX; 27 29. Gelyk een veldhoen eijeren vergae-
dert,



/
DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 469
dert, maer broeidtfe niet uit, alzoo is hy, die ■ rykdom vergaedert, maer niet met recht; in de helvt zyner daegen, zal hy dien moeten veriaeten, en in zyn laeste een dwaes zyn, Jer. XVII: 11.
5. Om die zelvde reden, bevoordert men, door de Vergoeding , het tydelyk welzyn van zyne kinderen en nazaeten. De vloek, die, op het onrechtvaerdig goed, ligt, openbaert zich ook, in het nageüacht. De kinderen van eenen godloozen zullen zoeken den armen te behaegen , en zyne handen zullen zyn vermoogen, moeten weder uitkeeren , Job XX: 10. Hoe dik' vyls gefchiedt het , dat de lamp der godloofen wordt uitgebluscht, en hun verderv hen overkomt? dat God zyn geweld wech legt, voor
zyne kinderen? Job. XXI: 17 , I9>
e. Eindelyk ons eeuwig, belang vordert de Vergoeding. Iemand, dié het gene hy onrechtvaerdig bezit niet weder geevt, en het ongelyk , zynen naesten aengedaen, zo het in het vermoogen van zyne hand is, niet vergoed , is niet bekeerd , gelyk wy gezien hebben; en, zonder bekeering, kan niemand zae* lig worden. Hy volhardt, in het onrecht, en de onrechtvaerdigen zullen Gods Koningryk niet 1 beërven, 1 Cor. VI: 10.
X. DEEL.
Cg 3



47« OVER DE ZEEDENLEER
§• iooi.
V. Wy koomen, tot de plichten, welke wy, omtrent onfen Naesten, met opzicht tot zyne eer, te betrachten hebben.
Ook in dit geval, moeten wy, omtrent on_ ie medenfchen, zo handelen, als wy zelve zouden wenfchen gehandeld te worden. Elk bemint zyne eer, even zo als wy de onfe beminnen. Gevolgelyk moeten wy de eer van onfen Naesten bevoorderen, met den zelvden yver , als wy begeeren , dat een ander onfen goeden naem zal voorftaen.
K. De plichten, welke wy, aen onfen Naesten, met betrekking tot zyne eer, verfchuldigd zyn , kunnen wy, tot drie hoofdzoorten, brengen, zo als zy uitgeöeffend moeten worden, met onfe gedachten, woorden, en handelingen.
A. Vooreerst, met onfe gedachten. Er is geen twyffel aen , en hier van zal elk overtmgd worden , die het maer zyn eigen hart vraegt; of onfe medemenfchen begeeren die zelvde achting , voor ,hunne perfoonen, en volkoomenheeden, welke wy, VOOr onfe perfoonen, en volkoomenheeden, begeeren. Ge» volgelyk zyn wy verplicht, hun alle die achting, welke zy waerdig zyn, in onfe harten toe
te



DZR OPENBAERING- VIII. BOSK. 471
te draegen. . Dit bevestigen de Heilige
Schrivten. Geevt eenen iegelyk het gene gy
fchuldig zyt, eer, dien gy de eer fchuldig
zyt, Rom. XIII: 7. Eert eenen iegelyk, 1 Petr. » 17.
A. Wy moeten derhalven eene inwendige hoogachting hebben , voor onfe medemenfchen , byzonder wanneer zy, in gaeven en
volkoomenheeden, uitmunten. Elk een
mensch , wie hy ook weezen mag, is onfe Naesten ; derhalven moeten wy hem achten, als ons gelyken , en eerbiedigen , als een deelgenoot van onfe natuur. Maer munt hy 1 uit, in gaeven en volkoomenheeden, dan verdient hy eenen byzonderen en onderfcheide1 nen eerbied.
Om elk , naer' zyne volkoomenheeden en verdienften, te achten en te eerbiedigen, moeten wy de voorrechten van onfe medemenfchen leeren kennen. Maer, in dit opzicht , heerscht een veelvuldig gebrek. By de meeste menfchen, maekt eene ongereegelde eigenlievde, dat zy blind zyn, voor de goede hoedaenigheeden van anderen, om dat zy zich verbeelden allen te overtreffen; anderen hebben geen doorzicht genoeg , om waere volkoomenheeden , van valfche, te onderfcheiden; anderen worden, door nydigheid, beneeveld, zo dat zy de uïtneemenheeden van hunne broederen «iet kunnen of willen opmerken; x. deel. Gg 4



472 OVER DE ZEEDENIEER
by anderen maekt de lievdeJoosheid, dat zy meer op de kwaede dan op de goede, hoedae-
nigheeden van anderen, letten De Chris-
telyke lievde, welke geen kwaed denkt, zich verblydt in de waerheid , alle dingen bedekt, alle dingengeloovt, en alle dingen hoopt, i Cor. XIII5 - 7 ; de Christelyke lievde koomt alle' deeze' beletfelen te booven. Zy maekt, dat wy het goede, het welk onfe Naesten bezit, gaerne erkennen, en er ons over verblyden; dat wy, naer het goede, meerder onderzoek doen, dan naer het kwaede, dat wy het eerfte liever gelooven, dan het ander.
Vervolgens moeten wy een rechtvaerdig oordeel vellen , over de goede hoedaenigheeden , en de volkoomenheeden , welke wy ia
anderen ontdekken Ten dien einde moe-
ten wy den rechten prys ftellen , op hunne volkoomenheeden. Het is niet noodig, dat wy het goede, het welk onfe Naesten bezit in ons oordeel vergrooten ; maer, daer men meer gevaer loopt, van het zelve te verkiemen , wachte men zich vooral daer voor. Byzonder moeten wy recht oordeelen , over de gebreeken en on volkoomenheeden van anderen , om dezelve, in ons oordeel, vooral
met te vergrooten Langs deezen weg,
zullen wy elk, die achting, in onfe harten, toedraegen, welke hem toekoomt. B. Een Christen moet alle ongegronde ach.
ter-



der openbaering. VIII. boek. 473
terdocht, en ongunftige vermoedens, omtrent zynen evenmensch , afleggen. Oordeelt niet, en gy zult niet geoordeeld worden, verdoemt niet, en gy zult niet verdoemd worden, (zegt de Heiland) Luc. VI: 37- Oordeelt niets , voor den tyd, tot dat de heer zal gekomen zyn, die ook in het licht zal brengen hel .gene in de duisternis verborgen is , en openbaer en de raeêjlaegen des harten , (fchryvt paulus) 1 Cor. IV: 6.
Ongunftige vermoedens zyn, ligtvaerdige oordeelvellingen , en ongegronde verdenkingen, over het karakter en het gedrag van anderen , zonder de zaek genoeg onderzocht te hebben. Wanneer men , by voorbeeld , iemand , om eenen enkelen misflag, een haetelyk karakter aentygt; of eenig bedryv , het welk, uit een goed beginfel, kan voortkoomen , ten kwaedften uitlegt ; of alles , van de ongunftigfte zyde , befchouwt; zonder in aenmerking te neemen het gene de zaek verfchoonbaer maeken kan. Zulke ligtvaerdige ver¬
denkingen , en ongunftige vermoedens , ontftaen, uit een kwaed beginfel; uit een lievdeloos en achterdochtig beftaen. Dit kwaed vindt men het meest, by de ondeugendfte menfchen , die het beftaen van anderen, naer het hunne, afmeeten , en daerom geneigd zyn , om de bedryven hunner medemenfchen , in een ongunftig licht, te befchquwen. Liev %. deel, G g 5



474 OVER DE ZEEDENLEER
deryke en oprechte Christenen daerom oordee. Jen altoos gunftig, over de bedryven van anderen, en fchryven dezelve, aen onfchuldige beginfelen toe, al kunnen zy , op zich zelve, niet gepreefen worden. Be lievde denkt geen kwaed, i Cor. XIII: Zy vergenoegen zich , m hunne oordeelvellingen , niet, met waerfchynlykheeden ; zo lang de zaek twyf. fcttchtig is, willen zy niets beflisfen; en zy veröordeelen niemand, zonder overtuigende bewyfen.
Het ligtvaerdig en ongunftig oordeelen, over bet karakter en de bedryven van onfe medemenfchen, gefchiedt, op verfchillende wyfen, koomt, uit onderfcheidene beginfelen, voort' en is alleszins te wraeken. e. Men oordeelt ligtvaerdig en ongunftig : «. Wanneer men eenig bedryv afkeurt, om dat men, uit onkunde, of misvatting, een verkeerd oordeel velt, over deszelvs zeedenlyke hoedaenigheid. Zo veröordeelden de Phanzeeuwen des Heilands Leerlingen , om dat zy voor den maeltyd, hunne handen, niet waschten , Matth. XV: 2. Eenige Joodsgezinde Christenen , die meenden , dat men alleen groente eeten moest, veröordeelden hunne broederen, die zich, ook van andere fpyfen, bedienden, Rom. XIV: 2, 3: de een gdoovt wel, dat men alles eeten mag , maer die
zwak



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 475
zwak is, eet moeskruiden; die daer eet, verachte hem niet, die niet eet, en oordeele hem niet , die daer eet: want God heeft hem aengenoomen.
b. Wanneer men iemand veroordeelt, naer den uiterlyken fchyn , zonder zyne beginfelen en oogmerken te kennen , of te onderzoeken. Zo befchouwden de hardnekkige Jooden den gezeegenden Verlosfer , als eenen vraet en wynzuiper , om dat hy at, met tollenaeren en zondaeren , Matth. XI: 19. Zodaenig was het oordeel van den Hogepriester eli, over hanna, de moeder van samüel, en van nabal , over david , 1 Sam. I: 14. XXV: 10. Zo lievdeloos oordeelen fchynheilige keurmeesters , over hunne broederen , die hunne naergeestige houding niet naervolgen , maer Gods gaeven , met blydfchap en dankzegging, gebruiken ; en kryten hen uit, voor vleefchelyke menfchen.
c. Wanneer men zich , door vooröordeelen , tegen anderen , verblinden laet, en al hun doen veroordeelt, om dat men , tegen hunne perfoonen , vooringenoomen is. De ongeloovige Jooden keurden het af, in den lievderyken Heiland, dat Hy kranken genas , op den Sabbath , Luc. XIII: 14, ij.
d. Wanneer men iemand veroordeelt, enkel op het verhael van anderen, zonder te onderzoeken , of dat getuigenis geloov verdiene , en onpartydig zy; en of de getuigen ook zelve
x. deel.



47<5 OVER DE ZEEDENEEER
bedroogen zyn. Hier toe behoort meede, dat men ongunftige berichten , omtrent anderen , gaerne hoort, en greetig aenneemt. Daer door verraedt men een Jievdeloos en achterdogtig beftaen.
e. Dit veröordeelen kan zelvs verkeeren omtrent lovwaerdige bedryven , wanneer men dezelve, zonder gegronde redenen , uit verkeerde beginfelen, afleidt; wanneer men, by voorbeeld, eenen weldaedigen verdenkt, dat hy aelmoesfen geeve, om van de menfchen gezien te worden ; of iemand , die uitmunt, m Godzaeligheid, dat hy een huichelaer is.
ƒ. Byzonder evenwel verkeert het ongunftig' vermoeden , omtrent kwaede daeden , en wel
op onderfcheidene wyfen ; . wanneer wy
oordeelen , dat een kwaed bedryv nog erger zy, dan.het in de daed is, zonder acht te geeven, op de omftandigheeden , welke het kwaed verzwaeren of verminderen; wanneer wy, uit eenen misflag, welken iemand begaen heeft, befluiten, dat hy, aen dat kwaed , verflaevd , en een booswicht zy ; iemand kan zich eenmael, by zeekere gelegenheid, in den drank verloopen, zonder dat hy, als een dronkaert, moet veracht worden ; -! wanneer men iemand, die eenmael, tot'eenige misdaed , vervallen is , voor eenen hardnekkigen en onverbeeterlyken zondaer houdt ; gelyk de Pharizeeuwen oordeelden, van de'
zon-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 477 -
zondaeres, welke den Heiland zalvde, Luc. VII: 39 i — wanneer wy iemand , die van God bezocht wordt, voor eenen uitneemenden zondaer , houden ; zodaenig was het oorj deel der vrienden van jog , en van davids ! vyanden , toen hy , aen een krankbed, gebonden was , Pf. XL!: 6, 7.
0. Het ligtvaerdig en ongunftig veröordeelen koomt, uit verfchillende beginfelen, voort. — f Het hoofdbeginfel is lievdeloosheid; — hier by koomt de onkunde , omtrent de beginfelen en bedoelingen van anderen ; hoog-
| moed , waer door men, in alles, boven an1 deren , wil uitmunten ; —— voorïngenoo» menheid , tegen zeekere perfoonen ; afgunst, ■ weegens zeekere gaeven en volkoomenheeden , welke anderen bezitten ; een kwaed geweeten , het welk maekt, dat men anderen , voor even zo ftrafwaerdig, houdt , als men
zelvs is ; by zommigen nog een geeme-
lyk karakter, het welk oorzaek is, dat zulken niets behaegen kan , en zy altoos nog iets te I berispen hebben.
y. Dat deeze ongunftige vermoedens, omtrent het karakter en de bedryven van andeI ren , alleszins wraekbaer zyn, heeft weinig
! betoog noodig. De Heiland heeft het
| ligtvaerdig en lievdeloos oordeelen uitdrukke' lyk afgekeurt, Matth. VII: I. Luc. VI: 37. Trouwens dus doende, zondigt men, en te-
x. deel.



473 over de zeedenleer
gen God, en tegen zynen Naesten, en tegen zich zelven. 6 a. Iemand, die zynen Naesten lievdeloos
veröordeelt zondigt tegea God Hv
maetigt zich een gezach aen, het welk den hoogften Richter alleen toekoomt, en plaetsc zich, op den Richterftoel van Hem, die alleen harten en nieren beproevt. Wie zyt gy , die eenes anderen dienstknecht oordeelt ? hy ftaet of valt zynen eigenen heer , Rom. XIV: 4. Die van zynen broeder kwalyk fpreekt, en zynen' broeder oordeelt; door, over zyne daeden, beginfelen, en oogmerken, een ongunftig vonnis te ftryken ; die fpreekt kwalyk van de Wet, en oordeelt de Wet, vermits de Wet zulk eene lievdeloofe handelwys uitdrukkelyk verbiedt, Jac. IV: n.
b. Iemand , die anderen lievdeloos veroordeelt , zondigt , tegen zynen Naesten.
Hy verdoemt zynen Broeder onverhoord, zonder dat hy de zaek onpartydig wil, en
meenigmaelen kan onderzoeken; meesten-
tyd velt hy een onrechtvaerdig vonnis;
de lievde, tot zynen Broeder, verkoelt al. lengskens, en verandert ligtelyk in haet en
vyandfchap; het ongunftig oordeel heeft
gemeenlyk lasteringen ten gevolge, en men is zeer geneegen, om het kwaed gevoelen, het welk men van zynen Broeder, heeft, ook anderen in te boefemen ; zelvs brengt dit
kwaed



DEft OPENBAERING. VIII. BOEK. 479
kwaed zeer veele onheilen, voor de menfchelyke Maetfchappy , te weeg ; onderdrukking ,
t mishandeling , fchelden , vechteryen enz.
c. Iemand, die anderen lievdeloos veroordeelt, zondigt tegen zich zelven. — Wanneer hy zich, in dit kwaed, toegeevt, wordt hy een menfchenhaeter; hy vertrouwt niemand, en kent geene vrienden (q); hj
wordt, van alle weldenkende lieden , veracht ; hy is verfoeilyk in Gods oogen ,
die hem zal vergelden , naer de maet, met welke hy, zynen medemenfchen heeft uitgemeeten. Oordeelt niet , (zegt daerom de Verlos-
I fer) op dat gy niet geoordeeld wordt: want wiet welk oordeel gy oordeelt, zult gy geoordeeld worden , en, met welke maet gy meet, zal u weder
; gemeeten worden, Matth. VII: 1, 2.
C. Een Christen oordeelt iievderyk , over het beftaen en de bedryven van anderen ; immers hy voedt geene ongunftige vermoedens, voor dat hy er , door blyken en bewyfen , toe genoodzaekt wordt. Nimmer veröor-
I deelt hy eenig bedryv van anderen , voor dat. hy er genoegzaeme zeekerheid voor heeft, om niet misleid te worden ; daer te boven onderzoekt hy nog vooraf, of zulk een bedryv ook , op eenige wys , zoude kunnen verdeedigd worden , ten minften , of er ook , in d#
(?) miller 1. c. VII Deel. p. 496—■ X. DEEL.



4§0 OVER DE ZEEDENIEER
omftandigheeden , eenige verfcbooning te vinden zy ; — hy herinnert zich geduurig hoe ligtelyk men, in zyn oordeel, kan bed/oogen worden , en hoe dikwerv hy zelvs hebbe misgetast; — hy Iet veelmeer, op de goede hoedaenigheeden van zyne broederen , dan op hunne gebreeken; - het verdriet en het fmert hem, wanneer hem iets ongunftigs, van eenen anderen , wordt aengedraegen ; hy hoort veel liever zynen broeder pryfen , dan laeken ; wanneer hy kwaed van zynen broeder weet , verzwaert hy het niet, in, zyne verbeelding, maer denkt aenftonds, aen het goede, het welk hy , in 's mans hoedaenigheeden, heeft opgemerkt. ,
Een Christen beoordeelt zynen Naesten , al. leen naer zulke daeden , welke tot hem eene byzondere betrekking hebben , om dat hy over zyne overige bedryven, niet zo wel
beflisfen kan ; hy legt zich wel toe, op
menfchenkennis; doch niet uit enkele nieuwsgierigheid, of om het menschdom, van de flechfte zyde, te befchouwen; maer om zich, m ae verkeering , des te meer te fchikken , naer de onderfcheidene karakters, immers zo veel, behoudens een goed geweeten, gefchieden kan; — ontmoet hy een ondeugend karakter, hy wacht zich, voor eene gemeenzaeme verkeering met hem, maer hy haet hem niet; hy hoopt, dat de deugniet nog,
ter



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 481
ter eeniger tyd, door Gods genaede, zal verbeeterd worden , en bidt voor hem.
Ontdekt hy iets goeds , eene pryfenswaerdige hoedaenigheid , in anderen , hy verblydt er zich hartelyk over. Het is voor hem een groot vermaek, wanneer hy eenen jongeling ontmoet, die eene meer dan gemeene fchran*• derheid , en een uitmuntend karakter , bezit; wanneer hy, in iemand, die hem te vooren onbekend was , even zo veel verftand en doorzicht, als braevheid en oprechtheid, ontdekken mag.
Maer, mag men denken , wanneer men zo gunftig, over andere menfchen, oordeelt, zal men meenigmaelen bedroogen worden, en men zal gevaer loopen , van zyn vertrouwen te ftellen , op zulken , die het niet verdienen , en misbruik maeken , van onfe onvoorzichtigheid. — Dan het is beeter, dat men zich in een al te gunftig , dan dat men zich , in een lievdeloos oordeel, vergisfe; in het eerfte geval bedriegt men Hechts zich zelven, maer^ in het ander, zondigt men , beide tegen zich
zelven, en tegen zynen Broeder. Voorts
is het geval van eenen anderen aert , wanneer men iemand, tot zynen byzonderen vriend en vertrouwling , kiest; daer in is de voorzichtigheid hoogst noodzaekelyk. Een Christen moet wel oprecht zyn , als de duiven, maer teevens voorzichtig, gelyk de Jlangen, Matth. x. DEEL, ' Hh



482- OVER DE ZEEDENIEER
X: 16. Nimmer moet men , zonder grond eenigen argwaen , tegen zyne Naesten , voe! den ; maer , ook aen den anderen kant niet ligtvaerdig zyn vertrouwen vestigen, op menfchen, welker deugd men niet genoeg beproevt heeft, noch het vertrouwen zo ver uitftrekken, dat men anderen, welke men niet volkoomen kent, zyne geheimen , zyne welvaert , of een. ambt, toebetrouwt. pavlüs de Apostel veroordeelde de kwaedaertige achterdocht , wanneer hy timot^eds vermaende, om, tegen eenen Ouderling, geene befchuldl ging aen te neemen, anders dan onder twee of drie getuigen ; maer hy waerfchouwde hem tevens , tegen een ligtvaerdig vertrouwen, zeggende: leg niemand haestelyk de handen op i Tim. V: 19,22. B. Wy moeten de eer van onfen Naesten
bevoorderen, met onfe woorden. Hier
toe behoort, dat men , van anderen, by alle geleegenheeden , het beste fpreeke; hunne goede hoedaenigheeden pryfe en bekend maeÉ*; hunne gebreeken, niet zonder noodzae*e , ontüekke ; hunne eer beveiiige , zo veel m ons vermoogen is; en alles toebrenge, wat, ter bevoordering van hunnen goeden naem, en hunne achting onder de menfchen, dieDeD kan. _ Hief toe behoon
zonder de lov en de aenpryzing. M' De **» -Een Christen behoort de



EER OPENBAERÏNG. VUL BOEK. 483
goede hoedaenigheeden en bedryven van anderen te pryfen, en allerweegen bekend te maeken ; ook moet hy elk, die, in het een of ander opzicht, uitmunt, den behoorlyken lov geeven , ten einde hem aen te moedigen , om , in het goede, te volharden, en zyne volkoomenheeden te vermeerderen. Zo handelde paulus de Apostel. Hy gav, den Christenen te Thesfalonica, deezen lov: gy zyt onfe naervolgers geworden, en des Heeren, het woord aengenoomen lubbende , in veele verdrukking, met blydfchap des Heiligen Geestes; alzoo dat gy voorbeelden geworden zyt , allen den geloovigen in Macedonien en Achajen , 1 Thesf. I: 6,7.
Evenwel moet men, in het geeven van Lov , de behoorlyke omzichtigheid in acht
neemen. 1 Men moet niemand , uit baet-
zucht, pryfen, om zich daer door, by eenen meer vermoogenden , te verüengenaemen, en zo, langs dien weg, zyn voordeel te zoeken; dan werkt men, uit een laeg en verachtelyk beginfel. —- De lpv moet niet: kwistig zyn , en niemand meer pryfen, dan hy verdient; zo doende zou men anderen bedriegen , en hun gunftiger gedachten , omtrent eenen perfoon, inboezemen, dan hy
waerdig is. De lievde beveelt ons wel,
de gebreeken van onfen Broeder geheim te houden, om hera, aen geene verachting, x. deel. Hh 2



484 OVER DE ZEEDENLEER
bloot te ftellen ; maer er zyn ook gevallen , in welke wy die, gebreeken, aen anderen' ontdekken moeten, wanneer zy er naemenlyk nadeel uit trekken zouden. Wanneer iemand zich, ,met eenen anderen, in eene gewichtige onderhandeling, inlaet; neem by voorbeeld van een huwelyk; en ik weet, dat de laetfte een bedrieger is, dan ben ik verplicht, hem te waerfchouwen.
By dit openbaeren der gebreeken van eenen Broeder , het welk niet anders gefchieden moet, dan wanneer men, door het zwygen, anderen benadeelen zoude, behoort men er alleen zo veel van te ontdekken , als tot waerfchouwing, en tot het welzyn van anderen , noodig is; ook wachte men zich , van de gebreeken te vergrooten, en de befcheidenheid uit het oog te verliefen. B. De aenpryzing van bekwaeme lieden, en ^ mannen van verdienften, is plichtmaetig, en, u veele gevallen , noodzaekelyk , op dat de Maetfchappy , 0f byzondere perfoonen , nut trekken, van hunne gaeven en volkoomenheeden. Hoe meenig een bekwaem Predikant, die, in eenen afgelegen hoek, in het duistere' fchuilt, zou zyne gaeven, in eene aenzien* Jyker Gemeente , tot meerder nut; befteeden kunnen, wanneer hy, naer verdienften, wierdt aengepreefen , paulus liet geene gelegenheid voorbygaen, om zyne medearbeiders, in
den



der- openbaering. VIII. boek. 485
den dienst van het Euangelie, naer verdienften , aen te pryfen. Van titus fchryvt hy 2. Cor. VII: 14s getyk wy olies, met wasrheid, tot u gefprooken hebben , ahoo is ook onfe roem , dien ik by titüs geroemt heb, waerheid geworden ; van eenen anderen Broeder , dat hy lov had , in het Euangelie, door alle de Gemeenten, 2 Cor. VIII: 18; van tychicus , dat hy een getrouw dienaer was in den heer, Eph. VI: 21 ; en hy noemt epaphras , zynen gelievden mededienstknecht , die een getrouw dienaer van christus was , Col. I: 7.
Evenwel mag men de gebreeken van zulken, welke men wil aenpryfen, niet verbergen, op dat anderen niet misleid worden. Kan men dezelve , op goede gronden , verfchoonen, dan vordert dit de Christelyke lievde. — Hier van heeft paulus ons een leerzaem voorbeeld gegeeven, in den Briev van aenbeveeling, welke hy, ten behoeve van onesimus, fchreev , aen zynen heer philemon ; hy ontkende den misflag van onesimus geenszins, maer hy prees hem aen, van weegens zyn berouw , en de goede hoedaenigheeden , waer door hy het voorig wangedrag verbeetert had.
C. Wy moeten de eer van onfen Naesten bevoorderen , met onfe handelingen.
Een Christen geevt uiterlyke blyken van de achting , welke hy aen anderen toedraegt. — Niets is billyker , dan dit. Wy merken de
X. DEEL, Hh 3



486 OVER DE ZEEDENIEER
eer aen, als een voornaem ftuk van ons welzyn; het gunftig oordeel, het welk anderen, over ons vellen, is ons even welgevallig als de minachting, met welke wy, door ee' nen wangunftigen, behandeld worden-, ons onaengenaem is. Nu moeten wy, met onfen Broeder , zo handelen , als wy zelve willen gehandeld worden. Gevolgelyk moeten wy 'hem niet alleen geenërlei zoort van verachting aendoen , maer er ook ons werk van maeken, om zyn genoegen te bevoorderen; door hem die achting te bewyfen, welke hem toekoomt. ta. Daer te boven , wat kunnen hem alle zoorten van dienften baeten , wanneer wy anderen ongunftige gedachten , omtrent zyne bekwaemheeden, deugd, en verdienften , inboezemen? verliest hy daer door niet het vertrouwen, de achting, en de byzondere toegeneegenheid , van anderen? De Heilige
Schrivten bevestigen het. rAüLÜS bevee]° dat wy, „„ eere} dg em dm mderen zulkn
yoorgaen, Rom. KH: ïo. Geeft eenen iegelyk het geene gy fcHuldig zyt, — eer, dien gyde ■ttrjchuldig zyt, (fchryvt hy) Rom. XIII- 7 petrus vermaent de mannen uitdrukkelyk' aen het vrouwelyk vat, als het zwakfie, eer te geeven , dat is , de vrouwen , welke doorgaens niet begaevd zyn, met zulke groote iterkte als de mannen, niet verachtelyk te behandelen, of toe te laeten, dat iemand van
het



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 487
het huisgezin haer verfmaede, maer haer alle toegeneegenheid en achting bewyfe (r). Dit bevel verplicht ons , om achting en eerbied , aen onfe medemenfchen , te bewyfen , al bezitten zy mindere gaeven ; en om anderen , al bezitten wy meerdere voorrechten, niet te verachten.
Ondertusfchen moeten de uiterlyke blyken van achting niet overflaen, tot eene laege en verachtelyke vleiery ; waer door men kruipt, voor elk "die groot en ryk is, al bezit hy geene perfoneele verdienften, hoe ook genaemd. Men eert niemand , door vleiery ; in tegendeel men maekt hem, en teevens zich
zelven, befpottelyk. ■ Ook moeten de
uiterlyke blyken van achting onderfcheiden zyn, en geëvenreedigd , naer de verdienften van anderen ; zonder dit zouden zy derzelver waerde verliefen. —— Eindelyk moet men, ook in dit geval, oprechtelyk te werk te gaen; iemand achting te bewyfen, zonder dat men hem eerbied toedraegt, in het hart, is verfoeilyke geveinsdheid; voeg er by, dat men de meeste menfchen bedervt, door valfche lovtuitingen, en geveinsde eerbewyzingen.
Wyders moet een Christen, aen zynen Naes< jten , dien rang, en die Eeretytelen , geeven »
(r) ByleWerU. XXV Deel. p. 142. X. DEEL. Hh 4



488 OVER DE ZEEÖENLEÏR
welke hem, van weegens zyne ambten et
waerdigheeden, toekoomen De dwaeJ.
der Kwaekers, in dit geval, is blykbaer De Verlosfer heeft de onderfcheidene W
Luc. XIV: jo; en de Apostelen hebben aen deGrooten deezer waereld, de eereteekenen gegeeven, welke hun toekwaemen, Hand XXVI: a 2j. lucas gav theophilus, overeenkoomfilg zynen rang in de waereld den eeretytel van den voortrefelyken s Luc. I
Emdelyk, gelyk men, in alle gevallen de fchaede, aen onfen Naesten, toefebr chV vergoeden moet 0) 5 zo behoort men h l ook te doen, wanneer men hem, in zvne eer, beleedigt heeft. _ Iemand, d e eenen anderen, door lastering, Diec 4*1 ™ eer maer ook langs dien zelvden weg Te mge bevoordering, onttrokken heeft, brent hem even zo veel, en misfchien nog meer
Cevolgelykis hy f toToe ve^" £ r;*-/0^ een 'la ter-
net If^' 0Dd;n\eer V3n hoeder niet redt, en de boosaertige leugen on de ^te wys , herroept . \Q £ ^



der openbaering. VIII. boek. 480
hy, ia het kwaed , voortgaen, en benadeelt zynen Broeder , by aenhoudenheid. Die zynen naesten de eer, welke hy hem, door V lastering, ontroovt heeft, niet wil wedergee•ven , door te belyden dat hy hem valfchelyk befchuldigt hebbe, blyvt altoos een leugenaer, die zynen Broeder , by aenhoudenheid, mishandelt. Hy is affchuwelyk, in de oogen van den God der waerheid, die de leugenfpreekers
verdoen zal, Pf. V: 7. Maer zal dan de
lasteraer zyne eigene fchande openbaer maeken ? verftandige en deugdzaeme lieden zullen hem des wegens eeren, wanneer hy zich, door rechtvaerdigheid gedreeven, boven de valsch genaemde fchande, manmoedig verheft, en het kwaed verbeetert.
2. Dat wy nu verplicht zyn , om de eer van onfen Naesten , op alle de gemelde wyzen, te handhaeven en te bevoorderen, heeft
naeuwlyks betoog noodig. Wanneer wy
onfen Naesten , die eer en achting bewyzen, welke wy hem fchuldig zyn , doen wy hem niet alleen recht, maer wy bevoorderen teevens Gods eer; voor zo verre wy de gaeven en uitmuntenheeden, welke Hy hem gefchonken heeft, met blydfchap en dankzegging, erkennen. Daerom gav paulus den Christenen te Thesfalonica wel lov, maer hy vergat ook niet Gode de eer te geeven van het goede, het welk in hen gevonden werdt, zeggende: wat
x. deel. Hh 5



490 OVER DE ZEEDENEEER
dankzegging kunnen wy Gode , tot vergelding weder geeven voor u , van wegens alle de blyd. fihap, waer meede wy ons, om uwen wil, verL den voor onfen God, i Thesf. JJJ. ^
De verbiadtenis tot de plichten , welke de Eer van onfen Naesten betreffen, vloeit voort, uit de Lievde, welke ons beveelt iemand te benadeelen, en den welftand'van anderen, zo veel in ons vermoogen is, te bevoorderen; en tevens uit de Rechtvaerdigheid, welke vordert, dat wy elk het zyne geeven, en ontzet men iemand van zyne eer, dan doet men hem geen minder onrecht, dan dat men zyne goederen roovt.
§. 1002.
VI. Ban laeten wy wat meer in het byzonder ■ aenwyzen , welk een gebruik wy, ten aenzien van onfen Naesten, van ons spraekvermoogen, maeken moeten.
Vermits het Spraekvermoogen ons gegeeven is, om onfe gedachten, aen anderen, mede te deelen, is de Hoofdplicht, in dit geval, deeze , dat onfe woorden- en verklaeringen , met onfe meeningen en gevoelens , overeenftemmen. Wy hebben er de volgende byzonder-
heeden toe gebracht: dat men niets ftel-
lig verzeekere, zonder de zaek behoorlyk onder-



eer openbaering. vul boek. 49 e
derzocht te hebben; dat wy die betee-
kenis, aen onfe woorden, hechten, welke anderen daer aen geeven; dat wy de verandering , welke , in de beteekenis van eenig woord, gekoomen is, wel in acht neemen, ■— dat men, eene ongewoone fpreekwys gebruikende, dezelve naeder verklaere (w).
Dan laeten wy ziea , wat het Euangelie,
omtrent dit wichtig ituk, naeder leere.
De Heilige Schrivten berichten ons , dat wy zeer zorgvuldig weezen moeten, omtrent ons Spraekvermoogen, om daer van geen misbruik te maeken. Ik zal myne weegen bewaeren, (zeide david) dat ik niet zondige, met myne tong; ik zal mynen mond, met eenen breidel, bewaeren , Pf. XXXIX: i. De tong der wyzen maekt de wetenfchap goed; maer de mond der zotten Jlort overvloediglyk dwaesheid uit, Spreuk. XV: 2. Indien iemand., in woorden, niet Jlruikelt, die is een volmaekt man, machtig om ook het geheele lichaem in toom te houden , Jac. III: 2.
r. In het gemeen, moeten wy altoos de waer he 1 d fpreeken. Onder de verëischten van zulk eenen, die verkeeren zal, in de tent des he eren, en woonen, op den berg zyner heiligheid, telt david meede, dat hy met zyn hart de waerheid fpreeke , Pf. XV: 1. Spreekt de waerheid, een iegelyk met zynen naesten, Eph. IV: 25.
(b) U Desl. p. 298, 299. X. DEEE.



492 OVER DE ZEEDENLEER
Men fpreekt de waerheid, wanneer onie woorden , en met onfe gedachten, en met de zaek zelve, overëenftemmen. Het één en ander moet, gepaerd gaen , om de Waerheid volkoomen te maeken; naer dien onfe gedachten dikwerv, met de zaeken, niet overeenftemmen, offchoon wy onfe meening oprech-
telyk voordraegen.. Te weeten er is eene
0 tweederlei waerheid; men noemt dezelve de Zeedenlyke en de Redenkundige Waarheid. De eerfte heeft plaets , wanneer onfe gezegden, met onfe gedachten, en de andere, wanneer onfe woorden , met de zaeken zelve, overeenftemmen.
In eenen Zeedenlyken zin, fpreeken wy de Waerheid, wanneer wy fpreeken, zo als wy denken , en onfe waere meening oprechttelyk uitdrukken, Maer wy dwaelen meenigwerv; zeer dikwyls koomen onfe denkbeelden , met de voorwepen , en onfe meeningen , met de zaeken, niet overeen. Dit maekt, dat iemand, ' m eenen Zeedenlyken zin, de waerheid kan fpreeken, en zyn geheele hart ontfluiten, ter*yl hy, met dit alles Redenkundige onwaerheeden voordek, voor zo ver hy dwaelt, en dingen voordraegt, welke in zich zelve on-
waerüchtig zyn. Men zou de wmïkheid,
met andere woorden, onderfcheiden kunnen in die van het Verftand, en in die van den wil. De eene heeft plaets, wanneer men een
recht



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 493
recht begrip heeft van de zaeken, over welke men fpreekt; en de andere, wanneer men een oprecht voorneemen heeft, om zo te fpreeken, als men denkt. Nu kan men den wil hebben, om de waerheid te zeggen, offchoon men een verkeerd begrip heeft, van de zaeken , over welke men fpreekt.
Daer nu cns verftand zeer beperkt is , en aen oDtelbaere dwaelingen onderworpen, is het niet mogelyk, dat wy altoos, in enen Redenkundigen zin, de waerheid fpreeken. Maer, wanneer men, tegen zyne meening, fpreekt, dan verraedt men boosheid, in den wil, en men verdonkert de Zeedenkundige Waerheid. Het eerfte is eene zwakheid, maer het andere
boosheid. Iemand , die anders fpreekt,
dan hy denkt, liegt, in eenen Zeedelyken zin; maer iemand, die wel overëenkoomftig zyn» gedachten fpreekt, maer niet overëenkoomftig
de zaeke zelve , dwaelt in zyn verüand.
Zo veel blyvt ondertusfchen zeeker, dat wy ons beyveren moeten, om ons verftand, van dwaelingen te zuiveren, en ook in eenen Redenkundigen zin, immers zo veel mogelyk is, de waerheid te fpreeken ; en hier uit vloeit van zelvs voort, dat wy nimmer iets ftelligs behooren te verzeekeren, voor dat wy de zae ■ ken , zo veel in ons vermoogen is , onderzocht hebben, om te gelyk, en in eenen Zee-
x. DE KL.



494- OVER DE ZEEDENLEER
denlyken, en in eenen reedenkundigen zin, de Waerheid te fpreeken (v).
De zucht en het voorneemen, om, in alles , naer zyn beste weeten , de. Waerheid te fpreeken, is eene der hoofddeugden van eenen Christen. Of zou hy zich laeten befchaemen, door de Heidenen, die geene hoop hadden, en zonder God in de waereld waeren, Eph. II: i2. opaminondas heeft dit uitmuntend getuige^ „ nis, dat hy zo gezet was, op de waerheid, „ dat hy zelvs niet uit fcherts liegen wil! „ de 00."
Trouwens het gezond verftand zelvs leert de verplichting , om, in alles, oprechtelyk de waerheid te fpreeken, allerduidelykst. Dit vordert het belang van byzondere menfchen,
en van de geheele Maetfchappy. De be-
richten, welke anderen ons geeven, hebben altoos eenigen invloed, op ons welzyn. Zyn zy ongegrond, dan boezemen zy ons verkeerde denkbeelden in, en, al is de zaek van nog zo weinig aenbelang, wy koomen toch, tot dwaelingen; en er is, aen den anderen kant, over het algemeen, geene waerheid zo gering, welke niet, in eenig opzicht, voor ons nuttig* weezen kan. Hoe meer waerheeden wy Verneemen, hoe meer ons verftand wordt opge-
hel«
60 ii Deel. p. 300, 301. iw) nepos in ejuf yita c. 3.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 495
belderd; daer elk een wanbegrip nieuwe dwaelingen voortbrengt, en deeze, al zyn de zaeken van nog zo weinig gewicht, zyn altoos gebreeken, in het verftand. Naer maete derhalven de zaeken, welke men voordraegt,"van meerder aengeleegenheid zyn , is ook de verplichting , om de waerheid te fpreeken , des te fterker.
Het nut der ganfche Maetfchappy vordert, dat elk de waerheid fpreeke, Deeze deugd is, in de daed, de band der menfchelyke zaemen-
leeving. Was er geene waerheid meer op
aerde, dan zou het verblyv, op dezelve, geheel onverdraeglyk weezen. Het vertrouwen, het welk, in ontelbaere gevallen, zo hoogst noodzaekelyk is , zou verbannen zyn; geene belovten zouden gelden; geen verdrag zou van eenige kracht zyn ; de gemoederen zouden verdeeld worden, en de Maetfchappy zou niet beftaen kunnen.
Maer de zucht en het voorneemen van eenen Christen, om altoos de waerheid te fpreeken, koomt voort, uit nog veel edeler bronnen, en het Euangelie leevert daertoe veel krachtiger drangredenen op — De Waerheid heeft, by eenen Christen, haeren oorfprong, uit de heiliging van het hart. Het Geloov, het welk God befchouwt, als den Onfeilbaeren, die lust heeft tot waerheid in het binnenjte , Pf. LI: 8, kan niet nalaeten, hem eenen afkeer, van alle
X. DEEL.



4PÖ OVER DE ZEEDENIEER
Jeugen en bedrog, in te boezemen, en hem aen te fpooren, om het voorbeeld der Goddelyke waerheid naer te volgen. De lievde tot God , en de vrees van Hem, die harten en nieren beproevt, te mishaegen, maekt hem bedachtzaem, om, in alles, en altoos, de waerheid te fpreeken. Het voorbeeld van den Verlosfer , in wiens mond geen bedrog gevonden is ,i Petr. II: 22, fpoort hem aen, om, ook hier! in, zyne voetlïappen naer te volgen.
De Waerheid wordt, m de Heilige Schrivten, zeer nadrukkelyk aengepreezen. Eene waarachtige lip, (zegt salomo)^ bevestigd worden , in eeuwigheid, maer eene valfche tong
is, voor een oogenblik, Spreuk. XII: 17 Z
Zy verzeekeren ons, dat God het hart proevt, eu een welgevallen hebbe, aen oprechtigheeden, 1 Chron. XXIX: i7, en dat de heer eenen gr ouwel hebbe, van den man des bedrogs, Pf.
L: 7 Zy leeren ons de leugens befchou-
wen, als eigene werken van den duivel, die in de waerheia niet ftaende gebleeven is, in welken geene waerheid is, die, wanneer hy de leugen fpreekt, uit zyn eigen fpreekt, naerdien hy een leugenaer is, en de Vader derzelver leu-.
gen, Joh. VIII: 44 Zy beveelen ons,
of te leggen alle kwaedheid, alle bedrog en geveinsdheid, 1 Petr. II: 1.
Eindelyk het Euangelie bindt de verplichting, om de waerheid te fpreeken, door eene
nieu-



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 59?
nieuwe drangreden, nog naeder aen, uit aen- ■ merking naemenlyk , dat zy elkanders leeden zyn. Legt af de leugen, (fchryvt paulus) en rpreekt de waerheid , een iegelyk met zynen naesten; en hy voegt er deeze drangreden by: -want wy zyn elkanders leeden, Eph. IV: 25. —Te weeten de Christenen zyn niet alleen leeden van de menfchelyke Maetfchappy, maer ook van dat Godsdien ftig Genootfchap, van dat Geestelyk lichaem, waer van christushet hoofd is. Derhalven ligt er op hen eene dubbele verplichting, tot eenigheid ; maer de eenigheid van een lichaem kan niet beftaen, zonder de waerheid , die de band der vereeniging is. De leugen brengt het wantrouwen te ■weeg ; het wantrouwen verbant de eenigheid, en heeft de verwarring ten gevolge.
3. Dan laeten wy het gebruik , het welk wy, van ons spraekvermoogen maeken moeten , in ettelyke byzonderheeden', wac naeder aen wyzen. „ De plichten, welke wy^ „ ten opzichte van het wettig gebruik der „ reden, moeten waerneemen, zyn gewichti„ ger, dan men gemeenlyk geloovt, en talry„ ker, dan dat zy hier alle konden aengehaeld „ worden. Wie kan wel alle de gevallen, „ waer in wy ons, van onfe fpraek, plicht„ fchuldig moeten bedienen, optellen, of in „ zeekere orde brengen (af)." Wy zullen ons
(x) m i l l e u I. c. VII Deel p. 532. X. DEEL. Ii



5PS OVER DE ZEEDENLEER
daerom vergenoegen, met flechts eenige plichten en deugden van dit zoort op te geeven voor het overige toetfe men alle meer byzondere en twyffelachtige gevallen, aen deezen aJgemeenen Regel: een Christen gebruik* zyn Spraekvermoogen nimmer, om Gods eer, zyn wee-, zenlyk geluk, en de welvaert van andere men. fchen, in eenig opzicht, te benadeelen.
Er is een tyd, m te zwygen, en een tyd, om te fpreeken, Pred. ffi: 7.
-A. Wy beginnen , met het Spreeken. Wy zyn verplicht, om te fpreeken, zo meenigmaelen het Gods eer, ons weezenlyk geluk, en de welvaert van anderen, vordert. Deeze itelhg heeft geen betoog noodig. Maer men mg en moet ook fpreeken, om anderen, nut. tig en aengenaem te zyn. Van het Stichtelyk ïpreeken, hebben wy reeds gehandelt fji). Maer, wanneer een Christen nimmer fprak, dan wanneer hy gelegenheid had, om zynen Naesten te nichten, zou hy, meerendeels , voor de verkeering, en de belangen der Maeticaappy , nutteloos en onaaengenaem worden. Gndertusfchen is het geenszins overfchillig, *at en hoe hy fpreeke< z^ gefprekken
moeten, B,et alleen met opzicht, tot de zaeken, nuttig, maer ook, met betrekking tot de *ys van voorftel, aengenaem weezen. Zo wist
O) Bncn p. 42i-_ J°*



iJER OPENBAERING. VIÏI. BOEK. 40<J>
jOB zich, door zyne redenen, te vcraehgetiaemen. Na myn woord , (zegt hy) fpraeken zy niet weder, en myne reden drupte op hen: want zy wachtten na my, gelyk ha den regen, en) fperden hunnen mond op (wanneer ik fprak) als na den Jpaeden regen, Job XXIX: 22, 23. Uw woord zy allen tyd, in aengenaemheid , en mei zout be/prengd , (fchryvt paulus) Col. IV: 6. Een reden, op zyn pas gefprooken, is, als gouden appelen , in zilveren gebeelden Jchaelen , Spreuk. XXV: n.
Wy leeren er uit, dat wy, in ons fpreeken, tyd, plaets, en andere omftandigheeden, moe* ten in acht neemen, om, over gepaste zaeken , te handelen, om nimmer iets onbedachtzaems en wanvoeglyks te zeggen. De Christelyke Voorzichtigheid moet ons hierin beftuüïen. Wyders moeten onfe redenen verftandig zyn, zo dat zy de opmerkzaemheid van anderen Verdienen; zotgeklap behoort , tot de dingen , welke eenen Christen niet betae* men, Eph. V: 4. Eindelyk moeten onfe redenen befcheidenj lievtaelig, en aengenaem zyn j, voor hun, die dezelve hooren. —— Tydig, voorzichtig, en aengenaem , te fpreeken * ié het kenmerk van eenen wyzen en deugdzaemen man; en daerin zou een Christen aenmèrkelyke voorderingen maeken, wanneer hy zich afvroeg, eer hy iets begon te fpreeken: j, is ,» het niet alleen waer, maer ook koomt fier
JU PEE La IS 2



500 over de zeedenieer
„ het te pas ? kan het nut of aengenaemheid
„ te weeg brengen?" Voorts is het zeer
moeilyk, en bykans niet moogeiyk, om byzondere regelen voor te fchryven , volgens welke men zich , in het fpreeken , gedraegen moet , zo ten aenzien van de onderwerpen als de wys van voorftel; om dat de omftandigheeden van perfoonen , tyden, en plaetfen, naer welke zich de Christelyke Voorzichtigheid fchikken moet , op ontelbaere wyzen , verfchillen.
Wy gaen daerom over, om eenige van de voornaemfte hoofddeugden op te geeven, welke, een Christen, met opzicht tot zyn Spraekvermoogen, in het Spreeken, betrachten moet. Wy brengen dezelve, tot drie: Oprechtheid, Getrouwheid, en Befcheidenheid.
A De Oprechtheid beftaet daerin , dat men zich, met woorden niet alleen, maer ook met gebaerden, en daeden, omtrent zynen Naesten, zo vertoont, als men werkelyk, in het hart, jegens hem , gezind is. Zy is het tegenövergeftelde van geveinsdheid en bedrog. De Heiland gay dit uitmuntend getuigenis van nathanael: ziet waerlyk een Israëliet, in welken geen bedrog w, Joh. I: 48. s
Het is geheel onnoodig, uitvoeriger te betoogen dat een Christen verplicht zy, tot Oprechtheid _ Dezelvde redenen, welke •n« verbinden, om de waerheid te fpreeken,
ver»



DER OPENBAERING. VIII. BOEK» 5©I
verplichten ons ook,* om, met onfe Broederen , oprechtelyk te handelen. ■ Deeze
deugd is eene vrucht der Lievde, welke ons beveelt, met onfen Naesten zo te handelen, als wy wif.en , dat anderen met ons hande-
lcn. Zy is dc band der Maetfchappy; op
de vcrklacringcn van iemand, die zich anders, omtrent zynen Niesten, vertoont, als hy, in zvn hart, jegens hem, gezind is, kan men geenen ftaet maeken; en, wanneer de veiniery algemeen was, zou men in een geduurig gevaer zyn, van vcrfchalkt te worden.
Wat wonder , dat een veinsaert verachtelyk zy, in de oogen van alle weldenkende lieden, en befchouwd worde, als een allergevaerlykst werktuig,-in de zaemenleeving?
Er zyn openhartige menfchen, die, uit hoofde van hun perfoneel karakter, niet veinfen kunnen , en, omtrent hunne medemenfchen, zo fpreeken, als hst hun op het hart ligt. Maer deeze oprechtheid is niets minder dan deugdzaem , en gaet meenigmaelen gepaerd, met onvoorzichtigheid. By de ontdekking onfer gevoelens, moeten wy, nevens Gods eer , het welzyn van anderen, tot ons hoogfte doelwit , ftellen ; nimmer , tegen de Wet der Lievde, zondigen; noch de achting , welke wy , onfen evenmensch verfchuldigd zyn, uit het oog verliezen. De Oprechtheid en openhartigheid, welke, aen^ieden van
X. DEEL. ïi 3



Q*E* DE 2B«DE«lSaB
een bloed,yk geitel, eigen is, maekt wel da* ZY volftrekt niet veinfen kunnen ; m r tv llaet hgtelyk over, tot onbedacht d "
byzondere drangredenen op, om opreehT te *yn, en tevens zyne openhartigheid door voorzichtigheid; te beftuuren. De v ees den Altenden Cod, het voorbeeld" Heiland, en de zueht, om anderen weezenlvk nutogtcyn, fpooren hem aen, ot e L wel gereegelde oprechtheid. Hier bv Wm *og uitdrukkelyke be veelen ƒ wel k ^bS fchouwt als zo. veele Goddelyke Wetten De Heiland beflraffe de Schrivtgelrd n' eT de Phar«eeuwen , om dat zy Jx £ «c zynde, m het onderhouden van kleinvee, den zich niet bekommerden, over de gewS »gfte pachten, omtrent hunnen Nae te' en onder deeze telt Hy ook het Geloov, ^ °*
De Getrouwheid beiiaet £» ^* tl verbinden. m toe W otV



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 505
K Wanneer men iets teloovt heeft, moet men' zyn woord houden. Evenwel moet men, Tin het belooven, en in het volbrengen, met bedachtzaemheid, te werk gaen.
fl Een Christen moet bedachtzaem zyn, m het belooven. - Het gene hy toe zegt, moe mogelyk zyn. Die iets beloovt te doen , het welk of in zich zelvs onmoogelyk is of zyne krachten te boven gaet, maekt ach fchuldig aen dwaesheid, ten zynen opsiehte, «bedrog, met betrekking tot zynen Naesten. Voeger by, dat de onmogelykheid nimmer, m zulk een geval, de grond van veröntfchuld.ging
den van zyn woord den beloover , eers na dat hy de toezegging gedaen heeft, zonder-*yn toedoen, en buiten zyne fchuld, onmogelyk gewoon is. — Iemand, die beloovt iets te zullen te doen, en hy wordt, door ziekte, verhinderd, heeft eenen genoegzaemen grond van veröntfchuldiging (z) i maer iemand die meerder geld leent, dan by weet dat hy te rug kan geeven, beloovt iets hetwelk-hem onmogelyk is, en wordt een verfoeilyk bedrieger.
Het gene een Christen beloovt, moet geöorloovd zyn. — Het fpreekt van zeWs, dathy, die iets beloovt, het welk in ach.
(«) pufendOUF dejure Nat. & Gent. k Uk <=> 7X, DEEL, ^



505 OVER DE ZEEDENIEER
zelve onbetaemelyk is, zondige onmiddelyk tot God; maer het gene men beloovt, moet, ook met opzicht tot de wys, geöorloovd zyn zo dat er noch byzondere perfoonen, noch de gehee,e Maetfchappy, eerjigS2ins doof deeld worden.
Een Christen moet getrouw Zy, i„ het Tolbrengen van het gene hy beloovt heeft. Dit vordert in het gemeen de Lievde; byzonder de Oprechtheid en Recht vaerdigheid ; dizyn woord niet houdt, ftelt'eenen anderen, in zyne verwachting, te ieur, en brengt hem, ™ 7e gcvalien> zee' ë^oote nadeden toe hyhegt, en handelt valfehelyk. Gy zult met ^gen , noch valfehelyk handelen , een iegelyk tegen zynen Naesten. De Heilige Schriften leeren ons, dat wy onfe belovten moeten geftand doen, al is het tot onfe fchaede: heeft hy die oprecht wandelt, en gerechtigheid werkt' gezwooren tot ..zyne fchaede, evenwel verandert fa niet, Pf. XV: 4. J
fl. Het gene wy , van de Belovten in het algemeenj gezegt hebben, i, byzonder toePasfelyk, op Verbindtenisfen , Bedingen, Ver* draegingen, en allerlei zoort van onderbandeJingen. Een rerdrag } eeaQ Verbindtmi
of hoe men het anders noemen wil, beftaet daer m, dat twee of meer perfoonen zich wederzydsch zeekere dienjten of weldaeden belooven, het zy met, het zy zonder voorwaerde.
I fi. Er



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 505
Er is geen twyffel aen , of elk eerlyk man /en menfchen vriend , maer byzonder een Christen, is verplicht, zulk een verdrag heilig naer te koomen. Dit vordert , en de Euangelifche Lievde, en de Oprechtheid , en de Rechtvaerdigheid, en het belang der Maetfchappy , welke , zonder deeze Getrouwheid, niet beftaen kan. Byzonder beyvert zich een Christen, om, ook in dit geval, de Getrouw, beid van zynen hemelfchen Vader , die alle zyne belovten onfeilbaer vervult, blymoedig naer te volgen: want des heer en woord is recht, en al zyn werk getrouw, Pf. XXXIII: 4. God kan niet liegen , 'fit. I: a , en Hy , die het beloovt heeft , is getrouw, Hebr. X: 23.
C Eindelyk is de Befcheidenheid eene hoofddeugd , welke wy , met ons Spraekvermoogen , moeten uitöeffenen. - Zy beftaet daer in, dat men nimmer iets , tot, of van, zynen Naesten , fpreeke , het welk , tegen de betaeme-^ lykheid, de welvoeglykheid , en de achting , welke wy hem fchuldig zyn , eenigszins aenJoopt.
De Befcheidenheid, anders genaemd de Beleevdheid, houdt het gelukkig midden , tusfchen de Norschheid , en de Vleiery. - De Norschheid, welke haeren oorfprong heeft, uit den verfoeilyken hoogmoed , behoort geenszins tot het Christendom , het welk , tot eenen algemeenen regel, voorfchryvt: uwe be-
X. DEEL. 1ï 5



OVER DE ZEE DIïNLEER
fcheidenheid zy allen menfchen bekend, PJ,iJ jy
J. De *7«>r, , welke zich openbaer*
maekt, in nutteloofe plicbtpleegingen Z
koomt uit laegheid voort, en is verfbeilyk
bedrog Maer de Befcheidenheid is de
vrucht van Lievde en Nederigheid. Zv onen. baert zich, niet alleen in woorden en ge, baerden , maer voorSl in daeden
De voornaemfte regelen der Befcheidenheid zyn de volgende: — dat ffien ^ ifl he£ fpree.en met en van anderen, fcmtee, naef de gewoonte van de plaetfen, alwaer wy ons bevinden, zo lang het, behoudens een goed
geweeten gefchieden kan; da£ men de
welvceglykheid en voorzichtigheid in acht nee-
me; dat raen zich fchikke, naer den
rang en de waerdigheid, welke zy, in de waereld, bekleeden; — dat men niet, tegen zyn hart, fpreeke; - dat mea gerecd " om het gene men , van zyne achting en dienstvaerdigheid, betuigt, by elk eene ge.
legenheid, met daeden, te bevestigen .
„ Naer het oordeel van alle weldenkende lie3, den, is zyne waereld te verftaen, niet„ geleegen , in het maeken van veele com„ phmenten. Nederige en ootmoedige bui„ gingen zyn geene bewyfen-van weileeven5, heid ; veel minder een gerammel van iedele en niets beduidende woorden , die de
» ge-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 507
„ gevolgen zyn van eene laege rugsbuiging. De waere welleevenheid beltaet geenszins , in ydele woorden , klanken, of gebaerden, „ waer aen het hart geen deel, of gemeen* fchap , heeft. In tegendeel , de waere 3, Welleevenheid is, in daeden , geleegen;
en laet nooit toe , iets te verrichten , dat 9, eenen anderen zou beleedigen. Een wel3, leevend man is gedienftig, zonder laegheid. „ Hy wil liever dienen, dan gediend worsj den. —— Verfchilt hy met iemand , in gevoelens, hy zal de grootfte befcheiden, heid in acht neemen, en alle gelegenheid „ vermyden , om iemand te beleedigen. Een welleevend mensch bemint, boven alles s „ de Waerheid, en zal nooit eene zaek ver„ pooten cf verkleinen , om maer gelyk te „ hebben ; veel min zal zulk een vermeenen, 3, alles te moogen zeggen , en niets te willen s, verdraegen. Met een woord, een welleevend mensch is het beminnelykst fchepfel „ op aerde; om dat hy alles vermydt, wat ,, zynen Evenmensch kan beleedigen" (a).
Ondertusfchen, dit moeten wy er nog byvoegen , heeft de Befcheidenheid van eenen Christen eenen veel edeleren grond , dan die
van waereldsgezinde menfchen. De laet-
ften zyn beleevd, of om, voor menfchen
{al Algemeene Vaierl Letttreef. VI Deel, 2 Sr. p. S173. X. DEEL,



508 over de zeedenleer
van eene goede opvoeding, gehouden te worden, of om, by anderen, hun hov te mae ken , en hun eigen belang te bevoorderen of om anderen aen zieh te verpliehten ; mae' de befcheidenheid van. eenen Christen heeft haeren grond, in reine en ongeveinsde liroederhevde.
B. Er is ook een tyd, om te zwygen. Alle Deugden flaen over, tot ondeugden wanneer zy niet, op de reehte wys, ^ worden. Zo meenigmaelen wy fpreeken, moeten wy de Waerheid zeggen; maer het zou hoogst onbedachtzaem en nadeelig zyn a]Ie waerheid te zeggen. — Js de bekendmaeking van eenige waerheid, nadeelig, voor ons zelven of voor anderen, of kunnen wv en anderen, er geen nut uit trekken, dan is men verplicht te zwygen. Een zot laet zynen ganfchen geest uit, maer de wyfe wederhoudt dien achterwaerds, Spreuk. XXIX: i j.
De Praetzucht heeft veele onheilen , en de allerverdervelykfte gevolgen te weeg gebracht • é maer een voorzichtig, wel overdacht, en zeedig, ftdzwygen zal iemand nimmer berouwen. Hoe dikwyls is iemand, die veel fpreekt, een onbedachtzaem woord ontgallen waer óver hy zich, van achteren, uit hoofde van de gevolgen, beklaegt ? of het we,k eene langduurige wonde, in zyn Geweeten, veröorzaekt heeft ? hoe meenigmaelen
heeft



DER OPENBAERING- VIII. BOEK. 50?
heeft hy de zwakke zyde van zyn verftand, of van" zyn hart, verraeden? hoe meenig een is voor eenen verftandigen, en deugdzaemèn, gehouden, tot dat een onb^chtraem gezegde het tegendeel beweezen had? In de veelheid der woorden , gebreekt de overtreeding niet; maer die zyne lippen wederhoudt, is kloekverjlandig, Spreuk. X: 19. Dood en leven zyn in het geweld der tonge , en een ieder, die Je liev heeft, (die gaerne veel fpreekt) zal haere. vrucht eeten, Spreuk. XVIII: 21. Maer die zynen mond, en zyne tong, bewaert, bewaert 'zyne ziel, van benaeuwdheeden , Spreuk. XXI. 23.
Een Christen zwygt daerom , op den gepasten tyd , en op de rechte wys.
A. Hy bewaert de hem toegetrouwde ge-
heimen heilig en zorgvuldig. ■ Daer toe
reekent hy zich verplicht, in alle byzondere gevallen , in welke hem , door anderen , eenig ding wordt medegedeeld, onder beding van het niet te verbreiden ; ja zelvs, al is er zulk een uitdrukkelyk beding niet bygekoomen , zwygt hy evenwel, wanneer hy bereekenen kan , dat de perfoon , die hem iets in vertrouwen gezegt heeft, het niet,wil bekend hebben , als meede dat de verbreiding , hem of anderen , kan nadeelig weezen.
Trouwens een geheim , het welk ons wordt medegedeeld, is een aenvertrouwd ding, waer
X. DSEL.



5io over de zeedenEeer
over wy geen meester zyn : en „ „
al,- « verb.nctenis na „ koonx^> een geheim te openbaereo, is eene u , f trouwloosheid. Ook benadeel!"LWïktaere Naesten, in eene zaek, wit T T'"
de gtootae gev„,gen ;0[J0"h™ >
en , al is het aenvertronwde zeS V
wu verplicht, om te zwygen , naerdien er tusfchen menfchen, die gemeenzaem ZkL* «n, eene ffiizwygende overëenkoomst P "et heeft, om de regelen van befcheidenheS en getrouwheid, wederzydsch waer 17^ Hoe meer openhartig iemand, met7ns fpreekt, hoe meer achting hy ons b wyst *
naemheeden van de verkeering b ih f in eX* openhartige gemeenzaemheid f ~ geheel UJ£ de «aneafceving, verbannen wor-
£' Christen ontd<*< * geheimen niet,
wel-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 5I1
welke anderen hem hebben toevertrouwt; ook «elvs dan niet, wanneer zy zyne vyanden geworden zyn , van zyne openhartigheid misbruik maeken, hem fmaeden en lasteren. Zulk eene handelwys befchouwt hy niet alleen als trouwloosheid, maer ook als eene verachtelyke laegheid. Hy heeft zyne vyanden liev , en handelt zo, met hen, als hy zelvs,
wenscht behandeld te worden. „ De
,, verplichting van geheimhouding is eene zoort „ van fchuld, welke men, ilaende de vriend„ fchap, onderling gemaekt hadt; ons tegen„ woordig misnoegen heeft, derhalven, niets gemeens, met de voorheen gemaekte fchuld. „ Men kan nalaeten , op nieuw eene verbind„ tenis te maeken ; maer het gene gedaen is, „ onder het vertrouwen van eene beftaende „ verbindtenis, wordt voor ons heilig, en „ moet geene krenking ondergaen. Waer zou „ men anders blyven, in de waereld, en wat „ vertrouwen zou men , onder vrienden , „ kunnen hebben, als eene verbreeking van ,, de vriendfchap, welke zo dikwyls , om „ geringe zaeken, voorvalt, den eenen recht >, gav , om de geheimen van den anderen te „ verraeden ? Men zou onöphoudelyk zulke ongetrouwheeden moeten vreefen , en aen ,, geenen mensch, wie het ook waere , zyn s, hart meer durven openleggen" (&).
( b) vernet I. c. IV Deel. p. 134. X. DEEL.



512 OVER DE ZEEDENLEER
Wanneer wy ontdekken , dat iemand de ge. heimen, welke wy hem hebben toevertrouwt openbaer maekt , vordert de voorzichtigheid " v dat wy niet langer, gemeenzaem en openhartig , met hem verkeeren : want wy Zyn geen vertrouwen fchuldig , aen zulken, die er misbruik van maeken ; maer wy zelven zouden begaen het gene wy in hem verfoeien , wanneer wy zyn voorbeeld naervolgden , en de geheimen ontdekten, welke hy ons 'heeft toevertrouwd.
Evenwel heeft ook de Wet van geheimhouding haere uitzonderingen, byzonder in twee
gevallen Wanneer ons, in het geheim,
bericht gegeeven wordt, van eenig ontwerp of voorneemen , gevaerlyk voor den Staet of voor byzondere perfoonen , zou het üilzwygen misdaedig zyn ; want daer door zouden wy de hoogere verplichting, om het heil van onfe medemenfchen , en de welvaert van den Staet, te bevoorderen , kennelyk verwaerloofen. Wanneer iemand een geheim, het
welk hy ons heeft toevertrouwt , zelvs ruchtbaer maekt , zyn wy niet langer verplicht te zwygen.
C, Een verftandig Christen fpreekt weinig m de tegenwoordigheid van zulken, die meer! der zyn , dan hy , zich vergenoegende , met te antwoorden op hunne vraegen,- ten micften hy beflist niets, voor dat hy genoegzaem on-
der-



DER OPENBARING. VIII. BOEK. 513
derricht is, en zwygt, wanneer er zaeken, behandeld worden, in welke hy geen doorzicht heeft. Die antwoord geevt , eer hy zal gehort hebben, dat is hem dwaesheid en fchande, Spreuk. XVIII: 13. Hy luistert aendachtig, naer alle voorftellen , door welke zyne kundigheeden kunnen vermeerderd worden: want het hart des verjlandigen bekoomt weetenfchap, en het oor der wyfen zoekt weetenfchap , Spreuk. XVIII: 15. Men mag hier op toepasfen de les van taco bus den Apostel: een iegelyk
mensch zy rasch, om te nooren, «™ -
fpreeken , Jac. I: 19. In alle gevallen , het hart des rechtvaerdigen bedenkt zich , om te antwoorden , maer de mond der godloofen zal overvloediglyk kwaede dingen uitjtorten , Spreuk. XV: 28.
D. Een verftandig Christen zwygt, en mengt zich nimmer in twisten, met welke hy niet van noode heeft. De voorbygaende, die zich vertoornt, in eenen twist , die hem niet aen. gaet, is gelyk die eenen hond by de ooren gryp , Spreuk. XXVI: 17. Niemand van u lyde , — als één, die zich, met eenes anderen doen , btmoeit, 1 Petr. IV: ij-
2. DEEL.
Kk



514 ©VEi; DE ZEEDEnLEER §• ioo3.
VII. Eindelyk koomen wy, tot die plichten, om. trent onfen Naesten, welke het cezellig
"™ bTffm' — La<*™ *1 vooraf het een en ander, omtrent de gezelligheid aenmerken. 9
Ea!uUvGEZELLIGHEIr, dCr ^fchelyke natuur, e.gen , zo dat wy, tot de GezelJ'gheid, gebooren zyn. „ Geen ding zou my „ vermaeken hoe voortrelFelyk en beilzaem s, bet ook weezen mogt, indien ik het, voor „ my alleen , moest weeten ; indien my wys. „ heid gegeeven werdt, met deeze bepaehW „ dat ik haer moest geheim houden, en er „ aen niemand van fpreeken , zou ik haer „ verwerpen ; geene bezitting van eenig goed » w aengenaem , zonder metgezel" (CJ De zucht, naer Gezelligheid is allen eigen, „ naer„dien de mensch, van natuure , een ge» zelhg ichepfel is" (d). Trouwens een mensch is, 0p zich zelven,
nociTh r reCZeD 5 3lleen ftaende zou ^ noch befchermen, noch zyne nooddruvt be.
zorgen kunnen , zonder de hulp van zyns ge-
CO se ne ca Epifi. C.
(<0 stra.bo Geogr. \. XVh



bek openbaering. VIII. eoek. '515
lyken. Ook zyn er , voor het menschdom , veele kunften , uitvindingen , en gerievlykheeden, zo noodzaekelyk, dat wy, zonder dezelve, jammerlyk leeven zouden; maer daer toe moet de een den ander helpen» Zelvs kan de mensch , van die verwon dGrlyke gaev der fpraeke , waer door hy , boven de beesten , zo kennelyk uitmunt, geen gebruik maeken, zonder een gezellig leven , met zyns gelyken.
Dan , in de verkeering met menfchen , en. in het gezellig leven , moet men eenige rege]en van het uiterlte belang waerneemen , zq in het .kiefen van gezelfchap, als in de wys van verkeerirg.
Wat aengaet het kiefen van Gezelfchap. — Die afkeerig is, van de verkeering met menfchen , is doorgaens lievdeloos. Door de ver* keering , met menfchen , krygen wy veelvuldige gelegenheid , om goed te doen , en men mag zeggen , dat wy , door de verkeering $ met anderen, eerst tot rechte menfchen gemaekt worden.
Van over oude tyden zyn er reeds geweest, die zich , aen het gezellig leven , onttrokken hebben, en zich, in de eenzaemheii, afzonderden , als een middel, om den hoogften yap
van heiligheid te bereiken. 1 1 De Esfeers ,
onder de Jooden , „ leevden, veel al, een'
zaem op het land, ver afgefcheiden van „ allen omgang met menfchen. Desze zon-
x. deel. Kk 2



5iö
OVER DÉ ZEEDËNEEER
„ derlinge aenhaDg, verfpreid door Syrien; „ Egypen , en de omliggende Landfchappen , „ beweerde , dat de Godsdienst geheelecal, „ in een beipiegelend en ftil leven, be„ ftondt" (O- Reeds in de eerfte Christen Kerk , werdt het eenzaem en afgezonderd leven, als een middel tot de deugd, aengepreefen, en de zucht, tot zulk eene onnatuurIyke levenswys, nam meer en meer toe, caermaete de Oosterfche Wysbegeerte, met het Euangelie, verëenigd wierdt. Zeer beroemde Leeraers hebben er hunne welfpreekenheid aen befteedt, om de woestynen , als de eigenlyke woonplaetfen van reine Godsvrucht , af te fchilderen, en menfchen , die nuttig , in de Maetfchappy , konden weezen , tot dweepaehtige kluizenaers, te maeken.
Het is naeuwlyks noodig, daer wy, van natuure , tot Gezelligheid, geneegen zyn , om het onbetaemelyke van een eenzaem leven , afgefcheiden van de verkeering met menfchen, opzettelyk aen te toonen. Evenwel men vindt er , ook onder ons , die, aen dit
euvel, meer of min ziek zyn. Er zyn
eigenzinnigen, die zich daerom, aen de verkeering , onttrekken, om dat anderen zich , naer hunnen vreemden en grilligen fmaek, niet fchikken willen. By anderen, is hoogmoed
de
MOSHBiM Ktrktl, Ctjdiiei. I D,el. p. sg.



dek openbaering. VIII. boek. 517
de bron; het is onverdraeglyk, dat hunne ingebeelde voorrechten en verdienften niet genoeg bewonderd worden , dat hun de eer en achting, welke zy waenen dat hun toekoomt, niet beweezen worde ; daerom onttrekken zy zich ongemerkt , aen de zaemenleeving , en worden ten laetften menfchenhaeters. Gierig* aerts verkiefen de eenzaemheid, om niet, tot uitgivten , genoodzaekt te worden. Zelvs zyn er lieden van een zwaermoedig geftel, die alle verkeering fchuuwen , en , wanneer zy daer aen toegeeven , ten laetften bevreesd worden , van hun gelyken te ontmoeten.
De afkeerigheid, van de verkeering met menfchen , is alleszins te veröordeelen. Immers elk is verplicht, aen anderen, zo veel nut en dienst te doen, als in zyn vermoogen is, en, aen de bevoordering van het algemeen belang , mede te werken. Die zich , in de eenzaemheid, opfluit, begraevt de talen* ' ten, welke hy ontvangen heeft. Nimmer heeft een verdeediger van de Kluizenaers , en den Monnikenftand, eenige Bybelplaets weeten by te brengen, waer in de afzondering van de Maetfchappy , als een middel ter bevoordering van de Godzaeligheid, zou aengepreefen worden. In tegendeel paulus de Apostel leert duidelyk , dat men zich , aen de verkeering met menfchen , zelvs met^zulken , die ongereegeld wandelen, niet onttrek*
x» ceel. Kk 3



518 OVER DE ZEEDENÏ.EER
ken moet. In eenen vroegeren Briev , die reeds over lang verlooren is , had hy, aea de Christenen van Corinthen, gefchreeven, dat zy zich niet zouden vermengen , met de hoe. reerers, geene gemeenzaeme verkeering houden, met zulke lieden , die zich in vuile ontucht verliepen; maer bemerkende , dat deeze vermaering kwalyk begreepen wierdt, alsof een Cnristen zich , aen alle verkeering, met ontuchtige lieden , volftrektelyk onttrekken moest , verklaerde hy zich nader , dat men , wanneer men , met ondeugende menfchen , ganfchelyk geene verkeering hebben wilde, 2ich , buiten de waereld, en de zaemenleeving der menfchen, op eene eenzaeme plaets, zoude moeten onthouden , en dat by daerom niet de burgerlyke verkeering, maer een' gemeenzaemen omgang , met dergelyke lieden , had afgekeurt, i Cor. V: p-n.
Een Christen mag zich daerom, aen de zaemenleeving , niet onttrekken ; hy moet zich) in tegendeel beyveren, om, in de verkéering, zo veel nut te doen , als in zyn vermoogen is. Maer, in het uitkiefen van zulke perfoonen , met welke hy , op eene meer gemeenzaeme en vertrouwelyke wys , omgaet , o:n de aengenaemheeden van het gezellig leven te genieten , moet hy voorzichtig zyn.
A. De kring van menfchen, met welke mea gemeenzaem verkeert, moet aiet al te uitgebreid!



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 5 lp
breid weezen. Zo doende heeft men te veel tyd noodig , die , tot gewichtiger beezigheeden , kon befteed worden, om bezoeken te geeven , en tegenbezoeken te ontvangen. Trouwens het oogmerk der verkeering is, om , aen anderen , nuttig te zyn , en zich zelven eene aengenaeme uitfpanning te bezorgen.
J3. De waereld is vol boofe menfchen , welker gezelfchap zeer gevaerlyk is: want kwaede zaemenfpraeken bederven goede zeeden , 1 Cor. XV: 33. Een Christen wacht zich daerom , van eene gemeenzaeme verkeering, met lieden, welker gezelfchap hem fchaedelyk weezen zoude; byzonder van laffe vleiers , die zynen hoogmoed voeden ; van lasteraers en kwaedfpreekers, die openbaer maeken, dat de lievde, in hunne harten, niet woone; van wellustigcn ; van fpotters met den Godsdienst ; en van allen , die een losbandig leven leiden. Welgelukzaelig is de man, die niet wandelt, in den raed der godloofen , noch ftaet, op den weg der zondaeren, noch zit , in het geftoelte der fpotteren , Pf. I: 2. Ik zit niet, by de ydele lieden, (betuigt david) en met bedekte lieden, gae ik niet om ; ik haet de vergaedering der boosdoeners , en by de godloofen zit ik niet, Pf. XXVI: 4, 5. Koomt niet , op het pad der godloofen, noch treedt niet , op den weg der boo •
x. deel. Kk 4



$29 OVER DE ZEEDENIEES
fen , verwerpt dien , en gaet er niet door, wykt er van, en gaet voorby , Spreuk. IV: 14, ij.
C. Men moet trachten kennis te maeken , met wyfe en godvruchtige menfchen, welker gefprekken en voorbeelden, ons, tot uitbreiding van kundigheeden , en verfterking in het geloov, dienen.kunnen.
D. Byzonder zoeke men verkeering, met zulke lieden, die, met ons , in denkwys en neigingen, het meest overëenftemraen. Dan hier over naeder, wanneer wy van de Vriendfchap fpreeken zullen.
3. De Verkeering moet, op de rechte wys, worden ingericht.
A. De Christelyke Lievde vordert, dat elk, door zyne Verkeering , met zyne gefprekken, en met zyn voorbeeld, zo veel nut doe, als
in zyn vermoogen is. Alle gezelfchappea
zyn niet gefchikt, tot ftichtelyke gefprekken ; maer evenwel een Christen zou er veel meer gepaste gelegenheeden toe kunnen en behooren waer te neemen, dan doorgaens pleegt te gefchieden. Dan men kan ook, door andere gefprekken , nut doen ; en een wys man beyvert zich , om het nuttige, met het aengenaeme , zaemen te paeren.
B. Men wachte zich daerom, van alle eigenzinnigheid , en fchikke zich, zo veel het behoudens een goed Geweeten , gefchieden
kan,



der openbaering. VIIÏ. boek; 521
kan , naer de gebreeken en zwakheeden van anderen; ook zoeke men zich te veraengenaemen.
Door Eigenzinnigheid, op zyne eigene begrippen te ftaen, en altoos wat anders te willen, dan anderen, maekt men zich verachtelyk, en zelvs onverdraeglyk. Er is geen lastiger karakter , dan dat van eigenzinnige menfchen } en wie kan verlangen, naer het gezelfchap van iemand , die ieder een tegenfpreekt, en altoos iets anders wil? Een wys en deugdzaem Christen is daerom zeer toegeevende, in gezellchappen; hy is rekkelyk, en fchikt zich, naer de begrippen en neigingen van anderen , immers zo veel het, behoudens de waerheid en godzaeligheid , gefchieden kan.
Ook zoekt hy, op alle wyfen, te behaegen , en zich aengenaem te maeken. In dit opzicht, volgt hy het voorbeeld van paulus , die ook, in alles, allen behaegde , niet zoekende , zyn eigen voordeel, maer liet voordeel van veelen , op dat zy , door zyne rekkelyke toegeevenheid , mogten behouden worden , i Cor.
C. Eindelyk, om in geene byzonderheeden uit te wyden, men houde, vooral in de Verkeering met menfchen , de welvoeglykheid in het oog. Door de Welvoeglykheid , anders genaemd de Welleevenheid, verftae men den toeleg, om ons zo te gedraegen, dat wy, men-
X. deel. Kk 5



522 OVER DE ZEEDENIEER
fchen van eenen goeden en deugdzaemeo fmaek, aengenaem en behaeglyk Weezen moogen. Trouwens een Christen behoort,
süle zoorten van welleevenheid waer te nee! men, zo lang zy niet, met een goed geweeten , ftrydig zyn. Daer door maeken wy ons aengenaem, by anderen, en geeven wy eene bevalligheid, aen onfe redenen en daeden. Daer door vertoonen wy onfe deugd, in haere beminnelyke fchoonheid. Daer door maeken wy ons vrienden, en lokken wy anderen uit, om ons voorbeeld naer te volgen. Ook vordert het Euangelie de waerneeming van het welvoeglyke, in de zeeden. Voorts, Broeders , C vermaent paulus) al wat liefelyk u, al wat wel luidt, bedenkt dat, Phü. IV: 8. Weest zonder aenjtoot te geeven , en den Jooden , en den Grieken, en der Gemeente Gods ï Cor. X: 32.
De lompheid en onbefchaevdheid maekt eenen Christen verachtelyk; maer zyne Godsvrucht, menschlievenheid, oprechtheid, en naeuwgezetheid, wanneer er de Welleevenheid bykoomt, zullen hem aller goedkeuring gereedelyk verwerven; zelvs zyne vyanden
zullen hem heimelyk bewonderen Zo is
ons de Heiland voorgegaen ; zyne goedheid en mfcbikkende menschlievenheid, welke, in alle zyne groote werken , doorftraelde , waeren recht gefchikt, om aller harten in te nee-
men.



EER OPENBAERING. VIII BOEK. £23
men. Zyne vriendelykheid was uitneemend , en zyne handelingen waeren altoos lievderyk. Deeze beminnelyke hoedaenigheeden vertoonde hy , in zyne gefprekken , in zyne houding , in zyn ganfche gedrag. Hy handelde, met zo veel zachtheid en toegeevenheid, dat hy het gekreokte riet niet verbrak, en de rookende vlaschwieken niet uitbluschte , Jef. XLII: 3. Matth. XII: 17-21, Genaede was aitgejtort in zyne lippen , Pf. XLV: 3.
§. ico*.
3. Er is nog overig, dat wy de meer byzondere deugden aenwyzen, welke in Christen, omtrent anderen , in zyne verkeering , en met opzicht tot de Gezellig leven, moet uitoefenen.
De Heilige Schrivten geeven ons , omtrent deeze Deugden , zeer uitdrukkelyke voorfchrivten, en dit was des t<; noodiger, omdat wy daertoe , door menfchelyke Wetten, niet kunnen verbonden worden (ƒ). Men noemt ze daerom ook wel Deugden van onvolkoemene verplichting , om dat niemand, door Burgerlyke Wetgeevers en Overheeden, tot het betrachten van dezelve, kan gedrongen worden. — Wy brengen dezelve, tot de volgende Hoofd-
(ƒ) II Deel p. 276. ¥. DEEL.



0VER DE ZEEDENIEER
zoorten, aen welke de overige ondergefcbikt zyn. dienst vaerdigheid, omtrent alle menfchen; zachtmoedigheid, wanneer wy beleedigd worden; vreedelievendheid , in alle gevallen; verzoenbaerheid, wanneer de vreede verbrooken is; het bevoorderen van eendracht; vriendschap met byzondere perfoonen; medelyden, met ellendigen; mildaedigheid omtrent behoevtigen; dankbaerheid aen weldoeners; en weldaedigheid aen allen, zelvs aen onfe
vyanden. Van de bescheidenheid
en welleevenheid hebben wy reeds gefprooken (g).
A. Wy beginnen, met de dienstvaerdigheid, zy beftaet, in eenen yverigen toeleg , om onfen Naesten, in alle gevallen, alles toe te brengen, wat hem nuttig en aengenaem -weezen kan. De algemeene regel, welken wy, in het beöeffenen der dienstvaerdigheid, moeten waerneemen, is deeze, dat wy onfen Naesten liev hebben, als ons zelven. Die alleen zoekt het gene hem nuttig en aengenaem is, bemint zynen Naesten minder, dan zich zeiven. Die, door eene al te groote zorg voor anderen, zyne eigene welvaert benadeelt, bemint zynen Naesten boven zich zelven. A. Meer byzonder, moet de dienst-
VAER-
(.g) §. 1002 tn 1003.



VtVL OPENBAERING. VIII. BOEK. $2$
vaerdigheid het weezenlyk welzyn van
anderen bedoelen en bevoorderen. Die
hulpvaerdig is, aen anderen, om roem of wedervergelding te bejaegen, zoekt alleen zich zelven; en die eenen anderen zulke dienden doet, waer door hy hem, in het kwaede, hulp toe brengt, benadeelt zynen Naesten.
B. De dienstvaRrdicheid moet gewillig zyn ; anders gaet er de Lievde niet meede gepaerd. Ik had onesimus, (fchryvt paulus, aen ïhilemon) wel willen by my behouden , op dat hy my, voor w, dienen zoude, in de banden des Euangeliums ; maer ik heb%
. zonder uw goedvinden , niets willen doen, op dat uwe goeddaedigheid niet zoude zyn, als naer bedwang , maer naer vrywilligheid, Philem. Vs.
C. De dienstvaerdicheid moet algemeen zyn , en zich uitltrekken , tot alle menfchen , bekend of onbekend, vriend of vyand. De heidenfche bewooners van Melite worden gepreezen, om dat zy paulus en zynen reisgenooten, die, by hun eiland, fchipbreuk geleeden hadden, offchoon onbekende vreemdelingen , geene gemeene vriendelykheid beweezen , en alle hulp toe brachten , Hand.
XXVIII: 2. • Onder de gelykenis van den
barmhartigen Samaritaen, leerde de Heiland, hoe men, zelvs zynen vyanden, alleileie hulp en dienften bewyzen moete, Luc. X: 33. ——•
x. deel.



£2(5 OVER D3 ZEEDENLEER
De dienstvaerdigheid, of werfczaeme pooging, om anderen nuttig te zyn, wordt ons , in de Heilige Schrivten , uitdrukkelyk aengepreezen. paulus fpreekt er van , onder de benaeming van goedertierenheid, a Cor. VI: 6. Col. III: 12; en hy telt dezelve, onder de vrucht des Geestes , dat is , onder dW Deugds oefeningen , welke de Heilige Geest, door zyne gezeegende invloeden, by waere Christe.
Den, te weeg brengt, Gal. V: 20. De
lievderyke Heiland is ons daer in voorgegaen. Hy is gekomen, niet om gediend te worden, maer om te dienen , Matth. XX: 28. Hy is het land door gegaen, goed doende, Hand. X: 38.
B. De zachtmoedigheid koomt dan te pas, wanneer wy beleedigd worden. Zy beftaet daerin , dat wy de woorden en daeden van onfen Naesten, zo veel mogelyk is, ten goede duU den, en onfe gramfchap bedwingen, wanneer wy
beleedigd worden. De zachtmoedig-
heid hebben wy reeds aengepreezen, als eenen van die plichten, welke wy, aen ons zelven, verfchuldigd zyn (Ji% Thans moeten wy haer befchouwen, zo al zy verkeert, omtrent onfen Naesten.
Zy heet ook Toegeevenheid, voor zo verre men de gebreeken van anderen veröntfchuldigt, en zich fchikt, naer hunne zwakheeden,
zo
C/0 Boven p, 55-53.



DER OFEIsBAERIKG. VIII. BOEK. 527
zo lang het, behoudens een goed geweeten , gefchieden kan; of immers daer door niet lig-
1 telyk tot Gramfchap vervoerd wordt. 1
Anders heet zy de Verdraegzaemheid, voor zo , verre wy alle veröngelykingen geduldig verdraegen , zonder eenige wraekgierigheid, zo lang het, met Gods eer , en de betaemelyke lievde tot ons zelven, beftaenbaer is. In deeI zen zin, (zegt paulus) de Lievde verdraegt i| alle dingen , 1 Cor. XIII: 7. Wandelt, waerdig der roeping, met welke gy geroepen zyt, : met alle ootmoedigheid, en zachtmoedigheid, met langmoedigheid, verdraegende eikanderen in lievde, Eph. IV: 1, 2. Verdraegt eikanderen, Col.
III: 13. Zy wordt ook Lydzaemheid ge-
naemd , voor zo ver wy geduldig zyn, onder beleedigingen, en onfe drivten , byzonder de gramfchap, bedwingen; voegt, by uw geloov, — '< Lydzaemheid , is het , 2 Petr. I: 5, 6. Bezit uwe zielen , in lydzaemheid , zeide de Heiland, tot zyne Discipelen, om hen te leeren , dat zy zich , aen alle fmaedheeden, mishandelingen , en vervolgingen, geduldig onderwerpen
1 moesten, Luc. XXI: 19. Eindelykkoomt
1 deeze Deugd nog voor, onder den naem van i Langmoedigheid, voor zo verre wy, by veröngelykingen , over onfen geest , heerfchen , en traeg zyn, tot toorn. Be vrucht des Geestes is^ | onder andere, langmoedigheid, Gal. V: 22. Zo \ doet dan aen , als uitverkoormen Gods, heiligen,
X. DEEL.



528 OVER DE ZEEDENIEER
en beminden, de innerlyke beweegingen der bami'' hartigheid .<—— zachtmoedigheid, langmoedigheid, Col. III: 12. Myne Broeders, neemt, tot een exempel des lydens en der langmoedigheid, de Pro» pheeten, die, in den naem des Keer en, gejprooken hebben, Jac. V: 10.
Dan laeten wy de zachtmoedigheid, In haere beminnelyke eigenfchappen, en gevolgen, wat naeder befchryven.
Een zachtmoedig Christen duidt de woorden en handelingen van zynen Naesten , zo veel moogelyk is, ten beste. —— Er zyn menfchen, die er genoegen in vinden , met anderen, in verfchil te zyn, en zich daerom, door allerlei beuzelingen, met welke een ander niets kwaeds bedoelt heeft, aenftonds beleedigd achten. Maer de lievde, welke alle dingen bedekt en verdraegt, i Cor. XIII: 7. leert eenen Christen, het onrechtmaetig gedrag van anderen, op de zachlte wys, op te neemen , en het liever, aen onkunde en onbedachtzaemheid, dan aen boosheid, toe te
fchryven. De zachtmoedigheid heerseht,
over de gramfchap en oploopenheid. By mindere beleedigingen, bedwingt een Christen de gramfchap, en, by zwaerere veröngelykingen, maetigt hy dezelve. Hy onderfcheidt de fchynbaere veröngelykingen , van de weezenlyke , en laet zich nimmer, door drivt, vervoeren, om de zaek te vergrooten. Zelvs,
wan-



DER OPENBAERING. VIII. BCËK. 52p
wanneer de omftandigheid vordert, dat hem eene billyke voldoening gefchiede, behoudt hy nog een bedaerd gemoed, en kent geenen perfoneelen afkeer, van den beleediger. Zulk eene gelaetenheid pryst salomo, by uitneemenheid , zeggende : de langmoedige is beeter, dan de fterke, en die, over zynen geest, heerscht, dan die eene Stad inneemt, Spreuk. XVI: 32.— Een zachtmoedig Christen denkt nimmer , aen wederwraek. Wanneer de beleediging groot en „onverdraeglyk is , mag hy , maer zonder haet en vyandfchap , by den Waereldlyken Richter , voldoening vorderen ; maer hy zet zyn recht niet door, tot het uiterfie, en geevt plaets, aen de Billykheid, van welke wy boven gefprooken hebben, (i> In alle gevallen , wacht hy zich, van kwaed, met kwaed, te vergelden. Hy zegt niet, van iemand, die hem beleedigd heeft, gelyk als hy my gedaen heeft, zo zal ik hem doen; ik zal eenen ieder vergelden, naer zyn werk , Spreuk. XXIV: 29. Vergeldt niemand kwaed , voor kwaed, • en wreekt u zelve niet: zegt paulus, Rom. XII: 17, 19- — Eindelyk is een Christen altoos bereid, om het ongelyk te vergeeven. Dan, van de Verzoenlaerheid, in het vervolg naeder.
Ondertusfchen moet de Christelyke zachtmoedigheid, van zulk eene, welke flechts
( i ) P^g. 53ö. . x. deel. LI



53© OVER DE ZEEDENLEER
fchynbaer is, wel onderfcheiden worden.
Er is eene natuurlyke zachtmoedigheid, welke by zommigen, uit het perfoneel geftel', voort' koomt, zo dat zy zich, aen geene beleedigingen , ftooren j deeze is geene Deugd, maer ongevoeligheid. By anderen koomt het toegeeven voort , uit vrees, om dat zy ligtelyk vervaerd zyn ; deeze is lafhartigheid. Er is ook eene gemaekte zachtmoedigheid , wanneer men zyne gramfchap listig weet te verbergendeeze is geveinsdheid. Eindelyk is het meede eene wraekbaere zachtmoedigheid, wanneer men , door eene kwaelyk geplaetfte toegeevenheid, aen de boosheid voedfel geevt, en oorzaek is, dat anderen, in het aendoen van veröngelykingen, hoe langer zo ftouter worden. — De waere zachtmoedigheid heeft haeren grond, w de Nederigheid, waer door men zich niet hgtelyk beleedigt acht; in de lievde, waer door men alles ten besten duidt; en in een verftandig beftuur der Hartstochten.
De verplichting der Christenen, tot deeze Deugd van zachtmoedigheid, heeft geen uitvoerig betoog noodig Zonder dezelve, kunnen de overige plichten van het Christendom met beöeffend worden. Daer geene zachtmoedigheid en toegeevlykheid plaets heeft, daer is ook geene waere lievde, tot den Naesten. De lievde verdraegt alle dingen, i Cor. XIII: 7- De zachtmoedigheid is de dochter van de
liev-



DER OPENBAERING. VIII. boek. 531
Üevde , eh de nederigheid; zy brengt de weldaedigheid, de billykheid, de befcheidenheid,
en veele andere Deugden, voort. Door
zachtmoedigheid, is een Christen meester van zich zelven , en bedwingt zyne ongereegelde
hartstochten. Daer door ffilt hy de
gramfchap van anderen: want een zacht antwoord keert de grimmigheid af, maer een fmertend woerd doet den toorn ryzen , Spreuk. XV: 1; Hy ontwaepent den arm van zynen vyand,
en maekt hem, tot eenen vriend. Ook is
deeze Deugd allerheilzaemst, voor de Maetfchappy ; en vondt men die zachtmoedigheid, welke het Euangelie aenpryst , by alle menfchen , dan zou , in plaets van wanorde en verwoesting , eene allernengenaemfte kalmte, in de waereld, heerfchen.
Wat wonder dat de Heilige Schrivten, op de zacht moedisheid , zo nadrukkelyk aendringen? Leert van my, dat ik zachtmoedig ben, zeide de Heiland , Matth. XI: *9 , en Hy prees deeze beminnelyke Deugd , door zyn eigen voorbeeld, allerkrachtigst aen. Wanneer Hy gefcholden werdt, fcholdt hy niet weder , en, als hy lyden moest, dreigde Hy niet, maer gav het over, aen Dien , die rechtvaerdig oordeelt, 1 Petr. II: 23. Met hoeveel langmaedigheid, verdroeg Hy de fmaedheid der Samaritaenen ? en wanneer jacoiïus en joannes zo gramlloorig waeren, dat zy zeiden : wilt gy, dat
x. deel. LI 2



538 OVER DE ZEEDENLEER
wy zeggen, dat het vuur van den hemel neder doe» le, en hen ver/linde, gelyk ook euas heeft gedaen? beftrafte Hy hen, zeggende, gy VM niet van hoedaenig eenen geest gy zyt, want de zoon des menfchen is niet gekoomen , om der menfchen zielen te verderven , maer te behouden , Luc IX: 54-56. Zelvs badt Hy, voor die Hem kruicigden , zeggende: Vader, vergeev het hun, want zy weeten niet, wat zy doen, Luc XXIIL
De Heilige Schrivten behelzen een aental van Vermaeningen, tot zachtmoedigheid. Ook leeveren zy merkwaerdige voorbeelden op van Heiligen, die, in deeze Deugd, hebben uitgemunt; gelyk van mose, die zeer zachtmoedig was, meer dan alle menfchen , die op de aerde waeren, Num. XII: 3, en zo veele herhaelde tergingen van het onbuigzaem Israël verdraegen heeft; van david, die het vloeken van eenen zyner onderdaenen geduldig aenhoorde, 2 Sam. XVI: 5-10; van paulus, die zelvs wel wenschte verbannen te zyn van christus voor zyne broederen, die hem vervolgden, Rom. IX: 3.
Maer, mag men denken , is de zeedenieer van het Euangelie , omtrent de zacht moedigheid, niet overdreeven, daer zy ons beveelt, den boozen niet te wederftaen ; iemand, die ons, op de rechte wang, Jlaet, ook de flinke toe te keer en t iemand, die met ons rechten wil,
en



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 533
en den rok neemt , ook den mantel te laeten , en met hem, die ons dwingt eene myl te gaen, twee
mylen te gasn? Matth. V: 39 -41- Daa
men herinnere zich dien algemeenen regel, welken wy, by eene andere gelegenheid, hebben opgegeeven , dat de beveelen van den Verlosfer, niet altoos letterlyk, maer volgens zyn oogmerk , moeten verklaerd worden ; wanneer naemenlyk de letterlyke zin ongerymd , en, met andere Wetten, ftrydig is (A> De Heiland veroordeelt alleenlyk de zelvswraek van byzondere perfoonen, en beveelt ons de zachtmoedigheid, wanneer wy mishan« deld worden. Hy leert ons geenszins, dat wy de veröngelykingen niet ontwyken moogen, en nog veel minder , dat wy ons de mishandelingen van booze menfchen moeten op den hals haelen; ook verbiedt Hy geenszins langs den weg van rechten , by de Overheid, befcherming en vergoeding te zoeken. Alleenlyk be. veelt Hy ons , dat wy, in geval van beleediging , liever eene nieuwe mishandeling , wanneer men dezelve , door wettige middelen , niet ontwyken kan , geduldig verdraegen moeten, dan kwaed, met kwaed, t» vergelden.
Hier koomt nog by , dat de Heiland fpree" ke, van zulke tyden, in welke de Christenen de burgerlyke Overheeden , tot hunne vyan-
(k) IX Deel p. 96—
X. DEEL. LI 3



534 OVER DE ZEEDENLEER
den , hebben zouden, zo dat zy, van den waereldlyken Richter, geene befcherming verwachten konden. Wanneer derhalven een partydig Richter den onbillyken eisch van iemand, die den rok van eenen Christen begeerde, voor recht verklaerde, moest zulk een Christen zich gereed betoonen , om ook den mantel, wanneer hy gevorderd werdt, zonder tegenfpreeken , af te ftaen.
C De vreedenlievekheid , beftaet daer in, dat wy ons benaerjligen , om, zelve, met alle menfchen, in vreede te leeven, en tevens om den vreede ook, onder anderen, te bevoorderen.
A. Een Christen is geneigd en verlangt, met alle menfchen , in vreede te leeven.
'Dit vordert ons eigen belang; in onrust en vyandfchap te leeven , is allerverdrietigst; dan is men, in geduurige bekommering, en ftelt zich bloot, aen veelerleie onheilen. De tweedracht vernielt alles, en vermeenigvuldigt de rampen. Eene drooge beet , en rust daerby , is beeter, dan een huis vol van gefachte beesten, met twist, Spreuk. XVII: i. Indien gy elkan. deren byt en verïet, ziet toe, dat gy, van eU
kanderen niet verteerd wordt, Gal. V: 15. >
Twisten en verdeeldheeden verraeden een ondeugend hart, en maeken de drivten aen het woeden. Vm waer koomen krygen en vechteryen onder u ? koomen zy niet hier van, naemenlyk uit uwe weiluiten, welke in uwe leeden Jlryd voeren?
fchryvt



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 535
fchryt ja conus de Apostel Jac. IV: i.
Uit het twisten koomt allerlei kwaed voort, hoogst verdervelyk , voor de Maetfchappy; kwaede vermoedens , verbitteringen , ruuwe bejeegeningen, harde behandelingen, en andere bedryven , welke, met de Lievde, vierkant ftrydig zyn. Hoe meenigmaelen is een anders befcheiden mensch, nadat hy in twist geraekt was, vervoerd, om zynen Naesten te befchaedigen, op eene wys , aen welke hy nimmer te vooren zoude gedacht hebben? Wie is de man , die lust heeft ten leeven ? die daegen liev
heeft , om het goede te zien? hy zoeke den
vreede, Pf. XXIV: 13» *J-
Dit vordert ook de Lievde, tot den Naesten , welke, met de twistgierigheid, niet befiaen kan. Haet verwekt krakeelen; maer de lievde dekt, alle overtreedingen toe, Spreuk. X: 12. Dezelvde redenen daerom, welke ons verplichten , om onfen Naesten liev te hebben , verbinden ons ook , om den vreede met hem te zoeken. Byzonder worden de Christe¬
nen, die, in eene meer byzondere betrekking, broeders zyn, en leeden van een en het zelve
lichaem, waer van christus het hoofd is,
tot vreede geroepen. Daerom dringt ook het Euangelie, op de
vueedzaemheid, zo nadrukkelyk aen.
Zaelig zyn de Vreedzaemen , zegt de Heiland :
want zy zullen Gods kinders genaemd wor-
x. deel. LI 4



53°" OVER DE ZEEDENLEER
nen, Matth. V: 9. . Weest eensgezind , onder
eikanderen; indien het mogelyk is, zo veel
in u is , houdt vreede met alle menfchen vermaent paulus Rom. XII: 16, 18; en jaegs naer vrede, met de geenen, die den Heer aenroepen, uit een rein hart, 2 Tim. II: 22. Jaegt den vreede naer, met alle menfchen, Hebr. XII: 14.
Dan het ftaet niet altoos, aen ons zelven, om , met alle menfchen , vreede te hebben; dit hangt, voor een goed deel, van anderen af. Men vindt menfchen, die zo onreedelylc zyn en handelen, dat men genoodzaekt zy, zich tegen hen te verzetten. Deeze is ook de reden , dat de Apostel, wanneer hy vermaent , om vreede te houden , met alle menfchen , er by voegt, indien het mogelyk is, en zo veel in u is, Kom. XII: 15. _ Ook moeten wy, om vreede, met alle menfchen, te houden , nimmer Iets onderneemen, waerdoor Gods eer beleedigd, of hoogere plichten verwaerloosd worden; daerom voegt de Apostel, by het bevel, om den vreede naer te joegen, met alle menfchen , tevens een ander, om de heiligmaeking naer te jaegen, zonder welke niemand God zal zien, Hebr. XII: 14.
Een Christen moet alle middelen, van zynen kant, in het werk ftellen, om vreede te hebben en te behouden , met alle menfchen, zo Jaog het met Gods eer , eene welgereegelde
zelvs%



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 537
zelvslievde , en een goed geweeten, beftaenv baer is. Deeze middelen zyn voornaemenlyk de volgende.
a. Het beteugelen van die hartstochten, welke voedfel geeven aen , en den weg baenen, tot twisten en verdeeldheeden. Eene onmaetige zucht, naer eer , aenzien en gezach; naer vleefchelyke vermaeken, en vooral naer rykdommen; deeze ongereegelde hartstochten zyn de bronnen van twisten en ver-, deeldheeden. Van -waer koomen krygen en vechteryen onder u ? koomen zy niet hier van, naemenlyk uit uwe wellusten, die , in uwe leeden,
jtryd voeren ? Jac. IV: fi Byzonder ver-
banne men den hoogmoed , en de waenwysheid , welke zo veel aenleiding geevt, tot onëenigheeden. Wanneer paulus de Christenen te Rome vermaent; om eensgezind te zyns onder elkander, voegt hy er, als een der beste middelen , by : tracht niet naer hooge dingen, maer voegt u, tot de nederigen; zyt niet wys by u zelven, Rom. XII: 16, 17.
0. Men wachte zich van alle ongunftige vermoedens , welke geenen genoegzaemen grond hebben, en leene nimmer het oor, aen kwaedfpreeken en lasteringen. Zonder dit zal men gevaer loopen , van het valfche, met het waere, te vermengen, en, met anderen, in onmin te geraeken.
y. Men draege zorg, om niemand, zelvs
x. DEEL» LI 5



538 OVER DE ZEEDENLEER
in fchyn , te beleedigen , of eenige biiïyke redenen, tot ongenoegen te geeven. Meenigmaelen zyn het beleedigingen 3 alleen in fchyn, welke aenleiding geeven , tot twist en vyandfchap. Heeft jemand onfe bedoeling niet Fel begreepen, men verklaere zich naeder en koome daer door alle ongunftige vermoe* deas voor, zo drae het moogelyk is • of heeft er iets plaets gehad, waer door 'onfe Naesten zich eenigszins kan beleedigd achten, men verbeetere het, zonder uitftel. Ziet \ dat niemand kwaed, voor kwaed , aen iemand yergelde ; maer jaegt alle tyd het goede naer ,
zo tegen elkander, aU tegen allen ; ont.
Iioudt u , van allen fchyn des kwaeds , i Thesf. V: 15, 22.
S. Een Christen ftse niet altoos, op zyn «iterfte recht, maer geeve veel bever iets toe, om yreede te houden , zelvs verdraege hy eenige mindere beleedigingen, met zachtmoedigheid ; immers hy reekene zich niet lig. telyk beleedigd te zyn. Ik bid u, (fchryvt pad-los, aen de Christenen te Ephefen), dat gy wandelt, .waerdiglyk der roeping, met welke gy geroepen zyt, met alle ootmoedigheid, en zachtmoedigheid, verdraegende eikanderen; u benaerjtigende te behouden de eenigheid des geest.es , door den band des vreedes , Eph. IV: 1-3.
Men vindt menfchen , die geheel onhandelbaer zyn, en er hun-werk van maeken, om
in*



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 539
anderen te beleedigen en te tergen. Men vermyde eene gemeenzaeme verkeering , met de zulken , zo het mogelyk is; maer wanneer een Christen , tot de zodaenigen , in die betrekking , ftaet , dat hy zich , van eene gemeenzaeme verkeeriog , niet ontüaen kan, dan gewenne hy zich , aen toegeevenheid en verdraegzaemheid. Ondertusfchen moet men niet verzuimen , den zulken , zo meenigmaelen het pas geevt, het onbetaemelyke van hunne handelingen, op eene zachte en befchei-
dene wys , onder het oog te brergen. ■
By alle menfchen heeft eene vermenging van goed en kwaed plaets. Nimmer is iemand zo onbefcheiden , of er is nog iets , in zyn karakter, te pryfen. Men draege daerom zorg, van het goede niet over het hoofd te zien, en men zal, langs dien. weg bemerken , dat zeekere menfchen , over het geheel genoomen , minder veiSchtelyk zyn, dan men , in het
begin, gedacht had. Voorts herinnere
zich een Christen geduurig, dat er geene menfchen zyn , zonder gebreeken , en dac hy er zelvs niet vry van zy ; hy hebbe daerom medelyden , met de menfchelyke onvolmaektheid ; en heeft hy mindere gebreeken , dan anderen , hy danke er God voor.
Maer , mag men denken , zal ons toegeeven en verdraegen niet aenleiding geeven, dat onheufche menfchen al ftouter worden,
X. DEEL.



54° OVER DE ZEEDENIEER
en zich alles, omtrent ons, veröorlooven? — Ons toegeeven en verdraegen moet, uit de rechte beginfelen , voortkoomen ; naemenlyk niet uit onverfchilligheid, of vrees, maer uit lievde. Er zyn onverfchillige menfchen, die weinig lievde tot eer hebben, en daerom voor beleedigingen, zo zy niet te hoog loopen , ongevoelig zyn. By de zu]ken f| de Vreedzaemheid geene deugd, maer een gevolg van hunne onverfchilligheid. Anderen verdraegen alles, uit vrees , om dat zy , voor nog meerdere veröngelykingen, beducht zyn; ook deeze verdraegzaemheid is geene deugd , maer eene voorzichtigheid , om het mindere kwaed voor het meerdere , te kiefen. Ons toegeeven en verdraegen moet voortkoomen, ui' hevde tot onfen Naesten, en eene zucht om hem, in alles, zo veel te gemoet te koo* men , als, behoudens een goed Geweeten
gefchieden kan Langs deezen weg, zal
men de toegeneegenheid van onhandelbaere menfchen gewinnen ; zy zullen onfe zachtmoedigheid bewonderen, er door getroffen worden , en zich fchaemen, ons op nieuws te beleedigen.
De zachtmoedigheid is recht gefchikt, om een onbuigzaem hart te vermurwen. Een zacht antwoord keert de grimmigheid af, maer een /menend woord doet den toorn ryjen , Spreuk. XV: i. Een Overfte wordt, door langmoedigheid s



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. ij-l heid, overreed , en eene zachte tong breekt het gebeente, Spreuk. XXV: 15.
Wanneer nu alle zachte middelen, welke wy aenwenden , om het gemoed der geenen , die ons veröngelyken, te leenigen, de geweDschte uitwerking niet erlangen , moeten wy ons vertroosten , met het getuigenis van * een goed Geweeten. Zo dacht er paulus over: wy geeven, (zegt hy), geenen aenjtoot,
in eenig ding, maer wy , als dienaers van
God, maeken ons zelve , in alles, aengenaem, in veele verdraegzaemheid, in verdrukkingen enz.
2 Cor. VI: 3-
Maer is de ■ beleediging onverdraeglyk, en koomt het van verachtelyke woorden en gebaerden, tot daeden en geweldige mishandelingen , kan men zich,' tot de Overheid, wenden, om recht te erlangen. Wanneer men , tot een Rechtsgeding , genoodzaekt wordt, moet men evenwel de billykheid , de voorzichtigheid , en de vreedelievenheid, niet uit het oog verliefen. ~— De billykheid vordert, dat een Christen vooraf bedaerdelyk onderzoeke, of hy het recht volkoomen aen zyne zyde hebbe, en of het wel zo verre gae , als wy ons verbeelden ; en , daer men dikvvyls al te zeer , met zich zelven , is ingenoomen , zal hy , met verftandige en deugdzaeme menfchen , over de zaek , raedpleegen, om geen rechtsgeding , het welk eenigszins ongegrond of
X. DEEL.



5+2 OVER DE ZEEDENLEER twyffelScbtig is, te beginnen en door te zetten Strydt het Rechtsgeding niet, met
de billykheid , dan nog eischt de voorzichtigheid, zyn recht niet altyd, met geftrengheid te vervolgen. „ Het belang is dikwyls zo „ gering, dat het winnen van zodaenig een „ pleidooi, het verlies van tyd, de moeite, „ de onrust, het verdriet of de vyandelyk„ heeden, welke er uit kunnen ontltaen, niet „ kan opweegen; zo dat men mèenigmael „ beeter doet , om onfe eigen rust en een „ beeter goed, de zaek te laeten loopen , of, door toegeevenheid, een vergelyk te „ maeken. Het is in de daed Winst te doen , „ als men , om reden , iet weet te verliefen, „ om geen grooter belangen te laeten verloo„ ren gnen" CO- -— Eindelyk moet er de vreedelievenheid bykoomen s zo dat men, naer middelen van verdrag, zoeke, en alle gemaetigheid gebruike , in het vervolge^ van zyne rechten. Hier van heeft abraham een uitmuntend voorbeeld gegeeven; wanneer zyne herders, met die van zynen Neev loth, twistten , over de weidlanden , zeide hy : laet er toch geene twisting zyn , tusfchen my en tusfchen u , en tusfchen uwe en myne broeders • want wy zyn mannen broeders; zo gy de flinke hand kiest, zal ik ter nchtehand gaen, en zo
gy
CO vernet i. c, iv Deel. p. in.



der openbaërtng. VIII. boek. Sl$
gy de rechterhand kiest , zal ik ter Jlinkerhand gain, Gen. XIII: 8,9. paulüs vermaent : ook, dat men, om de eenigheid en den vreede l te bewaeren, niet onmaetig zyn moet , in i het vorderen van zyn recht. Zo is er dan nu, \ (fchryvt hy) ganfchelyk gebrek onder u, dat gy met eikanderen rechtzaeken hebt; waerom lydt gy niet liever ongelyk ? waerom lydt gy niet liever fchaede ? 1 Cor. VI: 7- Kan evenwel het verdrag, zonder pleidooi, niet gevonden worden , een Christen zal zich dan nog onthou1 den , van fcherpe bejeegingen, en al wat den Naesten beleedigen kan. Verliest men het pleitgeding, men onderwerpe zich, aen de uitfpraek van den Richter , zonder eenig ongenoegen ; en men bedenke, dat wy altoos gevaer loopen , van , in onfe eigene zaek , panydig en voorïngenoomen te zyn. Wint ■ men de ^ zaek, men vergenoege zich, met gedekt te zyn, tegen veröngelyking; men doe, aen zynen Naesten , geene verwytingen , maer behandele hem , als eenen broeder , die gedwaelt heeft, en doe , in alles , blyken ," dat men het ongelyk , van ganfcher haite , vergeeven hebbe.
e. Wyders is de infchikktlykheid zeer aen te pryfen , waer door men zich, zo veel mogelyk , voegt, naer de zinlykheid van anderen. — De ondervinding leert allerduidelykst, dat deeze rekkelykheid ongemeen veel toe-
x. deel.



544 OVER DE ZEEDENLEEH
brenge, om de vriendfchap aen te kweeken , en alle verkoeling voor te koomen ,• daer de ftyvhoofdigheid zeer dikwyls aenleiding geevt tot twisten en vyandfchappen. paueus heeft ook hier van een uitlokkend voorbeeld gegeeven , zo dat hy verklaeren konde, allen ben ik alles geworden, op dat ik immers eenigen behouden zoude, i Cor. IX: 22; zelvs onthieldt hy zich, van het gene hem anders geöorloovd was, op dat anderen , die minder verlicht waeren , niet tegen hem ingenoomen wierden, Hand. XXI: 24, 26.
Daer zyn menfchen zo eigenzinnig en flyvhoofdig , dat zy, in alles , willen gelyk hebben , hunne byzondere gevoelens hardnekkig verdeedigen, en begeeren, dat ieder een zich, naer hunne gewoonten, fchikken zal. Dan een vreedzaem Christen zoekt, met ieder eenen , overeen te ftemmen, en zich, naer elks begrippen en neigingen, te voegen; zo verre het, zonder nadeel van andere deugden , gefchieden kan. Hy légt zich wel toe, om valfche begrippen, naermaete zy van meerder of minder gewicht zyn, te recht 'te brengen , maer met alle befcheidenheid en zachtmoedigheid; ziet hy ondertusfehen , dat hy niets kan voorderen, dan onthoudt hy zich, van verdere poogingen , en wacht zich althans, van onnoodig twisten, met lieden, die twistgierig Zyn. Voorts fchikt hy zich,
zo



DER. OPENBAERING. VIII. BOEK. 545
£ö veel mogelyk , naer de zwakheeden , en gewoonten van anderen.
Deeze infchikkelykheid heeft paulus allerèrnftigst aengepreefen. Den geenen , die zwak I is , in het geloov , neemt aen , maer niet tot ! twistige zaemenfprèekingen, Rom. XIV: i. Wy die fierk zyn , zyn fchuldig , de zwakheeden der cnfterken te draegen , en niet ons zelven te behaegen , Rom. XV: f.
Men voege er de héuschheid en beleevd-
heid by. Men maeke zyne héuschheid
openbaer, door alle regelen van betaemelykheid in acht te neemen , door eenen iegelyk de eer en achting te. bewyfen , welke hem I toekoomt. Wanneer men hier in nalaetig is, : ftoot men de menfchen voor het hoofd, ett I zy achten zich doorgaens even zeer veröngelykt, als of hun eenig weezenlyk leed waere
i aengedaen. • Door vriendelykheid en be.
: leevdheid, wint men het gemoed van eenen 1 anderen, zelvs van eenen ftuggen. Zulk eene handelwys noemt Apostel jacobus de zachtmoedige wysheid , dat is, eene wysheid, welI ke , met zachtmoedigheid , toegeevlykheid , befcheidenheid , en vriendelykheid, gepaerd gaet; en hy voegt er by, dat de wysheid , Ivelke van boven is , vreedzaem zy , befcheiden , gezeggelyk , vol van barmhartigheid, en Van goede vruchten, zo dat menfchen, die de waere wysheid bezitten , eenen afkeer hebben, van x. deel. ' Mm



54<5 OVER DE ZEEDENLEER
twistgierigheid, den vreede beminnen, vriendelyk en toegeevend zyn , medelyden hebben met onkundigen en dwaelenden, en hunne weldoensgezindheid, op alle wyfen, openbaer maeken, Jac. III: 13-17.
q. Eindelyk, wanneer de vreede verbrooken is, laet een Christen, van zynen kant, niets onbeproevd, om denzelven te herftellen. Heeft hy er zelvs aenleiding toe gegeeven , dan bekent hy zyne fchuld , vraegc om vergeeving, en vergoedt de fchaede, welke hy zynen broeder heeft toegebracht,
op de best moogelyke wys. Heeft een
ander hem beleedigt, en rechtmaetige redenen, tot ongenoegen, gegeeven, dan is hy gereed, tot verzoening. Zo gy uwe gaeve, op den altaer, zult offeren, en aldaer gedachtig wordt, dat uw broeder iets tegen u heeft, laet daer uwe gaev, voor den altaer, verzoen u eerst, met uwen broeder , en koom dan , en offer uwe gaev, zegt de Heiland, Matth. V: 23, 24. Dan, over de verzoenbaerheid , in het vervolg, naeder.
B. Dan het is niet genoeg, dat een Chris, ten , voor zich zelven , met alle menfchen , in vreede leeve, zo veel het mogelyk is; maer hy moet ook den vreede, onder anderen , bevoorderen , en herftellen.
Er zyn twistgierige menfchen, die er hou vermaek in vinden , dat anderen , in twee
dracht,



DEK. OPENBAERING. VIII. BOÈK. 547
dracht, leeven die dé vyandfchappeü aenftooken, en de gemoederen ophitfen. Een grimmig man zal gekyv verwekken, maer de langmoedige zal den twist ftillen , Spreuk. XVt 18. Die het gekyv liev heft, heeft de overtreeding liev, Spreuk XVII: 19. Als er geen hout is, gaet het vuur uit , en als er geen oorblaefet is , wordt het gekyv geflilt; de doove kool is t om de vuurige kool, en het hout, om het vuur ; alzoo is een kyvachtig man , om twist te ont-
Jteeken , Spreuk XXVI: 20, 2l. Maef
een vreedzaem Christen fpreekt, tusfchen de twistende partyen en beyvert zich , om de gemoederen te bevreedigen. Al, wat in zyn vermoogen is, ftelt hy te werk , om gefchil-* len by te leggen , de ver.eeldheeden , in de geboorte, te fmooren , pleitgedingtn voof te ' koomen. Zelvs vermydt hy alle fchynbaere aenleiding , tot verwydering; en zulke ge* zegden, welke ten kwaeden zouden km nen uitgelegd worden , verzwygt hy, of leenige dezelve.
Byzonder is het de plicht der Leeraefen * om den vreede, onder de menfchen , te be* voorderen , en de Christenen te vermaenen, dat zy de Overheeden en Machten ondèrdaenig zyn, dat zy haer gehoorzaem zyn , dat zy tot tlle goed werk, bereid zyn, dat zy niemand las* teren, geene vechters zyn, maer befcheiden zyn^ edle zachtmoedigheid bewyfende 3 tegen alle min*
Si DEEL. Mm 2



548 OVER BE ZEEDENIEER
fehen, Tit. III: i, 2. Maer dit ligt ook, voor reekening van eiken Christen. Ondertusfchen gefchiede het , met alle bedachtzaemheid , om niet meer af te breeken, dan men opbouwt. Men bediene zich, van den bekwaemften tyd, en wachte , tot dat de hitte der gramfchap wat aen het bekoelen zy, wanneer de menfchen meer handelbaer worden. Men zoeke, met zachtheid en befcheidenheid " toegang tot het hart te verkrygen ; men ver' klaere het gene kwalyk opgevat is , in den besten zin ; men verkleine en verzachte , het gene de voorïngenoomenheid vergroot en verzwaert heeft; men vertoone het onbetaeme» lyke en onaengenaeme van twist en twee dracht; en bediene zich, van de veelvuldige bedenkingen , welke de Godsdienst opleevert ' om verbitterde gemoederen, tot bedaeren te brengen.
Door den vreede te bevoorderen, en te herfielten, daer dezelve verbrooken is, maeke men zich aengenaem, in de zaemenleeving, en wint men doorgaends de vriendfchap en erkenteais der geenen welke men bevreedige heeft; daer te boven doet men, langs deezen weg, onvergelykelyk veel nut, aen de geheele Maetfchappy. Jmrners de twjsten en vyand. fchappen hebben meenigmael de fchroomelykfte gevolgen , niet alleen voor byzondere perfoonen , maer ook voor geheele huisgezin-
nes



eïr openbaering. VIII. boek. 54? nen en genachten. Een Christen derhalven , die den vreede bevoordert, zoekt niet fiechts een tegenwoordig kwaed voor te koomen, maer hy arbeidt ook , voor de. volgende genachten. „ Het is niet alleen eenig tydelyk heil te bevoorderen ; het is zelvs te zorgen , voor de ziel van zynen Naesten , " door zo veele zonden , als de haet uitbreidt, te voorkoomen. Zo dat men geen beeter werk doen kan, voor God, of voor ' de waereld; men kan geen beeter perfo„ naedjen maeken , dan van eenen verzoener „ en vreedemaeker" (m).
Wy belluiten dit ftuk, met de uitfpraek van onfen Goddelyken Leeraer , Matth. V: 9. Zaelig zyn de vreedzaemen , die zich beyveren, om vreede te hebben , met allen, en den vreede , onder de menfchen, te bevoorderen: vant zy zullen Gods kinderen genoemd worden. D. De yreedenlievenheid heeft de verzoen-
baerheid ten gevolga. Zy „ is een
uitmuntend middel, om de eendracht en SJ rust, onder zo zwakke en onvolmaekte „ fchepfelen, als wy zyn , te bewaeren , en 3S het verval van het algemeene welzyn voor " te koomen. Zy verneedert ons teffens en „ verhoogt ons. Zy verneedert ons , om dat zy ons leert, dat wy te zwak zyn, de ge*
£»0 vernet IV Deel. p. 198-
%s deel. M m 3



1
S50 OVER DE ZEEDENLEER
„ breeken en overtreedingen onfer plichten te
,, verhoeden. Zy verhoogt ons; om dat
zy ons verzeekert , dat des hemusm barm„ hartigheid , geen einde heeft; en dat nie „ mand , aen de vergiffenis zyner zonden ' „ tegen de lievde gepleegd, moogc pwyffi.! „ Jen. _ De grootfte beweegreden , tot „ deeze deugd , is het voorbeeld van God „ die hun de zonden vergeevt, die ze erken„ nen , en er berouw van hebben " (n).
Er is bykans geene deugd, welke, 'in de Heilige Schrivten , zo duidelyk bevoolen , eQ zo krachtig aengedrongen wordt, als de ver. zoejnbaekheid.
De Heiland leert ons bidden, vergeev ons cnje Jchulden, gely, ook wy ver geeven, aen onfe fchulaenaeren , en voegt er deeze merkwaerdige drangreden by : want, inaien gy den men. Jcnen hunne misdaeden vergeevt, zo zal uw hemeljche Vader u ook vergeeven; maer, indien den menjchen hunne misaaeden niet vergeevt ■ zo zal oo, uw hemelfche Vader uwe misdaeden niet vergeeven, Matth. VI: i4 tf. 0p de vraeg van petros ; heer , ]m meenigmael zal myn iroeder tegen my zondigen, en ik hem vergeeven? Tot zeeven moeien 9 antwoordde Hy: ik zeg 9 niet, tot zeeven maelen, maer tot zeeventis. mael zeever, maden, en Hy helderde de zaek
od,
■



der openbaering. VIII. boek. 55*
op, met eenige fcbilderachtige gelykenis, van eenen ambtenaer , die zynen Koning tien dmzend talenten fchuldig was, en volkoomene kwytfchelding ontvong ; maer die, op zyne beurt eenen zyner mededienstknechten, die hem honderd penningen fchuldig was, zonder mededoogen, * de gevangenis liet werpen , tot dat hy de geheele fchuld volkoomen zoude betaelt hebben , Matth. XVIII: 21-35.
In deeze gelykenis, leerde Hy de volgende hoofdzaeken: — dat God, naer zyne oneindige barmhartigheid, aen de menfchen hunne zonden vergeevt, wanneer zy, in boetvaerdigheid, en geloov, om genaede f mee-
ken. dat zy , die , hunnen medemen-
fchen , eenige geringe beleedigingen niet yergeeven willen, het Goddelyk evenbeeld blyk-
baer ongelykformig zyn ; dat ook God ,
aen de zulken, hunne ontelbaere misdaeden geenszins vergeeven zal.
De Apostelen dringen even zeer aen, op de Verzoenbaerheid. Vergeevt eikanderen , gelykerwys ook God in christus Meden vergeeven heeft , Eph. IV: 32. Verdraegende eikanderen , en vergeevende de een den anderen, zo iemand , tegen iemand, eenige klacht heeft; gelykerwys als christus u vergeeven heeft, doet ook gy
alzoo, Col. Hit 13.
In het beöeffenen van deeze Deugd, moe» ten wy het voorbeeld van den Vader der
x. deel. m m 4



552 OVER DE 2EEDENLEER
barmhartigheid, en van den lievderyken Ver-
losfer, naervoJgen De heer toch is
langmoedig, en groot van weldaedigheid ver. geevende de ongerechtigheid en overtreeding Num" XIV: ,8. Wie is een God, gebk Hy f dle d' ongerechugheeden vergeevt , en de ovmreedi van het overblyvfel zyner eryenis voorby gaet ? Hy houdt zynen toorn niet in eeuwigheid, maer Hy heeft lust , aen goedertierenheid , Mich VII: ia. De Verlosfer zelvs badt, voor zyne grootfte Wpedigcr,, die hem de meest duf deloofe fmaedheid en fmerten aendeeden , zeggende: Vader, vergeev het hun, want zy weeten niet , wat zy doen , Luc. XXIII: 34.
De Verzoenbaerheid moet hartelyk , algemeen , en beftendig zyn. " -
^.Vooreerst hartelyk Het gene niet
Vit het hart voorkoomt, welk eene fraeie yertooning het ook maeken mooge, is enkel &byndeugd , en geveinsdheid. Iemand derhalven , die de verzoening, met den mond, verklaert, en nog wrok in het hart blyvt
behouden , is een bedrieger Wy moe.
ten daerom niet alleen vergeeven, maer ook vergeeten. Het is waer', al vergeevt iemand zynen beleediger van ganfeher harte, kan hy bet evenwel, aen zyn verftand en geheugen, met beletten, dat hy, by gelegenheid, aeq de veröngelyking gedenke; maer deeze herin, aeung meet geen ongenoegen , pf eenigen
fcjiyn



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 553
fchyn van wraekzucht, by hem verwekken. Ten dien einde zal een Christen wel doen, dat hy de gedachten van voorige beleedigin^ gen , zo drae mogelyk is, laete vaeren , en niet aen de hand. houde , op dat niet eene al te leevendige herinnering het voorig ODgenoegen , van nieuws , verwekke.
Zulk eene hartelyke Verzoening vordert de Heiland uitdrukkelyk , zeggende: alzoo zal ook myn hemelfche Vader u doen, indien gy niet van harte vergeevt, een iegelyk zynen Broeder , zyne misdaeden , Matth. XVIII: 35. Trouwens het beginfel, uit het welk een Christen hun , die hem beleedigen , vergeevt, is lievde ; maer de lievde heeft haere zitplaets in het hart ; en die nog haet en wrok in het hart behoudt, heeft niet volkoomen vergeeven. Voeg er by , dat wy vergeeven moeten , aen onfe fchuldenaeren, op dezelvde wys, als God ons de fchulden vergeevt. Maer God vergeevt ons de zonden zo volkoomen , dat er geene nagedachtenis van overig blyve. Hy is het, die de ongerechtigheeden dempt, en alle, zonden, in de diepte der zee, werpt, Mich. VII: 19.
B. De verzoenbaerheid moet algemeen. zyn, zo dat wy alle menfchen vergeeven, die ons beleedigt hebben , zonder onder-
fpheid. Heeft iemand ons, met woordens
of daeden , zp zwaer beleedigt, dat wy het
x. deel,. Mm 5



554 OVER DE ZEEDENIEER
zonder krenking van onfe eer of welvaert, als meede van weegens de betrekking, jn w'e]ke wy ftaen, niet verdraegen kunnen, dan moogen wy hem , langs den weg van rechten tot eene behoorlyke voldoening, verplichtenmaer wy moeten, van onfen kant, allen haet en wraekzucht, uit onfe gemoederen, zorgvuldig verbannen. Volgens eucas leerde ons de Heiland bidden; vergeev ons onfefchulden: want ook wy vergeeven eenen iegelyk, die ons fchuldig is, wie hy ook zy , en hoe groot de veróngelyking weezen mooge , Luc. XI: 4.
C. De VERZoEMBAERHEro moet' beflendi* zyn , zo dat wy nimmer moede worden van te* vergeeven. De Heiland beveelt ons, onfea broeder te vergeeven, niet tot zeevemnael, maer tot zeeventig mael zeeyen maelen, Matth. XVIII: 21, 22. Indien uw broeder , (zegt Hy, op' eene andere plaets) tegen u zondigt, zo beftraf hem, en, indien het hem leed is, zo vergeev het hem } en indien hy zeevenmael des daegs tot u wederkeert, zeggende, het is my leed, zo zult gy het hem vergeeven , Luc. XVII: 3, 4.
Hier uit volgt, dat wy het vergeeven niet moeten uitftellen , maer er, ten allen tyde, aenftonds toe gereed zyn. Weest haestelyk wel gezind, tegen uwen wederpartyder , terwyl gy nog , met hem , op den weg zyt, zegt de Verlosfer, Matth. V: 25; en paueus, de zon gae met onder, over uwe toornigheid, Eph. IV: s6:
Er



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 555 ■
Er is nog overig , dat wy twee of drie bedenkingen kortelyk beantwoorden.
Uf Wy moeten Gods voorbeeld naervolgen, in het vergeeven van onfe fchuldenaeren; maer God vergeevt, niet zonder voldoening; moogen wy dan ook niet vooraf vergoeding , van onfen Naesten, vorderen , eer wy hem de beleediging, ons aengedaen, vergeeven ?
Maer, God, de Richter der ganfche aerde, die recht doet, kan niet vergeeven , zonder voldoening , of dulden, dat de fchending zyner wetten ongeftraft blyve (V). Maer daerin heeft God den rykdom zyner genaede verheerlykt, dat Hy deeze voldoening, van den gezeegenden Verlosfer, als plaets vervangenden Borg van zondaeren , gevordert hebbe. De
Zoon des menfchen >is gekoornen , om zyne
ziel te geeven , tot een randzoen voor veelen , Matth. XX: 28. christus heeft zich zelven, voor ons, gegeeven, op dat Hy ons verlosfen zoude, van alle ongerechtigheid, ïit. II: 14. Vyanden zynde, zyn wy met God verzoend, door den dood van zynen zoon, Rom. V: 10 Hy is eene verzoening voor onfe zonden, 1 Joh. 2. (p). — In het vorderen van voldoening kwam, God voor, als een rechtvaerdig Richter, en, na dat christus de reinigmaeking van onfe
(0) Vlll Deel p. 28^-3-2. (£0 VIU Deel p. 421-46.1,
x. deel.



•5JÖ OVER HE 2EEDENLEER
zonden, door zich zelven, heeft te weeg ge, bracht, wordt Hy, in het Euangelie, voorgemeld , als een verzoend en lievderyk Vader Maer geheel anders is het met ons menfchen geleegen ; wy zyn geene Richters van onfe broederen; de wraek koomt alleen den hekr toe, Hy zal het vergelden, Rom. XII: 19. VVy zyn verplicht, om onfen Naesten, het zy hy het ongelyk, ons aengedaen, vergoede, het zy Uiet, van harten te vergeeven.
fi. De Heiland gebiedt het vergeeven, aen onfen Naesten , maer onder beding , dat hv vooraf fchuld bekenne> zeggeade: .nd.ea J
broeder tegen u zondigt, zo bejlraf hem; en in. dien het hem leed is, zo vergeev het hem; en indien hy zeevenmael des daegs tegen u zondigt, en zeevenmael des daegs tot u wederkeert, zeggende het is my ked , zo zult gy het hem vergeeven Luc. XVII: 3,4. ö 1
Maer de Verlosfer wil geenszins te kennen geeven , dat wy onfen medemenfchen , wanneer zy hunnen misflag niet bekennen willen ook met vergeeven moeten. Hy zelvs heeft het tegendeel, met zyn voorbeeld, alierduideJykst geleert, toen Hy, aen het kruis, voor öun , die Hem ds meest duldeloofc fmaed en fmerten aengedaen hadden, pm vergeert* ge, beeden heeft, Luc. XXIII: 34. Zo betuigde ook paulus van zich, en zyne mede-ambgemotm in de bediening VM het Euangelie: wy
w.jr-



DER dPEKBAÉRINfe. VIII. BOEK. 557
worden gefcholden, en wy zeegenen , *y wordeh vervolgd en wy verdraegen, wy worden gelasterd
en wy bidden, 1 Cor. IV: 12, 13. Naet
die voorbeeld , moeten wy allen, die ons beleedigt hebben , vergeeven, geene wraekzucht tegen hen voeden, maer zelvs voor hun bidden, ea hun weldoen, voor dat zy eenig berouw toohen. Ondertusfchen zyn wy geenszins gehou. den , met de zulken , die ons veröngelyken, gemeenzaem te verkeeren, en tot onfe byzondere vrienden te kiezen ; wanneer derhalven iemand van onfe gemeenzaeme vrienden ons beleedigt heeft, is het noodig, dat hy zynen misdag erkenne, eer wy hem, op nieuws, tot eene gemeenzaeme verkeering met ons, toe laeten.
Dan er is nog iets meer byzonder, het welk de Heiland eigenlyk op het oog heeft; Hy fpreekt naemenlyk van een zondigen , tegen zynen broeder , met het welk het geeven van ergenis gepaerd gaet, blykens vs. 1, 2. In zulk een geval, moet de belydenis van den misflag, en de erkentenis van gegeevene ergernis , de vergeéving , voor af gaen ; om dat hy, die de ergernis gegeeven heeft, er anders geen weezenlyk nut van trekken kan. Wanneer de eene broeder den anderen geergert , en in zo verre tegen hem gezondigt heeft, moest de eerfte zynen misflag , mee leedweezen, belyden , en de ander aenftonds
X. DEEL.



558 OVER DE ZEEDENIEER
gereed weezen, tot eene hartelyke vergeevïngy. Maer is het niet laeg en lafhartig al'ê beleedigingen te vergeeven ? Maekt men daer door zich zelven niet veracntelyk ¥ Geevt men daer door geene aenleiaing, dat men geduurig veröngelykt, en, door niemand ontzien zal worden ?
Beleedigingen te vergeeven, kwaed met goed te vergelden, en daer door, over de gramfchap, te zegepraelen, is eene zeer verheevene grootmoedigheid, en de luisterrykfte overwinning, welke men behaelen kan. De w. moedige is beeter, dan de \Urke, en die heerschZ over zynen geest, dan die eene Stad inneemt. Spreuk. XVI: 32. Een man , aie zynen geest met wederhouden kan, is eene open gebrookene Stad
zonder muur , Spreuk. XXV: 28. \s heÉ
laeg en lafhartig het voorbeeld van den Vader der barmhartigheid, en van den iievderyken Verlosfer, naer te volgen? Maekt men zich daer door verachtelyk , by weldenkende lieden , die eerbied voor God hebben dat men de voorfchrivten van het beroinnelyk Euangehe gehoorzaemt, en er naer ftaet , om voU maekt te zyn, gelyk onfe Vader die in de heme. len is, volmaekt is? Matth. V: 48.
Of vreest men, dat men'dusdoende zyne beleedigers nog flouter maeken zal? . Zul. len zy niet veel meer onfe edelmoedigheid bewonderen, en er door getroffen worden? Be-
Huurt



der openbaering. VIII. boek. SS9
Huurt God niet alle onfe lotgevallen? Is het niet van onvergelykelyk meerder belang, Gode, danbooze menfchen, te behaegen? en is dan de belovte van geen gewicht,als iemands weegen den heere behaegen, zo zal Hy ook zyne vyanden met hem bevreedigen, Spreuk. XVI: 7.
Voor het overige verbiedt ons het Euangelie geenszins, om op onfe hoede te zyn, tegen nieuwe veröngelykingen ; de zelvslievde leert ons, dat wy alle kwaed, zo veel moogelyk is, moeten afweeren. Een Christen zal daerom niet gemeenzaem verkeeren, met die lieden , die hem veröngelyken , en alle gelegenheid affnyden om veröngelykt te worden.
E. Zal de Vreede, onder de menfchen, bevoorderd worden, dan moet vooral de beminnelyke eendracht plaets hebben. Zy is eene der fchoonfte vruchten van de Lievde, welke zich, in allen haeren aengenaemen luister, vertoonde, by de eerfte Christenen, wanneer de meenigte van de geenen , die geloovden , een hart en eene ziel was, Hand. IV: 32. Deeze eendracht trof de Heidenen zodaenig , dat zy, van de Christenen, in verwondering, zeiden: ziet, hoe liev zy eikanderen hebben!
De fchoonheid van het Geheelal beftaet, in eene wonderbaere overëenftemming van alle de deelen , uit welke het is zaemgefteld; even zo is er ook, in de Maetfchappy der menfchen, niets fchooner dan de eendracht? Niets
x. deel.



£50 ÓVER" DE ZEEDENLÊEtf
is ef nuttiger, voor de zaemenïeeving, darï de eendracht , en eensgezindheid. Eendracht maekt macht , volgens de bekende zinipreuk van onfen Staet; maer, door tweedracht'
worden de grootfte zaeken verbrooken 1
De Eendracht verblydt zulken, welke zy zamen bindt, en die er getuigen van zyn — De Eendracht is, den God van orde'en vreede, aengenaem; daerom zeiden de Heide•nen zelve, dat er niets op aerde zy , waer m de Godheid meer behaegen fchept, dan in de eendracht, onder de menfchen. Ook bevestigt dit de gewyde Dichter, zeggende : hoe goet en lievlyk is het , dat Broeders te zae.
men menen ? de heer gebiedt aldaer
den zeegen , en het leeven tot in eeuwigheid Pf.
CXXX1I1: i, 3. Zelvs is de Eendracht
zo noodzaekelyk onder de menfchen, dat boosdoeners zich genoodzaekt vinden , eea zeeker zoort van eenigheid te bewaeren, zonder welke zy hunne verfoeilyke oogmerken tiet zouden kunnen bereiken.
Wat wonder dat de Heilige Schrivten de berainnelyke eendracht zo nadrukkelyk aenbeveelen ? Maer ik bid u, Broeders , (fchryvt paulus) door den naem van onfen Heer jesüs christus ,• dat gy allen het zelvde fpreekt en dat onder u geene fcheuring zyn , maer dat gy te zaemen gevoegd zyt, in eenen zelvden zin en s» een zelvde gevoelen, 1 Cor. Jfc i0. Zyt
eens-



,FER OPENBAERING. VIÏ?. BOEiC, 5^1
eensgezind, leevt in vreede; en de God der lievde en des vreedes zal met u zyn , 2 Cor. XIII: ii, Bmaerpgt u, te behouden de eenigheid des geestes, door Sen band des vreedes, Eph. IV: 3Zo vervult myne blydfchap, dat gy moogt eensgezind zyn, dezelvde lievde hebbende, van één gemoed en van één gevoelen zynde; en doet geen ding, door twisting, of ydele eer, Phil. Ui 2,3- Zo vermaende ook petrus: zyt alle eensgezind, medelydende, de broederen liev hebbende, met innerlyke barmhartigheid beweegd , vriendelyk ,
1 Petr. III: 8. De eendracht 'der Christenen moet har-
telyk. heilig, en befiendig zyn. Zy moet
hartelyk en welmeenénde zyn. Menfchen die zich, alleen in den uitwendigen fchyn , verëemgen, dikwyls om elkandeien, door geveinsde pluimftrykeryen , des te ligter te bedriegen, zyn verfoeilyke en allerfchaedelykfte huichelaers. De Eendracht moet heilig zyn, goede beginfelen hebben, en betaemelyke oogmerken bedoelen, om Gods eer, en het weezenlyk heil van het menschdom, te bevoorderen. Hebt geene gemeenfehap , met de onvruchtbaere werken der duisternis, (zegt daerom paulus) Eph. V:
|t Eindelyk moet de Eendracht belten-
dig zyn, zo dat zy niet verbrooken worde; geheel anders, dan die van waereldsgezinde menfchen, welke alleen zo lang duurt, als zy er reekening by vinden, x. deel. Nn



S6Z OVER DE ZEEDENLEER
Het Euangelie bedient zich, veel van vermeogende drangredenen, om de Christenen tot eendracht , aen te fpooren. paulus heeft dezelve zaemgevoegt, Eph. IV: 3-6, zegge_ de: bemerjtigt u te behonden de eenigheid des Geest, door den band des vreedes; één lichaem is het en één Geest , gelyk gy ook geroepen zyt, tot eene hoop uwer beroeping; één Heer; één Geloov, één Doop; één God en Vader van allen, die daer ts boven allen, en door allen, en in u allen, «. Alle de Christenen te zaemen maeken een lichaem uit, waer van de Verlosfer het Joofd is. Gelyk nu, in het menfchelyk leenaem , noch het getal der onderfcheidene lee- ' den , noch de verfehillende gebruiken , tot welke zy gefchikt zyn , de eenigheid van het hchaem wechneemen , noch de werking der leeden dwarsboomen ; zo kan ook het groot getal der Christenen, en de verfchillenheid der onderlinge dienften , welke zy, ter bevoordering yan het algemeen belang, verrichten, de eenigheid van dit geestelyk lichaem, van deeze Zeedenlyke Maetfchappy, geenszins wechneemen Maer , door twisten en twee-
dracht, wordt dit lichaem verfcheurd, en de leeden verhinderd, de onderfcheidene dienften te verrichten, tot welke zy gefchikt zyn. B. Er is, onder de Christenen, maer één
beest. Gelyk het menfchelyk lichaem maer
eene ziel heeft, die deszelvs beweegingen en
werk-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 5^3
werkzaemheeden reegeit , zo wordt o i| het geestelyk lichaem, waer van chkist s het, hoofd is door cénen Geest , beftuurd ; nae» menlyk door de invloeden van God den Heili• gen Geest. Wanneer derhalven de Christenen , door tweedracht, verdeeld zyn, is dit verfchynfel even zo onnatuurlyk, als of men een menfchelyk lichaem zag . van het welk de leeden, fchoon , door eene en dezelvde ziel, bewoogen en beftuurd, zich tegen elkander aenkantten, zo dat het écne lid, tegen het ander, in werkte.
y. De Christenen zyn ook geroepen, tot ééne hoop hunner beroeping , voor zo verre zy, uit kracht van hunne roeping , en op grond der Goddelyke belovten, de zelvde heilgoederen te gemoet zien. Maer wat zou er nu onge* fchikter zyn , dan dat menfchen , die, in het geloov, hoopen en verwachten, dat zy, in da huishouding der eeuwigheid, in dezelvde heerlykheid deelen zullen , onder eikanderen ver« deeld waeren?
5. De Christenen hebben éénen en denzelvden gemeenfchappelyken Heer, aen welken zy alleen onderworpen zyn. 7— Wat is er dan billyker , dan dat zy allen dien Heer , met denzelvden yver , en met verëenigde poogin» gen , dienen , en, in onderlinge zaemenftem? ming, verheerlvken ?
£. Er is maer één geloov. —- Alle de ChriH
x. DEEti. Nn 2



504 OVER DE ZEEDENLEER
tenen belyden ééne en dezelvde geloovsleer en, door het Geloov, zyn zy, met hunnen gemeenfchappelyken Heer, naeuw verëenigd Derhalven moet de belydenis van dezelvde leer, welke hen, aen ch rist os, hunnen gemeenfchappelyken Heer, verbindt, en het Geloov , het welk hen, met hun Hoofd, vereenigt, hen ook aen eikanderen verbinden.
t Er is maer één Doop Allen zyn zy,
door den zelvden Doop, der Christelyke Gemeente ingelyvd. Zouden zy dan niet , de één den anderen , eene byzondere lievde toedraegen, welke hen onderling, met eikanderen, verëenigt ?
* Eindelyk één God, en verzoende Vader, is er van allen, die daer is oneindig verheeven loven allen, en door allen werkt, als door zyne
werktuigen Maer hoe onnatuuriyk is,
dat kinders van éénen en denzeivden Vader, onder eikanderen , verdeeld zyn ?
Is nu in alles , wat, tot dit geestelyk lichaem , de Maetfchappy der Christenen, behoort , zulk eene onverdeelbaere eenheid, dan zyn zy ook alle verplicht, zich te benaerjtigen, om te behouden de eenigheid des Geests, de onderlinge verëeniging der harten, en de daeruit yoortfpruitende lievderyke eensgezindheid, te bewaeren, door den band des vreedes; door de zucht tot vreede, welke de harten aen eikanderen verbonden houdt.
Maer,



der openbaering. VIII. boek. 565
Maer, mag men denken, hoe is hier meede overeen te brengen , het zeggen van den Heiland, Matth. X: 34-36: meent niet, dat ik gekoomen ben, om vreede te brengen op de aerde; ik ben niet gekoomen, om vreede te brengen, maer het zwoerd, (volgens luc as) maer veel eer verdeeldheid : want ik ben gekoomen , om den mensch tweedrachtig te maeken, tegen zynen Vader , en de dochter , tegen haere moeder, en de Schoondochter , tegen haere Schoonmoeder , en zy zullen des menfchen vyanden zyn, die zyne huisgenooten zyn; (volgens lucas) want van nu aen zullen er vyv in één huis verdeeld zyn, drie tegen twee, en twee tegen drie; de Vader zal, tegen den zoon, verdeeld zyn, en de zoon, tegen den Vader , de moeder , tegen de dochter, en de dochter, tegen de moeder, de Schoonmoeder, tegen haere Schoondochter , en de Schoondochter , tegen
haere Schoonmoeder, Dan de Heiland fpreekt
geenszins, van verdeeldheeden onder de Christenen , maer van de teegenkantiDg der ongeloovigen, tegen het aenneemen van zyn Euangelie. Hy voorfpelt , dat de voortplanting van zyne leer , by toeval der boosheid van het menfchelyk hart , tweedracht, verdeeldheid,' en zelvs geweld en vervolging, zoude te weeg brengen ; voor zo verre de Christenen, om de belydenis van zyne leer , zich eene meenigte van vyanden , en wreede vervolging gen , zouden op den hals haelen. Zelvs zoa x. deel. Nn 3



5<5ö OVER DE ZEEDENIEER
er haet en vyandfchap ontftaen , onder de menfchen , die , door natuurlyke banden van bloedverwandfchap, zeer naeuw aen eikanderen verbonden zyn. Een ongeloovige Z00n zou zynen Vader, om dat hy belydenis deedt van het Euangelie, eene verblinde dochter haere geloovige Moeder, om die zelvde leden, haeten , en eene onbekeerde fchoondochter haere geloovige fchoonmoeder, uit het zelvde beginfel, mishandelen.
F. De vriendschap is eene byzondere ge«tegenheid en een onderling verdrag van dienstvaerdigheid, tusfchen twee of meer perfoonen. Zy maekt, dat wy eene naedere verbintenis hebben, met, en eene naeuwere betrekking, tot zeekere perfoonen . dan met , en tot, andere menfcnen. - üe grondfiag van de vriendschap , is eene zeekere geiykheid, welke twee of meer perfoonen , met eikanderen , hebben Deeze geiykheid is voórnaemenlyk geleegen m de manier van denken , in de gefteldheid van het gemoed, in het natuurlyk verftand m het femparement , in de neigingen , in de ambtsbeezigheeden (q). „ De vertrouwde „ vriendfchap ontftaet, meestal, alleen met », den tyd. uit eene kennis, in liet begin zeer » ruim en afgeleegen; en Hechts de tyd geevt s, haer de vastigheid eerst: even als een hecht»
n ge-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 567
j,,gewelv, het welk,, vervolgens, halve rot„ fen van gebouwen draegt (r)."
De vriendschap is, van de vriendelykheid, onderfcheiden. De laetfte ftrekt zich veel verder uit, dan de eerfte, naer dien wy, tot vriendelykheid, jegens alle menfchen, verplicht zyn ; maer de vertrouwelyke vriendlchap bepaelt zich alleenlyk tot zulke byzondere perfoonen , in welke wy de meeste geiykheid , aen ons zelven, ontdekken. Aen den anderen kant evenwel ftrekt zich de vriendfchap, ten aenzien van de uitwerkfelen, veel verder uit, dan de vriendelykheid , om dat de nadere verbintenis, welke wy, met onfe vrienden, hebben, meerdere en onderscheidende plichten met zich mede brengt.
Er is niets aengenaemer en nuttiger dan wel meenende en vertrouwde vrienden te hebben, met welke wy , in verleegenheeden, openhartig kunnen raedpleegen , die onfen goeden naem verdeedigen, en onfe welvaert, met eena onderfcheidende toegeneegenheid , bevoorderen. Een vriend heeft ter aller tyd liev , en éen broeder wordt, in de benaeuwdheid, gebooren, Spreuk. XVII: 17. Een man, die vrienden heeft, heeft zich vriendelyk te houden: want daer is een lievhebber, die meer aenkleevt , dan een broeder, Spreuk. XVIII: 24. Oly en reuk'
(O M ILLER I. O VII Deel p Ö492. DEEL. Nn 4 *



5^8 over de zeedemleer
werk verblyden het hart , alzoo is de zoetig, heid van iemands vriend, van wegen den raed der ziele ; verlaet uwen vriend , noch den vriend, uwes Vaders niet, Spreuk. XVII: 9 , 10.
Volgens Lord schaftesbory' (s), is hei een groot gebrek, in de zeedenieer van het Euangelie , dat de Verlosfer, en Apostelen met, op de vriendschap, hebben aengedrongen. Maer het Euangelie dringt nergens meer op aen , dan op de Broederlievde, eQ beveelt ons zelvs, zo het nood is, ons leven, voor de Broederen, te ftellen , 1 Joh. III: ic\ nu kan men het gene 't Euangelie, omtrent de Broederlievde, beveelt, zeer gemakkelyk, oP de vriendfchap, toepasfen. Daer te boven de vriendfchap, welke, uit eene byzondere overeenftemming, in denkwys en neigingen , ontHaet, is eigenlyk een werk der natuur; en het gene de Heiland, omtrent de algemeene menfchenlievde , heeft voorgefchreeven , kan ons, by wys van gevolgtrekking , gereedlyk keren, hoe wy dezelve, meer byzonder omtrent onfe vrienden , moeten uitöefFenen • en wanneer de Christenen de voorfchrivten 'van algemeene menfchenlievde , in het Euangelie opvolgden , zou de vriendfchap veel algemee* ner, en beeter gevestigd zyn. Voeg er bya dat de Heiland, meer dan eens, in het voor*
by.
CO C'iaracl* Pal, l p,



der 0pen3aering. VIII. boek. 569
bygaen, van de vriendfchap, gefprooken hebbe. In de gelykenis van den verlooren penning, zegt Hy, dat eene vrouw, wanneer zy dien gevonden heeft, de vriendinnen en de gebuurrinnen te zaernen roepe, om, in haere blydfchap, te deelen , Luc. XV: 9. Hy noemde zyne Apostelen , als meede lazarus , zyne vrienden , Luc. XII: 4- Joh. XI: 11. XV: 15. Met deezen naem vereerde Hy judas zelven , Matth. XXVI: 50. Hy zegt, dat iemand zyn leeven zette , voor zyne vrienden , Joh. XV: 13 , en ontleent zyne gelykenisfen zeer dikwyls, van het gene er, by vrienden, plaets heeft, Luc. XI: 5, 6, 8, XIV: 10, 12. XV: 6, 29- XVI: 9.
„ Nergens wordt ons, in het Euangelie, „ ae Vriendfchap rechtftreeks gebooden , het ,, gene niet moet gereekend worden , een gebrek in deszelvs zaemenftel van zeedenkunde. " te zyn , maer veel eer als een bewys van deszelvs volmaektbeid. De groote Verkon„ diger deezer blyde boodfehap was te wys, „ te lievderyk , dan om zyn juk , het welk „ ligt was , en het welk Hy op zyne onder„ daenen leidde , te verzwaeren , met iets te „ gebieden het gene ftrydig, tegen de orde 5, van eene goede Wet, in veele gevallen , „ ondoenlyk , en , in alle , onnoodig is.
^ jSieen! Het was zyne voortreffelyke
zending veel waerdiger den mensch te lee.x, deel. Nd j



570 OVER DE ZEEDENLEER
« ren, hoe hy zich, indien hy uit duizend „ één tot zyn raedgeever verkooren heeft „ beioort te gedroegen ; en dit heeft Hy \ » en na Hem zyne Apostelen , op de vol' „ doenlte wys, gedaen, zo door alle de zee„ delyke gronden , op welke de Vriendfchap •> rust, te leggen , en eenen betrekkelyken » phcht, die te recht, in de plaets van de „ edelfte vriendfchap , kan gefield worden , * de Broederlievde , te beveeien ; als door „ hun eigen gedrag, hierin, tot een voorbeeld te Hellen.
« De zuiverfte bron , waer uit de Vriend„ fchap kan voortkoomen , is de lievde tot • „ den Naesten. Maer wat zaemenftel van „ zeedenkunde wordt ergens gevonden , het „ geen de lievde tot den Naesten fterker aen-
pryst, dan het Euangelie ? - Hy, die,
„ overëenkoomftig met de voorfchrivien van „den Christelyken Godsdienst, zynen Naes„ ten bemint, kan en zal niet nalaeten, be» zit hy eenen vriend, denzelven liev te
„ hebben. Alleröpmerkelykst zyn de
„ woorden van onfen hekr , Matth. XV: 12-14. In dezelve, leert Hy zyne Apos„ telen, eikanderen alzoo liev te hebben „ gelykerwys Hy hen liev gehad had ; wek„ kende hen op , om het edelmoedigfte voorbeeld van de allergetrouwfte vrienden , die «voor eikanderen hun leven' opofferen , in
„ bec



BEK OPENBAERING. VUL BOEK. 571
, het betrachten der broederlyke lievde, naer
te volgen. Waer kunnen wy beeter
de zeedenlyke eigenfchappen der Vriendfchap „ leeren kennen . dan in den eerften Briev aen
de Coftnth Kap. XIII: 4 enz ? hier
„ meede teekent hy teffens alle de vereisen„ ten , die , in ons gemoed en wil, om de „ Vriecdfcnap te onderhouden , gevonden moeten worden , zo klaer en juist, als im„ mer van een Leermeester der zeeden, 5, wiens opzet was de Vriendfchap te gebieden , zou kunnen geëiscbt worden. Leerde „ ons j a s u s en zyne Apostelen , anderen te ,, doen , gelykerwys wy wenfchen , dat ons „ gefchiede: zy leerden ons onbetwistbaer „ hier door de edelfte betrachting van Vriend„ fchap. - Indien eindelyk onfe gezeegende „ Zaeligmaeker de Vriendfchap had afgekeurt, „ Hy zou nooit , met zyn volmaekt onzon„ dig voorbeeld, ons hier in voorgegaen heb„ ben. jEiLs verkoor niet alleen twaelv s, Apostelen , tot zyne metgezellen , maer , „ onder deeze , wordt, by herhaeling, één, „ naemenlyk joannes, zyn lieveling en be„ minde, dat is zyn vriend , genoemd. Zyn „ gedrag, omtrent lazarus, behoorde al. „ leen genoeg te zyn , om zyne fchynvrien„ den den mond te floppen. Vloeide niet, „ van zyne lippen , de lieffelyke en trouwl, har tige tael , lazarus, onfe Vriend ,
x. peel.



572 OVER DE ZEEDENLEER
" f1^' Apostel paulus drukte de voet-
r, ftappen van zynen Meester, wanneer hy „ timotheüs en titus eene byzondere „ lievde toedroeg ; en de heilige joannes „ de tedere vriendfchap van zynen Heer ge„ nooten hebbende, begint den Briev aen ,, gajus, met de lievderyke woorden , aen „ den gelievden gajus, welken ik in waerheid „ liev hel.
„ Uit alle deeze aen merkingen , blykt, „ myns achtens, zonneklaer, dat het geens„ zins, als een gebrek in het Euangelie, „ kan aengezien worden , dat in het zelve ,, van geene byzondere vriendfchap , als een „ plicht, gefprooken wordt, gelyk de Graef „ van Shafttsbury , in zyn CharaBristics heeft „ beweert" (O-
Het is zeer moeilyk , waere vrienden te vinden, en nog moeilyker de eens gemaekte vriendschap beftendig te onderhouden.— Zelden , zeer zelden , ontmoet men die ge. lukkige overëenftemming, welke twee of drie harten zo naeuw verëenigt , dat die verëeniging beftendig voortduurt, en, voor geene hunner overige plichten , behoevten , en betrekkingen , nadeelig is. De reden is allerduidelykst;] elk heeft zynen eigen ftand , in
de
(*) Algemeene (Uffenjehool yan Konflen en ÏVetenlehappen. VI Afd. XV Deel. p. 1Ö-19,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 573
de waereld , zo dat er , op de ganfche aerde , geen twee menfchen gevonden worden , die' in alles, volkoomen gelyk zyn. Ja zelvs, wanneer er twee menfchen waeren, elkand-ren , in neigingen, volkoomen gelyk , dan zou er nog geene volftrekte overëenftemming kunnen plaets hebben, naerdien zy beide het zelvde voorwerp begeeren zouden ; en , wanneer dit voorwerp de neigingen van beiden te gelyk niet voldoen koude, zou de overëenftemming verbrooken worden. Hier van daen is eene verftandige en beftendige Vriendfchap zulk een zeldzaem verfchynfel, onder de menfchen.' Het is nog ongelyk moeilyker de
Vriendfchap beftendig te onderhouden , dan dezelve te beginnen. Immers, buiten toedoen van de oprechtfte vrienden, kunnen er omftandigheeden voorkoomen, welke de waerneeming der vriendfchapsplichten verhinderen ; toeneemende beezigheeden, verandering van levensftand , nieuwe betrekkingen, en andere van buiten aenkoomende omftandigheeden , kunnen ons beletten , om de voorige gemeenzaemheid, met eenen vriend, aen de hand te houden. Een toeval maekt dikwyls vriendfchap , en een ander onvoorzien toeval verbreekt dezelve. Het onderfcheiden belang maekt ook meenigmaelen, dat vrienden niet lang verëenigd blyven. Het kan daerom niet ongepast geacht woi-
X. DEEL.



574 OVER DE ZEEDENIEER
den , dat wy wat meer byzonder, en uitvo*. nger, handelen , over de vriknijschap haere eigenfchappen , en voordeelen , ais meede' over het kiefen van vrienden, en het onderkou, aen van vriendschap.
A Wy beginnen , met de Eigenfchappen der vrie« schap , 0f de plichten , welke Vrienden wederzydsch te betrachten hebben.
De bron der vriendschap, gelyk wy reeds gezegt hebben is eene overëenftemming van gevoelens, neiging, én bedoelingen; zonder deeze, kan er geene waere en eigenlyk gezegde Vriendfchap plaets hebben. Maer, zal de Vnendfchaps verëeniging wel gegrond, duurzaera , en voordeelig zyn , dan moet zy voornaemenlyk de volgende eigenfchappen bezitten. Zy moet oprecht, verftandig , belangeloos, getrouw, openhartig en vooral deugdzaem wee een.
* De waere vriendschap is oprecht ea hartelyk. ~ Uitwendige vertooningen, plichtPl^gmgen , en fterke betuigingen van ' verkkevdheid , aen eenen byzonderen perfoon , in welke het hart geen deel heeft, is eeQ verfoeilyk bedrog , het welk maer al te veel Plaets heeft , by de zulken , die er zich op toeleggen , om eenen anderen, onder den fchyn van vriendfchap, tot een werktuig te gebruiken , in het bevoorderen van zyn eigen belang. Het goed, (zegt daerom salomo)
brengt



DER 0PEN3AERING. VIII. BOIK. 575
brengt veele vrienden toe ; maer de arme wordt , van zynen vriend, gefcheiden, Spreuk. XIX: 4. Een man , die zynen Naesten vleit, Spreidt een net uit, voor deszelvs gangen, Spreuk. XXIX: 5.
0. De vriendschap moet verftandig zyn. Hoe oprecht en welmeenend eene Vriendfchap ook mooge begonnen worden , de gevolgen zullen nadeelig zyn , wanneer men daer in , niet met wysheid, te werk gaet. Eene onbedachtzaeme voojbaerigheid heeft, ook in dit geval, veel verdriet en onaengenaemheeden te weeg gebracht. ■ Het is waer , in
het aengaen van vriendfchap, zyn wy, voor een gedeelte, lydelyk, voor zo ver de overëenftemming van gevoelens en neigingen daer toe werkzaem is. Maer een verftandig Christen draegt zorg , dat hy , door den uiterlyken fchyn , niet bedroogen worde. Enkel op eene uitwendige voorkooming , Vriendfchap aen te gaen, is zeer onbedachtzaem. Zal iemand, in waerheid, myn vertrouwde Vriend worden , dan moet ik hem eerst leeren kennen, en geene meer gemeenzaeme verkeering met hem aenvangen , voor dat ik zulke hoedaenigheeden in hem ontdekt heb, welke my genoegzaem overtuigen, dat hy, voor myne Vriendfchap, gefchikt zy. Dan hier over naeder, wanneer wy , over het kiefen van vrienden, fpreeken zullen. Alleenlyk zal ik er nog byvoegen , dat
X. DEEL.



57<5 OVER DE ZEEDENLEER
men , ook in het beöeffenen van Vriendfchap, verftandig moet te werk gaen , door zich > in de meer gemeenzaeme verkeering , te wachten , van alles, wat de meer byzondere toegeneegenheid kan doen verkoelen, en zich te fchikken , zo veel het behoudens een goed Geweeten, gefchieden kan , naer de zwakheeden en gebreeken van eenen vriend; als meede door alles , op eene gepaste wys, aen te wenden, wat het onderling genoegen bevoorderen kan.
y. De vriendschap zy belangeloos. Wanneer het eigenbelang de dryvveer is, in het aengaen cf onderhouden van Vriendfchap , is zy geveinsd. Het verfoeilyk eigenbelang maekt» dat ryke en vermoogende lieden zo veele fchynvrienden hebben, die alleen zich zelven zoeken. „ De ryken, voornaemen , en aenzien ly ken , zullen nog veel meer moeite „ hebben, dan armen, om waere vrienden te „ vinden. Hunne tafel, lusthooven , ver„ maeken, en groote macht, om het geluk ,, van anderen te bevoorderen , zullen ge,, ftaedig hunne kaemers vullen , met men,, fchen , die, naer den uiterlyken fchyn , „ naer hun hart ftaen , maer in de daed „ Hechts eene naedere gemeenfehap met hun„ nen kelder,zoeken. Zy zullen , in die uu,, ren, waer in zy hunne gedachten, na eene „ fcherpere infpanning, meerder vryheid wil-
„ len



der openbaering. VUL boek. 577
Éfj len geeven, alle oplettenheid noodig heb" ben , om den looien vleier, van den ge" dienftïgen en aengenaemen vriend , recht te ' onderfcheiden" («> De arm wordt zelvs van zynen vriend , gehaet; maer de Uevhebbers des ryken zyn veele, Spreuk. XIV: ao. Veelen fmeeken het aengezicht des Prinfen , en een. teder is een vriend den* geenen > die givten geevt, Spreuk. XIX: 6. "
S Tot de waere vriendschap behoort de 'trouwheid , zo dat de één des anderen belangen , in alle omftandigheeden , met eene meer dan gemeene toegeneegenheid, behartige, en men de onderlinge geheimen zorgvuldig betere. Deeze Getrouwheid openbaert
zich ,' vooral in ongeleegenheeden , zo dat de tegenfpoed de toets der waere vriendfchap zy. Een broeder, (zegt daerom salomo) wordt, in de benaeuwdheid, gebooren, voor zo ver men naemenlyk, in tyden van ongelegenheid, eerst ontdekt, wie een broeder , een waer en getrouw vriend , zy , Spreuk. XVII: 17„ Dan blinkt onfe geneegenheid, voor eenen vriend, op het luisterrykst, wanneer wy „ hem byblyven , als de geheele waereld hem „ veriaeten heeft, wanneer wy zyne belan„ gen behartigen, als het eene fchande ge, st acht wordt, aen hem te gedenken OJ.
(a) miller 1. c. vii Deel p. 7°3» 7°4« (v) Algemeene OefenfchooU 1. c- p« 9' • x. deel. 00



578 OVER DE ZEEDENLEER
In zulk een geval vertoonde jonathan de kracht van zyne vriendfchap, aen david
Over het bewaeren der geheimen, hebben wy reeds gefprooken (w) , en dat deeze Ge trouwheid, byzonder in vrienden, die het ganfche hart voor eikanderen openleggen, se. vorderd worde, heeft geen betoog noodig «. Immers de openharil&heid is een ^
kelyk verë.schte, in de vriendschap
Achterhoudenheid en geveinsdheid is een blyk en gevolg van wantrouwen. Een der voornaemlle genoegens en voordeelen van de Vriendfchap beftaet daer in, dat men zyn hart kan openleggen , voor iemand, van welken wy verzeekerd zyn, dat hy een byzonder deel neeme, in al ons ]iev en ]eed> De openhartigheid, omtrent eenen Vriend, neemt daerom toe, naermaete het vertrouwen fterker wordt. J"
„ Daer is in de daed geen gevaerlyker „ vyand , voor de Vriendfchap , dan die ge„ veinsde achterhoudenheid , door welke men ,, zyne waere oogmerken verbergt, en ech„ ter raed vraegt; of, door kwanswys Hechts 3J eene waerheid te verfwygen , opzettelyk „ valfche gevoelens in den boefem van hem 5. met wien wy verkeeren , tracht over tê » norten. Dus achterhoudend te handelen , , , » niet
C*; Bmn P.5qs>, en2.



DER OPENBAERING. VIïI.' BDEK. S79
9, met zynen vyand , is Staetkundig en wys ; „ met onbekenden, is voorzichtig, ten min» „ ften verfchoonlyk; maer dus te werk te 3, gaen , met onfen boezemvriend , is zo " laeghartig en fnood, dat het zich zelven „ genoeg fchaeme" (x).
£. Eindelyk moet de vriendschap vooral ieugdzaem zyn.
Het beginfel der vriendschap moet deugdxaem zyn, zonder dit kunnen wy, voor onfen Vriend , geene waere hoogachting hebben. Een uiterlyk voorkoomen van bevalligheid en welgemanierdheid, of het genoegen in iemands verkeering, moet ons daerom niet aenftonds voorïnneemen , om hem , tot eenen Vriend s aen te neemen , maer zyn verftand en deugdzaemheid moeten hem den weg baenen, toe onfe Vriendfchap. Zo doende zal , in de meer gemeenzaeme verkeering, het aengenaeme, met het nuttige , gepaerd gaen.
Het oogmerk van de vriendschap moet ieugdzaem zyn, zo dat de één des anderen weezenlyk geluk en genoegen, niet alleen voor den tyd , maer ook vooral voor de eeuwigheid, trachte te bevoorderen. Hier
toe behoort ook, dat men eikanderen de verkeerdheeden , met eene lievderyke befcheidenheid , onder het oog brenge, en er zich op
O) 1. c. p. 10, ii.
X. DEEL* O® ft



5S0 OVER DE ZEEDENIEER
toelegge, om elkander, met opwekkende woorden, en uitlokkende voorbeelden, tot God zaeiigheid aen. te fpooren; ten einde de Vriend-' fchap, op de aerde begonnen , in den hemel volmaektelyk uit te oeffenen. '
Eenen vriend zyne zwakheeden en gebreeken onder het oog te brengen, is wel eene gevaerlyke betrachting, maer dit ontflaet ons niet, van onfe verplichting; en gefchiedt het, met eene bedachtzaeme befcheidenheid, zal het eene gewenschte uitwerking hebben. Alle de bedryven van eenen vriend blindelings goed te keuren, en zyne misflaegen ongemerkt te laeten voorbygaen, is, met de by zondere lievde, welke wy hem toedroegen, geheel onbeftaenbaer; en, zo doende, zou het eer fchaedelyk, dan voordeelig zyn „e Jneenzaem met hem om te gaen. Zelvs is het gevaer, van kwaede grondbeginfelen , neigingen , en gewoonten , ongemerkt over te neemen, des te grooter , naermaete de geduuïige befchouwing van het kwaed veröorzaekt dat de ondeugd zich minder afzichtig vertoo! ne, en de kwaede neigingen, onder een ge. noeglyk verkeer, des te ongevoeliger in onfe harten influipen.
De Vriend van eenen Christen moet vooral de Vriend van God zyn, te meer om dat het tiet mogelyk is, in eene gemeenzaeme verKeering, met eenen mascht die God ^
vreest,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 5&I
Vreest, een goed Geweeten te bewaeren , en geen gevaer te loopen, van, uit gedienstig.
heid, iets onbetaemelyks te verrichten. 1
De heer verfcheurde de werken van josafhat j Koning van Juda, om dat hy zich vergezelfchapt had , met ahasia , den Koning van Israel, die godlooslyk handelde, in zyn doen,
a Kron. XX: 35-37 > m er was mr hm van het aengezicht des h eer en groote toornigheid, om dat hy den godloofen geholpen, en die den heer haetten , liev gehad had, 2 Kron. XIX: 2. Hy zal verkeeren, in des h eeren tent,
en woonen , op den berg zyner heiligheid
t« wiens oogen de verworpene veracht is, maer hy eert de geenen, die den heer vreefen, Pf. XV: 4. De vriendfchap der waereld is eene vyandfchap Gods; zo wie dan een vriend der waereld
wil zyn , die wordt een vyand Gods gefield,
Jac. IV: 4-
B. De Voordeelen van de vriend scha? zyn zo blykbaer , dat de allerwoeste volken
dezelve hoog gefchat hebben. • Zy is de
bron van zeer veele genoegens, beide in voor» fpoed, en onder tegenheeden ; en hoe groot is het nut, het welk deugdzaeme vrienden , uit hun onderling gemeenzaem verkeer, trekken kunnen ?
«. De vriendschap is aengenaem en nuttig in voorfpoed; zelvs zou een leeven, in allerleien overvloed, maer zonder verkeeringft
x. deel. O o 3



582 OVER DE ZEEDENLEER
met eenen vertrouwden vriend , allerverdrie; tigsc weezen. Men heeft geen waer genoegen van den aerdfchen voorfpoed, ten zy er een ander meede in deele ; maer het goede te genieten , met eenen waeren vriend , geevt ongelyk meer zoetigheid, dan het zelve alleen
te fmaeken. Trouwens het genoegen is
van dien aert , dat wy daer door aengefPoord worden , om de oorzaek van onfe vreugde aen anderen , bekend te maeken; het genoe' gen openbaert zich van zelvs, in de trekken van het gelaet, en dikwerv zyn wy er zo meede ingenoomen, dat wy als gedrongen worden, om het gene, waer over wy ons .verblyden, aen anderen te verhaelen. Hoe zeer is derhalven de vriendschap gefchikt om ons genoegen, in daegen van voorfpoed' te vergrooten, wanneer men verzeekerd is' dat een welmeenend vriend zich hartelyk, me't ons, verblyden zal, zo drae by bericht kryec van onfe blydfchap? Een Christen is de beste vriend; hy is altoos blyde t mt dm blyden Rom. XII; 15. J 1
. Dae* te boven floe grooter onfe voorfpoed hoe meer er zyn, die ons benyden. Deeze wangunst kan niet nalaeten , ons ge- joegen te verminderen. Hoe aengenaem is i*t dan, m zulk een geval, eenen getrouwen ' vriend te hebben , die hanHvi- h«Ti * onfe blydfchap ; ^ MeiBt'
Ook



DER OPENBAERING- VIII. BOEK. 583
Ook is de Vriendfchap . in voorfpoed, allernuttigst. Een waer Vriend zal deeze gelegenheid waerneemen , om leerzaeme aenmer* kingen te maeken , en ons op te leiden, tot eene dankbaere erkentenis van Gods weldaedig beduur , en de verplichting herinneren, om den God en den Vader te danken , in den naem van jesus christus, Eph. V: 20. Deeze vriendelyke opwekkingen koomen byzonder dan te pas, wanneer onfe onderneemingen, met eene goede uitkoomst, gezeegend worden , en wy gevaer loopen, om onfe harten, aen de zinnelyke dingen , vast te hec ten. Wanneer is een getrouw en Godvreefend vriend nuttiger en noodzaekelyker , dan in zulk een geval ? p. Niet minder aengenaem en nuttig is de
Vriendfchap, in tegenfpoed. Immers het
is eene zeer aenmerkelyke vertroosting, in onfe ellenden en verdrietelykheeden , dat wy iemand hebben, aen welken wy dezelve kunnen bekend maeken, en met welken wy kunnen raedpleegen , in de verzeekering, dat hy, in onfe fmerten , zulk een gevoelig deel neeme , als waeren zy hem zelven overgekoomen. In zulk een geval , oeffent de Vriendfchap haere kracht, in nadruk; dan eerst wordt haere oprechtheid openbaer. „ De „ waere . de oprechte, Vriendfchap is best , in tegenfpoed , te beproeven. Zy alleen
X. DEEL. 00 4



584 OVER DE ZEEDENLEER,
„ weet het jok, en den last, van rampen en „ ongenoegen, door den byftand, dien zy „ geevt, draeglyk te maeken. Voor folte„ ringen van een wreed lot, is geen geveinsde „ Vriendfchap beftaenbaer ; — deeze deinst
„ in tyden van nood, te rug; dan ,
„ als zy meest te pas zou koomen, ontdekt s, men , dac zy in niets meer, dan in eene 9, uiterlyke vertooning, beftaen heeft. Een 9, welmeenend Vriend, daerëntegen, trotfeert 3, de woedenfte ftormen van onheilen. Zyne „ ziel, waerlyk deel gehad hebbende , in de „ beloovde trouw , verheft zich , manmoe-
*> <Üg, tegen alles aen , en zoekt, in
„ nood en dood , de oprechtheid van zyn „ woord, de trouw , door hem gezwooren ,
„ aen zynen medgezel te bevestigen. £l
„ is het, dat zyne zwakke poogingen te kort „ fchieten , om het onaengenaeme, en ver„ drietelyke, wech te neemen ; zyn goede „ raed, en gemoedelyke aenfpraek, vertroost „ ten minften den lyder ; en wat genoegen is » het niet, in dien toeftand, zich daer van
„ te kunnen bedienen ? Het byzyn —
„ het verkeer, Van onfe vrienden gêevc
»» dan veel zoet; het beurt ons neerge-
i, flaegen hart op; het vernieuwt onfe
„ lusten; het bemoedigt ons vertrou-
» wen 5 en het fterkt onfe hoop :
9, want gelukt ai eens de bygebrachte hulp en
» hy-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 585
, byftand niet; wordt zy , met de ge-
" wenschte en bedoelde uitwerking, niet ba
" kroond \ dan nog vindt men gronden
*! van troost , en opwekking. Hy toch
leidt de denkbeelden van zynen bedrukten " Vriend op, tot den eeuwigen oorfprong
" van alles. Hy zoekt, door gepaste
" bedenkingen, alle murmureerende klachten, " over zyn lot, in hem , voor te koo-
' men . terwyl hy hem aenfpoort, tot
", eene' Christelyke gelaetenheid , en ftille „ verdraegzaemheid, als het echte kenmerk „ van eenen Christen" Gy).
y. Uit het gemeenzaem verkeer , met eenen verftandigen en deugdzaemen Vriend, kunnen wy ongemeen veel nut trekken.
Hy is altoos bereid, om raed te geeven, en byftand te verleenen- Men kan zyn ganfche hart, aen hem, gerust openleggen; zyne wysheid doet veele ongegronde bekommeringen verdwynen; hy heldert onfe denkbeelden
op, en fcherpt ona doorzicht. Zeer
dikwyls zyn wy niet gefchikt, om, in onfe eige zaeken, recht te oordeelen, met die onzydigheid, welke er vereischt wordt , om de bekwaemfte middelen by de hand te neemen; en, in treffende voorvallen , ontbreekt ons meestentyd de noodige bedaerdheid, om
00 Algemeene VaierU Lelteröef. V Deel. % SS. p. 4,'>3 > 434» a. DEEL. O.o 5



586 OVER DE ZEEDENIEER
geene overhaeste befmiten te neemen. Hoe aengenaem en nuttig is, in zulke omftand; heeden , een getrouwe Vriend, die, met be daerce onzydigheid , over onfe zaeken oor" deelt , en de middelen aenwyst , om onfe rust en welvaert te bevoorderen ?
Hoe aengenaem en nuttig is "een Vriend die zich niet alleen beyvert , om ons het lee! ven , op alle wyfen , genoeglyk te maeken , maer ook elk eene gepaste gelegenheid waerneemt, om ons , tot deugd en Godsvrucht op te wekken ? Ik verblyde my , (zegt de Ko' nmglyke Dichter) in de geenen, die tot my zeggen, wy zullen in het huis des heer en gaen, Pf. CXXIi: i.
C. Zo voordeelig de waere vriendschap is zo fchaedelyk is de valfche. Die, met onverftandige en ondeugende menfchen , vertrouwelyk verkeert, is zelvs onverftandig en ondeugend, of hy loopt immers groot gevaer, van het fpoedjg te worden. Niets is er derhalven van meerder aen belang , dan dat vry bedachtzaem zyn , in het kiefen van vrienden*
„ In het algemeen moet men, by de op„ richting van zulk een meer bepaeld gezel„ fchap, het deugdzaem oogmerk hebben , „ zich, door deeze uitgeleefene reisgenooten, „ den weg der deugd des te aengecaemer te „ maeken , en zich deels door hunnen raed,
» hy-



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 587
jl byftand, en voorbeeld, de beleeving zyner plichten gemakkelyker te maeken, en zynen * Kring van werking uit te breiden ; deels " meede, door een onfchuldig vermaek, zich, " tot zyne gewoone plichten, des te bekwae" mer te maeken. Hier uit volgt dan in het " byzonder , dat men , met de uiterfte voor') zichtigheid , alleen wyze en godvruchtige *' vrienden, uit de allerzuiverfte oogmerken, ''kieze; eerst na, eene zeekere beproeving, \' eene 'nadere en meer vertrouwde gemeen' fchap allengs met hen aengae, en deezen " band > door eene wederzydfche daedelyke lievde' en trouw, geftaedig naeder toe hae-
De voornaemfte regelen , in het kiezen van Vrienden, zyn de volgende:
e. Men moet geene ondeugende menfchen, al zyn zy nog bevallig, in de verkeering toe zyne Vriendfchap toe laeten. Dit ftuk heeft geen betoog noodig. Hoe meenig een jongman is ongevoelig geheel bedorven , na dat by Hechte lieden, tot zyne vrienden, gekoozen had. Welgelukzaelig is de man , die niet wandelt, in den raed der godloozen, noch Jtaet op den weg der zondaeren , noch zit in het gf Jtoelte der /potten, Pf I: 1.
3. Men moet geene Vriendfchap aengaen,
O) muit 1. C. VII Deel p. 685, 686. X. DEEL.



538 OVER DE ZEEDENLEER
met onbekenden, om, door den uitwendige fchyn, met bedroegen te worden. Daerom is de Beproeving hoogst noodig. Er zyn menfchen , welker gemoed valsch is, en die niet anders zyn kunnen , om dat het hunne natuurlyke gefteldheid zo meede brengt- anderen zyn vrienden , uit eigen belang , en zo drae dit ophoudt, neemt ook de Vriendfchap 1 een einde. Er is gevolgelyk niets noodzaeke. lyker , dan dat wy menfchen , die een goed voorkoomen hebben, ten aenzien van hunne oprechtheid, uit het gedrag, beproeven. Deeze beproeving gefcbiedt het best, in zulk een geval, waerby het eigen belang te pas koomt: danst iemand, die ons betuigingen doet, van byzondere toegeneegenheid en achting, niet te rug, wanneer hy, om onfen wil, iets van zyne voordeelen en genoegens, moet afftaen,
dan is hy een oprechte vriend Ondertus-
fchen moet men zich, » het oordeelen , niet overhaesten , maer bedaerdelyk te werk gaen , wachtende zich, aen den eënen kant, van ongegronde achterdocht, en, aen de andere zy. de van ligtvaerdigheid.
7- De Vriendfchap heeft wel haeren grond, in overëenftemming; maer er wordt, tot eene wel gevestigde Vriendfchap , juist geene volKoomene geiykheid van gevoelens en neigingen gevorderd. Zelvs is eene al te groote overeenüemming dikwyls meer fchaedelyk, dan
voor-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 58?
Voordeelig., voor de Vriendfchap. Eenig verfchil zal de beste uitwerkfelen te weeg brengen. „ De naergeestigheid, met de naergees„ tigheid gepaerd, verkeert, in eene neerflach„ tige droevheid ; de blygeestigheid , by de „ blygeestigheid gevoegd, loopt op de gek„ heidNiit; doch de blygeestigheid, met de „ naergeestigheid vereend, wordt tot eene „ redelyke vrolykheid. Een haestig mensch is „ dikwyls krakeelzuchtig, wanneer men tegen „ hem weer haestig is ; een zachtzinnig „ mensch is meenigmael laf, wanneer hy „ eenen zachtzinnigen ontmoet; maer haesti„ gen en zachtzinnigen , te zaemen gepaerd, „ fpruit er eene beminnelyke zeedigheid „ uit (o)."
S. Ook is het niet noodig , dat wy menfchen , van eenen gelyken ftaet , tot onfe Vrienden kiezen: want men verbindt zich niet, met de ambten en eeretytelen, maer met de
perfoonen. De geiykheid van ftaet geevt
wel aenleiding , tot Vriendfchap, maer zy is geen noodzaekelyk verëischte daer van. Zelvs is zy dikwyls ftrydig, met de Vriendfchap; daer de wederzydfche belangen, welke een gelyke ftaet mede brengt, en de naeryver, die er ligtelyk by koomt, de Vriendfchap onbeftendig maeken.
(fl) PICTET i. C. p. 721. X. DEEL»



590 OVER DE ZEEDENLEER
B. Eindeïyk moet men de vriendschap onderhouden. - Iemand, die, in zyne Vriendfchap, veranderlyk is , en oude vrienden zonder gegronde redenen , laet vaeren zal maeken, dat hy ten laetften in het geheel geene vrienden meer hebbe, en dat niemand zich op zyn betu.gen van byzondere toegeneegen! heid en achting, meer verlaete.
*" 0m de vriendschap te onderhouden en beftendig te maeken, wachte men zich niet alleen , van alle fchynbaere beleediging, maer men verge ook niet te veel, van zyne vrienden, om de Vriendfchap niet moeilyk te maeken. - Men waepene zich, tegen de verleiding van het eigen belang ; die zich zelven alleen be. oogt, kan geen oprecht en beftendig vriend weezen. Men wachte zich, van alle ongegronde achterdocht. Hoe meenigmaelen doet eene ongunftige opvatting van woorden en bedry ven, in onfen vriend, dingen vermoeden, waer aen hy niet denkt, en waer van hy zelvs eenen afkeer heeft; eene onbedachtzaeme argwaen kan niet alleen de Vrierdfchap doen verkoelen , maer zelvs den grond leggen, tot afkeerigheid van zynen perfoon. - Wyders kan de geringfchatting van eenes anderen gaeven, vermoogens, hoedaenigheeden, en verdienften mede werken, om de Vriendfchap te ondermynen. & Men wachte zich o»k, van een onge-
grond



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 50*
grond wantrouwen, aen de welmeencnheid van izynen Vriend, men verfchoone zyne gebree;iken ; men fchikke zich, zo veel mogelyk is, iiuaer zyne zwakheeden; men betoone, in alles, li dat men prys ftelle , op zynen vriend , en deel ijneeme , in al zyn liev en leed; en men gae li openhartig met hem te werk, op dat het hem jblyke, dat hy ons vertrouwen gewonnen heb„ bo. — Voorts herinnere men zich geduurig ; de vriendfchapsplichten , en verzuime geece
geleegenheid , om daer aen te beantwoorden, y. In geen geval ondertusfchen , wordt er i meer bedachtzaemheid gevorderd, dan wanneer i onfe Vriend iets doet , waer over wy niet te 1 vreede zyn, of iets van hem verhaeld wordt, i! het welk onfe goedkeuring niet wechdraegt. Ia ; zulk een geval, onderhoude men zynen Vriend
zelven, over de zaek, zonder uitftel, en geei ve hem gelegenheid, om zich te verantwoorI den, eer wy, door vooröordeelen, tegen hem i ingenoomen worden. Zonder dit, zal
men zeer fpoedig een zoort van onverfchilig; heid aenneemen ; daeruit volgt minachting; I men begint eikanderen te myden , en vervol| gens te fchuuwen; en dat, zonder dat, noch I de één , noch de ander, naer den oorfprong i der verwydering , onderzoek gedaen hebbe.
S. De gemeenzaemheid tusfchen vrienden i moet niet al te groot weezen ; zo dat de één i den anderen , gelyk men zegt, overlóope,
X. DEEL.



59^ ÓVER. DE ZEEDENIEER
Zo doende gaet niet alleen het zoete van dé verkeering ongevoelig verlooren , maer men maekt het eikanderen verveelende; en de ondervinding leert ten overvloede, dat eene al te drukke verkeering van korten duur zy. Spaert uwen voet, van het huis uwes naesten, (zegt daerom salomo) op dat hy niet zat van u worde, en u haete, Spreuk. XXV: 17.
s. Eindelyk draege men zorg, van den kring zyner Vrienden niet te ver uit te breiden. Anderszins worden de Vriendfchapsplichten al te zeer vermeenigvuldigd; en het gene op zich zelvs aengenaem is, wordt, langs deezen weg, tot eenen last. Ieder heeft zyn onderfcheiden Temperament, en zyne verfchillende neigingen ; dat maekt, dat de geneegenheid van den eenen veeltyds, met die van den anderen , ftrydig is. Wanneer men derhalven veele vrienden heeft, is het ongemeen moei- lyk, om zich, naer elk, te fchikken, en zorg te draegen, van zich, door aen den eenen te veel toe te geeven, niet by den anderen te veronaengenaemen. — Maer heeft men een klein getal van uitgeleezene Vrienden , dan leert men hen gemakkelyk kennen, en opmerken, uit welke bron hunne zwakheeden en gebreet ken voortkoomen. Men gewent er ongevoelig aen , zich , naer hunne geneegenheid, te fchikken ; en men zal ze doende, door een geftaedige , maer niet al te veelvuldige, ver-
kee-



der openbaering. VIII. boek. 593
keering , de Vriendfchap beftendig maeken.
Ondertusfchen is er één geval, in het welk men de Vriendfchap mag en moet verbreeken; wanneer naemenlyk het veranderd gedrag van onfen Vriend , of de verandering van onfe omftandigheeden , de verdere beleeving der Vriendfchapsplichten onmoogelyk maeken. — Verzaekt myn vriend de deugd; verliest hy , door eigen toe doen, zyne achting; of veranderen myne omftandigheeden, zo dat ik de gemeenzaeme verkeering met hem niet onderhouden kan , zonder hoogere plichten te veronachtzaemen; dan mag en moet ik de banden van meer byzonderen omgang verbreeken. —— Evenwel moet de Vriendfchap nimmer, in vyandfchap veranderen ; kan men de vriendfchappelyke en vertrouwelyke verkeering, mee iemand , niet meer onderhouden , hy blyvt evenwel onfe Broeder, en een voorwerp van onfe algemeene Menfchenlievde; en de toevertrouwde geheimen moeten heilig bewaerd worden.
G. Het medelyden behoort ook, onder
de gezellige Deugden. Een mensch, die,
alleen voor zich zelven , in de waereld is, zich, over den toeftand van anderen, niet bekommert , en de ellenden van zynen Naesten, met onverfchillige oogen , geheel ongevoelig aenziet , is zeekerlyk geen menfchen vriend ; en de Maetfchappy heeft van hem geene
x. deel. • PP



594 OVER1 DE ZEEDÉNLEEft
voordeelen te wachten. Hoe berrrinneJyk er* nuttig is hy daerëntegen , in het gezellig keven, die nimmer eenen ellendigen ziet, zonder een gevoelig medelyden, en alles, wat in zyn vermoogen is, aenwendt, om den lyder te verlosfen , of immers zyne fmerten draeglyk te maeken.
Het medelyden en de Weldaedigheid maeken te zaemen eene hoofddeugd uit; maer zy zyn onderfcheiden, naer de voorwerpen, omtrent welke zy worden uitgeoefend. De Weldaedigheid moeten wy bewyzen , aen alle menfchen zonder onderfcheid ; maer het Mede* lyden of de barmhartigheid is die bebepaelde Weldaedigheid, welk, omtrent ellendigen, wordt uitgeöerTend.
Er is geene Deugd , welke ons Gode meer gelykformig maekt, dan deeze. God is het volmaekfte voorbeeld van Barmhartigheid , en wil dat wy Hem, ook in dit opzicht , zullen naer volgen. Ween barmhartig , gelyk Uv /„. melfche Vader barmhartig is, zegt de Heiland, ■Luc. VI: 30. De heer, uw God, is een barm* hartig God, zeide mose tot Israël Exod. XXXIV: 6. Deut. IV: 3r. Barmhartig en genadig is de heer, langmoedig, en groot van
goedertierenheid; geiyk zich em ^
fermt, over de kinderen, omfermt zich de heer over de geenen, die Hem vreezen-, Pf. CIII: 8, 13- God is ryk, m barmhartigheid, Eph.' Il'
4-



DEll OPENBAERING, VIII. JBOERV
4. De Heer^ is zeer barmhartig en een Onifertner , Jac. V: ii. i-— God heeft er een byzonder welgevallen in, wanneer wy Hem, in dit opzicht , naer volgen. Ik wil barmhartigheid, (zegt Hy) en niet offerande, Hof. VI: ö". Matth. IX: 13. XII: 7.
De Verlosfer heeft daerom, op de barmhartigheid ï nadrukkelyk aengedrongen , zeggende: Zaelig zyn de barmhartigen , want hun zal barmhartigheid gefchiedien , Matth. V: 7. Dit voorbeeld volgden zyne Apostelen. Zo doet dan aen, (fchryvt paulus) als uitverkooreren Gods, heiligen, èn beminden'; de innerlyke beweegingen der barmhartigheid , Col. III: 12; (en petrus) zyt allen gezind, medelydig, de broederen liev hebbende, met innerlykt
barmhartigheid bewoogen , 1 Petr. III: 8.
Ook wordt ons de barmhartigheid aengepreezen , als een der zeekerfte kenmerken van een oprecht Geloov; daerom zal de Richter van dooden en leevenden de werken der barmhartigheid , als bewyzen en vruchten van het Geloov , in den grooteft dag. uitdrukkelyk vermelden, Matth. XXV: 35, 36. Zeer merkwaerdig is de uitfpraek van ja co bus den Apostel: een onbarmhartig oordeel zal gaen, over hem , die geen barmhartigheid gedaen heeft, en de barmhartigheid roemt, tegen het oordeel % dat is, zy wendt het veröordeelend vonnis af a> Jac, II: 13*
x. ceel. Pp 2



5£><5 over de zeedenleer
Zelvs is het medelyden eene aengenaeme aendoening. „ De fmert , welke deeze „ aendoening vergezelt, is van dien aert, dat „ eene edele zie] zich er niet van zou ont„ flaen, fchoon het, in haer vermoogen, wae-
„ re. Medelyden verwekt eene teeder-
„ heid van hart, zeer gefchikt, voor deugd„ zaeme indrukfels. Het zet ons aen , tot 3, omzichtigheid en nederigheid, doet ons de „ wisfelbeurtigheid der menfchelyke zaeken „ opmerken, en onfe afhangelykheid van den „ grooten Oorfprong onfes beftaens ; terwy! , „ geftaege vreugd, en onafgebrooken voor„ fpoed , den mensch onoplettend, trotsch,
„ en ongodsdienftig , maeken. Het be-
„ toon van medelyden , zelvs ten opzichte „ van ingebeeld lyden, kan niet misfen genoegen te fchenken , wanneer het vergezeld „ gaet, gelyk het gemeenlyk doet, met de „ goedkeuring van Rede en Geweeten , die ,, het eene deugdzaeme aendoening noemen, „ van eenen heilzaemen invloed, op de zae„ menleeving, wonder gefchikt naer onfen j, ftaet, lieflyk voor onfe natuur, en bemin„ nelyk , in .het oog onfer Medemen,, fchen O0-"
Dan laeten wy het Christelyk medely-; den, zo als het, in het Euangelie, gevorderd
wordt,
(*) Algmnnt Pedirl. letu IV Deel 2 tt. p. 366, 367.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 597
wordt, in deszelvs eigenfchappen en uitwerkfelen , wat naeder befchryven.
A. Een Christen gevoelt niet alleen een teerhartig medelyden, zo meenigmaelen hy ellendigen ontmoet, en beyvert zich, om hun , naer zyn vermoogen , te hulp te koomen , maer hy zoekt de lydersop; hy begeert te weeten , waer ellendigen zyn, en onderzoekt, naer hunnen toeftand» op dat hy gelegenheid hebbe, van barmhartigheid uit te oeffenen. — Zyne hulp is ingericht, naer de onderfcheidene maet der ellende. De gevallen zyn zeer verfchillende; dan is een geringe byftand genoeg, om een aenmerkelyk. onheil voor te koomen ; dan wordt er alleenlyk goede raed verëischt ; dan is troost genoegzaem, om het kwaed te verzachten; dan moeten wy eenige opoffering van onfe goederen doen , om onfen Broeder uit den nood te redden , of, in den zelven, te onderfteunen.
i Kortom een barmhartig Christen zoekt
en vindt, zo gelegenheid, als middelen, om zynen lydenden Broeder te helpen.
B. Het medelyden van eenen Christen toch is hartelyk. Hy wordt, met innerlyke harmhartigheid, bewoogen, i Petr. III: 8 Zyn gevoel van medelyden is gelykformig, aen dat van eenen Vader , die zyne kinderen ziet lyden; hy lydt te gelyk, met den ellendigen, en neemt zo veel deel, in zyn ongeval, als of
X. DEEL. PP 3



£9$ 03£R DE ZEEDENEE2R
bet hem zelven was overgekoomen. . Dt»
Christenen maeken te zaemen één lichaem H»t; gelyk nu, in het menfchelyk lichaem wanneer éen lid lydt, ook alle de overige, in de fmcrt, deelen; zo gevoelen het ook alle de leeden der Christelyke Maetfchappy, wanneer een lid m lyden is. Van deeze gelykenis bedient zich paulus de aposfel d het zy dat eén lid lydt , zo lyden alle de leeden meede , het zy dat één lid verheerlykt wordt , zo yerblyden zich alle de leeden meede , i Cor;
& u 26. _— pm zuIk eea teerharti deeI_
neemend gevoel van medelyden, by zich tc verwekken , ftelt zich een Christen , in de plaets der ellendigen, en hy vertegenwoordigt zich hunnen toeftand, met die belangneeming 9ls of het zelve onheil hem waere overge* koomen. Gedenkt der gevangenen, (fchryvpaulus) als of gy meede gevangen waert en der geenen, die kwalyk gehandeld worden, als 2 gy ook zelvs, in het lichaem, kwalyk gehandeti -waert, Hebr. XIII: 3.
C Het medelyden moet voortkoomen, uit het rechte beginfel , naemenlyk het Geloov , werkzaem in de lievde. Een Christen oeffent Barmhartigheid, om Gods wil; om dat <Pod het bevoolen heeft, om het voorbeeld van zynen hemelfchen Vader, en lievderyken Verlosfer, naer te volgen, om dat hy de beïovten, welke aen de barmhartigen gedaen,
ZÏD3



der openbaering. VUL boek. 599
zyn, gelovig omhelst, en alle menfchen liev heeft, als zich zelven. —
Er is eene zoort van barmhartigheid, welke, met de lievde, niet gepaerd gaet. Al waere het (fchryvt paulus) dat ik alle myne poederen, tot onderhoud der armen, uit deelde, en had de lievde niet, zo zou het my geene nut-
, -, - t Pnr XIII: 'ï- Te weeten tigheid geeven, i <-or. aui. j-
rnen kan Barmhartigheid bewyzen, en, met dit alles, geene waere deugd uitöeffenen
De verkeerde beginfelen van medelyden zyn
zeer onderfcheiden. ■ Zommigen zyn, uit
hoofde van hun Temperament , van natuure medelydend , zo dat de Barmhartigheid enkel een uitwerkfel zy van hunne natuurlyke gefteldheid. By anderen, koomt het Medelyden voort, uit weekhartigheid , zo dat zy , over het minfte toeval, ontroeren en traencn ftorten Djt medelyden vindt men doorgaens, by de Vrouwen , welke natuurlyk weekhartig
en teder gevoelig zyn. By anderen, »
het Medelyden een uitwerkfel van den zinnelyken indruk ; hier van daen vindt men het gemeenlyk , by de kinderen, by welke de indrukken, welke de zinnelyke voorwerpen maeken , dieper en leevendiger zyn , dan in meer gevoorderde jaeren. — Zeer dikwyls koomt h-t Medelyden voort, uit eigen belang ; de eigen lievde naemenlyk herinnert ons , wanpeer wy eenen ellendigen zien, dat zoortgely^
ï. deel. PP*



600 OVER DE ZEEDENLEER
ke onheilen ook ods konden treffen; en wanneer men, alleen uit dit beginfel, eD met oog. merk , om, in zoortgelyke ongevallen , ook medelyden te vinden , barmhartig is ; dan i» het Medelyden niets anders , dan een baetzuchtig gevoel. „ Wanneer de menfchen „ ichynen te ween en , voor anderen, weenen „ zy m de daed alleen voor zich zelven en „ hebben geen medelyden, dan met zich'zei„ ven; draegen zy zorg, voor de ellendigen, 3, zulks gefchied , op dat men het ook voor „ hen draege , wanneer zy , tot armoede, » mogten koomen, of in eenige ziekte, of '? ODgeleegenheid, vallen; dus voorkoomen zy 3, alle hunne nooden , en bewyzen zich zei„ ven vooraf alle hulp, die zy zich kunnen „ verbeelden. Aen dit beginfel, worden de „ traenen van ca e sak toegefchreeven, wel„ ke hy , 0p het gezicht'van het hoofd van „ pompejus, het welk hem vertoond werdt „ Hortte (c)." *
D. In het medelyden volgt een Christen het volmaekte voorbeeld van zynen hemelfchen Vader, volgens de les van den Heiland : veest barmhartig , gelyk ook uw Va-
der barmhartig is, Luc. VI: 56. God
gpdraegt zich , omtrent hen , die Hem vree. zen, in alles, gelyk een goedertieren en
teer-
CO hctet 1. c. p.



DEK. OPENBAERING. VIII. BOEK. OOI
teerhartig Vader zich gedraegt , omtrent zyne kinderen , Pf- CIII: 8. Betoont r.u God zich zelven , jegens de menfchen, als een lievderyk Vader , zo wil Hy ook , dat wy hen befchouwen en behandelen , als kinderen van deezen onfen hemelfchen Vader. Vermits nu eenen Vader niets aengenaemer is, dan dat men medelyden hebbe, met zyne noodlydende kinderen , en hun te hulp koome, zo volgen wy niet alleen Gods voorbeeld; maer dit is ook de Hem welbehaeglyke dienst', wanneer wy met zyne kinderen , zo meenigmaelen zy in nooden verkeeren , medelyden hebben , en hun te hulp koomen.
Ons medelyden moet , zo veel mogelyk is, met Gods Barmhartigheid , overëer.ftemmen. De bron van Gods Barmhartigheid is reine en belangeloofe lievde, en, wanneer wy daer in het Goddelyk voorbeeld naervolgen, is ors medclydai het echte , en Gode welbehaeglyk.
E. Het Medelyden- van eenen Christen is algemeen en onzydig. Trouwens alle menfchen zyn zyne Naesten ; en , fchoon hy , tot den eenen , eene andere betrekking hebbe, dan tot den anderen, reekent hy zich evenwel verplicht, om allen, in hunne ongeleegenheeden, met eene hartelyke belangneeming, te hulp te koomen. Zyne barmhartigheid ftrekt zich daerom niet alleen uit, tot vrienden en bekenden , maer ook tot vreemden en x. deel. Pp 5



€0% OVER 0E ZEEDEMLEER
vyanden. Hy volgt daer ia het voorbeeld van den eeuwigen Ontfermer, die aen allen goed is , en wiens barmhartigheeden zyn over alle zyne werken , Pf. CXLV: p. " '
H. De m i ld da edigheid 'is een uitwerk, fel van het Chnstelyk Medelyden, voor zo ver wy den armen , ia hunnen nood, door aelmoesfen, en gefchenken , te hulp koomen De ongelykheid der menfchen, ook ten aenzien van aerdfche goederen , is een uitwerkfel van Gods wyfe beftuuring. Ryken en armen ontmoeten dkanderen ; de heer heeft ze alle gemaekt, Spreuk. XXH; 2, De zeegen des heeken- maekt ryk , en Hy voegt er geene fmer. ten by Spreuk. X: 22. Stt verJmgm ■ met uit het Oosten, noclKuit het Wenen, noch uit de woestyne ; maer God is Richter , verneedert deezen , en verhoogt geenen, Pf LXXV: 7, 8. Daer door wil de Opperbe-' ftuurer ons gelegenheid geeven , om eenen der gewjchtigfte en aengenaemfte plichten uit te oeffenen , naemenlyk de lievderyke mededeelzaemheid , aen behoevtigen.
Er is bykans geene Deugd, op welke de Heihge Schrivten , zo veelvuldige maelen en
ernftig aendringen, als deeze. Zy maekte
eenen hoofdplicht uit, in de Wet van Mos*, Wanneer onder u een arme zal zyn, één uit uwe broederen , in een uwer poorten in uw land, dat ée heer uwe God u geeven zal; zo zult gy uw
hert



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. <k>}
ïiart niet verftyven , noch uwe hand toejluiten, 'voor uwen broeder , die arm is, maer gy zult uwe hand mildelyk opdoen, Deut. XV: 7, 8. Ook was er uitdrukkelyk bepaeld , dat men den armen vergunnen moest , de koornairen te verzaemelen , welke, na de inöogffing, op den akker , waeren overgebleeven , Lev. XIX: 9 , 10. De heer verklaerde , door den Propheet j e s a i a s , dat het vasten , het welk Hy verkoos , daer in geleegen zy, dat men den hongerigen zyn brood mededeele , en den armen yerdreevenen in huis brenge, dat men , eenen naekten ziende , hem dekke , en zich , voor zyn vleesch niet verberge. Wyders geevt het Oude Testament zeer loffelyke getuigenisfen van menfchen , die mildaedigheid , in het geeven van aelmoesfen aen den armen, geöeffent hebben. Ik bevrydde den ellendigen, die riep, (kon job betuigen) en den wees, en den geenen,
die geenen helper had ; ■ het hart der wedu,
Wen deedt ik vrolyk zingen: den blinden
was ik , tot oogen, en den kreupelen , tot voeten ; ik was den nooddruftigen een Vader , Job XXIX: 12, 13, 15, I« De rechtvaerdige ontfermt zich , en geevt , Pf. XXXVII: Si. Üe oprechte Jtrooit uit, hy geevt den nooddruftigen, zyne gerechtigheid bejlaet in eeuwigheid , Pf. CXII: p. De rechtvaerdige zal geeven en niet inhouden , Spreuk. XXI: 16. Vooral hebben de Verlosfer en zyne Apos*
X. DEEL.



0*04 OVER DE ZEEDENIEER
telen de lievderyke mededeelzaemheid, aen de behoevtigen , als eene der voornaemfte deug.
den den Christenen , voorgefchreeven.
De Heiland onderrichte de Pharizeeuwen , dat het van onvergelyk meerder waerde was, zyne Godsvrucht, door werken van lievde en' milddaedigheid, dan door uiterlyke reinigingen, te vertoonen : nu, gy Pharizeeuwen , (zeide Hy) gy reinigt het buitenjte van den drinkbeeker en den fchootel, maer het binnenjle van « ts vol van roov en boosheid ; gy onverjtandigen , die het buitenjte heeft gemaekt, heeft hy ook niet het binnenjle gemaekt? doch geevt, tot aelmoesJen, het gene daer in is, en, ziet, alles is u rein, Luc. XI: 59.41. Hy verzeekert, dat de werken van lievde en mededeelzaemheid als zo veele bewyfen en uitwerkfelen van het oprecht Geloov , in den grooten dag , open. lyk zullen vermeld worden, Matth." XXV35-4o.
Van alle de opwekkingen der Apostelen tot het uitdeden van de lievdegaeven , zullen wy er maer eenige, als voorbeelden , opgeeven. Deelt meede , tot de behoevten der heiligen, fchryvt paulus, Rom. XII: 13 Ver. geet der weldaedigheid en der mededeelzaemheid met: want, aen zodaenige offeranden, heeft God een welbehaegen, Hebr. XIII: 16. Zo wie hei goed» der waereld heeft, en ziet zynen broeder gebrek lyden, en fluit zyn hart toe voor hem ,
hos



DER OPENBAERING. VUL BOEK. ' 605
Ue blyvt de lievde Gods in hem? 1 Joh. III: „ Men kon een geheel boek vullen, met fchrivtuurplaetfen , waer in, van de ael" moesfen, gefprooken, en ons de plicht van
weldaedigheid aenbevoolen wordt■ W" De verplichting tot deeze milddaedicheid leert de Natuur zelve, maer de Heilige Schrivten leeveren ons daer toe nog veel krachtiger drangredenen op.
A Zy wyfen ons, naer het lievderyk voorbeeld van den Vader der barmhartigheid , die de Lievde zelve is, en wiens barmhartigheeden zyn, over alle zyne werken , op dat wy moogen kinders zyn van onfen Vader , die m de hemelen is: want Hy doet zyne zon opgaen, over boofen en goeden, en reegent, over rechtvaerdigen en onrechtvaerdigen , Matth. V: 45-1
B Zy herinneren ons , dat wy alles, alleen aen God, en zyne weldaedige beftuuring, hebben dank te weeten. Wie onderfcheidt u, Cvraegt daerom paulus) e» wat hebt gy, dat ™ niet hebt ontvangen ? en , zo gy het ontvangen hebt, wat roemt gy, als of gy het niet ontvangen had? 1 Cor. IV: 7. Hoe zeer moet ons deeze overdenking aenfpooren, om van onfe goederen, welke wy , uit enkele gunst, ontvangen hebben, aen onfe medemenfchen, die gebrek lyden , lievderyk mede te deelen ?
£<0 PICTET h C. p. 423.
£. DEEL.



&tf OVER DE ZEBDENEEER
*n wélke, eene verfoeilyke ondankbaerheid zou hec weezen, een aelmoes te weigeren aen de kinderen van Hem, van welken wy* alles hebben, en, zonder wiens genaede wj niets bezitten zouden?
& Zy wyfen ons, naer het voorbeeld vaa den gezeegenden Verlosfer, die allerlei ellen'
lukkig te maeken; en zouden wy dan weigeren, iets van onfe aerdfche bezittingen af te to, om onfen behoevtigen medemenfchen, door onfe aelmoesfen, te Mp te koofflen 9' Wanneer paulus de Christenen te Corinthen opwekte, om rnilddaedigheid uit te oefenen aen hunne arme broederen tejerufalem, voegdê hy er deeze veel vermoogende drangreden fv want gy weet de genaede van onfen Heer iMs„i eHRisTus, dat Hy, om uwen wü , is a * geworden, daer Hy ryk was , op dat gy dl armoede, zoudt ryk worden , * Cor[
»uD'rZl ]ren °nS de ryI<en «^houwen, als Gods Rentmeesters , en uitdeelers van zyne goederen, die meer ontvangen hebben dan zy voor zich zelven noodig hebben , om anderen die behoevtig zyn, te onderinnen! Dk vooronderftelt de Heiland, in die eigenaertige gelykenis van den onrechtvaerdigen Rentmeester , Luc. XVI: i_. Een ry£ eerhalven, die geene aelmoesfen geevt, aen
zy-



DEji bfÈKfeAÉRiNÖ. TUL C01K. öcf
jjyne noodlydende broederen, gedraegt zich even zo onverantwoordelyk , als een Rentmeester , die de ingezaemelde penningen mee 'fcefteedt, naer het bevel, der hooge Overheid ilmaer alleen voor zich zelven behoudt. ■ E Zy vertoonen ons de Christenen, als zo li veele onderfcheidene leeden, die te zaemen féén lichaem uitmaeken , i Cor. XII: 12-17.ÏDaer uit vloeit hunne verplichting van zelvs ,'voort, om elk, in zynen ftand , aen het 1 welzyn van het geheele lichaem , en aen dat i van ieder der leeden , yverig mede te werken. Maer , wanneer een ryke weigert , zy» nen' armen broeder , door aelmoesfen , te onderfteunen, handelt hy even zo onnatuurlyk , 1 als dat de hand weigerde , den mond het . noodig voedfel toe te reiken.
F. Aen den milddaedigen worden zeer merk* waerdige belovten gedaen. — De gezeegende i Verlosfer verklaert , dat Hy de aelmoesfen s ; welke wy , aen onfe noodlydende broederen , | uitreiken, befchouwen zal, als zo veele lievi deblyken , aen Hem zelven bcweefen. Varr i alle weldaedigheid, aen armen en ellendigen , | zal Hy , in den grooten dag, zeggen : voof zo veel gy dit , aen éênen van deeze myne mïnftt I broeders , gedaen hebt , zo hebt gy dat my g«-
, doen, Matth. XXV: 40. Ook vinden'
wy , in de Heilige Schrivten , de allerduidelyktte toezeggingen , dat Gcd de wesken der
X. DEEÏ»



6~'6 OVER DE ZEE DE NEE ER
lievde rykelyk beloonen zaj f zo in dj-t ^ ^ voornaemenlyk in het volgende leeven. De rechtvaerdige ontfermt zich , en geevt, zyne ge. zeegendtn zullen de aerde ervelyk bezitten • de gangen deszelvden mans worden van den heer bevestigd, en Hy heeft lust, aen zynen weg;-, den ganfehen dag , ontfermt hy zich , en leent en zyn zaed is . tot zeegening , Pf. XXXVII21 , 22 , 23 , 26. Welgelukzaelig is de man\
die den hker vreest; hy jtrooit uit j ftj
geevt den neoddruvtigen ; zyne gerechtigheid be. Jtaet in eeuwigheid; zyn hoorn zal veihoogd worden , in eer , Pf. CXII: 9. Daer is een , die rykelyk uitjlrooit, door mededeelzaemheid, ten behoeven der nooddruvtigen , den welken nog meer toegedaen wordt; zo dat zyn tydelyke welvaert , door Gods gunftig beduur, ver-
meerderd worde; en die bevochtigt, door
den ellendigen , naer zyn gering vermoogen, wel te doen , zal ook zelvs een vroege regen worden, in welvaert toeneemen , zo dat hy in ftaet zy, om, uit zynen overvloed, rykelyk wel te doen , Spreuk. XI: 24, 25. Die zich der nederigen ontfermt , en van zya goed , aen de armen , mededeelt, die is wel. gelukzaelig, Spreuk. XIV: 21. Die zich des armen ontfermt, leent den heer, en Hy zal hem zyne weldaed vergelden , Spreuk. XIX: 17. Die goed van oogen is , eiken lydende medemensch, met een teerhartig medelyden , be-
Ichouwt'



der openbaering. VIII, boek. öq>
fchouwt , die zal gezeegend worden : want hy heeft van zyn brood den armen gegeeven, Spreuk. XXII: 9. Die den armen geevt , zal geen gebrek 'hebben, Spreuk. XXVIII: 27. Trouwens , onder de Sinaïtifche huishouding, was het eene Heilige belovte, dat God de meededeelzaemheid, met aerdfche zeegeningen, vergelden zoude. Wanneer onder u een arme zal zyn , was het, één uit uwe broederen, in, ééne van uwe poorten, in uw land , het welk de
heeu uw God u geeven zal, ; gy ™lt hem
mildelyk geeven , en uw hart zal niet boos zyn , als gy hem geevt : want, om deezer zaeke wil, zal u de heer uw God zeegenen, in al uw werk, en in alles , waer aen gy uwe hand Jlaet, Deut. XV: 7,10.
In het Nieuwe Testament wordt deeze be« lovte bevestigd ; maer meer , tot de goede-, ren der eeuwige huishouding , betrekkelyk gemaekt. Zeer merkwaerdig is het zeggen van den Heiland: maekt u zelven vrienden , uit den mrechtvaerdigen Mammon , op dat , wanneer u mtbreeken zal, zy u moogen ontvangen, tn de eeuwige tabernakelen , Luc XVI: 9. Mammon, is een Syriesch woord , en beteekent rykdom* De onrechtvaerdige, of, gelyk wy het liever vertaelen, de onbeftendige, rykdom moet gebruikt worden, om daer uit vrienden te maeken, door er van mede te deelen , aen 4e behoevtigen, en dan zullen deeze vimm
# x. deel» Qj3



6i& OVER DE ZEEDENLEER
den ons , by onfen dood, wanneer ons alles ontbreeken en ontzinken zal, in de eeuwige tabernakelen van den hemel, met blydfchap ontvangen , en verwelkoomen. Wanneer dt
ryken, in deeze tegenwoordige waereld, ml-
daedig zyn, ryk worden in goede werken, gaerne mededeelende zyn, en gemeenzaem, leggen zy zich zelven wech, tot eenen fchat, een goed fundament , tegen het toekoomende, op dat zy het eeuwig leeven verkrygen moogen, j Tim. VI: 19.
G. De Heilige Schrivten leeren ons de ael! moesfen befchouwen, als een zaed, het welk overvloedige vruchten voortbrengt, en ons gelegenheid geevt, om rykelyk te maaien. Diefpaerzaem zaeit, zal ook Jpaerzaem maeien ; en die , in zeegeningen zaeit, zal ook , in zee' geningen, maeien , 2 Cor. IX: 6. Hoe duidelyk wordt hier, onder een eigenaertig zinneprent, geleerd, dat God ons, naer evenreedigheid van onfe meerdere of mindere lievdegaeven , gunftig vergelden zal. Van deeze zelvde drangreden, bedient zich ook de Apostel , om de Gemeenten in Galatien, tot eene ryke mededeelzaemheid, op te wekken: laet ont goed doende niet vertraegen ; want te zyner tyd, zullen wy maeien , zo wy niet verjlappen; za dan, terwyl wy tyd hebben, laet ons goed doent aen allen, maer meest aen de huisgenooten den geloovs, Gal. VI: 9, I0. H. Eindelyk beroepen zich de Heilige SchnV
ten ,



DEK OPENBAERING. VIII. BOEK. <StE
ren, op het inwendig vermaek , het welk de mededeelzaemheid , aen den milddaedigen „ verfchaft '■> en op de woorden van den Heer jesüs , dat Hy gezegt heeft, „ liet is zaeiiger < te geeven, dan te ontvangen Hand. XXs l— In de daed , wanneer de ingewanden van eenen armen verkwikt worden , door eea aelmoes, verblydt zich niet alleen de elen» dige , maer de blydfchap keert ook te rug, tot den geever. Wanneer wy een 'hartelyk en deelneemend medelyden hebben, met eene» behoevtigen , kunnen wy niet nalaeten, ons te verblyden , op het bericht, dat hy geholpen is i maer de blydfchap moet onvergelyk grooter zyn , wanneer wy zelve hem geholpen hebben. „ Hoe weinig kent gy, Ryken» „ in het byzonder het Goddelyk genoegen van wel te doen ? Gaet thans, met uw» „ gedachten, de geheele reeks uwer jaeren 4, en daegen na, niet der droeve, maer der „ helderde en aengenaemfte daegen : ftelt u » „ zo klaer en leevendig, als nog in uw ver„ moogen is, het allergrootst vermaek voor» „ het welk gy immer hebt genooten , zelvs „ dat geen, het welk gy u, zonder berouw» „ zonder fchaemte, zonder inwendige verwy-
s, ten , te binnen kunt brengen; hoe
M veel kunt gy nog, van dit genooten ver-
,•, maek , weer fmaeken ? Maer, wan-
„ neer gy met de helvt der fommen » welk*
X. DEEL. Qq *



6l2 OVER CE ZEEDENIEER
„ £y, voor zeekere kostbaere, doch kort„ duurende , we:ken , verfpiit hebt , hier „ eene reeds halve doode moeder van eenige „ toen onverzorgde, nu gelukkige Weefen „ gered ; daer eenen nutten handwerksman , „ voor den Staet , behouden ; wanneer gy eene bloeiende onfchuld, aen de listen en „ laegen van onmenfehen, ontrukt; wan„ neer gy kinderen, die thans, zonder de 3, van u bezorgde opvoeding, misfehien die„ ven en moordenaers zyn zouden, tot recht „ gelukkige medeleeden gemaekt, en ergens s, eenen ondeugenden, voor de eeuwige ver„ doemenis , bewaert had ; en , wanneer gy „ alle deeze van uwe geredde en behoudene „ menfchen thans voor uwe oogen zien moogt j „ hoe grondig , hoe groot, hoe deugdzaera zoude niet uwe vreugd weezen ?" (e). Dan niet alleen is de mededeelzaemheid, voor den Christen, aengenaem, maer ook nut*
tig- " Hy wint de harten der ellendigen ,
en maekt zich vrienden, uit den onbejlendigen Mammon; hy beweegt deeze vrienden, ora Voor hem te bidden , en hem alle dienstvaerdigheid te bewyfen ; ja zelvs wanneer hy zyne goederen , door eenig onheil, verliefen mogt , behoudt hy ten minften dit bemoedigend getuigenis van zyn Geweeten, dat hy,
yaa
CO tUUtt 1. c. VII Deel. p. 421, 422,



DER OPENBAERING. VBÈ BOEK. 6*13
van zyne rykdommen, een betaemelyk gebruik gemaekt, en daer van zo veel goed gedaen hebbed als in zyn vermoogen was Zulk een getuigenis van een bemoedigend Geweeten had job. Zo ik den armen hunne begeerte onthouden hebbe , (zegt hy) of de oogen der weduwen heb laeten ver/machten , en myne beet» alleen gegeeten hebbe , zo dat de wees van die met gegeeten hebbe; zo, ik iemand heb zien om* koomen , om dat hy zonder kleeding was , en dat de nooddruvtige geen dekfel had ; zo zyne lendenen my niet gezeegent hebben , toen zy , van de vellen myner lammeren , verwarmd werden; mynfchouder volle, van het jchouderbeen en myn arm breeke , van zyne pype , af, Job XXXI: 16, 17, 19. 20 > 22-
Dan laeten wy de Christelyke milddadigheid nog wat naeder befchryven , ten aenzien van de perfoonen , die deeze deugd betrachten moeten ; de voorwerpen, aen welke zy behoort geöeffend te worden ; van de maet, welke men, in het geeven van aelmoesfen , houden moet; en van de wys, op welke men daer in verkeeren moet.
A. De perfoonen, die deeze deugd betrachten moeten, zyn voornaemenlyk de Ryken. paulus fchreev daerom, aen timotheus, den ryken , in deeze tegenwoordige waereld , be-
mU . dat zy weldaedig zyn , ryk worden
in goede werken, gaerne mededelende zyn*
X. DEEL, 3



€14 OVER DE ZEEDENLEER
3 Tim. VI: 17, 18. Deeze zvn , gelyk wy gezien hebben, Gods rentmeesters, in het beftuuren en uitdeelen van hunne aerdfche goe deren. Maer het zyn de ryken niet alleen , die geroepen worden , om deeze Christelyke deugd uit te oeffenen; niemand is, van deeze verplichting, uitgefiooten, die in ftaet is, om, op eenigerlei wys, acn behoevtigen goed te doen. Nu zyn daer toe duizenden van menfchen in ftaet, zonder ryk te weezen. paulus leert uitdrukkejyk, dat ook zy zelve , die werken Let gene goed is , met de handen, moeten mededeelen den geenen, die nood heeft, Eph IV: ,8. Alleenlyk zyn de armen, die voor zich zelven het noodige niet hebben, hier van uitgezonderd, om dat 7y zelve « het geval zyn, van te moeten ontvangen. ^ Christenen van een middelmaetig vermoogen kunnen zulke groote aelmoesfen niet doen als de ryken ; maer het Euangelie verzeekerc ons, dat God hunne lievdewerken beoordeelt «er bet beginfel en het oogmerk, en dat ie! mand, die geringe aelmoesfen doet, om dat by weinig geeven kan , Gode even zo veel behaegt, als een ryke, die, uit zynen grooten overvloed, veel geevt. _ Dit leerde de Heiland, in het voorbeeld van eene arme weduwe welke twee penningen, haeren geheelen Jeevtocht uitmaekende, in den fchatMst, geworpen had; waerlyk, fYprak Hy>
ii



DER OPENBAERING. Vliï. BOEK. 6l$
ü z*g " ■> dat deeze arme weduw meer' dm 'allen, heeft ingeworpen, Luc. XXI: 3. Daerom ' fchreev ook paulus, aen de Christenen te Corinthen : maer nu voleindigt ook het doen, op dat , gelyk als er geweest is de volvoerdiglteid des gemoeds , om te willen, daer ook alzoo zy het voleindigen uit het gene gy hebt, z Cor.VIII: ii.
Zy zelve , die, uit hoofde van hunne be. ïcrompene omftandigheeden, niet in ftaet zyn, om aelmoesfen te geeven , kunnen en moeten evenwel , op eene andere wys , lievdewerken verrichten. Elk een Christen daerom oeffene lievddaedigheid , en bewyfe hulp , aen ellendigen , elk op zyne wys, naer de middelen , welke God hem gegeeven heeft , en de gelegenheeden, welke Hy hem doet voorkoomen.
B. De voorwerpen, aen welke de milddaedigheid moet geöeffend worden , zyn alle armen, die, in eenig opzicht, gebrek lyden.
Het wyst zich van zelvs, dat men den zulken, zonder uitftel, en voor alle anderen, moet te hulp koomen, die , in de uiterfte armoede, verkeeren, verftooken van alles, wat zy, tot levensonderhoud, noodig hebben; als meede den zodaenigen , die buiten ftaet zyn, om, voor zich zelven, te zorgen, gelyk weefen , ouden , zieken , gebrekkigen ,
X. DEEL. 4



6l6 OVER DE ZEEDENIEER
en krankzinnigen. 0ok is er geen twyf.
fel aen, dat een Christen acht moet geeven op het gedrag der behoevtigen , of zy ook zelys de oorzaeken zyn van hunne armoede, Zulken, die behoevtig zyn, uit Juiheid ^ do{>r verkwisting door een flordig levensgedrag, zyn onfe hulp onwaerdig, en wy zouden he° ' door Milddaedigheid , in het kwaed ftyven J Zy moeten, voor alle anderen, geholpen worden, die, door banden van bloedverwantfchap, of van vriendfchap, Eaeder aen ons verbonden zyn, als meede die, met ons, denzeivden Godsdienst belyden. Laet ons goed doen aen allen flcnryvt daerom paolus) maer meest aen de huisgenooten des geloovs, Gal VI- i0 Wyders moet men, aen de zulken', meer geeven, die groote goederen bezeeten hebben , maer door ongelukken , tot armoede gebracht zyn; byzonder die, om de belydems der waerheid , of het voorftaen van ee. mge andere goede zaek, behoevtig geworden
Ondertusfchen mag men niemand, die werMyk gebrek lydt, van zyne milddaedigheid « fluiten; en, in allen gevallen , is het bee.
lema'ndaen cf""*, °mdi^ te 6<*ven , dan «i, die, buiten zyn toedoen , arm is gebrek te laeten lyden. salomo leerde dat vermoogende menfchen, van hunnen 'ove >Ioed, ryke ae]ffioesleD, aeQ ^ Jf™



DEX OPENBAERING. VIII. BOEK. él7
hoevtigen , moeten mededeelen , en hy voegt er by : als de boom naer het Zuiden , of als hy naer 'het Noorden valt, in de plaets, daer de boom valt , daer zal hy weezen , Pred. XI: 3Door deeze zinbeeldige uitdrukkingen , beantwoordt hy , onfes erachtens , eene bedenking welke, by ryke menfchen, ligtelyk kan opkoomen , of zy , aen welken zy aelmoesfen uitdeden, de lievdegivten wel waerdig zyn , en er niet een kwaed gebruik van maeken zullen. Hy wil dit zeggen : „ het „ gaet , met de aelmoesfen, even als met " eenen boom , die uitgehouwen wordt , tot " het zelvde einde dient , of hy , naer het ,', Zuiden, dan naer het Noorden, neder■ valt; zo blyvt ook eén aelmoes altoos een " aelmoes , en zy verliest niets , van haere „ innerlyke waerde, of de perfoon, aen welke zy gegeeven wordt, dezelve waerdig, dan " onwaerdig , is , of hy er een goed , dan , een kwaed, gebruik van maekt; het zy de "t aelmoes wel, het zy kwalyk, hefteed wordt , by God, wordt het voor een ael„ moes gereekend" (ƒ).
Aen den anderen kant , is het evenwel zeeker , dat men, aen de Maetfchappy, eenen kwaeden dienst zoude doen , wanneer men aelmoesfen gav, aen zulken , van welken
(ƒ) BybeherU. XII Deel. p. 32rt> 32?. X, DEEL. 5



Cl% OVER DE ZEEDENIEER
men weet , dat zy er een kwaed gebruik van maeken zouden, en aen luiaerts. Aelmoesfen te geeven, aen jonge en gezonde be* delaers, die, door den arbeid hunner handen, nuttig kunnen zyn , voor de zaemenleeving * is de luiheid te voeden van onnutte ballasten, die, met recht, moogen vergeleeken worden by de wespen , welke, van den arbeid der werkzaeme byën , leeven. Dit mag men ook toepasfen, op de Bedelmonniken, in de Roomfche Kerk; de Heiland heeft eene orde van Leeraeren, maer niet van beedelaeren, ingeftelt; en paulus begreep het geheel anders, die, met zyne handen, arbeidde, om der Gemeente met tot last te worden, 2 Thesf. H: 9.
C Maer welke eene maet moet men houden , zn het geeven van aelmoesfen ? een Christen geevt, naer gelang van zyn meerder of minder vermoogen.
Is zyn voorraed groot genoeg, om veele ellendigen te gelyk te helpen, dan geevt hy aen de behoevtigen , vooral aen zulken, op welke hy de naeste betrekking heeft, niet alleen het noodige, tot hun onderhoud, maer . ook iets tot hun gemak, en hunne verkwikking. Voor het overige , doet hy zo veel goed , als in zyn vermoogen is. Maer evenaert zyn vermoogen niet, aen zyne fteeds werkzaeme begeerte, om ongelukkigen te helhelpen , dan beftuurt hy zyne Milddaedigheid,
mee



©er. openbaering. VIII. boek. 6IQ,
met wysheid, zodaenig , dat zy, ten minften aen zulken, die, in den dringenden nood, verkeeren, het coodige verfchaffe.
Zo veel ondertusfchen iszeeker, dat een ryke zich zelven , door ene ver uitgeftrekte milddaedigheid, niet moet uitputten; langs deezen weg, zou hy zelvs arm worden. Het welzyn der 'burgelyke Maetfchappy vordert noodzaekelyk de'Ongelykheid , ook in bezittingen; onderfcheid tusfchen ryken en armen. Wanneer alle Christenen, door eene onberedeneerde Milddaedigheid, arm wierden , wie zou dan , by buitengewoone behoevten , by voorbeeld in oorlogstyd, by het mislukken vaa den oogst, in eenen harden winter, den dringenden nood der ellendigen kunnen verhelpen. Elk fchikke zich, in het geeven van
aelmoesfen, naer zyn vermoogen, en naer gelang van ,zyn huisgezin; zelvs zal een verftandig Christen nog iets overhouden, om, in een onverwacht geval, eenen ellendigen te kunnen . byftaen. Een ieder moet geeven, gelyk paulus zegt , naer dat hy welvoeren vcrkresgen heeft, i Cor. XVI: 2.
Ook moet men de omftandigheeden der behoevtigen in acht neemen. Het is onnut, veel te geeven , wanneer het de gelegenheid niet verëischt; door- meer te doen , dan de nood vordert, zou men buiten ftaet kunnen geraeken, om wel te doen, wanneer het nooit. deel.



620 OVER DE ZEEDENIEER
dig was. In buitengewoone omftandighee.
den , is men zomtyds verplicht, om, boven zyn vermoogen, te geeven. paulus gav den Christenen van Macedonien, deezen lov' dat zy, m hunne armoede, overvloedig waeren «! *eest, in goeddaedigheid, zo dat zy naer vermoogen ja boven vermoogen , gewillig geweest wae2 Cor. ViU: 3 5 0.
Voor het overige moet een Christen , die een maetig deel van aerdfche goederen bezit, de MUddaeügheid niet uitftellen tot dat hy ryk mogt worden. Wy moeten goed doen , terwyl wy er tyd en gelegenheid toe hebben,
Gal. VI: 9. De maet en uitgeftrektheid
der hevde gaeven is , in bet Euangelie , niet bepaeld ; een ieder handele , met de behoevtigen, zo, als hy zelvs, van eenen anderen die in zyne omftandigheeden geplaetst was re! derlyker wys, zou wenfehen gehandeld te worden , wanneer hy behoevtig was. Wy befluiten , met de uitfpraek van den Apostel die fpaerzaemlyk zaeit, zal ook fpaerzaemlyl maeien, en die, in zeegeningen zaeit, zal ookt tn zeegeningen, maeien, 2 Cor. IX: 6.
D. Er is nog overig, dat wy iets zeggen, van de wys, op welke men, in het uitöeffenen van milddaedigheid, verkeeren moet.
«. De mededeelzaemheid moet, uit
het rechte beginfel, voortkoomen; de lievde uacmenlyk tot God , ea den Naesten, uit het
Ge.



DER OPENBAERING. < VIII. BOEK. 6*21 Geloov voorvloeiende , welke ons andere menfchen doet befchouwen , als onfe Broeders, en aenfpoort, om gaerne mede te deelen aen armen, en noodlydenden te hulp te Jcoo'men , om dat zy kinders zyn van onfen gemeenen Vader, welken wy geene grooter dankbaerheid betoonen , vooral het goede, bet welk Hy ons gefchonken heeft, dan dooier ons van te bedienen, om onfen Naesten goed te doen. — Het geloov is door de lievde, werkende}.G*\. V= 6; en het geloov, indien het de werken niet heeft, is by zich zelven
dood , Jac II: 17. Door goed te doen,
en mededeelzaem te zyn , worden wy volmaekt , gelyk onfe Vader, die in de hemelen is, volmaekt is , Matth. V: 48-
Wanneer de milddaedigheid, uit een verkeerd beginfel, voortkoomt, kan zy Gode niet behaegen. Al gav iemand, zonder de lievde te bezitten , alle zyne goederen , aen den armen , het zou hem geene nuttigheid , geeven , i Cor. XIII: 3. De Mededeelzaemheid. welke, uit waereldfche inzichten, geóvffend' wordt, heeft wel haer nut, in de waereld; maer zy is geen goed werk, in de oogen van God, die den grond van het hart kent, en ziet, op de zuiverheid der beginfelen en oogmer-
keri-' De Heiland veroordeelt het daerom
in de Pharizeeuwen, dat zy milddaedigheid oerTenden, uit het beginfel van kwalyk geplaet-
X. DEEL.



0*22 OVER DE ZEEDENEEER
fte eerzucht, zo dat zy den menfchen, ea met Gode, zochten te behae^en, Matth VIi - 4. Ziet toe (zegt Hy) dat gy uwe admm[ Jen met doet, mr rfe menjcnm^ m ^ zun te worden: want anders hebt gy geenen kon huwen Vader, die in de hemelt £?2£ M dan aei^en doet, zo laet voor u niet trZ Petten gelyk de Geveinsden, in de Synagogen * op defiraeten, doen, op dat zy van de 2Men geéerd moogen worden; voorlaer zeglü ^ben hunnen loon wech ; maer , a " y ael'
ten wat uwe rechte doet; 0p dat uwe aelnm fc he verborgen zy, en uw Vader, die het, Tn
De Pharizeeuwen muntten uit, in de mededeelzaemheid; maer de Heiland veroordeelde het beginfti, dat zy hunne aelmoesfen gaeven rr,U£Be °Prechte üevde tot God, en eea hartelyk medelyden, met hunne be oevtle natuurgenooten , maer uit enkele zuchtTot" roem; en Hy vermaende zyne Leerlingen, dat *y de werken der barmhartigheid liever, in het verborgene verrichten moesten, op dat zy door hoogmoed , verleid wierden om hunne Mededeelzaemheid, van het weezenlyk cieraed, te berooven.
0. Een Christen geevt Hymoedig, aen de -oddrufcigen. God, (zegt Lon*\ "vJ
heeft



: DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 623
heeft den blymocdigcn geever liev, 2 Cor. IX: 7. Trouwens kan er iets aengenaemer zya voor een gevoelig e» lievderyk hart, dan blyken te geeven van onfe dankbaerheid aen God, aen welken wy alles verfchuldigd zyn; en van onfe lievde tot den Verlosfer, in het te hulp koomen van zulken , welke Hy zyne broederen noemt ? zou een Christen zich niet verblyden, dat. hy gelegenheid hebbe, om zyn medelyden, met ellendigen, uitteöeffenen, om eenen armen te verkwikken, en hem, als een nieuw leven, te geeven, om eenen hongerigen te fpyzen, eenen dorftigen te laeven, en eenea naekten te kleeden?
Die niet blymoedig, maer met weerzin, geevt, kan den Vader der Barmhartigheid, die nimmer moede wordt van wel te doen, geens.
zins behaegen. Men vindt menfchen,
„ die nooit iets geeven , dan knorrende, en „ na dat zy eene lange reden hebben gevoert, „ over het getal der armen , dien men moet „ geeven, en de milddaedigheeden, welke zy „ daegelyks doen; in plaets dat zy zich moes„ ten verblyden, over de gelegenheid, die zy „ hebben, om, aen de leeden van den Heer „ jesuSj goed te doen , en dat God hen ia „ ftaet heeft geftelt, om anderen , in hunne „ nooden, te kunnen byftaen en helpen (g>w
(fl) P1CTET 1. C. p. 408.
x. deel»



Gil ' OVER DE ZEEDENIEER
y. Een Christen is vaerdig, in zyne mede* dkelzaemheid ; hy ftelt het geeven van. aelmoesfen niet uit , hy ciraelt er niet meede, maer hy koomt den behoevtigen te hulp , zodrae het maer immers moogelyk is. Die fpoc. dig geevt, geevt dubbel, zegt het fpreekwoord. Eene onderfteuning , welke fpoedig koomt, beipaert den ongelukkigen de zorg en de bekommering, van er naer te wachten; behalvea dat de gereedheid een biyk is van een lievderyk hart. Het gene salomo zegt, van het fpoedig betaelen der fchulden, mag men, ook op dit geval , toepasfen : zeg niet, tut uwen naesten, gaet heenen en koomt weder, en morgen zal ik geeven, dewyl het by u is , Spreuk. JU: 28.
iemand , die geene aelmoesfen doet, dan na dat hy er lang om lastig gevallen is, is gelyk aen den onrechtvaerdigen Richter , welken de Heiland geteekent heeft, Luc. XVIII: 1 j. Langs deezen weg wordt de ellende der armen verlangd; en zy lyden veel meer, dan zy, in geval van eene fpoedige hulp, zouden hebben uitgeftacn.
S. De mededeelzaemheid van eenen Christen gaet gepaerd, met vriendelykheid. Die eenen armen eene aelmoes geevt , en middelerwyl een ftuursch geacht zet, of hem, op eenen verachteiyken toon , bejeegeat, neemt, met de eene hand, het gene hy, met de andere , gefchonken heeft. De zelvde rede



DER OPENBAERING. VUL BOEK. fa$
denen , welke ons bewecgen , om geed te doen , aen nooddruvtigen , moeten ons ook aenfpooren , om hen vriendelyk te handelen , om i by de weldaedigheid , lievderyke woorden en gebaerden te voegen , welke er eene dubbele waerde aengeeven. Die den armen be. /por, en verachtelyk behandelt, fmaedt deszelvs Maeker, (zegt salomo) Spreuk. XVII: 5. paulus noemt dit eigenaertig, te befchaemen de geenen, die niet hebben, 1 Cor. XI: 22.
€. Een Christen ©effent milddaedigheid, zonder hoop van erkentenis. Trouwens de waere lievde zoekt zich zelve niet* 1 Cor. XIII: 5- Het eigen belang vcrdervt alles goeds. Warneer gy eenen maeltyd zult houden, zo noodigt armen, verminkten, kreupe¥n, blinden; en gy zult zaelig zyn, om dat zy niet hebben , om u te vergelden: want het zal » vergolden worden, in de opftanding der rechtvoer, vaerdigen , Luc. XIV: 13, 14.
£. De mededeelzaemheid moet beftendig zyn , zo dat men nimmer moede worde , van aelmoesfen te geeven , gelyk God nimmer moede wordt ; van ons wel te doen. Aen de Gemeente van Ephefen, wordt verweeten , dat zy haere eerfte lievde. veriaeten hadde,, Openb. II: I. Een Christen is weldaedig, ia alle gelegenheeden , welke hem voorkoomen.
n. Een Christen bedoelt, ook in het geeven .van aelmoesfen, het weezenlyk welzyn van zyne.
X. DEEL. &x ~



6*2.6 OVER DE ZEEDENLEER
behoevtige medemenfchen. Hy geevt daerom niet, wanneer hy voorziet, dat er misbruik van zoude gemaekt worden, of hy draegt immers zorg, om het misbruik voor te koomen. Trouwens het is geene lievde , maer het j» wreedheid, wanneer men zich verbidden laet om anderen te helpen, ia het bevoorderen van hun eigen onheil.
Tot dus verre hebben wy, meer byzonder yan de aelmoesfen , gefprooken ; maer men kan zyne Milddaedigheid , ook door andere weldaeden, uitoefenen. Aen ouderloofe Weefen, aen kranken, aen Gryzaerts , en andere ongelukkigen , kan men dienften bewyzen Welke dikwyls , voor de lydenden , ongelyk heilzaemer zyn, dan aelmoesfen, iD geJd Jt. gedeeld. Wat zou niet de Christelyke iievde wanneer zy , in aller harten, brandde, eene meenigte van fmerten kunnen uit den weg ruimen , of ten minften het leed der ellendigen aenmerkelyk verzachten ? wanneer elk er zich op toe legde, om ellendigen te bezoeken , naer hunne behoevtigheeden te verneemen, en, naer zyn vermoogen, aen zyne medemenfchen, in hunne nooden, te hulp te koomen. De zuivere, en onbevlektte Godsdienst, voor God en den Vader, is deeze: weduwen en weezen bezoeken, in hunne verdrukking , en zich zelven onbefmet bewaeren van de wereld, Jac. I: 27. Tot lov van dorcas fr,
aen-



per openbaering. VUL boek. C%?
4cDgcteekend , dat zy haeren leedigen tyd befteedde, om kleederen te maeken. voor be. hoevtige weduwen en weefen 9 Hand. IXï
Dan de milddaedicheid bepaelt zich Biet alleen tot armen en ellendigen ; maer er zyn ook andere gevallen , in welke een vermoogend Christen gefchenken mag en moet
doen. By voorbeeld , om zynen eerbied
cn erkentenis te betuigen , aen iemand van groote verdienften. Zo vereerde mar ia te Bethamen den gezeegenden Verlosfer , met eene zeer kostbaere zalvöly , Matth. XXVI; 6— Joh. XII: 2. Deeze uitgaeve laekte de Heiland geenszins; in tegendeel Hy verdeedigde het gedrag van deeze vrouw , tegen de fchynbaere bedenkingen van zyne Discipelen. Aertsvader jacob wist het boorltertig hart van zynen broeder es au, door gefchenken, teleenigen, Gen. XXXII: 13,21. XXXIII.' 10; zelvs was een gefchenk , in het Oosten , een gefchikt middel, om de toegeneegenheid der machtigen te gewinnen. De gtvï der menfchen, (zegt daerom salomo) maekt hem ruimte, en zy geleidt hem , voor het aengezicU
der Grooten, Spreuk. XVIII: 16. Eea
Christen zal daerom, door zyne gefchenken, medewerken, tot het oprichten en in ftand houden van nuttige inrichtingen, tot aenkweeking van nuttige kunften en weetenfchappen, s. deel. Rr 2



fog OVER DE ZEEDENIEER
en tot aJJeSj wat het heil van het mensch*
dom bevoorderen kan.
Eindelyk behoort nog, tot dit zoort van gezellige Deugd, de h£rbekgzaemhej^ en castv«vhEid. Deeze toch wordt, in de Eneven der Apostelen, herhaelde keeren! aenbevoolen. p^lds telt, onder de vereischte hoedaenigheeden van eenen Opziener, dat hy gaerne herberge, i Tim. UI: 2 Tit F 8. Ook wordt deeze plicht allen Christenen voorgefchreeven. Tracht naer herbergzaemheid ,
1 m' Xü: I3- ^eet ds herberg'
zaemheid met , Hebr. XIII: 2. Zyt herberg, zaem tegen eikanderen, i Petr. IV: 9.
Dit zoort van Milddaedigheid was ouhW, by de -Grieken en Romeinen , in een zeer groot aenzien. Trouwens het toenmaelig gebrek van openbaere en bekwaeme herbergen maekte dit hevdewerk nookzaekelyk. De Apostelen hadden er ook byzondere redenen toe, om er op aen te dringen , naer dien de eerlté belyders van het Christendom, om de vervolgingen te ontwyken, genoodtzaekt waeren, om te vluchten. Ook was het noodig , da' de Leeraers , die rond reisden, om het Euangelie te prediken , van huisvesting en onderhoud, verzorgd wierden. In dit opzicht, wordt oAJus zeer gepreezen f 3 Joh>
Jbi 8Tude VOorfchrivte0 der Apostelen ^halven behooren tot de tydwetten, welke
de



DER OPENBAERING» VIII. BOEIfi 620
,de omftandigheeden der eerfte Christenen noodzaekelyk maekten. Thans zyn er , by kans aen alle plaetfen fchikkingen gemaekt , om vreemdelingen te herbergen, zo dat de Christenen zelden gelegenheid hebben , om hunne > lievde, in dit opzicht, uit te oeffenen. —— Den zulken, die, uit hoofde van hunne armoede, in de openbaere Herbergen, niet kunnen te recht koomen, kan men, met aelmoesfen , onderfteunen.
I. Wy gaen over, tot de dankbaerheid. Deeze is niets anders, dan eene byzondere lievde, tot onfe Weldoeners, en haere beöeffeniDg moet geëvenreedigd zyn , naer het goede, het welk wy van hen ontvangen hebben.
De Rede zelve leert allerduidelykst, dat er niets plichtmaetiger zy , dan de dankbaerheid, caer dien er eene zo kennelyke betrekking is, tusfchen eene Weldaed , en de Dankbaerheid , als er is , tusfchen eene oorzaek en het uitwerkfel. Het Zeedenlyk Gevoel leert elk, dat weldaeden Dankbaerheid vorderen , zo klaer, dat dit ftuk geen naeder betoog noodig hebbe. Hier van daen wordt de Ondankbaerheid , in het algemeen , van elk veracht en verfoeit; zy zelvs, die ondankbaer zyn, omtrent hunne weldoeners, kunnen het niet verdraegen , dat zy van zulken , die aen hun verplicht zyn, ondankbaer behandeld wor%. deel. Rr 3



€%0 OVEK DE ZEEDENEEEH
den. De Dankbaerheid daerëntegen is zo bei taemelyk en bemicnelyk in haeren eigenen aert, dat men bykans geenen mensch zal vinden, die, een aenmerkelyk voorbeeld van Dankbaerheid , hoorende of leezende, niet ge. Voelig getroffen wordt, en dit bedryv roemen zal.
Weldoeners hebben een natuurlyk recht, om erkentenis te Vorderen , van zulken , acn welken zy gunften beweezen hebben. H>er geldt wederom die algemeene regel, het geene gy wilt, dat men u zal doen, doe dat ook aen anderen. Nu verwachten wy dankbaerheid , van zulken, aen welke wy weldaeden bewyzen , derhalven vorderen zy , die ons begunftigt hebben, met het zelvde recht, ook onfe erkentenis.
De Heilige Schrivten dringen meede aen , op de dankbaerheid. Zy leeren ons, dat de Godsvrucht voornaemenlyk beftac, inde dankbaere erkentenis , welke wy Gode verfchuldigd zyn , als onfen eerften en grootflcrt -Weldoener, aen welken wy alles verplicht syn (h). Maer hieruit vloeit regelrecht voort, dat wy ook dankbaer zyn moeten , jegen' fculke menfchen, van welken God zich, als van *> veele middelen, bedient, cm ons wel tb
doen Ook ontbreekt het niet aen lov.
/M waer*



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 03!
waerdige voorbeelden van dankbaerheid, Welke, in de Heilige Schrivten, geroemd worden. Josua verfchoonde, by het verwoesten van Jericho, rachab en haere bloedverwanten, uit erkentenis, voor den dienst, welKen zy Israël beweezen had , Jof, VI: 25. Koning saul verfchoonde de Keniten , uit dankbaerheid, zeggende tot hen: gy hebt barmhartigheid gedaen, aen alle de kinderen hraèls, toen zy uit EgypUn opkwaemen, 1 Sam. XV: 6 david vergoldt, aen mephiboseth, de weldacden , welke hy , van zynen Vader jonathan, genooten had, zeggende: tk zal zeekerlyk weldaedigheid by u doen, om uwes Vaders jonathans wille, 2 Sam. IX: 7- Zo handelde hy ook, met chimh am , weegens het goede, het welke hy, vluchtende voor absalom, van zynen ouden Vader barzillai, genooten had, 2 Sam. XIX: 32- *w lus erkende, met een dankbaer hart, dea lievderyken onderftand, welken de Christenen te t-hilippis hem hadden toegefchikt , PhiL IV: 18, 19. Hy betuigde zyne gevoelige dankbaerheid, aen onesiphorUs, die hem dikwyls verkwikt had, 2 Tim. I: 16-18.
Er is wel, in het Euangelie , geen ftellig bevel, omtrent de dankbaerheid, aen onfe Weldoeners. Maer dit is ook niet noodig, daer de natuur zelve zo fterk fpreekt, «n deeze deugd, gelyk wy reeds hebben op-
X. DEEL. ^r 4



ÓVER DE ZEEDENLEER
gemerkt, eene hoedaenigheid of een gevolg is der Christelyke Lievde. Voeg er by j dat de beveelen, omtrent de lievde, jegens onfe Ouders , Leeraers , en andere, die, op eene onderfcheidene wys, aen ons welzyn arbeiden, den hoogeren trap van toegeneegenheid, tot zulken, die ons, op eene byzondere wys, begunfligen , voorönderftellen en bevestigen.
Dan er is een aenmerkelyk onderfcheid, fusfehen de natuurlyke, en de Christelyke
dankbaerheid. De eerfte ontftaet, uit het
gevoel van natuurlyke billykheid, en is een zeeker zoort van Welleevenheid, maer de andere is eene daed van Godsdienst. By eenen Christen, is de dankbaerheid vry wat meer , dan flechts een uitwerkfel van een gevoelig hart , dan eene ras voorbygaende drivt, welke, door eene Jeevendige befchouwing van ontvangene weldaeden, fchielyk ontflooken wordt; zy is eene geheiligde aendoeHing, welke, uit het Geloov , en de Lievde
tot God , voortvloeit. Het Geloov nae-
menlyk leert ons de zulken , die iets toebrengen , ter bevoordering van ons lichaemelyk of geestelyk belang, als werktuigen te befchouwen, van welke zich de onzichtbaere hand der weldaedige Voorzienigheid bedient, als van zo veele werktuigen , om ons gelukkig te maeken; en zouden wy dan niet eene byzondere hoogachting en toegeneegenheid hebben,
voos



der openbaering. VIII. boek. 633
Voor de zulken , welke onfe hemelfche Vader verkiest, tot uitdeelers van zyne weldaeden ,
aen ons? .
De Dankbaerheid derhalven van eenen Christen is ongelyk edeler , dan die van eenen natuurlyken mensch. paulus verzuimde daerom niet den Christenen te doen opmerken , dat zy , in de weldaeden , welke zy van menfchen ontvongen , vooral de gunftige beitellïng van hunnen hemelfchen Vader erkennen moesten. Hy herinnerde hun wel, dat zy , weegens de prediking van het Euangelie , en het bevoorderen van hunne eeuwige belangen , aen hem en zynen medeambtgenooten , eene zeer groote verplichting hadden, zo dat hy zelvs recht hai, om loon van hen te vorderen, i Cor. IX: 6-24; maer hy vergeet niet, hun tevens onder het oog te brengen , dat hy en zyne medeambtgenooten Hechts moesten befchouwd worden, als middelen en werktuigen , in de hand van God , die de eerfte oorzaek is van alles goeds. Met, dat wy va* ons zelvs bekwaem zyn , (fchryvt hy) tets te denken , als uit ons zelven ; maer onfe bekwaemheid is uit God, die ons bekwaem gemaekt heeft, cm te zyn dienaers des Nieuwen Testaments, niet der letter , maer des Geests , 2 Cor. III: 5, 6en wy prediken niet ons zelve, maer christus jesus den Heer, en ons zelve , dat wy uwe
dienaers zyn, om je sus wil; *J hebben
x. deel. &r 5



6"3£ OVER DE ZEEDENLEER
deezen fchat, in aerden vattin , op dat de uit. neemenheid der kracht zy Godes, en niet uit ons , 2 Cor. IV: y, 7.
Zeer merkwaerdig is, jD dit gevaI) het geQe de Apostel fchryvt , aen de Christenen te Phihppis : ik ben grootelyks verblyd geweest, in den heer, gy nu eenmael wederom 'ver. zwakkerd zyt, om aen my te gedenken, Phil. IV: 10. Hy erkende, met gevoelige dankbaerheid , jegens hen , dat zy hem eene gewichtige weldaed beweezen hadden , door bet overmaeken van eene ruime lievdegivt, waer door zy hem de zorg , voor *yn onderhoud , het welk hy anders , door den arbeid zyner handen, by nacht moest winnen , aenmerkelyk verligtten. Maer hy verklaerde tevens zyne dankbaerheid , aen den Vader der barmhartigheid. Daerom zegt hy, « bm grootdyk[ verblyd geweest , in den heer. Hy Verblydde zich niet zo zeer, over het gefchenk zelvs, als wel daer over , dat hy, ia dit gefchenk , een kennelyk bewys opmerkte der Goddelyke voorzorg, voor hem , en dat God zich , van deeze Christenen , als werktuigen, bedient had , om zyne uitwendige omftandig' heeden te verbeeteren.
Met één woord , by eenen Christen , gaet de uitwendige dankbaerheid, aen zulken, die hem weldaeden, bewyfen, altoos gepaerd,' met de inwendige, aen God, die deeze lieden,



DER OPENBAERING. VUL B0BK. 0*3$
den , tot weldaedigheid, bewoogen , en hen , als middelen , gebruikt 'heeft, om hem te begunftigen.
Laeten wy er nog de eene en andere aenmerking by voegen, zo omtrent de weldoe6ers, aen welke wy dankbaerheid verfchuldigd zyn, a!s omtrent de wys, op welke wy dezelve moeten uitöeffenen.
A. Wy zyn dankbaerheid verfchuldigd , aen alle onfe Weldoeners; aen allen , die ons, in eenig opzicht, goed doen, en onfen welftand , op de eene of andere wys , bevoorderen. Alle de zulken, van welken wy raed , in verleegenheid , hulp , in nooden , of troost, in droevheid , ontvangen ; zonder dat zy daer toe eene byzondere verplichting ■ebben , moeten wy , als onfe Weldoeners , befchouwen; hier toe behooren ook alle de zulken, die ons meerder lievde bewyfen, dan zy , naer het geftrengfte recht, verplicht zyn, en wy van hen zouden kunnen eisfchen.
Evenwel zyn wy, den eenen Weldoener , meerdere dankbaerheid, verfchuldigd, dan den anderen. Hoe grooter eene weldaed is , des te fterker is ook de verplichting, tot dankbaerheid.
«. Er is een kenbaer onderfcheid, tusfchen
weldaeden en weldoeners. De weldaeden
zyn , voornaemenlyk op drieërlei wyfen , onöerfcheiden ; ten aenzien van de faeilzaeme ge-
X. DEEk.



6$6 OVER DE ZEEDENIEER
volgen ; met opzicht tot de wys, 0p welke zy; en met betrekking, tot den goeden wil met welken zy , beweezen worden.
a. Ten aenzien van de heilzaeme ge vol. gen. — Zulke Weldoeners zyn de grootte, die ons de noodiglle en gewiehtigfte dienften doen. Iemand , die ons leven redt, wanneer het in gevaer is, bewyst ons grooter weldaed., dan die zorgt, voor het behoud van onfe tydelyke goederen; en die iets toebrengt tot behoudenis van onfe ziel, doet ons gewichtiger dienst, dan die onfe lichaemelyke welvaert bevoordert. Indien wy ulieden het geestelyke gezaeit hebben , (vraegt daerom paoLüS) ts het eene groote zaek , zo wy het uwe, het welk lichaemelyk is , maeien ? i Cor JX: ii.
b. De Weldaeden verfchilien , met opzicht tot de wys, 0p welke zy beweefen worden. Een dienst, die op zich zelve gering is, kan zeer gewichtig en belangryk worden, wanneer dezelve, op eene edelmoedige wys, gedaen wordt; wanneer men er niet om gevraegt heeft, en het goede ons , juist op den reen-
ten tyd , toekoomt. Heimelvke en on.
bekende Weldoeners verdienen eene byzondere hoogachting; deezen volgen onfen hemelfchen Vader naer, die zyne behoevtige fchepfelen , rnet eene onzichtbaere hand , onvermoeid weldoet. . Ook wordt een dienst grooter,
naer-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 637
aaermaete het den Weldoener meerder moeite kost, om denzelven te bewyfen.
c De goede wil is een noodzaekelyk vereischte, in eenen weldoener. Eene weldaed , welke met tegenzin beweefen wordt, of met •verwytingen gepaerd gaet, verliest zeer veel van haere waerde. God geevt eenen iegelyk mil' delyk , en Hy verwyt niet , Jac. I: 5.
Naermaete nu de weldaeden, welke wy ontvangen , grooter zyn , is ook onfe verplichting, tot dankbaerheid des te fterker. — paulos erkende daerom, met een dankbaer hart , de meer dan I gemeene verplichting, welke hy had, aen epaphroditus , die zyn leven, hem, gewaegt had. Om het weri
van christus , (fchryvt de Apostel; was hy tot na by den dood geioomen , zyn leven niet achtende , op dat hy het gebrek uwer bediening , aen my , vervullen zoude , Phil. II: 30, Deeze yverige Euangeliedienaer had de lievdegaeven der Christenen van Philippis overgebracht, aen den Apostel, die te Rome gevangen was; en om den Apostel des te fpoediger te hulp te koomen , had hy eene gevaerlyke reis ondernoomen , en zich , aen allerlei ongemakken , blootgefteld ; zo dat hy zich ^aer door eene doodelyke krankte had op den hals gehaelt. — Deeze weldaed was, door de wys, ep welke zy be weezen werdt, als meede door de moeite, en het gevaer, het welk epa-
x. deel.



<Jg8 over de zeedenlees
phroditus ondergaen had, des te aenmer, kelyker geworden.
De goede wil , en het heilzaem gevolg beide , zetten eene ongemeene waerde by, aen de weldaed, welke aquila en pris'. cilla, aen paulus, beweezen hadden. Daerom fchreev de Apostel , aen de Chris-, tenen te Rome, groet priscilla en aq_ui. la , myne medewerkers in christus jesus, die, voor myn leven, hunnen hals gefielt hebben; den welken niet alleen ik dank, maer ook alle de Gemeenten der Heidenen ,
Rom. XVI: 3, 4 Deeze ]icden haddeQ
geene gevaeren ontzien , en zelvs , in oproeren, en andere zorgelyke gevallen, hun leven volvaerdig in de waegfchael geftelt, om dat van den Apostel te beveiligen. Daer door hadden zy een allerheilzaemst einde bedoeld , om naemenlyk het leven te fpaeren van eenen man, die geroepen was, om het menschdom, door zyne prediking , te verlichten. Hy dankte daerom deeze zyne Weldoeners niet alleen , maer hy reekende zich ook zo veel aen hun verplicht, dat hy zyne dankbaere erkentenis zeer gaerne openlyk belyden wilde. Zelvs verklaerde hy , dat alle de Gemeenten" der Heidenen , om de gemelde reden, daer voor , met hem dankbaer waeren.
{2. Wy hebben eene byzondere verplichting, aen zulken , die ons, niet Hechts in een be-
paeld



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 639
paeld geval, maer by aenhoudenheid, weldoen. Aen deezen zyn wy daerom ook de
meeste dankbaerheid verfchuldigd. Tot
deeze beftendige Weldoeners behooren onfe Ouders, de Dienaers van het Euangelie, de Leermeesters van onfe jeugd, en ook de. Qverheeden.
Over de zeer groote verplichting, welke wy aen onfe Ouderen hebben , zullen wy, in het vervolg, met opzet, handelen. Alleenlyk herinneren wy nu, maer met een woord, dat zy de middelöorzaeken van ons beftaen zyn, dat zy zich zelve vergeeten , meenigmaelen zich zelven het noodige onttrekken , en niets onbeproevd laeten , wat in bun vermoogen is, om het welzyn van hunne kinderen te bevoorderen. Wanneer dit alle kinders behoorlyk overdachten, zouden zy erkennen moeten , dat zy nimmer genoeg dankbaerheid, aen hunne Ouderen , bewyfen kunnen. Dat kinders en kindskinders leeren , eerst aen hun eigen huis , godzaeligheid oefenen , en den Voorouderen weder vergelding doen: want dat is goed en aengenaem voor God , 1 l im. V:4-
De Christenen ontvangen , by aenhoudenheid , groote weldaeden van de Dienaeren des Euangeliums, die hun den weg, tot het Eeuwig Leeven , aenwyfen , en hartelyk vermaejien, om denzelven te bewandelen. Zy zyn hun
X. DEEL.



£40 OVER DE ZEEDENLEER
daerorE groote Dankbaerheid verfchuldigd, afë aen de zulken, die middelen in Gods hand zyn, om hun eeuwig heil te bevoorderen. Wy bidden u, Broeders, (fchryvt daerom i>autos) erkent de geenen , die onder u arbeiden , en u-we Voor ganders zyn in den heer , en u vermaenen; en acht hen zeer veel in lievde, om hunnes werks wil, i Thesf. V: 12, 13. Deeze dankbaerheid moesten ook de eerfte Christenen, toen er nog geene vaste bepaeling, omtrent het onderhoud der Leeraeren, gemaekt -was , met daeden , betoonen. Die onderweezen wordt, in het woord, (is het daerorn) deele meede , van alle goederen , den geenen die hem onderwyst , Gal. VI: 6.
Wyders zyn wy zeer verplicht, aen de Onderwyfers van onfe jeugd , om dat zy , door hunne lesfen en vermaeningen, zeer veel hebben toegebracht, om ons verftand te befchaeven , en ons hart te verbeeteren , zo dat de moeite, welke zy zich, omtrent ons, gegeeven hebben , eenen beftendigen en heilzaemen invloed hebbe , op ons ganfche leven.
De Overheeden , die, voor de veiligheid der burgeren , voor hunne rechten en voorrechten zorgen, behooren meede, onder onfe beftendige Weldoeners. Onder hunne befcherming , moogen wy een gerust en Jtil leeven leiden, in alle godzaeligheid en eerbaerheid, 1 Tim. II: 2. De Advocaet tertuelus , fpreekende / ic



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 64!
5o den naem der Jooden , erkende , met dank* zegging , de verplichting , welke zy hadden , aen den Romeinfchen Stadhouder felix , zeggende : dat wy grooten vreede door u bekoomen , en dat veele loffelyke dienjien deezen volke gefchieden, door uwe voorzichtigheid, machtigJte felix , neemen wy ganfchelyk en overal, met alle dankbaerheid , aen , Hand. XXIV: 3.
B. Er is nog overig, dat wy de wys a,en« toonen, op welke wy de dankbaerheid Kloeten uitöeffenen.
a. Wy moeten onfe Dankbaerheid, zo fpoe« dig mogelyk is, aen onfe Weldoeners, bewyfen. -—- Zo drae Koning david zynen throon bevestigt had , was hy aenftonds be» dacht, om Dankbaerheid te bewyfen , aen zulken, welken hy dezelve verfchuldigd was. Wanneer hy , tot rust, gekoomen was , her» innerde hy zich de getrouwe vriendfchap van zynen dierbaeren jonathan , en vernam , of er niet nog iemand, van sauls geflacht» waere overgebleeven, aen welke hy , de wel» daedigheid van jonathan, dankbaer vergelden konde. Hy zeide, tot zyne Hovelingen z is er nog iemand, die overgebleeven is, vm sauls huis , dat ik weldaedigheid aen hem doe „ om jonathans wil ? Verneemende , dat er nog een ongelukkige zoon was van jona? ïhan, met naeme mephiboseth, zyndf kreupel, aen beide de voeten, bewees hy x, djsel, &?



6*42 OVER DE ZEEDENLEÈR
fiern eene zeer edelmoedige weldaedigheid^ 2 Sam. IX. *
0. De dankbaerheid moet beftendig zyn. Trouwens aen iemand, die ons eenmael eene weldaed beweefen heeft, blyven wy altoos eene byzondere verplichting behouden ; en, wanneer de Weldoener niet meer in leven is, moet men nog dankbaerheid bewyfen , en , zo het mogelyk is, vergelding doen \ aen zyne nakoomelingen. Koning david gav daerom, zynen zoon en opvolger salomo, dit bevel: aen de zoonen van barszillai den Gileaditer zult gy weldaedigheid bewyfen, en zy zullen zyn onder de geenen , die aen uwe tafel eeten : want alzoo naderden zy tot my, als ik vluchtte, voor het aengezicht van uwen Broeder
absalom, i Kon. II: 7. Zelvs al ver-
andert een Weldoener, in gezindheid omtrent ons, zo blyvt evenwel de verplichting tot dankbaerheid , weegens eene voorige weldaed , al haere kracht behouden. „ De ge», breeken van eenen weldoener, of zyne ver» „ andering van gedrag, ten onfen opzichte, » ontflaen ons niet, van de Dankbaerheid! „ Men kan geene achting voor iemand heb" m ben, en hem echter verplicht weezen. Men 1, kan reden hebben, zich over hem te be„ klaegen, zonder dat dit de voorgaende verh Plichting vernietige. Eene ontvangen groote a, weldaed is altyd eene reden van wederhou-
m ding,



der openbaering. VÏII. boek. 64$
5, ding , en omzichtigheid , jegens zulken , zelvs die het anders minst verdienen. Deeze
5, verbindtenis blyvt, en moet niet verbroo-
„ ken worden , dan om' zeer gewichtige re-
„ denen" (0° y. De dankbaerheid moet, op alle moge«
Jyke wyfen , met gedachten , woorden , ea
daeden , beweefen worden.
a. Alle uitwendige daeden, met welke het
hart niet inftemt , zyn geveinsd , en fchyndeugden. Het weefen der dankbaerheid be< ftaet derhalven, in de inwendige erkentenis, daer deeze geene plaets heeft, is ook geenewaere Dankbaerheid. Deeze erkentenis wordt eo wel gevorderd, ten aenzien van mindere weldaeden , als van grootere gunstbewyfen. Ook kan eene weldaed van weinig nut zyn, voor den geenen, aen welken zy beweefen wordt , offchoon het, den Weldoener , veel moeite gekost hebbe. In zulk een geval, moet de erkentenis, meer naer de welmeenenheid van den Weldoener, dan naer de grootheid van de weldaed zelve , geëevenreedigd zyn.
b. Een beweldaedigde moet ook zyne dankbaerheid , met woorden, betoonen, niet alleen aen den Weldoener zelven , maer ook aen anderen. Die in het geheel niet fpreekt,
(i) vernet 1. c. iv Deel. p. 87. x. deed. §s a



©44- over de zeedenleer
van de weldaeden, welke hy ontvangen heeft betoont, dat hy er niet veel prys op ftelle. -! Wanneer ondertusfchen een Weldoener 'een volftrekt ftilzwygen vordert, onderwerpe men zich, aen zyne begeerte; zonder dit zou het trotschheid en ondankbaerheid weezen, er van te zwygen, en men zou zich zo gedraegen , als of men zich, (over de genootene wel! daed, fchaemde.
c Gelyk de Lievde in het algemeen niet flechts beftaet, in gevoelens en woorden, maer zich vooral in daeden openbaert, zo is het ook, in het byzonder met de dankbaer.
heid , geleegen. Het is wel niet altoos
volitrekt noodig, dat wy weldaeden vergelden; ook is het ons dikwerv onmoogelyk. Evenwel , wanneer men kan , moet men dankbaerheid, met daeden, bewyzen. Zo meenigmaelen wy gelegenheid hebben, om onfen weldoeneren eenigen dienst te bewyzen, moeten wy het niet verzuimen. Kan men de* Weldaedigheid niet vergelden, men betoone evenwel zyne Dankbaerheid , door, voor den Weldoener, te bidden, paulus de Apostel heeft ons hier in een voorbeeld gegeeven, wanneer hy fchreev : de heer geeve den huift van onesiphorus barmhartigheid: want hy heeft my dikwyls verkwikt; en heeft zich myner keten niet gefchaemt, maer als hy te Rome ge. koomen was, heeft hy my zeer naerftig gezocht;
en



der openbaering. VIII. boek. 64S
en heeft my gevonden , de heer geeve hem , dat hy barmhartigheid vinde, in dien dag f 2 Tim.
V'K Eindelyk beveelt het Euangelie lievde tot en weldaedigheid , jegens onfe vyanden.
Een Christen heeft, van zynen kant, geene vyanden ; hy zelvs haet niemand zyner medemenfchen , hy draegt niemand eenig kwaed hart toe ; hy vergeevt alle beleedigingen; en, wanneer hy toornig wordt, is hy fpoedig verzoend. Daer te boven zoekt hy vreede te hebben, met alle menfchen , en gebruikt daer toe zo veel infchikkelykheid , als , behouden» een goed geweeten , gefchieden kan. Maer , met dit alles, is er niemand, die geene Vyanden heeft, nimmer kan een Christen zich zo gedraegen , of er zyn menfchen , die hem , van hunne zyde, haeten, benyden «verachten, kwaed toewenfchen, en, op onderscheidene wyfen , benadeelen.
Een Christen kan zich, buiten zyne fchuld, en tegen zynen wil, den haet en de vyandfchap van anderen op den hals haelen. De aanleidingen daer toe zyn zeer onderfcheiden.
, Naeuwgezetheid in den Godsdienst, en
eene naeuwkeurige waerneeming van zyn Ambt, behoorden hem beminnelyk te maeken, in de oogen van allen, die met hem verkeeren; maer de boosheid van het menfchelyk hart maekt , dat eenige de algemeene achting, welke hem ï. deel. ss 3



OVER BE ZEEDENEEER
beweezen wordt, niet verdraegen kunnen, hem in het eerst benyden , en vervolgens beginnen te haeten. Zy draegen hem een kwaed hart toe, om dat hy zich van hen onderfcheidt, en geene gemeenfchap hebbe met
de onvruchtbaere werken der duisternis
Koomt een Christen, tot eer, aenzien, en waerdigheeden, zeer fpoedig heeft hy de zulken, tot zyne benyders en vyanden , die er zich, uit hoofde van hunne bekwaemheeden en verdienften , even zo zeer, of nog meer,
bevoegd toe reekenen. Meenigmaelen
wordt het hart van anderen , die ons geneegen zyn , door lasteringen en opruijingen van boofe menfchen , geheel omgezet, zo dat zy eerst , omtrent ons, onverfchillig worden
en ons vervolgens haeten. Zeer dikwyls
haelt zich een Christen den haet van anderen op den bals, door niets beduidende kleinigheeden ; door woorden , houdingen , en bedryven met welke hy niets kwaeds bedoelt beeft, en althans geen voorneemen had , om ïemand te beleedigen. Het gebeurt daerom meemgmaelen, dat hy niet weete,enniet bereekenen kan, om welke reden iemand, die hem voorheen eene byzondere geneegenheid toe-
öroeg, van hem afkeerig geworden zy
Meestentyd ligt de grond der vyandfchap en£ , in vooröordeelen. De een veroordeelt het gedrag vaa den anderen, en wordt daerom
van



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 647
van hem afkeerig, om dat hy zyne daeden in een verkeerd daglicht befchouwt , zonder dat hv zyne beginfelen en bedoelingen heeft kunnen of willen onderzoeken. Ik houde my daerom verzeekerd , dat er eene meenigte van vyandfchappen zouden worden wechgenoomen, Janneer de een den anderen beeter kende; wanneer men nooit iets, in zynen broeder afkeurde, en zich daer door, tot afkeerig. beid van zynen perfoon, vervoeren het, zonder hem daeröver, met befcheidenheid, te onderhouden ; ten einde zyn karakter zyne deokwys, zyne beginfelen, en bedoelingen, recht te leeren kennen.
Wanneer wy derhalven fpreeken, van lievde tot onfe Vyanden, verftaen wy daer door niet zulke menfchen, welke wy haeten: want een waer Christen haet niemand; maer de zodaenigen, die ons haeten, het zy wy er meer of min aenleiding toe gegeeven hebben, bet zy zy , geheel buiten onfe fchuld, van ons afkeerig zyn.
De Goddelyke Verlosfer , weetende dat het Euangelie , hoe zeer het niet anders, dan vreede , eensgezindheid , zachtmoedigheid , en lievde , aedeme , op verre na niet alle vyandfchap en verdeeldheid zoude uitroeien, heeft zynen naervolgeren, een uitmuntend voorfchrivt gegeeven, het welk, voor de Maetfchappy, allerheilzaemst is, omtrent nua
X. DEEL. $S 4



M ÓVER DE ZEEDENLEER
gedrag, jegens zulken, die hen haeten Hf verbiedt niet alleen allewraek, omtrent'onfe . vyanden, maer hy beveelt zelvs, dat wv hen zullen lievhebben, en hun alle weldae digheid bewyzen, zeggende: hebt uwe vyanden hev , zeegent ze, die u vervloeken , doet wel den geenen , die u haeten , en bidt voor de geenen die u geweld doen, en die u vervolgen, Matth' V: 44.
Onfe vï and en zyn van tweederlci zoort « lyzondere vyanden , die ons een kwaed hart toedraegen, en van onfe perfoonen afkeerig zyt); openbaere vyanden, wanneer de Staet m eenen oorlog, is ingewikkeld. Ten aenzien Van deeze tweeërlei zoort van vyanden is een Christen, tot onderfcheidene plichten> Verbonden. Ook omtrent onfe openbaere vyanden , met welken wy in oorlog zyn , moeten wy de regelen der Christelyke lievde in acht neemen ; en daer dit thans ons geval is toet opzicht tot de Franfchen , kan het niet ongepast geacht worden , dat wy daerömtrent net een en ander aenmerken.
'A. Wy beginnen, met de plichten van eenen Christen, omtrent zyne byzondere vïAnden.
Onfe byzondere vyanden zyn wederom van tweeërlei zoort, weezenlyke of ingebeelde: want het gebeurt meenigmaelen dat iemand de zul*en, voor zyne vyanden houdt, die het in
tifc daed met zyö, w



DES OPENBAERING. VIII. BOEK.
mezenlyke vyanden zyn zulken, die ons haeten onfen voorfpoed, met een nydig misnoenoegen. befchouwen, zich vermaeken, m ons ongeluk, ons kwaed wenfchen, en nadeel toe-
brengen. , Over zulke vyanden , mogt
david', met reden, klaegen. heer, myn God, (zegt hy daerom) op u betrouw ik; verlos my , van alle myne vervolgers , en red my, op dat hy myne ziel niet roove , als een leeuw, yerfcheurende , terwyl daer geen verlosfer is.; beer, myn God, indien ik dit dat gedaen hebbe , indien er onrecht in myne handen is, indien ik \waed vergolden hebbe dien, die vreede met my had Qa ik heb geredt dien , die my zonder oorzaek benaeuwde) zo vervolge de vyand myne ziel, enz Pf VU: 2 ■ 6. Myn God , op u vertrouw ik • 'laet my niet befchaemd worden; laet myne vyanden niet van vreugde opfpringen over my, Pf XXV: 2. Myne vyanden fpreeken kwaed van my , zeggende , wanneer zal hy Jterven en zyn naem vergaen? Pf. XLI: 6.
Maer er zyn ook ingebeelde en vermeende vyanden. Immers het gebeurt zeer dikwyls , dat iemand zyne oprechtfte vrienden, Voor vyanden, aenzie, om dat zy zich, tegen zyne verkeerke neigingen , aenkanten , zyne eigenzinnigheid niet toe geeven , de waerheid en de godzaeligheid, om zynen wil, niet verzaeken. Hoe meenig een Zoon en Leerling wordt afkeering, van zynen geftrengen Vader jc. deel. Ss 5



$5° OVER DE ZEEDENLEER of Moeder, om dat zy hunne verkeerde oei. gmgen te keer gaen , en aen hun weezenlvk welzyn lievderyk arbeiden. Ten laesten beklaegtzich zulk een dwaes, en zegt, hoe heb *k de tucht gehaet? en myn hart de bejtraffing verfmaedt? en heb niet gekoort, naer de Jlem ml Tier onderwyzers , noch myne ooren geneigt tot myne Leeraeren, Spreuk. V: 12, ,3. me de tucht liev heeft , die heeft wetenfchap liev; maer ™ de bejtraffing haet, is onvernuftig, Spreuk. AU: 1. De dwaezen verachten wysheid en tucht. Spr.uk. I: z ZeIvs had de , fflen'
beid, met de valfche leerbegrippen der Joodsgezinde Yveraers, die Wet en Euangelie wij. den zaemenvoegen, de Christenen in Galatien van paulus den Apostel , zo afkeerig ge! maekt, dat zy hem, als eenen vyand, befchouwden. Daerom fchryvt hy .- ben ik dan uw vyand geworden, u de waerheid zeggende? zy yveren niet recht over u, maer zy willen ons nafluiten, op dat gy over hen zoudt yveren, Gal. IV: 16, 17.
Onfe weezenlyke wanden zyn wederom zeer onderfcheiden. - Zommigen haeten ons, om dat zy meenen, dat wy hun reedenen, tot misnoegen, gegeeven hebben; het zy dat deeze redenen gegrond zyn , het zy dat zy enkel, m hunne verbeelding, beftaen. In het eerfte geval, moet een Christen de oorzaek van het misnoegen wechneemen, en, in het
an-



DER OPENBAERING, VIII. BOEK. 651
ander, zyn gedrag verdeedigen. Blyven zy, oa dit alles, van ons afkeerig, dan is het bui.
ten onfe fchuld, en tegen onfen wil.
De vyanden zyn onderfcheiden, naar de maete van den haet , welken zy ons toe draegen. Zommigen zyn, omtrent ons, onverfchillig; zommigen benyden, onfen voorfpoed; zommigen maeken er hun werk van, om ons te benadeelen. Er zyn bedekte en verklaerde
vyanden. De laeste koomen er voor uit, en betoonen, dat zy van ons afkeerig zyn; anderen houden zich fchuil, en maeken zomtyds zelvs de vertooning van onfe vrienden te zyn, terwyl zy heimelyk niets onbeproevd laeten, om ons te benadeelen. Zulke bedekte vyanden had david , toen hy nog, aen het hov van saül, verkeerde, die hem, onderden fchyn van vriendfchap, zochten te verderven. Het is geen vyand, (zegt hy) geen openbaer vyand , die my hoont, anders zou ik het hebben gedraegen; het is myn haeter niet, die er voor uit koomt , die zich tegen my groot maekt; anders zou ik my voor hem verborgen hebben; maer gy zyt het, 0 mensch als van myne vaerdigheid, myn leidsman, en myn bekende, die wy te zaemen in zoetigheid heimelyk raedpleegden, wy wandelden in gezelfchap , ten huize Godes,
Pf. LV: 13 15-
Alle deeze vyanden moeten wy, volgens de les van den Heiland, liev hebben, en hun
X. DEEL.



6*52 OVER BE ZEEDENEEER
wel doen. Tot naeder verftand van dit £uaQ. geiisch bevel , zullen wy eerst de plichten voorftellen, welke wy, omtrent onfe vyanden te betrachten hebben ; daerna zullen Wy de bron aenwyzen, uit. welke deeze plichten moeten voortkoomen, en tevens doen opmerken , dat het gedrag vaa eenen Christen , in dit geval van de zo geroemde Grootmoedig, beid der Heidenen , geheel onderfcheiden zy ■ wyders zullen wy de billykheid van dit Euigehsch bevel betoogen; vervolgens zullen wy den Heiland, als een volmaekt voorbeeld van tee deugd, befchouwen ; en eindelyk, op eenige bedenkingen, antwoorden.
«. De plichten, welke wy, omtrent onfe vvaNDEN te betrachten hebben, heeft onfe Goddelyke Leeraer zeer duideiyk voorgefchree. ven Matth. V: 44, «.yniU*^™
j9 2T naer gevoJgt • Rom- XII:
a. Bepaelen wy ons eerst, by het bevel van den Heiland zelven, Matth. V: 44. Hy was
We? '~7 geb00deD der Goddelyke
Wet, welke, door de Pharizeeuwen, verdraeit werden, in den waeren zin, en de uitgeftrekte verplichting , te verklaeren en aen te dringen. Eindelyk kwam Hy, tot
nochtoorn behouden, tegen de kinderen uwer volks W gy zult uwen naesten liev hebben, als u*
zel->



der openbaering, VIII. boek. 6$$
zelven. De Pharizeeuwen wilden dacruit afleiden ,'dat hunne volksgenooten alleen , onder den naem van hunnen Naesten, bedoeld waeren dat zy daerom de Jooden alleen, als hunnen'Naesten, moesten liev hebben, en alleandere menfchen haeten. Ter wederlegging van deeze haetelyke verdraeijing , predikte de Heiland eene algemeene menfchenlievde, ook zelvs jegens de vyanden, en Hy beriep zich , op het voorbeeld van den weldaedigen
a. Dit was zyn bevel : hebt uwe vyanden lüv, zeegent ze, die u vervloeken, doet wel den geenen, die u haeten, en bidt voor de geenen die u geweld doen , en die u vervolgen, Matth; V: 44«
i. In het gemeen zegt Hy : hebt uwe vyan-
dm' liev Hy fpreekt onbepaeld van on-
se vyanden, dat is, alle zulke menfchen die ons een kwaed hart toe draegen , het zy in de daed, het zy in onfe verbeelding; die onfen voorfpoed benyden, en ons benadeelen, hoe groot de beleediging ook weezen moogen Alle deeze vyanden moeten wy liev hebben. — Er wordt geenszins van ons gevorderd, dat wy onfen vyanden eene meer byzondere toegegenheid zullen toedraegen , of dat wy hun, boven anderen, zullen begunftigen. Zulk eene zeedenieer zou geheel overdreeven en onüitvoerbaer zyn. De Heiland predikt hier eene
x» deel.



$54- OVER DB ZEEDENIEER
algemeene menfchenlievde, en wil dat w* daer van onfe Vyanden niet uitfluiten, en das wy het kwaed, het welk zy ons aen doen, met weldaedigheid, zullen beantwoorden
Welk een haet iemand tegen ons niooge opgeyat hebben, hoe bitter zyn hart tegen ons ook weezen mooge , hoe groot het onrecht zy, het welk hy ons heeft aengedaen; dit alles neemt niet wech, dat hy onfeNaesten zy, en kan ons niet ontflaen, van de verplichting,
om hem liev te hebben , als ons zelven.
Naer deezen algemeenen regel, moeten wy, ook met Vyanden, handelen, en, in de gevallen, ons zelve afvraegen , wat wy, met recht en reden, van hen verwachten zouden, wanneer wy, in hunne plaets, gefield waeren De plichten derhalven, welke wy , omtrent onfe Vyanden , betrachten moeten , zyn de volgende. 3
/. Wy moeten onfe Vyanden niet haeten Een Christen zal alle beweegingen van haet, -en afkerigheid, en wraekzucht, welke, op het gezicht van iemand , die hem vyandk is »n *yn hart opkoomen, met al zyn vermoo! gen onderdrukken en dempen; elk eene op. weende begeerte, om zynen vyand onge-
Ztz:;ea'e,k eene verzoekin*' °m * A
met kwaed, te vergelden, zelvs elk eene on' gevoeligheid, by het onheil van zynen vyand, * «en uitbarfting der nog overgebleevenê
ver-



Dia OPENBAERING. VUL BOEK. .6$$.
verdorvenheid, verfoeien, en te keer gaen.
Hy vergenoegt zich daerom niet, dat hy, m woorden, gebaerden, en daeden, geene blyken geeve van een verbitterd gemoed ; maer hy beyvert zich vooiïl, om den wortel der vyandfchap, den haet en de af keerigheid, uit zyn hart, uit te roeien.
// Een Christen heeft zelvs zyne Vyanden liev , voor zo verre zy zyne medemenfchen zyn'en zyne algemeene menfchenlievde beftent hy uit, zonder uitzondering, ook omtrent zulken, die hem haeten, en een vyandig toedraegen. Uit dit beginfel zal hy hun het goede 10e wenfchen, hun, in nooden, te hulp koomen, en, naer zyn vermoogen, weldoen. — Trouwens een Christen verblydt zich, over het geluk van alle menfchen, gevolgelyk is het oumoogelyk , dat hy zich, in het onheil van zyne vyanden, verlustigen, of daer naer wenfchen zoude. Maer wat beteekent het, onfen Naesten liev te hebben, als ons zelven, wanneer wy niet alle gelegenheeden , welke de Voorzienigheid ons aenbiedt , blymoedig en yverig waerneemen, om het welzyn van onfe medemenfchen , en derhalven ook van onfe vyanden, die toch onfe medemenfchen blyven, naer ons vermoogen , te bevoorderen ?
Het is natuurlyk , dat wy minder toegeneegenheid hebben , voor eenen mensch, in welken wy eenen blinden, en hardnekkigen, haet
X. DEEL.



6s6. OVER DE ZEEDENLEER
tegen onfe perfoonen , ontdekken, dan voor zulken, die, met ons, in denkwys en neigin.
gen, overeenftemmen Zo is ons de Hei-
land voorgegaen; Hy beminde johannes met een byzonder welgevallen , en droeg hem eene ongemeene toegeneegenheid toe. Zulk eene onderfcheidene Jievde liet Hy nimmer blyken, omtrent de Pharizeeuwen, en anderen , die zyne verklaerde vyanden waeren. Maer Hy floot niemand uit, van zyne algemeene menfchenlievde , en badt zelvs , voor
zyne moordenaeren. Hoe haetelyk en
booraertig derhalven onfe vyanden ook wee. zen moogen, wy moeten hen liev hebben als onfe medemenfchen , hun het goede toe wenfchen, en weldaedigheid bewyzen.
///. Meer byzonder, is een waér Chris, ten getroffen, over de onheilen, welke zynen vyanden overkoomen , hy heeft medelyden , met hunne fmerten, en is bereid, het zyne toe te brengen, om dezelve wech te neemen, of draegelyker te maeken. Hy verblydt zich,' over hunnen voorfpoed. Hy pryst hen, wan.' neer zy het waerdig zyn, en geevt hun den lov , die hun toekoomt. Hy heeft eenen af. keer , van lasteren en kwaed fpreeken, hy verfchoont daerom de gebreeken van zyne vyanden, zo veel mogelyk is, en verdeedigt hunne onfchuld, wanneer zy gelasterd worden, a. Om ons te keren, dat dit bevel, om de
vyan?



der openbaering. VIII. boek. 6$?
vyanden liev te hebben, algemeen zy, en, ia ceen geval, eenige uitzondering dulde , heefc de Heiland drie zoorten van bittere vyanden opgenoemt, en daer tegen even zo veele hoofdplichten der Christelyke lievde over geftdt, wanneer Hy er by voegde: zeegentze, die u vervloeken , doet wel den geenen , die » Meten, en bidt voor de geenen, die u geweld doen, en die u vervolgen.
/. Eerst fpreekt Hy, van zulke vyanden, die ons vervloeken , allerlei onheilen toe wenfchen, en zelvs, wanneer hun vermoogen niet toelaet, om ons te benadeelen , de Goddelyke wraek ,. tegen ons inroepen. Zulken zyn zeekerlyk zeer bittere vyanden, die ods eenen
hardnekkigen haet toedraegen. Evenwel
ook deeze moeten wy liev hebben , en hen zeegenen, dat is, het goede, van ganfeher harte , toewenfehen; zo dat wy ons verblyden wanneer het hun wel gae. Een Christen doet dan juist het tegenövergeftelde van bet gene zyne vyanden doen ; wanneer zy hem, uit een verbitterd hart, alles kwaeds toewenfehen, wenscht hy hun, uit een lievderyk gemoed, allen voorfpoed toe.
//. Wyders noemt de Verlosfer zulke Vyanden, die ons haeten, en, met hunne, daeden , door ons , .naer hun vermoogen , xe benadeelen, openbaer maeken, dat zy ons eenen diep jngekankerden haet toedraeges*
%. deel.



Cj8 OVER DE ZEEDENIEER
— peezen moet een Christen weldoen, het kwaed, met goed, vergelden, en hunnen voorfpoed, zo veel doenlyk is, op alle. mooelyke wyzen , bevoorderen. Omtrent de zulken moet hy ook zyne algemeene menfchenlievde* met daeden , openbaer maeken ; door hen te voeden, wanneer zy hongeren; te kleeden, wanneer zy naekt zyn ; te helpen , in gevaeren ; te troosten , in droevheid; te recht te brengen , wanneer zy dwaelen ; en niets te verzuimen van het gene, waer door wy hun geluk bevoorderen kunnen.
///. Eindelyk voegt er de Goddelyke Leeraer zulke vyanden by, die ons geweld omdoen, en vervolgen, zo dat zy ons, niet flechts een en «mdermael, beleedigen, maer hun boosaertig hart geduurig openbaer maeken, en dat zy a]! Ie gelegenheeden opzoeken , en alle middelen by de hand neemen , om ons kwaed te doen.
■ Voor zulken, moet een Christen bidden]
met alleen dat de Vader der barmhartigheid hun hart verbeetere, maer hen ook, oP alle
wyzen , weezenlyk gelukkig maeke.
„ Dit laeste werk der lievde is de volkoomen » tnumph, over den natuurlyken haet, en de » wraekzucht, tegen de vyanden. Het kan » my, aen gelegenheid en middelen, ontbreeken , mynen vyand wel te doen. Ja, mo» gelyk is hy te ryk en te machtig, dan dat » ik hem de geringfte dienften kon bewyfen.
„ Maer,



dér openbaering^ VIII. boek: Ö59
\, Maer, hoe groot hy in de waereld is, hoe ge„ ring en zwak ik ook mooge weezen, ik kan ' echter den Almachtigen , door myn fmee" ken, beweegen, dat hy myne zwakheid té '* hulp koome , en hem weldoe. Uitmuntend ,* middel,om myne lievde,omtrent den vyand, ,[ fterk, vuurig, en oprecht, te maeken ! Ik i, moet myns vyands zaeken myn eigene mae]*, ken, en wel als dan, wanneer ik bid, en J, eeniglyk met God te doen hebbe. Maer „ wanneer mag een Christen, zonder vuurig„ heid en oprechtheid, bidden?"
fi. De drangreden , met welke de Verlosfer dit bevel heeft aengebonden , is zeer merkwaerdig. Hy wyst ons, naer het voorbeeld van onfen hemelfchen Vader, die, in het uitdeelen van zyne algemeene gunstbewyzen, geen onderfcheid maekt, tusfchen zulken, die Hem vreezen, en die zich gedraegen, als zyne vyanden. Hy voegt er by: op dat gy kinders, dat is naervolgers, moogt zyn, van uwen Vtfder , die in de hemelen is: want Hy doet zyne zon opgaen, over hoof en en goeden, en regent, over rechtvaerdigen en onrechtvaerdigen, vs. 45*
. De Allerhoogfte is langmoedig en weldae.
dig. Daer hy de macht en het recht heeft j om alle de beleedigingen van zulke geringd Weezens, als wy menfchen zyn, alle overtreed
(k) miller 1. c. VII Deel p. 760. ?6». t. deel» Tt Z



66o over de zeedenieer
ding van zyne wetten, alle fchending van zy; ne Majefteit, aenftonds, en op eene geduchte wys, te ftraffen, doet Hy zyne algemeene weldaedigheid aen alle menfchen, zonder onderfcheiding, ondervinden. Noch de grootheid van iemands ondankbaerheid, noch de hardnekkigheid van zyn wangedrag, maeken Hem moede , van de allerflechten , met de kennelykfte blyken van zyne algemeene menfchenlievde, te achtervolgen. Handelt nu de hooge God zo lievderyk , met menfchen , boven welke Hy onëindig verheeven is , hoe onverfchoonbaer is het dan , dat een Christen den vyanden kwaed, voor kwaed, vergelden zoude?
b. Dit lievderyk bevel van den Verlosfer heeft paülus de Apostel herhaelt, en, op de lievde tot de vyanden, even zo fterk aenge. drongen, als zyn Goddelyke Meester. Na dat by de Christenen te Rome vermaent had, om, indien het mogelyk, en zo veel in hun was, vree', de te houden, met alle menfchen, vervolgt hywreekt u zelve niet, beminden , maer geevt den' toorn plaets: want daer is gefchreeven, My koomt de wraek toe, ik zal het vergelden, zegt de Heer Indien dan uwen vyand hongert, zo fpyzigt hem] indien hem dorst, zo geevt hem te drinken: want* dat doende , zult gy kooien vuurs op zyn hooft hopen; en wordt, van het kwaed, niet overwonnen , maer overwint het kwaed, door het goede, Rom. XII: 18-21.
De



der openbaering. VIII. boek. 66 £
De Apostel veröordeeld derhalven alle wraek, waer door men kwaed, met kwaed, vergeldt, en beveelt den toorn plaets te geeven, dat is , cnfes erachtens , zich geduldig te onderwerpen , aen de uitwerkfelen der gramfchap van vyanden. Alleenlyk hebben wy er maer by te voegen , dat hy byzonder het oog hebbe, op tyden van verdrukking; op de gramfchap en mishandelingen van de vyanden der waerheid.
I . Om de Christenen des te meer, van de
wraekzucht , te rug te houden, beroept zich de Apostel, op de uitfpraek van den hoogen God , die de wraek aen zich behouden , en verklaert heeft, dat Hy alle mishandelingen, welke de eene mensch den anderen aendoet, volgens de wet der wedervergelding , ftraffen zal, Deut. XXXII: 35.
Wyders leert de Apostel, dat een Christen weldaedigheid, aen zyne vyanden , bewyzen moet, en hun, in hunne nooden en verlegenheid , vaerdig te hulp koomen, Dat doende, (zegt hy) zult gy kooien vuurs op zyn hoofd hoopen. Dit fpreekwoordelyk gezegde is ontleend, uit Spreuk. XXV: 21, en geevt te kennen, dat een Christen, door weldaedigheid, aen zyne vyanden, te bewyfen, hunne hoofden leenigen, en hunne harten vermurwen zal, even als het yzer, door het vuur , verzacht wordt.
Om alle aenleiding tot wraeköeffening ween x. deel. Tt 3



(56*2 OVER DE ZEEDENEEER
$e neemen, vermaent de Apostel, om alle be. weegingen daertoe, zodrae zyinhet hartopkoomen, te keer te gaen en te onderdrukken, eq om, over alle verkeerde hartstochten, te zege-? praelen. Dit bedoelt hy, wanneer hy er byvoegt: wordt van het kwaed niet overwonnen, maer overwint het kwaed, door liet goede (l).
Onfe vyanden liev te hebben is derhalven eene Christelyke deugd, welke, in het Euangelie, allerduidelykst is voorgefchreeven. — Evenwel is het niet een nieuw gebod, gelyk zy beweeg ren, die den Heiland, tot eenen nieuwen Wet* geever, maeken willen f>0; alleenlyk is het, in het Euangelie, duidelyker voorgefteld, en, .met nieuwe beweegredenen, aengedrongen. In de Schrivten van het Oude Testement was die gebod niets minder dan onbekend.
De Wet van mo se had uitdrukkelyk gelast,' dat men de fchaede van zynen vyand moest voorkoomen , en hem alle mogelyke dien Hen bewyzen. Wanneer gy uwes vyands os, (was het) of zynen dwaelenden ezel, ontmoet, gy zult hem denzelven ganfchelyk wederbrengen; wanneer gy uwes haeters ezel, onder zynen last, ziet lig» gen, zult gy dan nalaetig zyn, om het uwe te verheten voor hem? gy zult het, in alle maniere, met hem veriaeten, Exod. XXIII: 4, j. —
Ook
O) Bylelyerkl. XXII Deel p, 257. 259.
Cm) hm bo*ck TheoU Chri/l. 1. V. c. 37. §. 4a 5.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 663
Ook was de wederwraek uitdrukkelyk verbooden, bebalven in de plaets, door paulus aengehaeld, Lev. XIX: 18. Gy zult niet wreeken, noch toorn behouden, tegen de kinderen uwes volks, maer gy zult uwen Naesten liev hebben, als u zelven; en, om voor te koomen, dat de Israëliërs dit bevel niet, alleenlyk tot hunne volksgenooten, bepaelen , zouden , wordt het, op eene andere plaets, ook tot de vreemdelingen, uitgeftrekt: wanneer een vreemdeling, by u, in uw land, als vreemdeling, verkeeren zal, gy zult hem niet verdrukken ; de vreemdeling, die, als vreemdeling, by u verkeert, zal onder u zyn , als een inboorling van ulieden, gy zult hem liev hebben, als u zelven , Lev.
XIX: 33, 34-
job heeft een uitmuntend voorbeeld, van lievde tot zyne vyanden , gegeeven, zo dat hy betuigen konde: zoo ik verblyd ben geweest* in de verdrukking mynes haeters , en my opgewekt hebbe, als het kwaed hem yondt; ook heb ik myn gehemelte niet toegelaeten te zondigen, mits door eenen vloek zyne ziel te begeeren , Job
XXXI: 29, 30. Die zich verblydt, in het
yerderv, zal niet onfchuldig zyn, (zegt salomo) Spreuk. XVII: 5; en, op eene andere plaets, verblydt u niet, als uw vyand valt, en, als hy nederjtruikelt, laet uw hart zich niet verheugen, Spreuk. XXIV: 17.
De Wet van mose had bepaelt, dat alle
X. deel. Tt 4



664 OVER DE ZEEDENIEER
• mishandeling, volgens de wet der wedervergelding , met zoortgelyk eene mishandeling, moest geflraft worden, JExod. XXI: 24. Lev. XXIV: 20. Deut. XIX: 21. Doch deeze Wee was, niet tot byzondere perfoonen, maer alleenlyk tot de Richters,betrekkelyk;en het was eene fchandelyke verdraeijing van dit bevel , den Richteren voorgefchreeven , wanneer de' Pharizeeuwen daeruic wilden afleiden, dat alle byzondere perfoonen bevoegd waeren, om zich te wreeken, en kwaed, mee kwaed, te vergelden. Vergelyk Matth. V: 38 -42
& Dan het is niet genoeg , dat wy de gemelden plichten, omtrent onfe vyanden, met uitwendige daeden, volbrengen; maer de lievde van eenen Christen, tot hen, die hem haeten en mishandelen, moet uit de rechte bron, voortkoomen, naemenlyk uit het geloov.
De hoofdwaerheid van het Euangelie, wel. ke een Christen, met zyn ganfche hart, geloovt, is deeze, dat hy, een vyand zynde, met God verzoend zy, door den dood van zynen Zoon, Rom. V: 10. Deeze groote waerheid is de grond van zyn vertrouwen, van zyne blydfchap, en van zyne hoop, 0p het eeuwig leven, welke niet befchaemd wordt. In dit Geloov, bidt hy daegelyks, om de vergeeving zyner fchulden. Maer hoe ¥« Het Geloov, dat God hem, om christus



MR OPENBAERING. VIII. BOEK. 663
wil alle zyne zonden genaedig vergeeven hebbe te gelyk met vyandfchap , tegen zyne fchuldenaeren, in het hart van eenen Christen kunnen huisvesten? De Vader der barmhartigheid is vokoomen verzoend, en denkt om geene wraek; hoe zal dan een Christen, die God, als zynen verzoenden Vader , door het Geloov , aenneemt , liev heeft, en naer volgt, wraekzucht, tegen zulken, die hem beleedigt hebben, in het hart, voeden kunnen? Die God liev heeft, kan niet nalaeten , zyn lievderyk. voorbeeld naer te volgen. . Daerom zegt ook de Verlosfer : indien gy den menfchen hunne misdaeden vergeevt, zoo zal uw hemelfche Vader ook u vergeeven, maer indien gy den menfchen hunne misdaeden niet vergeevt; zo zal ook uw Vader uwe misdaeden niet vergeeven, Matth. VI- Hi H- Wanneer gy ftaet, om te bidden, vergeevt , indien gy iets hebt, tegen iemand, op dat uw Vader, die in de hemelen is, uheden uwe misdaeden vergeeve, Mare. XI: 15•
Hier uit blykt tevens allerduidelykst , dat het gedrag van eenen Christen , in het lievhebben van zyne vyanden, van de zogenaemde Grootmoedigheid der Heidenen , kennelyk onderfcheiden , en van veel edeler aert, zy. Wy willen de Grootmoedigheid van socraies, epaminondas, phocion, en anderen , omtrent hunne vyanden, op zich zelve niet verkleinen ; deeze voorbeelden ver-
x. deel. Tt 5



666 OVER DE ZEEDENIEER dienen allen lov. Maer zy kwam niet voort 5 Uit de rechte bron , het Geloov, werkzaem , m hevde tot God, en de menfchen. Het natuurlyk geftel, de opvoeding, en vooral de eergierigheid, waeren de beginfelen van deeze Grootmoedigheid. Zou niet, by veelen eene Staetkundige veinfing hebben plaets
genad { De meeste voorbeelden van de
Grootmoedigheid der Heidenen raekten zulke beleedigingen , welke niet konden gewrooken worden, zonder dat de beleedigden zich zeiven grooter onheilen , en de woede van het gemeen , op den hals haelden.
socrates zag het bedaerd aen, dat ari. stophanes hem, in een toneelftuk, befpottelyk maekte. Maer vorderde dit niet zyn eigenbelang, op dat zyne vyanden minder L «oegen, in die befpotting, vinden zouden en niet ontdekken , hoe zy hem grieven konden ? De Kardmael mazarin kende het uitwerkfel der befchimping zeer wel, wanneer men blyken laet, dat men er door gegrievd worde ; dit bewoog hem , om zulken , die -enotfehnvten en hekeldichten op hem maekten, te beloonen. De Kardinael de richelieu daer tegen vervolgde de Schryvers, die hem fceicmmpten, met al zyn vermoogen; en hy maekte daer door , dat hy nog meer veracht werdt, en de boosheid geduurig voedfel kreeg, kortom deeze en dergelyke voorbeelden van
Groot-



DER OPENBAERtNG. VIII. BOEK. 667
Grootmoedigheid der Heidenen, omtrent hunne vyanden , bewyzen niet meer , dan dat een fchrander man, vooral wanneer hy koelkbloedig, of eergierig, is, het ten laetften, door oeffening , zo ver brengen kunne , dat hy de openbaere uitbarsting zyner drivten voorkoo-
me Zo veel is althans zeeker, dat de
lievde tot God, de volvaerdigheid, om Hem te gehoorzaemen, en de zucht, om Hem naer te volgen, het edele beginfel niet geweest zy , waer uit zy werkten.
y Dit Euangeliesch bevel, omtrent de lievde tot onfe vyanden, is allerbillykst, en allerheilzaemst.
a. Dit bevel is allerbillykst. a. Menfchen, die ons haeten, houden daerom niet op , onfe medemenfchen te zyn ; gevolgelyk moogen wy hen , in het beöeffenen van algemeene menfchenlievde, geenszins uitfluiten. Hoe zeer myn vyand my beleedigt, hy blyvt evenwel ftaen, in die zelvde natuurlyke betrekking , welke hy tot my heeft, en altoos tot my blyvt behouden, als myn medemensch.
6. Meestentyd verdienen onfe vyanden ons medelyden , over hunne onkunde, en ongereegelde hartstochten. Zeer veelen van
de zulken , die ons haeten, zyn onfe vyanden, om dat zy ons niet kennen , onfe bedryven , in een verkeerd daglicht, befchou-
X .DEEL.



O-CS OVER DE ZBEDENEEER wen, onfe beginfelen en bedoelingen niet onderzoeken Veele zyn onfe vyanden , om dat zy van andere begrippen zyn, Diet beden. kende, dat zy zich, door vooröordeelen, kunnen laeten verblinden, en dat elk een ml betwzstbaer reeht hebbe, om,-over zaeken, zo te oordeelen, als zy hem voorkoomen. Anderen zyn ons vyandig, om dat zy Jen dat wy van zulken, voor welken zyTene byzondere achting hebben, gehaet worden zonder te onderzoeken , of die haet wel ge!
uitw' '77 By veeleD is de ^™*P
«n mtwewfel van hunne ongereegelde hartstochten , van oploopenheid, van naervver en van nydigheid, over onfen voorfpoed. '
Deeze onkunde en verkeerde neigingen moe ten veel eer ons medelyden ƒ dan on* gramfchap , verwekken.
c. Zyne ™den liev te htiben is het toppunt der Christelyke volmaektheid ,• daer door wordt men den Vader der barmhartigheid, en den hevderyken Verlosfer, gelykformig. Iemand hev te hebben, orn dat hy ons liev heeft is eene plichtmaetige dankbaerheid iemand hev te hebben, die ons niet liev heeft* is gunst; maer iemand liev te hebben, die ons haet, is eene Goddeiyke deugd
t. Onfen Vyand te haeten, is een bewvs van zwakheid, en het klein vermoogen hl welkwy, over onfen geest hebben; maer onfe
Vy.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. ó"6>
vyanden liev te hebben, is een kenmerk van onfe wedergeboorte, en dat onfe harten, van den ouden zuurdeesfem, gezuiverd zyn; eene vrucht van ons Geloov; en een uitwerkfel van onfe lievde, tot God en den Verlosfer.
t. Een Christen befchouwt de veröngelykingen, welke hem, door zyne vyanden, worden aengedaen, als beproevingen , aen welke hy, door zynen hemelfchen Vader , in den weg van zyne Voorzienigheid, wordt overgegeeven. Hy weet," dat, van twee musch» kens, welke , om één penningsken, verkocht worden, niet een op de aerde zal vallen, zonder zynen Vader, en dat ook zyne hairen des hoofds alle geteld zyn , Matth. X: 29, 3°- Zou hy dan niet gelooven , dat alle zyne vyanden, al waeren zy nog zo machtig, hem niet meer kwaed kunnen doen , dan het hun, door zynen hemelfchen Vader , die altoos, en in alles , zyn beste bedoelt, wordt toegelaeten ? Trouwens hy weet, dat alle dingen , zelvs de gevaerlykfte onderneemingen van zyne vyanden, hem ten goede medewerken, Rom. VIII: 28.
f. De overdenking van de toekoomende huishouding moet allen haet, en wraekzucht, uit
onfe harten verbannen. Een Christen
herinnert zich, dat een aental van zyne vyanden , die hem, uit onkunde, uit verkeerde neigingen, of door oprujjing van anderen,
X. DEEL.



6>0 OVER DE ZEED ENEEER
haeten, met hem, in de eeuwige vreugde, deelen , en als dan , over zyne beginfelen en bedoelingen , geneel anders oordeelen zul' len. Zelvs wenscht, en bidt hy, dat de bitterfte van zyne vyanden, die, door hun haetelyk gedrag, fchynen te betoonen, dat zy den Heer je sus nog niet lievhebben, in onverdervelykheid.door Gods genaede , moogen verandera, en deelgenooten worden van het eeuwig leven. Hoe zou hy dan haet en wraekzucht voeden kunnen, tegen zyne medenmenfchen, van welke hy hoopt, dat zy, met hem , door eene volmaekte lievde verëerigd deelen zullen , in die onverdervelyke , en onbl vlekte, en onverwelkbaere ervenis, welke voor hem, in de hemelen bewaerd wordt, i Perr 1: 4 ?
b. Het Euangeliesch bevel, omtrent de lievde tot onje vyanden, is allerheilzaemst, zo voor den Christen zelven, als voor de geheele Maetfchappy.
a. Voor den Christen zelven.
i. Die zyne vyanden liev heeft, bemint zich zelven, en bevoordert zyn eigen belang,
immers de rust van zyn gemoed. Een
hart, waer in de wraekgierigheid heerscht, en den eenen opftand der hartstochten, na den anderen, verwekt wordt, kan den vreede van het gemoed niet fmaeken. De zo zaelige kalmte en rust wordt geduurig verftoord. Hier
koomt



DER OPENBAERING. VUL ROEK. 6*71
„koomt nog by, dat de wraekzucht, wanneeï men haer voedfel geevt, nimmer kan verzaedigd worden ; zo meenigmael zy voedfel ontvangt , begeert zy noch al meerder. Maer een Christen, die, over zynen geest, heerscht* en zich , tot die edele grootmoedigheid , verheft , dat hy zyne. vyanden, uit het beginfel van het geloov, liev heeft , en hun weldoet , fmaekt een onuitfpreekbaer genoegen , het welk de waereld niet kent.
2. Door weldaeden winnen wy het hart van onfe vyanden. Wy hoopen kooien vuurs, op tonne hoofden , Rom. XII: 9 i maer, door kwaed, met kwaed, te vergelden , verbitteren wy onfe vyanden nog meer , en haelen ons nieuwe zwaerigheeden op den hals. Ook vermeerderen wy , langs dien weg, onfe vyanden , naerdien wy anderen , die op hun betrekking hebben , tevens verbitteren.
3. Een Christelyk gedrag , omtrent onfe vyanden, kan, in den weg der Voorzienigheid , dienen , om ons tydelyk geluk te bevoorderen. david baende zich, door zyn grootmoedig gedrag, omtrent zynen hardnek* kigen vyand saul , den weg, tot den throon van Israël, saul zelvs vondt zich gedrongen , te betuigen 5 gy zyt rechtvaerdiger, dan ik : want gy hebt my goed vergolden , en ik heb
u kwaed vergolden ; en nu ziet; ik weet,
dat gy voorzeeker Koning worden zult , en
x. deel.



672 OVER DE ZEEDENLEER
dat het Koningryk van Israël, in uwe hand, beftaen zal, 1 Sam. XXIV: 18, 21.
ü. De lievde tot de vyanden is allerheil-
zaem; t , voor de geheele Maetfchappy.
Welk eene beminnelyke gedaente zou bet Christendom hebben , wanneer allen dit Euangeliesch bevel gehoorzaem waeren ? hoe zouden de harten der geenen, die hunne broederen haeten , geleenigd worden ? hoe zouden zy , die anderen vyandig zyn , tot fchaemte en inkeer gebracht worden ? Hoe aengenaem, hoe lievderyk , zou de zaemenleeving weezen ? Het vuur van haet zou ge. heel verdooven, en niemand zou de fmeulende vonkskens durven openbaer maeken. Weik een nadeel brengt daerëntegen de
wraekzucht te weeg? Een wraekzuch-
tig mensch wenscht, dat hy, die het voorwerp van zynen haet is , mooge ongelukkig , en van de hoogte, welke hy , in aenzien of vermoogen, bereikt heeft, mag nedergeftord worden. Hy vergenoegt zich niet, metwenfchen , maer hy doet al, wat in zyn vermoogen is, om den anderen te benadeelen. Dit is hem niet genoeg, hy ruit ook zyne vrienden , en allen, met welke hy verkeert, tegen zynen broeder op, en het zou hem tot blydfchap weezen , wanneer hy het voorwerp was van den aigemeenen haet, en van aller verachting. — Wat moet er nu van de Maetfchappy worden,



DER OPENBAERING. VIII. BOÊK. '6fi gen , wanneer dé wïaekzuchtigen het meferder deel uitmaeken ? Verönderftellen wy, dat by kans elk een mensch iemand hebbe, die hem vyandig is. Wanneer nu, aen de wraekzucht* de losfe teugel gevierd wordt , wat zal er dan, van het menschdom worden? Zullen niet Onfe Steedèn, en Landfchappen, met ongelukkigen , vervuld worden.
S. De Goddeiyke Verlosfer is ohs , in dë lievde tot de vyanden, met zyn eigen voorbeeld, voorgegaen; en dit wederlegt het voor geeven van het ongeloov , dat de zaek onüityoerbaer zy, volkoomen.
Onder de meest duldeloofe mishandelingen van zyne vyanden , maekte de Verlosfer zynè zachtmoedigheid openbaer, op eene wys, welke geen weêrgaê had. Hy was het, die, als hy gefcholden werdt, niet weder fcholdt, en, als Hy leedt, niet dreigde; maer gav het Over, aen dien, die rechtvaérdig oordeelt, I Petr. II: 23 ; die, voor zyne moordenaeren, gebeeden heêft, Luc. XXII.
Zyn ganfche leven was een tafereel j van zachtmoedigheid, en lievderyke weldaedigheid, onder alle mishandelingen van zyne hardnekkige vyanden. De Jooden , byzonder
hunne Overften en Leeriiers, droegen Herri eenen ingekankerden haet toe; en öpenbaerderi hunne boosheid, in fmaedredenen* lasteringen* listen en laegen, Maer, onder dat alles,- ging
t K. DEEL. J* T



6>I 0?ER BE ZEEDEN LEES
Hy yverig voort, met dat ondankbaer volk t» onderwyzen, en goed te doen, aen ellendigen Hy vertoonde den hardnekkigen Jooden wel dé rampzaelige gevolgen, welke hun wangedrag omtrent zynen Perfoon , hebben zoude , maer Hy deedt het, met een bewoogen hart Hy wende, over de Stad Jerufaiem, zeggende: och of gy ook bekendet , ook nog in deezen uwen dag , het gene tot uwen vreede dient! Luc. XIX: 4** Zelvs aen het kruis hangende, verzaemeldè Hy' het geringe overfchot zyner krachten, om, voor zyne moordenaeren, te bidden, om vergeeving, Luc. XXIII: 34.
Oudertusfcben was Hy geenszins ongevoelig , voor beleedigingen en fmerten. Het waa geene Stcïcynfche onverfchilligheid : want wy hebben geenen Hogepriester, die niet kan medelyden hebben, met onfe zwakheeden, maer die, in alle dingen , gelyk als wy , is verzocht geweest x doch zonder zonde , Hebr. IV: 15. Hy was zeer gevoelig. Meer dan ééns heeft Hy ge. weent. Hy werdt wel eens toornig, Mare. III: j. Meermaelen ontftak Hy, in eenen heevigen , maer altoos heiligen, yver, Matth. XII;
34, 39' XXIII: 13 Hy heeft het fmaede.
lyke der beleedigingen, en bet fmertelyke de* mishandelingen, gevoelt; even als wy, ge. voelt. Maer, onder alle de fmerten, welke, tot zyne ziel, doordrongen , dacht Hy nimmer aen wraek, en vergoidt altoos het kwaede, met goed te doen. pg



■
der openbaering. VHL boek. 6*7 $
De Apostelen volgden het voorbeeld van huDnen grooten Meester. Wy worden gefcholden, (betuigt paulus, van zich zelven, en zyne Mede - ambtgenooten) en wy zeegenen; wy worden vervolgd , en wy verdraegen; wy worden, gelasterd, en wy bidden; wy zyn geworden , alt uitvaegfels der waereld , en aller affchraepfel tot nu toe , 1 Cor. IV: 12, 13-
e. Er is nog overig , dat wy, op eenige bedenkingen, tegen het Euangelisch bevel , omtrent de lievde tot onfe vyanden, kortelyk antwoorden.
a. Door zulk een lievderyk gedrag, omtrent onfe vyanden , (zegt men) zal men hen hoe langs zo ftouter maeken , en aenleiding geeven , dat zy zich ten laesten alles veróorlooven zullen. Maer een waer Christen vertrouwt , op de Voorzorg van zynen hemelfchen Vader, en is volkoomen verzeekerd, dat Hy, die zich, over hem, ontfermt, gelyk zich een Vader ontfermt, over de kinderen , alles ten zynen beste beftuurt, en niet zal toelaeten, dat hy verzocht worde, boven zyn vermoogen. Waerom zou hy, voor de boosheid zyner vyanden, vreezen, daer hy weet, dat niemand hem, zonder den wil van zynen hemelfchen Vader , eenig leed kan toebrengen? Door kwaed, met goed, te vergelden , zoekt hy het hart van zynen vyand te verx. deel. Vv 2



o"76* OVER DE. ZEEDENEEER
murwen, en bemoedigt zich, met de uitfpraek van salomo, ah iemands weegen den Heer behaegen, zo zal Hy ook zyne vyanden met hem bevreedigen, Spreuk. XVI: 7.
Daer te boven is het ons geöorloovd, gepaste voorzorgen te gebruiken, dat onfe vyanden ons geen kwaed doen. Wanneer zy ons In onfe eer, of bezittingen, benadeelen, moogen wy dezelve, op eene gepaste wys, verdeedigen. Als lid der Maetfchappy, heeft eea Christen een wettig recht van aenfpraek, op haere rechten en voorrechten •, hy mag cn moet, m zwaere beleedigingen, de toevlucht neemen, tot.de burgerlyke Overheid, welke het zwaerd niet te vergeevsch draegt: want zy is Gods dienaeres , eene wreekfter tot Jhaf den
geenen , die kwaed doen, Rom. XIII- 4 .
Wanneer het ondertusfchen aenkoomt', op zaeken van weinig aen belang, betaemt hét eenen Christen te verdraegen ; en het is veel beeter, dat hy iets van zyn recht afftae, dan zich , zonder de uiterfte noodzaekelykheid, te wikkelen, in de verdrietige gevolgen van twisten en pleitgedingen, welke hem in gevaer brengen , van de lievde, op veelvuldige wy. fen, te kwetfen. Zo begreep het ook PAU. lus de Apostel, fchryvende aen de Christepen te Corinthen : zo is er dan nu ganfchelyk gebM onder «, dat gy met eikanderen rechtzet*
ken



DER OPENBAERING. VIII. BOER. 677
■k<n hebt. Waerom lydt niet gy liever ongelyk? Waerom lydt gy niet liever fchaede ? i Cor. VI" 7-
b Maer die zelvde Apostel, (zegt men) was gansch niet vry van wraekgierigheid Hy wenschte den valfchen Leeraeren , die de: Gemeente in Galaetien, door hunnen kwalyk geplaetften yver, ontrustten, alle kwaed en zelvs den dood toe, fehryvende: och of zy ook afgefneeden wierden, die u onrustig maeken! Gal. V: ï25 en, op alkander, den Kooperfmit, was hy zeer verbitterd, 2 Tim. IV: 14.
Dan, ten aenzien van de vallche Leerüers, die de Gemeenten in Galatiën beroerden , heeft rrcn wel op te merken, dat deeze den yvengen PAOtv., niet in zynen perfoon, maer in zyne Ambtsbetrekking, als Apostel, beleedigt hadL Hy wenschte het gene het belang van die Gemeenten vorderde; dat die beroerers, ,1. verrotte leeden, uit de gemeenfchap der Galateren, wierden afgefneeden, om net bederv van het geheele lichaem voor te kooien - Wil men anders het afgefneeden worden, van eenen ontydigen dood, verftaen; ook deeze wensch kwam nog niet voort, uit wraekzucht, maer uit lievde, tot de gemelde Gemeenten op dat die verleiders verhinderd wierden , neerder nadeel te veröorzaeken. Zou een Christen , om de zaek , met een voorbeeld, op te helderen, lievdeloos en wraekgieng
X.- DEEL. Vv 3



C78 OYE R DE 2EEDENLEER
kunnen geacht worden, die, uit ]ievde het menschdom, wenschte, dat alle verleiders die de jeugd bederven, en daer door, aen de Maetfchappy, een onbereekenbaer nadeel toe
worden, of wel, wanneer zy, voor geene verbeetering vatbaer zyn, door den dood, wi^. den afgefneeden?
-B!Tfehlb*awdltr- denKo°Pe^it, aen-
Km*; (daerom fchreev hy) * heer vergel. de hem, naer zyne verken, 2 Tim. IV Z Maer wel, kwaed ^ hy ^ 4-
toont ? dit wordt naeder aengeweezen, vs ,, <*/» «wrrf», dat is de k • 5'
Euangelie , welke wy prediken, zeer tegen gel fiasn Hy had derhalven paulus, 4e S. mensch, maer als Apostel, beleedigt; hy had zyne vyandfchap, Diee 20 zeer tege'n de/perfeon v» PAüLÜSj aJs weltegende ]eerPan
tót Euangelie, openbaer gemaekt. De
Apostel wenschte hem de wel verdiende ftraf
toe : * a«- fa*, naer
Maer daer m is geen fchyn van wraekgierig.
sls pad hüs wiide zeivs geene ™z
^ E '°Ver de6Zen VCrk]aerde" vyand van Het Euangelie ; maer hy liet de vereeldin^ «en den opperften Richter , over S wenschte hy , deezen tegenftander van zyne teUryke poogingen, niet meex £oe, dan \y



der openbaering. VUL boek. 6^
verdient had, op dat hy, tot een voorbeeld, Ie affchribtog van anderen, dienen mogt00c. Eindelyk beroept men zich, op de w ek. zuchtige verwenfehingen der vyanden, weke in z tige Pfalmen, voorkoomen; en daeruU hebben zommigen willen bellmten, dat fa* bfve omtrer, de lievde tot «vvand». Le nieuwe Wet zy, te vooren on betand C£ a oavi» zelvs heeft aenmerkelyke proeven" gegeeven , van zyne lievderyke gezmdleid om zynen vyanden goed, voor kwaed, e vérren! Meer dan éénmael had hy gelegenheid, om zich, op sa ud , zyn en b tieren vyand, te wreeken j en echter deedt hy het riet Men herïnnere zich het boven aen-
f-^de • KJ zjt rechtvaerdiger, dan tk: want ^L't my goed vergolden, en ik heb . ^ Lolden, .Sam. XXIV: i8j« ^ VIL J, betuigt hy, voor God, dat hy geen kwaed, «et kwaed , vergolden hadde , zeggende, ndien ik kwaed vergolden hebbe dien die vreede tnet my had, ja ik heb geredt dien, dte my, zonder oorzaek, benaeuwde.
ö Daer te boven david was een Propheet, en als zodaenig voorfpelde hy de oordeelen, welke de rechtvaerdige Richter, over
(«) ByieivtM. XXIV Led P- -=5°» 25«-
& limborcu Thsol, CMJÏ. 1. V. c. 37. S- 5-
x. deel. V v 4



OVER DE ZEEDENLEER
de vyanden van waerheid en Godzaeligheid ter zyner tyd, ftondt uit te oeffenen * c. Eindelyk befchouwe men david ,I5 eenen man van een gevoelig en teder godvruchtig han , zo dat hy eenen affchr.k fa •
van alle boosheid en onrecht. „ Dit edel ge„ voel maekte hem boosheid en onrecht zo s, onverdraeglyk , dat hy dezelve geheelëaaj „ wenschte uitgedelgd te zien , en, iD het „ vuur van zyne aendoeningen, dien wepsch in
,, een gebed veranderde En deeze ge-
9, dacnte wordt zo. veel te meer bevestigd, „naer dien het, uit verfcheidene plaetfen
blykbaer is , dat , niet byzondere wraek* zucht, maer alleen de affchuuwjykheid der „ boosheid van zyne vyanden hem tot der„geljke verwenfchingen , aenleiding gav • „ caSr zy toch doorgaends, als een gevolg' met zq zeer van het byzonder onrecht' " bf We,lk DAVID ^or hen was aengedaen „ als wel van de grootheid van hun kwaed, » het welk zulk eene ftraf verdiende, voo-t!' koomen (p).
Meer zullen wy er thans niet van zeggen daer dit flok, door adderen, met opzet en uS.voerig, behandeld is (q). '
B. Er
C*>) MimnNGE A Walmen wtaeU X St. In,ei(J. Ly£ il) CRAMER „e, de pfalmcn HAMELSVELD



jjEB, OPENBAERING. VUL BOK. * 68l
S Er is nog overig, dat wy de plichten voorftellen , welk een Christen, aen openbaere vïandem, verfchuldigd is.
Wanneer een volk, in eenen Oorlog, wordt ingewikkeld , heeft het openbaere vvaN-
Thans voorönderftel ik, dat het
geöorloovd zy, oorlog te voeren. God zelvs heeft Israël, verfcheidene maeien, bevoolen, krvg te voeren, tegen de omliggende Heidenen Ook is de oorlog , in het Euangelie, nergens afgekeurd, joannnes de üooper verderde, van de Krygsknechten, niet dat zy het zwaerd zouden afleggen , maer memand overlast te doen, niemand het zyne, met bedrog, te ontvreemden, en zich vergenoegen laeten, met Lne bezoldigen, Lue. III: 14- Onder de eerfte Christenen waeren ook Krygsknechten,
Hand. X. .
De Oorlog is zeekerlyk een derzwaerfte geesfelen van het menfchelyk genacht, nimrod begon den oorlog, om een Ryk voor zich op richten; zeedert dien tyd, heeft de heerszucht geene paelen gekent, en men heeft er eene kunst van gemaekt, om eikanderen om te brengen. Welk een hart krimpt niet, wanneer men de gefchiedenisfen der volken nag3et, en zich alle de verwoestingen, en bloedftortingen, herinnert, welke de ^oorlog , geduurende den afloop der eeuwen, heeft te,
5. deel, Vv 5



682 orra de zeedenieer weeg gebragt, eD nog te weeg brengt, in onfe daegen ? Wanneer alle Christen volken de lesfen van het Euangelie opvolgden, zouden de oorloogen , en de geruchten van oor-
loogen , onder dezelve, geheel ophouden
Ondertusfchen zyn de onheilen van den Oorlog , uit hoofde der boosheid van het men. fchelyk hart, een noodzaekelvk kwaed geworden. Trouwens wanneer eene Natie het land, en de bezittingen, van een ander volk gewaepender hand, aen valt, moeten zy, als roovers, befchouwd, en, met wederkeerig geweid, beteugeld worden.
De Heiland , en zyne Apostelen , hebhen met opzicht tot de oorloogen , geene voor' fchrivten gegeeven, maer het den Vorften en Volksregeerers overgelaeten, om daerio, vol gens de Wetten der natuur en der volken
te handelen. Dan, hoe noodwendig de
Kryg ook weezen mooge, wanneer een volk onrechtvaerdig wordt aengevallen , is evenwel de oorlog haetelyk, voor vroome Vorften • om dat de voordeelen, door het bloed vanonfchuldigen, moeten gekocht, en derhalven te duur betaeld worden. Niemand vermatkt zich, in het vergieten van menfchen bloed, dan de aenhanger, van hem, die een menichen-moordenaer is, van den beginne. Maer een Godvruchtig Vorst bedroevt zich, wan-
neer



DE!» OPFWORÏNG. VIIT. BOEK. 6$% neer hy genoodzaekt wordt, de waepenen op te vatten.
Maer hoe moet zich een Christen gedraegen, omtrent de Openbaere vyanden van zynVolk, wanneer zyne Overheeden genoodzaekt zyn, de rechtvaerdige waepenen op te neemen, om de burgerlyke en Godsdienftige voorrechten van zyn Vaderland te verdeedigen ?
a. Hy befchouwt den oorlog , als een der meest geduchte ftrafgerichten, met welke de Opperheer der waereld zyn land en volk bezoekt. Het is dan , voor hem , een tyd van diepe verneedering ; by onthoudt zich daerom van de anderszins geöorloovde vermaeken, ten blyke van zyne verootmoediging; hy doet belydenis van zyne zonden, en van de ongerechtigheeden zynes volks ; hy billykt den weg der Voorzienigheid; hy bidt, om vergeeving, om bekeering van zyn volk, en om het afwenden der Goddelyke oordeelen.
0. Het oogmerk van eenen oorlog is, om onfe voorrechten en bezittingen te verdeedigen, tegen eenen vyand, die ons onrechtvaerdig aenvalt, of om hem te noodzaeken, dat hy het geene hy ons ontnoomen heeft weder geeve. Gevolgelyk mag men , zo veel mogelyk is , den vyand verneederen, door het behaelen van overwinningen, en het doen mislukken van zyne poogingen.
X. DEEL.



684- OVER DE ZEEDENIEER
Hier uit volgt wederom, dat elk een by zonder perfoon recht ea vryheid hebbe niet alleen, maer zelvs, uit hoofde van zyne betrekking, tot zyn Volk en Vaderland, ver. plicht zy, om tó wenlchen , dat de Stact tot welken hy behoort, de overwinning be. baele, en dat alle onderneemingen, welke, to' verneedering en beteugeling van den Vyand worden in het werk gefield , voorfpoedig' weezen moogen. Het wyst zich derhalven van zelvs ,Ndat een Christen verplicht zy, zo m het openbaer , als in het byzonder, om zeegen te bidden , over de waepenen van den Staet; vuurige fmeekingen op te zenden, tot den hoogen Beftuurer der lotgevallen van menfchen en volken, om eenen gelukkigen uitflag van alle onderneemingen , welken wor, den aengewend , om den Vyand afbreuk te doen, en hem te noodzaeken , tot eenen eerlyken, wel gevestigden en beftendigen Vreede.
Het is niet noodig, om deeze ftellingen ' uit de Heilige Schrivten, te betoogen, daer die van het Oude Testament daer van verfchei, dene voorbeelden opleeveren. Alleenlyk beroep ik my, op het voorbeeld van asaph, die , onfes eraohtens , eenen Godvruchtigen fpreekende invoert, die geleevt heeft, ten ty, de van Koning josaphat, wanneer Juda werdt aengevallen, door de verëenigde legerrxaehten der Moabiten, Ammonieten, Edomi-
ten.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 6*8$
miten, en Sytiers, verg. 2 Kron. XX: 1,, fi. Doe hen, (badt hy, tot den heer) ah Midian, als Si/era, als Jabin, aen de beeke K%fon; die verdelgd zyn te En-Dor; zy zyn geworden, lot drek der aerde; maek hen, en hunne Prinfen, als Oreb, en als Zeëb, en alle hunne
Vorften, als Zebah en als Zalmuna; ■ myn
God, maek hen als een wervel , ah fteppelen, voor den wind ; gelyk het vuur een woud verbrandt, en gelyk de vlam de bergen aenfteekt; vervolgd alzoo, met uw onweder, en verfchrik hen, met uwen draeiwind; maek hunne aengezichten vol fchande, Pf. LXXXM: 10-12, 14-17-
y. Een Christen bidt, dat de vyanden het onrechtvaerdige van hunne handelingen moogen zien en erkennen ; en wanneer zy den waeren God niet kennen , of Hem verlochenen , fmeekt hy, met een bewoogen hart , dat zy moogen bekeerd , en , tot beetere gedachten , gebracht worden, asaph voegde er daerom, in het gemelde Lied , by: op dat
zy, 0 heer, uwen naem zoeken, op dat-
zy weeten , dvt gy alleen met uwen naem , zyt de heer, de Allerhoogfte, over de ganfche «f-
de, vs. 17, 19. .
Z. Voorts gebiedt het Euangelie uitdrukkelyk'de fchattingen te betaelen, welke de Overheid , tot goedmaeking der onkosten van den oorlog, oplegt. Geevt een iegelyk dat gy fchuldig zyt; fchatting , dien gy de fchatting, tol,
x. de kl.



CS6 OVER DE ZEEDENIEER dien gy den tol, fchuldig zyt, Rom. X«I« 7 Ook is een Christen verplicht, ten gemelden einde, aen de Overheid, geld, naer zyn vermoogen, op te fchieten, wanneer zy het noodig oordeelt, en zelvs alle de behoevten van den Staet, vrywillig, te helpen vervullen
5. Eindelyk moet men , onder het verdeedigen der algemeene belangen , tegen eenen openbaeren vyand , nimmer aen eenen byzonderen wrok zoeken te voldoen, of perfoneelen haet koesteren. - Een Christen mag niemand haeten, en er nimmer aen denken, om byzondere beleedigingen, welke hy ondergaen beeft , te wreeken. Hy haet de onrechtvaerdigheid en de boosheid, hy wendt de gepaste middelen aen, om dezelve te beteugelen en te verhinderen; maer hy heeft medelyden met de onrechtvaerdigen en boofen. Om deel ze redenen, moeten wy, aen de vyanden, die m onfe handen vallen, alle dienften eer lievde, welke, in ons vermoogen zyn, blymoedig bewyfen: want een overwonnen vyand, die ons geen kwaed meer doen kan verliest even daer door de hoedaenigheid van