01 2200 6323 UB AMSTERDAM



ONDERWYS
IN DEN
GODSDIENST,
ELVDE en LAETSTE DEEL.






ONDER fï§
INDEN
GODSDIENST;
b o o r
J. VAN NUYS KLINKENBERG »
*RT. LIB. MAG. S. S. TJTEOL. ET PEÜL. DOC* TOR, HOOG-LEERAAR IN DE H. GODGELEERDHEID EN KERKELYKE GESCHIEDENIS , AEN HET ILLUSTRE ATHEN/EUM , EN PREDIKANT IN DE GEMEENTE, TE AMSTERDAM ; MITSGADERS LID VAN HET ZEEUWSCH GENOOTSCHAP DER WETENSCHAPPEN TE VLISSINGEN.
ËLVDE en LAETSTE DEEL.
*e AMSTERDAM, by )0 HANNES ALLARTi M d c c x c i Vi



Met Adprobatie van de Gecommitteerden der Eerwaerdige Clasfis van Amiterdam, den 6*» Augustus, 1794.



VOORBERICHT.
Toen ik dit werk , voor ruim vyftien jat* 7en, begon te fchryven, heb ik het zelve, ia IX Boeken , verdeelt.
HET EERSTE BOEK.
Zou kandelen , over den natuurlyken
godsdienst.
HET TWEEDE BOEK.
Over de óngenoegzaemheid van den- natuurlyken godsdienst.
HET DERDE BOEK.
Over de openbaering der Christenen in het algemeen.
xi. deel. t 3



vi VOORBERICHT.
HET VIERDE BOEK.
Over den goddelyken oorsprong, en andere hoedaenigheeden, yan deeze openbaering*
HET VYFDE BOEK.
Over de geschiedenissen van het Oudt tn Nieuwe Testament-.
HET ZESDE BOEK*
Over de prophecyen van den BybeL
HET ZEE VENDE BOEK.
Over de leerstukken van de Openbacring.
HET ACHSTE BOEK*
Over de zeedeneeer der Openbaering.
HET



VOORBERICHT. vil
HET NEGENDE BOEK,
Zou eene wederleggende godgeleerdheid hehelfen.
De acht eerfle Boeken heb ik afgehan* 'delt ; en , in het achste , bzhelfende de zeedenleer der openbaering , ben ik wat uitvoeriger geweest. ——— Nu zou het negende Boek nog volgen moeten ; tnaer , vermits dit werk reeds aenmerkelyk groot er geworden is, dan ik, in den beginne, gedacht had, en eene wederleggende godgeleerdheid , in welke alle tegenwerpingen der gee* nen, die de zoeken anders begrypen , ter toetfe gebracht en beantwoord worden, nog ettelyke deelen vordert; ben ik te roede geworden , dit onderwys in den godsdienst, met de afgivte van dit laetfle deel, over det
£hrist£lyke zeedenleer , te bcflliii:Th xi.. deel.



vin VOORBERICHT,
De Vader der lichten zeegenè ook deeze poging, ter bevoordering van het Ryk der Waerheid en der Godzaeligheid.
Amfterdam, aö July 1794.
J. van Nuys Klinkenberg.



INHOUD
VAN HET
ELVDE en LAETSTE DEEL, BEHELSENDE HET VERVOLG
VAN HET
ACHTSTE BOEK
OVER DE
ZEEDEN LEE
DER
OPENBAERING.
TWAELVDE HOOFDSTUK.
over de zonden , tegen onsen naesten.
BI. 3—213
I. De bron van alle zonden, tegen onfe medemenfchen, is s in de eievdeloosheid , geleegen , welke , wanneer zy eenen hoogen trap beklimt, haet genaemd wordt. 3—12
II. Deeze lievdeloosheid maekt zich openbaer, in een aental van zonden , tegen
xi. deel. *



II mHOVD VAN HET elvde EN tAETSTE DEEl*
onsen naesten. . Men bezondigt zich
tegen zynen evenmensch , in onderfcheidene ^fiffl' en *» Schillende omjlandighe,B!. 13—213
X. Ten aenzien van zyn leeven. 3ï
A. Ontkennender wys, Wümeer men, door verzuim, te weeg brengt, dat iemand, leeven verkort wordt. 14— iff
B. Stelliger wys, met daeden. 16— 3I
A. Door doodslag , en door alles, vaS daer toe den weg baenen kan. 2^
B. Tot de misdaeden , welke men , m. trent zynen Naesten , met opzicht tot zyn leeven, begaen kan, behooren
00k , de tweegevechten , het af-
dryven van de vrucht , en het ver.
mikken.
2j— 3r
5. Ten aenzien van des Naesten ziel , bezondigt men zich oT 0
40
Ten °Pzichte van zyne natuurlyke vermogens, BI. 31 , 32. en VQOr.dl
B. Ten opzichte van den geestelyken en eeuwigen weljtand der zielen van onfr tnedemenjchen. g
A. Hier wordt meer byzonder gehandeld, over de ergernis. 33_ 4<j
«• De ergernis wordt befchreeven.
33- 38 0-



2nh0ud van ket elvde en lastste deel. iiï
p. De trappen daer van werden aengeweezen. BI. 38—41
y. De grootheid van deeze zonde wordt letoogd. 41—43
3. De middelen worden opgegeeven, welke een Christen moet by de hand neemen, om voor te koomen, dat hy anderen ergernis geeven zoude.
43—46-
B. Hier toe behoort vooral de verleiding. 4ö—48
2. Men zondigt verder , tegen zynen Naesten, wanneer min hem, in zyn lichaem, benadeelt, en zyne gezondheid krenkt ,
49-54
Hier toe behooren byzondejr
A. De wreedheid. 50, 51
B. De verminking. 51— 53
C. De ontmanning. 53 , 54
% Over de zonden , welke wy , omtrent onfen Naesten , begaen , met opzicht tot zyne goederen , wordt uitvoerig gehandeld. 54—80 A. De misdaeden van deeze zoort hebben hoeren grond , in de kwaede gezindheid van het hart. 54—64
A. afgunst en nyd. 55—63
ja. deel. * %



iv inhoud van het elvde en laetste DEEiV
B. Ongeb'orloovde begeerlykheid.
63. H
B, Tot deeze zoon van misdaeden zelve behoort C4-80
A. Ontkennender wys, wanneer wy nalaeten , het tydelyk geluk van onfen Naesten, zo veel in ons vermoogen
iS , te be voorderen. 65 —
B. Stelliger wys worden zy begaen.
66—
et. Door allerlei zoort van onrechtvaerdigheeden en onderdrukking. 66__72
&. Byzonder door dievstal. 72-80 a. De dievstal is onderfcheiden 72—80
0. Nasr de voorwerpen , omtrent welke zy verkeert. 72—74
6. Naer de wys , 0p welke zy gepleegd wordt , het zy met geweld, het zy met bedrog.
74-76
l. Gelyk in alle ondeugden , zo zyn er ook trappen, in de die ver y.
70-78
y. De fnoodheid van deeze misdaeden wordt aengeweezen. 78—80
n.



inhoud van het elvde en laetste deel. v
n. Men bezondigt zich, tegen zynen Naesten, met opzicht tot zyne eer. BI. 80— 92
A. Met gedachten. 80— 81
B. Met woorden. 81—90
A. Door zyne gebreeken openbaer te 1 maeken. 81, 82
B. Door hem te verachten en te fmaeden. 82~ 80
C. Dior kwatdfprteken en lasteren.
86— 89
D. Door bedilzucht. 89 > 9°
C. Met daeden. 90— 92 " ï. Men bezondigt zich, meer byzonder , tegen zynen Naesten, door misbruik van het spraekvermoogen. 92 — 173 A. In het gemeen, door allerlei zoort van
leugens. 95—
A. Het liegen is eene haetelyke en affchuuwelyke misdaed. 96—IOÏ «. Dit leert en de reden. 96— 99 p. En de Openbaering. 99—101
B. Ook in het liegen , 23"» trappen.
101—
k. Deeze worden aengeweezen. 101—103 {!. Meer byzonder wordt er gehandeld 9
». DEEL. * 3



H INHOUD VAN HET ELVDE EN LAETSTE DEEi;
over de zogenaemde gedienstige
LEUGENS. BI. IO3-I39
a. Het ongeb'orloovde van deeze leugens wordt beweezen. 103—n8,era
b. Tegen eenige bedenkingen, ver-
118—139
B. Meer byzonder kan men, met de tong,
op veelvuldige wyfen , zondigen , zo in het spkeeken , als in het zwycen.
i.39—I73
A. In het spreeken. 139—168 a. Door veinsery. *39—147 0. Door vleier?. I47-ijo y. Door bedrog. ijo—ij3 3. Door dubbelzinnigheeden.
«. Door achterhoudingen. 13-7, 158 Door onbescheidenheid. 158—163 «. Door twistzucht. 163—iöj6. Door schertsery. i6j—168
B. Ten aenzien van het zwygen, kan men zich ook bezondigen. 168—173
?, Eindelyk wordt er gehandeld, over dezonden tegen onfen Naesten, welke het PEzellic leeven betreffen. ' 174—213
4



inhoud van het elvde en laetste deel. vii
A. In het gemeen wordt eene voorzichtige afzondering aer.gepreefen, waer door men zyne verkeering , zo ten opzchte van den tyd , als ten aenzien van het gezelfchap , op de rechte wys , bepaelt.
BI. 174—17Ö
B. Meer byzonder kan men, in de verkeering met menfchen , zich veelszins bezondigen. 177—213
A. Voor EICENBAET. 177 —
B. Door toorn en oploopenhei d.
178—184
C. Door twistgierigheid. 184—191
D. 7)00fonverzoenuaerheid. 192 —194
E. Door tweedracht. I94i io5
F. Door vfandschap. 195 > 100 Ook kan men zich , in de vriendschap zelve, zwaerlyk bezondigen.
196—198
g. Door onbarmhartigheid. 199 j 200
H. Byzonder omtrent behoevtigen.
200, 201
Ook kan men zich , in het beoefenen der mildaedigheid zelve , bezondigen, zcz— et. Ten aenzien van de maet. 202—204 (3. Met opzicht tot de wys. 204, 205
xi. deil. * 4



m inho0d van het elvde en laetste deel.
/. Door ondankbaerheid. BJ. 20J—20?
K. Door wraeküücht. 207—213 te. De bronnen van deeze ondeugd worden opgegeeven. 208 — f3. De trappen daer van aengeweefen.
2C8—
y. De verfueilyklieid daer van wordt bet0°Zd- 209-211
2. De middêlen, om de wraekzucht te fmooren , worden er bygevoegd.
212, 213
DERTIENDE HOOFDSTUK.
over de plichten der christenen , met re-
trekking tot den eurgerstaet. BI.214-337
I. De eurgerlyke regeering is niet alleen nuttig en noodig , maer zelvs eene goode-
lyke instelling. 214-243
II. De receeringsformen zyn zeer onderfcheiden; en daer omtrent heeft de verlosser , zeer wysfelyk niets bepaelt. 244-250. III. In eiken Staet, mQet eene hoogfie oppermacht zyn, welke bevoegd is, de rechten der majesteit uit te oefenen ; ook moeten er laegere burger oveuheeden zyn, om de Wetten te hundhaeven , «72 het recht te bedienen, 9f H



inhoud van het elvde en laetste deel. ix
IV. De overheeden , zo van hoogeren als laegeren rang , moeten de behoorlyke vereischten bezitten. 254—256
V. De plichten der overheeden worden voorgejteld. 257-318 X. In het gemeen. 257■>
3. Meer byzonder. 258--3:8
A. Die der hooge overheeden , welke het oppekgezach in handen hebben.
258—309
A. Omtrent god. 258—275 e.. Zy moeten zich beyveren, om den
Godsdienst , met alle Christelyke | deugden , onder de ingezestenen van hun Land, te doen bloeien.
258—264.
(3. Ook hebben zy macht , in ker-
kelyke zaeken. 2ÖJ —275
B. Omtrent het volk. Zy belw.ren het geluk der ingezeetenen onvermoeid te bevoorderen , zo wel ten aenzien van lyzondere perfoonen , als van de algemeene zaek. 275—255 a. Door het getal van 's Lands, in-
wooneren te. doen vermeerderen.
275, 276
0. Door billyke en heilzaeme wetten is
xi. deel. * 5



* INHOUD VAN HÏT ELVDE EN LAETSTE DEEL.
maeken , en de overtreeders geftrengelyk te Jlraffen. BI. 276—285' By deeze gelegenheid, wordt betoogd , dat de doostbaffen niet alleen geöorloovd , maer zelvt noodzaekelyk zyn. 280—285 V' Door het aenfiellen van bevoegde en bekwaeme rechters. 285—287 f. Door zorg te draegen, dat het vermoogen en de rykdommen van het volk vermeerderd worden. 288—295
a. Door te zorgen , voor het bloeien van den Koophandel , de Zeevaert , den Akkerbouw , en de Handwerken. 288j 2g0
b. Door de weelde te beteugelen.
289, 290
C Door te zorgen, voor de gezondheid der Burgeren. 290, 291 d. Door de leedigheid te verbannen.
291
*. Door te zorgen , voor hit onderhoud en de hulp van arme en ellendige perfoonen. 292, 293 ƒ. Door de nuttige kunfien en wetenfchappen aen te moedigen.
293—295* C.



ikhoud van het elvde en laetste deel. xi
C. Omtrent andere staeten en volken. BI. 295—309 a. In het gemeen. 295—2°S> 0. Meer byzonder , behoort zich de
oppermacht betaemelyk te ge~
draegen
a. By het Jluiten van verbonden.
299—3°S
b. In het voeren van den oorloc.
305-309
B. Hier ep volgen de plichten van laegere en ondergefchikte overheeden, Byzonder wordt er , over het rechterambt , gehandeld. 310 —
A. Be vereischte hoedaenigheeden der rechter en worden opgegeeven.
3i3-3I(5
B. Hunne plichten worden aengeweezen.
VI. De plichten der burgeren , omtrent de overheeden , worden voorgedraegen.
3!3-337
A. Eerst wordt de lievde tot het vaderland aengepreefen. 322
B. Wyders worden de meer byzondere plichten der ingezettenen, omtrent hunne qver?
xl deel.



S» INHOUD van HET ELVDE en LAETSTE DEEL;
hekden, zo van Iwogeren , als van laegeren rang , opgegeeven. BI 322—329
~ C. Verder worden eenige vraegen beanu woord.
32^-337.
VEERTIENDE HOOFDSTUK.
over DE plichten der christenen , MET HEtrekking 'IOT de KEHK. BI 338—389
iJn het algemeen, moet elk een Christen zich hét welzyn der kerke loeten aengeleegen
ir T/ 338-341 II. Meer byzonder liggen „ zeer gewichtigt
plichten , voor reekening van de opzieners
en LEtDEN der Kerke.
N Van de opzieners. 341—^81 A. Van de leeraers. 342-380
A. Zy motten de vereischte hoedaeni?heeden bezitten. 343-349, en
B. Verfcheidene aengeleegene plichten betrachten. „„, „
34 ö—380
«. De meer algemeene verkeeren , omtrent hunne kundigheeden , hunnen vandel, en hun verkeer in de Gemeente.
349—357
fi. De msr byzondere plichun der leelïaeuen zyn,
a.



inhoud van het elvde en laetste deel. xiii
o. Het preediken van Gods woord.
BI. 357-371
b. Het Catechifeeren. 371—375
c. Het bedienen der Sacramenten.
375
d. Het bezoeken der Kranhn.
375-377
e. Het behandelen van misdaedigers y die ter dood veroordeeld zyn. 377> 378
f. Het verkeeren , met hunne Ambtgenooten. 378—38°
B. Fan de ouderlingen en diaconen.
380, 381
3. Hier op volgen de plichten der ge« meenten , jeegens haere opzieneren.
381-389
VYFTIENDE HOOFDSTUK.
over de plichten der christenen , met opzicht tot het huwelyk. BI. 390—473
I. Vooraf worden de algemeene plichten opgegeeven , welke de beide geftachten betreffen.
390-397
tf. Van Mannen en Jongelingen. 390—393 2. Van Vrouwen en jonge Dochters. 393—397
II. Meer byzonder wordt er gehandeld, over dg
XI. deel.



XIV inhoud van het elvde En uexsxe ^
Plichten mlket tot het , ie,
trekkelyk zyn. J3J. K. &A^ye» het hoofdoogmerk, het wipnen en opvoeden van Kinderen , heeft het bijwee yk , nog andere zy döogmerken.
397—4o8
3. ^/e die [/jet Qogmrk ym ^
iiowelyk vervullen kunnen, zyn , ,0j <fc» 2^fc« ^ ? niet alken d
maerzelvs, cp eene geregelde wys, ver. plicht. *
409—433
A. Deeze ftelling wordt, met 0pzet, betoogd.
409—424
B En daer uit afgeleid, dat zu'ken al. leszins te veröordeelen zyn, die den ongeh duwden staet , uit eene verkeerds Godsdienjligheid, of uit vuile inzichten te veel verheffen. 425-433' Z. De plichten , welke betrekking hebben, op huwelyk , 433-473. zyn zulke, A. Welke de Christenen , by het, aer.gaen van een huwelyk , te betrachten heb. ben.
433-473
«• In het kiefen van eene Wederhelvt.
436—445
0. By de Verlooving. 445-451 a. Van meer derjaerige perfoonen.
445-447



jkhodd van het elvde en laetste deel. xv • b. Van Onmondigen. BI. 447—451 y. By het voltrekken van het huwelyk.
45i> 452
B. Welke de Christenen, in het huwelyk, te beoefenen hebben. 452~~473 u. De meer algemeene* 452~459
/3. De meer byzondere. 459—473
a. Van den man , omtrent de vrouw»
459—470
b. Van de vrouw, omtrent den man.
47° "-473
ZESTIENDE HOOFDSTUK.
over de zonden , met betrekking , tot het huwelyk. BI. 474—536
I. Alle onkuischheid is Jirydig , met het oog* merk van het huwelyk , en behoort derlnlven, tot de verfoeilykjie misdaeden. 474, 465 II. De zonden van deeze zoort worden , meer byzonder , behandeld. 476—535
De stomme zonden , gelyk zy geme nd worden. 476—478
A. De sodomie. 476, 477
B. De ZELVS'iE VLEKKING. 477 , 478
5. Het overspel. 478—484
3. De bloedschande. 485—508
ki» deel.



XVI inhoud VAN HET ëlyde en laetste deel* "J. De veelwyvery. fil. 508-J19
n. Het eyvvïvschap. 519t jao
1. De echtscheiding. j20_j3i
?. De hoerery. 53l_536
ZEEVEN TIENDE HOOFDSTUK.
over de wederkeerde plichten van ouderen en kinderen. ^„^g
I. In let algemeen wordt vooraf aengemerkt ,
tt. Dat de grond van het gezach der ouderen , over hunne kinderen , geleegen , in de natuurlyke betrekking , welke allcrnucuwst is. cn<
536, J37
3. Dat ouders hun gezach niet misbruiken , cf te verre uitjlrekken , en dat de kinders zich , door ongehoorzaemheid, aen dat gezach, niet onttrekken moeten.
537-540
II. Op deeze algemeene aenmerkingen, volgen de wederkeerige plichten. 540-558 K. Van ouders, omtrent hunne kiNde-
540-558
A. De opvoeding der kinderen is de Wdfom. 540j 54I
13. Door deeze opvoeding, moeten de ouders zorgen ,



INHOUD VAN HET ELVDE EN LAETSTE DEEL. XVII
Niet alleen voor de lichaemelyke en tydelyke welvaert hunner kindeken , BI. J+i-544 B Maer ook voor hun geestelyk en eenwig welzyn. 544—55&
3. Van einders , omtrent hunne ouderen.
5585-568
A. Zo lang zy onmondig zyn. 55SS65
B. Wanneer zy meerderjaerig zyn. 565—368
ACHTTIENDE HOOFDSTUK.
over DE wedericeerige plichten van heeren en diensthooden. BI. 508—584.
1, Vooraf wordt asngemerkt, 5^—575 Dat de dtenstbaerheid onder ons vrywillig zy , en luieren grondjjag hebbe , in een onderling verdrag. 568—570 2. Dat de diensibooden , van welke de Heilige Schrivten fpreeken , lyveicenen waeren , of slaEven , zo als wy gewoon zyn te Jpreeken. 57°—575
jj. Dat het gene de zeedenleer van het Euangelie den heeren , omtrent de menscldievende en zachtzinnigs behandeling van hun. r,e lyveicene slaeven , heeft voorgeJchreeven , in nog meerderen nadruk, op het gedrag der heeren en vrouwen ,
xi. deel. **



xviii inhoud van het elvde en laetste deel»'
omtrent hunne vrywillige dienstbooden x
mag worden toegepast. BI. 575
II. Op deezen grond , worden de plichten voorëd^ld. 57Ö—584 tf. Der heeuhn en vrouwen , omtrent
hunne dienstbooden. 576—579 3. Der dienstbooden , omtrent hunne
hè eken en vrouwen. 580—j84
NEGENTIENDE HOOFDSTUK.
over eenige byzondere plichten , in onderscheidene levensstanden. BI. 585—617
I. Na eenige algemeene aenmerkingen. 585—587 II, Worden de byzondere plichten der Christenen , in o.nderfcheidene levensjtanden , voorgedroegen. 588-617
ft. Van krygslieden. 588—595;
A. In het algemeen. 58;?—591-
B. In het byzonder. jpi_jy^
d. Van bevelhebcers, 551—592
«. In Vreedenstyd., 59i3 J03 &. In Oorlogstyd.
B. Van soldaeten. 592—5-95
3. Van kooplieden. 595-601
lx Vm genessheeren.. 602 , 6c
1-



houd van het elvde en laetste deel. Xit *7. Van pleitbezorgers Of advocaeten.
BI. 603, 604
n. Van landlieden. 604, 605
V Van zeelieden» 6oj —go?
J. Van leermeesters in de schoolen.
607—613
fl. Vatl geleerden. 613—Ö17
TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
over de plichten der christenen , in byzondere gevallen , en onderscheidene
omstandïghëedën. BI. Ci7—647
I. In jeugd en ouderdom. 617—624 II. In droefheid en treurige omjlandigheeden.
624—629
III. By het affierven van Bloedverwanten.
630-633
IV. By deeze gelegenheid , worden de plichten^ van eenen Christen, omtrent overleedenen, voorgejteld. 633—636
V. Wanneer een Christen op reis is , en in een vreemd land verkeert, liggen er ook byzondere plichten , voor zyne reekening.
657, 638
VI. Bier op volgen de plichten van eenen Christen , wanneer hy in zwaere zonden vervallen is. 638, 639
XI. DEEL. ** a



\t INHOUD VAN HET ELVDE EN LAETSTE DEEL. VIL In daegen van gezondheid, BI. 6 ;0j 6io
\'UI. Wanneer hy , met krankheid 'bezocht wordt. ~
O.'tO - 642
IX. Wanneer hy , op zyn [lervbedde , ligt*
642-617
EEN - EN - TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
OVER EE DRANGREDENEN VAN DE CH3ISTEC YK'E ZEEDEN LEER. £L fi^'j^
L Deeze drangredenen , welke zeer krachtig en veel vermoogende zyn, 647, 6j8, worden nacder aengeweefen. 6tf~6m K. De eerjle en meer algemeene drangreden leeven ons eigenbelang op , daer de Godsvrucht by uitneemenheid heüzaem is , voor ons zeiven. 648-651
2. De meer byzondere beweegredenen worden ontleend,
A. Uit de voortreffdykheid der CkHstelyh zeedenker. >x '
6'52- 6j 5
B. Uit de befchouwing van Gods Pol. maektheeden. 655-657
C. Uit de leer der Verzoening. 658-662
D. Uit het voorbeeld van den Verlos/er.
662 — 668
E. Uit het laetfie oordeel. 66<j—6 o



ETltOtJfl van het elvde en laetste deel.
F. Uit de heerlykheid, van het volgend leeven. 670—672 II. Er worden twee fchyibaere bedenkingen opgekst. 672-676
TWEE;EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
over de veel vermoocende hulpmiddelen der chr1stelïke zeedenleer. BI.
I. De voornaemjte hulpmiddelen worden aengeweefcn. 677—714 K. Eet achtervolgen en beieffenen van het eerjte onderwys. 680—633 3. Het bywoonen van den openbaeren Godsdienst , en het hooren van Gods woard.
683—686
3. Het gebruik der Sacramenten. 687— % Het afzonderen van gezette tyden, tot het leefen van Gods woord, en. Jtichtelyke boeken. 689—694 p. Het zelvsonderzoek. 694—700 1. Het watpenen tegen de lievde tot de waereld, en de flaevemy der zinnm. 700—702 J. Zich niet btfiommeren, met veele beezig-
heeden. 7°3 H. Zich , zo veel moogelyk is , wachten van, en waeptnen , tegen alle verzoeking. 7°4—7°7
xi. deel.



ÏXIt INHOUD VAN HET ELVDE EN LAETSTE DEEL* ft Het gedenken, aen Gods Volmaektheeden , en het voorbeeld van den Verlos/et.
707—709
». Het herinneren van den dood , het laetJte oordeel, en de heerlykheid des volgenden leevens. ^ ?IO
5. Zich wachten van kwaed gezelfchap, en het verkeeren , met Godvruchtige lieden. T T _
7». 712
De verwerking van het geloov. 712, 713 O- Een aenhoudend en vertrouwelyk gebed.
7*3, 714
II. By dit alles koome die alles vermoogende by. ftand, welke ons, in het Euangelie, behovd wordt. 7ij—717
ACHT-



ACHTSTE BOEK
OVER DE
ZEEDENLEER
DER
OPENBAERING.
XI. DEEL.
A






ACHTSTE BOEK
over de
ZEEDENLEER
der
OPENBAERING.
TWAELVDE HOOFDSTUK.
-over de zonden, tecen onsen naesten.
§. 1005.
Ceïyk de Hoofdplicht , omtrent ortfen Naesten , uit welke alle de andere plichten voortvloeien # de lievde is; zo is ook de bron van alle zonden , tegen onfe medemenfclien , in de lievDtLoosHEiD , geleegen. Wanneer deeze Lievdeloosheid eer.en hoogen trap beklimt, wordt zy haet genaemd.
TTet Euangelie beveelt de lievde aen, ia
Al alle haere uitgeftrektheid. Zy be-
iïaet niet alleen , in eene hartelyke geneigdheid 3 Si. deel, A 2



4 OVER DE ZEE DE N E E E R
moer ook in eene onvermoeide pooling, om de welvaertvan onfe medeleken , op \lle lykewyfen, te berderen. Deeze r ievde welke het Euangelie, met nieuwe drangrede'aen, weJke aen de Reden onbekend zyn, op h '8u hCefC aen^drongen (a), ürckt «chonb,padduit, tot «Ue „enfchen , zonder ondnfchdd, en haere eigenfcbappen zyn
welke de Reden aerpry^t (b) -
Men zondigt derhalven tegen zynen Naesl ten wanneer men de beminnelyke pbebten welke, uu deeze Lievde voortvloeit ver! waerloost, en doet het gene daer meede }£
De vuiJe bron ^ vm aifc ^ ^
welke wy, omtrent onfen Naesten , begaen ^L»rDtl0 Zondert kunnen alle wetenfehap en gaeven niet met al batten; zonder Lievde, kunnen wy den Jievderyken God niet „acrvolgen ; zonder Liev. de , tot onfen Naesten , kunnen wy God niet Jevhebben ; ook is de Lievde de vrucht en het kenmerk van een oprecht Celoov , en de
inwendige verbeetering onfer harten (c)
Een hevdeJoos mensch derhalven, al bezit hy
nog
(<0 X Deel. p, 376-379. O) X Deel. p. 380.390. CO X Dttl. p. 3r7-37s.



DER OPENBAERING. VUL BOEK. $
nog'zo veele gaeven , en al maekte hy nog zuke eene fchoone vertoöning van Gods" vrucht , bezit, het Gehov niet ; zyn hart is nog niet verbeeterd ; hy is geen waer Christen.
De lievdeloosheid , om deeze vuile bron van alle zonden , tegen onfon Naesten, wat raeder te befcbryven , is" een gebrek der lievde ; wanneer men geene zucht heeft om het welzyn van zyne medemenfehen te bevoorderen , is men Lievdeloos. Zy maekt zich openbaer , in het nalaeten van die plichten , welke wy , aen onfen Naesten , verfchuldigd
zyn# , Een lievdeloos mensch is onver-
fchillig , wanneer eenen anderen eenig ongeluk overkoomt, en is niet geneigd , iemand goed te doen. —- De Lievdeloosheid is derhalven , van den ha et, onder fcheiden. De ha et is een hooger trap van Lievdeloosheid, en maekt zich openbaer , door zulken , die er de voorwerpen van zyn , met daeden , te benadcelen. Kortom de Lievdehoslieid doet geen goed , niaer de hast doet kwaed.
De lievdeloosheid heeft haeren zeetel , beide in het verftmd, en in den wil van natuurlyke menfehen.
a. In het Verftand. De natuurlyke
mensch is blind, voor de volkoomenheeden en beminnelyke eigenfcbappen van anderen , en uit dien hoofde , heeft hy geene lievde,
xi. deel. A 3



* OVER DE ZEEDENEEEït
£S hC,n' uZyne °^eree^ eigenlievda I 'djt \^ ■*»• eigene\olko0. menheeden , welke meestentyd ingebeeld zyn cpaicrke; die van andereD geheeJ ovef y * hoofd Zie; en hunne gebreeken, door een vergrootglas, befchouwe. Dit noemt de Hei and agenaertig, Óen /plint er te zien, die , m het oog van Zynen broeder is, maer den balk,
Matth. VIL 3. Vemks ^ ^ »
bemint het gene men goedkeurt, en in het welk men eenge volkoomenheeden opmerkt volgt het van zelvs, dat een natuurlyk mensch die door eigenlievde, verblind is, lievdeloos moet zyn , omtrent zynen Naesten. <3. Hier koomt nog de boosheid van den wil
by Er zyn menfehen , die hunne vol-
koomenheeden zo kennelyk openbaer maeken , dat niemand kunne nalaeten , dezelve op tê merken. JVlaer er is nog iets anders , in den wil van eenen lievdeloofen, het welk hem wederhoudt, van de lievde tot zynen Naesten, hoe bemmnenswaerdig zyne hoedaenigbeeden ook weezen moogen. Ik bedoel den hoog-
moed. Deeze maekt, dat de natuurlyke
mensch geheel met zich zeiven ingenoomen , ra . alleen omtrent zich zelven , beezig zy trotschheid kan niet nalaeten , lievdeloos' heid te weeg te brengen. Zy is oorzaek, dat mU 3ndcr?Q verachte, eQ zujkenj weJke mea
ver*



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. ?
veracht , kan men niet lievhebben. Hier
van daen is het , dat hoogmoed,ge menfehen alleen zich zelve beminnen , en geene achting of toegeneegenheid hebben , voor anderen , dan alleen voor zulken , die , op de eene of andere wys j voedfel aen hunnen hoogmoed
verfchaffen. . ,
De lievdeloosheid is een uitwerkiel
van het zeedenlyk bederv. Alle soorten
van ondeugden hebben haeren oorfprong , uit de natuurlyke verdorvenheid; maer er is geene zonde zo algemeen, als de lievdeloosheid. De onderfcheidene Temperamenten maeken , dat de ééne mensch meer o verhelle, tot deeze, en een ander, tot geene zonde. Maer de lievdeloosheid hebben alle natuurlyke menfehen gemeen. — Ook is de Lievdeloosheid , van alle zonden , het diepst ingeworteld , en het moetlykst, om te beftryden. Deeze is ook de reden , dat het Euangelie nergens meer en meenigvuldiger op aendringe, dan op de Liev de , en de Lievde voorftelle , als een zeeker kenmerk des geloovs , en der inwendige verbeeiering van het hart.
De ondervinding beilist de zaek volkoomen , en moet elk overtuigen , dat de l i e vdkloosheid, uit hoofde van het zeedenlyk bederv , allen menfehen , van natuure, gemeen zy , en zelvs den zulken , welker harten , door Gous genaédë , verbeeterd zyn,
xi. deel. A 4



S OVER DE ZEEDENLEER
nog meer of min byblyve. Wanneer
men de Menfchenlievd, , welke het Euangelie voorfciryvt, in haeren edelen aert, en verhevene eigenfchappen , befchouwt; — zo als zy moet voortvloeien, uit het Geloov • alle Jaege beginfelen veröordeelt; zich onbepaeld uitftrekt, tot alle menfehen, zonder Walken uit te zonderen , die ons beleedigen ; eene nimmer verflauwde goeuWi j gheid vjr. dert, om het belang van onfen Naesten, als ons eigen, met allen y ver, te bevoor! deren; beftendig en onveranderlyk is; op. recht, werkzaem, belangneemend , toeg^evend en ftandvastig (d); wanneer men, zeg ik, deeze Euangelifche Lievde, iD haeren aert en eigenfchappen,. befchouwt, en daer meede, met alleen zyne uitwendige bedryven, maer vooral de gefteldheid van zyn hart vergelykt,- zal elk erkennen moeten , dat hy deeze lievde of nog geheel misfe, 0£ er ten minne gebrekkig in zy. Alle de zulken , die geene oprechte, werk-
toten* T fl,aQdvastiSe in hunne
harten, gevoelen, om het welzyn van alle menfehen , zo veel in hun vermoogen is, te bevoorderen; die ongevoelig zyn, omtrent de belangen van anderen , zich niet verblyden, over hunnen voorfpoed; eQ zich, over
U) \ Deel. p. 385-3p<J.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 9
hunne ongelukken, niet bedroeven; alle de zulke, bezitten nog net Geloov met, het welk werkende is , in de lievde , en zyn nog natuurlyke menfehen.
Immers de Lievdeloosheid is vierkant ftrydïg, met den geest van het Christendom^ Alle de plichten , welke het Euangelie voorfchryvt, zyn zo veele vruchten en uitwerkfrlen van de Lievde , tot God , en onfe me-, demenfehen. Want dit ; Gy zult geen ovajpel doen , Gy zult niet dooden , Gy zult niet fieelen , * Gy zult geen valfche getuigenis geeven , Gy zult niet begeeren , en zo daer eenig ander gebod is ; wordt , in dit woord t als in eene hoofd/om , begreepen , naemenlyk in dit, gy zult uwen Naesten lievhebben, gelyi, u zeisen, Rom. XIII: 9- Het einde van het gebod is lievde, uit een rein hart , en uit eene goede confekntie , en uit een ongeveinsd gelouv , i Tim. I: 5Die derhalven zynen Naesten niet liev heeft, gelyk zich zeiven , is een overtreeder van alle Gods gebooden , en is, van den geest des Christendons, nog geheel vervreemd.
Een natuurlyk mensch , die lievdeloos is , omtrent zynen Naesten, heeft ook geene lievde tot God: want de lievde, tot den Naesten , vloeit voort, uit de liefde tot God, en de eerfte kan , zonder de laetite , niet beitsen. Indien iemand zegt, ik heb God liev, en hy haet zynen broeder , die is een leugenaer , ' l Joh.
SI. DEEL. A 5



ÏO OVER DE 2EEDENLEER
IV: 20. - Hy is geen naervol»er vm n** i die de lievde zeive is n, r f ■ °d'
w», di, 4; » 2
te/< G.i,««seta(> , Joi/Jv. ***• «•
iJy JS geen naervolger van drn'r'T
Vcdosftr,. *,«*LS,*S*?Ï
^A^m fyk wy reals h*>™ op.
gemerkt (e) een hooeer rrm , ^
een haetelvlc ^T»i!*^nen medeffie,5e„, en £££S 7 tam nadeel toe te bren™, " °
teto lievdeloos 'T
omtrent I^S,^,1^» ~<*.i voedde eenen doodelvkén haet t' ft . lende lMppcD, in de„ ™ «*■ ^Me^beftaen, het «,t do |
fton , M„d„ dat tnen no8 „et voo^eT-. A>y« p, 5< helj*



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. II
hebbe, om hem te benadeelen. Wanneer men deeze afkeerigheid laet inwortelen, wordt zy niet alleen hoe langs zo grooter , maer men begint ook , den gehaeten perfoon, de plichten van het gezellig leven te onttrekken; men mooge hem nog geen onrecht doen , men bewyst hem evenwel geene vriendelykheid , befcheidenheid , en het gene de biüykhcid vordert; vervolgens maekt men zynen haet openbaer, met woorden, men begint zynen broeder te fchelclen , te fmaeden , te lasteren, en laet niets onbeproevd , om anderen , tegen hem , voor in te neemen , en op te zetten ; eindelyk koomt het, tot daeden , en men benadeelt zynen broeder , op verfchillende wyzen, het zy openlyk, het zy bedektelyk. Zo doende ontaert de haet , jn eene onverzoenbaere vyandfchap.
De hakt is niet alleen de bittere wortel van de fnoodfte fchenddaeden , welke de menfehen aenfpoort, om eikanderen te verwoesten , en de geheele waereld in wanorde brengt, maer hy heeft ook deeze verfoeilyke eigenfchap, dat hy , even a!s de kanker in het licbaem, in het gemoed hoe langs zo meer inwortele. Wanneer iemand eenen ande¬
ren haet , fchynt hem alles , in dien anderen, berispelyk te weezen ; nimmer kan de laeefte jets verrichten , hoe goed en lovwaerdig het pok weezen mooge, of de eerlte vindt er
Hl deel,



12 OVH DE ZEEDENLEER
verfoeiJyk, aenge.ien; dfafZ. V°°r
«yne tegenwoordigheid onverUratglyT t^''' befcbejdenhdd , zachtmoedig^\" y he,d worden
<*n fmcuHod volk™ <teen *"S «orde
Haet verwekt krakelen , maer de u "
feedingen toe, ^f*^ ^ m gerecht van groen mm d'ae 0'0k llT ^ dan een gemeste os' * t ^ ,J •
"orden, Spreuk. XXVi- ^>f72fe^
* Job. I;' 9 ' • f 00^ wr**W(.4
^^^IntonaZlTJeT:* ** ^eier haa , U een d 0 Lff ° ^
M.Jfrwi*-, i Joh. 1^14! ^



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 13
§. 1006.
De Lievdeloosheid maekt zich openbaer, in een aental van zon den, tegen onsen naesten. Deeze ohdkdc den kan men op verJchillende wyfen , onderscheiden , en , tot hoofdvmten , brengen.
Gelyk alle plichten, omtrent onfen Naesten, uit de lievde, voortvloeien, zo brengt ook'de lievdeloosheid alle die zonden voort , welke wy begaen , tegen onfe medemenfchen , in onderfcheidene gevallen , en in vtrfchillende omftandigheeden. - Deeze zonden kan men , op onderfcheidene wyfen , tot hoofdzoorien , brengen. Wy zullen dezelvde orJe houden , welke wy , by het behandelen der plichten , welke wy, aen onfen Naesten , verfchuldigd zyn, gevolgt hebben (f), en wat meer byzonder aenwyfen, hoe men zich» tegen zynen medemensch , bezondigt; I. len aenzien van zyn Leven;
II. Van zyne Ziel;
III. Van zyn Lichaem;
IV. Van zyne Goederen ; en
V. Van zyne Eer. Dit zal ons aenleiding gceven , om
(Y) X Deel. p. 410— xi. DEEL.



14 »*»,*u»
§• 1007.
to», 0^rw ^ Uï^> »elke verN vaB Noesten.
Men zondigt, tegen h=r r. besten, ontkenne/Jr tvs ^ 2yne*
«ie plichten verzuilt, wJil-I me* op2icht,aenhem irtbj£ f W? * men iets verönacht2aernt wal h doeer mands leven zoude kun ' T " ^ ie'
van hun Jeven zyn rl ' ,D gevaer eenige middelen veïz'uim ™CTfd,ou™. «1 **> om de zodaeDten w r * ftei"
*■> tydig te redS eie° iD D^
zondigt men zich te»„ ^erwys be. -nneet men ben/ieZZ^Z mf« . de hand geevt, J^^f'^en va<* koomt; wanneer men te veÜ * ^ zyne bedienden , Z0 darT , mgt V3Q
onder bezwvfcen • ' f ten deeJe»
m zulk etne'eem a°d>«c gezondöcid, en zyn jeveiJj van



DER OPENBAERING. VUL BOEK. f$
*ao verre of naby nadeelig is. Kortom
men zondigt, tegen het leven van zynen Naesten , wanneer men, op welk eene wys ook , aenleiding geevt , of, door verzuim 9 te weeg brengt , dat iemands leven verkort worde. Redt de geenen , die ter dood gegreepen zyn : want zy wankelen ter dooding , zo gy u , onthoudt; wanneer gy zegt , ziet wy weeten dat niet, zal Hy niet , die de harten weegt, dat merken ? en , die uwe ziel gaedejlaet, zal Hy het niet weeten : want Hy zal den mensch vergelden , naer zyn werk, Spreuk. XXIV: n,
12. Hy> die» onder de Wet van M0SE' door
verzuim van de noodige voorzorg , aenleiding gegeeven had , dat iemand zyn leven verloor, haelde eene bloedf.huld op zich. Zeer merkwaerdig is het voorfchrivt , het welk wy vinden Deut. XXII: 8: wanneer gy een nieuw huit zult bouwen , zo zult gy , op uw dak , eene let' ning moeken , op dat gy geen bloedfchuld , op uw huis , legt > wanneer iemand vallende daer van afviele.
Tot naeder verlland van deeze Wet, weete men , dat , in het Oosten , de daeken der huifen plat zyn , zo dat men daerop wandelen kunne. Wanneer er derhalven geene leening, op het dak, was, kon men gevaer loopen , van er af te vallen , en er het leven by in te fchieten. De Israëliërs moesten er uic leeren, dat iemand, die, door eenig verzuim»
xi. deel.



16 OVER DE ZEEDENtEER
aenleiding gegeeven had, dat zyn Naesten bet leven verloor, even daer door eene bloed» fchuld op zich haelde (g).
D.)or verzuim kar, men , op onderfcheidene wyfen, tegen het leven van zynen Naesten, zondigen. Ik zal er kortelyk eenige voorbeelden van opgeeven. Jn dit opzicht zondigt een Vorst of Overheid, en haelt zich eene bloedfchuld op den hals, wanneer er geene genoegzaerae zorg gedraegen wordt, tegen ftruikioovers , en dat de weegen veilig zyn : een Richter , die iemand ter dood brengt, wiens onfchuld hem, door een naeuwkeuriger onderzoek van zaeken , zou hebben kunnen blyken ; een Geneesheer, die , door onkunde , fchaedelyke middelen voorfchryvt; OuJers, Voogden, en Meesters, die niet genoeg bedacht zyn , dat het leven van kinderen , aen hunne zorg toevertrouwd, niet in gevaer koome; een Schipper, die , door onkunde, of onvoorzichtigheid, zyn Schin verzeilt enz. (lï).
Maer voornaemenlyk zondigt men , tegen het leven van zynen Naesten , met daeden , door den doodslag , en dergelyke onmenfchelyke grouwelen. N. De hoofdmisdaed is de doodslag.
Deeze
(g) BylelyerU. IV Deel. p. ari, ai2. C.4j rivetus Oper. Tom. p. ij97j 1393.



DER OPENBAERING. VIII. EOlK. I?
Deeze was, in de Goddelyke Wet, uitdrukkelyk verbooden. Gy zult niet doodjlaen, zo luidt het zesde gebod , Exod. XX: 13. Deut. V: 17. Dit gebod heeft de Heiland naeder verklaerd , Matth. V: 21.
A. De doodslag of de moord beftaet daer in, dat men iemand, op de eene of andere wys, het zy openlyk met geweld, het zy bedektelyk met list, of in eigen perfoon , of door eenen anderen, welke men daer toe omgekocht , gehuurt, of opgezet heeft, van het dierbaer leven , beroovt. —- Deeze is de grootfte misdaed , welken men immer , tegen zynen Naesten, begaen kan, daer men hem beroovt, van het dierbaerfte , het welk hy bezit: want huid voor huid, en al wat iemand heeft, zal hy geeven , voor zyn leven , ]ob Ik 4. Trouwens het leven is de grondUag van alle andere goederen , welke wy hier op aerde genieten, en, zonder het welk, wy dezelve niet bezitten kunnen.
Ji. Het grouwzaeme van den doodslag is zo blykbaer, dat het weinig betoog noodig hebbe.
ci. Een Moordenaer zondigt, tegen God , en maekt eene allerflrafwaerdigfte inbreuk, op de rechten der opperheerfchappy , welke God alleen heeft, over leven en dood. Wat wonder, dat God eenen afkeer hebbe, van onfchuldig bloed vergieten ? Van den man des
xi. deel. 13



18
Over de zeedenleer
bloeds en des bedrogs , heeft de hei» eenen grom wel, Ff. V: 7. Ook is het zeer opmerkelyk, dat de Alweeten.de God , door eene byzondere Voorzienigheid , zeer dikwyls gezorge hebbe , dat verborgene moorden ontdekt, en de doodflaegers , naer verdienften , geftraft werden.
d. Een Moordenaer begaet de zwaerfte zonde , tegen zynen medemensen , welke hy immer bedryven kan ; hy beroovt zynen natuur, genoot , die zyn eigen vleesch en bloed is , van het dierbaerfte , het welk hy bezit ; daer te boven beneemt hy hem de gelegenheid, om het eeuwig heil van zyne ziel te bevoorderen , om zyne bekeering te beginnen of voore te zetten.
7. Een Moordenaer zondigt, tegen de naestbeftaenden van den verflaegenen ; die , jQ hem , het fteunfel en den verzorger van hun huis , of immers eenen dierbaeren bloedverwant , verliefen.
I. Een Moordenaer zondigt , tegen de ge. heele Maetfchappy , welke , op de alleroprecht vaerdigfte wys, van haere leeden be-
roovd wordt. Ook berust de welvaerc
der Maetfchappy, 0p de algemeene veiligheid. Daer deeze geene plaets heeft, wordt de zaemenleeving verwoest. Er kan derhalven geene grootere misdaed, tegen de Maetfchappy, begaen worden, dan door zulk eene, door
Wei-



DER OPENBAERING. Vlll. EOEKr 10
welke de algemeene veiligheid verlooren gaet. Maer nimmer kan de algemeene veiligheid meer lyden, dan wanneer de leeden eener Maetfchappy , in verfcheurende dieren, veranderen , en eikanderen van het leven berooven.
e. Een Moordenaer zondigt , tegen zich zeiven. Hy berokkent zich zeiven de aller» akeligfte wroegingen , welke hem geduurig en oveial byblyven ; het is , als of de ziel van den verflaegenen onöphoudelyk , tegen hem ,
om wraek roepe. kaïn vondt, na het
verflaen van zynen rechtvaerdigen Broeder , geene blyvende plaets , van weegens de akelige vrees, en de onöphoudelyke beroeringen van zyn befchuldigend Geweeten. De rampzaelige judas had naeuwlyks het onfchuldig bloed van zynen besten Meester verraeden, of zyne inwendige onrust was hem zo onver» draeglyk, dat hy de toevlucht nam , tot eenen grouwzaemen zelvsmoord, om een einde te maeken van de wroegingen zyns geweetens. —— Ook kevert de waereldlyke Gefchiedenis verfcheidene voorbeelden op van Moordenaers , die , fchoon zy het kwaed van den Richter ontweeken , nergens en nimmer rust vinden konden. Na dat Keizer constans zynen broeder had om hals gebracht , verbeeldde hy hem des nachts dikwyls, voor zyn bed , te zien ftaen , en hem eenen beeker 9 met bloed gevuld , aen te bieden , zeggende a
XI. DEtL. B 2



'20 OVER DEv ZEEDENLEER
drink myn broeder. Koning david verbeeldde zich het vergooten bloed van uria te zien, welken hy had keten o'nbrengen. Verlos my , o God , badt hy daerom , van bloedfchulden , Pf. LI: 16. Eigenlyk ftaet er, van bloedjtor* tingen , van plasfen bloeds. Er vertoonden zich geduurig bebloede fchrikbeelden voor zynen geest , die om wraek riepen.
B. Wat wonder , dat God , op deeze grouwzaeme misdaed , eene zwaere ftraf bedreigt hebbe, daer een doodflaeger niet alleen een fchaedelyk lid is , maer zelvs een verwoester van de Maetfchappy? . Onmid-
delyk na den algemeenen zundvloed, heeft Hy deeze bcpaeling gemaekt: wie 's menfehen bloed vergiet, zyn bloed zal, door de menfehen , vergooten worden , Gen. IX: 6". - Onder de Wet, moesten de manflaegen, met den dood, geftraft worden. Wie iemand flaet , dat hy jterve, zal zeeierlyk gedood worden, Exod. XXI: 12; en als iemand eenige ziel des menfehen zal verflaegen hebben , hy zal zeekerlyk gedood worden , Lev. XXIV: 17. Zelvs , daer een misdaediger , by andere gelegenheid, eene fchuilplaets , by den altaer, vinden konde, was deeze toevlucht, den moetwilligen doodflaeger , niet vergund. Indien iemand moetwillig , tegen zynen naesten, gehandelt heeft , om hem met list te dooden, zo zult gy denzelven van voor mynen altaer neemen, dat hy Jlerve,
Exod.



DER OPENBAERING. VUL BOEK. -21
Exol XXI: 14- Op dien grond, werdt de bloeddorstige joab gedood , offchoon hy de hoornen van den altaer had aengegreepen , i Kon. II: 29-34. Een ongewrooken manflag bracht eenen vloek op het land; daerom raogten de Rechters zich, noch door voorfpraek, noch door belovten , noch door gefchenken , beweegen laeten , om eenen doodflaeger te verfchoonen. Gy zult, was het, geene verzoeninp neemen, voor de ziel des doodfiaegers, die fchuldig is te fterven : want hy zal zeekerlyk gedood worden ; zo zult gy niet ontheiligen het land , daer in gy zyt : want het bloed ontheiligt het land , en , voor het land , zal geene verzoming gedaen worden , over het bloed , het welk daer in vergooien is , dan door het bloed des geenen, die dat vergooten heeft , Num. XXXV: 31-33- Daerom was er zelvs eene verordening gemaekt, omtrent een geval, dat er ergens een verflaegene gevonden wierdt, zonder dat men den moordenaer ontdekken konde. Dan moesten de Overheeden zeekere merkwaerdige plechtigheeden verrichten , om daer door openbaer te maeken , dat het ongeftraft blyven van den onbekenden moordenaer, aen geen verzuim van haeren kant, te wyten waere , Deut. XXI: 1 -9-
Het Euangelie telt de menichenmoorders, onder de zulken , die Gods Koningryk niet beërven zullen, Gal. V: 21 , en welker deel, is,
xi. dell. B 3



22 OVER DE ZEEDENIEER
in den poel, die brandt van vuur en fulpher Openb. XXI: 8. De Overheid is Gods dienaeres, en.zy draegt het zwaerd niet te vergeevsch Rom. XIII: 4. 3
Evenwel kunnen er omftandigheeden zyn welke den doodfiaeger volkoomen verfchoonen , wanneer hy naemenlyk eenen anderen , by toeval, zonder eenig boosaertig voorneemen , van het leven beroovt. Zulk een ge val vinden wy Deut. XIX: 5. vermeld. Wan. neer iemand , met zynen naesten, in een bosch ging, om hout te hakken, en het yzer van den fteel der byle , afichiet, en treft zynen naesten, dat hy fterve , dan was het een toevallige en ongelukkige manflag , zonder eemgen toeleg. Voor dergelyke ongelukkige doodfiaegers Helde mose vryfteeden , in het land Kanaan, werwaerds zy vluchten konden, om veilig te zyn , tegen de wraek der naest' hefteenden van den verfiaegenen.
Te weeten , in het Oosten , was het, van oude tyden, de gewoonte, dat de naeste bloedverwant van eenen verfiaegenen zyn bloed wreekte, en niet rustte, voor dat hy den moordenaer gedoodt had. Deeze gewoonte, welke ook de Israëliërs hadden overgenoomen, kon niet nalaeten, den weg te baenen, tot aenhoudende docdflaegen. Om nu die fchroomelyke gevolgen , in geval van eenen flnfchuldigen doodflag, voor te koomen, werden



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 23
den er zes Vryfteeden aengeweezen , in welke een doodilaeger, tegen de woede van den bloedwreeker , veilig was. Evenwel moest de zaek gerechtelyk onderzocht worden. Wanneer de Rechters bevonden , dat de moord met opzet gefchied waere , dan moest de doodilaeger geftraft worden. Maer bleek het, dat de manflag ongelukkig , en zonder eenig boojüertig voorneemen , gefchied was, dan kon de doodfiaeger , in eene der Vryfteeden , veilig leven , tot op den dood van den Hogepriester, wanneer de ganfche zaek gereekend werdt geheel afgedaen te zyn , Num. XXXV: 9-34. Zelvs moest er zorg gedracgen worden , dat de weegen , caer die Vryfteeden , loopende, wel onderhouden wierden , op dat een ongelukkig doodilaeger , in alle jaerfaifoenen , zonder verhindering , derwaerds vluchten konde, Deut. XIX: 3. Bleek het ondertusfehen , dat de doodfiaeger eenen moetwilligen moord begaen had , dan moest hy , zonder eenig medelyden, met den dood, geftraft worden. Uw oog , was het, zal hem niet verfchoonen, maer gy zult het bloed des onfchuldigen uit Israël wechdoen , dat het u welgae , Deut. XIX: 13. (I).
Ook onder ons, ligt het, voor reekening der Rechteren , of een manflag moedwillig en
(i) «(Chablis Mofaisc/i Recht. JU. DEEL. B 4



'H OVER DE ZEEDENLEER
Srafoaer, dan toevallig en verfchoonbaer zy. Zo veel is zeeker, dat een man¬
flag, m dronkenfchap gepleegd , niet kan verentfchukhgd worden : vermits een dronkaert zich moetwillig , Van zyn verftand , beroovt. Trouwens eere misdaed kan geene grootere misdaed , welke er het gevolg van is, verfchoonen ; en elk is verplicht, met alle omzichtigheid , te werk te gaen , in het gene het leven van zynen Naesten, en de openbaere veiligheid , betreft.
B. De zeedenleer van het Euangelie veroordeelt niet alleen den grouwzaemen dooöflag , maer ook den wortel van dit kwaed, en alles,
wat daer toe den weg kan baenen. Een
iegelyk, zegt Apostel joannes, die zynen broeder haet, is een doodfiaeger, voor zo verre hy , naer den dood van zynen broeder, wenscbt, i Joh. JU: ,5. Onfe gezeegende Verlosfer heeft uitdrukkelyk verklaert, dat iemand , die eenen wrok, tegen zynen Naesten , in het hart voedt, een moordenaer zy van zynen Broeder; dat onrechtmaetige gramfchap , fchelden , en alle lievdeloofe behandelingen , beginfelen zyn van , en den weg
baenen, tot den doodllag. Zo me ten
onrechte , dat is zonder reden , op zynen broeder , toornig is, die zal Jirafbaer zyn , voor het gerecht , dat is, hy zal, in Gods oogen, even zo fchuldig en Itraf baer zyn , als een
moor«



DER OPENBAERING. VIli. BOEK. 25
moordenaer , die , door het gerecht , ter dood veroordeeld wordt. Wie tot zynen broeder zegt, Raka, gy verachtelyke zot, die zal ftrafbaer zyn , voor den grooten Raed; die den inwendigen haet, welken hy zynen medemensch , toedraegt , door verachtelyke fcheldwoorden , openbaer maekt, is, in Gods oogen , even zo misdaedig, ais iemand , die, door den grooten Raed , tot de hoogde ftraf verweezen wordt. Maer' wie, tot zynen broeder , zegt gy dwaes , gy godvergeeten deugniet , en daer door eenen inwendigen afkeer, van zynen Naesten , openbaer maekt, die zal ftrafbaer zyn , door het helfche vuur , en , in het volgend leven, eene nog veel zwaerer ftraf ondergaen, dan zy , die, in het dal van Hinnom, met vuur verbrand werden, Matth. V: 22. (k).
3. Tot de misdaeden , welke men, omtrent zynen Naesten , met opzicht tot zyn l^ven , bcgaen kan, behooren ook de tweegevechten , het afdryven van de vrucht , en het
verminken.
A. Over de ongeöorloovheid van de duellen of tweegevechten , hebben wy reeds het
een en ander aengemerkt. Daer door
brengt men het leven , beide van zich zeiven. en van anderen, in gevaer. Men maetigt
Bybeberkl. xviii Deel. p. 99. 100.
xj. deel. B 5



26" over de zeedenleer
zich het recht der vergelding aen , het welk God , dien het alleen toekoomt , aen de
Overheid, heeft toevertrouwt (7). Lae-
ten wy er by voegen, dat de tweegevechten , niet alleen door de reden , maer ook vooral door het Euangelie, veroordeeld worden , zo dat zy , onder Christenen, niet behoorden genaemd te worden.
Wat is er onredelyker , dan eene geringe beleediging te willen ftraffen , met eene wonde, welke dikwyls doodeJyk is ? Hoe blykbaer is zulk eene handelwys iïrydig , met het Euangelie, het welk , op de verdraegzaemheid , de toegeevenheid , en het vergeeven van ongelyk , zo ernftig aendringt (m). De tweegevechten verwoesten de orde der zaemenleeving, de algemeene rust , en veiligheid. Wanneer het, voor een kenmerk van lovwaerdige eerzucht, van moed , en braev. heid , gehouden wordt, dat men gereed is de herftelling van elk eene beleediging, in een tweegevecht , te zoeken , dan kan ieder , die onbefchoft is , om zynen broeder te befchimpen , hem in de noodzaekelykheid brengen , om zyn leven nutteloos te waegen. — Het vermeenigvuldigen van de Tweegevechten &an niet nalaeten , den ftaet, van veele nut-
ti-
CO II Veel. p. 2fi3. C»0 X Deel. p. 550- 55-.



DER OPENBAERING. VIII, BOEK. 27-
txgQ leeden, door eenen ontydigen dood, te
berooven. ■ Hoe kennelyk is dit alles
ftrydig. met het Euangelie, het welk de goede orde , de lievde , en zachtmoedigheid , allerweegen aenbeveclt (n) ?
De eer en de grootmoedigheid , zegt men , vorderen de tweegevechten, en het zou eene laegheid zyn , welke eenen man van eer niet voegt, alle hoon en beleedingen geduldig te verdraegen. ■ Deeze was de ver-
dervelyke leer van den beruchten horbes (0). Helden van den eerften rang hebben de zaek geheel anders begreepen, en het zich, tot eene eer , gereekent , de uitdaeging, tot tweegevechten, van de hand te wyfen; gelyk de Keizers augustus, en ka 11 el V, die zeekerlyk mannen van eer, en dappere Krygsiieden waeren (p). — Welk een averrechtsch denkbeeld maekt men zich van de eer en grootmoedigheid ? Is er grooter overwinning, dan die, welke men behaelt, over zyne onftuimige drivten ? De langmoedige is beeter, dan de Jterke, en die heerscht , over zynen geest, dan die eene Stad inneemt, Spreuk. XVI: 32. Is er lovwaerdiger grootmoedig-
(») hoornbeek Theol. Praiï. Tom. I. p. 24*— RiVetiis Oper. Tom. I. p. 1394-"" (0) Leviathan c. 10. (p) U Deel. p. £64, 265,
£1. ceel.



2& OVER DE ZEEDENLEER
heid, dan ongelyk te verdraegen, en beleedigingen te vergeeven ? Is het waere eer , zich tegen God aen te kanten, en de wraek, v/elke den Allerhoogfren toekoomt, zich zeiven aen te maetigen ? Beftaet niet de waere eer, in de goedkeuring van God , en deugdzaeme menfehen ?
Is de beleediging , welke iemand wordt aengedaen , van dien aert, dat hy dezelve , behoudens zyne eer en welvaert, niet verdraegen kan , hy bevoordere zyn recht , by de Overheid, en laete zich niet verblinden, dour een allerfchaedelykst vooroordeel , het welk, van de woeste volken , oorfprongelyk is, om fchroomelyk te zondigen , tegen de Wetten , zo wel van den Godsdienst , als van den Staet. „ Dat gebruik van Lyvgevecht was „ niet bekend , by Jooden, Grieken, Ro„ meinen , of eenige andere vermaerde oude volken , die de eer wyjfelyk deeden beftaen , in het gehoorzaemen der Wetten , en het ontzien der Rechters. Het gebruik 3, der Tweegevechten is ons , van de Noord5, fche volken , aengekoomen , die , eer zy „Christenen waeren , zomtyds zulke, gevech-
„ ten hielden. Zy merkten dit middel
aen , als eenen uiterften en buitengewoonen „ weg , waer van zich de Rechters zelvs be#, dienen , in zeekere ftraf fchuldige gevallen , ?, om dat zy , de waemeid niet kunnende
11 uic-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 2?
„ uitvinden , dan eindelyk het oordeel aen God moesten o veriaeten , zich voordellen • „ de , dat zyne Voorzienigheid er gewisfelyk „ zou tusfchen koomen , om den fehuldigen „ te doen vallen , en den onnozelen te be„ houden" (g).
Het is waer , men ontmoet, in de gefchiedenis der Romeinen , enkele voorbeelden van tweegevechten; maer zy werden, door de wyfe mannen , onder dat volk , openlyb gewraekt (r). Ook vindt men, in het Roomfche Wetboek , een paer wetten , welke de zulken , die hunne partyen eigenwillig het leven benaemen , ter dood veroordeelden ; maer , vermits de naemen van zulke vechters niet eens vermeld worden , mag men befluiten , dat zy flechts verachtelyke perfoonen moeten geweest zyn , en , als doodichuldige
misdaedigers, befchouwd worden. Deeze
woestheid heeft blykbaer haeren oorfprong, ia de begrippen der Noordfche volken , dat God de twyffeiachtige gefchillen, door tweegevechten , en dergeiyke proevneemingen , zodaenig beflist, dat de onfchuld altyd zeegepraele.
Men vergelyke verder den Hooggeleerden j. v. miller , die , over dit Huk, en , by
(j)vkrnet zaemenft-.l van Godgeleerdheid en zcedenK IV Deel. p. 40.
( r~j seneCA Epiji. 7-
XI. deel.



3? OVER DE ZEEDENLEER
die gelegenheid, ook over de Tournooi of Steek Speelen , in de duistere middeneeuwen gebruikelyk , uitvoerig gehandeit heeft (s)
B. Het afdrïven van de vrucht behoort meede, tot den doodslag. Door dit grouw* zaem middel, wordt een toekoomend mensch
verwoest Het gene de natuur der zaeke
leert, bevestigt de Goddeiyke Wet, Exod.
22' 23- Wanneer iemand eene zwangere vrouw floeg, zo dat haer de vrucht by weege van miskraem, afging, en er een* doodelyk bederv was, het zy aen de Moeder het zy aen de vrucht, zo dat het kind , in s moeders ingewanden , gedood waere; dan moest hy , die dit ongeval, door zyne mishandeling, veröorzaekt had, met den dood geltraft worden (t). „ Een onnozel wicht » dat nog geen deel had, aen het licht der' „ waereld, in eene wooning, die als het „ waere de natuur, tot deszelvs beveiliging
diep verborgen heeft, te dooden, vorderde „ die ftraf" (u).
C. Hier toe behoort ook het kwetfen en verminken Van anderen, waer door men het leven van zynen Naesten verkort, of onaengenaem maekt. Dan , over dergelyke ver. minkiDgen, zullen wy, in het vervolg, by de
CO Zttdent. VIII Deel. p. 39
CO voetius Dis fut. Tkeol. Tom. i. p. 748, 1 ('O tyttllerkl. ii Deel. p. 245,



EER OPENBAERING. VIII. BOEK. 31
zonden, tegen het lichaem van onfen me« demensch, naeder handelen.
De nood week ondertusfchen , wanneer de zaek behoorlyk bepaeld wordt , is geöorloovd. Wanneer naemenlyk iemand, met
geweld, en met een voorneemen, om my van het leven te berooven , op my aenvalt , en er geene gelegenheid overig is , om zyne moorddaedige handen te ontwyken , dan mag ik myn leven , door het dooden van den aenvaller, verdeedigen. De reden is blykbaer , daer niemand verplicht is , eenen anderen , boven zich zeiven, te beminnen. Maer deeze noodweer, is nimmer geöorloovd , zo lang niet alle andere weegen van ontkooming geheel zyn afgefneeden (v_).
Dit bevestigen niet alleen de menfchelyke Wetten («0 , maer ook het Goddelyk voorfchrivt , aen Israël , Exod. XXII: 2 Wanneer iemand , by den nacht , eenen diev ontdekte , die beezig was , met in zyn huis in te breeken , was het hem , ter zelvsverdecdiging , geöorloovd , den geweldenaer te dooden (x). Ook heeft de Heiland den Discipelen toegelaeten , om zich, tot zelvsverdeediging, van zwaerden , te bedienen, Luc. XXII: 38.
(») II Deel. p. 265-168. *" DigeB. 1. IX. Til. 1. \sï miller 1. c. VU Deel. p. 21c—» XI. Dl EL.



3* OVER DE ZEEDENLEER
§. icc8.
IJ. Die den weljland der ziele van zynen evenmensch benadeelt, zo ten aenzien van haeren zeedenlyken toejtand , als van haere natuurlyke vermoogens, begaet eene zwaere zonde , tegen zynen Naesten.
K. Wy zyn verplicht, den welftand der zielen van onfe medemenfchen te bevoerderen , ten aenzien van haere natuurlyke vermoogens, en wy maeken hen gelukkig, wanneer wy hunne natuurlyke vermoogens, zo veel in ons , verbeeteren. Wy zondigen derhal¬
ven , tegen onfen Naesten, wanneer wy niet verhoeden , en vooral wanneer wy daer toe aenleiding geeven, dat er dwaelingen en fchaedelyke gevoelens , byzonder omtrent het gewichtig ftuk van den Godsdienst , verfpreid worden wanneer men niet medewerkt, aen de voortplanting van nuttige waerheeden, kunften , en wetenfehappen ; wanneer wy eenige gelegenheid, welke ons voorkoomt, veronachtzaemen , om het verftand van anderen op te helderen , hun oordeel te fcherpen , en hen te waerfchouwen , tegen de kracht der vooróordeelen , en de overheerfching der hartstochten (y).
OO X Deel. p. 416-4Ia, - ;



der openbaering. VIII. boek. 33
3. Wy moeten vooral medewerken s aen den geestelyken en eeuwigen welftand der zielen van onfe medemenfchen ; elk naermaete der gaeven en vermoogens, welke hy, van den Vader der lichten , ontvangen heeft (z). Men zondigt derhalven , door verzuim , tegen zyne Naesten , wanneer men niet bidt, om hunne bekeering, en heiliging; maer voornaemenlyk , met de daed , wanneer men hun 9 in plaets van hunne Jbichting te bevoorderen(a), ergernis geevt, en hen tot het kwaed verleidt; als meede wanneer men de middelen, om anderen te verbeeteren , op eene verkeerde wys , by de hand neemt, zo dat er meerder nadeel , dan nut , uit voortkoome.
A. De Heilige Schrivten veröordeelen de ergernis zeer nadrukkelyk. Zo wie eenen van deeze kleinen, die in my gelooven, ergert; (zegt de Heiland) het waere hem nutter , dat een moolenfteen aen zynen hals gehangen, en dat hy ver* dronken waere , in de diepte der zee ; wee der vaereld van ergernis/en ', want het is noodzaeke* lyk , dat de ergernisjen koomen; doch wee dien mensch, door welken de ergernis koornt, Matth» XVIII: 6 , 7. Laet ons dan eikanderen niet
<*>) X Deel. p. 418— Cc) X Deel. p. 420-437.
*l deel. G



34 OVER DE ZÈEDENLEER
oordeeien, maer oordeelt dit liever, naemenlyk dat gy den broeder geenen aenjloot of ergernis geevt 9 (fchryvt paülus) Rom. XIV: 13; en WSest zonder aenjloot te geeven , en den Jonden, en den Grieken, en der Gemeente Gods, 1 Cor X: 32.
Het Griekfche woord , van het welk zich de Heilige Scbryvers bedienen , beteekent eigenlyk eene hinderpael op den weg , iets waer aen men zich ftoot, en waer over men ftruikek. In dien eigenlyken zin , gelastte de Wet van mose: gy zult geenen aenjloot zetten , voor het aengezicht van eenen blinden, Lev. XIX: 14. De uitdrukking wordt leen* fpreukig overgebracht, tot alle woorden en handelingen , waer door iemand gelegenheid geevt , dat een ander itruikele, op den weg van geloov en heiligheid, of ten minften verhinderd worde, om daerop voorderingen te maeken. Wy gebruiken het woord Er¬
gernis , om dat men , door ongepaste woorden en daeden, aenleiding geevt , dat anderen zondigen en erger worden. In eenen zachteren zin, wordt het ook genoomen, voos bedroeven, voor zo verre vroome Christe. nen , het flordig gedrag van eenen medebroeder aenfehouwende, zich daer over bedroeven , vreefende, voor de fchaedelyke gevolgen , welke daer uit kunnen voortvloeien.
Me»



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. '35
» Men cnderfcheidc de ergernis doorgaens, in eene genoomene, en gegeevene (b').
A. De genoomene ergernis beftaet daer in, dat men de woorden of daeden van eenen anderen , zonder grond , ongunftig beoordeelt. Deeze zoort van ergernis vloeit voort , uit z'vakheiu en onkunde , zomtyds
ook uit lievdeloosheid. De Pharizeeuwen
ergerden zich, aen de lievdewerken van den Heiland, welke Hy , op den Sabbath, verrichtte ; om dat zy een verkeerd begrip hadden, omtrent den Sabbath, en zich niet bee< ter wilden laeten onderrichten. Deeze genoomene ergernis kwam derhalven voort,' niet alleen uit onkunde, maer ook uit boosheid. Maer het was een gevolg alleen van onkunde „ dat de Christenen te Jerufalem zich ergerden* aen den Apostel petrus, om dat hy» tot cornelius den hoofdman , was ingegaen ; zy wisten niet, dat het onderfcheid, tusfchen Jooden en Heidenen , had opgehouden, Hand. XI: 3. Ook kan deeze ergernis haeren grond hebben , in zwakheid, en kwalyk geplaetfte naeuwgezetheid. De een geloovt wel, dat men alles eeten mag , maer die zwak is, eet moeskruiden , Rom. XIV: 2.
Zulken zwakken moet men te gemoet koomen. Het is goed , geen vleesch te eeten , meh
(J) MILLER 1. C. vu DUl. p. 167.
xi. deel. C 2



2,6 OVER DE ZEEDENEEER
wyn te drinken , noch iet, waer aen uw broeder zich floot , of geërgerd wordt, of waer in hy zwak is, Rom. XIV: 21. Ziet toe, dat deeze uwe macht ; uwe vryheid , om allerlei zoorten van fpyfen te eeten ; niet eenigerwyfe een aenjloot worde , den geenen , die zwak zyn ;
daerom indien de fpys mynen broeder ergert, zo zal ik in eeuwigheid geen vleesch eeten , op dat ik mynen broeder niet ergere, 1 Cor. IX: 9, 13.
Maer, over de genoomene ergernis, welke, uit boosheid , voortvloeit , behoort men zich niet te bekommeren : want, hoe zorgvuldig men ook, op zyn gedrag, letten mooge 9 om zelvs den fchyn van ergernis voor te koomen ; boosacrtige menfehen vinden altoos iets te veröordeelen. Dit is gebleeken , aen den volmaekt heiligen Verlosfer zeiven ; en evenwel waeren er veelen aen Hem geërgerd, C vergel. Matth. XV: 11, 12. Joh. VI: 60. VIII: 52, J9- De levenswys van joünnes den Dooper was zeer itreng en ingetoogen, en die van den Heiland zeer gemeen^aera ; aen beiden evenwel ergerden zich de boosaertige Jooden. De eerfte was gejlomen , noch eetende noch drinkende, en zy zeiden , hy heeft den duivel; de zoon des menfehen was geköomen, eetende en drinkende , en zy zeiden , ziet daer eenen mensch, die een vraet en wynzuiper is , een vriend van tollenaeren en zondaeren, Matth. XI: 18, 19. De Verlosfer was zelvs genood-
zaekt 5



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 37
zaekt, deeze uitfpraek te doen : zaelig is hyt die aen my niet zal geërgerd worden , Matth. XI: 6.
Uit deezen hoofde zyn er onvermydelyke ergerniss*n, en het is de zaek van eenen Christen zynen plicht te doen, welk een misbruik anderen ook daer van maeken moogen. fauxus fchiktc zich, voor zo verre het eenigszins gefchieden konde , naer de zwakheeden der menfehen , zo dat hy allen alles geworden waere , op dat hy immers eenigen behouden zoude , 1 Cor. IX: 22 ; maer hy Hoorde zich niet, aen de onvermydelyke ergernis; hy predikte cbris 1 us den gekruicigden, offchoon den Jooden eene ergernis , 1 Cor. I: 23.
B. Maer een Cnristen wacht zich zorgvuldig voor gegeevene ergernis. Hy let zorgvuldig , op zyn ganfche gedrag, om voor te koomen , dat hy niemand aenleiding geeve, om zich te ergeren of te bedroeven.
a. Men kan ergernis geeven, op onderfcheidene wyfen , niet alleen door het nalaeten van zynen plicht, maer ook door onbetaemelyke woorden, daeden, en gebaerden. — Een Christen , die nalaetig is, in het betrachten van zynen plicht , zo in het gemeen in het betrachten van den ganfehen omgang der Godzaeligheid , als in het gene zyn ambt of zyne betrekking van hem vordert , ergert zyne broederen. -—. Onbedachtzaeme woor»
xr. deel. C 3



£8 over de zeedenleer
den , gefprekkeo , ftrydig met Gods eer , ea de goede zeeden , zyn ergerlyk ; de vroomen worden daer door bedroevd, of, verminderen, door het herhaeld aenhooren van dergelyke redenea , in de vrees voor God en
de zucht tot heiligheid. De zondige' be.
dryven van eenen Christen geeven rechtmae, tige aenleiding, tot ergernis, zo dat zyne broeders daer door bedroevd , en zomtyds,
door zyn voorbeeld, verleid worden. !
Zelvs kan men, door eene onvoegzaeme houding, en gebaerden , welke niet betaemen zeer groote ergernis geeven. Laet onder u niet genoemd worden; gelyk het den heiligen letaamt ; noch onëerbaerheid , noch zotgeklap , of gekkerny, welke niet betaemen, Eph. v' 3' 4-
<3. Evenwel zyn er trappen, in de erger.
K1S- Deeze zonde is zwaerer of ligter ,
naer de gefteldheid der perfoonen, naer den aert van het misdry v zelve, naer gelang der omftandigheeden, naer de fchaedelykheid der gevolgen.
a. Naer de gefteldheid der perfoonen.
Hoe meer iemand , ambts en plichtshalve s gehouden is, anderen te ftichten, is de zonde van ergernis des te grooter. Elk een Christen is , als mensch , verplicht, God , boven aües , te beminnen , zynen eigene gelukzaelïgheid te bevoorderen, en zynen Naesten v liev



DER OPENBAERING. VIII. boek. §p
liev te hebben, als zich zeiven. Maer zommigen vermeenigvuldigen hunne plichten, door ambten te aenvaerden , welke hen , tot by zondere deugden , verbinden. Hoe aenzienlyker iemand , in de Maetfchappy is, des te meerderen invloed hebben ook zyne woorden en daeden , op de handelingen van anderen. Alle de leeden der Maetfchappy letten , op zyne daeden , en daerom geevt hy ook meerder ergernis, wanneer hy kwaed doet.
Het flordig gedrag van eenen Magiftraets» perfoon , en de ongebondene levenswys van eenen Leeraer, geeven meerder en grooter ergernis , dan die van gemeene Christenen» De Priesters , die van den weg waer en afgeweken , hadden er veelen doen Jlruikelen, in de
Wet, Mal. II: 8. ■ Om die zelvde reden,
is de ergernis, welke de Ouders , aen hunne kinderen geeven , allerfchaedelykst. Het gene de kinders , van jongs op, in hunne Ouderen , zien en hooren , wordt een gewoonte, daer de eerfte de laetften befchouwen , als voorbeelden van hunne gedraegingen. Hoe veele bedienden zyn, door het kwaede voorbeeld van hunne Heeren en Vrouwen , het welk zy geduurig voor hunne oogen hebben , erger geworden, dan zy te vooren waeren.
b. De zonde der ergernis is meerder of minder , naer den aert van het misdryv zei-
xi. deel. C 4



\6
OVER DE ZEEDENEEE R
ven. Deeze aenmerking heeft geen be.
toog noodig. Het overfpel en de doodflag , aen welke david' zich fcbuldig maekte , ga°e-' ven eene veel gïootere ergernis, dan eenige misftappen uit onbedacbtzaemheid. c De omftandigheeden kunnen ook de zonde
van ergernis aeamerkelyk verzwaeren.
Hoe meer de val van eenen Christen openlyk bekend wordt, hoe grooter en algemeen er de ergernis weezen moet. Een misflag, in het verborgene begaen , veröorzaekt geene ergernis, om dat zy onbekend blyvt, Hoe
beeter gedachten men van iemand heeft, hoe grooter ergernis hy , door eenig wangedrag ,' te weeg brengt. Een huichelaer, die, in het uitwendige, de vertooning maekt, van naeuwgezette Godsvrucht y en , als een voorbeeld van heiligheid , wil geëerbiedigd worden; geevt veel grooter ergernis , wanneer hy de boosheid van zyn hart, door eenige fchenddaed, openbaer maekt, dan anderen. — De omftandigheeden van tyden en plaetfen maeken, ook in dit geval, een aenmerkelyk onderfcheid, In een vrolyk gezelfchap, is een onbedachtzaem woord minder ergerlyk, dan het, by eene andere gelegenheid, weezen zoude. Dronkecfchap is en blyvt altoos eene verachtelyke misdaed ; maer evenwel iemand , d;e , op eene bruiloft, en by eene andere geïegenheid , iQ welke men zyne onderlinge
blyd-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 4.1
folydfchap « openbaer maekt, door den wyn wordt aengedaen , zal mindere ergernis geeven , dan dat hy, . by gewoone gelegenh.ee-den , zich vroeg opmaekende , in den morgenfiond , Jlerken drank naerjaegt , en vertoevt , tot in de fcheemering , tot dat de wyn hem heeft verhit , Jef. V: lü
d. Eindelyk is de ergernis grooter, naer-
nsaete de gevolgen fchaedelyker zyn.
Het flordig gedrag van eenen Leeraer heeft veel nadeeliger gevolgen , op de Gemeente , dan dat van anderen ; en daerom is ook de ergernis, welke hy geevt, des te grooter. Een ontuchtig gefprek heeft fchaedelyker invloed , op jeugdige harten , dan andere onge. zoutene redenen. Iemand, die een zeedenverwoestend boek in de waereld floot, doet ongelyk meerder kwaed, dan een ander die de ondeugd flechts mondeling predikt. De laetften wordt, van weinigen, gehoord , maer het gefchryv van den eerflen blyvt, en wordt van veelen , ook na zynen dood , geleezen.
y. ergernis te geeven is eene zeer zwaere zonde.
a. Men zondigt kennelyk , tegen zynen Naesten, Men bedroevt zynen broeder, benadeelt zyne meest weezenlyke belangen , en brengt hem in gevaer, van achter uit te gaen, op den weg der heiligheid. Zeer nadrukkelyk fchryvt daerom paulus : indien uw broeder 9
xi. deel. C s



42
OVER DE ZEEDENLEER
om der fpyfe wil, bedroevd wordt, zo wandelt gy met meer, naer lievde; verdervt dien niet, door uwe fpys, voor welken christus gejtorven
is ; verbreekt het werk Gods niet, om der
fpyfe wil: alle dingen zyn wel rein , maer het is kwaed voor den mensch , die met aenjloot eet Rom. XIV: 15, 20.
b. Men brengt het Euangelie in verachting s cn maekt, dat het, van de vyanden der waerheid, gelasterd worde, petrus vermaende daerom de Christenen van zynen tyd, om hunnen wandel eerlyk te houden , onder de Heidenen , en de vryheid niet te hebben, als
een dekfel der boosheid, 1 Petr II: 12, 16.
c Men zondigt, tegen den Verlosfer zeiven , niet alleen door Hem ongehoorzaem te zyn, maer ook door zyne naervolgers te 'vervoeren , dat zy Hem de verfchuldigdc hulde niet bewyfen. Doch gylieden , (fchry vt daerom pmjlus) alzoo , tegen de broeders, zondigende, en hunne zwakke confcientie kwetfende, zondigt tegen Christus , 1 Cor. VIII: 12.
d. Wat wonder derhalven , dat de Heiland, over de zulken , die ergernis geeven , een fchroomelyk wee hebbe uitgefprooken ? Zo wie eenen van deeze kleinen , die in my gelooven, ergert; het waere hem nutter, dat een meulenJleen aen zynen hals gehangen , en dat hy verzonken waere, in de diepte der zee, Matth. XVIII: 6. Hy bediende zich, van een fpreek-
woord ,



DER OPENBAERING. VIII. EÖEK. 43
woord, het welk, onder de Jooden , zeer gewoon was, om daer door te kennen te geeven , dat het, voor zulken , die ergercis geeven , en anderen van den rechten weg doen afdwaelen , zelvs eene weldaed zoude geweest zyn , wanneer zy , door de zwaerfte doodftraf, welke men den fnoodflen booswichten, die der begraevenis onwaerdig geacht werden , plagt aen te doen, uit de Maetfchappy wechgerukt waeren , en hun de gelegenheid benoomen was, om zulk eene zwaere misdaed te begaen , en zich een allerfchroomelykst oordeel, tegen het volgend leven , op den hals te haelen. — De Heiland voegde er by : wee, dien mensch , door welken de ergernis koomt, Matth. XVIII: 7.
S. Niets is er derhalven noodzaekelyker, dan dat een Christen alle middelen by de hand neeme, om voor te koomen, dat hy ande« ren ergernis geeven zoude.
a. Hy geeve naeuwkeurig acht, op zynen ganfchen wandel, om nimmer iets te fpreeken , of te doen , het welk eenigermaete aenleiding, tot ergernis, zou kunnen geeven. Hy lette zorgvuldig , op het gedrag van anderen, om dat gene, het welk hy, in hunne houding, gefprekken , en bedryven , minvoegzaem oordeelt, zelve na te laeten, en dat gene, het welk hem, in anderen, lovwaerdig voorkoomt, naer te volgen.
21. DEEL.



44 OVER DE ZEEDEWLEER
Een Christen lette, in alle zyne gefprcfcken en bedryven , op de perfoonen , met welke hy verkeert , om zich , zo veel het immers moogelyk is, te fchikken , naer de zwakheeden van anderen. Hieromtrent is de les van padlus den Apostel allerduidelykst: wy , die jlerk zyn , zyn fchuldig , de zwakheeden der onjlerken ie draegen , en niet ons zeiven te behaegen , Rom. XV: j. Ook heeft hy deeze les , met zyn eigen voorbeeld, bevestigt. Om de zwakheid der bekeerde Jooden te gemoet te koomen , en geenen aeuftoot te geeven , liet hy rrikoTüBo^ befnyden , Hand. XVI: 1-3. Daer hy van allen vry was , heeft hy zich zeiven allen diens tbaer gemaekt, op dat
hy er meer zou winnen; hy is den zwakken
geworden , als een zwakke , op dat hy de zwakken winnen zoude ; allen is hy alles geworden , op dat hy immers eenigen behouden zoude, 1 Cor' VIII: 19, 22.
c. Om die zelvde reden , moet een Christen niet alles doen , wat geöorloovd is, maer zelvs het gene onfchuldig is nalieten, wanneer hy voorziet, dat hy daer door, aen anderen , ergernis geeven zoude. Dit leert paulus wederom uitdrukkelyk: alle dingen , (fchryvt hy) zyn my geöorloovd, welke naemenlyk niet zeedenlyk kwaed zyn in zich zei. ve , maer alle dingen zyn niet oorbaer, alle dingen zyn my geöorloovd, maer alle dingen
Jlich-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 45
fiichten niet , 1 Cor. X: 21. Zelvs wilde hy, indien de Jpys zynen broeder ergerde , in eeuwigheid geen vleesch eeten, op dat hy zynen broeder niet ergerde, 1 Cor. VIII: 13.
Dit mag men byzonder toepasfen , op de
vermaeken en uitfpanningen. Men ver-
myde , in dit geval, alles, wat waereldsge» zinden in den waen zou kunnen brengen , als of zelvs de buitenfpoorigheeden , welke , met hunne vermaeken , gepaerd gaen , onfchuldig
wcezen zouden. ■ ■ Men verzaeke daerom
ook zulke vermaeken , hoe zeer geheel onfchuldig op zich zelve, zo drae er reden is, om te duchten , dat een zwakke broeder daer door, op het denkbeeld, zou kunnen gebracht worden , dat de zeedenleer van het Euangelie minder geftrengheid vordere.
d. Hoe een Christen meerder aenzien en gezach, onder zyne medebroederen, verkreegen heeft, hoe hy meer op zyn gedrag moet acht geeven , om dat hy meerdere gelegenheid heeft , om ergernis te geeven , dan anderen.
• Dat toch alle Overheeden, Leeraers, en
Vaders der huisgezinnen., dit ter harte neemen. Dat de eerstgemelden zich van hun gezach , en van de macht, welke in hunne handen gefield is, bedienen , om openbaere ergernisfen te weeren ; vooral ,, thans , nu de 5, bykans onbepaelde vryheid der drukperfe „ alle zoorten van uitlandfche Vrygeestery
XI. DEEL.



40* over de seeoenleer
» en onbefchaemheid onder ons uitbreidt! Gy, „Vaders des Christen - volks , beueede ten „ minften , ten opzichte van deeze aenflee„ kende fchrivten, Hechts die voorzichtig. „ heid, waer meede gy verhoedt, dat geen „ reifiger, die van eene befmette Stad koomt, „dat niemand, die geen geloovwaerdig ge' „ tuigenis, dat hy eerlyk zy, vertoonen „ kan , in onfe Stad indringe" (c).
B. Men zondigt nog zwaerer , tegen zynen Naesten , wanneer men hem , tot het kwaed
verleidt.
A. Dit gefcbiedt, met woorden, en daeden. u. Met woorden. Hier toe behoort, dat men de zonde verkleint; en den geenen, welken men verleiden wil, wys maekt, dat de . misdaed van geen belang zy ; als meede dat men zich beroepe, op anderen, die het zelvde doen, en evenwel, voor braeve lieden, doorgaen. Nog verfoeilyker wordt de verleiding wanneer zy, door belovten, of bedreigden*
wordt aengedrongen De huisvrouwen
job raedde hem, dat hy God vloeken zoude , Job II: ö. Myn zoon , (zegt daerom salomo^ indien de zondaers u aenlokken , verwillig niet j wandel niet met hen op den weg, weer uwen voet van hun pad, Spreuk. I: 10, 15. 0. Met daeden verleidt men anderen , tot
zon.
{ c ) JIILLER i. c. VII D;d. p. i79, l8o.



DER OPENBAERIIiG. VIII. BOEK. 47
zondigen , wanneer men hun een kwaed voorbeeld geevt. Gelyk een goed voorbeeld een der beste middelen is, om anderen tot het goede te beweegen, zo is er ook niets meer verleidende , dan een kwaed voorbeeld. Hier toe behoort vooral, dat men zynen Naesten, op plaetfen en in omftandigheeden brengt, alwaer zy , tot het kwaed , kunnen verleid
worden. Zulke Verleiders waeren veelen
der Koningen van Israël , die het volk , van den waeren Godsdienst, aftrokken , en , tot de grouwzaemfte afgodery, vervoerden.
B. Dat men zich , door de verleiding , zwaerlyk tegen zynen Naesten , bezondige, is al te kenbaer, om het naeder te betoogen. Men herïnnere zich maer de rampzaelige gevolgen , welke de Verleiding, tot verwoesting van des Naesten tydelyk en eeuwig welzyn , naer zich fleepe ; en men zal geen verder bewys begeeren , dat de verleiding , met de lievde, welke wy onzen medemenfchen
verfchuldigd zyn , vierkant ftrydig zy.
Alleenlyk zullen wy er maer byvoegen , dat de Verleiding , welke gefchied , door zeedenbedervende gefchrivten , de meest gevaerlyke en allerfhoodfte zy, naermaete zy langer en algemeener werkt.
C. Zelvs kan men zich , tegen zynen Naesten , bezondigen, wanneer men de middelen, om anderen te verbasteren, op eene verkeer-
xi. deel.



48 over ©e zeedenleer
de wys, by de hand neemt; zo dat er meer«
■der nadeel, dan nut, uit voorkoome.
•Hier toe behoort alle yver, zonder verftand, en die niet, op de rechte wys, gereegeld
wordt. Iemand , die eenen anderen , ter
zyner verbeetering, beftraffen en vermaenen wil , maer de befcheidenheid, uit het oog verliest, zal meer afbreeken, dan opbouwen; meer verbitteren, dan verbeeteren. De zachtmoedigheid is een allernoodzaekelykst vereisch. te, in iemand, die eenen anderen zal te recht
brengen, Gal. V: i. Alle middelen van
dwang en geweld zyn niet alleen ftrydig, met de Christelyke lievde en zachtmoedigheid, maer zy maeken ook veel eer huichelaers,
dan vroome menfehen. . Wanneer men de
omftandigheeden van perfoonen , plaetfen , en tyden, niet in acht neemt; zal men meer benadeelen, dan nuttig zyn, en aenleiding geeven , dat de waerheeden van het Euangelie befpot, veracht, en gelasterd worden. De Heiland vermaent daerom zyne Apostelen, om, met een oordeel des onderfcheids, te werk te gaen , en zich te wachten , dat zy, door eenen ontydigen en onverftandigen yver, geene aenleiding gaeven, dat hnnne leer gefmaed en gelasterd wierdt. Geevt het heilige den honden niet, (zegt Hy) noch werpt uwe paerlen niet, voor de zwynen , Matth. VIIï 6.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 4£
§. IOOO.
III. Men zondigt verder , tegen zynen Naesten , wanneer men hem, in zyn lichaem, be. nadeelt, en zyne gezondheid krenkt.
Ontkennende* wys , zondigt men , tegen zynen Naesten, met opzicht tot zyn lichaem, wanneer iemand iets, van het gene in zyn vermoogen is,. onbeproevd laet, om te zorgen , voor de gezondheid van zyne medemenfchen , met die zelvde welmeenende belangneeming, met welke hy zou moogen begeeren, dat een ander, voor zyne gezondheid, zorgde; wanneer men anderen niet waerfchouwt, die zich aen gevaer blootftellen , of den kranken niet alle mogelyke hulp en vertroosting toebrengt.
Stelliger wys , zondigt men , tegen zynen Naesten, met opzicht tot zyn lichaem, wanneer men iets raedt , beveelt, of doet, waer door de gezondheid van onfen medemensch kan gekrenkt worden ; of, van eenen anderen , iets vergt, waer door zyne krachten worden uitgeput. Zulk een misdae-
dig gedrag , omtrent het lichaem van onfen Naesten , is gemeener , dan men wel denken zoude. „ Men ontziet zich , het Leven en „ de Gezondheid van anderen onmiddelyk te
xi. deel. P



5 over de zeedenleer
„ benadeelen ; maer men vergunt zich , meer „ dan te veel, van middelyk deeze edele ,, goederen der natuur by een anderen te be„, derven. Hoe dikwyls oeffenen zy, die Iiue „ recht zoeken, dit recht zo ftreng en fcherp, „ dat zy , die zy vervolgen , tot droevheid , ,, angst , en kommer , vervallen , en de „ lichaemskrachten daer door , voor den tyd, ., verteeren ? Hoe dikwyls putten zy , die, „ over anderen , gebieden , de krachten van t, hen , die onder hen ftaen , zo uit , dat ,, zy of bezwyken, of zich lastige ongemak., ken en plaegen op den hals haelen ? Hoe „ zelden meeten wy de werken, die wy onfen „ bedienden opleggen , naer de maete van „ hunne gezondheid , en hunnen natuurlyken toeüand, af? Hoe meenigmael laet en wy an,, dere menfehen , van droevheid en hartzeer» „ vergaen ; die wy , door eenen gang , door ., eene voorfpraek, door eene aenfpraek , opt, beuren en verfterken konden?" (d).
Byzonder behooren , tot deeze zoort van zonden , alle Wreedheid en Verminking, als meede de Ontmanning.
Ü. Het is reeds wreedheid, wanneer ie. mand eenen ellendigen , indien het, in zyn vermoogen is, geene hulp toebrengt; het gedrag van den Priester en den Leviet, in de
ge-
(J) mosheim 1. c. iv Deel, p. 359, 360.



DÊR OPESBAËRiNG. VUL EOEK. 5f
gelykenis van den barmhartigen Samaritaen, die eenen ongelukkigen, door ftruikroovers deerlyk mishandeld , zonder hem eenigen byftand te bewyfen , onmeededoogend voorbygingen , was eene onmenfchelyke wreedheid , LuC. X: 30-32. Maer voorSl beftaet de wreedheid daer in , dat men eenen anderen , of uit vermaek, of uit wraekzucht , eenig nadeel, aen zyn lichaem en gezondheid , toe*
brengt. Dat alle wreedheeden , met de
menfchenlievde , welke de natuur , en vooral het Euangelie, aenpryst, ftrydig zyn , en een onchristelyk gemoed verraeden, heeft geen bewys noodig.
*}. De verminking is een zoort van Doödflag , voor zo ver zy het leven verkort , of
immers onaengenaem maekt. ■ Tegen der.
gelyke mishandelingen , onder Israël, had de Goddelyke Wet, op eene merkwaerdige wys , gezorgt. Oog ,■ voor eog, was het, tand, voor tand, hand, voor hand, voet, voor voet, brand, voor brand, wonde , voor wonde, buil , voor luile, Exod. XXI: 24, 25. Men verilae het evenwel zo niet, als of de eigenwraek, door deeze Wet, veröorloovd wierdt; zo dat elk zou gerechtigd zyn , alle beleedigingen , op eigen gezach, te vergelden. Zo verklaerden het de Pharizeeuwen , en werden daerom , van den Heiland , veroordeeld, die leefde
%u deel* D 2



£2 OVER DE ZEEDENEEER
dat deeze Wet geenszins de lievde , de toegeevlykheid, en de verzoenbaerheid, uitfloot, Matth. V: 38. De heer gelastte, dat alle verminkingen , welke met opzet gefchieden , volgens de Wet der wedervergelding , zouden geflraft worden , niet door de mishandelde perfoonen zelve, maer door den Richter, vergel. Exod. XXI: 22. Deeze Wet was en blyvt nog noodzaekelyk , in den fjurgerftaet, ter beteugeling van boosdoeners; en het Chris» tendom verbiedt de uitvoering daer van geenszins , in alle fchendingen van de rechten der roenfchelykheid (e).
Zelvs had de Goddelyke Wet eene bepaeling gemaekt, omtrent de onachtzaemheid van de zulken , die, door verzuim van de noodige voorzorg, aenleiding gaeven, dat iemand verminkt wierdt. Die eenen flaev, of eene flaavin , onder het tuchtigen , van eenig lid beroovde , moest de dienstbaeren , daer voor , in vryheid Hellen, Exod. XXI: 26, 27. Die eenen kwaedaertigen en Üootigen os niet wel bewaert had , en het dier bracht iemand om het leven , was, van wegens zyne achteloosheid, des doods fchuldig. Ook moest de eigenaer boeten , voor alle de onheilen , welke zyne beesten , door gebrek van zyne voorzorg , aen anderen toebrachten,• naer gelang
der
(e) ByltlyerU. II Dicl. p. 245. S47.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 53
der omftandigheeden , waer over de Richter beflisfen moest, Exod. XXI: 28-32.
*. Tot de misdaeden van deeze zoort , bahoort ook de ontmanning. Deeze mishandeling , waer door men niet alleen tegen zynen medemensch zondigt , maer zich ook aenkant, tegen het oogmerk van den Schepper , in de voortplanting van het menfchelyk geflacht , is , in het Oosten , zeer gemeen ; en de weelde van het Roomfche Hov heeft , ook in Italien , deeze verminking ingevoert , om des te beetere zangers te hebben.
Het bedryv van ouigenes is, ten allen tyde, door verftandige en godvruchtige lieden , veroordeeld. Hy oeffende deeze wreedheid aen zich zeiven , om zich te beveiligen , tegen de verzoeking tot vleefchelvke wellust. Ongelukkig verftondt hy de woorden van den Heiland, Matth. XIX: n, 12, in eenen letterlyken zin, daer hy anders overal eene ge. heimzinnige beteekenis zoeken wilde. Immers, wanneer de Verlosfer fpreekt, van gefneedenen , die zich zelve gefneeden hebben , om het Koningryk der hemelen , heeft Hy de zulken op het oog , die zich , met overmeestering van hunne natuurlyke drivten, van het Huwelyk onthouden , om des te meer onbelemmerd te zyn, in de uitbreiding van zyn Koningryk , en die zich derhalven in zo verre gefneeden hadden, dat zy even zo weinig
xi. deel. D 3



S't OVER DE ZEEDENLEER.
neiging , tot het Huwelyk, hadden , als of zy ontmand waeren.
§. ioip.
JV. Over de zonden, welke wy, omtrent onfen Naesten , begaen , met opzicht tot zyne goederen, moeten wy wat uitvoeriger zyn.
Door nalaetigheid , bezondigt men zich, in dit opzicht, tegen zynen Naesten , wanneer iemand zynen medemensen , naer zyn beste vermoogen , niet behulpzaem is, in het verbeeteren van zyne tydelyke welvaert. Die, |n dit geval, iets verzuimt van het gene in zyn vermoogen is , en , met zynen Naesten niet zo handelt, als hy zelvs zoude wenfehen gehandeld te worden , bezondigt zich , tegen
zynen broeder. Maer vooral vergrypt
men zich, tegen zynen medemensch, wanpeer men hem, of door list, of door geweid , van zyne goederen beroovt.
N. De misdaeden van deeze zoort hebben haeren grond, in de kwaede gezindheid van het hart; zo dat men, omtrent het eigendom van zyne medemenfchen , met zyne ge. dachten en-,begeerten, op eene ongeöorloovde wys, verkeere. Deeze kwaede gezindheid van het hart beftaet, in Afgunst, en gegeerlykheid.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 5$
A. De Afgunst en de Nyd is de wortel van den dievstal , en vierkant ftrydig , met de Lievde , welke het Euangelie vordert. Deeze leert eenen Christen zich te verblyden , over den voorfpoed van anderen. Die derhalven zynen evenmensch zyne aerdfche bezittingen misgunt, kan hem niet behoorlyk lievhebben. De lievde is niet afgunjtig , i Cor. XIII: 4; een Christen verheugt zich , over de welvaert van zynen broeder , en hy aenbidt de altoos wyfe fchikkingen der Voorzienigheid, in de verfchillende bedeeling zyner zeegeningen.
A. De Afgunst en de Nyd zyn zeer onaengenaeme gemoedsbeweegingen , en beftaen , in droevheid , over den voorfpoed van anderen. Zy zyn 1 niet in weezen , maer alleenlyk in trap. pen , onderfcheiden. Zommigen bedroe¬
ven zich alleen , wanneer de voorfpoed van anderen , voor hun, een beletfel is , om het goede te verkrygen , het welk zy verlangen. Zy misgunnen hunnen broeder de welvaert . om dat zy er daer door van verftooken zyn. Zo misgunt de eene mededinger den anderen het ambt, naer het welk zy beide geftaen hebben. Zulk eene gemoedsbeweeging noemen wy Afgunst. Anderen gaen verder , en misgunnen het eenen anderen , dat hy voorfpoed .geniete, zonder, dat zy er zelvs nadeel by hebben j alleenlyk om dat zy hunnen broeder, het goede, het welk hy geniet, onwaerdig ». deel. I) 4



5^ OVER DE ZEEDENEEER
keuren, en oordeelen, dat het beeter aen hun zeiven gevoegt had. Deeze gemoedsbe'. weeging noemen wy Nydigheid. — Ook zyn er wederom trappen . in den Nyd. Er zyn menfchen , die zich kwellen , over de welvaert van allen; by welken niemand zo liev en waerdig is , dat zy hem iets goeds gunnen s zo dat zy hunne beste vrienden en naestbeItaenden zelve benyden. Van deeze Nydig. heid, zegt salomo, zy is eene verrotting der beenderen, Spreuk. XIV: 30.
Alle andere droevheid heeft het kwaed , tot haer voorwerp . maer de Nydigheid heeft dit zonderlinge, dat zy zich bedroeve, over het goede, het welk anderen genieten. Een nydig mensch , weent, om dat anderen blyde zyn , en verblydt zich, wanneer anderen weenen. — De Nydigheid is de grootlie vyandin van het menschdom, en de fchroomelyke uitwerkfelen , welke zy heeft te weeg gebracht, kunnen niet bereekend worden. Zy veröorzaekte den eerften moord, in de waereld ; zv hitfte de zoonen van jacod op , tegen hunnen broeder joseph ; zy vervoerde savl , om davw te vervolgen ; zy bracht een aental van burgerkrygen te weeg, binnen Rome en elders.
B. De voorwerpen, omtrent welke de Af. gunst en Nyd verkeeren, zyn zeer onderfchei, den. Het zyn niet Hechts rykdommen, eer, waerdigheeden, fchponheid, en andere uitwen»



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 5?
wecdige voorrechten, welke de afgunst ontfteeken •, maer men vindt ook menfehen , die anderen, de voortreffelykheid van hunne ziels-
vermoogens benyden. De laetstgemelde
zoort van afgunst is de allerönreedelykfte. Wat is er ongerymder , dan dat een mensch boosaertig is, om dat de Heer van allen goed is , en zommigen van zyne natuurgenooten , ten aigemeenen beste, met uitmuntende gaeven toerusc ? Hoe ondeugend is het, anderen daerom te benyden , om dat zy de gaeven , welke de Vader der lichten hun gefchonken heeft , wel aengelegt, en, door naerltigheid , verbeetert hebben ? Welk eene laegheid is het, te wenfehen , dat anderen onweetend, traeg, en, voor de Maetfchappy, minder nuttig waeren ? Thans fpreeken wy meer bepaelde-
lyk van de Afgunst, zo als zy verkeert, om. trent de aerdfche goederen van anderen ; en het gene, tot deeze ondeugd , behoort, laet zich op de Nydigheid, over andere voorrechten , ligtelyk toepasfen.
C. De vuile bronnen , uit welke de Afgunst voortvloeit, zyn voornaemenlyk de volgende:
k. Vooreerst Lievdeloosheid. De algemeene menfchenlievde toch , welke het Euangelie voorfchryvt , vordert, dat een Christen zich verblyde, over de welvaert van zynen medemensch, en dezelve, zo veel in zyn vermoogen is , bevoordere. Maer een afgunüige
JU, JDEEX. D 5



58 OVER DE ZEEDENLEER
bedroevt zich, over den voorfpoed van zynen Broeder.
6. Hier by koomt het Ongeloov , byzonder omtrent de altoos wyfe en weldaedige fchikkingen der Voorzienigheid. Iemand , die , met zyn ganfche hart, geloovt, dat God de lotgevallen der menfehen , met de hoogde wysheid , en ten algemeenen beste , reegele , kan niet nalaeten, in aile de weegen der Voorzienigheid , met eene blymoedige onderwerping , te berusten. Maer hy, die nydig is, over de welvaert van anderen, verlochent het wys beftuur der Voorzienigheid; hy is onvergenoegd , over haere weegen , en berispt dezelve.
y. De ongereegelde Eigenlievde , en de verfoeilyke baetzucht, brengen verder de Nydigheid voort. Een mensch, die, door
eene ongereegelde eigenlievde , gedreeven woidt, wenscht alle moogelyk geluk alleen te bezitten ; en daer hy alles alleen bezitten wilde, heeft hy nooit genoeg. Het fmere hem daerom , dat het anderen welgae, en her. is hem onverdraeglyk, dat iemand gelukkiger zy , dan hy is.
S. Eindelyk moeten wy den dwaefen Hoogmoed niet vergeeten. Iemand , die eene verheevene verbeelding heefc, van zich zelve , en van zyne waerdigheid , kan niet anders, dan met fmerte en verdriet, zien , dat ande-
ren



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 59
yen die voorrechten bezitten, welke hy waent alieen waerdig te zyn.
D. De Nydigheid is een affchuuwelyk kwaed.
cc. Door Afgunst zondigt men kennelyk, tegen God zeiven , daer men mort , over de weegen van zyne Voorzienigheid , en zyn beftuur, omtrent de lotgevallen der menfehen. — Een waer Christen is altoos te vreede , over alle de fchikkingen van den Opperheer der waereld, en verheugt zich, over alle het goede , het welk Hy op de aerde uitdeelt. Het gebeurt hem meenigmaelen , dat hy de redenen niet doorzie , om welke dees of die, boven anderen, gezeegend worde; maer hy berust, in de overdenking, dat God oneindig wys zy, en dat de Opperfte Wysheid altoos, door de beste middelen , de heilzaemfle oogmerken bereike. Maer iemand, die nydig
js, berispt de Goddelyke Regeering, en lastert dezelve , in zyn hart.
0. Een nydig mensch zondigt, tegen zynen Naesten. Hoe ftrydig is het, met de lievde, welke wy onfen medemenfchen verfchuldigd zyn , hun het goede te misgunnen , het welk zy , van de Voorzienigheid , ontvangen hebben ? Hoe zeer verfchilt dit, van de les, welke het Euangelie voorfchryvt: een iegelyk zie , niet op het zyne , maer een iegelyk zie y ook op het gene dat der anderen w? Phil. II: 4.
31. DEEL.



Co OVER DE ZEEDENLEER
Trouwens de Lievde zoekt zich zelve niet, i Cor. XIII: 5.
y. Niet minder zondigt een Nydigaert, tegen zich zeiven. Hy mist den vreede van het gemoed , en kwelt zyne ziel, zo meenigmaelen hy ziet, dat het anderen welgae. Langs deezen weg krenkt hy zelvs de gezondheid van zyn lichaem; een gezond hart, zegt daerom salomo, een hart, het welk vergenoegd is , en zich zelvs verblydt, over den voorfpoed van anderen , is het leeven des vkefches, en bevoordert de gezondheid van het lichaem; maer nyd is verrotting der beenderen, en verteert de krachten van het lichaem , Spreuk.
XIV: 30. ,, Het is de ongelukkige ge-
(, aertheid van eenen Nydigen , dat hy niet genoeg hebbe, aen het weezenlyk verdriet, het welk hem knaegt ; maer fteeds zyne „ zelvsplaegeryen vermeerdert, door het oog „ geduurig gevestigd te houden , op de voor„ deelen van anderen. Hy verliest het voors> werp , het welk hem ontrust nooit uit het „ gezicht ; en kan het er niet van afwen,, uen , om, voor eene poos, verlichting te ,, krygen" (f).
S. De Nydigheid is de wortel van alle bitterheid, en de bron van alk ondeugden. Ge-
vol-
C/) Algtmeene Vaiirlandfche LeiUrvtff. IV D:el. 2 Stuh P- 389.



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 6t
volgelyk ftrekken haere fchaedelyke uitwerkfels zich uit, tot de ganfche mecfchelyke Maetfchappy. —— Een afgunftig mensch, die zich verbeeldt, dat de goederen , welke zyn Naesten bezit, hem toebehooren , zal ligtelyk in de verzoeking koomen , van hem dezelve te willen onttrekken. Al koomt hy niet , tot openbaer geweld, hy zal zich veröorlooven , zynen meer bevoorrechten broeder te lasteren , dat hy zyne goederen , door list , en oubetaemelyke middelen , verkreegen hebbe.
Men herïnnere zich de gefchiedenis van jo* seph , en men zal er al het kwaed in zien , het welk de Nydigheid kan voortbrengen. De onderfcheidende blyken van lievde, welke Vader jacos, aen deezen zynen zoon , bewees ; byzonder een kleed , met verfchillende kleuren , doorwerkt; ontftak de afgunst van zyne Broederen. Eerst bejeegenden zy hem met een onvriendelyk en ruuw gedrag; nader» hand beraedflaegden zy , om hem te dooden ; en het was het gevoelig hart van juua , hec welk te weeg bracht , dat hy, tot eenen Oaev , verkocht wierdt.
£. Wat wonder, dat de Heilige Schrivten de Nydigheid, onder de verfoeilykfte ondeugden, rangfchikken ? Grimmigheid, en over-
looping van toorn , is wreedheid , maer wie zal, voor de Nydigheid , bejtaen ? (zegt salomü) Spreuk. XXVII: 4. Trouwens de Nyd is nog
xi. DEEL.



C% OVER DE ZEEDENiEEït
grooter boosheid, dan de Gramfchap ftffr Latten wy, als in den dag, eerlyk wandelen, — niet in twist en nydigheid, (fchryvt paulus) Rom. XIII: 13. Dat er niet eenigszins zyn twisten, nydigheeden enz. 2 Cor. XII: 20. Onder de werken des vleefches, telt hy meededen Nyd , Gal. V: 21. Indien gy bitteren Nyd , en twistgierigheid, hebt in uw hart, zo
roemt, en liegt niet, tegen de waerheid ? .
want, daer Nyd en twistgierigheid is , aldaer is verwarring en alle boofe haftdel, Jac. IIL Hi 16. Zo legt dan af alle kwaedheid, en alle bedrog , en geveinsdheid , en nydigheid , 1 Petn II: 1. Of meent gy , dat de Schrivt te ver* geevsch zegt; de geest , die in ons woont , heeft die lust tot Nydigheid ? Jac. IV: 5.
E. Niets is er derhalven noodzaekelyker; dan dat een Christen zich wachte, van de Nydigheid , en deeze verfoeüyke gemoedsbeweegmg overwinne. De meest gefchikte middelen zyn de volgende.
u. Men herïnnere zich geduurïg, dat algemeene Menichenlievde, welke het Euangelie voorfchryvt , geene plaets kunne hebben , dan in een hart, het welk zich verblydt, over den voorfpoed van zyne medemenfchen!
&. Men Helle zich die groote waerheid geduurig voor oogen, dat God de befchikker
zy
Cg) Algem. Pailerl. Ldleröif. 1, c, p. 335—



DER OPENBAERING. VIII. BÖEK. 6%
%y van de lotgevallen der menfehen , en de vrymachtige uitdeeler van alle zeegeningen , die , in alle de bedeelingen van zyne gaeven , wyfe en weldaedige oogmerken bedoelt; welke wy kortzichtige itervelingen meestentyd niet doorzien kunnen.
y. Men reegele de eigenlievde, op de rechte wys, en bedwinge den hoogmoed , die ons zo natuurlyk eigen is. Een Christen, die zich, in zyne onwaerdigheid, heeft leeren kennen s zal zich , met dankbaerheid , verheugen , over de zeegeningen , welke hem gefchonken worden , al is zyn deel veel bekrompener, dan dat van anderen.
S Eindelyk leere men de Nydigheid kennen, in haeren grouwzaemen aert , om eene gemoedsbeweeging te fchuuwen , welke nieë alleen allerlei wanörde in de waereld voortbrengt, maer ook de rust van onfe ziel wechneemt, en de gezondheid van ons lichaem krenkt.
B. Tot de kwaede gezindheid van het hart, behoort mede de ongeöorloovde Begeerlykheid , welke de bron is van alle onrechtvaerdige handelingen (/ï^De Begeerte is den mensch natuurlyk , en de dryvveer van zyne handelingen. Neem de Begeerte wech, uit de Maetfchappy der men-
(/O X Diel. p. 442, 44}, XI. DEEL.



6\ OVER DE ZEEDENEEER
fchen, en alles zal, zonder werkzaemheid;
weezen. Alle Begeerte, naer de bezit-
ting van onfen Naesten, is niet ongeöorloovd; maer zy wordt zondig, wanneer men het eigendom van zynen Naesten, het welk hy niet kan of wil affiaen , begeert, en zich toelegt, om het in zyne macht te krygen; vooral wanneer men daer toe, op ongeöorloovde
middelen, bedacht is (»;. De zondige
begeerte vloeit voort , uit onvergenoegheid met onfen flaet, en is, in de Goddelyke Wet, uitdrukkelyk verbooden, Exod. XX: 17. Zy brengt de fnoodne ondeugden voort, en de fchroomelykue verwarringen , in de menfchelyke Maetfchappy. Was er geene zondige begeerte, naer het eigendom van anderen , er zouden ook geene onrechtvaerdigheeden, onderdrukkingen , dieveryen, en dergelyke misdaeden , plaets hebben.
De middelen, welke een Christen moet by de hand neemen , om zich, tegen de zondige begeerten , te waepenen, en dezelve te onder te brengen, hebben wy reeds, by eene voorige gelegenheid , aengeweezen QK).
D. Wy gaen over, tot de grouwzaeme daeden , met welke men zich, tegen zynen Naesten, bezondigt, met opzicht tot zyne coEr
DEREN. A,
O') X Deel. i. c. (Jt-) X Deel, p, 443,



DER OPENSAERÏNS. VUL BOEK.' C$
A. Ontkennenderwys, bezondigen wy ons, in dit opzicht, tegen onfen Naesten, wanneer wy nalaeten, zyn tydelyk geluk, zo veel jn ons vermoogen is, te bevoorderen ; wanneer wy hem niet waerfchouwen , voor nadeel en gêvaer; wanneer wy weigeren, hem geld te leenen , op behoorlyke voorwaerden ; kortom wanneer wy ons , omtrent de bezitting van anderen , niet zo gedraegen , a}s hy» met reden , van ons verwachten en begeerea
jjan. . . Hier toe behoort meede, dat men
de Christelyke Billykheid en Edelmoedigheid (.), niet uitöeffene , maer , in alles , op zyn geftrengfte recht ftae ; wanneer wy , by voorbeeld, eenen fchuldenaer , die buiten ftaet is* om te betaelen , van het weinige berooven , het welk hy , tot zyn onderhoud, volftrekc noodig heeft; wanneer men eenen- ambachtsman , die een werk, voor eenen bepaelden loon, heeft aengenoomen, niet te gemoet koomt, in geval er zich onverwachte zwae» righeeden opdoen , welke meerderen arbeid vorderen, dan de aenneemer had kunnen voorden ; eQZ. , Eindelyk moeten wy er het
weigeren van Vergoeding, of fcba^deloosfteïüng » aog byvoegen O»)-
(/) X Deel. p. 459— O) X Deel. p. 462—
. XI. DEEL. K



66 OVER DE ZEEDENIEER
B. Stelligerwys, bezondigen wy ons, omtrek onfen Naesten, met opzicht, tot zyne goh" deren , in het gemeen , door allerlei zoort van onrechtvaerdigheeden en onderdrukking, byzonder door den Dievftal.
A. Tot de Onrechtvaerdigheeden, behooren alle zulke handelingen , waer door men zynen Naesten , in zyne tydelyke Goederen , benadeelt; en hoe veelvuldig zyn deeze? Laeten wy er eenige van de voornaemfte opnoemen:
«. Het is Onrechtvaerdigheid, en eene zoore van Dievery, wanneer men den loon der aröeiders verkort, of de betaeling lang uitftelt. Wee dien, — die zynes naestens dienst om niet gebruikt, en geevt hem zynen arbeidsloon niet }er. XXII: 13. De Goddelyke wet had, omtrent het betaelen van eenen arbeider, deeze uitdrukkelyke bepaeling gemaekt: gy zult den armen en nooddruftigen daghoner niet verdruk-
ken; 0p zynen dag, zult gy zynen loon
geeven, en de zon zal daer over niet ondergaen i want hy is arm, en zyne ziel verlangt daer naer; dat hy tegen « niet roepe, tot den beer en er zonde in u zy , Deut. XXIV: 14, 15 ' ' -0. Het is Onrechtvaerdigheid, wanneer men' meer koopt, dan men betaelen, of meer leent, dan men wedergeeven kan. Die onrecht doet die zal het onrecht dtaigin, het welk hy gedaen heejt; en daer is geene uitneming des
per-



der openbaering» VUL böèk. C7
per/oom', Col. III: 25. Of weet gy niet, dat de onrechtvaerdigen Gods Koningryk niet beër> ven zullen , 1 Cor. VI: 9-
y. Het is Onrechtvaerdigheid, wanneer ie*, mand het gene hy gevonden heeft, niet, aen den rechten eigenaer, wedergeëvt, maer voor zich zeiven behoudt; en zich dusdoende verrykt, met het eigendom van eenen anderen. — Hierömtrent had God oulings, aen Israël, eene Heilige Wet voorgefchreeven, Lev. VI: 2-5-
2. Het is Onrechtvaerdigheid, wanneer jemand , welken het beltuur van eenes anderen goederen is toebetrouwd, de zaek niet behoorlyk ter harte neemt; zo dat het eigendom van zynen broeder verminderd worde; — wanneer men zich bedient, van de verleegenheid , in welke een ander is , om zich te bevoordeelen, het zy door zeekere waeren, tót eenen minderen prys , te koopen, het zy door hem , voor eenigen arbeid , eenen minderen loon te geeven, het zy op zoorfgelyk of eene andere wys ; — wanneer men zich bedient' van eenes anderen onkunde, om iets aen hem duurer te verkoopen , dan het waerdig is; —. wanneer men eenig werk , voor het wélk men beloond wordt, niet met alle naerftigheid verricht.
£. Met één woord , het is Onrechtvaerdigheid , wanneer men eenen anderen, in zyne
xi. ceel. F 2



éS OVER DE ZEEDENLEER
goederen , eenige fchaede toebrengt, op welk eene wys het ook weezen mooge; en zelvs de belangen van zynen Naesten niet, met dezelvde zorgvuldigheid, als zyne eigene, be-
B. De Onderdrukking gefchiedt eigenlyk van meerderen, wanneer zy zich van hunne macht cn van hun aenzien, bedienen, om het goed van zulken, die, tegen hen, niet beuand
zyn, naer zich te trekken . Beroovt d>n
armen niet, om dat hy arm is, en buiten «aet, om zich , tegen uwe overheerfching, te verzetten ; en verbryzelt den ellendigen niet * ï« de poorte: want de heer zal hunne twist, zaek twisten, en Hy zal den geenen , die hen ierooven, de ziel rooven , Spreuk. XXII: 22 23. Hier tegen had de Goddelyke Wet uit* drukkelyk gezorgt: gy mlt geene weduw noch -wees heleedigen, indien gy fe emigszitu Wm. digt, en indien zy eenigszins tot my roepen , ik zal hun geroep zeekerlyk verhooren, Exod. XXII; 22, 23- Die den ellendigen en nooddruftigen
verdrukt, hy zal niet leeven; alle die grou-
velen heeft hy gedaen j hy zal voorzeeker gedood worden; zyn Moed ^ op ^
aVUI: 12, 13.
Deeze Onderdrukking gefchied, op veel vu*, dige wyfen. - Hier toe behoort, by voor. beeld , dat een man van aenzien eenen andera.aaodttefe, om zyn eigendom, tegen



DER OPENBAERING.1 VIII. BOEK. 6*9
fcynen wil, en onder de waerde, aen hem af te ftaen; dat hy te veel huur bedinge van het gene hy weet, dat een ander niet derven kan ; dat hy , met hardigheid , invordere het gene hy geleent heeft, of een onderpand behoudt , het welk zyn broeder niet misfen kan. Indien gy eenigszins het kleed van uwen Naesten te pande neemt, zo zult gy het hem wedergeeven, eer de zon ondergaet: want dat alleen is zyn dek/el , het is zyn kleed , over zyne huid ; waer in zou hy liggen ? het zal dan gefchieden , wanneer hy tot My roept, dat lk het zal hooren : want ik ben genaedig, Exod. XXII: 26",
27. Hier toe behoort meede, dat men ,
in tyden van fchaerschheid, graenen opkoopt, om er des te meerdere winst meede te doen, wanneer de pryfen fteigeren. Wie koorn inhoudt , dien vloekt het volk ; maer zeegening zal zyn, over het hoofd des verkoopers, Spreukt XI: 2<J.
Zelvs zyn er booswichten, die de Onderdrukking , onder den fchyn van rechtvaerdig-; beid, of onder den mantel van Godsdienftigheid, verbergen. Op de eerfte wys, handelde de grouwzaeme Koningin jesabel , wanneer zy den vroomen naboth, op valfche getuigenisfen , liet ombrengen , om haeren Gemael, in het bezit van 's mans wyngaerd , te ftellen , 1 Kon. XXI. De Pharizeeuwen bedekten hunne onderdrukkingen , onder het
xi, deel. E 3



P OVER DE ZEEDENLEER
masker van Godsdienftigheid , en aeten de huifen der weduwen op, onder den Jchyn van lange ie bidden, Matth. XXIIL 4. • Byzonder heeft de Onderdrukking plaets, in
het Leenen en den Woeker , Bie zyn goed
vermeerdert, met woeker, en met onmaetige overWinst, vergaedert voor den geenen, die ziek des armen ontfermt; (zegt salomo^ om daer door te keren, dat fchatten, welke, door die zoort van onderdrukking , vergaederd worden , aen anderen zullen koomen, die er een beeter gebruik van maeken zullen, Spreuk. XXVIII: 8. Die niemand verdrukt, „iet geevt op woeker , noch overwinst neemt, die rechtvatr-
dige zal gewisfelyk leeven, /preekt de Heer heer Ezech. XVIII: 8, 9.
Een Christen mag overwinst neemen , van het gene hy aen eenen anderen kent, die daer meede zyn voordeel doet (n). Maer by zondigt, tegen het uitdrukkelyk bevel van den Verlosfer , Matth. V: 42. Luc. VI: 34, 35, wanneer hy, van armen, of van zulken,' die het gekende geld , tot de hoogde nooddruvt, befteeden, overwinst vordert; óf het van iemand, die, in weerwil van alk zyne poogingen , buiten Haet is , om het zelve weder te geeven, onbarmhartig te rug eischt. Vooial is de onmaetige overwinst, of de
by-
C») X net!, p. 45^ ,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. -?t
hytende woeker, eene grouwzaeme onderdrukking van eenen Broeder. Elk , die eenig gevoel heeft van menfchenlievde, zal hem verfoeien , die meerder overwinst vordert, dan , met billykheid , beftaenbaer is , of de Wetten toelaeten. ! Een Christen zal, in tegendeel , by het invorderen van geöorloovde overwinst, omtrent den ontleener, eene lievderyke infchikkelykheid gebruiken, wanneer hy eenig groot verlies geleeden heeft, of , op eenige andere wys, buiten zyn fchuld, in het onvermoogen geraekt is. In dergelyke gevallen zal een Christen den ongelukkigen te hulp koomen , en met hem handelen, zo als hy zelvs, in zyne omftandigheeden, zoude wenfchen gehandeld te worden.
Kortöm het Euangelie verbiedt allerlei zoorten van onderdrukking, op welk eene wys het ook gefchiede , onder de zwaerfte bedreiging. Dat niemand zynen broeder vertreede , noch bedriege, in zyne handeling: want de heer is een Wreeker, ever alle deeze , gelyk wy u ook te vooren gezegt en betuigt hebben, i Thesf. IV: 6. — De vloek volgt,, op de onderdrukking , en het gene men , door onrecht, verkreegen heeft, koomt niet, tot den derden ervgenaem. Schatten der godloosheid doen geen nut, Spreuk. X: 2. Goed, van ydelheid gekoomen, door onrecht en onderdrukking verkreegen, zal verminderd worden, Spreuk. XIII: n. Xi. deel. E 4



72 OVER DE ZEEDENLEER
Te arbeiden , om fchatten , met eene valfchè tong , is eene voortgedreevene ydelheid der geenen , die den dood zoeken , Spreuk. XXI: o\°
C. Wy koomen , tot den eigenlyk gezegden dievstal , de hoofdmisdaed , door welke men zich , tegen zynen Naesten , bezondigt, met opzicht tot zyne goederen.
tt. De dievstal is onderfcheiden, naer de Verfchillende zaeken , welke geftoolen worden, en, naer de wys, op welke zy gepleegd wordt. Wanneer men het eigendom van eenen anderen , hoedaenig het zelve ook weezen mooge, en op welk eene wys het ook gefchiede, naer zich trekt, fteelt men, en maekt zich fchuldig aen bievery.
a. De dievstal is onderfcheiden, naer de voorwerpen , omtrent welke zy verkeert. De voornaemfte Hoofdzoorten zyn :
a. Menfchendievery, wanneer iemand eenen vryen mensch, in sjlaeverny, brengt, of, voor eenen flaev, verkoopt. Zo handelden Jacobs zoonen , met hunnen Broeder joseph, Gen. XXXVII: 28. Ook is het menfchenroov, wanneer men eenen ilaev, aen zynen heer , onttrekt; of den flaev van eenen
anderen , als den zynen , verkoopt. Op
deezen Dievftal, had de Goddelyke Wet ae doodlbaf gezet: zo -wie eenen mensch fteelt] het zy dat hy dien verkocht heeft, 0f dat hy in zyne hand gevonden wordt, die zal zeekerlyk
gt.



DER OPENBAERING. VUL BOEK.'
gedood werden , Exod. XXI: 16, Wannéér iemand zal gevonden worden , die eene ziel Jteelt, uit zyne broederen , uit de kinderen Israels , en dryvt gewin met hem, en verkoopt htm, zo zal deeze diev Jterven; en gy zult het boofe, uit het midden van u, wechdoen, Deut. XXIV: 7. ïaulus fpreekt ook van menfchendieven, 1 Tim. I: 10.
ö. De Veedievery beftaet daerin , dat iemand het vee van eenen anderen fteelt. In den Burgerftaet van Israël had God de ftraf, op deezen dievstal , uitdrukkelyk bepaelt, Exod.
XXII: 1,4-
c. Aen Kerkroov , maekt men zich fchuldig, wanneer men zulke goederen vervreemt en naer zich trekt, welke, tot verzorging der armen, of tot onderhoud van den Godsdienst, gefchikt zyn.
0. Wyders is er ook Landsdievery, wanneer een ambtenaer, aen welken het inzaemelen, of beftuuren, der algemeene lasten, is toebetrouwd , dezelve verkort, en er zich meede verrykt; als meede wanneer men de fchattingen niet, of niet volkoomen opbrengt. — De laetstgemelde misdaed , (van welke, in het vervolg naeder, onder de meer byzondere plichten) is regelrecht ftrydig , met het uitdrukkelyk bevel van den Verlosfer, geevt den Keizer het gene des Keizers is , Matth. XXII: ci; en van deö Apostel jpAulüs , geevt eenen
xi. deel. E 5



74 OVER DE ZEEDENEEER
iegelyk het geene gy fchuldig zyt, fchatting, diengy de fchatting, tol, dim gy den tol fchuldig zyt, Rom. XIII: 7. 5 c. Eindelyk verkeert de dievstal omtrent alle goederen van onfen Naesten, van welken aert zy ook weezen moogen. Die maer het minlle gedeelte van eenes anderen eigendom, buiten zyn weeten en tegen zynen wil, naer zich trekt, van hjoe weinig waerde het ook weezen mooge , maekt zich aen Dievjlal, fchuldig.
*. Het steelen gefchiedt, op tweeërlei wyfen , met geweld , of met bedrog, onder den fchyn van recht.
a. Tot den geweldigen dievstal behooren het huisbreeken , het afzetten , het zeerooven , en wat van dien aert meer is.. Geene roovers zullen Gods Koningryk beërven 1 Cor VI: 10.
U. Wie zal alle de listige bedriegsryen op. tellen, van welke zich baetzuchtige lieden weeten te bedienen , om de goederen van hunne medemenfchen, onder fchyn van recht, naer zich te trekken, om anderen te onder' kruipen , en te benadeelen ? Eenige weinige voorbeelden zullen genoeg zyn.
In den koophandel kan men zich veelzins, aen eenen loofen Dievjial, fchuldig maeken ; het zy door verkorting, in de maet en het gewicht; het zy door vervalfching der waeren
zei-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 75
zejve, — Tegen de eerfte zoort van verkorting , had de Goddelyke Wet , onder Israël , gezorgt, door deeze bepaeling: gy zult geen onrecht doen , in het gerecht; dat is in uwe handelingen, met de elle, met het gewicht, of met de maet, gy zult eene rechte waeg hebben, rechte weegfteenen , een rechte Epha en een rechte Hin, zynde maeten voor drooge en natte waeren ? Lev. XIX: 35 , S<S. Deeze VVet wordt nog eens herhaeld en naeder uitgebreid , Deut. XXV: 13-16: gy zult geen tweeërlei weegfteenen in uwen zak hebben, eenen grooten , om in te koopen ; en eenen kleinen , om uit te weegen ; gy zult, in uw huis , geen tweeërlei Epha hebben, een groot en een klein ;
zult eenen volkoomenen en gerechten weegjteen hebben , gy zult een volkoomen en gerechte Epha hebben ; op dat uwe daegen verlengd worden , in het land , het welk u de heer uw God geeven zal : want al, wie zulks doet , ff den hees. uwen God een gr ouwel, ja al, wie onrecht doet.. Een bedrieglyke weegfchael, (zegt salomo) is den heer een gr ouwel, Spreuk. XI: x. Tweeërlei weegfteen , tweeërlei Epha , is den heer een grouwel, ja die beide , Spreuk. XX: 10, 23.
Men maekt zich fchuldig , aen Dievjlal, in de waeren zelve, door die te verwisfelen , te vervalfchen , of, met andere dingen van minder waerdy , te vermengen. Hier toe behoort
XI. DEEL.



7<J OVER DE ZEEDENLEER
ook, dat een verkooper zyne waeren, boves verdienften, opvyzele, om eenen hoogeren prys te bedingen , of dat een kooper de waeren , weJke hem geveild worden , veracht om dezelve beeter koop te hebben ; wanneer de verkooper overëischt, om onkundigen te bedriegen; enz. Co). Onder de grouwelen door welke de Israëliërs zich den onderganberokkent hebben, was ook dit, dat zy* door dergelyke bedriegeryen , den neoddruvtigen oplichten , en dat om te vernielen de ellendigen des lands, Amos VIII: 4 6. Hei is kwaed, het is kwaed, zal de kooper zeggen, maer als hy wechgegaen is, dan zal hy zich beroemen, Spreuk. XX: 14.
0. Gelyk in alle ondeugden , zo zyn er ook trappen, in de Dievery. Deeze misdaed moet met afgemeeten worden, naer de meerdere of mindere waerdy der geftoolene goederen maer naer de omftandigheeden , en de ge' volgen. •
a. Een heeler, die eenen anderen aenleiding geevt, om te fteeien, door den dieven te begunftigen , het geftoolene te bewaeren , of op te koopen, ftaet gelyk, met den Diev zeiven Waeren er geene heelers, (zegt daerom het fpreekwoordj) er waeren ook geene Jïeelers gekend is het zeggen van salomo: die, met
ee*
O) pictet Zeedenlstr. II DetU p. m.



D2R, OPENBAERING. VIII. BOEK. 77
penen diev, deelt, haet zyne ziel; hy hoort eenen vloek , en hy geevt het niet te kennen, Spreuk. XXIX: 24.
b. Een arme , die, uit nood, fteelt, om dat hem de honger en het gebrek daer toe aenfpoort, begaet zulk eene zwaere misdaed niet, als die zich , uit hebzucht, aen diev-
ftal fchuldig maekt. . Ondertusfchen is het
er verre van daen , dat armoede vryheid geeven zoude, tot fteelen: want het gene de ryken bezitten , bezitten zy zo wettig, als anderen; en niemand heeft recht, op het gene zynen Naesten toebehoort. Trouwens ftondt het den armen vry, den meer gegoeden het hunne te beneemen , dan zou de Maetfchap. py niet beftaen kunnen; ieder zou zich gerechtigd reekenen , om eenen rykeren te befteelen , en elk zou gevaer loopen van beftoolen te worden.
c. Die van het fteelen eene gewoonte maekt, is grooter diev, dan die zich maer eens, aen deeze misdaed , fchuldig maekt.
d. Die, met eene gewaepende hand, fteelt; begaet een zwaerer misdaed, dan die zich, aen heimelyke dievery, fchuldig maekt, om dat de eerfte blyken geevt, dat hy het, in geval van tegenftand, ook op lyv en leeven zoude toeleggen.
e. De gevolgen van den Dievftal, verzwaeren ook de misdaed % en zy is grooter , nasr-
XI. DEEL.



75 OVER DE ZEE DE NLEEE
tnaete de algemeene rust en veiligheid meer
verftoord wordt. Hy, aen welken eenig
goed is toevertrouwd , om er zorg voor te draegen , en daer van iets voor zich zei ven neemt, doet grooter kwaed, en is veel gevaerlyker , dan een ander, die zynen Naesten iets ontvreemt; men denke, aen ontrouwe Rentmeesters , Armbezorgers , Voogden , enz. — Een Diev, die iets fteelt, het welk de eigenaer niet kan opQuiten , en daerom , aen de algemeene veiligheid, is toevertrouwd, begaet zwaerer misdaed , dan een ander, die iets fteelt, het welk de eigenaer, tegen zyne hebzucht, had kunnen en behooren te beveiligen. Door de eerfte zoort van Dievftal, wordt de algemeene veiligheid geftoord, en, op dien grond, wordt de Veedievery , onder ons, met den dood , geftraft.
Kinders , die hunne Ouders befteelen , be« gaen grooter misdaed, dan dat dezelve, door vreemden, bedreeven wordt, Zy vergrypen zich , tegen de geenen , aen welken zy de meeste verplichting hebben. Daer te boven heeft zulk eene dievery nog dit haetelyke, dat het vertrouwen , in het huisgezin, ge* fchonden worde. Die zynen Vader, of zyne Moeder beroovt , en zegt , het is geene overtreeding, die is des verdervenden mansgezel, Spreuk. XXVIII: 24. h Dat men zich , door alle de gemelde mis-
dae-



DEK OPENBAERING. VIII. BOEK. 79
daeden , door welke men zynen Naesten, in zyne goederen, benadeelt, zeer zwaerlyk bezondige , heeft geen betoog noodig. „ De „ verfoeilykheid deezer ongerechtigheid moest
eigenlyk alleen, op zyn hoogsf, een volk, „ van alle onderrichting beroovd , en in eene „ deerlyke wildheid leevende, maer nimmer „ in eene Christelyke, en door geregelde „ wetten, ingerichte Maetfchappy, behooren
voorgefteld te worden" (p). — Alle deeze misdaeden ftryden , met de Wet der Natuur , met het welzyn der Maetfchappy , en byzonder met de Christelyke lievde. De Heiliga Schrivtcn bedreigen er ook geduchte ftrafFen op. Dit is de vloek , die uitgaen zal, over het gan/che land: want een iegelyk , die Jteelt, zal van hier, volgens denzelven vloek , uitgeroeid,
worden; ik breng deezen vloek voort, /preekt
de heer der heir/chaeren, dat hy koome, in liet huis des dievs; en hy zal, in het mid¬
den zynes huis, overnachten, en hy zal het verteeren , met zyne houten, en zyne Jteenen, Zach. V: 3, 4. Die den armen verdrukt, om
het zyne te vermeerderen, koomt zeekerlyk
let gebrek, Spreuk. XXII: i<5. Gelyk een veldhoen yeren vergaedert , maer broedtfe niet uit, alzoo is hy , die rykdom vergaedert, doch niet met recht; in de helvt zyner datgen,
Cp') miller VII Ceel, p. 329. XI. DEEL.



80 OVER DE ZEEDENLEER
zal hy dien moeten veriaeten , en in zyn laetjte een dwaes zyn , Jer. XVH: n. Geene dieven , geene roovers , zullen Gods Koningryk beer' ven, i Cor. Vi: io.
§. ion.
V. Wy hoornen , tot de zonden , welke wy , omtrent onfen Naesten , begaen , met opzicht tot zyne eer.
Deeze zonden kunnen , tot drie hoofdzoorten, gebracht worden , zo als zy begaen worden , met gedachten , woorden , en daeden.
K. Wy zondigen, tegen onfen Naesten , met opzicht tot zyne eer, met onfe gedachten , wanneer wy hem die achting , welke hy waerdig is, in onfe harten niet toedraegen; meer byzonder,
A. Wanneer wy geene inwendige hoogachting hebben, voor onfe medemenfchen, vooral die, in gaeven en volkoomenheeden, bovea
anderen, uitmunten. De bronnen van dit
kwaed zyn voornaemenlyk, eene ongereegelde eigenlievde , welke ons blind maekt, voor de goede hoedaenigheeden van anderen; gebrek van doorzicht, om waere volkoomenheeden , van valfche , te onderfcheiden ; nydigheid, door welke men beneeveld wordt, zo dat men de uitmuntenheeden van anderen niet kan of wil opmerken. B.



der openbaering. VIII. boek. 8£
B. Hier toe behooren alle ongegronde verdenkingen , en lievdeloofe vermoedens, omtrent oafe medemenfchen , welke de Heiland en zyne Apostelen zo uitdrukkelyk veroordeelt
hebben , Luc. VI: 37. 1 Cor. IV: 6. »
Het ligtvaerdig en ongunftig oordeelen, over het karakter en de bedryven van onfe medemenfchen , gefchiedt , op verfchillende wy. fen , koomt, uit onderfcheidene beginfelen » voort , en is alleszins te wraeken (3). Tegen dit kwaed, kan de zuiverfte Godsvrucht eenen Christen niet beveiligen. De Heiland zelvs , die het volmaekte voorbeeld was van nimmer befmette heiligheid , werdt , door de Pharizeeuwen, veracht en belchuldigd, van de fnoodfte euveldaeden.
Wy zondigen, tegen onfen Naesten, met opzicht tot zyne eer , met woorden j
A. Ontkennerder wys , door hem den lov, welke hem toekoomt , ' en de aenpryzing, welke hy waerdig.is, te weigeren (r) i
B. Stelliger wys , door zyne gebreeken , zonder noodzaeke, openbaer te maeken, door hem te verachten , te belasteren , en kwaed van hem te fpreeken.
■ A. Er zyn gevallen, in welke men de ge* hreeken van zynen Naesten niet ■ verbergen
' (?) x Deel. p. 474. 479.
, (rj X Deer. p, 481-485. . ■ XI. DEEL. F



g2 OVER DE ZEEDENLEER
raag , wanneer men naemenlyk , door dezelve te verzwygen , anderen benadeelen zoude. Evenwel gebiedt de Christelyke lievde de gebreeken van onfen Naesten , zo veel het op goede gronden gefehieden kan, te verfchoonen. Die de zwakheeden van zynen broeder, zonder noodzaeke, openbaer maekt, en vooral die dezelve vergroot, maekt een lievdeloos hart openbaer. Openbaert het heimeiyke van eenen anderen niet, (zegt salomo) Spreuk. XXV: 9. Die, als een achterklapper, wandelt, epenbaert het heimeiyke, maer die getrouw is van geest , bedekt de zaek, Spreuk. XI: 13.
B. Hier toe behoort meede het verlichten of pmaeden van zynen medemensch , door andeTen ongunffige gedachten, omtrent zynen perfoon , karakter, en gedrag, jn te boefemen. Dit gefchiedt niet alleen met woorden , het zy in zyne tegenwoordigheid , door hem te befpotten, en verachtelyk ten toon te Hellen, het zy in zyne afweezigheid, door laeg van hem te fpreeken, en zyne eer te verkorten ; maer ook met gebaerden , door hem die blyken van achting te weigeren, welke hem toekoomen , en hem zelvs fmae-
delyk te behandelen. Myne vyanden fmae-
den my, al den dag, (zegt de Dichter) Pf. CU: 9. heer, gy hebt hun fmaeden gehoort ; en alle hunne gedachten tegen my , de lippen der geenen , die tegen my opjtaen, en hm dichten
e-



der openbaering. VIII. boek. 83
tegen my den ganfchen dag, Klaegl. III: 61, 62. Ook christus heeft zich zeiven niet behaegty zyn eigen genoegen niet gezocht, maer% gelyk gefchreeven is , de fmaedingen der geenen , die u fmaeden, zyn op my gevallen, Rom. XV: 3.
Het begin fel, uit het welk de fmaed en verachting voortvloeit , is eene ongereegelde eigenlievde. Deeze maekt, dat iemand zyne eigene gebreeken niet kenne, en de goede hoedaenigheeden van anderen over het hoofd zie; om die reden, veracht hy zynen Naesten, waenende , dat hy ongelyk minder voorrechten hebbe, dan hy bezit. — Hier by kooms de hoogmoed. Men vindt menfehen , die hoogmoedig zyn , zonder zelve te weeten waerom , en die anderen alleenlyk verachten » om dat zy hoogmoedig zyn. Anderen weeten , waer op zy zich verheffen ; en zien, met minachting, op anderen neder, om dat zy van een aenzienlyker afkoomst zyn, groo« tere rykdommen bezitten , hoogere waerdigheeden bekleeden, meerdere kundigheeden verkreegen hebben, prachtiger levenswys voeren, en wat meer van dien aert is. Maer hoe onreedelyk is deeze hoogmoed, en de daer uit voortfpruitende verachting van anderen ? Een Christen , die , in het een of ander opzicht , boven zyne medemenfchen bevoorrecht is, za er het weldaedig beuuur der Voorzienigheid
xx. deel. F 2



8$ over DE ZEEDENLEER •
met dankbaerheid , in opmerken , en er niet aen denken , om zynen broeder , die minder .bedeeld is , te verachten. Wie onderfcheidt tol en wat hebt gy , dat gy niet ontvangen hebt ? en zo gy het ook ontvangen hebt, wat roemt gy, als of gy het niet ontvangen had, i Cor. IV: 7.
De geestelyke hoogmoed , en de daer uit voortvloeiende verachting van anderen , is de
allerverfoeilykfte. De waere Godvrucht
gaet altoos gepaerd, met ootmoed; die der• halven zyne mede Christenen veracht , om dat hy waent vroomer te zyn , dan deezen , heeft dat gevoelen niet in zich, het welk in christus jesus was, Phil. II: j; maer zyn opgeblaefen hart brengt lievdeloosheid voort , en verachting, jegens de zulken , welker Godsvrucht , met de Euangelifche voorfchrivten van ootmoed en lievde, veel beeter overëenllemt. Zynen Naesten te verachten en te fmaeden,
is eene fchroomelyke misdaed. Elk een
mensch, wie hy ook weezen mag, is onfe Naesten; derhalven moeten wy hem achten, als ons gelyken, en eerbiedigen, als eenen deelgenoot van onfe natuur. Munt hy m't,> in gaeven en volkoomenheeden , dan verdient hy eenen byzonderen en onderfcheidenen eerbied (x). Maer heeft hy niets uitmuntends ,>
dan
(.O X Veel. p. 471.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 8$
dan mag men hem evenwel niet uitfluiten, van die algemeene achting, op welke hy eene wettige aenfpraek heeft , in zyne hoedaenigheid van onfen raedemensch. Die derhalven zynen broeder veracht en fmaedt, om dat hy minder bedeeld is , zondigt kennelyk tegen de Wet der Natuur. —- Er is maer één geval, in het welk een mensch de verachting van zyne Natuurgenooten verdient ; wanneer hy zich naemenlyk, door opzettelyke en boosaertige wanbedryven , beneeden den rang der menfehen verneedert; dusdoende beroovt. hy zich, van de menfehelyke waerdigheid , hy berokkent zich de rechtmaetige verachting van anderen , die hem minder fchatten , dan men menfehen fchatten moet. Als de godloofe koomt, koomt ook de verachting, met fchande en verfmaedheid , Spreuk. XVIII: 3. Hy zal verkeeren , in des Heeren tente , en woonen , op den
berg zyner heiligheid, in wiens oogen de
verworpene, die geenen eerbied heeft, voor God en zynen dienst, veracht is, maer eert de geenen , die den heer vreefen , Pf. XV: 4. . Vooral bezondigt men zich, door zynen broeder te ver2chten, tegen de lievde, welke
het Euangelie voorfchryvt. ■ Daer lievde
is, is ook een waere hoogachting, voor dien, welken men bemint ; en eene begeerte, om hem weezenlyk gelukkig te maeken. De lievde zoekt zich zeiven niet, zy denkt geen kwaed, zy
XI. deel. F 3



SÓ OVER DE ZEEDENLEER
bedekt alle dingen , zy gekovt alle dingen, zy hoopt alle dingen, i Cor. XIII: 5, 7. Hoe zou derhalven de verachting, met deeze lievde , beftaen kunnen ? De fmaed en de
verachting is eene zeer zwaere beleediging. Elk vraege het zich zeiven. Wy beminnen onfe eer , zo doen ook andere menfehen. Wy gevoelen eene zeer onaengenaeme aendoening , wanneer wy gefmaed en veracht worden. Ontneemt men derhalven den Naesten zyne eer, op welke hy eenen hoo'gen prys fielt, door hem te fmaeden en te verachten , dan doet men hem daer door het grootfte ongelyk aen.
Deeze zoort van misdaed wordt, ook in de Heilige Schrivten , uitdrukkelyk veroordeeld. Die zynen noesten veracht, zondigt, Spreuk. XIV: 21. Ziet toe, (zegt de Heiland) dat gy niet een van deeze kleinen veracht , Matth. XVIII: 10. Maer gy , (fchryvt paulus) wat oordeelt gy uwen broeder ? of ook gy , wat veracht gy uwen broeder ? Rom. XIV: 10.
C. Het Kwaedfpreeken en Lasteren is nog een hooger trap van zonde. Men vindt menfehen, die niet alleen bepaelde perfoonen verachten , en hen, by alle gelegen heeden , fmaedeo , maer die, van ieder een , kwaed fpreeken ,
en welker lasterzucht geene paelen kent.
Dit kwaed is eene zoort van zeedenlyke ziekte.
Cl.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 87
a. Een Kwaedfpreeker vergenoegt zich niet, met ongunftige vermoedens , omtrent zynen Naesten, te voeden; maer hy deelt dezelve ook aen anderen meede, en dat, niet als enkele gistingen , maer als weezenlyke zaeken, zonder gronden of bewyfem Door de lang-
duurige gewoonte, van geftaedig kwaed te fpreeken , wordt hy ten laetllen een volilaegen Lasteraer, die geene grootere vreugde kent, dan wanneer hy gelegenheid heeft, om zynen Naesten , door het verhaelen van verdichte, of weezenlyke, gebreeken, te fchande
te maeken. Het ergfte van dit kwaed
beftaet hier in, dat een kwaedfpreeker, al zyn de lasteringen nog zo ongegrond, by zommigen, die achterdochtig en kwaeddenkende zyn , eenig geloov vinde , zo dat de vlek , met welken hy zynen broeder bekladt , altoos eenige merkteekenen nalaete. — Zelvs weet een afgerichte Lasteraer zynen broeder , door gebaerden , te fchenden ; eene geveinsde onkunde van iemands onfchuld, eene gedwongene houding , en vooial het ophaelen der fchouderen, het welk de vertooning maekt van medelyden, doen meer kwaed , dan men wel denken zoude.
Op eene middelyke, en meer afgeleegene wys, maekt men zich, aen dezelvde misdaed , fchuldig, wanneer men het Kwaedfpreeker, en Lasteren gaerne aenhoort ; en daer
XI. DEEL. F 4



83 OVER BK ZEEDEN EER .
door de lievdeloofen , tot voortzetting van deeze verfoeilyke gewoonte , aenmoedigt. Wanneer men , by het kwaedfpreeken , fbizwygt, de eer der onderdrukte onfchuld niet verdeedigt , om den Lasteraer te befchaemen , en vooral wanneer men hem , met genoegen , aenhoort ; deelt men , met den Eerroover.
0. De vuile bronnen van het Kwaedfpreeken, en Lasteren, zyn voornaemenlyk de volgende : Een ongeregelde eigenlievde , welke
ons verhindert de goede hoedaenigheeden van
anderen op te merken. De hoogmoed is
oorzaek , dat de mensch zich verblyde, wanneer anderen veracht worden ; en weet hy niets , met grond, ten hunnen laste, in te
brengen , dan verdicht hy iets. Hier
by koomt de nyd en afgunst, welke niet kandulden , dat anderen geacht en geëerd worden. Zomtyds openbaert zich ook de
vuile eigenbaet, wanneer iemand anderen verachtelyk zoekt te maeken , op dat zy hem , in zyne bevoordering, niet zouden in den weg ftaen.
y. Het Kwaedfpreeken en Lasteren is eene der fchandelykfle ondeugden, en kennelyk ftry dig , met de lievde, welke het Euangeiie voorfobryvt. Men beroovt zynen broe-
der , van een goed , waerin hy het hoogfte belang Helt, en het welk hem waerdiger is, dan aerdfche fchatten. De naem toch is uitgei u lee-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 89.
leefener, dan groote rykdtm , de goede gunst, dan zilver, en dan goud , Spreuk. XXII: x. Beeter is een goede naem , dan goede olie, Pred.
VU; 1. In deeze ondeugd, verëenigen
zich veele zonden; men vindt er eene geheele nalaeting van alle de plichten , welke wy, aen onfen Naesten , verfchuldigd zyn, om hem, in alle gevallen, zo te handelen , als wy zelve begeeren zouden gehandeld te worden ; te gelyk met de kennelykfte blyken van lievdeloosheid. Ook zondigt een achter¬
klapper en kwaedfpreeker , tegen zich zeiven, daer hy zyne eigene eer verliest, zo drae hy , als een Lasteraer , bekend wordt, en , met recht, van elk veracht wordt ; daer te boven haelt hy zich onaengenaeme gefchillen , en duizend moeilykheeden, op den hals.
D. Tot deeze zoort van Ondeugden, behoort ook de Bedilzucht. Zy beftaet in
eene ongegronde of kwalyk bejtuurde bejtraffing van anderen.
Tpt de middelen , welke een Christen moet by de hand neemen, om zynen Naesten te iüchten , behoort ook de bejtraffing. Maer deeze moet altoos, op de rechte wys, ca met de noodige behoedzaemheid , gedaen worden (O- Qndertusfchen neemt de Bedilzucht deeze regelen niet in acht; zy beftraft zonder
(O X Heel. p. 429-432.
XI. DEEL. F 5



pO OVER DE ZEÜDENLEER
grond, of op eene verkeerde wys. Voor de tong van eenen bedilzieken is niets beveiligd; hy heeft altoos wat te berispen, zo wel in vrienden , als in vyanden , zo wel in goede als in kwaede bedryven ; en nimmer is er iets zo wel gedaen , of by heeft er nog iets op aen te merken.
De bronnen, uit welke de Bedilzucht voortvloeit, zyn wederom: eene ongeree-
gelde eigenlievde, eene trotfehe verbeelding van zich zeiven , afgunst en nydig-
heid. Alle deeze verkeerde gemoedsbe-
weegingen maeken, dat iemand den fplinter zie, die in het oog van zynen broeder is , maer den balk, die, in zyn eigen oog is, niet opmerke, Matth. VII: 3.
De Bedilzucht is kennel yk ftrydig, met de Christelyke lievde , welke geen kwaed denkt, alle dingen bedekt, alle dingen geloovt , alle
dingen hoopt , 1 Cor. XIII: 5, 7. Zy
heeft een verfoeilyk- oogmerk; niet om anderen te verbeeteren , maer om hen verachteIyk te maeken. Voeg er by, dat een
bedilzieke zich zeiven gehaet maeke, zo dat elk die wel denkt, van zyn bedryv eenen afkeer hebbe.
3- Eindelyk zondigen wy , tegen onfen Naesten, met opzicht tot zyne eer, met daeden; wanneer wy geene uiterlyke blyken geeven van de achting, welke wy hem toe-
drae-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 01
draegen , of immers behooren toe te draegen, om dat zy daer door aen anderen ongunftige gedachten , omtrent zyne verdienften, inboe-
zemen. Aen den anderen kant, zondigt
men , met opzicht tot de uiterlyke blyken van achting, wanneer men tot de laekbaere uiterften van vleiery , of van geveinsdheid , overllaet. Het is laffe vleiery, wanneer men blyken van byzondere achting geevt, aen zulken , die geene perfoneele verdienften bezitten ; en het is verfoeilyke geveinsdheid, wanneer men meerder eerbied voor iemand vertoont, dan men hem in het hart toedraegt.
Het wyst zich derhalven van zelvs, dat men zich, tegen zynen Naesten , bezondige, wanneer men hem dien rang, en die Eerety telen, weigert, welke hem, van wegens zyne ambten en waerdigheeden, toekoomen; als meede wanneer men eenen anderen de eer, welke men hem , door kwaedfpreeken , ontroovt heeft, niet wil wedergeeven , en de fchaede zynen broeder, in dit geval, toegebracht , niet vergoeden wil («).
Onder de bedryven, door welke men anderen van hunne eer beroovt, moeten de zoge» naemde Patkwillen, fchot, en lasterfchrivten, niet vergeeten worden. Zo doende lastert men zynen Naesten , in het openbaer, en
(«) X Heel. p. 487-489. XI. DEEL.



9- OVER BE ZEEDENEÉER
poogt hem , voor al de waereld , verachtelyk te maeken ; en niemand zal er aen twyffelen , of deeze manier van eerroovcn is , naermaete' zy algemeener werkt , nog veel verachtelyker en wraekbaerer, dan het kwaedfpreeken met woorden , het welk maer van bepaelde perfoonen gehoord wordt (y).
§. 1012.
VI. Wy gaen voort, om wat meer in het byzonder aen te wyfen , hoe men zich , omtrent zynen Naesten , door misbruik van het spraekvermoogen , bezondigen kunne.
Het hoofdzaekelyk misbruik van het spraekveilmoogen beftaet hierin , dat iemands woorden en verklaeringen , met zyne meeningen en gevoelens, niet overëenltemmen. — God Jieeft ons het spraekvermoogen gegeeven om daer door onfe gedachten, aen anderenl mede te deelen. Wy maeken er derhalven een allerverfoeilykst misbruik van, wanneer wy anders fpreeken , dan wy denken. Uit dien hoofde moeten alle leugens en bedriegeryen , onder de grouwzaemfte misdaeden , gereekend worden. Zy zyn kennelyk ftrydig, met het t-' . I . °°g'
(v~) bayle Diaion. Tom. IV. p. 3099. Art. cASjius
SEVERÜS. §. 6



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 93
oogmerk, waer tee ons de weldaedige Schepper , die de waerheid bemint, met de spraek bevoorrecht heeft Qw). Ook beleedigen wy onfe medemenfchen; wy brengen hen in dwaeling , en bedriegen hen. Zelvs benadeelen wy de geheele Maetfchappy; want was er geene waerheid meer op aerde, dan zou het verblyv , op dezelve, geheel onverdraeglyk weezen (»).
Daer nu de zaek van zo veel belang is , waerfchouwen ons de Heilige Schrivten, tegen het misbruik van het spraekvermoogen , zeer nadrukkelyk. Ik zal myne weegen bewaeren, (zeide david) dat ik niet zondige met myne tong, ik zal mynen mond, met eenen breidel 3 bewaeren, Pf. XXXIX: 1. Bewaert uwe tong , van het kwaede , en uwe lippen , van bedrog te fpreeken , « Pf. XXXIV: 14. De mond der zotten Jlort overvloediglyk dwaesheid uit, Spreuk. XV: ¥.
De Apostel jacobus vooral is, omtrent dit ftuk , zeer uitvoerig. Indien iemand (fchryvt hy) onder u denkt, dat hy Godsdienjlig is, en
zyne tong niet in toom. houdt, deezes Gods-,
dienst is ydel, Jac. I: 26. Hy geevt eene om» Handige befchryving van de fchaedelyke uit-,
I (y) U Deel. p. 297.
. j» XiDeel. p. 494, 495.
xi. deel. , - - •



94 OVER DE ZEEDENEEER
werkfelen, welke de tong kan te weeg brengen , wanneer zy niet beteugeld, en recht beftuurd wordt, Jac. III: 5, 6. Hy vergeIykt de allerverdervelykfte uitwerkfelen, welke het misbruik van het spraekvermoo gen te weeg brengt; by die van een klein vuur, het welk een geheel bosch kan in de asfche leg. gen. Hy voegt er by , dat de tong een vaar, en dat de waereld der ongerechtigheid een bosch is, om dat het misbruik van het Spraekvermoogen de waereldsgezinde en godloofe menfehen in den brand, fteekt, en door het vuur van twist, verdeeldheeden, beroerten, en dergelyke fchroomelyke uitwerkfelen, onder dezelve , te weeg brengt. De tong, zegt hy verder , is , onder de leeden van ons lichaem, als een vuur, in het midden van een bosch, wanneer zy misbruikt wordt; dit vuur wordt ontfiooken vun de helle , voor zo ver de duivel de menfehen vervoert, om, van hunne tong, een grouwzaem misbruik te maeken. Dit vuur, door den duivel aengeblaefen , ontjleekt weder het rad van onfe geboorte, en maekt onfen ganfehen levensloop Godönteerende en rampzaelig (y).
Dan laeten wy de zonden, welke men, door misbruik van het spraekvermoogen, begaen kan , in derzelver verfoeilyken aert, en
fchroo-
W ByUlyirkl. XXV DceU p. 48, 49.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 95
fchroomelyke gevolgen, wat meer van naby befchouwen.
K. In het gemeen, zondigt men met de tong, door allerlei zoort van leugens , wanneer wy dingen zeggen, welke met onfe meeningen Jlry~ dig zyn. Alle leugens zyn ftrydig, met bet oogmerk, waer toe wy, met de spraek, begivtigd zyn , en gevolgelyk is allerlei leugen , al wordt er zelvs niemand door bena. deeld, volftrekt ongeöorloovd.
Ondertusfchen is alle onwaarheid te fpreeken. geen Leugen. In eenen Redenkundigen zin beItaet onwaerheid daer in , dat onfe woorden , met de zaeken zelve, niet overè'enltemmen. Nu fpreeken wy dikwyls onwaerheeden , in eenen Redenkundigen zin, wanneer wy naemenlyk geen recht begrip van de zaeken hebben ; maer daerom liegen wy niet altoos , in eenen Zeedenkundigen zin. Wanneer wy naemenlyk zo fpreeken , als wy denken , zeggen wy de waerheid , in eenen zeedenkundigen zin , offchoon ons verftand dwaelt, zo dat wy Redenkundige onwaerheeden voortbrengen (z).
Zelvs behooren alle Verdichtfelen , of Fabe• len , niet onder de Leugens, wanneer men dezelve naemenlyk opgeevt, voor het gene zy zyn. Zulke Verdichtfelen kunnen leerzaeaa
(2O X Deel. p. 492.494. XI. DEEL.



qö over de zeedenleer
en nuttig weezen. Da Oosterlingen byzonder zyn gewoon hunne zeedenlyke onderrichtingen , in Verdichtfelen, in te kleeden. Om deeze reden bediende zich de Heiland zeer wysfelyk, van dien leertrant, door eigenaer-
tige gelykenisfen Ook is het niet altoos
Liegen, wanneer men de waerheid geheel, of ten deele, verzwygt. Dit mag en moet gefchieden, zo meenigmaelen het openbaeren der waerheid niet ftrekken zoude, tot nut van het algemeen , noch van byzondere perfoonen, maer in tegendeel eenig nadeel zoude te weeg brengen.
Maer zo meenigmaelen men, tegen zyne meening, fpreekt, om anderen te bedriegen, Liegt en maekt men, een allerverfoeilykst misbruik van het spraekvermoogen., Van deeze ondeugd fpreekt de heer , Jer. IX: 5 - 8 : Zy handelen hedrieglyk, een ieder met zynen vriend, en fpreeken de waerheid niet;
zy leeren hunne tong , leugen fpreeken ;
hunne tong is een moordpyl; zy fpreekt bedreg; een ieder fpreekt , met zynen naesten, van vree» de , met zynen mond , maer , in zyn binnenjte, legt hy zyne laegen.
A. Beide Reden en Openbaering leeren allerduidelykst, dat het liegen eene zeer hae. telyke en affchuuwelyke misdaed zy.
A. De Reden leert ons, dat God ons, met bet spraekvermoogen , bevoorrecht hebbe,
om



DER OPENBAERING. ViiL BOEK. 97
om onfe gedachten, aen anderen, mede te deelen. Derhalven zondigt men regelrecht, tegen God zeiven , door een fchandelyk misbruik te maeken , van dat uitmuntend vermoogen , en zyn weldaedig oogmerk tegen
te werken. Daer te boven God bemint
de waerheid ; Hy heeft eenen afkeer van alle leugen en bedrog (a). Nu zyn wy verplicht, en het is onfe gelukzaeligheid , Gods zeedelyke Volmaektheeden naer te volgen (&)• Maer hoe ongelykformig zyn Leugenaers, met den God der waerheid ? en hoe walgelyk moeten zy niet weezen, in de heilige oogen van Hem, die de Waerheid zelve is ?
B. Een Leugenaer beleedigt zynen Naesten » op eene fchroomelyke wys. Men boezemt hem voorbedachtelyk valfche begrippen in, meesten tyd om hem te benadeelen.
C. Een Leugenaer zondigt, tegen de ganfche Maetfchappy. — Het Liegen heefc de grootfte verwarring, in de waereld, te weeg gebracht. Wanneer alle menfehen zich toelegden , om altoos de waerheid te fpreeken, en de leugens algemeen verfoeid werdan, zou er geen bedrog, geene valschheid, geene geveinsdheid , plaets hebben; men zou zich, op elks woorden en verklaeringen, gerust veriaeten
(.3) I Deel. p. 388. I*) II Deel. p. 153 -160.
XI. PEEL. G



98 OVER DE ZEEDENLEER
kunnen; en, met de leugens, zouden te gelyk de twisten, de verdeeldbeeden , en een aental van vyandfchappen, welke dikwyls haeren grond hebben, in leugenachtige berich-
ten , voor altoos ophouden. Behaiven
de verwarring, heeft het liegen ook ontelbaere nadeelen, en treurige rampen , in de waereld te weeg gebracht. Men heeft flechts de Gefchiedenis , en de Ondervinding, raed te pleegen, om overtuigd te zyn, dat bykans geene eene ondeugd zo veele rampzaebge gevolgen , onder het menschdom , heefc te weeg gebracht, als het liegen en bedriegen.
D. Een Leugenair zondigt, tegen zich zeiven. Hy maekt zich zeiven gehaet en veracht, en veröorzaekt, dat hy niet geloovd worde, al fpreekt hy de waerheid. Hy loopt telkens gevaer, dat zyne leugens ontdekt worden ; en elk , die niet geheel ongevoelig is , zal het, voor de grootfte fchande , houden , van eene opzettelyke leugen overtuigd te worden. „ De leugen kan niet voortkoo„ men , dan uit een eerloos gemoed , en is ï, zo fchandelyk , dat men iemand geen groo„ ter fcheldwoord kan geeven , dan tegen •s, hem te zeggen , gy liegt het" (c). E. De befchaevde Heidenen zelve hebben
het liegen nadrukkelyk veroordeelt. Men
ver-
1 CO pictkt i. c. p. 549.



der openbaering. VIII. boek. 09
verhaelt van epaminondas , van pompokiüs a rt 1 cus, van aristides, dat zy nimmer , zelvs niet boenende, hebben willen liegen. plato verklaerde , dat het lie¬
gen , van God en menfehen, gehaet zy (d). puilostratus (e) heeft, van de Indiaenen aengeteekent, dat iemand , die zich, tot de Wysbegeerte, begeeven had, en op eene leugen betrapt werdt , voor altoos , van openbaere eerambten , en bedieningen, .wierdt uitgeflooten. Ook by de Perfiaenen , werden zulken , die driemaelen , op eene leugen, betrapt waeren , tot een altoosduurend ftilzwygen veröordeeld , en van alle waerdigheeden uitgeilooten.
F. Welk eene fchande is het derhalven, voor de Christenen , die, met de Goddelyke Openbaering , verwaerdigd zyn , dat er , onder hen , zo veele Leugenaers gevonden worden. Trouwens hoe zeldzaem zyn zy, van welke , even als van chrysostomos, kan gezegd worden , dat zy, van hunnen Doop af, nimmer, met voordacht , geloogen hebben ?
De Openbaering telt het Liegen, onder de
meest affchuuvvelyke ondeugden. Gy zult
niet liegen , (zo geboodt de Goddelyke Wet van Israël,) noch valfchelyk handelen, een iegt'
(<0 De r. p. 1. Hi
O3 Pti* APOLLON2J Tkyartzi 1. II. c. 12. XI. DEEL. G 2



IOO OVER DE ZEEDENLEER
lyk tegen zynen Naesten, Lev. XIX: n. God zal de leugenfpreekers verdoen; van den man des bedrogs , teeft de heer eenen grouwel, Pf. V: 7. Onder de zes dingen , welke de heer haet, ja de zeeven , van welke zyne ziel eenen grouwel heeft; is ook een valsch getuige , die leugen bloest, Spreuk. VI: 16-19. Valfche lippen zyn den heer een grouwel. Spreuk. XII:
22. De Goddelyke Leeraer verklaert
het Liegen, voor het eigen werk, en het kenmerk , van den duivel , in welken geene waerheid is , die , wanneer hy de leugen fpreekt , uit zyn eigen fpreekt; die een Leugenaer is, en de Vader derzelve leugen, Joh. VIII: 44. pa ijlus vermaende de Christenen te Ephefen, om de leugen af te leggen , en de waerheid te fpreeken , een iegelyk met zynen naesten ; en hy voegt er deeze merkwaerdige drangreden by : want wy zyn elkanders leeden , Eph. IV: 25. Te weeten Christenen behooren alle te zaemen , tot dezelvde Maetfchappy , niet alleen in het burgerlyke, maer ook in het Godsdienftige; maer hoe zou eene Maetfchappy kunnen belteen, en verëenigd blyven , wanneer het liegen den band van het onderling vertrouwen losmaekt ? Daer te boven leidt de Apostel deeze vermaening, by wys van gevolgtrekking , af, uit hunne wedergeboorte; daer er , door Gods almachtige genaede, een nieuw levensbeginfel, in hunne harten , gewrocht



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. IOI
wrocht was, waer van hy vs. 22-24, gefprooken had. Trouwens deeze vernieuwing vordert , dat wy Gods zeedenlyke Volmaektheeden , en derhalven ook zyne Waerheid, hoe langs zo meer gelykformig worden.
Deeze zelvde vermaening heeft de Apostel nog eens herhaeld, Col. III: 9- Liegt niet , tegen eikanderen, en er wordt, als eene drangreden , bygevoegt , dewyl gy uitgedaen hebt den ouden mensch , met zyne werken, en aengedaen hebt den nieuwen mensch; om daer door te leeren , dat het liegen , tot de werken van den ouden mensch , tot de rampzaelige uitwerkfelen der verdorvenheid , behoore , en , met de inwendige verbeetering, of vernieuwing van het hart, onbeftaenbaer zy. Hy derhalven , die een welgevallen heeft , in het liegen , en daer van zyn werk maekt, betoont , dat zyn hart, door Gods genaede , nog niet vernieuwd en verbeeterd zy.
Onder de rampzaeligen, die, buiten den hemel , zullen geflooten worden , behoort ook een iegelyk , die de leugen liev heeft en doet , Openb. XXII: 15.
A. Dan , gelyk alle zonden zwaerer of ligter zyn, naer gelang der verzoeking, der omftandigheeden, der bedoelingen, en der nadeelige gevolgen , zo zyn er ook trappen , in het liegen. Hoe grooter de verzoe¬
king is, in welke iemand koomt, om te lie-
xl deel. G 3



I02
OVER DE ZEEDBNLEER
gen , en hoe grooter het gevaer is , het welk hy daer door zoekt af te wenden , zo veel te minder is zyne misdaed. Iemand , die, met Voordacht , liegt , om zynen Naesten te benadeelen, zondigt zwaerer, dan een ander die liegt , om zich, uit een ogenfchynlyk ge-
vaer , te redden. Wanneer iemand liegt,
in zulke omftandigheeden , welke het-ontdekken van de waerheid noodzaekelyk maeken , zondigt zwaerer , dan wanneer er minder belang is , by het fpreeken van de waerheid. Die, voor de Vierfchaer , liegt , bezondigt zich ongelyk meer , dan die iets , in een ge-
zelfchap, verdicht. Hoe fchandelyker de
bedoelingen zyn van eenen Leugenaer , hoe
verfoeilyker ook zyne misdaed is. Hoe
nadeeliger de gevolgen van eene Leugen zyn, hoe grouwzaemer ook het wanbedryv wordt. — De fchuld wordt grootelyks vermeerderd; wanneer iemand zyn gewoonte maekt, van liegen. Iemand , die, uit ocachtzaemheid, of overhaesting , liegt, is zo misdaedig niet, als een ander , die, van het liegen, eene
gewoonte maekt. Welke fchandvlekken
van het menfchelyk geflacht , en welke fchaedelyke werktuigen in de zaemenieeving , zyn zulke lieden, die, in het liegen, zyn uitgeleerd , en er zo aen gewoon zyn , dat zy zelve gelooven, de waerheid te fpreeken, wanneer zy liegen ?
B.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. I03
B. Er zyn zeer onderfcheidene zoorten van leugens. Zy verfchillen , naer de gevallen , in welke men , tegen zyne meening, fpreekt, en naer dc beweegredenen, door welke men
daer toe gedreeven wordt. Men liegt t
by voorbeeld, omtrent het voorleedene, wanneer men de dingen anders verhaelt , dan zy gebeurd zyn ; omtrent het tegenwoordige , wanneer men de zaeken anders voordek , dan zy zich toedraegen ; omtrent het toekoomende, wanneer men iets beloovt, het welk men niet voorneemens is te volbrengen. Men liegt, om zich zeiven of anderen te vermaeken ; men liegt , om zich zeiven te verheffen of te bevoordeelen ; men liegt , om anderen veracht te maeken, of hen te benadeelen; men liegt, om zynen aenhang dienst te doen; en wie zal alle de fnoode bedoelingen der Leugenaers optellen ?
Dat alle deeze zoorten van leugens , onder de fnoodlte zouden , door welke men het Spraekvermoogen , op eene zeer fchandelyke wys , misbruikt, moeten geteld worden , is, uit het gene wy zo even beredeneert hebben , klaer genoeg. Maer er is eene zeer be¬
twiste vraeg , omtrent de gedienjtige leugens, zo als zy genaemd worden, welke wy wat uitvoeriger behandelen moeten. Gedienjtige leugeus , of leugens uit nood ,
XI. DEEL. G 4



104 OVER DE ZEEDENLEER
beftaen daer in, dat iemand fpreekt, tegen de meening van zyn hart, met een goed oogmerk, om zich zeiven of anderen te behouden , in geval een oogenfchynlyk gevaer, het welk,door geen ander middel, kan worden afgewend. — Er zyn , onder de Godgeleerden , Rechtskundigen , en Wysgeeren, geweest, en zyn er nog, die beweeren, dat deeze zoort van Leugens, evenwel onder de noodige bepaelingen , geöorloovd zyn.
De Heidenfche Wysgeeren, socrates, plato , xenophon , en de Stoïcynen hielden het, voor een kenmerk van eenen wyfen man , te liegen, wanneer en zo als het behoort (f). Verfcheidene Kerkvaders waeren reeds van gedachte, dat het geöorloovd zy , tot behoudenis van zich zei ven , of anderen , te liegen , mits er niemand door benadeeld worde (g). Maer de Doorluchtige grotiüs heeft deeze leer, met opzet, zoeken te betoogen en te verdeedigen , geevende een aental van gevallen op, in welke de gedienjtige leugens zouden geöorloovd zyn (h). Men voege er by pufendorf (t), BAR.
it e y-
(OcROTinstó Jure Belli & Pac. I. III. c. i. §. 9. Cg) augustinus Qper. Tam. III. Part. i. Col. jCS, jtiVETUS Optr. Tom. i. p. 1434— (a) 1. c. §. 11—
(i) De o§eio hominis & civis J. 1. c. 10,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. I05
beyrac (*)> en vooral den welfpreekenden Walfchen Predikant saurin (0-
Het zy verre van my , dat ik deeze groote mannen, en die hun begrip omhelfen, van verre of van naby veröordeelen zoude, door hen aenfpraekelyk te maeken, voor de nadeeMge gevolgen, welke men , uit hunne leer , heeft willen afleiden. Zy zelve bepaelen de gevallen , in welke het afwyken van de waerheid zoude geöorloovd zyn , zodaenig, dat er, by verftandige en deugdzaeme mannen , weinig vrees voor misbruik zy. Zy verdeedigen de Leugens, als zodaenig geenszins; maer houden het afwyken van de waerheid, in geval van nood , voor geen leugen, even als wy het dooden van eenen fhuikroover, in geval van Noodweervoor geenen Moord houden.
De vraeg is derhalven , om den ftaet van het gefchil wel te bepaelen, eenvouwig deeze, „ of het eenen Christen geöorloovd zy, in „ een geval van uiterften nood , om zich of „ eenen anderen , uit een ogenfchynlyk ge„ vaer, te redden, tegen de meening van
zyn hart, te fpreeken , wanneer er geen ,, ander middel van uitkoomst overig is , en
(i) Anamtations fur pufendorf dnit ie la Nature 9 in Gent. i. IV. ch. i. §.7. («) Difcours lijlorijues Crïtiques &c, Pal. IV. p. J22—
KI. deel. G 5



I05 OVER DE ZEED ENLEER
„ er niemand door benadeeld wordt." .
Hoe zeer ik gaerne erkennen wil , dat er, gelyk wy boven reeds hebben aengemerkt, trappen in de leugens zyn, en dat het fpreeken , tegen zyne meening, in het bepaelde geval, ongelyk minder kwaed zy, dan het voorbedachtelyk liegen , met oogmerk om anderen te benadeelen ; voeg ik my evenwel by de zulken , die het liegen , in welk een geval ook, voor zondig houden, en de zogenaemde Leugem om beste , of uit nood, als altoos ong'-öorloovd , afkeuren.
Wy zullen deeze gelegenheid waerneemen , om onfe Helling te betoogen , en, tegen de zeer fchynbaere bedenkingen , te verdeedigen.
A. Wy beginnen, met het opgeeven van onfe bewysredenen.
ei. De grond , op welken de Heer saurin <» beweert, dat het fpreeken van onwaerheeden , in zeekere gevallen , geöorloovd zy , is volftrekt ongenoegzaem. Hy wilde naemeniyk de verplichting, om de waerheid te fpreeken , uit een onderling verdrag, afleiden. „ De menfehen, (zegt hy) zich, in „ eene onderlinge -zaemenleeving , begeeven» de, zyn overëengekoomen, om elkander „ hunne gedachten oprechtelyk mede. te dee„ len; derhalven zondigt een leugenaer, door
„ dit
(«O 1. c. p. 326



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. I©7
3J dit onderling verdrag te breeken , en, wanneer een ander de voorwaerden van het ver„ drag uit de oogen ftelt, dan ben ik ook ,, verder daer aen niet verbonden."
Uit dit beginfel , zou regelrecht volgen , dat de Spanjaerds , wanneer zy de inwooners van America , door leugens, misleidden, niet gezondigt hadden ; daer zy , met hen , nog niet overëengekoomen waeren , om hunne gedachten oprechtelyk mede te deelen. Elk, die eenen leugenaer ontmoette, zou ontflaegen zyn van de verplichting, om hem immer de waerheid te zeggen. -—- Het voorbeeld, het welk de Heer saurin bybrengt , van „ ee> ,, nen Staetsdienaer, die, met eenen ande,, ren , wegens het welzyn hunner wederzyd„ fche Staeten, in onderhandeling treedende» „ niet zondigt , wanneer hy , zo drae die „ andere ftreeken laet blyken , niet meer „ openhartig met hem fpreekt, maer zyne ^ gedachten inhoudt;" dit voorbeeld doet volltrekt niets ter zaeke , en bewyst alleenlyk < dat men , in zommige gevallen , zyne waere gedachten verzwygen mag, maer geenszins dat het immer, geöorloovd zy, regelrecht tegen zyne meening , te fpreeken.
De grond van onfe verplichting , om de waerheid te fpreeken , ligt, in de Wet deinatuur , welke ons verbindt, om Gods zeedenlyke Volmaektheeden, en derhalven ook
XI. DEEL.



I08 OVER DE ZEEDENLEER
zyne Waerheid, in onfe gedraegingen , naer te volgen (n) , als meede in het weldaedig oogmerk, waer toe God ons, met het Spraekvermoogen , begivtigt heeft Co).
0. De Goddelyke OpenbaeriDg verklaert ook alle leugens, zonder eenige bepaeling , voor zondig, en kent geen onderfcheid, tusfchen onfchuldige en ftraf baere leugens. Zy zegt , in het algemeen , en zonder eenige uitzondering , dat de heer de leugenfpreekers verdoen zal, en, van den man des bedrogs , eenen grouwel hebbe , Pf. V: 7. Valfche lippen zyn den heer een grouwel, Spreuk. XII: 22. Legt af de leugen, en fpreekt de waerheid, een iegelyk met zynen naesten , vermaent fauxus , zonder eenig geval, hoe genaemd, uit te zonderen , Eph. IV: 25.
üp dit bewys heeft de Heer saurin uitgezondert (p) , dat algemeene Wetten , voor het meerder deel, haere bepaelingen hebben. Hy heldert de zaek op, met het voorbeeld van de Wet, welke ons beveelt, onfe Ouderen liev te hebben, daer er evenwel gevallen zyn, in welke men zynen Vader en zyne Moeder haeten moet, en beroept zich , op het zeggen van den Heiland , Luc. XIV: 26. Maer de algemeene Wet, om de waerheid
te
(«O ii Deel. p. 153—
Co) augustinos Oper. Tom. VI. Col. 150. (p) 1. c. p. 33£, 337.



ddr openbaering. VIII. BOEK. IOCJ
te fpreeken j met onfen Naesten , en , naer het voorbeeld van den God der Waerheid , alle zoorten van leugens te verfoeien, is, aen geene uitzonderingen, onderheevig (g). Den God der waerheid ongelykformig te weezen , iets te doen , waer van de heilige God een grouwel heeft, en het Spraekvermoogen te misbruiken, tegen het oogmerk, tot het welk de Schepper ons daer meede bevoorrecht heeft,
is en blyvt altoos zeedenlyk kwaed. Het
voorbeeld , het welk de Heer saurin , heeft feygebracht, is van geen gewicht altoos. De Heiland leert, in de aengehaelde plaets , dat wy meer aen Hem, dan aen onfe Ouderen , verplicht zyn , dat daerom de mindere verplichting , voor de meerdere , wyken moete , en dat wy derhalven Hem meer beminnen moeten , dan onfe Ouders. Maer met de algemeene Wet, om de Waerheid te fpreeken» is het geheel anders geleegen. Immers wy zyn Gode meer verplicht, dan ons zeiven en onfen Naesten ; derhalven kan geen geval van nood , noch eenig oogmerk , om ons zeiven , of onfen Naesten , te bevoordeelen, ons veroorlooven , om Gods waerheid, in ons gedrag, te verlochenen, en het oogmerk, waer
(a) bonvoost THumphe de la venti &c. I. II..Eï 150-156. XI. deel,



HO OVER DE ZEEJDENLEER
toe Hy ons het Spraekvermoogen gegeeven heeft, tegen te werken.
y. Het goede oogmerk , het welk men heeft, kan nimmer eenige misdaed geöorloovd maeken , en het is eene zeer bekende recgcl, in de zeedenleer , van twee dingen , welke zeedenlyk kwaed zyn, mog men nimmer een van beiden kiefen. Trouwens dit zou niet anders zyn , dan eene keus te doen, of men God liever, op deeze, dan op eene andere wys , beleedigen wilde. Deezen zelvden regel heeft ook paulus de Apostel uitdrukkelyk voorgedraegen , zeggende : dat men geen kwaed mag doen , op dat er goed uit voorthome , Rom.
m 8.
Nu is het fpreeken , tegen zyne meening, zeedenlyk kwaed. Gevolgelyk kan het nimmer geöorloovd zyn , dit kwaed te doen , op dat er goed uit voortkoome, om zich of anderen uit den nood te redden ; en de alieruiterite verlegenheid kan dit kwaed, in geen geval, Wettigen.
. Ja maer, (zegt de Heer sacrim) in deeze redeneering, neemt men iets aen, het welk nog moet beweezen worden , dat naemenlyk het fpreeken van elk eene onwaerheid, in welk een geval ook , en hoe dringende de nood ook weezen mooge, zeedenlyk kwaed ; men verönderflelt, als zeeker, het gene
nog



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. III
nog in gefchil is O). De Hoogleeraer
miller breidt deeze uitzondering naeder uit. Eene onwaerheid zegt hy (s) , „ wordt zon-
de, wanneer zy , met de Wetten van „ lievde en eerbied voor God , de regelmae„ tige lievde jegens my en anderen , ftrydig „ is ; en dat is , in de allermeeste gevallen;
en men mag daerom nimmer liegen , om er
iets goeds door te bevoorderen. Maer is „ eene onwaerheid als dan ook nog een zee-
delyk kwaed , of eene zonde , -wanneer zy ,, het eenige middel is , om de overtreeding
'van eene of meerdere der allergewichtigfte
Wetten te verhinderen ? Ik fpreek alleen „ van zulk eene onwaerheid , die met geene
eene waerheid van God Itrydt, geene an,, dere plichten om verre ftoot , en mynen ,, Naesten niet alleen niet fchaedelyk , maer „ zelvs , des wegen , juist heilzaem en voor-
deeh'g is , om dat hy , daer door , voor
eenen moord, of voor eene andere fchrik„ kelyke zonde, werdt bewaerd. Door deeze
bepaeling koom ik hen voor , welke my „ mogten tegenwerpen , dat men gevolgelyk
ook eenen valfchen eed , in geval van ee„ nen uiterften nood , zweeren mag; dat een „ misdaedige, enz. —— Wat belet ons der?
(r) \. c. p. 337, 338.
CO L 0 Tom. Vit. p. 605,605.'
xi. deel.



112
over be zeedenleer
halven, dat wy niet de uitfpraek doen ? „ eene onwaerheid, waer door geen eene waerheid „ van den Godsdienst om verre gejtooten, noch „ de geringjte plicht der lievde jegens anderen ,, beleedigd wordt en daerè'ntegen veel meer an„ dere der 'grootjte zonden worden verhinderd „ kan geene j zonde, kan geen zeedelyk kwaed
De Heer miel er brengt een paer zeer fchynbaere voorbeelden by , om zyne gezegden naeder te bevestigen. „ Ten minften (vervolgt hy) „ waere ik zeer begeerig , van „ hen de reden te moogen weeten, die het „ voor een leugen, of voor eene zondige
daed , verklaerden , wanneer men , voor
eenen kranken man , aen wiens behoudenis „ zyne Familie en de Maetfchappy oneindig „ veel geleegen ligt, op deszelvs herhaelde s, en onrustige vraegen, of naemenlyk zyn
eenige zoon, van wien men goede ver„ wachting heeft, die, in een ander vertrek, „ aen de pokken gevaerlyk krank ligt, bc-
terde ? deeze droevige waerheid voor de ,, vuist wilde zeggen, dat die. reeds , voor
een paer uuren, deeze waereld had verlae„ ten." Het ander voorbeeld koomt , in het weezen der zaeke, op het zelvde uit, en is ontleend van eenen kranken Vader, die weet, dat zyn zoon meede in doodsgevaer verkeert; en zyne Echtgenoote vraegt, naer den toe-
ftand



DER OPENBAERING. VIII. BOER*. 11$
ftand van zynen zoon, die middelerwyl reeds geftorven is (O-
Wy voor ons, vinden , in deeze voorbeelden niets, bet welk het fpreeken, tegen de waerheid , zoude geöorloovd of noodzaekelyk maeken. — Men is niet verplicht, alle waerheid te zeggen , en , in de gemelde omftandigheeden , vordert de voorzichtigheid, het verbergen van de waerheid. Maer men zou het menschlievend oogmerk, om het gemoed van den kranken Vader niet te fchokken ruim zo goed , door andere middelen bereiken kunnen , als door tegen de waerheid en zyn beeter weeten te fpreeken. Men zou de aendacht van den Vader kunnen en behooren te bepaelen , tot zynen eigenen hoogst gevaerlyken toeftand , hem opwekken , om , aen de eeuwige dingen , te denken , en alle aerdfche zaeken , aen de voorzorg van zynen hemelfchen Vader , toe te vertrouwen. Zelvs zo hy er op drong, en volftrektelyk begeerde, den toeftand van zynen zoon te weeten, zou men hem kunnen antwoorden , dat hy geene redenen had , om zich , over zyn kind , te bekommeren; en zo hy ftellig vraegde, of zyn zoon feeds deeze waereld veriaeten had, zou ik my verplicht reekenen, hem , van deeze zaek, met by voeging van de troost-
(O 1. e. p. 606, 607. XI. DEEL,
II



114 OVER »È ZEEDENLEER
gronden, welke het Euangelie opleevert,
kennis te geeven Immers het amwo '
dat akria, ia het tweede voorbeeld aen haeren kranken Echtgenoot gav; wanneer hy naer den welftand van zynen zoon , die reeds geftorven was , vraeêde . hy heeft goed geflae. pen , en met Jmaek gegeeten ; dit antwoord was eene volflaegen leugen, welke niemand goed kan keuren.
Het liegen is altoos zeedelyk kwaed eene ongelykvortnigheid aen den God der waer-' heid, en een tegenwerken , tegen het oog. merk, waer toe de Schepper ons, met het Spraekvermoogen , begivtigt heeft. Vermits men nu nimmer kwaed mag doen , op dat er goed uit voortkoome, js het, in geen geval, geöorloovd, tegen de waerheid, te fpreeken, met oogmerk , om er goed , voor zich of anderen , uit te doen voorkoomen.
S. Indien het goede oogmerk iemand vry heid gav , om onwaerheeden te zeggen , zou het vooral geöorloovd zyn , m zulke gevalJen , wanneer men daer door Gods eer Gf de uitbreiding van'Christus Koningryk, zoek' te bevoorderen. Maer, in beide gevallen!
het volftrekt ongeöorloovd. Men mag
geene onwaerheeden zeggen , al bedoelde men oaer ra de bevoordering van Gods eer. Trouwens God wil en kan niet verheerjyfct woiden, door iet», waer van Hy zelvs verklaert eenen
groti-



DER OPENBAERING. VUL boek. 11$
grouwel te hebben.. Zo begreep het ook de lydzaeme job, in zyn antwoord, aen zomar : zult gy , voor God , onrecht fpreeken ? en zult gy , voor Hem, bedriegery fpreeken ? zult gy zyn aengexicht aenneemen, door zyne weegen, op valfche gronden, te verdeedigen? zult gy voor God twisten ? zal het goed zyn , als Hy u zal onderzoeken ? zult gy , met Hem , fpotten , gelyk men , met eenen mensch , fpot ? Hy zal u gewisfelyk bejtraffen , zoo gy in het verborgene het aengezicht aenneemt. Job XIII:
2 -10. Iemand , die beweeren wilde,
dat men zich van onwaerheeden bedienen mag, om het Koningryk van christus uit te breiden , zou alle loofe kunstgreepen , en zotte verdichtfelen , van welke men zich, in de voorige eeuwen , onder den naem van vroome bedriegeryen , bedient heeft , moeten goedkeuren.
e. De leer, omtrent de geöorloovdheid der gedienjtige leugens, is zeer gevaerlyk, voor de Maetfchappy; en kan ligtelyk aenleiding geeven , dat het vertrouwen , zo noodzaekelyk voor de zaemenleeving, hoe langs zo
meer verlooren gae. De voorftanders van
deeze leer hebben zelve dit gevaer zeer wel ingezien , en erkennen daerom , dat zy, met de uiterlte voorzichtigheid, moet bepaeld worden. ,, Wordt deeze leer, (zegt miller)
noopens zeekere geöorloovde onwaerhce-
xi. deel. H 2



HÓ" OVER DE ZEEDENLEER
„ den , niet alleen tot zeekere, zeer zeld„ zaeme, gevallen, met de uiterfte voorzichs, tigheid, niet bepaeld, dan kan niet ligt een ftuk, in de zeedenleer, gevaerlyker
„ weezen. Deeze tegenwerping moet
„ alle menfchenvrienden oplettend maeken. „ De rust der ganfche Maetfchappy heeft er 3, belang by ; en hoe eerwaerdig moeten zy „ ons niet verfchynen , die daerom alleen de „ onfchendbaere heilige rechten der waerheid „ zo ftandvastig verdeedigen, om dat hen „ reeds het geringde gevaer des menschdoms „ zo ontrust en beangftigd maekt" (u).
Niet deeze leer zelve , maer alleen haer misbruik , zegt men , is gevaerlyk, voor de Maetfchappy. Dan , gefield zynde, dat het fpreeken van onwaerheid, in zeekere bepaelde gevallen, geöorloovd zy , dan is het toch maer alleenlyk, in gevallen, „ die, op zyn hoogst, „ zelden , en zomtyds byna zelvs nooit , in », het leven van dit of dat mensch , plaèts „ vinden" O). js het nu voorzichtig, en raedzaem voor de Maetfchappy , eene leer , welke , zelden , en zomtyds byna zelvs nooit, van toepasfing is , en ondertusfchen telken dag, ontelbaere maelen , kan misbruikt worden, te beweeren, en voort te planten? —
AICO I- c. p. fii4> 615.
iv) MUUR 1. c. p. 615.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. ÏIT
Althans de Prajfident en Raeden , over Holland , Zeeland , en Friesland , vonden het , in het jaer 1731 , noodig alle gefchrivten , ia welke de Gedienftige leugens werden goedgekeurd , te doen ophaelen en verbieden (jw).
Voeg er by, dat deeze leer des te gevaerlyker zy , en des te ligter , zelvs met eene goede meening, zou kunnen misbruikt worden , daer haere voorftanders zelve erkennen, dat het dikwyls zeer moeilyk , en zomtyds zelvs onmoogelyk zy , de gevallen juist te bepaelen , in welke het geöorloovd weezen zal , onwaerheeden te fpreeken. Men vergelyke den Heer saukin , die beweert , dat men, in twyffelachtige gevallen , tusfchen de waerheid , en de onwaerheid , kiezen kan, zo als men wil. Verönderftel, zegt hy , dat iemand, ca een behoorlyk onderzoek , niet
beilisfen kan , of hy in één van die geval-
len is , in welke de leugen misdaedig is, t, of van die, in welke men, zonder mis„ daedig te worden , de waerheid verdonke„ ren kan , moet men vermoeden , dat hy „ zich , welk eene party hy, by die geles, genheid , kiefe , niets te verwyten hebbe ;
hy moet vermoeden, dat de Heilige Schrivf, ten, wanneer er gevaer was , van de eene
(•u>) Groot Placcaet Bock, VI Deel. p. 637, 633. XI. DEEL. H 3



IlS OVER DE ZEEDENLEER
„ party , boven de andere , te kiefen , het , „ op eene zo duidelyke wys , zouden ver„ klaert hebben , dat het niet moogelyk zou „ geweest zyn, om zich te vergisfen, na „ dat men alle moogelyke vlyt had aenge„ wendt, om het te ontdekken " (*).
£. Eindelyk, op den zelvden grond, op welken men beweert, dat het fpreeken van onwaerheeden , in bepaelde gevallen , geöorloovd zy , zou men ook kunnen ftaende houden , dat het fteelen , in bepaelde gevallen , niet misdaedig weezen zoude.
Men verönderftelt, dat men , in geval van uiterften nood , onwaerheeden fpreeken mag, byzonder om daer door zyn leeven , of dat van anderen , te beveiligen , mits er evenwel niemand door benadeeld worde. Maer kan ik, op den zelvden grond, niet met ruim zo veel recht, beweeren , dat een arm man , die in gevaer is, om van honger te fterven , geen kwaed doe, wanneer hy iets van zynen Naesten neemt, die er zo weinig door benadeeld wordt, dat hy zyn verlies niet eens
bemerken kunne? Hoe gevaerlyk nu zulk
eeue leer, voor de Maetfchappy, weezen zoude , zal elk ligtelyk bevroeden.
B. Wy gaen over , om de tegenwerpingen der voorftanderen van de gedienjtige leuce-
N£N,
t*) U e. p. 342.



der openbaering. VIII. boek. IlfJ
ken , welke in de daed zeer veel fchyn heb» ben , kortelyk te beantwoorden.
et. Zy beftaen vooreerst, in eenige redeneeringen.
a. Men zou zomtyds , zegt men , tegen de ïievde , welke men zich zeiven fchuldig is , kennelyk zondigen, wanneer men zich niet veröorloovde, onwaerheeden te fpreeken, om zyn leven te redden. Men beroept zich, ten. voorbeelde, op het geval van athanasius, den Patriarch van Alexandrien , zo beroemd , door zyne geleerde en Godvruchtige Schriv. ten , als door zynen yver , in het beftryden
der Anaenen. ,, julianus had bevel ge-
geeven , hem te dooden. De Recht^innigen , door dit bericht, als van den donder getroffen , hielden niet eerder met weenen 9, en fmeeken op , voor dat zich athana* sius eindelyk liet beweegen , de vlucht te oeemen. Na het tederst affcheid, begav , hy zich, aen den oever des Nyls , op een „ fchip , om naer Thebais te vaeren. Hy t ,., die het bevel had , hem te dooden > ver,, volgde hem, met de uiterfle gezwindheid, en dit bewoog athanasias reisgenooten , ,, hem te verzoeken , dat hy flcchts in eene s, woestyn mogt ontwyken. Doch hy, die „ hem voorzegt had , dat dit wolkjen weldra „ weer zoude wechgedreeven zyn, beval den „ Stuurman, het fchip te wenden, en regelX.L. ceel. H 4



?20 OVER DE ZEEDENLEER
„ recht weer naer Alexandrien te rug te kee„ ren. De moordenaer kwam hier op by „ hem , vraegende , of athanasius verre van „ hier waere? Het aDtwoord (van athana„ sius) was: hy is niet verre van hier, maer „ voer flraks hier heenen, zo dat, wanneer :> gy wat fterk aenroeit, gy hem gemakkeiyk „ kunt inhaelen. Waer op de moordenaer jS hem verliet; athanasius werdt gered , en „ voor de Kerk behouden. In dit antwoord , „ zien wy iets waers , en teffens iets ver-
dichts. Zulk een verkeerd bericht , als
„ athanasius gav, liep aen tegen eene waer. „ heid, welke, in vergelyking van zeekere „ aenbiddenswaerdige waerheedefl , als niets „ geacht moet worden. Welke andere waer„ heid der Geloovs- of Zeeden leer , of des „ gezelligen Levens , leedt daer by ? Hing cr „ zelvs wel eenig kwaed gevolg van af, dat „ een afgezonden moordenaer averrechts ge„loovde, athanasius waere reeds voor„ uitgevaeren? Maer omgekeerd , athana„ s i u s had eens gezegt, ik ben het: dan „ waere, op het ogenblik, de Nyl, met het „ onfe huldig bloed van eenen voor de Kerk 9, zo gewichtigen man , geverwd" (31).
Naer onfe gedachten, heeft athanasius zeer kwalyk gehandelt; en het zou hem veel
meer
CJO milieu !• c. p. £01, Cc2-5!5.



DER OPENBAERING, VIII. BOEK. I2Ï
meer eer geweest zyn , wanneer hy zich edelmoedig , aen den Moordenaer , ontdekt had.
Het is waer, elk is verplicht zyn leven,
zo lang het, op eene rechtmaetige wys, gefchieden kan, te beveiligen ; en den marteldood , zonder noodzaeke , te gemoet te loopen, gelyk veelen gedaen hebben, is alleszins te veröordeelen. Maer het vluchten van athanasius fchynt ons lafhartigheid geweest te zyn , gepaerd, met gebrek van vertrouwen op de Goddelyke voorzorg. Hy was nu , in het geval, dat hy zich had behooren te verblyden , verwaerdigd te worden , om , voor den naem van den Verlosfer, te fterven , naer het voorbeeld der Apostelen , Hand. V:
41. Phil. II: 17. Immers het gedrag van
den Bisfchop firmds , door augustin o s (z) aengeteekend , was veel lovwaerdiger. Hy had eenen man verborgen, welken de bedienden van den Keizer zochten, om hem in de gevangenis te fluiten. Desweegens gevraegd zynde , had hy zich en den <man kunnen redden, door zoortgelyk eene onwaerheid te fpreeken , als tot welke athanasius de toevlucht nam; maer hy verklaerde openhartig, dat hy den man verborgen had, en hem niet ontdekken wilde. Men poogde hem daer toe, door uitgezochte py-
( 2) Dl Mendac. O 13. XI. DEEL. H 5.



122 OVER DE ZEEDENLEER
nigingen, te noodzaekeo ; maer hy ftondt deeze fmerten door, mee eene onverfchrokkene fiandvastigheid. Men tracht hem vervolgens, tot den Keizer, die de grootmoedigheid van den Bi>fchop bewonderde, tn den man, wel. ken hy befchermt had , verfenoonde.
Had ajhanasiüs even zo oprecht en heldhaftig gehandelt, zou zyn verëeringswaer. dig gedrag den moordenaer hebben kunnen befchaemen ; of immers hy zou de Christenen van zynen tyd meer gedicht en in het geloov bevestigt hebben.
C. Men zou, vervolgt men, zich tegen de lievde , welke men zynen Naesten verfchuldigd is , bezondigen , wanneer men zich niet zomtyds veröorloovde onwaerheeden te fpreeken. „ Iemand gedienstelyk eenige dingen te „ doen gelooven tot zyn beste , kan men „ niet tot leugens brengen. Wyl het goede „ gebruik van de fpraek, in het algemeen , „ is , het welzyn van de menfehelyke Maet„ fchappy te bevoorderen ; kan men niet „ kwaed keuren , dat zommigen eenige vein„ fery gebruiken , uit een beginfel van recht„ vaerdigbeid en lievde, zonder eenig belang, 4, en op eepe wys, welke baerblykelyk itrekt, ,, tot welzyn van den naesten, zonder voorts „ eenig kwaed te doen" (a).
De
I. c. IV Deel. p. logies.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 12$
De voorönderftelling , welke de grond is van deeze redeneering, dat het goede gebruik van de Jpraek , in het algemeen, is , het velzyn van de menfchelyke Maetfchappy te bevoorderen , hebben wy reeds boven wederlegt. Dan is het gebruik der fpraeke goed, wanneer hec, aen het oogmerk , beantwoordt. Nu is het oogmerk , waer toe God ons , met de fpraek , bevoorrecht heeft, de waere mceningen van ons hart, aen anderen, mede te deelen ; en . Hy, die lust heeft tot waerheid in het binnenfte, Pf. LI: 8 , wil, dat wy Hem daer in zullen naervolgen.
Men is gewoon, ter opheldering en bevestiging, zich, op voorbeelden, te beroepen, byzonder van Geneesheeren. Deeze, zegt men , kunnen zich, by de zieken , zonder hen te benadeelen , niet onthouden, van meenigmaelen onwaerhceden te fpreeken. Wanneer zy eenen kranken altoos zeggen wilden , wat zy van den ftaet zyner ziekte dachten , zouden zy hem dikwyls dermaeten ontltellen , dat de geneesmiddelen krachteloos, en de kwaelen ongeneesbaer wierden. — Dan deeze en dergelyke voorbeelden bewyfen niets meer, dan dat men niet verplicht zy , en het niet altoos raedzaem zy , alle waerheid te zeggen, maer geenszins dat het fpreeken van onwaerheeden geöorloovd zy. Verftandige Geneesheeren zullen, ia dergelyke gevallen , zeer
XI. DEEL.



'IH OVER DE ZEEDENLEER
wel weeten , hoe zy eenen kranken , met een algemeen antwoord, zulleb te vreede HelJen ; zonder dat zy nooJig hebben zich van onwaerheeden te bedienen. Voeg er by , dat een Geneesheer , wanneer deeze leer ,' omtrent de geöorloovheid der gedienftige leugens, algemeen werdt aengenoomen , alle vertrouwen , by de kranken , geheel verliezen zoude , en ook dan niet geloovd worden , wanneer hy de waerheid fprak. Voor het
overige kan ik niet voorby , nog aen te merken , dat de Christelyke iievde eenen weldenkenden Geneesheer zal aenfpooren , om eenen kranken , wanneer hy zynen toeftand gevaeriyk oordeelt, by tyds te waerichouwen , ten einde de lyder niet zorgeloos zy, omtrent zyne eeuwige belangen.
EindeJyk moeten wy er, om, op alle voorbeelden , welke men nog zoude kunnen by brengen, te antwoorden , nog by voegen, dac er een middenweg zy, tusfchen liegen en de waerheid te fpreeken , welken een Christen zomtyds mag en moet inflaen , naemenlyk te
zwygen. Hier in is de Heiland ons voor-
gegaen. Wanneer de Pharizeeuwen eene overfpeehter tot Hem brachten , en eene zeer beüenkelyke vraeg voorftdden , mee het boos. aertig oogmerk , om Hem , in zyne redenen , te verftrikken , zeide Hy : die van u zonder zonde is, werpe den eerjlen Jleen op haer; voorts
zweeg



DER OPENBAERING. VUL BOEK. I2J
zweeg Hy ftil, en liet hunne listige vraeg geheel onbeantwoord , Joh. VIII: 3-7- Toen Hy , by eene andere gelegenheid, gevraegd werdt, door welke macht Hy zyne wonderen verrichtte , en het niet tydig oordeelde , de waerheid te zeggen , antwoordde Hy, met eene andere vraeg , en befliste niets, Matth. XXI: 23-27.
Kortom een Christen houde , ten aenzien van alle ongepaste en onbefcheidene vraegen , deezen regel in het oog, dat men altoos de waerheid moet zeggen , maer dat meu tevens nimmer liegen mag.
0. Men beroept zich wyders , op de Heilige Schrivten , in welke de gediecftige leugens , in verfcheidene plaetfen , zouden goedgekeurd en gepreefen worden. Men brengt een aental van perfoonen by , die , van wegens hun geloov en Godsvrucht, zeer geroemd worden , en , in gevallen van nood, onwaerheeden ge» fprooken hebben ; van abraham , Gen. XU: 12-20. XX: a ; van rebecca en jacoh , Gen. XXVil: 8, 24; van de Egyptiiche Vroedvrouwen, Exod. I: 19-21; van mose Exod. V: 1 - 3 ; van r a c h a.b , jof. II: 4 ■ 6; van ja el, Richt. IV: 13; van samuel,
1 Sam. XVI: 2-5; van jonathan, 1 Sam. XX: 28, 29 j van david, i Sam. XXIX; van micha, 1 Kon.'XXII: 15; van eliza,
2 Kon. VI: 19, 20; van jeremias, Jer.
XI. DEEL.



I2Ö OVER de ZEEDENLEER
XXXVIII: 27; en van den Apostel paueu», Hand. XXIII: j.
a. Wy antwoorden , in het algemeen . dat voorbeelden alleenlyk leeren , wat gefchied zy , maer niet wat er behoort te gefchieden. Gebeurde zaeken zyn geene Wetten , maer moeten, naer de Wetten , beoordeeld worden. Derhalven kunnen alle de aengehaelde voorbeelden niets bewyzen, ten zy zy tevens uitdrukkelyk worden goedgekeurd (b).
b. Wy zullen daerom de bygebrachte gevallen wat meer byzonder befchouwen, en onderzoeken, of zy goedgekeurd, en , als voorbeelden ter naervolging , aengepreefen worden.
1. abraham gav zyne Echtgenoote, om haere eer en zyn leeven te redden , uit voor zyne Zuster , Gen. XII: 14-ao ; en nimmer is iemand meer , van wegens zyn geloov en Godsvrucht , gepreefen , als deeze abraham. — Wy antwoorden sar ai was waerlyk, in zeekeren zin, de zuster van abraham, zynde zyns Vaders kleindochter. Te weeten terah, de Vader van abraham, heeft twee vrouwen gehad , de eene was de moeder van haran, en de Grootmoeder van sarai; de andere was de moeder van abraham. Gevolgelyk was sarai de dochter
van
(«0 MIII.BR 1. C. p. ÖI?.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. I27
van haran, den halven broeder van abraham , en in zo ver de Zuster van haeren
Echtgenoot, Gen. XX: 12. Dan, reet
dit alles, kunnen wy het gedrag van den Aerts vader , in dit geval, geenszins goedkeuren ; hy bedroog den Koning van Egypten , en betoonde een blykbaer wantrouwen, aen Gods Voorzienigheid , en Voorzorg. Evenwel bediende hy zich naderhand nog eens, van deeze Jaekbaere kunstgreep, Gen. XX:
2. De beiden fche Vorst zelvs veroordeelde zyn gedrag, Gen. XX: 9, 10.
Wy leeren er uit, dat de grootfte Geloovshelden , wel verre van volmaekt geweest te zyn , meede hunne gebreeken en zwakheeden gehad hebhen. Wy zien hier derhalven j, eene zeer natuurlyke afbeelding van de ver„ voerende macht der vrees, en andere fterke
3, drivten , zelvs over de beste gemoederen ! „ een tafereel tot ODfe waerfchouwing en „ verneedering, maer geen voorbeeld ter naerj, volging! eene gefchiedenis , die de men»
fchen, in den perfoon van eenen der groot„ ilen hunner , verneedert , en de genaede 3, en wysheid Gods verhoogt! In ftee dat wy „ alleen geloovcn, en des Allerhoogften hulp,
met eene kinderlyke gelaetenheid , mogten ,j verwachten , breeken wy ons hoofd , met „ middelen , om ons te redden ; dewelke, „ zullen zy hunne werking doen, doorgaends
1U deel.



Ï28 OVER DE ZEEDEN LEES
„ gevaerlyker zyn , dan het kwaed, waet 3, van zy ons moesten ontheffen" (c).
2. Het zelvde antwoord geeven wy, op het voorbeeld van redecca en jacob, die den ouden isaac, voorbedachtelyk bedroogen,
Gen. XXV1J: 8. Dit allerfchandelykst
bedrog kan , uit aenmerking der omftandigheeden wel eenigszins verfchoond , maer geenszins goedgekeurd en vrygepleit worden.
Ja maer, zegt men, God heeft evenwel deezen bedrieglyken handel goedgekeurt, en isaacs zeegen, welken jacob, door listig liegen en bedriegen , had weeten machtig te worden , met de daed bevestigt. Het is zo ; God heeft deezen zeegen bevestigt, maer geenszins de verachtelyke kunstgreepen van jacob goedgekeurt. In tegendeel, beide reeecca en jacob hebben, in het vervolg, gevoelige blyken van het Goddelyk ongenoegen , over de laekbaere middelen , van welke zy zich bedient hadden, kennelyk ondervonden. Voor het overige, liet God, in dit geval, gelyk doorgaens, aen de menfchelyke natuur, haeren vryen loop, en maekte dit bedrog , door zyne altoos heilige en wyfe beiluuring, tot zyn oogmerk dienstbaer (d).
3. Het voorbeeld van de Egyptifche Vroed-
yrou-
. (O 1IILLER 1. C. p. 6l8.
{d) fybelrerkl. i Deel. p. 156—■



DER OPEHBAERING. VUL BOEK. ISO
vrouwen heeft meerderen fchyn , Exod, I: 19 - ai. Maer, wanneer wy de zaek meer van naby befchouwen , krygt zy eene geheel andere gedaente.
De Egyptifche Vroedvrouwen hebben in de daed niet geloogen. Zy berichtten den Koning wel niet alle waerheid, maer het gene zy zeiden , van den voorfpoed der Israëlitifche vrouwen , in het baeren, was overëenkoomlisg , met de waerheid , en tevens zeer gefchikt, om den ontmenschten Koning , van zyn moorddaedig bevel, als iets, het wellc geheel onuitvoerbaer was, te doen afzien. Ook zegt mose geenszins, dat de Vroedvrouwen gezeegend wierden , om haere leugen , maer om dat zy God vreesden, en geen bevel, het welk, met de menfchelykheid zelve, ftrydig was, volbrengen wilden, Exod. I: 20,
af . • Zelvs verönderiïeld zynde , dat de
Vroedvrouwen , in dit geval, geloogen hadden , dan nog zouden zy zich in zo verre bezondigt, en haere pryswaerdige daeden , in het weigeren van gehoorzaemheid , aen een ongehoord bevel , om welke zy gezeegend werden , zeer leelyk bevlekt hebben (e).
4. mose verzocht den Koning pharao, dat hy den Israë lieren vergunnen zoude, «enen tocht van Hechts drie daegen, ja è
(e) bonvoust Triumphe de la yeriti'X. c. p. 2<&xi. DEEL. I



I30 OVER DE ZEEDENLEER
woestyne, te doen , om den heer een Feest te vieren , terwyl hy voorneemens was , dit volk , voor altoos, uit Egypten te voeren, en naer Kanaan te brengen , Exod. V: 1-3. Was dit niet voorbedachteiyk liegen ? vraegt men.
mose handelde, in dit geval, zeer voorzichtig. Hy begon , met eene vraeg, welke de Koning ligtelyk had kunnen inwilligen ; en wanneer hem dit verzoek was toegeftaen, zou hy zyne begeerte , van flap tot flap , verder hebben voorgeflelt.
5. Het gedrag van rachab , in het verbergen der verfpieders . Jof. II: 16, wordt, als eene vrucht van haer geloov, en eene lovwaerdige daed , goedgekeurd, Hebr. XI: 31- Jac. II: 25. Evenwel had zy de afgevaerdigden des Konings van haere Stad, door eene voorbedachte leugen , bedroogen , zeggende, dat de verfpieders waeren wechgegaen, en ligtelyk zouden kunnen ingehaeld worden.
rachab heeft geloogen, en deeze misdaed wordt geenszins goedgekeurd. Zy wordt alleenlyk gepreefen , wegens haer geloov , 'aen de belovten , welke God aen Israël gedaen had, en haer vertrouwen , dat Hy Israël , in het bezit van Kanaan , ftellen zoude. Het beginfel derhalven, uit het welk zy werkte, en het oogmerk, het welk zy bedoelde, was goed , maer de middelen a van welke zy zich
be-



DER OPENBAERING. VIII. boek. 131
bediende, waeren laekbaer. Zy werd daerorh wel gepreefen , over het beveiligen der verfpic» ders , maer niet over alle de byzonderheeden , welke daer meede gepaerd gingen. Alleenlyk waeren de omftandigheeden, in welke zy verkeerde , van dien aert, dat zy deezen misftap aenmerkelyk verfchoonen (ƒ).
6. jAër- bedroog den vluchtenden Veldheer sisera , door hem veiligheid , in haere tente, te belooven, en hem kort daerna van kant te maeken , Richt. IV: 18.
Wanneer deeze Vrouw, toen zy den Veldheer in haere tente noodigde , het voorceemen gehad heeft, om hem van het leven te berooven, heeft zy zich, aen eene fnoode geveinsdheid , fchuldig gemaekt, en kan zy , in dit opzicht, niet verfchoond worden. Dan het is ons zo voorgekoomen, dat zy, in den beginne, geenen toeleg gehad hebbe, om sisera te vermoorden, ook konde zy niet weeten, dat zy daer toe gelegenheid hebben zoude. Zelvs waeren de werktuigen , welke zy, tot het ombrengen van sisera, gebruikt heeft, van dien aert, dat dezelve , de zaek van vooren befchouwd, niet gefchikt hadden
' (ƒ) bonvoust k c. 1. ii. C. 8. miller i. c. vii Deel. p. 622. hamelsveld BybelveïkK iii DseU p. 157— tis Christen ii Deel, p. 261-263,
xi. deel. I 2



I32 OVER DE ZEEDENLEER
kunnen geoordeeld worden , dat eene zwakke vrouw daer door eenen dapperen Krygsman zoude van. kant maeken. Toen de Veldheer, in eenen diepen flaep , gevallen was , kwam jAëL eerst op het denkbeeld, om hem te dooden, en werdt zy daer toe , door eene bui* tengewoone aendrivt, opgewekt (g~).
7. Vooral beroept men zich , op het voorbeeld van samüll , het welk den Heer sau4RIN van zo veel gewicht toefcheen , dat hy, dit geval behandelende, eene opzettelyke verhandeling fchreev , om te bewyfen , dat onwaerheeden te fpreeken, in zommige geval* len , geöorloovd zy.
De Propheet kwam te uethlehem, mee voorneemen, om da vin, tot Koning van Israël, te zalven ; maer om het zwaerd van saul te ontwyken, gav hy voor, dat hy alleenlyk gekoomen was, om te offeren, 1 Sam. XVI: 2-j. Ondertusfchen heeft saMuel, in dit geval, niet geloogen. Hy fprak wel niet alle waerheid, daer de voorzichtigheid hem geboodt, zorg te draegen , dat zyn hoofdöogmerk , voor als nog, niet openbaer wierd; ook had niemand recht, om daerömtrent eene verdere opening te vorderen. Maer, in zyn antwoord , op de vraeg der Overheeden van Bethlehem, fprak hy vol-
koo<
(O BytelverU. V Dief, p. 2;3.



DER OPfiNBAERING. VIII. BOEK. I33
fcocmen waerheid, dat hy gekoomen was, om den heer offerande te doen (//)•
8. jonathan was, in de noodzaekelykheid , van of zynen halsvriend david te verraeden, of de toevlucht te neemen , tot eene leugen ; en, om dat hy het eerfte ftry dig oordeelde, met de lievde en de rechten der vrkndfchap, koos hy het laetfte, 1 Sam. XX: 28, 29. „ Hy hieldt het, (zegt de Heer miller) „ voor onmogelyk, davids leevea „ te redden, by aldien hy zynen Vader niet,
of door de laetfte wys , of door eene dub„ belzinnigheid, om den tuin leidde. De „ eerfte weg kwam hem , als eene rechtere ,
nog beeter voor , en mogelyk boodt zich „ ook deeze uitvlucht hem allereerst aen, „ en hy had zich niet genoeg, in de kunst, „ den Hoven anders eigen , geöeffent; zich, ,, op eene dubbelzinnige wys , en met kun-,
ftige draeijen , vaerdig uit te drukken" (q.
jonathan openbaerde, in zyn gedrag, omtrent davjd , een alleraengenaemst en lovwaerdig karakter , daer hy deezen zynen vriend bleev beminnen , offchoon hy wist» dat hy hem het recht, op den throon vaa Israël , zou moeten afftaen , en in de fchïk»
(ft) BONVOUST la C. 1. Ia CSp. 7- 10, l8«20.
(i) MiLiEa 1. e. VII Deel. p. (5oo, Col. v XI. DEEL. I £



134- OVER DE ZEEDENEEER
lingen der Voorzienigheid, hoe ongunflig ook voor zynen perfoon , volkoomen beruscte. — Ook heeft hy , in het bedoelde geval, niet geloogen. cavid had hem verzocht, naer zyne Vaderilad Bethlehem te moogen gaen, om dat er , in zynes Vaders huis, naer jaerlyks gebruik , een familie maeltyd, gepaerd met danköfferen , ltondt gehouden te worden; hy kon daerom niet tegenwoordig zyn , by het Feest , het welk Koning saul , by gelegenheid der nieuwe maen, geeven zoude; en, van dit zyn wechblyven , begeerde hy , dat jonathan gebruik zoude maeken , om de gezindheid van zynen Vader te ondertasten, i Sam. XX: 3-8.
jonathan fprak derhal ven de waerheid, wanneer hy, op de vraeg van zynen Vader, waerom david op zyn Feest niet verfcheenen was, antwoordde, david begeerde van my ernjtiglyk naer Bethlehem te moogen gaen, en hy zeide, laet my toch gaen: want ons geftacht heeft een offer in de Stad , en myn broeder heeft het my zelvs gebooden ; heb ik nu genaede in uwe pogen gevonden, laet my toch ontflaegen zyn , dat ik myne broeders zie; hierom is hy , aen des Konings tafel, niet gekoomen, 1 Sam. XX: 28 , 29.
9. david zelvs, zegt men , die man naer Goas hart , gav een zeer bedrieglyk antwoord t



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 135
woord, wanneer hy, de toevluchc genoomen hebbende, tot de Philiftijnen , by aohis hunnen Overften , de vertoonlcg maekte van onvergenoegd te zyn , dat hy niet, met de Philiftynen , tegen zyn eigen volk, mogt optrekken , zeggende : wat heb ik gedaen ? of wat hebt gy, in uwen knecht , gevonden , van dien dag af, dat ik , voor uw aengezicht, geveest ben , tot deezen dag toe, dat ik niet zal gaen , en Jtryden , tegen de vyanden van mynen . heer den Koning? 1 Sam. XXIX: 8.
Dit zeggen van david was zeeker dubbelzinnig en niet te pryfen. Evenwel waeren de omftandigheeden van dien aert , dat men er genoegzaeme redenen in vinden zal, om , in dit geval, iets toe te geeven, wanneer alles, met de geftrengfte regelen van openhartigheid",
niet kan overeengebracht worden. Onder-
tusfchen laeten zich de oorfprongelyke woorden , van welke david zich bediende , zonder dezelve eenig geweld aen te doen , zo vertaelen , dat zy een gewillig aenneemen van zyn ontflag behelfen , gepaerd, met eene veröntichuldiging van zyn gehouden gedrag. Op deeze wys naemenlyk : Wat heb ik ge. iaën ? of wat hebt gy , in uwen knecht, gevonden, van dien dag af, dat ik, voor uw aengezicht , geweest ben , tot deezen dag toe ? koe het zy , ik zal niet gaen en Jiryden , tegen de vyanêen van mynen heer den Koning ,
xi. deeu I 4



1$6 OVER DZ ZEEDENEEER
maer my, aen uw bevel, gewillig onderwerpen (*).
10. De Propheet micha heeft den Koning Achab niet, door onwaerheeden , bedroegen , maer de voorzegging der Propheeten van Baal befchimpt, wanneer hy , op de vraeg van den Koning, zullen wy, naer Ra* tnoth in Gilead Un Jtryde trekken , of zullen wy het nalaeten. ? fpotsgewys antwoordde , trek op , en gy zult voorfpoedig zyn: want de heer zal hen in de hand des Konings geeven , i Kon XXII: 15. Hy wilde, door deeze fpotterny, den Koning ach ais , het dwaefe van zyne afgodifche begrippen onder het oog brengen ; die ook aenftonds, uit zyne houding, bemerkte , als meede uit den toon , op welken hy fprak, dat hy dén draek ilak, met de guniiige voorzeggingen der Propheeten van Baal, vergel. vs. 16.
11. Wyders beroept men zich, op het gedrag van den Propheet eliza , die de Syriers, door eene leugen , zoude bedroogen hebben , wanneer hy , tegen zyn beeter weeten aan , aeide ; dit is de weg met , en dit is de Stad niet, volgt my naer, en ik zal u leiden, tot den man* welken gy zoekt; brengende hen onder* tusfehen binnen Samaria, 2 Kon. VI: 19. (I).
eliza
(ty ByhelyeM. vi Deel. p. 282, 283. CO Bybehetkl. vii Deel. p. 274,—■



DER OPENBAERÏNG. VUL BOEK. I37
eltza heeft, in dit geval, niet geloogen. — Hy had de Syriers, door een wonderwerk * met blindheid, geüaegen , zo dat zy eerst zaegen, toen zy te Samaria gekoomen, en hunne oogen geopend waeren. De verblinde Syriers gingen naer Dothan , om hem te zoeken. Daerom zeide hy , dit is de iveg niet , daer de Stad is ; en daer in fprak hy , naer waerheid. Hy , de man , welken de Syriers vangen wilden, ftondt zelvs voor hen, zonder dat zy hem kenden. Waeren zy derhalven , naer Dothan , gegaen , dan zouden zy hem niet gevonden hebben , maer, langs eenen verkeerden weg, en naer eene verkeerde Stad,
gegaen zyn. Hy voegde er by: ik zai
u leiden , tot den man , welken gy zoekt ; en dit deedt hy ook, met de daed, brengende hen , binnen Samaria, alwaer hunne oogen geopend wierden, zo dat zy den man , welken zy zochten , voor zich zaegen Qm}.
12. Ook heeft de Propheet jeremia geene onwaerheid gefprooken. Ia zyn antwoord, aen de Vorlten van Juda, verzweeg hy wel eene zaek, welke hy niet verplicht was te openbaeren ; maer , met dit alles, fprak hy de waerheid , in het gene hy verklaerde , Jer. XXXVIII: 27. Hy ontdekte , op raed van
(,■?;) bonvoust 1. c. 1. 11. c. 9. p. ï.36, 137. Bybtl* ver/cl. VII Deel. p. 347, 348.
XI. deel. I j



138 OVER DE ZEEDENLEER
den Koning zeiven , verg. vs. 25, 26. fiechts een gedeelte van het gefprek , het welk hy met hem gehouden had; en niemand had recht, om hem een volleedig bericht, van de geheele onderhandeling , af te vorde. ren (n).
13. Eindelyk beroept men zich , op het voorbeeld van den Apostel pauxüs , die , tegen de waerheid , verklaerde, dat hy' den Hogepriester niet kende, Hand. XXill: 5. Het is onmoogelyk, zegt men, dat hy den eerften perfoon , in den Joodfchen Kerkftaet, met zoude gekent hebben.
Dan het is zeer ligt te begrypen , dat de Apostel den Hogepriester in de daed niet gekent hebbe. Aen zyne kleeding , was by
met kenbaer. Daer te boven was de Joodfche Raed niet plechtig vergaederd ; alle de leedea waeren, ten huife van den Overften der Romejnfche bezetting, ontbooden ; zy zaeten , onder eikanderen , zonder rang waer te neemcn ; zo dat pavlvs niet weeten konde , wie de Voorzitter waere , gefield al, dat de Ho-
gepriesters altoos Voorzitters waeren. i
• Voeg er by , dat het Hogepriesterambt thans open flondt , en dat ananias de ftoutheid had, zich de rechten van die waftdigheid aen te maetigen. Indien derhalven paolus al dee-
zen
(*} BONVOUST 1. C. 1. II. C. 9. p. i37.139.



der openbaering. VIII. boek. I39
zen ananias van aengezicht mogt gekent hebben , wist hy evenwel niet, dat hy Hogepriester was, en als zodaenig moest geëerbiedigd worden (0).
2. Bchalven door allerlei zoort van leugens , kan men nog , op veelvuldige wyfen, met de to;ng , zondigen , zo in het fpreeken , als in het zwygen. In het gebruik van het Spraekvermoogen , heeft een Christen de uiterfle bedachtzaemheid noodig. Indien iemand onder ulieden dunkt , dat hy Godsdienftig is , (fchryvt Apostel tacobus) en zyne tong niet in toom houdt, maer zyn hart verleidt, deezes Godsdienst is ydel , Jac. 1: 20". Wie het leven wil lievhebbsn , en goede daegen zien , die Jlille zyne tong van het kwaed , en zyne lippen , dat zy geen bedrog fpreeken , 1 Petr. III: 10.
A. In het fpreeken , zondigt een Christen , zo meenigmaelen hy iets onbedachtzaems en wanvoeglyks zegt; zo meenigmaelen hy fpreekt zonder te bedenken , of het overëenkoomt met de omltandigheeden van tyd en plaets, of zyne woorden nuttig en aengenaem zyn ; zo meenigmaelen zyn woord niet is, in aengenaemheid, en met zout befprengd, Col. IV: 6; en dat alle zot geklap behoore, tot de dingen, welke eenen Christen niet betaemen, heeft geen betoog noodig, vergel. Eph. V: 4.
(0) Dybelverkl. XXI Deel. p. 42i. JI. deel.



140 OVER DE ZEEDENLEER
Dan laeten wy de meer byzondere ondeugden , welke men, in het fpreeken, begaea kan, wat naeder aenwyfen. Hier toe brengen wy de Geveinsdheid , de Vlekry , het Bedrog , de Dubbelzinnigheeden , de Achterhoudingen, alle Onbefcheidenheii, het Schelden, de Twistzucht , en de Schersferyen.
A, De Oprechtheid is een der flerkfte banden van de Maetfchappy. Daer deeze verloo. ren is, moet men alle menfchen befchouwen , als vyanden, die zich toeleggen , om ons té verfchalken. De Oprechtheid is eene vrucht der Christelyke lievde. De lievde zy ongeveinsd, (fchryvt AULVS) Rom. xjj. p> nu is de Geveinsdheid, waer door men zich, met woorden , houding , en daeden , anders vertoont , dan men gefield is, of eene zaek anders voorflelt, dan zy waerlyk is , het te. genövergefblde van de Oprechtheid. Er is geene ondeugd, tegen welke de Heiland zich zo zeer verzet heeft, als tegen de Geveinsdkeid; en nimmer bediende Hy zich, van zulk eenen fcherpen toon , in zyne beftraffingen , als wanneer Hy de Geveinsdheid der Pharizeeuwen ten toon ftelde, Matth. xxiii:
13. Gy Jlangen, (zeide Hy tot deeze
haetelyke Veinsaerts) gy adderen gebnedfels, hoe zoudt gy de helfche verdoemenis ontvlieden ? Matth. xxiii: 33. Maer men vraege, of alle flag van Vein-



DER 0PENBAER1NG. VIII. BOEK; 141
Jery, in alle gevallen, ongeöorloovd zy ? In het algemeen antwoorden wy , dat alle veinfery , wanneer men daer door anderen zoekt te bedriegen en te benadeelen , buiten twyffel zondig zy , als zynde blykbaer Itrydig , met de Lievde. Maer men is niet altoos verplicht, zyne gedachten en gevoelens te verklaeren, en dit verzwygen moet niet, tot het Vein~ Jen, gebracht worden ; het is een voorzichtig verbergen van zyne meening , om anderen nuttig te zyn. De gevallen , in welke men zyne waere meening geheel of ten deele mag en moet verzwygen , zyn voornaemenlyk de volgende.
a. Wanneer niemand nadeel heeft, by het verbergen van onfe meening. Wanneer ik zeekere begrippen heb , by welker openbaermaeking niemand belang heeft , en , door welker verzwyging, niemand benadeeld wordt, mag ik dezelve verbergen. Maer vordert het nut van anderen , dat ik myne gedachten bekend maeke , dan is het verbergen misdaedig.
, De veinfery van petrus was daerom
zeer te veröordeelen , om dat zy allerfchaedelykst was , en de Christenen uit de Heidenen, die niets met mos es Wet te doen hadden , daer door verleid werden , om de afgefchafte plechti^heejen van mos es Wet te onderhouden. Deeze was ook de reden,
%l. DEK..



142 over de zeedeneeer
dat paolus hem openlyk beftrafte . Gal. II: ii-14.
$. Wanneer het verbergen van onfe mee-
ning nuttig is , voor anderen. Eene
Christen vrouw, by voorbeeld, die, door eenen onbefchofcen Echtgenoot , daegelyks mishandeld wordt, doet zeer verflandig, wanneer zy haer leed ontveinst, om de eer van haeren man , en van haer huis, op te houden ; en zy handelt veel edelmoediger, wanneer zy de zaek, in haer eenzaem bidvertrek, God vertrouwelyk aenbeveelt, dan dat zy haer verborgen leed, tot fchande van haer huis , openbaer maekt.
Zulk eene ontveinfing van hunne gevoelens prees paulus , den meer gevoorden Christencn aen, die verzeekerd waeren, dat het onderfcheid van fpyfen was wechgenoomen , wanneer zy daer door den aenftoot van zwakkere broederen konden voorkoomen , Rom. XIV: 19-23. Hy zelvs had zich, in dit ger val, wel willen fchikken , naer de zwakhee. den der Jooden , die nog aen de Wettifche plechtigheeden verflaevd waeren , en, onder de Jooden verkeerende, op de Joodfche wys geleevt; om des te. meerderen ingang te heb» ben , in hunne gemoederen ; te meer om dat zy, tot het Christendom bekeerd zynde, met er tyd wel beeter doorzicht krygen zouden ,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 143
den , in de Christelyke vryheid. Zelvs was hy allen alles geworden , en had zich, zo veel het maer , met een goed geweeten , gefchieden konde, naer aller vooröordeelen en neigingen , gefchikt, op dat hy, door deeze toegeevenheid , immers eenigen behouden zoude; i Cor. IX: 20-22.
Ondertusfchen wyst het zich van zelvs, dat het een alleszins laekbaer en verfoeilyk veinfen zy , wanneer men het gene men van God en den Verlosfer, in zyn hart, gevoelt, uit vrees voor fmaed of lyden, lafhartig verbergt.
7. Men mag zyne gevoelens en voornee» mens , voor eenen tyd, verbergen, met oogmerk , om iemand te beproeven. Zo handelt God zelvs, ten aenzien van zyne gunstgenooten, wanneer Hy de kracht van hun geloov , en de oprechtheid van hunne lievde , beproeven wil. Men heiïnnere zich het voorbeeld
van abraham , Gen. XXII. Een verftan-
dig Vader neemt dikwerv de houding van geftrengheid aen , om zyne kinderen , in hunnen plicht , te houden. — Hier toe behoorde ook de wyfe inval van Koning salomo, toen hy zich hieldt, als of hy het kind, over het welk twee vrouwen twistten, wilde laeten doorhakken , om te ontdekken , wie de moeder van dat kind waere , 1 Kon. III: 16-27.
Behalven in deeze drie gevallen, is het
xi. d2e.i,»



144 OVER DE ZEEDENLEER
veinfen eene zeer verfoeilyke ondeugd, door welke men de waerheid verkracht, en zynen broeder bedriegt ; en zy wordt nog verfoeilyker, wanneer men zich, door dit middel , ten koste van eenen anderen , zoekt te bevoordeden.
Men vraegt nog, of het gedrag van,david, die, voor Koning ach is veinsde, dat by krankzinnig waere, verdient gepreefen te worden ; en of de Krygslisten geöorloovd zyn ?
1. De veinfery van david , die zich, voor de woede van saoe, tot achis, den Koning der Philiftynen , gevlucht zynde, aenftelde , als of by uitzinnig waere , i Sam. XXI: U -15 , was zeer te mispryfen ; en een duidelyk bewys van ongeloovig wantrouwen , op de Goddelyke hulp en voorzorg , welke hy reeds zo meenigmaelen, in de meest dringende gevaeren , ondervonden had.
2. Omtrent de Krygslisten, is eene naedere
bepaeling noodig. Er worden naemenlyk,
in den oorlog, wel bedriegeryen gepleegd, en kunstgreepen gebruikt , welke, hoewel zy , als Krygslisten , verfchoond worden , evenwel laekbaer zyn, en met de voorbe. dachte leugens, met welke men anderen misleidt , in eenen rang ftaen. Maer dan zyn de Krygslisten geöorloovd , wanneer zy beftaen in eene voorzichtige verberging van het voorneemen des Veldheer*. Trouwens .gelyk nie-
mand



DER openbaering. VIII. boek. 14. ƒ
mand verplicht is, alle zyne voorneemens, in de gemeene verkeering , te ontdekken, zo is men nog minder gehouden , om de maetregelen , welke men neemt , ter verdeediging van zyne rechten en voorrechten , aen eenen vyand te openbaeren.
Van zulk eene Krygslist bediende zich Josoa, om de Stad Ai te bemachtigen, op Gods uitdrukkelyk bevel. Hy plaetfte eenige manfchap , in eene hinderlaege , achter de Stad , om, wanneer de bezetting van Ai eenen uitval deedt, ten einde hem, die den fchyn zou aenneemen van te vluchten , te achtervolgen , ter Stad in te rukken , en dezelve in brand te fteeken, Jof. VIII: 1-29.
In dit geval heeft zich Israëls Veldheer geenszins , aen een laekbaer bedrog, fchuldig gemaekt. Hy heeft alleenlyk zyn voorneemen en oogmerk verborgen , het welk hy zeekerlyk niet verplicht was, aen den vyand te openbaeren. Maer het was eene onverfchoonbaere onbedachtzaemheid der vyanden , dat zy, by het vervolgen der Israè'lleren, die den fchyn aennaemen van te vluchten , de Stad , van bezetting, geheel ontbloot had. den ; en het was een zeer lovwaerdig beleid in josua , dat hy de vyandige Stad overrompelde , om zyn volk, zo veel moogelyk was , te fpaeren (p).
(p) Bi'Nvotjsr I, c. p. 140-142. xi. UEEL. K



I4Ö OVER DE ZEEDENLEEH
Eindelyk hebben wy er, omtrent de ver-; foeilyke huicbelary , nog by te voegen , dat er geene verkchtelyker menfchen zyn , dan die, van het veinfen, eene kunst maeken, en zich daer in oeffenen. Deeze kunst van veinfen is eene doemwaerdige bekwaemheid , om onfen Naesten te verfchalken en te bedriegen , om zich dan eens van zyne onkunde, dan eens van zyne onbedachtzaemheid, dan eens van zyne ligtgeloovigheid, dan eens zelvs van zyne oprechtheid, te bedienen , aaermaete het de omftandigheeden medebrengen , om hem nadeel toe te brengen. £r zyn menfchen , vooral aen de Hoven , die de kunst van veinfen , onder de wetenfchap. pen van den eerflen rang, tellen ; die er eene hebbelykheid van verkreegen hebben, om , met houdingen en gebaerden, te liegen, cn de bedriegeryen, welke zy daer door pleegen , als heldendaeden , befchouwen. Hoe ontelbaer zyn de zogenaemde Intrigues , de listen , de laegen , de onderkruipingen, van welke zich wel afgerichte Veinsaerts bedienen , om hunne boosaertige oogmerken te bereiken.
Zelvs zyn er ondoorgrondelyke menfchen , die van alles geheimen maeken, nooit rechtstreeks antwoorden, op de vraegen, welke hun gedaen worden, en nooit ronduit zeggen, wat zy denken. Zulke karakters
zyn



DER OPENBAERÏNG. VIII. boek. 147
zyn haetelyk; om dat zy zelve bedrieglyk zyn, vertrouwen zy niemand, vol zynde van zich zelve, weeten zy niet, wat het is zynen Naesten liev te hebben. Indien zulke afgerichte Veinsaerts zelve geene guiten zyn , bezitten zy althans de Christelyke lievde niet, welke geen kwaed denkt , alle dingen geloovt, alle dingen hoopt , 1 Cor. XIII: 5, 7- salomo teekent de Veinsaerts als hoogstgevaerlyke lieden , zeggende : gelyk een, die zich veinst te raefen, die , ondèr dit voorwendfel, vuurfprankelen , pylen, en doodelyke dingen werpt.; alzoo is een man , die zynen Naesten bedriegt, en zegt; jok ik er niet meede ? Spreuk. XXVI: ^8, 19. De verkeerden van harte zyn dm heer een grouwel, Spreuk. XI: 20.
B. De Vleiery „ is zeer naeuw , aen de „ Geveinsdheid , vermaegfehapt. Wanneer ,, men iemand meer pryst , en hem hooger „ verheft, dan men weet, dat hy verdient, ,, fpreekt men tegen zyn hart ; men maekt „ zich aen leugen en bedrog fchuldig."
De Vleiery verraedt eene zeer laege ziel, en heeft haeren oorfprong , in de verfoeilyke
eigenbaet. Een grootmoedig Christen
geevt zynen Naesten den lov en de eer , welke hem toekoomt, maer hy blyvt , binnen de paelen van oprechtheid en befcheiden-
(2) II Deel. p. 305. XI. DEEL. K 2



148 OVER DE ZEEDENEEER
heid. Een vleier openbaert eene veracbtelyke laegheid ; hy voegt zich , in alles , naer de denk wys en neigingen van zulken, welker gunst hy zoekt te bejaegen, hy pryst alles , wat zy goedkeuren , by laekt alles , wat hun niet behaegt ; zelvs zal hy de zulken , mee lovtuitingen , verëeren , welke hy, in zyn hart , veracht. ——- Middelerwyl zoekt hy zyn eigen belang te bevoorderen , en zo drae hy niet meer, op gunften en voordeelen , rekenen kan , neemt het pluimftryken een einde. Hier van daen hebben lieden van eenen laegen en geringen ftand , voor geene vleiery, te vreefen. De pluimftrykers hebben niets van hen te hoopen. Matr veranderen de omftandigheeden ; wordt een arm en veracht man , tot den rang van ryke en aenzienlyke lieden , verheeven ; dan ontbreekt het hem , aen geene vleiers. Hoe meenig een Staetsdienaer, die van zyne waerdigheid en invloed beroovd werdt, heeft, by ondervinding geleert , dat de drom van vleiers, die hem , op de laegfte wys , hadden opgewacht, geehen den minften eerbied hadden , voor zyne perfoneele hoedaenigheeden, en alleenlyk hun voordeel bejaegden ?
De Vleiery is derhalven eené zeer verachtelyke ondeugd. Behalven dat zy, met de oprechtheid , en edelmoedigheid , vierkant ftrydig is, heeft zy ook zeer verdervelyke uitwerk-



DEIt OPENBAERING. VIII. BOEK. 149
werkfelen. ,, Een vleier overtreedt de wet „ der lievde allerblykbaerst; hy brengt zynen „ Naesten , in verkeerde denkbeelden , om-
trent zich zeiven ; hy brengt hem in ge^, vaer, om weezenlyke gebreeken, voor lof„ felyke daeden, te befchouwen ; en verhin„ dert hem in zo ver, om zich zeiven te „ verbeeteren" (r). Voeg er by , dat een laffe vleier , die alleen zyn eigen voordeel bedoelt, geene zwaerigheid zal maeken , om de fnoodfte wandaeden te bedryven , of ten minften goed te keuren, zo hy daer door zyn oogmerk bereiken kan. „ De Vleiery ver„ fterkt het kwaed , zet de befchroomden „ aen , om het te pleegen , en ligt er de
vervaerlyke buitenfchorsfe van af; waer „ door middelmaetige verdervelingen nog van ,, het zelve worden afgefchrikt. Men denkt
ligtelyk , dat men buiten gevaer de zulken „ kan naervolgen , die, fchendbedryven plee„ gende , goedkenners en voorftanders vin„ den" (O- Hoe 'veele onbedachtzaeme lieden zyn , door middel van laffe vleiers, die hen te hoog opvyfelden , en alle hunne bedryven , hoe misdaedig ook, goedkeurden, in het verderv gebracht ?
Wat wonder, dat de Heilige Schrivten
C?) II Deel. p. 305.
(.t) picTET J. C II Deel. p. 65Ö.
XI. DEEL. K 3



1SÖ OVER DE ZEED ENEËER
deeze ondeugd , zeer nadrukkelyk vooró'ordeelen ? De heer fnyde af alle vleiende lippen , de grootfpreekende tong , Pf. XII: 4. De mond van eenen vleier is gladder, dan booter, maer zyn hart is kryg; zyne woorden zyn zachter , dan oly , maer dezelve zyn bloote zwoerden , Pf. LV: 22. Een man, die zynen Naesttn vleit , fpreidt een net uit , voor desxelvs gangen , Spreuk. XXIX: 5. paulcs de Apostel waerfchouwde de Christenen te Rome, tegen zulke verleiders , die, niet bnfen Heer jesüs christüs, maer hunnen buik, dienden , en de harten der eeuvouwigen verleidden , ■door fchoonfpreeken en pryfen , Rom. XVI: 17 ; en hy zelvs kon betuigen , wy hebben nooit , met pluimftrykende woorden, omgegaen, 1 Thesf. H: 5-
C. Het Bedrog wordt , op zeer onderfcheidene wylen , gepleegd. Thans hebben wy bepacldelyk het oog , op het Bedrog, zo als het, tegen de Getrouwheid, overftaet. Deeze verfoei !yke ondeugd beflaet daer in , dat men het gene men beioovt heeft, niet ter uitvoer brengt.
Hier toe behoort de onbedachtzaemheid , in het belooven , zo dat men zich verbindt, tot iets, het welk men niet volbrengen kan , of niet volbrengen mag ; en vooral het opzettelyk bedrog , wanneer men zich verbindt tot dit of dat, zonder voorneemen , om bet
irn-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 151
immer uit te voeren. Hoe blykbaer is
het Bedrog ftrydig , met de wetten der Lievde cn rechtvaerdigheid , als meede met het nut van den Burgerftaet; hoe zou de Maetfchappy beftaen kunnen , wanneer de oprechtheid ge« heel verbannen was, en elk zich beyverde, om zynen broeder te bedriegen ? Bedingen , verdraegen , onderhandelingen , verbonden , zyn , in veele gevallen, volftrekt noodig ; maer deeze woorden zouden , wanneer het Bedrog algemeen werdt, niets beduidende klanken weezen. „ De onrechtvaerdigheid der „ geenen , die hunne belovten niet houden , , blykt hierin. (')• Zy misleiden de geenen , 9, die , zich op hunne belovten verlaetende , „ in gevolge van dezelve, zeekere maetregels „ ter hand geflaegen, en zelvs andere ver*
bintenisfen gemaekt hadden. Het is hen te „ bedriegen en te verraeden , op eene wys ,
welke niet alleen fmartelyk is voor hun , „ maer dikwyls groote ichaede toebrengt. „ (2). Het is een zeer verdervelyk voorbeeld „ in te voeren ; door het allerheiligfte , rae„ menlyk het goed geloov , te krenken. „ Want wat middel is er , om de menfchen „ te verbinden ? Waerop zal men vertrou„ wen ? Welken vreede zal men maeken ? „ En waerop zal men reekenen kunnen , tus„ fchen Vorsten en Volk, en Volk en Volk, „ en zo onder by zonderen , burger op bur-
XI. DEEL. K 4



Ij2 OVER DE ZEEDESLEER
„ ger, hoogen op Jaegen ; als men, met zyn ,, gegeeven woord, fpeelt ; en toezeggingen „ eenmael gedaen , niets acht ? Dit is alle „ gemeenfchap , alle verëeniging , verbree„ ken , en het menicheJyk leeven , tot eenen ftaet van wantrouwen , en eeuwigduuren„ den oorlog, weder te brengen" (t).
Byzonder is het Bedrog vierkant flrydig met de aengeleegene waerheeden , welke de Christenen gelooven ; deeze toch verplichten
hen , tot Getrouwheid. Een Christen
geloovt, dat God alweetend zy, en door. zie, tot in de binneniïe fchuilhoeken van zyn hart; hoe kan hy dan , onder deeze overtuiging , zynen Naesten bedriegen ? Hy beyvert zich, om Gods zeedelyke Volmaektheeden, in zynen ganfchen wandel naer te volgen ; maer God is waerachtig en getrouw , in het vervullen van zyne belovten. Zelvs is de overtuiging van Gods getrouwheid de grond van ons Geloov, en van onfe hoop , op de gelukzaligheid van het volgend leven : want des he er en woord is recht, en al zyn werk getrouw , Pf. XXXIII: 4.
De Heilige Schrivten veröordeelen allerlei zoort van bedrog, zeer nadrukkelyk. De vergaedering der huichelaeren wordt eenzaem; — zy ontvangen moeite, en baeren y delheid, en
hun-,
(')vf.»net j. c. IV Deel. p. 50S.



DER 0PENBAER1NG. VIII. BOEK. 153
hunne buik richt bedrog aen , Job XV: 21, 22. Een waerachtig getuige redt de zielen, maer die leugens blaest is een bedrieger, Spreuk. XIV: 25. Der rechtvaerdigen gedachten zyn recht, der godloofen raedjlaegen zyn bedrog , Spreuk. XII: 5. Bedrog is, in het hart der geenen , die kwaed fmeeden , Spreuk. XII: 20. Van den man des bedrogs , heeft de heer een grouwel , Pf. V: 7. Wie bedrog pleegt, zal binnen myn huis niet blyven , verklaerde Koning davjd , Pf. Cl: 7. Onder de boofe din• gen , welke , van binnen uit het hart , voortkoomen , en den mensch ontreinigon , telt de Heiland ook het bedrog , Mare. VII: 21-23. Dat niemand zynen broeder vertreede, noch bedriege, in zyne handeling : want de heer is een wreeker , over alle deezen , gelyk wy u ook te vooren gezegt en betuigt hebben , (fchreev padlüs) 1 Thesf. IV: 6. Zo legt dan af alle kwaedheid, en alle bedrog, en geveinsdheid, Cvermaent petros) en , zegt hy , wie het leven wil liev hebben , en goede daegen zien , die Jlille zyne tong van het kwaed, en zyne lippen , dat zy geen bedrog fpreeken, 1 Petr. II: 1. III: 10.
Evenwel zyn er gevallen , in welke men zyne belovten niet mag noch moet volbrengen. — Die , uit onbedachtzaemheid , iets beloovt heeft , het wek ongeöorloovd is , moet zyn woord niet houden. Het is eene misdaed , zodaenig iets te belooven , en nog veel groo-
xi. deel. K 5



154 OVER DE 2EEDENLEER
ter misdaed, het zelve te volbrengen. »
Ook is men Diet gehouden , eene belovte te volbrengen , wanneer men ziet, dat zulks den geenen, welke men haer gedaen heeft, zou nadeelig weezen : want nimmer Kan men verplicht worden, om kwaed te doen ; de belovte, welke ik, aen eenen anderen, doe, geevt hem wel recht, om de vervulling te eisfchen, maer niemand kan recht en vryheid verkrygen , om zich zeiven te benadeelen. In zulk een geval, zal een Christen het evenwel zynen broeder te kennen geeven , dat • hy zyn woord niet houdt, om hem geen nadeel toe te brengen.
Alle zoorten van Bedrog zyn verfoeilyk , in haeren eigenen aert, maer het Verraed is nog het grouwzaemfte van allen. Elk verfoeit eenen verraeder; ook zy , die zich , van zyne boosheid, bedienen. Wanneer een zeekere llaev sai.petios zynen heer , die, door den .Romeinfchen Raed, als vyand van zyn Vaderland , verklaert was, ontdekt had , gaeven hem de Burgemeesters zyne vryheid , om dat hy eenen vyand had aengebracht; maer daer ca lieten zy hem, van eene rotfe, nederwerpen , om dat hy zynen Meester verraeden
had. Onder alle verraederyen is er nim-
mer grouwzaemer geweest, dan die van judas , die zynen rechtvaerdigen Meester, en besten Weldoener, in de handen zyner moord-
beu-



DER OPENBAERING. VIII* BOEK. 155
beulen j overleverde. Wee den mensch, (zeide de Heiland) door welken de zoon des menfchen vermeden wordt ; het waere hem goed , zo die mensch niet gebooren was geweest , Mare. XIV: 21.
D. Tot de misdaeden , welke , met de tong, begaen worden, behooren wyders de Dubbelzinnigheeden , welke meede , onder de leugens , moeten geteld worden , waer door men zynen Naesten fchandelyk zoekt te misleiden. .—. Men geevt hem iets anders te verftaen , dan wy denken en bedoelen. Dit is een blykbaer misbruik van het Spraekvermoogen •, en zo meenigmaelen men de woorden gebruikt, in eenen zin ftrydig met het denkbeeld , het welk men er in het gemeen aen hecht, en met de beteekenis, in welke een ander onfe gezegden opvat , bedriegen wy hem , op eene trouwloofe wys («)•
Maer heeft zich de Verlosfer zelvs niet , van dubbelzinnigheeden , bedient ? Hy zeide, tot zyne Discipelen , lazarus, onfe Vriend, Jlaept ; maer ik gae heenen , om hem , uit den flaep, op te wekken : dit gezegde verftonden zyne Discipelen , van den eigenlyk gezegden flaep , en Hy bedoelde den flaep des doods , Joh. XI: n-23. Maer het was geenszins des Heilands oogmerk , zyne Discipelen te mis*
O) voetius Disput. Part. IV. p. 644— XI. DXEL»



I5Ö OVER DE ZEEDENLEER
leiden, gelyk Hy ook, hun misverftand be-' merkende, zyne meening duidelyker voorftelde, en vry uit zeide, lazarus is gejtor-
ven , Luc. XI: 14. Het was de ichuld
der Leerlingen, dat zy hunnen Meester kwalyk verftonden. Zy zelve wisten, dat het hoogst gevaerlyk voor hunnen Meester waere, naer Juda;a te gaen , daer men Hem onlangs had zoeken te fteenigen , Joh. XI: 8. Zy hadden daerom ligtelyk kunnen en behooren op te merken , dat de Heiland zulk eene gevaerlyke reis niet onderneemen zoude , enkel om eenen kranken, uit den eigeulyk gezegden flaep , op te wekken. Het by voegfel alleen , ik gae heenen , om hem , uit den Jlaep , op te wekken , had hen kunnen en moeten leeren , dat zy , aen geenen eigenlyk gezegden flaep , te denken hadden. Ook had hen des Heilands uitfpraek ; deeze krankheid is niet tot den dood , maer tot verheerlyking van God , op dat de Zoon van God , door dezelve , verheerlykt worde, Joh. XI: 4; die uitfpraek had hen moeten leeren, dat de Heiland voorneemens waere , aen lazarus, een verbaezend wonderwerk te verrichten.
Het zeggen van den Heiland , tot de Overheeden der Jooden, die een teeken begeerden , breekt deezen Tempel , en in drie daegen zal ik denzelven oprichten , Joh. II: 19 , behoort niet tot de laekbaere dubbelzinnigheeden , maer tot
de



DER OPENBAERING. VUL BOEK. I57
de voorzichtige verzwygingen. Hy voorfpelde zyne opftanding uit de dooden, maer Hy bekleedde de zaek , met eene zeer gepaste donkerheid, om dat het geheel ontydig en ongepast zoude geweest zyn , dezelve naeder
te verklaeren. De Apostelen begreepen
nu de meening van hunnen Meester niet; maer zy verftonden het, na zyne opftanding, Joh. II: 22. De Joodfche Overheeden verftonden Hem nog minder. Zo veel is ondertusfchen zeeker, dat er geen fchyn ter waereld was, welke hen in het vermoeden brengen konde, dat de Heiland den Tempel te Jerufalem bedoelde. Dat zy het zo begreepen, was hun eigen fchuld. Hadden zy, op den Verlosfer, en zyne houding , behoorlyk gelet, toen Hy , met den vinger, op zich zeiven , wees , hadden zy ligtelyk kunnen opmerken, dat Hy van iets geheel anders fprak, dan van het Heiligdom te Jerufalem af te breeken en op te bouwen.
E. De Achterhoudingen behooren meede, tot de verfoeilyke misbruiken , welke men , van het Spraekvermoogen , maeken kan. Zy beftaen daer in , dat iemand , hoewel duidelyke en zeer verftaenbaere woorden fpreekende, iets , in zyne gedachten , achter houdt , het welk vereischt wordt, om den zin volkoomen te maeken. Deeze kuustgreepen, welke
XI. DEEL.



158 OVER DE ZEEDENLEER
de Jefuiten, niet alleen in de verkeering. maer ook voor den Rechtbank, geöorloovd verklaeren , gaen gepaerd , met eea opzettelyk voorneemen, om anderen te misleiden; en zyn dcrhalven , buiten allen twyffel , hoogst misdaedig (v).
■ F. Daer de Befcheidenheid eene hoofddeugd is , welke wy , met ons Spraekvermoogen, moeten uitöeffenen (w), wyst het zich van zelvs, dat wy ons , door Onbejcheidenheid en Norschheid, welke haeren grond heeft, in den verfoeilyken hoogmoed , tegen onfen Naesten, grootelyks bezondigen.
Die zich, in het fpreeken met en van anderen , niet fchikt, naer de aengenoomene gewoonte, zo lang het, behoudens een goed geweeten , gefchieden kan ; noch naer den rang en waerdigheid, welke men, in de waereld , bekleedt ; of anderen , op eene onheufche wys , bejeegent; en geene blyken geevt van de behoorlyke achting, welke hy aen anderen verfchuldigd is; zondigt tegen deeze Heilige Wet van het Euangelie , uwe befcheidenheid zy allen menfchen bekend, Phil. IV: 5. Zelvs is de Befcheidenheid, welke, niet uit eene ongeveinsde broederlievde, maer uit andere
(v) l. montaltius Lettrts Provinc. Let. <j. rivetus in Explk. Decalogi p. 397. ) X DeeL p. 60(5.



DER OrENBAERING. VIII. BOEK. 159
dere laekbaere beginfelen , voortkoomt, de echte niet (x).
Aen den eenen kant, mag een Christen niets fpreeken of doen, het welk, hoe zeer in. Hemmende, met de aengenoomene regelen der Welleevenheid , met de zeedelyke of Cbriste. lyke welvoeglykheid , ftrydig is; maer, aen de andere zyde , behoort hy alle zoorten van burgerlyke Welleevenheid waer te neemen , welke niet aenloopen, tegen de Wet der Natuur en des Christendoms. ■ Daer door
zal hy, aen zyne redenen , eene aengenaeme bevalligheid byzetten , het genoegen van anderen vermeerderen, en derhalven , ook in deeze byzonderheid, de lievde tot zynen Nags.ten openbaer maeken. Daer door zal hy de deugd , in eene beminnelyke gedaente , vertoonen , en zich vrienden verfchaffén; daer hy , door het verwaerloofen der WeAvaeglykheid, de Godsvrucht verachtelyk. en zich zeiven gehaet, maeken zoude. Hier van daen beveelen zelvs de Apostelen het fraeie en welvoeglyke, in onfe redenen , houdingen , en bedryven, Phil. IV: 8. 1 Tim. II: 9. UI: a. 1 Cor. X: 32.
De Onbefcheidenheid is van tweeërlei zoort; reene algemeene of byzondere. —- De eerfte beftaet, in zulke wanvoeglykheeden, in fpree-
O) X Deel. p. 507, 508. XI. DEEL.



1Ó0> OVER DE ZEEDENLEER
ken en houding, welke alle menfchen van eene bcfchaevde opvoeding zullen afkeuren. Van dit flag zyn alle boosheid , alle onbefchaevdheid , alles wat, met de welvoeglykheid , ftrydig is ; byzonder de Norsheid , de Stuursheid , manieren van voorkoomen en fpreeken, welke men onbeleevdheid noemt enz. De byzondere Onbefcheidenheid heeft dan plaets, wanneer men bepaelde perfoonen onvriendelyk bejeegent; hun den eerbied niet bewyst, welken zy , door hunne uitmuntendheeden , of den rang , welken zy bekleeden, met reden vorderen kunnen; hier toe behooren alle harde uitdrukkingen , bitterheeden , en byzonder het fchelden.
Het Euangelie veroordeelt alle zoort van Onbefcheidenheid, zelvs van heeren , omtrent hunne lyveigenen. Gy heeren , (fchryvt ïaulus) doet het zelvde by hen, nalaetende de dreiging , als die weet, dat ook uwe zelvs Heer in de hemelen is , en dat geene aenneeming des perfoons by Hem is , Eph. VI: 9.
Er zyn menfchen , by welke de Norschbeid , uit het geftel, voortvloeit; zo dat zy zich zouden moeten dwingen , om eene gemaekte vriendelykheid te vertoonen ; by anderen koomt dit gebrek voort, uit de min befchaevde opvoeding , en de levecswys. Deeze beide zyn meer te verfchoonen, dan zulken , die, uit hoogmoed , onbefchovd
zyn,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. l6ï
zyn, om dat zy niemand achten , dan zicb zeiven , of die het zyn , uit lievdeloosheid , welke zy , in hunne woorden en gebaerden , openbaer maeken. -— Althans, door Onbefcheidenheid, zondigt men, tegen zich zeiven; de Beleevdheid maekt iemand aengenaem , in de verkeering , en verwekt hem de gunst van anderen, vooral wanneer zy ongemaekt en ongeveinsd is ; maer , door onbefchovdheid , maekt men zich veracht en gehaet. De vriendelykheid leenigt de gemoederen, maer bitterheid en norschheid verwekken gramichap ; een zacht antwoord, (zegt salomo) keert de grimmigheid af; maer een fmertend woord doet
den toom opryfen , Spreuk. XV: i. Ook
zondigt men vooral, tegen zynen Naesten; de Vriendelykheid verblydt de nederigen , en vertroost de ellendigen ; maer de onbefchovdheid flaet den nedrigen en ellendigen ter needer. Bekommernis , in het hart des menfchen , buigt het needer , maer een goed woord verblydt het, Spreuk. XII: 25. Lieffelyke redenen zyn eene honig graete; zoet voor de ziel, en de medicyn voor het gebeente , Spreuk. XVI: 24.
G. Het fchelden is een byzonder en zeer verachtelyk zoort van Onbefcheidenheid. Het is de vrucht van toorn en oploopenheid (y>
(y~) II Deel. p. 303. xi. DEEL. L



ÏÖ2 OVER DE ZEE D E NL EER
Hier toe behooren ook alle veröngelykende woorden, fteekende en bittere verwytingen.
Men mag en moet zynen broeder beftraffen CO- Maer het moet gefchieden , met zachtheid en voorzichtigheid , om hem niet te
verbitteren , maer te verbeeteren. Zelvs
kunnen er gevallen zyn , in welke de beftraffing fcherp mag weezen. Zo handelde onfe lievderyke Verlosfer, omtrent de Pharizeeuwen , en deedt hun fcherpe verwytingen, om niet alleen hun nut , waere het mogelyk, maer ook dat der omftanders, te bevoorderen, Matth. XXIII. Ondertusfchen herïnnere men zich, dat de Heiland een Goddelyk Leeraer waere, die te doen had, met grouwzaeme huichelaers, die het volk , door hunne geveinsdheid , begochelden. Dit voorbeeld moet daerom een Christen , in de verkeering , niet naervolgen. Is iemand in de noodzaekelykheid , om een anderen , op eene fcherpere wys , te beftraffen , hy doe teevens blyken , dat zyne veröntwaerdiging zich meer bepaele, tot den misilag, dan tot den perfoon , die denzelven begaen heeft.
Het fchelden, uit gramfchap en boosaertigheid , brengt de Heiland tot den Doodflag, Matth. V: 21, 22. Trouwens eea bytend Woord is meenigmaelen genoeg, om een groot
vuur
(*) X Deel, p. 429-^33. , .



der openbaering. VIII. boek. l6$
vuur van vyandfchap te doen ontbranden, om moord en doodflag voort te brengen.
H. De Twistzucht maekt, dat iemand ver« maekt fchept, in onëenigheeden en vyand-
fchappen. Zy openbaert zich , zo wel in
de verkeering , als in den Rechtbank.
Men vindt twistzieke menfchen , die zich als zodaenige, in de verkeering, openbaer maeken ; die een byzonder genoegen ftellen , in de oyëccigheid ; menfchen, die , eigenzinnig van aert zynde, van geen infchikken en toegeeven weeten , maer , in alles , gelyk willen hebben , en daerom eenen iegelyk tegenfpreeken. — Anderen vermaeken zich , wanneer zy geduurig iets te doen hebben , voor de Rechtbanken. By zulken is eene natuurlyke geneigdheid , tot twisten , welke nog , door de gewoonte * vermeerderd wordt.
De Twistzucht vloeit niet alleen , by zornmigen, uit een onhandelbaer en eigenzinnig karakter , voort; maer ook , by veelen , uit hoogmoed. Deezen hebben zulk eene groot» verbeelding , van hun verftand en wysheid, dat zy waenen , alles beeter te weeten , dan anderen , en daer door het recht te hebben , van ieder een tegen te fpreeken. Door hvaerdigheid, maekt men niet, dan gekyv, (zegt salomo) Spreuk. XIII: 10, en die grootmoe' dig is, liever die trotsch van harten is , verwekt gekyv, Spreuk. XXVIII: 25. —- Ook
xi. deel. L 2



l6\ OVER DE ZEEDENLEER
vindt men menfchen , die genoegen fcheppen , in de twisten aen te ftooken. Als er geen hmt is , gaet het vuur uit; als er geen oorblaefer is> wordt het gekyv geftild, Spreuk. XXVI: 20. • De Twistzucht is kennelyk ftrydig, met de
Wet der Natuur. Daer door bezondigt
men zich , tegen zynen Naesten , en maekt hem het leeven onaecgenaem. Daer te boven is de vreede en eensgezindheid de band der menfehelyke zaemen Jee ving; maer door twist, gekyv, en verdeeldheid, wordt de Maetfchappy verwrikt, en derzelver band losge-
maekt. Vooral h de Twistzucht ftrydig,
met de voorfchrivten der Goddelyke Openbaering. Twist met eenen mtnsch niet , zonder oorzaek , (zegt salomo_) Spreuk. 111: 30, en een Belials mensch , een ondeugend man , —— werpt twisten in-,, Spreuk. VI: 12, 14. Hy befchryvt de Twistzucht, als eene bron van een aental ongerechtigheeden, en als een kenmerk van dwaesheid. Het begin des krakeels is, gelyk een, die het waeter opening geevt; daerom verlaet den twist, eer hy zich vermengt, en , als een waetervloed , uitbarst , Spreuk. XVII: 14 ; en , het is eer , voor eenen man , van twist te blyven , maer een ieder dwaes zal er zich inmengen, Spreuk. XX: 3. paülus telt de twist, het gekyv , en de tweedracht, onder de werken der duisternis en des vleefches, Rom. XIII: 12, 13. Gal. V: 20; en
1 Cor.



der openbaering. VIII. boek. 165
I Cor. III: 3. fchryvt hy , dewyl onder u nyd is, en twist en tweedracht, zyt gy niet vleefcheïyk ? en wandelt gy niet naer den mensch ?
I. De Schertfery is zomtyds geöorloovd , maer , door het misbruik , zondigt men kennelyk , tegen zynen Naesten.
Zy is geöorloovd, wanneer men iets befchimpt, het welk in de daed ongerymd en belachlyk is , zo dreev de Propheet j es ai as den fpot , met de houten en fteenen afgoden , welke de Heidenen , op eene belachlyke wys, vereerden, Jcf. XLIV; de Propheet el ia befpótte de Priesteren van Baal , om dat zy ■zich verbeeldden, dat hunne gewaende Goden beeter hoorden, wanneer zy , met een zwaer geluid , geroepen werden , 1 Kon. XVIII:
2?. Zelvs zyn zulke fchertferyen, welke
de verkeering vervrolyken, niet alleen onfcnuldig, maer zelvs zomtyds beeter gefchikt, om gebreeken aen te wyfen , dan ernftige beftraffingen.
Maer, wanneer de fchertfery kwalyk ingericht wordt 5 of omtrent verkeerde voorwerpen verkeert , is zy ftrydig met de lievde , en derhalven misdaedig.
De geneigdheid , tot fpotterny, is zeer laekbaer. Zy koomt doorgaens voort, uit eenen kwaeden grond van hoogmoed en zelvs* verheffing, en is altoos gevaerlyk ; om dat men daer door ligtelyk vervoerd wordt , tot
.. 21. DEEL. L 3



ZC6 OVER DE ZEE DEKLEER
veele onrecht vaerdigheeden, en overflaet, tot onvoorzichtigheid , als meede tot onëerbiedigheid, omtrent de zulken , welke wy achting verichuldigd zyn. Er zyn menfchen , zo gewoon aen het fchertfen, dat hunne fpotterny ten laetften niets ontziet. Een godvruchtig mensen zit daerom niet , in het geftoelte der fpütteren, Pf. I: 3. Zulk eene fpotzucht is ftrydig, met de wysheid en de deftigheid , welke eenen Christen voegen, en althans met ae lievde en de nederigheid.
Ook is de fpotterny misdaedig, wanneer zy zich bepaelt , tot verkeerde voorwerpen, welke veel eer medelyden, dan befchimping, verdienen. Hier toe behoort het fpotten.
1. Met natuurlyke gebreeken. Dusdoende berispc men de Goddelyke Voorzienigheid, op eene zeer omëerende wys, en men maekt
' zich tevens fchuldig , aen ondankbaerheid , weegens de meerdere voorrechten, met welke iBen begivtigd is.
2. Het fpotten » met de rampen en onheilen van anderen. Daer in loopen wederom de zo even gemelde misdaeden te zaemen. Die den armen befpot , fmaedt deszelvs Maeker, Spreuk. XVII: 5.
3. Het fpotten, met de Godsvrucht, en de naeuwgezetheid van andejen, al is zy minder beredeneerd, dan het betaemt.
4. Het fpotten, met zulken , die beneeden
ons



der openbaering. VUL boek. ió"?
ons zyn , of mindere fchranclerheid bezitten. Daer in openbaert men niet alleen iievdeloos. heid, maer ook eene verachtelyke laegheid , door zulken , die zich niet verdeedigen kunnen , tot de voorwerpen van zynen fchimp te ftellen.
j. Het fpotten , met toornige en oploof pende lieden, die, langs deezen weg, tot woede kunnen vervoerd werden.
salomo veröordeelde het ongepaste fpotten zeer nadrukkelyk. — Gy Jlechten , (zegt hy) hoe lang zult gy de fiechtigkeid beminnen ? en de /potters voor zich de fpotterny begeeren, Spreuk I: 22. Zeekerlyk de /potters zal de heer be/potten , Spreuk, fijt 34. Een/potter hoort de bejtraffing niet , Spreuk. XIII: 1. De /potter zoekt wysheid, en daer is geene, Spreuk. XIV: 6. Gerichten zyn , voor de /potters , bereidt , Spreuk. XIX: 29. Die een hovaerdig poccher is, zyn noem is /potter , Spreuk. XXI:
24. Dryvt den /potter uit, en de kyvagie zal
■wechgaen , Spreuk. XXII: 10. Een /potter is
den mensch een grouwel, Spreuk. XXIV: 9. B. Ten aenzien van het zwygen , kan men
zich , op onderfcheidene wyfen , bezondigen.
Er zyn menfchen, die te veel, en die te
weinig zwygen. A, Zulken zwygen te veel, die de zaek
van God niet verdeedigen, wanneer zy er toe xi. debl. L 4



168 OVER DE ZEEDENLEER
geroepen worden ; die de gepaste gelegenhee* den niet waerneetnen, om hnnce medemenfchen te luchten , hen te waerfchouwen , of hun, door hunne redenen, op de eene of
andere wys, voordeel toe te brengen.
Ook zyn er, die , in de verkeering met menfchen , te veel zwygen , zommigen uit zwaarmoedigheid of vrees ; zommigen uit onkunde , om dat zy niets gepast weeten voort te brengen ; zommigen uit trotsheid , om zich hooger te doen gelden. De zodaenige zyn nutteloofe ballasten, in de gezelfcnappen.
B. Maer de meeste menfchen zwygen te weinig , en zyn niet bedachtzaem genoeg , in het fpreeken. Die veel fpreekt , zegt ook veele dingen , welke onwaer zyn , of niet te pas koomen , of niet betaemen. In de veelheid der woorden gebreekt ae overtreeding niet; maer die zyne lippen wederhoudt , is kloekverJtandig , Spreuk. X: 19.
a. De Fraetzucht is de hoofdmisdaed van deeze zoort. Zy heeft veele onheilen , en de aller verder velykfte gevolgen , te weeg gebracht. Dood en leven zyn , in het geweld der tonge ; een ieder , die fe liev heeft, en gaerne veel fpreekt, zal haere vrucht eeten , en de goede of kwaede gevolgen van zyne praetzucht ondervinden, naermaete hy zyne tong
wei



DER OPEHBAERING. VUL BOEK. IfJO
wel of kwalyk beftuurt , Spreuk. XVIII: 21. (a).
Iemand , die praetzucbtig is , verveelt en vermoeit de geenen, met welke .hy verkeert. Ook vallen hem veele onbedachtzaeme gezegden , uit den mond. Door veel te fpreeken , denkt hy weinig, en door te fpreeken , voor dat hy denkt, zegt hy dikwyls, zonder eenig kwaed oogmerk , ongepaste dingen ; hy ontdekt het gene niet bekend moest worden , hy begaet een aental van onbefcheidenheeden , en by beflist zaeken , van welke hy niet genoeg onderricht is. Die antwoord geen , eer hy zal gehoort hebben, en, van de zaek, genoegzaem onderricht is , dat is hem dwaesheid en fchande; maer een dwaes zelvs , die zwygt , zal wys geacht worden, en die zyne lippen tvejluit, is ver-
Jlandig, Spreuk. XVII: 28. XVIII: 13.. '■
Voeg er by , dat een praetzuchtige zich zelven onaengenaem maeke , in de verkeering ; men befcbouwt hem, als iemand, wiens woorden van weinig gewicht zyn , op wiens gezegdens men weinig ftaet kan maeken, en welken men niet meer moet toevertrouwen » dan men wil dat de geheele waereld weeten zal. Niemand zal hem daerom, met eene vertrouwelyke vriendfchap, verëeren. „ Veel „ te hooren en weinig te fpreeken ; niets te
(3} X Deel. p. 50E 50^.
XI. DEEL. L y



1JO OVER DE ZEEQENLEER
5, zeggen , het welk valsch 'of beleedigend is; „ niets bet welk niet te pas koomt; vertoont een groot kenmerk van oordeel en wys„ heid V COEen praetzuchtige vervalt ligtelyk, tot bedillen en achterklappen. ■ ,, De praetzucht
5) wil voorraed hebben , en , om deezen op te doen , in onfe byzonderfte belangen in„ dringen ; indien het mogelyk is , weeten „ wat wy zeggen , wat wy doen , in den 3, kring onfer gemeenzaemfte vrienden ; zy „ is gereed , om gisiingen te vormen , en , „ by het gebeurde , omllandigheeden te voegen » die het beeter doen vertellen. Berisp „ en Vitzucht ttaen doorgaens de fnapachtig-
heid ten diende. De fnapachtigen be»
„ rispen onfe onfchuldigfte nalaetigheeden, en „ maeken haetelyke aenmerkingen , op onfe
SJ verfchoonbaerlte zwakheeden. De ge-
„ duurige praeters hebben zelden een goed „ geheugen , en , door dit gebrek , veran„ deren zy zomtyds de omftandigheeden eener „ gebeurtenis , op eene verbaefende wys ;
dan het ergfte van alles beftaet hier int dat 5, zy zich nooit veel moeite geeven, om een „ oi ergerlyk Geweeten te bewaeren ; zy be „ krtuben zich der ftrikte waerheid in geenen „ deele" Cc).
(j)vernet 1. c. IV Deel. p. 140.
(c) Algem. Vadert, letteröef. IV Deel. 2 Slui. p. 463-—



DER OPENBAEUING. VIII. BOEK. Ijl
ö. Er zyn nog verfcheidene meer byzondere zonden , welke men , door te weiDig te zwy. gen , tegen zyn en Naesten, begaen kan.
a. Eik is verplicht, een geheim , het welk zyn JNaesten hem heeft toevertrouwt, heilig en zorgvuldig te bewaeren (d). Die derhalven een geheim , het welk hem is medegedeeld, openbaer maekt, zondigt, tegen zynen broeder ; niet alleen wanneer hy de geheimhouding uitdrukkelyk beloovt heeft, maer ook zelvs wanneer hy bereekenen kan, dat de perfoon , die het hem als in vertrouwen gezegt heeft, het niet wil bekend hebben , of dat de verbreiding eenig nadeel kan- aenbrengen. — De twee gevallen , in welke de Wet van geheimhouding haeré uitzonderingen heeft, hebben wy reeds aengeweezen (e).
b. Men bezondigt zich , tegen zynen Naesten , door misbruik te maeken, van zyne
openhartigheid. Geveinsdheid is zeer ver-
foeilyk, maer eene al te groote openhartig, heid is ook niet te pryfen. Het is onbedacht' zaem , en zeer gevaerlyk , op alle tyden en plaetfen, al te zeggen, wat men denkt. Een zot laet zynen ganfchen geest uit; maer de wy/e wederhoudt dien ackterwaerds, Spreuk. XXIX;
(<0 X Deel. p. 509.512. (O X Deel. p. gis,
XI. DEEL.



I72 OVER DE ZEEDEN I,EER
ii. Evenwel vindt men menfchen , die, niet zo zeer uit onbedachtzaemheid, als wel uit hoofde van hun eerlyk en oprecht karakter , zeer openhartig zyn , en zich verbeelden, dat ieder een even zo afkeerig zy van geveinsdheid , als zy zelve, i Van deeze openhartigheid misbruik te maeken , is trouwloos en verfoeilyk. Het is niet alieen eene misdaed, tegen zulken medemensen , maer ook
tegen de geheele Maetfchappy. Wanneer
dit allerfchandti>kst misbruik algemeen werdt, zou alle vertrouwen verlooren gaen ; en eene der grootfte aengenaemheeden van het gezellig leven , welke beftaet> in eene openhartige gemeen zaemheid, met goede vrienden , zou geheel verbannen worden.
c. Men bezondigt zich, tegen zynen Naesten, wanneer men iets van hem verbaelt, het welk hem kan veracht maeken, al is het waer. Zulk eene handelwys is regelrecht ftrydig , met de Christelyke lievde, welke alle dingen bedekt, i Cor. XIII: 7. Hier koomt nog by , dat zodaenig iets , door anderen , gemecnlyk nog aenmerkelyk vergroot, en , iu nog veel haeielyker licht, voorgedraegen wurde.
d. Door veel te fpreeken, van zich zeiven, van zyne gaeven en bekwaemheeden , van de goede dienilen , welke men gedaen heeft, en
nog



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. I73
nog voorneemens is, te doen , verraedt men een hoogmoedig hart, verveelt men anderen , en, in plaets van eer te behaelen, maekt men zich verachtelyk. Laet u een vreemde pryfen , en niet uw mond ; een onbekende en niet uwe lippen , Spreuk. XXVII: 2.
e. Eindelyk iemand , die niet zwygt, wanneer het de voorzichtigheid» vordert, als meede in de tegenwoordigheid van zulken, die meerder en wyfer zyn, en, in zyn fpreeken , niet let, op de omftandigheeden van tyd en plaets , maekt zich zei ven altoos verachtelyk , en beleedigt dikwyls anderen. De lippen des rechtvaerdigen weeten, wat gevallig is , maer de mond der godloofen enkel verkeerd' heid, Spreuk. X: 32. Die zynen mond bewaert, behoudt zyne ziel; maer voor hem is verftonring , die zyne lippen wyd opendoet, Spreuk. XIII: 3. De lippen der wyfen zullen de ■weeten' Jchap uitjtrooijen ; maer het hart der zotten niet alzoo , Spreuk. XV: 7. De mond des zots is hem zeiven eene verftooring , en zyne lippen een ftrik zyner ziel, Spreuk. XVIII: 7. De woorden eenes wyfen monds zyn aengenaem , de lippen eenes zots verjlinden hem zelven , Pred. X: 12.
t XI. DEEL.



174 OVER SE ZEEDENLEEfi
§. IOI3.
VII. Er is nog overig , dat wy ons bepaelen 3 by de zonden, tegen onfen Noesten, welke het
gezellig leven betreffen. Vooraf
merken wy aen , dat de afkeerigheid , van de verkeering met menfchen, alleszins te veroor~ deelen zy.
Daer wy , tot de Gezelligheid, gebooren zyn , is het onnatuurlyk, van de verkeering met menfchen, afkeerig te zyn. ,, Indien
iemand , zegt cicero (f) , in den hemel „ was opgeklommen , en de natuur der wae-
reld, en de fchoonheid der ftarren, be-
fchouwt had , zou die verwondering hem „ onaengenaem zyn j daer zy hem zeer ge-
noeglyk zou geweest zyn , indien hy ie„ mand by zich gehad had, aen welke hy „ dezelve vertellen konde." Iemand , die afkeerig is , van het gezelfcbap zyner natuurgenooten , is doorgaens lievdeloos , en wordt gemeenlyk een Mevfchenhaeter genaemd. Hy beneemt zich de gelegenheid, om aen anderen nut te doen, hy begraevt de talenten , welke hy ontvangen heeft, en werkt niet meede, aen de bevoordering van het algemeen belang Qg).
In
(ƒ) De Amiciia.
Qg) X D<kI. p. 516-518.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 175
In eene aenhoudende eenzaemheid te leven, en zich,, aen de verkeering met menfchen, te onttrekken , is daerom eenen Christen alleszins ongeöorloovd. Met de afzondering , voor eenigen tyd , is het evenwel geheel anders geleegen* Zelvs is het de plicht van eenen Christen , dat hy , op gezette ty* den , de eenzaemheid kiefe , tot Godsdienüige oefFeningen , op dat hy zyne aendacht, van de zinnelyke voorwerpen , aftrekke, en des te meer iDgefpannen zy. isa&c ging uit , em te bidden, in het veld, tegen het naeken van den avond , Gen. XXIV: 63. daniel ging in zyn huis , en hy knielde , drie tyden des daegs, op zyne knieën , en hy badt, en deedt belydenis , voor zynen God, Dan. VI: 11. Wanneer gy bidt, gaet in uwe binnenkaemtren , en uwe deur gejlooten hebbende , bidt uwen V&» der, die in het verborgene is , en uw Vader , die in het verborgene ziet, zal het u , in het epenbaer , vergelden , Matth. VI: 6.
Behalven deeze heilige, is er ook nog eene voorzichtige afzondering, wanneer men zyne verkeering, zo ten opzichte van den tyd, als ten aenzien van het gezelfchap, zo bepaelt, dat zy het meest aengenaem en nuttig is, zo voor ons zeiven, als voor anderen. — Iemand, die te veel, aen gezelfchappen, verllaevd is, verliest te veel tyd, welken hy nuttiger befteeden koude ; ook verliest de I
xi. DEEL.



I76 OVER DE ZEEDEHLEER
verkeering, wanneer zy al te veelvuldig is, zeer veel van haere zoetigheid ; zelvs wordt
zy ten laetften verveelend en lastig. Een
Christen wacht zich ook , van eene gemeenzaeme verkeering, met zulke menfchen, door welke zyne Deugd in verzoeking kan koomen, immers zo veel het moogelyk is. ,, De „ Godzaeligheid van haere zwakheid bewust , „ waegt zich ten minften nimmer, in het „ gewoel van talryke gezelfchappen , waer in „ zy zich zelve zo ligt verliest; en, kan zy ,, niet, met wyfen en oprechten , omgaen , „ dan geevt zy eene onfchaedelyke eenzaem„ heid, altyd, den voorrang, boven een tal„ ryk gezelfchap" (/?).
De onbedacht zaemheid, in het kiezen van Gezelfchap , is daerom zeer gevaerlyk (t). — Ook is de Eigenzinnigheid, vooral de lompheid en onbefcheidenheid, misdaedig in de verkeering Qk). Voor het overige zal een Christen alles vermyden , wat, met het oogmerk der verkeering , om nuttig te zyn aen anderen , en zich zeiven eene aengenaeme uit-; fpanning te bezorgen , eenigsziüs ftrydig is.
fA) miller I. c. VIII Deel. p. 681, 68».
CO X Deel. p. 51Ü-520. (i) X Deel. p. 521-533.



DER OPENBAERINS. VIII. EOEK. 177
§. 1014.
Wy gaen over , tm de meer byzondere ondeugden aen te wyfen , welke men , omtrent anderen, met opzicht tot het gezellig leeven, begaen kan.
De plichten , welke een Christen, in hec gezellig l Et ven , betrachten moet , hebben wy uitvoerig voorgedraegen (T). Alle handelingen nu , welke daer meede ftrydig zyn, behooren tot de Ondeugden , welke men begaet,. in de verkeering met menfchen.
A. De dienstvaerdigheid is eene der hoofddeugden van het Gezellig leven. Men zondigt derhalven , tegen zynen Naesten, door Eigenbaet, wanneer men , door al te groote zorg voor zich zeiven, de welvaert van anderen verwaerloost; als meede wanneer men zyne dienstvaerdigheid bepaelt, alleen toe zyne vrienden , of zulken, van welken men weder dieniten verwachten kan. Ock fpreekt het van zelvs , dat de Dienstvaerdigheid zeer kwalyk beftuurd worde en misdaedig zy, wanneer men eenen anderen, in het kwaede, hulp toebrengt.
(O x Deil. p. 5»3— xi. deel.
M



«178 OVER DE ZEEDENLEER
B. Tegen de zachtmoedigheid , ftaet de tookin en de Oploopenheid over.
Over den Totrn , zynde eene on'dengenaeme gemoedsbeweeging, om het onrecht ons aengedaen, het zy met de daed, het zy Jltchts in onfe ver' .beelding , te ver geiden en te ivreeken , zo als wy daer door ons eyen lichaem benadeelen , cn gevolgelyk tegen ons zelve zondigen, hebben wy reeds, by eene voorige gelegenheid , gehaudelt (m). Thans moeten wy de Gramfchap befchouwen, zo als wy daer door onfea Nacsteu beieedigen.
Menfchen , die , in de plaets van de gebreeken huDnes Naesten te veröntfehukiigen , en zich te fchikken , naer hunne zwakheeden, zo lang het, behoudens een goed geweeteu 9 gefehieden kan , ligtelyk tot gramfchap , en, door de minfte beleediging , tot Wraekzucht s vervoerd worden , epenbaeren den Geest van het Christendom niet, die een Geest is der lievde, der zachtmoedigheid, en der verdraegzaemheid ; en daer geene zachtmoedigheid en toegeeviykheid plaets heeft, daer is ook geene Euangelifche Lievde tot den Naesten, welke alle dingen verdraegt , 1 Cor. XIII: 7- Voeg er by , dat de Gramfchap en Oploopenheid de fchroomelyklte wanorde en verwoestingen s in de waereld , te weeg brengen , en derhal-
vea,
X DseU p. a8i-ï!)o.



DER OPENBAERÏNG. VIII. BOEKi 179
ven , voor de ganfche Maetfchappy , hoogst verdervelyk zyn (n).
De gramschap heeft onderfcheidene trappen , naer dat wy , uit hoofde van ons byzonder geftel, meer of min oploopend zyn ; naer dat wy, voor zeekere zoorten van beleedigingen , meer of min gevoelig zyn , terwyl de een meer, over het krenken van zyne eer, en een ander , over het nadeel in zyne bezittingen , getroffen wordt; en naer dat wy , van den perzoon , die ons beleedigt , meer of min dulden kunnen.
De eerfte trap van de Gramfchap befhet , in een eenvouwig misnoegen , over de behandeling van eenen anderen ; zodaenig is de toorn van Ouderen , op hunne kinderen , wanneer zy oDgehoorzaem zyn. — De tweede trap is de weerzin van den perfoon , die ons beleedigt heeft; deeze weerzin begint, met eene mindere achting, voor iemand , dan wy hem voorheen hebben toegedraegen , en verandert zeer fpoedig , in eene perfoneele afkeerigheid. De derde trap is de verbit¬
tering , wanneer de toorn diep , in het hart, geworteld is;, zo dat hy , die beleedigd is , aen geene verzoening denkt , en er niet van
hooren wil. De laetfte trap is de wraek-
zucht , wanneer men , naer alle gelegenheid ,
(«3 X Deel. p. s88— XI. DEEL. M 2



l8o OVER DE ZEEDENLEER
omziet, om het leed betaeld te zetter. Dan van de Wraekzucht , in het vervolg, meer
byzonder. De hoogfte trap van toorn
js woede en raezerny , wanneer iemaod zich, door deeze hartstocht, zodaenig laet overheerfchen , dat hy, in zyn verftand, bedwelmd zy, en niet weete, wat hy zegge en doe. Voorts is het , gelyk acn alle Hartstochten , zo ook aen de Gramfchap byzonder , eigen , dat zy , in eene hebbelykheid, vcrandere (o).
De Gramfchap is ook onderfcheiden , naer liet karakter en het Temperament der menfchen. Zommigen zyn oploopend , zo
dat zy , om allerlei niets beduidende beuzelingen j toornig worden. Maer daerëntegen zyn zy ook fpoedig weer bedaerd en bevreedigd. Dit karakter is zeekeriyk minder haetelyk, dan dat van de zulken , die , eeüs vertoornd zynde , van geene verzoening hooren willen. Maer daerom is de oploopenheid geenszins verfchoonbaer : want men zondigt kennelyk , tegen zynen Naesten, wanneer men , by elk eene beuzeling, door welke men zich beleedigd acht, zich zo weinig maetigen kan, dat men, binnen korten , zelvs erkennen moet , gedwaelt, en berouw te hebben, over het gene men gezegt en gedaen heeft. Dit is juist het
te-
Co) x Dstl. p. 284.



DER OPENBAIRING. VIII. BOEK. Ijl
tegenövergeftelde van over zynen geest te heerfchen , het welk grooter is , dan eene Stad in
te neemen, Spreuk. XVI: 32. Anderen
zyn meer bedaerd , en kunnen veel dulden ; maer, wanneer de gramfchap ééomael ont> ftooken is , laet zy zich niet bedwingen , en flaet ligtelyk over , tot woede.
De Openbaering waerfchouwt ons, tegen de Gramfchap , als eene zeer onbetaemelyke en
hoogst gevaerlyke gemoedsbeweeging. Die
haeitig is , tut toorn , zal dwaeskeid doen , Spreuk. XIV: 17. De langmoedige is groot van verjtand , maer die haeslig is van gemoed , verheft de dwaesheid , Spreuk. XIV: 29. Grimmigheid en overlooping des looms is wreedheid, Spreuk. XXVII: 4. Zyt niet haestig in uwen geest , om te toornen : want de toorn rust, in aen b&ezem der dwaefen, Pred. VII: 9. Een man, die zynen geest niet wederhouden kan, is eene opengebrookene Stad, zonder muur, Spreuk. XXV: 28. Em Jteen is zwaer , en het zand gewichtig, maer de toornigheid des dwaefen is zwaerer , dan die beide , Spreuk. XXVII: 3. — Wordt toornig en zondigt niet ; de zon gae niet onder , over uwe toornigheid ; noch geevt den duivel geene plaets , (fchryvt pauhjs) Eph. IV: 26 , 27 , en legt af de gramfchap en de toornigheid , Col. III: 8. Een iegelyk mensch , (zegt jacobus) zy traag tot toom : want de toorn des mans werkt Gtds gerechtigheid niet,
xi. deel. M 3



I§2 OVER DE ZÊEDENLEER '
Jac. I: 19 , 20. Wie ten onrechte, op zynen broeder, toornig is , (fprak de Heiland) die zal. Jtrafbaer zyn, door het gericht, Matth. V: 22.
Laeten wy er de voornaemfte middelen byvoegen , welke gefchikc zyn, om de Gramfchap te beteugelen.
cc. De eerfte bron van deeze ongeregelde hartstocht, is de hoogmoed, en deeze is wederom een gevolg van gebrek aen zelvskennis. De hoogmoedige, die zyne eigene gebreeken en zwakheeden niet kent , oordeelt zich ligtelyk belee'digd, en zyne gramfchap wordt, door elk eene beuzeling, ontftoo-
ken. Een Christen beyvere zich daerom ,
om de trotschheid te keer te gaen ; hy leere zyne eigene gebreeken recht kennen; hy herïnnere zich , dat hy zelvs, ontelbaere maelen , tegen zynen Naesten misdoe; en , naermacte hy in ootmoed toeneemt, zal hy minder gevoelig zyn , voor beleedigingen.
0. Eene andere oorzaek van de Gramfchap is de achterdocht ; waer door men ligtelyk kwaed denkt , van anderen , en zich, zonder grond , verbeeldt, dat onfe medemensen een voorneemen hebbe, om ons te beleedigen. — Een Christen beöeffene daerom de Euangelifche lievde, welke geen kwaed denkt , alle dingen bedekt , alle dingen geloovt, alle dingen hoopt , alle dingen verdraegt , 1 Cor. XIII;
S, 7.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. I &3
y. De Eigenzinnigheid , waer door men , in alles, zyn eigen genoegen begeert , geevt ongeloovbaer veel voedfel, aen de gramfchap. Iemand, die wil, dat anderen zich, in alles, naer zynen zin , fchikken zullen , reekent
zich geduurig beleedigd. Een Christen
zy daerom toegeevlyk , en volge zyn eigen hoofd niet; daer in zal hy een der beste middelen vinden , om de gramfchap te beteugelen.
S. Verder gewenne men zich , elk eene beleediging , welke ons wordt aengedaen, van de beste zyde te befchouwen , en ca te denken , wat er, tot verfchooning van den beleediger ,- zou kunnen gezegd worden. Langs deezen weg , zuilen ons de beleedigingen hoe langs zo kleiner voorkoomen , en veele geheel verdwynen.
s. Men wachte zich, dat de gramfchap geene wortelen, in het gemoed , fchiete , en , tot verbittering , overflae. Wanneer men eene hebbelykheid gekreegen heeft , van de eerfte beginfelen der Gramfchap te wederftaen , dan zal men de heevige uitbarsting dikwerv voerkoomen.
i. Een Christen herïnnere zich. geduurig , byzonder wanneer hy beleedigd wordt, het voorbeeld van den gezeegenden Verlosier, die , wanneer Hy gejchulden werdt, niet we».
XI. DEEL. M 4



i8.£ OVER DE ZEEDENLEER
derfcholdt , en , als Hy leedt, niet dreigde, i Petr. II: 23.
9. Men voege, by dit alles, een krachtig en geloovig gebed, om den genaedigen byflarjd en invloed van den Heiligen Geest.
C. Het Christendom beveelt ons de vreedelievenheid (ƒ>). Zulken derhalven openbaeren den Geest van christus niet, die zich, in de twist en tweedracht, vermaeken , en niet dulden kunnen , dat anderen , in rust en vreede , leeven. Onder de dingen daerom, welke de heer haet, en die zyne ziel een grouwel zyn , is ook een valsch getuige , die leugenen blaest , en die, tusfchen broederen , krakeelen inwerpt , Spreuk. VI: 19.
De twistgierigheid is die verfoeilyke ondeugd , welke , tegen de Vredelievenheid, overüaet. Men benadeelt daer door niet alleen byzondere perfoonen , maer ook de ganfche Maetfchappy , daer deeze ondeugd de hoogst verdervelykfte gevolgen , in de huisgezinnen , in de zaemenleeving, en in de geheele waereld, tc weeg brengt. Indien gy ■eikanderen byt en verè'et , ziet toe , dat gy van eikanderen niet verteerd wordt, Gal. V: 15.
Over de twistzucht, hebben wy , onder de misdaedea , welke met het Spraekvermoogen, begaen worden , reeds genoeg ge-
haa«
(p) X Deel. p. 524j 5;9,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. I8>
handelt (<?), en aengetoont, hoe blykbaer zy firydig zy , zo tegen de Wet der Natuur, als der Openbaering ; alleenlyk dienen wy er nog iets by te voegen, omtrent de twistgierigheid van zulken , die zich, in zogenaemde Proces/en , vermaeken , en niet becter te vreede zyn , dan wanneer zy iets, by de Rechtbanken , te doen hebben.
Men vraegt naemenlyk , of de Rechtsgedingen, doorgaens Proces/en genaemd, den Christenen geöorloovd zyn ? Het is waer de zucht tot deeze Twistgedingen , voor den Rechtbank , heeft de rampzaeligfte gevolgen te weeg gebracht; voorheenbloeiende huifen verneedert ; kinderen ongelukkig gemaekt ; een aental van menfchen, tot den beedelfak en de wanhoop, gebracht. Maer het misbruik is , in alle gevallen , te veröordeelen. Elk heeft niet alleen recht , maer is ook verplicht , de goederen, welke hy rechtmaetig bezit , tegen zulken , die er hem, onder fchyn van recht, van berooven willen, te verdeedigen , als meede zyne eer , tegen vuile lasteraers, te handhaeven ; en het is eene weldaedige fchikking der Voorzienigheid, en een voorrecht van den Burgerftaet, dat er Rechtbanken zyn ir> gefteld , by welke elk, die zich beleedigd acht, zyn recht bevoorderen kan. De zee-
C?) Boven p. 163 , 164.
XI. CEEL. M 5



186 OVER DE ZEEDENLEER
deoleer van het Christendom kan daerom de verdeediging van onfe goederen en eer , met geene moogelykheid, afkeuren. Opdien grond, vorderde paulus de Apostel voldoening , wegens de gekrenkte rechten van zyn Roomsen Burgerfchap , Hand. XVI: 37. Truuwens de Godsdienst van den VerJosfcr kan ons niet berooven , van de rechten en voorrechten , welke ons , als menfchen , en leeden van den Burgerftaet, toekoomen. De Heiland zelvs heeft het gefchil, over de verdeeiing van oene ervenis, van zich afgeweert, en , naer den daegelykfchen Rechter , ver weezen ; zich alleen vergenoegende, met, tegen de hebzucht, op eene lievderyke wys, te waerfchouwen , Luc. XII: 13, 14.
Om de onwettigheid der Procesfen , onder de Christenen , te betoogen , heeft men zich te vergeevsch beroepen, op de bekende plaets van paulus, 1 Cor. VI: i-Ii, alwaer hy de Corinthifche Christenen beftraft, over de Rechtsgedingen , welke zy hangende hadden , voor de vieifchaeren der Heidenfche Overhee-
den. De Apostel waerfchouwt deeze
Christenen , tegen de Pleitziekte, en vermaent hen, om de Heidenfche Overheeden , met hunne gefchillcn, zo weinig mogelyk was, lastig te vallen.' Dit was , in dien tyd, des te nóodzaekelyker, daer de Heidenfche Richters, tegen de leer van het Eu-
su-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 187
angelie , en deszelvs belyders, door hunne veelvuldige twisten 3 op de nadeeligfte wys, zouden worden ingenoomen. De toenmaelige omftandigheeden vorderden derbalven , dat de Christenen zich van Rechtsgedingen onthielden , en liever onrecht verdraegden, dan aenleiding te geeven , dat het Euangelie gelasterd wierdt. Maer , in een Christen land , daer de Rechters, met ons , belydenis doen van het Euangelie , is het met de zaek geheel anders geleegen.
Indien derhalven de Apostel de Rechtsgedingen , onder de Christenen te Corinthen , volftrektelyk verbooden hadt , zou dit bevel nog maer tot de Tydwetten, en geenszins tot de altoosduurende voorfchrivten , beboeren.
Maer er is nog iets anders , het welk de
zaek volkoomen zal ophelderen. De Joo-
dengenooten , onder de Romeinfche Overbeerfching , hadden het voorrecht, dat zy gefchillen , welke enkel burgerlyk waeren , door fcheidsmannen , van beide de partyen gekoo-. fen , mogten laeten befiisfen ; terwyl de Romeinfche Overheid de halsltraffelyke zaeken aen zich zelve behiel.it. iN!u werden de Christenen , by de Romeinen, befchouwd , als eene byzondere gezindheid der Jooden, en genooten , uit dien ' hoofde , dezelvde vryheid. Maer veelen, onder de Cqrinthifche
Zl. CEEf,,



188 OVER DE ZEEDENLEER
Christenen, veiöuachtzaemden dit voorrecht, en brachten hunne onderlinge gefchillen, over enkel burgerlyke zaeken , tot de Heidenfche Rechtbanken. Daer door maekten zy zich veracht , als twistzieke menfchen. ■ Deeze
handelwys, welke, tot fchande van het Christendom , ftrekte , veroordeelt de Apostel. Hier kwam nog by, dat zommigen deezen weg , uit een zeer verfoeilyk beginfel, infloegen , om gelegenheid te hebben, van de Heidenfche Rechters voor in te neemen , en zich, door onrecht, te bevoordeelen (r).
Dan, hoewel er geen twyffd zy , of een Christen mag zyn recht , ook des noods door Proces/en, bevoorderen , moeten evenwel de beweegredenen , uit welke hy een Rechtsgeding aenvangt , de manier, op welke hy het zelve voert , en zyn gedrag, omtrent zyne party, by de uitfpraek van den Rechter, hem onderfcheiden van twistgierige menfchen, die zich , in de tweedracht, vermaeken.
«. Wat de beweegredenen aengaet. Het is eenen Christen , die het voorbeeld van zynen zachtmoedigen Meester zoekt naer te volgen , ciet genoeg, dat hy eene rechtvaerdige zaek hebbe. Niet eik eeue beleediging , niet elk eene onrechtvaerdige behandeling , hoe gering ook , zal hem aenftonds de toevlucht, tot
den
(r) BgielverU XXII Titel. p. 367, Jfrai



DER OPENBAERÏNG. Vllf. BOEK. l8p
den Rechtbank , doen neemen. De zachtmoe. digheid en verdraegzaemhcid , welke het Euangelie aenbeveelt , maekt hem afkeerig van
Rechtsgedingen. Een Christen herinnert
zich daer te boven , dat eene zaek, hoe rechtvaerdig ook, aen de eene en andere zyde, aenleiding tot zondige gemoedsbeweegingen geeve ,. en de rust van het gemoed der twistende verftoore. Hy wil daerom liever eene kleine beleediging ondergaen , en- eene geringe fchaede lyden , dan in verzoeking tot zonden koomen , en de rust van ?yn gemoed opofferen. Het begin des krakeeis is, gelyk een , die het waeter opening geevt; daerom verlatt den twist , eer hy zich vermengt , Spreuk. XVII: 14. Het is eer , voor eenen man , van twist af te blyven , maer een ieder dwaes zal er zich inmengen , Spreuk. XX: 3.
In gevallen van aengèlegenheid, wanneer hy epenlyk in zyne eer, of goederen , benadeeld wordt, koomt een Christen , met weerzin, tot een Pleitgeding. Vooraf nog beproevt hy alle zachtere middelen , welke een vergelyk kunnen bevoorderen , zo veel het immer, met een goed geweeten , bellacn kan. Dit beveelt de Heiland uitdrukkelyk : weest haestelyk welgezind , tegen uwen wederparty , terwyl gy nog met hem op den weg zyt, Mattb. V: 25. abraham heeft daer in een zeer lovwaerdig voorbeeld gegeeven , wanneer hy ziende, dat
XI. DEEL-



IpO OVER DE ZEEDENLEER
de herders van loth geduurig, met de zyae, twiitten , tot hem zeide : laet toch geene twisting zyn , tusfclien my en tusfchen u , en tusfchen uwe en myne herders , want wy zyn mannen broeders ; zo gy de Jlinkehand kiest , zal ik ter rechtehand gaen, en zo gy de rechtehand kiest , zal ik ter Jlinkerhand gaen , Gen. XIII: 8, 9-
Hy gedraegt zich der hal ven niet, als een Christen, maer openbaert een haetelyk en ondeugend hart, die begeerig is , naer twistgedingen , of dezelve ligtvaerdig aenvangt; vooral die eenen onrechtvaerdigen eisch wil doordringen ; zelvs die zyn recht, met alle moogelyke geftrengheid , in zaeken van weinig gewicht, vervolgt. Zeer dikwyls immers kan het winnen van een pleidooi, tegen de onkosten , het verlies van tyd , de onrust , het verdriet, en de verkeerde gemoedsbeweegingen , welke daeruit ontftaen , geenszins opweegen.
0. De manier , op welke men een Proce9 voert , moet, met de regelen der rechtvaer* digheid en befcheidenheid, overëenftemmen. — Een Christen laet, aen de rechtvaerdigheid, den vryen loop, en wacht de uitfpraek van den Rechter bedaerd af. Hy heeft eenen afkeer , van alle vuile praclyken , en alle verfoeiiyke ftreeken , welke den eerlyken man , *n vooral den naervolger van den Verlosfer ,
niet



DEK OPENBAERÏNG. VIII. BOEX, If)t
ïiiet betaemen. Aen omkoopingen , en het verblinden van de oogen der wyfen, door
gefchenken, denkt hy niet eens. Ook
openbaert hy alle die gemaetigheid en befcheidenheid, welke het Euangelie aenbeveelt; door zich te onthouden van fcherpe bejeegening, van al wat zyn party kan beleedigen , van hem gebreeken aen te wryven , welke hy niet heeft, van hem kwaede bedoelingen te laste te leggen , of hem , op eenigerlei wys ,, te mishandelen.
7. By de uitfpraek van den Rechter, is hy wel te vreede , al wordt hy in het ongelyk gefteld; zich he, ïnnerende, dat het eigenbelang ons maer al te dikwyls vervoere , om eene zaek , in een verkeerd daglicht , te be« fchouwen. Is de zaek van het uiterfte belang , en kan hy , na met verftandige en onbevooroordeelde lieden geraedpleegd te hebben , nog niet anders zien , of het recht is aen zyne zyde, het ftaet hem vry, zich, op hoogeren reehtbank, te beroepen, wanneer er gelegenheid toe is. In alle gevallen er is geene bitterheid of vyandfehap , tegen den perfoon , met welken hy te doen heeft, in zyn
gemoed, overig. Wint hy het pleidooi,
hy doet zyne party geene fmaedheid aen , enis de eerfte , om hem de hand van vriendfchap aen te bieden , volkoomen geneegen om hem , in alles, te gemoet te koomen,
s. XI. DEEL.



192 OVER DE ZEEDENLEER
D. De onverzoenhaerheid is regelrecht ftrydig , met de lievde , welke het Euangelie voorfchryvt , en het bevel van den Heiland , dat wy nimmer moede moeten worden , van zulken , die ons beleedigt hebben , hartelyk te vergeeven , Matth. XVIII: 21, 22. Luc-
XVII; 3 , 4- De onverzoenbaerheid
kan onmoogelyk plaets hebben , zonder haet, en is zelden vry van wraekzucht. Oodertusfcl en is de Wraekzucht een hooger trap van onverzoenbaerheid, waer over wy, in het vervolg, naeder fpreeken zullen.
De voornaemfte bron van de on verzoenbaerkeid is de hoogmoed. Iemand, die ootmoedig is, en laeg van zich zeiven denkt, laet zich ligtelyk verzoenen , naerdien de beleedigingen hem niet zo groot voorkoomen. Maer iemand, die hoogmoedig is , reekene zich , door allerlei beuzelingen , beleedigd ; en de verachting, welke htm wordt aengedaen , is, voor zyn trotfche hart, geheel onverdraeglyk.
De Heilige Schrivten veröordeelen de onverzoenbaerheid, als eene van die ondeugden, welke, met den aert van het Euangelie , en een Geloov , werkende in de lievde , onmoogelyk beftaen kan. Alle bitterheid, en toornigheid , en gramfchap , en geroep en Iflstering, zy van u geweerd, met alle boosheid ; maer zyt , tegen eikanderen, goedertieren »



D1R OPENBAERINO. VUL BoEK. 1$$
ren, barmhartig , vergeevende eikanderen, gelyk ook God in christus ulieden vergeeven heeft , Eph. IV: 31, 32. Col. III: 13. Zelvs verzeekert de Heiland, dat een onverzoenbaer mensch, by God, geene genaede vinden kunne , zeggende : indien gy den menfchen de misdaeien niet vergeevt; zo zal sok uw Vtier uwe misdaeien niet vergeeven , Matth. VI: 15. De bedenkingen , met welke het lievdeloos hart de onverzoenb&erheid zoekt te verfchoonen, hebben wy reeds opgelost O).
De verzoening meet oprecht en hartelyk zyn (O- Eene geveinsde verzoening is daerom eene dubbele ondeugd: men behoudt niet alleen den wrok in het hart, maer men bedriegt ook zynen Broeder, door hem wys te maeken, dat men hem vergeeven hebbe. abs alom , die zynen broeder ammon ter maeltyd naodigde , om den fchyn te geeven , dat hy het ongelyk , zyner zuster thamar aengedaen , vergeeven had , en hem ondertusfchen, op dat gastmael, liet van kant maeken , was den heer tot eenen grouwel.
De beste middelen, om de onverzoenij aerheid uit het hart te verbannen , zyn de volgende.
«. Men wende alle middelen aen, om hec
(j) X Deel. p. 555-559' tt) X Deel. p. 552, 553.
ir. deel. N



194 OVER DE ZEEDENLEER
ongelyk te vergeeten. Koomt het in de gedachten , men overdenke , of men , van den beleediger, cok niet meerdere of mindere dienften genooten hebbe, en gewenne zich de aengedaene beieediging , zo veel mogelyk, te verkleinen en te verfchoonen.
6. Men herïnnere zich de talloofe meenigte der zonden , welke wy tegen God begaen hebben , en van welke wy vergeeving begeefen. Dit leert ons de Heiland , in de gely kenis van den dienstknecht , die zynen heer tisn duizend talenten fchuldig was, en kwytfchelding verkreeg, maer zynen mededienstknecht , die hem fiechts honderd penningen fchuldig was, geene kwytfchelding verleenen wilde, Matth. XVIII: 23-35.
7. Men ftelle zich den rykdom der Goddelyke genaede, in het vergeeven der zonden , geduurig voor , als meede het voorbeeld van den Heiland , die gebeeden heeft, voor hen, die Hem kruicigden.
E. De tweedracht is het kenmerk en de bittere vrucht van lievdeloosheid. Haet maekt krakeelen, maer de lievde dekt alle overtreedingen toe, Spreuk. X: 12. De tweedracht is, den God van orde en vreede, hoogst onaengenaem , en , voor de Maetfchappy , aücrverdervelykst. Dat, onder u , geene fcheuring zy , (fchryvt daerom f&vuis) 1 Cor. I: 10.
Er



DER OPENBAERÏNG. VIII. BOEK. iOjf
Er is geene ondeugd , welke , in de waereld , zo veele beroerten en onheilen veröorzaekt heeft, als de tweede acht : zo drae zy eene ziel heeft overweldigt, verftoort zy alle rust van het gemoed , maekt alle de hartstochten gaende, en ontfteekt een vuur: van beroerte. —- Zy heeft ontelbaere moor* den , en oorloogen, te weeg gebracht. Na dat Israël, ten tyde van kehadeam , gefcheurd was, zyn zy , aen eene reeks van rampen . blootgefteld , welke , in de Asfyrifche en Baoylonifche gevangenisfen , voltooid zyn. Ook mag men de verdeeldheid , onder de Christenen , befchouwen, als eene der voornaemfte oorzaeken des geringen voortgargs van het Christendom. Trouwens alle Koningryk, tegen zich zeiven verdeeld, wordt verwoest, gelyk de Heiland zegt, Matth. XII: 25.
F. Gelyk er niets aengenaemer en nuttiger is, dan de Vriendfchap , zo is er ook niets verfoeilyker en nadeeliger , dan de vyand-
schap, i Zy beftaet, in eene afkeerig-
heid van eenen bepaelden perfoon gepaerd met een voorneemen , om zyn genoegen en
welvaert te verhinderen. ■ Niets is er
meer ftrydig , met den aert van het Christendom , het welk eene algemeene lievde aenpryst, jegens alle menfchen, ook jegens zulken, die ons vervloeken, haeten, geweld doen, en
xi. deel. N 2



jtpÖ OVER DE ZEEDENLEER
vervolgen , Matth. V: 44. Wat wonder daerom, dat pavlvs ook de vyandfchappen , onder de werken des vleeschs, telle , Gal. V: 19 , 20 ?
Dan het is niet genoeg , dat een Christen geene vyandschap voede en oeffene, maer hy kan zich, in de vriendschap zelve, zeer zwaerlyk beiondigen.
A De Vriendfchap moet oprecht en hartelyk zyn. Eene' valfche en geveinsde Vriendfchap kan daerom niet genoeg veroordeeld worden.
Het gebeurt meenigmaelen, dat de Vriend'
fchap niets anders is, dan eene loofe pooging , om eenig voordeel te bejaegen , zo dat zy aenftonds een einde neeme, wanneer de gewaende Vriend zyn oogmerk niet bereiken kan. Zodaenig eene gewaende Vriendfchap vindt men, zelvs onder de ondeugendfte menfchen , die niet dan hun voordeel, of hun vermaek, zoeken. Uit dien hoofde hebben de zulken , die in ftaet zyn, om anderen voordeel toebrengen, of vermaek aen te doen, zeer veele fchynvrienden. Het goed brengt veele vrienden toe ; maer de arme wordt , van zynen vriend , gefcheiden, Spreuk. XIX: 4.
B. De Vriendfchap moet verjïandig zyn. Eene onbedachtzaeme voorbaerigheid, in het aengaen van Vriendfchap, is zeer te veröordeelen, en heeft dikwerv veel verdriet en onaengenaemheeden te weeg gebracht. „ Dat
„ toch



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. taf
,, toch nimmer een uiterlyk voorkoomen van „ bevalligheid, welgemanierdheid, vriendelyk-
heid, en wat dies te meer is , enkel op
zich zelve , ons voor iemand voori'nneeme. „ om hem , zonder zyn perfoneel karakter te
kennen, voor eenen vriend te.kiefen, neen! „ laet niemand, dan een verftandig en deugd,, zaem mensch, toegang tot onfe vriend-
fchap hebben. Dat wy derhalven fpotters „ met den Godsdienst , wellustige , ydele ,, fnappers en windbuilen , van welk een rang „ en geflacht ook , vlieden , en hen nimmer,
met onfe vriendfchap , verëeren " (u).
C. De Vriendfchap behoort getrouw te zyn.
Iemand , die misbruik maekt, van het
vertrouwen, het welk een ander in hem ftelt, en de geheimen openbaer maekt, is een verfoeilyke verraeder , van welken ieder een eenen afkeer hebben moet. Daerom is men gewoon, den zodaenigen eenen judas te noemen.
D. De waere Vriendfchap kan niet beftaen , zonder openhartigheid. Geveinsde en achterhoudende lieden , die de haetelyke kunst bezitten , van zich, in alle gevallen, te verbergen , kunnen geene waere vrienden zyn.
Eindelyk moeten wy nog iets zeggen , ter waerfchouwing van jonge lieden. .. In de
C u) Nieuwe Neierl. Ëibl. VI Deel. 2 St. p. 561. t XI. deel. N 3



ip8 OVER DE ZEEDENLEER
Jeugd , is men het meest geneigd . tot ver* maeken , en bedoelt men , by het ingaen van Vriendfchap , zeer dikwyls niets anders dan het bevoorderen van zyn vermaek. Maer niets is er gevaerlyker, dan zodaenig eene Vriendfchap Zy ftrekt nergens anders toe , dan om gezaemenlyk de dartele weelde deezes leevens naer te jaegen, en eikanderen, in het verkwisten van aerdfche goederen, te helpen ; om de neigingen en lusten van het boofe hart
op te volgen. De grond van zulk eene
Vriendfchap is verkeerd , en de gevolgen zyn aller verder velykst. Myn zoon, vandel niet met ben, op den weg: weer uwen voet , van hunnen, pad: want hunne voeten kopen ten boofe, Spreuk. I: 15, 16. Als de wysheid in uw hart zal gekoomen zyn , en de wetenfehap voor uwe ziel lievlyk zal zyn , zo zal de bedachtzaemheid over u de wacht houden , de verjtandigheid zal u behoeden , om u te redden van den kwatden weg , van den man , die verkeerdheeien fpreetd ; van de geenen , die de paeden der oprechtheid verlasten , om te gaen , in de weegen der duisternis j die blyde zyn, in het kwaed doen ; verheugen zich , in de verkeer dheeien des kwaeden ; der welker paeden verkeerd zyn, en afwykende , in hunne Jpooren , Spreuk. II: 10-15. Hebt geene gemeenfehap , met de onvruchtbaere werken der duisternis, maer bejtraft fe ook veel eer, Eph, V; 11.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. igp
G. De onbarmhartigheid, beftaende , in eene ongevoeligheid, omtrent de nooden en ellenden van anderen , is eene ondeugd , blykbaer ftrydig , met de lievde, welke ons doet weenen , met den weenenden, Rom. XII: 15. Een onbarmhartig mensch zal eenen ellendigen geene hulp bewyien , en hem , zonder vertroosting , in den nood laeten. Zodaenig was het gedrag van den Priester , en den Leviet, in de gelykenis van den barmhartigen Samaritaen , Luc. X: 30-32.
De voornaemfte bronnen van de onbarmhartigheid zyn : lievdeioosheid, omtrent onfe natuurgenooten; ongebreidelde eigenliefde, waer door men , alleen op zyn eigen welzyn, bedacht is, en zich, over
anderen , niet bekommert; hoogmoed ,
die maekt, dat men anderen verachte; —~ gierigheid , welke iemand te rug houdt , van iets, ten nutte van anderen, te befteeden; — hier by koomt nog de zucht , tot gemak. Het medelyden is een zoort van onaengenaeme aendoening; een wellustige, die niets meer bemint, dan zyne rust en genoegens, is daerom niet gaerne, by ellendigen ; hy ontwykt alle aenleiding, tot droevige gedachten, welke zyne rust en genoegens verftooren.
Lloe ocgelykvormig is een onbarmhartige, aen God, wiens barmhartigheeden zyn, over alle zyne werken , Pf. CXLV: 9, en aen
xi. deee. N 4



»6ö OVER BE ZEBSENLEER
den Verlosfer, die het land is doorgegaen, goeddoende , en zich ontfermende . over allerlei ellendigen, Hand. X: 38 ? — Die geen medelyden met ellendigen heeft, heeft den Geest van Christus niet; en een onbarmhartig oordeel zal gaen , over den geentn, die geene barm~ hartigheid gedaen heeft , en de barmhartigheid roemt, tegen het oordeel, Jac. II: 13.
Ondertusfchen kan men zich ook, door het medelyden zelve, bezondigen , wanneer naemenlyk deeze gemoedsbeweeging niet wel beftuurd wordt. Zommige gemoederen, welke medelydend zyn, kunnen , zo wel tot het kwaede, als tot het goede, overilaen. „ Het ,, is eene zwakheid, zich te laeten , tot me„ delyden, beweegen , boven de maet en
paelen , door de gezonde reden ons voor„ gefteld. Nog grootere zwakheid is het, „ met medelyden geraekt te worden , door ., het gene ons niet moet beweegen of ver-
zetten. Maer het is de grootfte zwakheid ,, van alle, zich te laeten vervoeren , door „ medelyden, om dingen te doen , welke „ eenen Christen onbetaemelyk zyn" (V).
De verkeerde beginfelen van het medelyden hebben wy reeds opgegeeven (w).
li. Daer onbarmhartigheid plaets
heeft,
(v) PICIET t. c. ii Deel. p. -(>)i. (,»>; X Dtsl, p. 599, 6zo.



DER OPENBAEMNG. VIIJ. BOEK. 501
heeft, ontbreekt ook de milddaedigheid, aen de armen , op welke de Heilige Schrivten , zo dikwerv en ernftig, aendringen.
De vcornaemfte oorzaeken van het verzuim en de craegheid , in het uitdeeien van lievde-
givten , zyn de volgende. Een verkeerd
denkbeeld van de aerdlche goederen , als of iemand dezelve bezit, alleen om voor zich zeiven , in de waereld, gelukkig te zyn ,• in plaets van dezelve aen te merken, als gefchenken der Voorzienigheid , over welke wy flechts tot Rentmeesters gcfteld zyn. De ongodsdienstigheid is derhalven de eerfte oor-
zaek van dit verzuim. Eene andere oor-
zaeK, welke de lievde, in veelen , doet verkouden , is, dat zy, aen de weelde en overvloed , gewoon zyn , en geene verkeering hebben , met arme huisgezinnen. Dit maekt, dat men zich de ellenden van anderen niet voorftelt, en niet denkt, om hun te hulp te
koomen. Hier by koomt zomtyds de
overdaed ; deeze gewent de menfchen , aen groote verkwistingen , en beneemt hun , met den wil, de middelen , om Milddaedigheid te oeffenen. Zelvs zyn er , die , door overdaed , hunne behoevten zodaenig vermeenigvuldigen, dat zy , vermits zy nooit genoeg hebben, arm zyn, in het midden van den overvloed.
Ook kan men zich, in het beö effenen der xx. deel, N s



2C2 OVER DE ZEEDENLEER
milddaedigheid zelve , bezondigen , zo ten aenzien van de maet, als met opzicht tot de wys..
A. Ten aenzien van de maet, zondigt men, in het geeven van aelmoesfen ; of wanneer men te weinig geevt ; of wanneer men genoeg geevt, maer zonder onderfcheid te maeken , en de aelmoesfen kwalyk plaetst ; of men geevt te veel, zonder die gemoedsgesteldheid, welke eene aelmoes Gode behaeglyk maekt.
Is iemands voorraed groot genoeg , om veele ellendigen te gelyk te helpen, dan geevt hy te weinig , wanneer hy zyne lievdaedigheid alleen bepaelt , tot zeekere perfooeen , op welke hy de naeste betrekking heeft ; of wanneer hy den armen flechts het noodige geevt , zonder er iets , tot hun gemak , en hunne verkwikking , by te voegen ; met één woord, wanneer hy eenige gelegenheid,, om nooddruvtigen te hulp te koomen % en het in zyn vermoogen is, laet voor» bygaen.
Geevt iemand genoeg, naer gelang van zyn vermoogen , maer maekt hy geen behoorlyk onderfcheid, en geevt hy geen acht, op de verfchillende omftandigheeden der behoevtigen, dan zal hy zyne aelmoesfen dikwyls zser verkeerd plaetfen, en de luiheid voeden.
Luiaerts, en ledigloopsrs, die hun ambacht veiönachtzaemen s en van de beeddaery eene
kost-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 203
kostwinning maeken ; of die de aelmoesfen misbruiken , om zich , . in den drank , te verloopen ; zyn de aelmoesfen niet waerdig. Zulken te onderfteunen zou veel eer eene onbezonnene roekeloosheid zyn, dan eene Christelyke Milddaedigheid. „ Beedelaers en be„ hoevtige leediggangers vind ik nergens , in „ het Nieuwe Testament. Ik vind fe noch „ in Jerufalem , noch op het land , noch er„ gens anders, waer de Heiland zyne toe„ hoorers , tot medelyden jegens de armen, „ zo roerend vermaende. Veel eer zie ik , „ rondom deezen zichtbaeren God , een be„ treurenswaerdig heir van zyne ongelukkige „ fchepfelen , door de handen hunner mede„ lydende vrienden , op bedden by één ge„ draegen , zich leegeren , en hulp , tegen „ hunne ellende , met traenen en klaegende 3, Hemmen, vol vertrouwen , in zyne al-
macht en algerneene menfchenlievde, zoe-
„ ken. Wat de gezonden betreft ; wan-
„ neer heeft Hy hen ooit, hoe zeer zy er 5, ook op wachtten , brood of kleederen , „ door een wonderwerk, verfchaft ? Niet, 9, dan in de Woestyne , deedt hy het een ,, paer mael, toen zy, van honger , hadden „ moeten vergaen, Maer , buiten dat , liec
Hy fe, aen hunne eigene naerstigheid»
over, Joh. VI: 30 — " Qx)ï
O) MILLER 1. C. Vil Ösef. p. Z'ix-'
Xf. DEEL,



Ü04- OVER DE ZEEDENLEER
Men geevt te veel, wanneer men , by bet üitdeelen der aelmoesfen, die gemoedsgefteldbeid mist, welke dezelve aengenaem by God maeken. Het Geloov , werkende in de lievde , moet het beginfel , en de bevoordering van het weezenlyk heil onfer behoevtige medemenfehen , moet onfe bedoeling zyn. De Milddaedigheid, welke, uit verkeerde beginfelen , voortkoomt, heeft wel haer nut, in de waereld; maer zy kan Gode, die het hart
aenziet , geenszins behaegen (y). Men
geevt ook te veel, wanneer men geevt , boven zyn vermoogen. Wat is er dwaefer, dan zyn eigen huisgezin het brood te ontneemen , om het, aen vreemden, te geeven? of, door eene onberedeneerde lievdaedigheid , den weg te baenen , dat men zelvs , tot armoede, vervalle ? of milddaedig te weezen , terwyl men zyne fchulden niet betaelt V ,, Doch ,
om de waerheid te zeggen , de overdaedig„ heeden van dit zoort zyn zo zeldzaem ,
dat het niet zeer noodig is, hier over waer,, fchouwing te doen. Het koomt meer te
pas, de menfchen, tot lievdaedigheid, op „ te wekken" (z).
B. Met opzicht tot de wys , zondigt men, in de juilodadigheiu zelve, wanneer
men
(>0 x Let'., p. 620-622.
C-O VEE.i\Br 1. c. iV Deel. p. 64, 65.



DER. OPENBAERÏNG. VIII. BöÈK. 20$
men niet blyraoedig, maer met weerzin,
geevt. Als iemand , eenen behoevtigen ,
eene gaeve fchenkt, met een ftuursch gelaet, en met eene verachtelyke houding, beleedigt hy zynen broeder , terwyl hy hem verplicht. De zelvde reden , welke ons beweegt, ora wel te deen , aen behoevtigen , moest ons ook beweegen, om hen , door vriendelyk-
heid , op te beuren. Wanneer men niet
vaerdig en tydig genoeg geevt , vermeerdert men de zorg en de bekommernhfen der behoevtigen , en men bewyst hun niet alle de weldaedigheid, welke men zoude kunnen doen.
I. De ondank ij aerheid is een verfoeilyk kwaed , het welk, in het algemeen , van elk veracht en verfoeid wordt. De on* ., dankbaeren , zegt cicero (a) , haelen ,, zich den haet van al de waereld op den „ hals."
Men maekt zich fchuldig, aen ondank-
e aerheid; wanneer men eene ontvan-
gene weldaed niet vergelden wil, offchoon men er het vermoogen toe hebbe ; wanneer men eene weldaed, welke men genooten heeft, ontkent, ontveinst, of verkleint; — wanneer men eenige weldaed , in het heimelyke , vergeldt, om dat men te trotsch is , om te doen blyken , dat men , aen anderen ,
(«) De Of. 1. ii. xi. ceel.



£o5 ÓVER DE ZEEDENLEER
eenige verplichting heeft ; wanneer men
eenige weldaed, met wederzin, en op eene
onheufche wys , vergeldt; wanneer men
de vergelding te laet doet, na dat men reeds verfcheidene gclegenheeden , om zyne erkentenis te toonen , heeft laeten voorbygaen; — wanneer men genootene weldaeden vergeet; — en voornaemenlyk wanneer men zynen weldoener kwaed , voor goed , vergeldt. Deeze is de hoogfte trap, èn de verfoeilykfte zoort,
Van ondank baerhe1d.
Onder de oorzacken der ondankbaerheid,
zyn deeze de voornaemfte; de Lievde-
loosheid ; de Dankbaerheid is eene zeekcre trap van lievde , tot zulke perfoonen, die ons weldoen ; deeze zoort van lievde heeft zelvs plaets, by zulken, die anders onrechtvaerdig zyn , daerom zegt de Heiland , indien gy liev hebt, die u liev hebben , wat loon hebt gy ? doen. ook de tollenaers niet het zelvde 1 Matth. V: 46; gevolgelyk hebben de ondankbaeren nog minder lievde, dan de tollenaers en onrechtvaerdigen; — de hoogmoed; deeze maekt , dat iemand alle de weldaedigheid , welke hy, van anderen, ontvangt, befchouwe , als eene verplichting ; een hoogmoedige verbeeldt zich, dat, aen hem, en zyne verdienden , alles toekoome , en dat het, voor hem , eene verneedering weezen zoude, wanneer hy , aca anderen, dackbaerheid bewyfen
wil-



DER 0PEN3AERING. VIII. BOEK. £07
wilde; — de Gierigheid, welke te weeg brengt, dat de menfchen nooit iets geeven , maer altoos ontvangen willen; gelyk zy ftrydig is, met de weldaedigheid, zo is zy het ook met de Dankbaerheid ; een gierigaert laet na eene weldaed te vergelden , uit dezelvde laegbeid van geest, welke hem te rug houdt, van weldaedjg te zyn.
De onjdankbaerheid is verfoeilyk, in eiken mensch , maer vooral in eenen Christen. De hoofdfom van alle de plichten, omtrent onfen Naesten, op welke het Euangelie zo nadrukkelyk aendringt , is de Lievde. Maer de Ondankbaerkeid, gelyk wy gezien hebben, is lievdeloosheid, zelvs omtrent zulken , welke wy het meest beminnen moeten; gevolgelyk kan de Geest van christus niet woonen , in een ondankbaer hart. —— „ Het eenige voorbeeld van den verraeder „ jodas is alleen in ftaet, een gemoed, het „ welk al het menfchelyk gevoel nog niet „ geheel verboren heeft, door de vreesfe„ lyke gevolgen , welke de ondankbaerheid „ hebben kan , zo drae zy eerst, in een „ hart, recht ingeworteld is, met afkeer en „ ontroering , tegen deeze onnatuurlyke on„ deugd , -te vervullen5' (b). K. Tegen de lievde, tot onfe vyanden,
Qb~) M11.LKR U c. VII Desl. p. 730, XI. DEEL,



20S OVER DE ZEEDENLEER
welke het Euangelie beveelt, ftaet de wraakzucht over. Zy is eene begeerte en een voorneemen, om kwaed , met kwaed , te vergelden.
a. De vocmaemfte bronnen van deeze Ondeugd zyn de hoogmoed , en de ongereegeldc zelvslievde; hoe meer hoogmoed en eigenlievde iemand bezit, hoe meer hy ook tot wraek geneegen is. Een hoogmoedig mensch verbeeldt zich, dat eene bekediging veel grooter zy , dan zy in de daed is ; en de overmaet van eigenlievde maekt, dat iemand gevoeliger , en daer door, tot de wraek, meer geneegen zy.
(5. Gelyk, in alle ondeugden , zo zyn er
trappen , ook in de Wraekgierigheid. >
Zommïgen vergenoegen zich, met fchuldbekentenis , of eenig blyk van berouw; en , na deeze voldoening , welke hunne hoogmoed vordert , denken zy niet verder, om zich te
wreeken. Anderen zyn niet te vreede,
voor dat zy hunnen vyanden zoortgelyk en even zo vee! kwaed vergolden hebben, als zy
van hen gcleeden hebben. Anderen gaen
nog verder, en rusten niet, voor dat zy hunne vyanden , tot armoede en ellenden ,
gebracht hebben. Anderen zyn niet vol-
daen , voor dat hunne vyanden uit den weg
geruimd zyn. Zelvs zyn er , die hunne
wraek, tot na den dood van hunee vyanden , uitftrekken, cn hunne woede uitöeffa-
nen ,



DER 0PEN3AERING. VIII. BOEK. 209
een , aen de lyken , de kinderen , en de nageflachten , van hunne vyanden.
y. De wraek zocht is eene aller verfoeilykfte gemoedsbeweeging. Laeten wy de grouwzaemheid van dit kwaed, en deszelvs verdervelyke uitwerkfelen, wat naeder aenwyfen.
a. De Wraek koomt, Gode alleen , toe :
•want daer is gefchreeven, my koomt de wraek toe , en ik zal het vergelden , zegt de heer, Rom. XII: 19. Trouwens het ongelyk te wreeken is een recht van de oppeifte Majefteit, het welk niemand zich , zonder ichennis , kan aenmaetigen. Nu heeft God de macht, om het kwaede te wreeken en te ftraffen, aen de burgerlyke Overheid , en niet aen byzondere perfoonen , overgegeeven; zulk een kwaed, naemenlyk , door het welk de algemeene rust en veiligheid verltoord wordt. Alle ziel zy , aen de Machten , over haer gefield, onderworpen: want daer is geene Macht , dan van God : —— want zy is Godsdienaeres , eene wreekjter , tot Jlraf aen gcenen , die kwaed doen , Rom. XIII: 1, 4. Zelvs is het, aen de Overheeden , niet gcöorloovd , zich, over veröngelykingen , welke hun in het byzonder zyn aengedaen , te wreeken , dan alleen voor 70 verre zulks noodzaektlyk is, tot handhaeving der wetten, en tot ftaeving van hun gezach.
xi. deux, ' O



2IO
OVER, DE ZEEDENLEER
b. Wanneer byzondere perfoonen het recht; en de vryheid hadden , van zich zeiven te wreeken, zou de Maetfchappy niet btftaen kunnen , en , in een moordhol van leeuwen en tygers , veranderen. — Immers wy menfchen zyn te veel voorïngenoomen ■ omtrent het gene ons zelve raekt. Elk is geneegen , de beJeedigingen, hem aengedaen , te vergrooten en te verzwaeren. —— Wanneer elk kwaed, met kwaed, vergelden mogt, zou de eerfte beleediger wederom de beleedigde worden , en zich , op zyne beurt, wreeken willen ; langs deezen weg, zou er een geftaedige omloop van beleedigingen plaets hebben , en de wraek zou volftrekt geece pae-
len kennen, i De Staeten zouden eerlang
zonder wetten zyn , de Overheeden, zonder gezach, en de volken, zonder Regeering, en de waereld zou een hoop van verwoede menfehen draegen, akyd tegen elkander gewaepend, altyd op elkanders onheil toeleggende, altoos bedacht, op middelen, om elkander te verderven.
c De meeste ongeiyken , ever welke zich de menfehen pleegen te wreeken , zyn van ongemeen weinig aenbelang. Wanneer elk, alle hooggevoelenheid , van zich zeiven af. leggende, de beginfelen en bedoelingen der handelingen van zyne medemenfenen ocpartydig gaedefloeg , zouden de beleedigingen,
wel-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. Zit
welke meenigmaelen Hechts ingebeeld zyn , in getal en maet , aenmerkelyk verminderen. — Is de beleediging ondertusfchen van gewicht; wordt iemand, in zyne eer óf goederen , benadeeld ; het ftaet hem vry , zyn recht, by de burgerlyke Overheid , te bevoorderen.
d. De wRAtKZLCHT is , in de daed , laegheid en lafhartigheid ; raaer het is grootmoedigheid , zich zeiven te overwinnen, en meester te zyn van zyne hartstochten. Door
wraekzucht, Helt men zich, aen de wilde beesten, gelyk; men ftelt eer, of men zoekt vermaek , in onwaerdige bedryven , welke de menfchelykheid verneederen en ontëeren.
e. Een wraekzuchtige benadeelt zich zeiven geweldig ; wreede gedachten ontroeren zyn hart ; de gramfchap vervoert hem , tot woede; de fmert, welke hy gevoelt, van al het kwaed niet te kunnen uitvoeren, dat hy wel wenschte, maekt hem wanhoopig; de vrees, voor eentn kwaeden uitflug, maekt hem geduurig bekommerd; en duizend ftrydige gemoedsbeweegingen verfcheuren zyne ingewanden.
ƒ. Wat wonder , dat de Heilige Schrivten de wraek zo uitdrukkelyk verbieden. Gy zult u niet wreeken , noch loom behouden , tegen de kinderen uwes volks, is het Lev. XIX: 18. Wreekt u zeiven niet beminden , (fchryvt paulus) Rom. XII: 18.
xi. dsel. O 2



212 OVER DE ZEEDENLEEK
S. Laeten wy er, ten flotte , de middelen byvoegen , welke gefchikt zyn , om , onder den Goddelyken zegen, de zo verfoeilyke wraekzucht, te fmooren , en over deeze fnoode gemoedsbeweeging, welke zo veele onheilen in de waereld heeft te weeg gebracht , te zegepraelen.
a. Men ftoppe de vuile bronnen van dit kwaed ; men verbanne den dwaefen hoogmoed , uit zyn hart, en beyveie zich , om de eigenlievde wel te beftuuren.
b. Men legge er op toe, zich , in de verkeering met menfehen, zodaenig te gedraegen , dat wy niemand aenleiding geeven , om ons te veröngelyken ; als meede, om de zulken , welke men verdenken kan ,' van kwalyb jegens ons gezind te zyn, door zachtheid en toegeevenheid, te gewinnen. Een zacht antwoord keurt de grimmigheid af , Spreuk» XV: i.
c Men onthoude zich, van de verkeering, met zulken , welker klein verftand ,* onbefebaemdneid , ftoutheid , onbefcheidenheid , koppigheid , of kwaede inborst , ons bekend is.
d Men gewenne zich, om de bedryven van anderen, zo veel het moogelyk is , ten beste te duiden; zyn gemoed, van achterdocht, en kwaede verdenkingen , te zuiveren ; en de eerfte bewcegk.gen van gramfchap te dempen.
e.



SER. OPKNBAERING. VIII. BOEK. 2 IJ
e. Men denke veel, aen zyne eigene zwakfaeeden en gebreeken, en överweege, of men zich de veröngelykkgen , niet door eigen fchuld , op den hals gehaelt hebbe.
ƒ. Men herïnnere zich , dat zich alles aen te trekken , en zich ligt beleedigd te achten , een kenmerk zy van lacgheid , en van een gemoed , het welk zich zelvs zwak gevoelt ; als meede dat men zich zeiven , door de wraekzucht, aenmerkelyk benaleele.
g. Men gedenke veel, aen de woorden van den Heiland. Alle dingen, welke gy wilt, dat u de menfehen zouden doen , doet gy hun ook alzoo ; —— en , indien gy den menfehen hunne misdaeden vergeevt , zo zal uw hemelfche Vader ook u vergeeven ; maer indien gy den menfehen hunne müdaeden niet vergeevt , zo zal ook uw Vader uwe misdaeden niet vergeeven Matth. VI: 14, 15- VII: 12.
h. Men voege, by dit alles , een geloovig cn aenhoudend gebed , om den Geest der zachtmoedigheid en des vreedes.
XI. DEEL.
03



214
OVER SE ZEEDENLEER"
DERTIENDE HOOFDSTUK.
over de plichten der christenen» met betrekking tot den burcerstaet,
§. IOIJ.
De isurgerlyke regeering is niet alleen nuttig en noodig , maer zelvs eene codde-
tYKE instelling.
By het gene ik, omtrent veertien jaeren geleeden, wanneer de twist, over de vryheid en gelïkheid, nog onbekend was, en toen het woord aristocratie die haetelyke beteekenis nog niet verkreegen had, welke men er naderhand willekeurig aen gehecht heeft; by het gene ik toen , over den natuurleken Staet der menfehen, en den grond» flag der kurgerlyke regeering, gefchreeven heb (c), ben ik altoos gebleeven s en blyv er nog by. De hoofdfom der zaeken is deeze: i. Dat alle menfehen eikanderen, van na,-
£c) II Deel. p, 316—



DER OPENBAERING. VIII. boek. 21$
iuure, in alles gclyk zyn , zo dat niemand een natuur lyk recht hcbbe, om zynen Naesten te gebieden , en niemand , natuurlyker wys, verplicht zy , zich, naer den wil en de beveelen van eenen anderen meusch , te fchikken Wanneer er derhalven, geene van buiten asnkoomende redenen waeren , welke de ondergefcniktheid noodzaekelyk maekten, zouden wy , in eenen natuurlyken flaet, leeven ; wy zouden , in alles, volkoomen gelyk zyn ; niemand zou den voorrang, of eenig gezach, boven en over eenen anderen hebben.
2. Dat de menfehen, wanneer zy, in eene siAE i sghappï , verëenigd zyn , een gedeelte van hunne vkyheid verliefen. Eene Maetfchappy kan , gelyk daedelyk naeder blyken zal, zonder reghering en ondergeschiktheid, niet beftaen; zo drae derhalven een aen tal van menfehen zich, in eene burgerlyke Maetfchappy, verëenigen, aen een of meer perfoonen de macht geeven, ora wetten, tot het algemeen welzyn , te maeken en te handhaeven, en zich verbinden , om deeze wetten te gehoorzaemen, dan houdt de Natuurlyke Staet op; de oorfprongelyke gelyicheid wordt wechgenoomen , en men verliest een gedeelte van zyne vryheio.
3 De natuurlyke staet Van gelyk-
heid en vrïheïd, van welken wy zo even gefprooken hebben , is, in de daed , Si. deel, O 4



Z1Ó OVER DE ZEEDEKtEER
een verdicht fel, dezelve heeft nooit plaets
gehad , of kunnen hebben. Men verön-
üerrtelt eenen tyd, in welken volwasfene menfehen, voor het aengaen van eene Burgeriyke zaemenwooning, beftaen hebben; maer men Kan zich geene meenigte van menfehen verbeelden zonder Huwelyken en Ouders. Daer nu het Huwelyk plaets heeft; daer Ouders en Kinders i.yn ; daer is ook eene ondergefchiktheid, daer zyn ook meerderen en mindeien.
Voeg er by , dat het zeedenlyk be.:erv
de burgtrlyke zaemenwooning en Regeering zo noodzaekelyk matke, dat de verönderftelde kaiüurlyke haei van vkyheid en giiLykhejd, met geene mogelykheid, zou kunnen plaets hebben.
Het etnige geval , waerin zulk een kat u u « l y k e s t & i! t , hoewel flechts voor eenen zeer korten tyd , zou kunnen plaets heobtn is, by volwasfene menichen, die eikanderen, in wilden isfen, ontmoeten. Maer de onderlinge behoevten ; de verfchillende maet van Jichaemskrachten , en van verftandelyke vermoogens; de naerstigheid, in welke de een boven den andeien , uitmunt; het onderfcheid van gtaertheid , en vooral de ongeregelde neigingen ; zouden de gelyk heid zeer fpoedig wechneemen, en de ondergefebiktheid noodzaekelyk maeken. 4. Dat de oorfprong en de grondllag der
Bt'R.
*



DER OPENBAERTNG. VIII. BOEK. 21?
BüRGERLYKE regeeriNG geleegen is , in een onderling verdrag, tusfcnen den Regent, en de overigen , d;e zien, aen zyne Wetten , onderwerpen.
Het gene de Heidenfche Schryvers , omtrent den oorfprong der Burgtrlyke Maetfchappyen , bericht hebben , fteunt , op geene genoegzaeme gronden , en is zelvs tegenftrydig. ■ De meesten Hemmen daer in overeen , dat er , in overoude tyden , eene volftrekte Regeeringloosheid had plaets gehad ; maer zy verfchiilen aenmerkelyk , omtrent den toenmaeligen ftaet der menfehen. Volgens zommigen , was dezelve allergelukkigst (rf); volgens anderen zeer rampzaelig (e) ; volgens nog anderen, in den beginne, gelukkig, maer zo uat het zeedenlyk bederv het invoeren van eene Regeering zeer fpoedig noodzaekelyk
maekte (ƒ) Het een en ander nadden
deeze Schryvers ontkend , uit de overblyvfelen der oorfprongelyKe Overieeveringen , omtrent den gelukkigen ftaet der menfehen, voor het inkoomen der zonde, en de treurige gevolgen van het zeedenlyk bederv.
De oorfprong der burgerlyke regeering ligt, in het Vaderlyk gezach. De Vaders hadden het beftuur, over hunne Huis-
(d) ovidius Melamarph. 1. I. CO salustius de be'Jo CalH, c. 6. Cf) tacitüs Anaal. 1, III. c. 26. XI. DEEL. O 5



£18 OVER DE ZEEDEN LEER
gezinnen; maer, toen de Huisgezinnen aenmerkelyk vermeenigvuldigden , werdt het, uit hoofde der zeeden lyke verdorvenheid , welke de menfehen vervoert, om hunnen Naesten , ter bevoordering van hun eigen belang, op allerlei wyfen, te benadeelen , geheel onmoogelyk, dat elk een huisgezin , behoudens de algemeene rust en veiligheid, een klein en onafhangelyk Gemeenebest uumaekte. Wilde men gerust en veilig leeven , dan moest een aental van huisgezinnen zich , in eene Maet* fchappy , verëenigen , en eene zeekere Re» geeringsform vastftelien , zo dat een of meer perfoonen , over alle de huisgezinnen , zoortgelyk een gezach hadden , als elk een Vader oorfprongelyk bezat, in zyn eigen huisgezin.
Elk een Vader, die te vooren onafhangelyk was , en zyn eigen huisgezin beltuurde, werdt nu aen hun , die de zorg voor het algemeen belang van alle de verëenigde huisgezinnen op zich naemen , ondergefchikt.
De grondflag der burgerlïke regee. ring is derhalven in een onderling verdrag geleegen. Alle de op zich zelve onafhangelyke Vaders en Beftuurers van hunne huisgezinnen droegen , aen een of meer perfoonen , welke z.y, als de bekwaemfte, aenmerkten, de macht op , om hen , op zulk eene wys , te regeeren , als , voor het algemeen belang, het meest voordeelig weezen zoude ; onder weder-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 2ICJ
devzydsch beding, dat de Beftuurers, in alles, niet anders , dan het algemeene best, bedoelen en bevoorderen, en dat de overigen hunne wetten gehoorzaemen zouden. -— In den beginne , zullen de eerfte grondflaegen van de burgerlyke zaemenwooning, gelyk de Hoog Geleerde Heer cras heeft aengemerkt (g) ■> even ruuw en onbefchaevd hebben moeten zyn , als derzelver vestigers zyn geweest , tot dat beide noodzaekelykheid en ondervin* ding hen aenzetten en in ftaet Helden , om eenige weinige eenvouwige voorfehrivten , tot een meer beftaenbaer zaemenftel van Wetgeeving , te befchaeven en uit te breiden.
5. Behalven de ondergefchiktheid van alle de overigen , aen die perfoonen , welken de Regeering is toevertrouwd , zyn er nog veele andere omftandigheeden , in den Burgerftaet , welke de osgelykhhd der menfehen van
zelvs medebrengen. Natuurlyke fchran-
derheid , het beöeffenen der wetenfehappen , en uitmuntenheid in kundigheeden , maeken den eenen veel meer gefchikt, dan den anderen , tot het bekleedcn van eerambten, en bet waerneemen van gewichtige posten. De zucht, tot het vermeerderen van zyne bezitting , en het verkrygen van rykdommen ,
(g) Prysverhandcling , ter beantwoording der vraeg van het tevlers Genoot]chap , over de gelyL'uid der menfehen, l Deel. 5 HoofJjl. XI. UEEJj,



220 OVER D li ZEEDENLEER
doet de vlyt toeneemen. De verfchillende trappen van naarstigheid, en van bekwaemheeden , brengen eene meerdere of mindere maet van rykdommen te weeg. De rykdom heeft de weelde ten gevolge, en deeze vermeenigvuldigt de behoevten Hier uit ontftaen verfchillende rangen van menfehen , met betrekking tot de opvoeding , de beezigheeden , de ambachten , de kostwinningen, en de Ievenswys, onder de burgers van eenen en denzelven ftaet.
6. Uit al het beredeneerde, vloeit van zelvs voort, dat de burgerlyke regeerino niet alleen nuttig , maer zelvs noodzaekelyk zy.
Zy is nuttig. De menfehen verliefen
daer door een gedeelte van hunne natuurlyk» vryheid ; zy onderwerpen zich, aen zeekere ]3sten en bezwaeren; zelvs loopen zy gevaer, dat zy, aen welken de Regeering is toever. trouwd , hunne macht misbruiken zullen. Maer dit alles kan geenszins opweegen , tegen de
onwaerdeerbaere voordeden , welke de eurgerlyke regeering te weeg brengt. Daer door wordt de onderlinge rust, en de ajgemeene veiligheid. , bevoorderd ; daer door wordt de verwarring , de geduurige twisten , de onrechtvaerdigheeden , de mishandelingen , cn onderlinge verwoestingen , beteugeld en voorgel: oomen , welke , in den tegen woordi. gen toefhnd van zeedenlyk bederv, algemeen
wee-



DER OPENBAERÏNG. VIII. BOEK. S2I
weezen zouden , wanneer de menfcht n , zonder wetten en zonder regeering, leevden.
De blircerlyke r e g e e k i n g is , Uit
dien hoofde , zo noodzaekelyk , dat het menschdom , zonder dezelve, zich zeiven verwoesten zoude. Elk zou zyne onftuimige neigingen opvolgen , zyn eigen belang bevoordelen , zyne medemenfchen verdrukken tot geweld de toevlucht neemen ; en die de machtigfte was, zou zich alles aenmaetigen en veröorloovcn.
Het moet gevolgeiyk, als een weezenlyk voorrecht;, befchouwd worden , onder eene bcrgerlyke regeering, in eene wel geördende Maetfchappy , te leeven (Jt).
7- De bcrgerlyke regeeriwG is eene coddelyke instelling. Deeze ftelling hebben wy voorheen , uit de
Reden, betoogt, (i) God wil , dat wy
gerust en veilig Jeeven. Maer , zonder Bur. gerlyke Regeering, kunnen wy niet gerust Jeeven ; gevolgeiyk wil God ook, dat er eene
Burgerlyke Regeering zal plaets hebben. ,
Alle menfehen hebben eene natuurlyke zucht, tot Gezelligheid; deeze natuurlyke zucht, welke de Hem van God zeiven is , beveelt ons, dat wy ons, in Maetfchappyen , ter
• (») pest el Fundam. Juvftn Nat. p. 109. Ct) 11 Deel. p. 323-3C0,
*!• deel.



222 OVER DE ZEEDEN LEER
bevoordering van onderling geluk, verëenigea zullen ; maer deeze verëeniging kan, zonder Burgerlyke Regeering , niet beftaen ; gevolge, lyk heeft God zelvs de Burgerlyke Regeering , door de Wet der Natuur , voorgefchreeven.
Thans zal ik my opzettelyk bepaelen , by het gene de Heilige Schrivten , omtrent dit wichtig ftuk , hebben voorgedraegen.
Zy fpreeken , van de Burgerlyke Regeerers, en Volks - beftuurers, onder verfcheidene be« naemingen , zo eigenlyke , als leenfpreukige. — joseph verklaerde , aen zynen broederen , dat God zelvs hem gellelt had , tot eenen heer , over het ganfche huis van pharao , en eenen regeer er, in het ganfche land van Egypten, Gen. XLV: 8. Wy leefen 2 Kron. XXIII: 20, niet alleen van den Koning, maer ook van de Machtigen , en die heerfchappy hadden onder het volk , en jer. XIV: 3. van de Voortrefelyken. haman fchreev , in naem van Koning ahasveros , aen de Stadhouders des Konings , aen de Landvoogden , die over elk Landfchap waeren, en aen de Vorfien van elk volk, Esth. III: 12. Koning nebucadnezar had Stadhouders , Qverheeden , Land' voogden, en Raedsheeren, Dan. III: 27. mose fprak, in zynen lovzacg, van de Vorjten Edoms, en de Machtigen der Moabiten, Exod.
XV: 15. Wyders fpreeken de Heilige
Schrivten , van Vorjten , Gen. XXXVI: 15 :
van



DER 0?ENBAERING. VIII. BOEK. 223
iran Vorjlen en Grooten in Israël , 2 Sam. III: 38 , van Grooten , Jer. LU: 13 ; van Voorgangers over het volk, 1 Sam. IX: 16"; van Princen , en Geweldigen , Job XII: 21. Pf. XLVII: 10; van Edelen en Overheden, Neh. IV: 19; van Opzieners, Jef. LX: 17; van Ow/i.^, Jef. XXII: 3, van Ambtlieden] Deut. XX: 8 ; van Heerfchers , Dan. II: 10 ; van Rechters , Exod. ï\: 14. Leenfpreukig heeten de Overheeden , van
önderfcheidenen rang; Goden, eerbie-
dingswaerdige weezens , Exod. XXII: 28. Pf. LXXXII: 1 , niet alleen om dat zy eerbied verdienen , maer ook om dat zy Gods plaets, als zyne Stadhouders, hier op aerde bekleeden ; om dat zy , van God , tot hunne Ambten , geroepen zyn , Joh. X: 35 ; om dat zy , uit Gods naem, het recht bedienen, Deut. I: 17; en om dat God hun byltaet, in hunne posten, Pf. LXXXII: 1. 2 Kron. XIX: 6; — kinderen des Allerhoogften , Pf. LXXXII: 6 om het gezach, de waerdigheid, en de macht, met welke zy , boven het gros van het
menschdom, bekleed zyn Vaders, Gen.
XLV: 8 , om dac „ een goed Vorst, geiyk „ xenophon zegt (kj, niet verfcbilt, van ., eenen goeden Vader en om dat hy zyn volk beltieren moet, ais een Vader, met eene
(£) Kuropaid. 1, VIH. XI. DEEL,



224 OVER DE ZEEDENLEER
hartelyke toegeneegcnheid , niets anders beoogende , dan hun weetenlyk heil te bevoorderen ; —- Hovfaen % Num. I: 16. XVII: 2. Richt. X : 8 , om hunne verneevenheid , en de macht , met welke zy het volk beftuuren,
even als het hoofd het lichaem regeert; ■
Schilden , Pf. XLV1I: 10 , om dat zy het volk , tegen alle geweld en onderdrukking, beveiligen moeten; — Herders, Num- XXVII: 17. Jer. XL1X: *io, om dat zy het volk, met dezelvde toegeneegenheid en waekzaemheid , leiden en verzorgen moeten , als een
Herder zyne kudde doet ; Btrgen , Jer.
LI: 25. Mich. VI: 2, om hunne verheeven-
Jieid en macht ; Verlosfers , Richt. III:
9. Neh. IX: 27 , om dat zy het volk , van het geweld der vyanden, bevryden moeten; — Gexalvden des heeken, i Sam. XXIV: 7« Jef. XIV: 1 , om dat God hen , tot Regeerers der volken , geroepen en verwekt heeft.
Ook leeren de Heilige Schrivten alierduidelykst , dat de bl rgeki.yke rf.geering
eene Geddelyke Injlelling zy. Trouwens,
onder het Oude Testament, heeft God meermaelen mer fchen , tot het Ambt van Overheden . wmiddtlyk geroepen, gelyk mose, Exod. III, IV; joslia, Kum. XXVII: 18; Deut. 11!: 28 ; saul , 1 Sam. IX: 15—, david, 1 Sam. XVI: 12. üffchoon dergelyk eene onmiddelyke roeping nu geene plaets
meer



DER OPENBAERING. VIII. boek. 22$
meer hebbe, is er evenwel geen twyffel aen, of God, die alles , door zyne Voorzienigheid, beftuurt, draegc ook een byzondere zorg, voor het zo gewichtig Ambt der Overheeden, zodat men dezelve befchouwen moet, als lieden , die daer toe van God zeiven middelyk geroepen zyn. Trouwens dit verklaert de Opperfte Wysheid uitdrukkelyk, zeggende: door my regeeren de Koningen , en de Vorfien Jtellen gerechtigheid, door my heerfchen de Heerfchers, en de Princen , alle Rechters der aerde , Spreuk. VIII: 15, 16. God verandert de tyden en de ftonden ; Hy zet de Koningen af, en Hy bevestigt de Koningen , Dan. ff: 21. De Allerhoogjte heeft de heerfehappy , over de Koningryken der menfehen , en Hy geevt fe , aen men Hy wil, Dan. IV: 32.
In het Nieuwe Testament wordt deeze leer, even duidelyk, ingeprent. _ Rom. XIII: 1— zegt paülüs van de burgerlyke Regeering , welke toen was , in de handen van den grouwzaemen dwingeland nero : daer is geene Macht, dan van God , en de Machten , welke daer zyn, die zyn van God geordineerd, alzoo dat hy , die zich tegen de Macht fielt , de ordenantie van God wederjtaet. De Machten,
CO vi tri ar ius Injlit. Juris Pub. 1. iii. tit. 13. §. 2. noodt Orat. de jure Jummi Imperii. hoddeus lnfllt. Theol. Hor. Part. i[. c, 3, S*. 7. §. 15. & difert. de concordia Religionis Chriu. , jiatusqus civilis. c. 4,
xi. deel. p



22<5 OVER DE ZEEDENLEER
(zegt hy) zyn van God geordineerd; derhal. ven zyn alle Overheeden van God ingefteld. Maer hoe ? middtiy^ of onmiddelyk ? Wat het Ambt der Overheeden aengaet ; hunne wet> geevende , richterlyke , beftuurende en ftraffende macht; dit Ambt is onmiadelyk van God oorfprongelyk. Maer , wat de per/nonen aengaet , die dit Ambt bekleeden ; deeze worden middelyk., door tusfchenkoomst der fchikkingen van menfehen , aengefteld. Met één woord , men moet onderfcheid maeken , tusfchen de Macht zelve , en de verkryging of bediening daer van; de eerfte is onmiddelyk van God, en de laetfte midaelyk van de menfehen. Er is geene macht, dan van God,
voegt er de Apostel by. Hy kon zich niet algemeener, en meer onbepaeld , uitdrukken, om te leeren , dat alle Macht der Overheeden
van God zy. Hy zegt niet eer vouwig ,
alle Macht is van God, maer , uitfluitender wys , er is geene macht , dan van God , dat is, „er kan geene macht van Overheeden , „ onder de menfehen , gedacht of genaemd
worden , welke niet van God is , het zy „ hoogere het zy laegere macht ; het zy
deeze macht , in handen van goeden , of
„ van kwaeden, is." Wyders is het3
die zich , tegen de Machten , Jtelt, wederjtaet Gods ordinantie; hy kant zich aen, tegen de wyfe fchikkingen van den Opperheer der wae-
reld,



der openbaering: VIII. Boer'. 227
ïeld, die de burgerlyke Regeering heeft ingefteld, en de Overheeden gebruikt, als zyne dienaeren , om de algemeene rust en het wel-
zyn van het menschdom te bevoorderen. .
Trouwens de Burgerlyke Macht is Gods dienaeres , eene wreekjter, tot Jiraf der geenen , die kwaed doen ; voor zo verre de Overheeden, als Rechters, Gods plaets, op de aerde, bekleeden , en, in die hoedaenigheid , zulke misdaeden , welke de openbaere rust en veiligheid verftooren , naer gelang der ornftandigheeden , ftraffen moeten-
Met deeze allerduidelykfte uitfpraeken, wederlegt de Apostel de wanbegrippen der bekeerde Jooden , welke, in dat vooroordeel , waereD opgevoed , dat men, aen de Heiden* fche Overheeden , geene onderdaenigheid verfchuldigd was ; als meede van zulken , onder' de geloovige Heidenen, die zich verbeeldden , dat zodaenig eene onderdaenigheid , met de Christelyke vryheid, niet beftaenbaer waere.
Onfe gezeegende Verlosfer zelvs heeft uitdrukkelyk geleert, dat de bcrgerlyke regeering eene Goddelyke inftelling zy„ -
Dit voorönderllelt Hy , als eene zaek, welke' in geene bedenking koomen konde , zo meenigmaelen Hy fpreekt van Koningen , van de Overjten der volken , van de macht der Groo' ten. Zo zegt Hy de Koningen der aerde, vari wien neemen zy tollen of fchatting ï Maith*
XI. DEL li. p g



228 OVER, DE ZEEDEN LEER
XVII: 25 ; wat Koning , gaende na den kryg , om , tegen eenen anderen Koning , te Jlaen, zit niet eerst needer enz. ? Luc. XIV: 31 ; de Ko' nirigen der volken heerfchen over hen , Luc. XXII: 25 ; Gy weet , dat de Overjten der volken heerjchappy voeren , over hen , en de Groeien gebruiken macht over hen , Matth.
XX: 2J Hy verklaerde zich naeder,
toen Hem gevraegd werdt , of het geöorloovd waere, den Keizer fchatting te geeven, zeggende: dat de Jooden, aen den Keizer , als hunnen toenmaeligen Opperheer, die onderdaenigheid bewyfen moesten , welke zy hem, volgens recht en billykheid, fchuldig waeren : geert den Keizer dat des Keizers is , Matth. XXII: 17-21.
Zelvs bevestigde Hy den Goddelyken oorfprong van het Ambt der Overheeden , wanneer Hy den Jooden herinnerde , dat de Overlten , voor zo verre zy van God , tos hnnne waerdigbeeden, geroepen zyn, en Gods plaets , hier op aerde , bekleeden , Goden gecaemd worden , en dat in de Heilige Schrivten , welke niet kunnen gebrooken , veranderd, of van onwaerheid verdacht worden, Joh.
X: 35. Hy verklaerde, voor pontius
pilütus, dat de macht, met welke hy, als Stadhouder, bekleed was , hem , van Gei, in den weg zyner Voorzienigheid , gegeeven waere, Joh. XIX: zi.
En-



DER aPENBAERING; VIII. EOEK. 22
Eindelyk , om er niet meer by te voegen, wy ontmoeten , in het Nieuwe Testament, verfcheidene perfoonen , die Christenen waeren , en het Ambt van Overheeden hebben waergenoomen. joseph van Arimathea was een Raedsheer, een goed en rechtvaerdig man, Luc. XXIII: 50. De Koninglyke Hooveling , die, tot het geloov in christus, bewoogen werdt, bleev zyn ambt waerr.eemen, Joh. IV: 53. Zo deedt ook de Kaemerling der Koningin Candace , na zyne bekeering, Hand. VIII: 38, de Stadhouder sergius , Hand. XIII: 12 , de Rentmeester erasmds , Rom. XVI: 23 ; zo deeden de Hoovelingen van den Romein fchen Keizer ,
Phil. IV: 22. Wy moogen er uit be-
fluiten , dat het Euangelie de Burgerlyke Regeering , wel verre van dezelve te veröordeelen , aïs eene Goddelyke Inftelling, goedgekeurt en bevestigt hebbe.
De Burgerlyke Overheeden derhalven hebben hunne macht en waerdigheid van God, die hen daer meede , in den weg van zyne
Voorzienigheid, bekleedt heeft. In de
daed, het is eene groote eer, voor de Overheeden , dat derzelver gezach van God , als den Opperheer der waereld, afdaele; zy hebben het voorrecht , van Stedehouders en plaets ver vangers des Allerhooglten te zyn, onder de menfehen. Welk eenen luister , welke
ïi. deel. P 3



$3° OVER CE ZEEDENLEER
eene eerwaerdy , zet het Christendom by , aen het ambt en het gezach der Burgerlyke Overheeden !
Eindelyk de verachting van , en de ongehoorzaemheid , aen de Burgerlyke Regeering, wordt , in de Heilige Schrivten , geteekend , als eene verfoeilyke misdaed, welke, met het
Euan^elie , vierkant ftrydig is. Apostel
petrus voorfpeide, dat er eerlang valfche Leeraers zouden opftaen, die de heerfchappy verachten, en niet /chromen zouden, de heerlykheeden te lasteren, en, tegen deeze, waerfchouwt hy de Christenen , als tegen allergevaerlykfte Verleiders , die , voor zich zeiven , een ichroomelyk verderv, zeeker te wachten had. den , 2 Petr. II: 3, 10. Hy heeft het oog, pp zulke Verleiders, uit de Gnostieken , die beweeren zouden , dat er geen weezenlyk onderfcheid zy , tusfchen zeedenlyk goed en kwaed, dat het gene zonde genaemd wordt een noodzaekelyk gevolg' zy der verëeniging van onfe ziel, met een ftoffelyk Jichaem, es dat derhalven niemand, aen wetten, moet gebonden, noch, aen het gezach van Overheeden , onderworpen worden. Uit dit begin fel verachtten zy de heerfchappy, en het gezach der Burgerlyke Overheid. Ook fchroomden zy niet, om de heerlykheeden , de Overheeden van onderfcheidenen rang , die , met fer err waerdigheeden, bekleed waeren , te
iqs*



DER OPENBAERING. VIII. BOEK, 231
lasteren , en , voor onderdrukkers van het
menschdom , te fcheUen. De Apostel
voegt er by , dat deeze Verleiders zich gelyk fielden , aen de Duivelen , die Gods oppergezach verlochent hebben , vs. 4 , en aen de inwooners der eerfle waereld , by welke het ongeloov en ongodsdienstigheid heerfchende was, vs. 5.
Ten tyde van Apostel judas, waeren die Verleiders werkelyk opgeftaen , jud. vs. 8. Hy verklaert, dat zy zich gelyk fielden, aen den beruchten oproer maeker kou ach; en dat zy , op zoortgelyk eene wys , als deeze deugniet, en de grouwzaeme bewooners der eerfle waereld , zouden geftraft worden , vs.
Ii , 14, IJ-
Dan er zyn eenige fchynbaere bedenkingen, welke wy kortelyk moeten oplosfen , om dan nog eenige vraegen te beantwoorden.
A. De voornaemite bedenkingen zyn de volgende.
ct. De eerfte Alleenheerfcher, zegt men, is nimrod geweest , zynde een geweldig Jaeger, voor het aengezicht des heeres , Gen. X: 10 , en hy begun geweldig te zyn , op de aerde, 1 Kron. I: 10; hy richtte groote verwoestingen aen, onder de dieren, en daer door aen wreedheeden gewoon, begon hy zyn geweld uit te ftrekken, tot de menfcnen,
Ki. deel, P 4



232 OVER DE ZEE DENLEER
en , over zyne Natuurgenooten , willekeurig te heerfchen; maer het gene zyn oorfprong heeft, in geweld en onderdrukking , kan niet van God zeiven afkoomftig zyn ; hoe zou de willekeurige overheerfching van den eerften dwingeland nimrod eene Goddelyke Inftelling geweest zyn ?
Gelyk in alle gevallen , zo moet men hier ook onderfcheid maeken, tusfchen het gebruik en het misbruik ; en het laetfte kan nimmer het eerfte wechneemen. De dwinglandy , en willekeurige overheerfching, is, niet de macht der Overheid, maer het misbruik daer van. In nimrod heeft wel de Dwinglandy, maer niet de Burgerlyke Regeering , eenen aenvang genoomen ; deeze heeft haeren oorfprong , in eene Goddelyke Inftelling, en had, reeds
lang voor dien tyd , plaets gehad. jjaer
te boven offchoon de Alleenheerfching, welke nimrod invoerde, haeren oorfprong had uit eene geweldige onderdrukking, mag men daer uit niet beiluiten , dat alle Koninglyk gezach, met geweld en overheerfching , begonnen zy: want, zo wel voor, ais na nimrod, zyn zulke perfoonen, met de Burgerlyke Regeering , bekleed geweest, die dit Ambt,. of door eene onmiddelyke roeping, van God , of door eene vryë keus van het volk, het eerst ontvangen hadden. „ Het
» is



DER OPENBAERING. VIII. boek. 233
„ is my zo voorgekoomen, (zegt cicero (m)) „ dat er oulings niet alleen by de Meders , gelyk herodotus verhaelt, maer ook by ,, onfe Voorouders , lovwaerdige Koningen „ zyn aengefteld, om recht te genieten; wan„ neer de meenigte, in den beginne., door zulken , die meerder vermoogen bezaeten , onderdrukt werdt, nam men de toevlucht, „ tot zeekeren éénen , die , in deugd , uit« „ muntte , om zo wel de zwakkeren , tegen het onrecht, te beveiligen , als, door het invoeren van billyke wetten, de grooten te gelyk, met de kleinen , volgens een ,, gelyk recht, te beteugelen." kaïn had al vroeg eene Stad gebouwt, en er de heerfchappy over gevoert, Gen. IV: 17 ; en , na den zundvloed, had God bevoolen , de moordenaers, met den dood , te ftraffen, waer toe Overheeden en Rechters vereiiCftt werden , Gen. IX: 6.
/3. Wyders beroept men zich , op 1 Sam. VIII: 7, alwaer de heer tot samuel zegt van de Israëliërs, toen zy dwongen, om eenen Koning te hebben, zy hebben u niet verworpen , maer zy hebben my verworpen , dat Ik. geen Koning over hen weezen zal; als' meede op Hof. XIII: 11, alwaer de heek, van
c»0 De Offic. 1. 11. xi. deel. p 5



234 OVER DE ZEEDENEEER
bet fcelvde geval, zegt: Ik gav u eenen Koning in mynen toorn. Wy antwoorden , met de volgende aenmer-
kingen. Het was er verre van daen, dat
de heer de Burgerlyke Regeering, onder Israël, zoude hebben afgekeurt, daer Hy zelvs lang te vooren bevooien had , dat er Rechters en Overheeden, zouden worden aengefteld ; maer dit was hunne misdaed , dat zy ée Regeeringsform, door God zeiven ingevoerd , op eigen gezach , veranderden , en onbedachtzaem , in naervolging der omliggende Heidenen , eenen Alleen heerfcher begeerden. Ook veroordeelt de heer het be-
geeren van eenen Koning niet op zich zelve 5 want, onder de zeegeningen , aen abraham beloovd , was ook deeze byzonderheid , dat er Koningen uit hem zouden voortkoomen, Gen. XVII: 6; maer deeze begeerte naer eenen Koning kwam voort, uit een verfoeilyk beginfel, en ging gepaerd, met laekbaere omltanaigheeden. De Israëliërs openbaerden, in dit geval, eene onbedachtzaeme zucht, om de Heidenen naer te volgen, 1 Sam. VIII; 5, 20; eenen walg, van het zacht beftuur der Recbteren ; eene verfmaeding van de trouw en weldaedigheid , welke de laetfte Rechter samuel hun beweefen had ; een wantrouwen , aen de Goddelyke hulp en voorzorg,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 23J
zorg, van welke zy zo meenigmaelen , de kennelykfte proeven ondervonden hadden, daer zy nu de overwinning hunner vyanden , van den nieuwen Koning, verwachtten, 1 Sam.
VIII: 20. De plaets van hoseas Kap.
XIII: 11. zouden wy liever vertaelen , in den toekoomenden tyd , gelyk zy cigenlyk ftaet, jn den oorfprongelyken Text; en, door den hier bedoelden Koning, salmanasser, den Asfyrifchen Alleenheerfcher , verftaen , zo dat de zin deeze zy : „ Ik zal u eenen Koning „ geeven , in den perfoon van salmanas„ser, die u, als een overwonnen volk, „ beheerfchen zal; deezen Koning zal ik u 3, geeven , in mynen toorn , tot eene recht„ vaerdige Itraf van uwe hardnekkige boos„ heid" («).
y. Even zo gemakkelyk is het, te antwoorden , op de bedenking , welke men ontleent, uit Hof. VIII: 4, alwaer de heer , van de Israëliërs , zegt : zy hebben Koningen gemaekt , maer niet uit my , z.y hebben Vorjien gejtelt, maer ik heb het niet gekent of goedgekeurt. — Er wordt geoogd, op de fcheuring, onder rehabeam, en het oprechten van een afzonderlyk Ryk der X Hammen, als meede op veele volgende Koningen , die, door moord en geweld, den throon hebben ingenoomea.
(n) BybelverU. XVI Deel. p. 381 , 3:3, II, DEELj



23ö OVER. DE ZEEDENLEER
Maer men moet onderfcheidt maeken , tusfchen een Ambt, en den perfoon , die het zelve bekleed ; het Ambt der burgerlyke Overheid is van God afkoomftig, offchoon de perfoonen , die het bedienen , zich er dikwerv, door geweld, en moord, meesters van gemaekt hebben. Het is hier even eens geleegen , als met het Prophetisch Ambt ; dit was oudtyds van eene Goddelyke inftelling , offchoon er zich zommigen, op eigen gezach, indrongen. Ik heb die Propheet en, (zegt de heep.) niet gezonden, nochtans hebben zy geloopen ; ik heb tot hen niet gefprooken , nochtans hebben zy gepropheteert , Jer. XXIII: 21.
S. De mee.st fchynbaere tegenwerping neemt men , uit 1 Petr. II: 13 , alwaer de Burgerlyke Regeering eene menfchelyke ordening , 0f gelyk er eigenlyk ftaet Schepping, dat is'een
werk van menfehen, genaemd wordt.
Dan petrus fpreekt niet van de Burgerlyke Regeering zelve , maer van de Regeeringsform , van de perfoonen door , en de wys , op welke zy geóeffend wordt. Nu is de Regeeringsform eene menfchelyke ordening , voor zo verre de perfoonen , die het Ambt van Overheeden bekiceden , door de menfehen verkoofen, en de wetten , volgens welke zy het gezach uitöeffenen , door menfehen bepaeld en voorgefchreeven worden. Dan hoe zeer de Regeering, wat de perfoonen,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 1237
nen, die dezelve waerneemen, en de wys, op welke zy wordt uitgeöeffend, aengaet , eene menfchelyke verordening zy , - is zy zelvs evenwel eene Goddelyke Inftelling. Daerom voegt er de Apostel by, dat wy dezelve moeten onderdaenig zyn , om des heeren wil; om dat Christus het bevoolen heeft, en dat het alzoo Gods wil is , die , een God van orde zynde , de Burgerlyke Regeering ingeftelt , maer de Regeeringsform , de wys van uitöeffening , aen de keus der menfehen, overgelaeten heeft.
e. De tegenbedenking , dat de Burgerlyke Regeering, met de Christelyke vryheid, ftry-
dig zy , is van geen het minfte belang.
De Waerheid maeki ons vry , van de fchandelyke ilaverny der zonden, Joh. VIU: 32 ; maer zy kan ons niet ontflaen , van de onderdaenigheid , aen de Burgerlyke Regeering,
Rom. XIII: ï. 1 Petr. II: 13. Ook is
de Vryheid hemelsbreedte onderfcheiden , van de Losbandigheid ; deeze is een fchandelyk misbruik van de Vryheid. De algeraeene rust en veiligheid vordert ondergefchiktheid , aen de Burgerlyke Regeering; men zondigt der» halven , tegen de ganfche'Maetfchappy , wanneer men, onder voorwendfel van de Vryheid te handhaeven , de algemeene rust verftoort, en beroeringen verwekt. De onderdaenigheid derhalven, aen de Overheeden,
XI. DEEL.



238 OVEK DE ZEEDENLEEK
is , met eene welbeltuurde Vryheid , zeer bcftaenbaer. Daerom zegt Apostel petrus, dat de Christenen alle menfchelyke ordening moeten onderdaenig zyn , -— als vryë, en niet de vryheid hebbende, als een dekfel der
loosheid, 1 Petr. II: 13-16. De waere
Vryheid neemt de verplichting niet wech, om Gods gebooden te gehoorzaernen : want, vrygemaekt zynde van de zonde, zyn wy gemaekt dienstknechten der gerechtigheid , Rom. VI: 18» even zo weinig kan zy ook de verplichting te niet doen, om de Overheid , als de Macht, welke ,van God geordineerd is, Rom. XIII: 1
onderdaenig te weezen. Laet ik er nog
byvoegen , dat de billyke wetten der Overheid , wel verre van ftrydig te zyn , met de Christelyke Vryheid, dezelve veel eer bevoorderen. Immers de waere Vryheid beftaet daer in , dat wy het goede kiefen , en het kwaede verwerpen , kunnen; maer billyke wetten verhinderen ons niet, om het goede te kiefen , cn het kwaede te verwerpen , maer zy zyn ons daer toe zelvs behulpzaem.
B. De Vraegen , welke wy te beantwoorden hebben , zyn deeze: zou er , in den
Staet der Rechtheid, wanneer dezelve van eenigen duur geweest was, ook eene Burgerlyke Regeering hebben plaets gehad? is
eene ondeugende Overheid ook van God ? — behoort een Dwingeland meede tot de Macht, welke van God geördineerd is ? «,



DER OFENBAERÏNC. Vïïl. BOEK. 23^
a. Het is waer , in den Staet der Rechtheid , zouden geene burgerlyke Wetten noo* dig geweest zyn , daer de Wet der Natuur 9 en Gods verklaerde wil , aen allen, bekend was; ook geene rechtbanken, om dat er geen onrecht of twist zou hebben plaets gehad ; ook geene fhaffen , om dat er geene boosdoeners zouden, geweest zyn. Maer,
wanneer de onfchuidige menfehen aenmerke. lyk hadden beginnen vermeenigvuldigd te worden, zou de ondergeschiktheid van zelvs ontllaen zyn. De kinders zouden, natuurlyker wys, aen hunne Ouderen, ondergefchikt zyn, en , naermaete een gedacht meer vermeenigvuldigde, zouden er meerder huisgezinnen 9 aen het hoofd van dat geflacht , zyn ondergefchikt geworden. De Vrouw zou, aen
den man, zyn onderworpen geweest, 1 Tim.
II: 13. Ook zou de orde, zodrae het
menschdom eenigermaete vermeenigvuldigd was , de ondergefc iktheid gevorderd hebben. De orde toch en de fchoonheid bellaet, in de overëenllemming der verfcheidenheid —- Daer te boven is de Gezelligheid der menfchelyke natuur eigen; deeze zucht, welke ook, in den Staet der Rechtheid zou plaets gehad hebben , had niet kunnen nalaeten , de men* fchen aen te fpooren , om M.ietfchappyen op te richten ; maer, zonder orde en ondergefchiktheid , kan geeae Maetfchappy belteen,
XI. DEEL.



240 OVER DE ZEEDENEEER
Ondertusfchen fpreekt het van zelvs , dat er geene overheerfching, of gedwongene on. derwerping zou hebben plaets gehad; de Beftuurers zouaen lievderyke Raedgeevens , en de onderwerping gewillig en blymoedig,' geweest zyn. „ Offchoon er, voor de
„ zonde , geene burgerlyke Macht hebbe „ plaets gehad , daer er flechts twee men„ fchen waeren , die écn huisgezin uitmaek„ ten , meenen wy evenwel, dat zy, in den „ oorfprongelyken ftaet der Rechtheid , zou „ plaets gehad hebben , indien het mensch„ dom , voor de zonde , eenigszins was ver„ meenigvuldigd geweest; dit fchynt ons, „ uit de natuur van den mensch, die tot de „ gezelligheid geneigd is , uit de oogmerken „ van die macht zelve, uit de oorzaeken , „ welke God bewoogen hebben , om dezelve „ in te ftellen , uit de natuurlyke en zeede„ lyke Wet zelve , en eindelyk uit het in„ drukfel van deeze macht zelve in de har„ ten der menfehen, te kunnen afgeleid wor„ den" O).
De zaek wordt daer door nog naeder bevestigd , dat er , ook , onder de heilige Engelen zelve , eene rangfehikking en onderwerping plaets hebbe (p). Apostel petrus
be-
Co) AnMiNius Disput. Tkeol. Disp. 25. Th, 8. (J>) VU DttU p. öi6-6ao.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 241
bericht ons, dat de Heilige Engelen nog zo veel eerbied hebben , voor den rang van den Opperften der boofe geesten , hoe zeer zy zyn karakter en gedrag verfoeien , dat zy zich niet verftouten , om hem , by God , te hoonen en te lasteren, 2 Petr. II: 11. Dit bevestigt judas , ook met betrekking tot MICHael den Aerts-Engel, Jud. vs. 9.
Ook fchynt er ons geen twyffel aen , of er zal meede eene ondergefchiktheid, in den ftaet der heerlykheid, plaets hebben. — Die vorderen de onderfcheidene trappen van eer en gelukzaeligheid. Dit wordt bevestigd , door de belovte van den Heiland aen zyne Apostelen , Matth. XIX: 28. Zelvs vordert de natuur der zaeke eene ongelykheiJ , onder de gezaeligden. De één is hier meer gevoorderd , in kennis , dan de ander , en zal dit voorüit hebben , en blyven behouden , ook wanneer zy , in den hemel, gelyke voorderingen maeken. £. Een ondeugende Overheid is ook van
God. Dit leeren de Heilige Schrivten
uitdrukkelyk. jerobeam voerde de afgodery openlyk, onder Israël, in , en evenwel de heer had hem verheeven , uit het midden des volks , en hem , tot eenen voorganger , over zyn volk Israël , gejtelt, 1 Kon. XIV: 7. Ik, (zegt de h e e l<) heb alle deeze landen gegeeven , in de hand van nebu cad nezar , den KO' xi. deel. Q



24» OVER DE ZEEDENLEER
ning van Babel, mynm knecht , -• „ Die het Ryk, aen CONt™^ „den Christen, gegeeven heeft, heeft het „ook aen julia* w, den afvalligen, Z. „ geeven" (q). É » Se
h^r OVen'ge' g£,yk Wy reeds ge.egc
^^riïtr-fu!fchen
Mach, oudt niet op, van Goddelvken oor ipeong te zyn, offchoon zv die <Wi «itöeifenen , niet flechc 2' /.deze]ve
~:
fto, » gr„ove misdaeden , fctuId.g
r. Wat de T>,inieUndm Mngaet d zyn vao tweeërlei 20ort, „f r.„ a ' „ f
^«.^ïïrdr?'di,,*««» -
eu geweid, de anderen onderdrukt
weitifa gezach, onderworpen zyn. na
heerfchappy der dwingelanden van de eerfte zoort keurt God, op zich zelve, geen 2£
lae*l \Z k£ dwin^en het gezach ni»t laet bemachtigen, zonder zyne altoos wyfe Be.
C?) A vous T, N 0 s dl mt M ^ y ^ üaa'



DER 0PENBAER1NG. VIII. boek. 24$
iluuring. eaöza, de Koning van Israël, hid zich, door eene moorddaedige zaemenzweering , den weg, tot den Troon , gebaent, 1 Kon. XV: 27; en evenwel liet de heer hem zeggen , door den mond van den Propheet j e h u : ik heb « , uit het Jlof, verheeven , en u , tot eenen Voorganger, over myn volk Israël , geftelt, 1 Kon. XVI: 2. — De andere zoort van dwingelanden mag men vergelyken , by ziekten en dergelyke plaegen , welke God een zondig volk , tot eene rechtvaerdige ftraf, toezendt. Even nu als men zich , door gepaste geneesmiddelen , tegen ziekten , waepenen mag , zo is het ook geenszins ongeöorloovd zich, tegen onderdrukkers , die hunne macht misbruiken , en geesfels zyn van het menfchelyk geflacht, op eene wettige wys , te verzetten.
Dan , over dit laetfte ftuk, zullen wy , in het vervolg , naeder fpreeken.
. §. ioig\
De regèerikcsformen zyn zeer onderfcheiien ; dat is de Burgerlyke Macht wordt t by verSchülende volken , op onderjeheidene wyfen , uitgeoefend. Naer deeze Regeeringsformen , verSchillen ook de Grondwetten van den Staet , en is het. gezach der Overheeden onderfcheiaen. — Het is moeilyk te bepaelen , welk
XI. deel. Q 2



214 OVER BE ZEEDENEEER
eene Regeeringsform de beste zy. De
V'vtksftr heeft zeer wysfelyk , omtrent de wy. Jen van Regeering , niets bepaelt; en zich vergenoegt , met zulke beginjelen van billykheid en goedertierenheid , onder de volken , te verfpreiden , welke niet kunnen, nalaeten , om ook het tydelyk welzyn der menfehen , en de welvaert der onderjeheidene Stoeten , kennelyk te bevoorderen.
Dat de Regeeringsformen zeer onderfcheï-
den zyn , is over bekend (r). Ook zyn
de perfoonen , die de burgerlyke Macht, uitoeffenen , in rang en gezach , zeer verfchillende. Apostel petrus fpreekt daerom van den Koning , dat is den Romeinfchen Keizer, die de opperjte macht had , en de Stadhouders , die door hem gezonden werden , i Petr. H: 13, 14. pharao Helde joseph aen, tot Onder-Koning over gansch Egypte, Gen. XLI: 40. Pf. CV: 21. jethro raedde mose aen, om Overfien der duizenden, Overjten der honderdsn , Overjten der vyftigen, Overjten der tienen , over Israël, aen te ftellen , Exod. XVIII: 21. Naderhand Helde mose zeeventig Oudjten aen , op Gods uitdrukkelyk bevel, Num. XI: 16. Ten tyde van josua waeren er Oudjten , Hoofden , Rechters , en Ambtlie-
den,
(O ii Dui. p. 331.



DER OrENBAERÏNG. VIII. BOEK. 245
den , Jof. XXIII: 2. Ouder andere vol¬
ken , hebben andere Regeeringsformen plaets.
Het is zeer moeilyk te bepaelen , welke de beste zy. Menfchelyke Ordeningen kun¬
nen niet, zonder gebreeken , weezen , en , in deczen toeftand van zeedenlyk bederv, kan niets voikoomen zyn ; de beste zaeken worden misbruikt; de averrechtfche neigingen en bedoelingen van het menfchelyk hart vcrfpreiden overal haeren verdervelyken invloed. Men heeft , zeedert ettelyke jaeren , verfcheidene gefchrivten , over dit onderwerp , zien te voorfchyn koomen ; dan het is ons zo voorgekoomen , dat men doorgaens geen onderfcheid gemaekt hebbe , tusfchen het gene, onder Engelen , zou kunnen plaets hebben , en tusfchen het gene, onder menfehen , die, door zondige neigingen , gedreeven worden ,
uitvoerbaer zy. Elk eene Regeeringswys
heeft haere gebreeken en nadeelen , en die is de beste, welke de minfte heeft, en het algemeen belang het meest bevoordert.
Het is onfe zaek niet, over dit ftuk, breedfpraekig uittewyden. Wy vergenoegen ons daerom , met de volgende algemeene aenmer-
kingen. Eene Regeeringsform , welke
meer, dan andere de welvaert van 's Lands inwooneren bevoordert ,* en hen, tegen alle onrecht en verdrukking, beveiligt; en waerby tevens minder, dan andere, de natuurlyke
XI. DEEL. Q 3



2+6 OVER DE ZEEDENLEER
Vryheid bepaelt word, is de beste. — De Vryheid is het recht van alles te doen, wat , met de billyke Wetten , niet ftrydig is, zo dat elk een beroep , eenen Godsdienst, eene wys , van zyne tydelyke bezittingen te gebruiken , middelen, om zyn eigendom te verbeeteren , weegen , om het geluk des leevens te vermeerderen , kan kiefen , naer zyn welgevallen. De Vryheid moet niet , in los.
bandigheid , ontaercen ; maer , door billyke , en, voor het algemeen belang, heilzaeme wetten, bepaeld worden. Wanneer eenig burger , onder den naem van Vryheid, iets moge onderneemen, het welk de wetten verbieden, dan zou de Vryheid zelve verlooren gaen ; naerdien anderen dezelvde macht zouden heb. ben, om de wetten te overtreeden. — Tot hec volkoomen genot van de Vryheid, behooren de wetten zodaenig te zyn , dat geen burger reden hebbe , voor den anderen , te vreefen ; maer dat allen voor de Wetten , en de daer
by bedreigde ftraffen , vreefen. - De Ge-
lykheid van alle Burgeren beftaet daer in, dat zy eenerlei wetten hebben, en dat elk zyn recht , in geval van beleediging , tegen eeneq anderen , wie hy ook weezen mooge, voorderen kunne. De itraffcn moeten over-
eenftemmen, met den aert der misdaeden ; en dezelve, zonder nood^aeke , op te leggen
U wreedheid, Njet de Rechter, maer de
wee



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 247
wet moet de ftraf bepaelen ; en de Rechter moet de Wet, op de gevallen , toepasfen. — De Wetten moeten , zo veel moogclyk» voor ieder eenen, verftaenbaer weezen. — De Vonnisten der Rechteren moeten , met de bewyfen van de misdaed , openlyk 'worden bekend gemaekt ; op dat elk overtuigd zy , dat hy , onder de befcherming der Wetten , leeve.
Kortom , zulk eene Maetfchappy is de gelukkigfte, in welke de meeste leeden de algemeene belangen bevoorderen ; de eigenbaet, zo veel mogelyk is , beteugeld wordt ; de Overheeden het welzyn der burgeren , met al hun vermoogen , bevoorderen, en de burgers , van hunnen kant , de Overheeden , als Vaderen, eerbiedigen en beminnen ; nuttige kunlten , wetenfchappen , inrichtingen , vlyt, en naerstigheid, worden aengemoedigd ; de bekwaemfte en deugdzaemfte mannen , tot Eereposten , bevoorderd worden; de Rechtvaerdigheid , in alle gevallen , blykbaer is ; en vooral het Euangelie zynen gezeegenden invloed verfpreidt, zo dat de één , den anderen , zo veel goed doe, als in zyn vermoogen is.
Die algemeene is , in eene Christelyke zeedenkunde , genoeg, te meer daer de Verlosfer, omtrent de Regeeringsfsrmen , niets bepaelc heeft. Het Euangelie bepaelt zich al-
xi. deel. q 4



H8 OVER DE ZEEDENLEER
leenlyk, tot het geestelyke, en Jaet alle Bmv gerlyke Regeeringen belteen ; het vergenoegt zich , met de beginfelen van biilykheid e°n • goedertierenheid, onder de volken te ver fpreiden , welke gefchikt zyn , 0m de welvaert der onderfcheidene Staeten te bevoorderen , de Wetten te verbeeteren , de onderdrukking , met alle de rampzaelige uitwerkfelen van de- affchuuwelyke eigenbaet, te verbannen , de misbruiken te weeren , en eene algemeene weldaedigheid in te voeren. Het pryst alle deugden der gezelligheid aen , en fchryvt tevens de plichten voor, zo van hen die regeeren , als die geregeerd worden. , Met één woord, wanneer het Christendom meer algemeen geloovt en beöeffend werdt zou er noch dwinglandy, noch regeeringloos-' heid , kunnen plaets hebben ; elk zou zich m zynen kring, beyveren, om het geluk van zyne medeburgeren te bevoorderen; eik zou harteiyk wenfchen , en daer toe ook zo veel mogelyk medewerken , om zyn Vaderland , op den hoogilen trap van bloei, welvaert , en roem, te zien.
Qulings had God zelvs eene Regeeringsform , onder Israël, bepaelt en voorgefchreeven. Maer deeze raekt de Christen volken met; zy was gefchikt, naer de toenmaelige omftandigheedcn der Israëlleren. _ Evenwel kan men er, in veele opzichten , nuttige leerin-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. l\<)
gen , het Staets en Volken Récht betreffende, uit afleiden. „ Men ziet er in , dat God „ wil, dat er eene geregelde Staet en Bur„ gerlyke Regeering zy ; dat het volk niet
overheerd, maer, op eene Vaderlyke wys, „ geregeerd moet worden" (O-
Wy befluiten , uit het gene wy tot dus verre beredeneert hebben , dat de Christen Godsdienst , voor den Burgerflaet , allerheilzaemst zy (t) ; de leer van het Euangelie fielt paelen , aen de trotschheid van de Overften der aerde, en geevt wetten , zo wel voor de grooten, als de kleinen,- „ zy is het „ alleen , die de throonen befchermt ; en de
volken , tegen de verzoekingen tot opflan-
„ den , bewaert" (u). Noch de die-
naers van het Euangelie , noch de leeden der Kerke, zyn, als zodaenigen aengemerkt, bevoegd , veranderingen , in de Staetkundige gefteldheid der waereld , te maeken. De Heiland en zyne Apostelen vonden allerlei zoort van Rcgeeringsformen , met alle haere gebreeken , onder de volken ; maer de hervorming welke zy predikten en invoerden, bepaelde zich, zonder zich immer over de Staetkunde uit te laeten, alleenlyk tot het verfland en hart van allerlei menfehen. Derhalven is de Re-
CO vernet 1. c. V Deel. p. 5.
(1) Foordeelsn van den Godsd. II Deel. 2 St. p. 2£0— C«J miller 1. 0 VUI Deel. p. 701. XI. DEEL. O T



2JO OVER DE ZEEDENLEER
geering dei- Volken en Staeten geheel buiten den omtrek van den Christelyken Godsdienst.
De Christenen kunnen daerom, onder
elk eene Regeeringswys, met een goed geweeten , leeven. Zy kunnen en moogen zich bedienen, van de befcherming en den byftand, zelvs der ongeloovige Overheeden. pa ut os beriep zich , in eene zaek, welke ook den Godsdienst raekte , op den Keizer nero Jiand. XXV: n, 12. '
§• 1017.
In elk een Land en Staet moet eene hoog[ie o ppermacht zyn , welke bevoegd is , de
kuchten der majesteit UÜ te Oeffe-
nen. Ook mosten er laegere nu koe k overheeden zyn , om de Wetten te handhaevent en het Rtcht te bedienen.
De hoogfte oppermachx van een vo]kj het zy dezelve in de handen van eenen perfoon is , of van meer perfoonen, is bevoegd , om de rechten der majesteit UÏC
te oeffenen.
A. Om Wetten te maeken, ten einde de algemeene rust en veiligheid, en het welzyn van de geheele Burgerlyke Maetfchappy , te bevoorderen ; als meede , op elk eene overtreeding , zu!k eene Itraf te bepaelen, als
met



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 2$t
met aert der misdaed, en met de overige omftandigheeden , het meest beftaenbaer is (v).
B. Tot het hoog gezach behoort verder het otffenen van recht en gerechtigheid. Zonder dit, kan de algemeene rust en veiligheid niet bevoorderd werden , en zouden de beste Wetten van geen het minfte nut zyn.
C. Vermits de hooce overheid alle zaeken zelve niet kan waerneemen, noch, aen alle plaetfen van haer gebied , tegenwoordig zyn, heeft zy het recht, om laegere overheeden aen te ftellen , by «onder Rechters, in alle plaetfen, om, uit naeren naem en op haer gezach, het recht te handhaeven. — Alle deeze overheeden van minderen rang, aen welke de oppermacht het beltuur der zaeken van het algemeen toevertrouwt, moeten van het volk geëerbiedigd worden , om dat zy , in hunne onderfeneidene Ambten , de plaets der hooce overheid bekleeden. — Om deeze zelvde reden zyn zy ook verantwoordelyk aen de oppermacht, van welke zy hun gezach ontvangen hebben ; en hec moet eiken Burger vryftaen, wanneer hy zich van eene mindere overhe'id beleedigd acht, zich , by de oppermacht, te beklaegen.
D. Niet alleen dc openbaere befcherming , zo van de inwendige rusc, als van de uitwen-
iv) II Deel. p. 333, 334. XI, DEEI*.



&5:2 OVER DE ZEEDEN LEER
dige veiligheid , maer ook veele andere fchikkingen, om het algemeen belang te bevoorderen , eisfchen aenmerkelyke onkosten , ter bezolding van de Krygsmacht, ter belooning van Ambtenaeren , en zeer veele andere zaeken. Daerom is de hooge overheid gewettigd , toereikende lanen en Schattingen, van 's Lands ingezetenen , te vorderen (V) E. Eindelyk heeft de oppermacht het recht, om, ter beveiliging der Burgeren, verbonden te fluiten, met de hooge Overheid van andere volken ; ais meede om oorloogen aen te gaen , wanneer de ingezeetenen door andere Natiën , benadeeld worden , en vreede te fluiten , wanneer de beieediging is wechgenoomen (x).
Het Euangelie fpreekt ganfchelyk niet , van deeze rechten oer majesteit, om dat het oogmerk van den Veriosfer geenszins was , om een aerdsch Koningryk op te richten , maer om der waerheid getuigenis te geeven, Joh. XVJII: 36, 37. Evenwel laeten zich deeze rechten der Oppermacht van zelvs afkiden, uit die algemeene aenmerking van den Apostel paulus, dat de Overheid Gods dienaeres zy , voor zo verre zy Gods plaets bekleedt, op de aerde , Rom. XIII: 4 , en
van
(v) II Beet p. 337, 238. C*J II Deel. p. 335.337.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 253
van petrus , dat de Koning , of de Keizer , in zynen tyd , de opperjte macht had , i Petr.
II: 13. Trouwens daer God de orde
bemint, en het geluk der ganfche menfchelyke Maetfchappy , in zyne Voorzienigheid , bedoelt ; zo moet de hooge Overheid, als zyne dienaeres en Stedehoudfter, met de opperjte macht bekleed , alle hinderpaelen van het algemeene welzyn uit den weg ruimen , en alle betaemelyke middelen by de hand neemen , om den Staet, tot den hoogst moogelyken trap van geluk en volkoomenheid, te brengen.
Wanneer de Overheeden zich geduurig herinneren , dat zy Gods Stedehouders zyn op aerde, zullen zy nimmer haere macht misbruiken, en niets onbeproevd laeten, om het geluk der Burgeren te bevoorderen ; wanneer de Burgers de Overheeden , in die boedaenigheid i befenouwen, kunnen zy niet r.alaeten de Betluurers van den Staet te eerbiedigen en te gehoorzaemen. —— Op deezen grond , vermaent paulus: geevt dan eenen iegelyk het gene gy Jchuldig zyt, fchatting , dien gy de fchatting , tol, dien gy den tol , vrees, dien gy de vrees , eer , dien gy de eer Jchuldig zyt, Rom. XIII: 7.
XI. DEEL.



554- OVER DE ZEEDEnLEER
§• IOI8.
De overheeden, zo van hoogeren, als lag. geren , rang , moeten de behoorlyke vereischten bezitten , om hunne gewichtige Ambten wel te bekleeden, en van de Burgeren, geëerbiedigd te worden.
De voornaemfte vereischten, in macistraetspersoonen, zya de volgende.
A. Zy behocren verfrandige en wyfe mannen te zyn, welker vermoogens, door de opvoedmg , befchaevd zyn , en die zich , in de noodige wetenfehappen , geöefTent hebben, om de gewichtige Regeeringsposten , met luister, te kunnen bekleeden. Hier toe kunnen de laegere klasfen van menfehen , welker op voeding zeer bepaeld is , niet verönderfteld" worden de noodige bekwaemheeden verkreegen
te hebben (y) Beeter is een arm en wys
jongeling , dan een oude en zotte Koning , die niet weet van meer vermomd te worden , Pred. IV: 13. Wee u , land, wiens Koning een kind
is, in verftand en bekwaemheeden ; wel-
gelukzaelig zyt gy, land, wiens Koning een zoon der Edelen is, zo dat by eene Vorstelyke opvoeding genooten hebbe, Pred. X: i<5, fj.
B,
00 cras 1. c. I Deel. 5 Iloofdjl.



DER OFENBAERÏNG. VIII. JJOEK. 2.55
13. Zy moeten zich , met alle hunne vermpogens , op het waerneemen van hunne Ambten, toeleggen , en derhalven van zulken leevensiland zyn , en zo veele goederen bezitten , dat zy daer toe genoegzaemen tyd hebben. Menfehen daerom , die alleen in hunnen daegelykfchen arbeid, hun beftaen vinden , hebben geenen genoegzaemen tyd, om de aengeleegene bediening der Overheeden behoorlyk waer te neemen (z). \
C. De overheeden behooren kloeke mannen te zyn , Exod. XVIII: 21 , lieden van eenen tegenweordigen en onverfchrokken geest. Trouwens zy zyn blootgefteld , aen de bedilzucht van het algemeen , aen den haet van zulken , die, naer hunne gedachten , niet genoeg bevoorrecht worden, en aen veeleriei verzoekingen. De vreesachtigheid is de flechtfte raedsman van eenen Regent; en brengt hem ligtelyk in gevaer , om van den weg der rechtvaerdigbeid af te dwaelen.
D. Regenten moeten waerachtige mannen zyn , Exod. XVIII: 21 , die de waerheid beminnen , en , naer haer richtfuoer, vonnisfen: want z;y houden het gericht, niet dén menfche , maer den heer, en Hy is by hen, in de zaek van het gericht, 2 Kron. XIX: 6.
C~) CR AS 1. c.
xi. deel.



255 over de zeedenleer
E. Om die zelvde reden , moeten zy de gierigheid haeten , Exod. XVIII: 21 , op dac zy niet vatbaer zyn , voor omkooping : want het gefchenk verblindt de zienden , en verkeert de zaek der rechtvaerdigen , Exod. XXIII: 8. Deut. XVI: 19.
F. Eindelyk moeten de Magiflraetsperfoonen mannen zyn van bekende deugd en Godsvrucht , Godvreefende mannen, Exod. XVIII: 21. De Koning, onder Israël, moest een affchrivt van de Goddelyke Wet by zich hebben , en daer in leefen , alle de daegen zynes levens , op dat hy den heer zynen God leerde vreefen , om te bewaeren alle de woorden deeze Wet; en deeze inzettingen om die te dien , Deut. XVII: 19. De verfclrikking des heer en zy op de Rechteren, 2 Kron. XIX: 7. Overheeden , die geene vrees vcor God hebben , loopen gevaer , van hunne maclit te misbruiken ; maer die zich herinneren, dat zy zelvs eens , voor het oordeel , zullen gedaegd worden , kunnen niet anders , dan zich beyveren , om , in alles , getrouw te zyn.
5.



DER OPENBAERING. VIII, BOEK. 357
§. IOip.
De algemeene plicht der overheeden beftaet daer in , dat zy, in alles , het welzyn van het volk bedoelen , en niets onbeproevd laeten, om het geluk zo van byzondere perfoonen , als van den ganfchen Staet, te bevoorderen. Uit dit algemeene , laeten zich de meer byzondere plichten gereedelyk afleiden.
De algemeene welvaert is de hoofdbedoeling der burgerlyke Regeering , en daerom de hoogfte Wet, voor alle overheeden. — Nimmer moeten zy vergeeten, dat zy, alleen om der Burgeren wil , Overheeden zyn , of zich , door laege vleiers, in den waen laeten brengen , dat God, om eenen, of eenige weinige perfoonen , groot te maeken , zo veele duizenden van menfehen zoude gefchaupen hebben , en , door zyne Voorzienigheid, onderhouden.
Uit dit algemeene voorfchrivt , om, in alles , het heil van den Staet en van het volk te bevoorderen , kunnen de meer byzondere plichten der overheeden ligtelyk worden afgeleid. Wy beginnen , met de plich¬
ten der hooge overheeden, die het oppergezach in handen hebben. Deeze verkeeren , omtrent God , omtrent het volk »
xi. deel. R



SjS OVER. DE ZEEDENLEER
omtrent andere Staeten. Na dat wy deezs zeer gewichtige ftukken wat naeder ontwikkelt hebben, zullen wy er de plichten der laegere en ondergefchikte Overheeden op laeten volgen.
§. 1020.
1. De plicht van eenen Christen opperheer , omtrent god, bejtaet daer in, dat hy zich beyvere, om den Godsdienst, met alle Christelyke deugden , onder de ingezeetenen van zyn land, te doen bloeien.
Deeze is de allerëerfte plicht der hoogr overheeden , en daerby hebben zy, ook
voor zich zeiven, het grootfte belang.
De Souverainen hebben hunne macht van God , en zyn derhalven gehouden, om God boven alles , te eeren. Zy zyn plaetsbekleeders van de Goddelyke Majefteit hier op aerde; derhalven moeten zy byzonder Gods zeedenlyke Volmaektheeden naervolgen — Even daer door zullen zy, den ingezeetenen des lands , des te meerderen eerbied , voor hunne perfoonen, en waerdigheeden, inboefemen. Zelvs » de Godsdienst en de deugd zo noodzaekelyk , voor bet algemeene welzyn dat de hooge Overheid, al was het maer om zich zelvs wil, met kan nalaeten, om daerop byzonder acht te geevea: want , zonde?
Gods-



DER OPENBAERING. VUL BOEKi 2jj
Godsdienst, kan geene Regeering, met moogelykheid, beftaen (a).
En de plicht , en het belang, der hooge overheeden vorderen derhalven, dat zy alles aenwenden , om den Godsdienst en de goede zeeden, in den Staet, te doen bloeien. —— Ten opzichte van de Geloovsleer kan de Souverain geene andere weegen inflaen, dan van onderwys en overtuiging, om 's Lands ingezeetenen , tot het belyden van den waeren Godsdienst, te beweegen. Hier in hebben de godvruchtige Koningen josaphat en josua , aen allen Vorften , een zeer leerzaam voorbeeld gegeeven , 2 Kron. XVII: 8 , 9. XXIV: 30.
Wat de ingezeetenen des Lands aengaet, die eenen anderen Godsdienst belyden, dan de Opperheer ; deeze moet hy verdraegen en befchermen , wanneer zy zich, als deugdzaeme menfehen , en getrouwe Burgers, gedraegen: want de Overheeden hebben geene de minfte heerfchappy , over het Geweeten. —■ Dwangmiddelen en geweld te gebruiken, om Godsdienftige begrippen voort te planten , is, met de uitfpraeken van het gezond verltand, even zo ftrydig, als met het Euangelie; De waepenen van onfen kryg zyn niet vleefchelyk , a Cor. X: 4. De hooge overheeder
(a) Voordeden van den Godsd. 1 Dsel. a St. p. 283. XU deel. R 2



2Ö"0 OVER DE ZEEDENIEER
zyn de Opperbeftuurers van den Burgerftaet, en al wie de Burgerlyke Wetten gehoorzaemt! heeft recht op hunne befcherming. — Maer aen den anderen kant, moet ook de Souve-' ram betoonen , dat hy niet onverfcbillig zy omtrent den Godsdienst, en dat hy dien' welken hy belydt, en die, in zynen Staet de heerfebende is, me£ volkoomen overtuiging, voor den besten, boude. Uit dien hoofde , zal hy zorg draegen, dat het aen geene middelen ontbreeke , om de ingezeete. nen , in dien Godsdienst, te doen onderwy. fen , en dat deszelvs Leeraers behoorlyk om derhouden worden.
Omtrent het verdraegen van andere Gods. dienften , van den heerfchenden onderfcheiden , heeft men veel en heevig getwist. Wy hebben ganfchelyk geenen lust, om deeze twisten , welke, voor omtrent 30 jacren een aen tal van gefchrivten van oookicke en anderen hebben voortgebracht; ontydig re
vernieuwen. ln ons Vaderland, is de
Hervormde Godsdienst, zo als dezelve, ia de Nationaele Synode van Dordrecht, bevestigd is, de Heerfchende Godsdienst, volgens het bcfluit der groote Vergaedering in het jaer 1650 , in 's Gravenhage gehouden , by het welk „ de Staeten der byzondere Provinciën „ verklaerden, elk in den haeren , te zullen „ vasthouden en handhaeven de wam Chris-
„ te-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 26T
„ telyke Gereformeerde Religie, gelyk dezelve, „ in de openbaere Kerken deezer landen, „ toenmael gepredikt en geleerd werdt, mits„ gaeders, in den jaere 1Ó19, by de Natio„ naeie Synode te Dordrecht is bevestigd. — „ Dat dezelve, zo by elke Provincie in den „ haeren, als van wegens de Generaliteit, ,, in de Kwartieren , onder derzelver gebied behoorende , met de macht van het Land, „ worde gehandhaevt ; zonder te gedoogen , dat ooit , by iemand , daer in eenige ver,, andering worde gemaekt enz." (b). De overige Gezindheeden worden verdraegen en gedoogd ; en, wanneer ik, tot eene der gedoogde Gezindheeden, behoorde, zou ik meenen , God niet genoeg te kunnen danken , over het wys en zacht beftuur der hooge overheid, en de vryheeden , welke ik
daer onder genieten mogt. „ Het dulden
„ van eenen Godsdienst beftaet, in zulk een 3, gedrag der Regeering, omtrent eene Ge„ zindheid, waerby zy haer toelaet , den ui„ terlyken Eerdienst, volgens haere eigene t> begrippen en Liturgie, te oeffenen, zonder s, dat deeze party daer in geftoord, of eenig „ leed dezelve, om zyne , van den Gods. „ dienst des lands verfchillende denkbeelden , „ van de overige burgerlyke rechten, be-
CZOwagenaer Vaderl. liijl. XII Deel. p. 174 enr. XI. DEEL. R 3



£0*2 OVER DE ZEEDENLEER
,, roovd, en , in het gerust genot derzelver, „ gekrenkt en ontrust worde. Doch hangt „ het af van de Overheid , in hoe verre zy „ de leeden der gedulde Kerk , ook aen eenige voorrechten der leeden der heerfchende 3, party , wil laeten deel neemen. Die za'ek „ rust op belovten en verdraegen. Duld eene „ Overheid eene gezindheid in haer land; dan „ keurt zy deswegens de byzondere leerftel„ lingen niet goed; zy belet flechts niet de „ uiterlyke , met de byzondere begrippen der
party inftemmende, Godsdienftige verrich„ tingen, en laet, voor het overige, de „ waerde haerer leerftelJingen onbeflist" (c).
Voor het overige, herïnnere men zich het onderfcheid , tusfchen de Burgerlyke en Kerke-
lyie verdraegzaemheid. De KeT-
kelyke verdraegzaemheid vordert, dat men verfcheidenheid van begrippen, omtrent zaeken van minder aenbelang, lievderyk toelaete ; maer, om de goede orde te handhaeven , en alle verwarring voor te koomen , hebben de Opzieners der Gemeente het recht, om zulken, die dwaelingen, tegen den grond» fiag des geloovs, aenloopende, voorftaen en verfpreiden , uit hunne gemeenfchap uit te fluiten (<2> Pe Opperheer behoort, van
i Vi'
' (O mille?. L e. VIII Deel. p. >;<j, <<0 VIII Deel. p. 813, Si5.



DER OPENBAERING, VIII. BOEK. 26*5
zynen kant, het gebruik van dit geestelyk middel, ter bevoordering van rust en eensgezindheid , te onderfteunen ; maer zonder het zwaerd te gebruiken of de dwaelenden , in hunne Burgerlyke rechten en voorrechten,
eenigermaeten te benadeelen. De Burger»
lyke verdraegzaemheid vordert, dat de ingezeetenen van andere Gezindheeden alle de rechten en voorrechten volkoomen genieten , op welke gehoorzaeme Burgers aenfpraek hebben ; dat zy Gebouwen , tot Godsdienftige Vergaederplaetfen , op hunne kosten , oprichten , Leeraers onderhouden , en God gemeenfchappelyk dienen , op zulk eene wys , als zy meenen te behooren. Zelvs is het verre van my , dat ik den Leeraeren van andere Gezindheeden de vryheid , om hunne leerbegrippen , met al hun vermoogen , by monde en gefchrivten, te verdeedigen en proeven te neemen , om de leer der Heerfchende Kerk te wederleggen , eenigermaete misgunnen zoude. Alleenlyk gefchiede het, met eene Chris-
telyke befcheidenheid. De Leeraers der
heerfchende Kerk te fchelden en te lasteren hunne leer in een verachtelyk licht te plaetfen, en zynen aenhang, door dergelyke laege kunstgreepen , te ftyven , kan men niet verwachten , van mannen, die eene befchaevde opvoeding genooten hebben, de hooge overheid , welke den heerfchenden Godsdienst
XI. DEEL. R 4,



204 OVER DE ZEEDENLEER
belydt en handhaevt , behoorlyk eerbiedigen, en den Geest van Christus hebben.
Eindelyk moet de Souverain een goed voorbeeld van Godsdienftigheid en goede zeeden
geeven Behalven de verplichting, welke
hy daer toe, met alle Christenen , gemeen heeft ; ftelt hem zyn verheeven rang in eene nog naeuwere verbindtenis. De Godsdienst is de zenuw van den Staet; als er geene Prophelie is , wordt het volk ontbloot , Spreuk. XXIX: 18. Ook hangt de welgesteldheid des volks voornaemenlyk af, van de goede zeeden, en de ondeugden bewerken den ondergang van den Staet. Derhalven heeft de Souverain, die het hoofd is van den Staet, meer belang, en nog fterkere verplichting, dan iemand anders , om den Godsdienst, en de
goede zeeden, te doen ftand houden.
Ook trekt de verheevenheid van zynen rang alle cogen naer zich , en even daerom is zyn voorbeeld van eenen zeer grooten invloed. Is hy ongodsdienftig en van een flecht gedrag, zal zyn voorbeeld de ondeugd fchynen te wettigen, en de ongeregeldheid zal fpoedig algemeen worden. Voeg er by, dat een ongodsdienftig Vorst, die zich , aen de ondeugden , verflaevt , ongevoelig zyne achting verliefe.
Si



der openbaering. VIII. boek. 26$
§. 1021.
Over de macht der overheid , in Kerkelyke zaeken , hebben wy reeds eenige korte aenmerkingen medegedeelt. Thans vordert de gelegenheid, dat wy het een en ander wat naeder uitbreide.
Omtrent dit wichtig en moeilyk nuk zyn , ook in ons Vaderland, zeer heevige twisten gereefen , byzonder in het begin der voorige Eeuw , wanneer de Remonftranten , aen de hooge overheid, om dezelve te vleien , en , op hunne zyde te krygen , eene al te onbepaelde macht, in Kerkelyke zaeken, hebben toegefchreeven (O , beweerende, dat de Opperheer des Lands de macht hebbe , om Kerkelyke Wetten voor te fchryven , de twisten te eindigen , en de gefchillen , over Codsdienftige Leerbegrippen, door zyn gezach, te bellisfen (ƒ;. Maer het verdient zeer veel opmerking, dat deeze zelvde lieden , wanneer zy minder gunst vonden, by de hooge Overheid , merkelyk van toon veranderd zyn (g).
f\e~) uytenbogERT over de hoogjle macht der Overheid in Kerkelyke zaeken. grotius pletas Ordinum floüandia & IVestftifia.
(.ƒ) voetius Pol. Keel. Part. i. p. 124— Part. iii. p. S17. c. m. pfaffjus //ijl. Tlieol. Ut. Part. ii. p. 316— (g) spanheim Oper. Turn ii, Col. 953, xi. deel,. K j



2Ö5 OVER DE ZEEDENLEER
Wy bepaelen ons, tot de volgende Hellingen , welke , onfes erachtens , redelyker wys niet kunnen betwist worden.
A. De Kerkelyken zyn , zo We] a]s aJJe andere ingezeetenen , aen het gezach der overheid, onderworpen. Het bevel van het Euangelie , alle ziel zy de Machten , over haer gejteld , onderworpen, is algemeen, en duit geene uitzondering, christus en de Apostelen zyn daer in voorgegaen, Matth. XVII: 24-27, en paulus erkende den Rol meinfchen Keizer, voor zynen hoogften Richter , Hand. XXV: 10, n.
E. De hooge overheid behoort den heerichenden Godsdienst , van welken zy zelve belydenis doet, niet alleen te beichermen , maer ook te begunftigen, en alles aen te wenden , om deszelvs voortplanting te bevoorderen. Ten dien einde moeten de behooriyke middelen worden aecgewend.
«. Het openbaere Leeraerambt en de Schooien zyn de beste en meest gefchikte middelen , om den Godsdienst aen te kweeken en uit te breiden. De Overheid toch kan den Godsdienst niet anders uitbreiden , dan door die middelen , door welke de overige Wetenfchappen worden voortgeplant.
a. Ten aenzien der Leeraeren derhalven, behoort de oppermacht zorg te draegen 1. Dat er bekwaeme en Godvruchtige mannen ,



eer OPENBAERING. VUL EOEt. 9Sf
een, tot dien allergewichtigften en nuttigften
pest, worden aengefteld. Niet dat de
verkiefing of beroeping der Leeraeren, tot de rechten der Oppermacht, bchoore; deeze roeping moet gefchieden , door de Gemeente , of door hen , die de Gemeente, vertegenwoordigen (/*)• Het was eene groove dwaeling van tiiomas hobbes (t), dat de Leeraers de macht, om te onderwyfen , van de hooge Overheid , ontvangen. Aen den anderen kant evenwel veröordeelen wy het begrip der Roomschgezinden, die eene Christen Overheid , van het recht der beroeping, geheel uitfluiten. Vermits de Staet zeer veel belang heeft, by de hoedaenigheeden, en het gedrag der Leeraeren , kan men der Overheid de macht, om de roeping van eenen Leeraer goed te keuren of af te keuren , of, in dit geval, zulken invloed te hebben , als het algemeen belang vordert , en de verdraegen medebrengen , geenszins betwisten (k).
2. De oppermacht behoort zorg te draegen, dat de Leeraers eerlyk beloond en onderhouden worden , i Cor. IX: 14- Ee beezigheeden van hun ambt laeten niet toe, dat zy hun onderhoud, door het waerneemen van eenig beroep, verdienen ; en de Overheeden
(/O VIii Veel. p. 807, 808. (ï'J Leyiath. c. 23.
VIIX Deel. p. 808-820, xi. peee.



m OVER DE ZEEDENLEER
gen' Ddat°dVeEr ^ zorg te *«.
gen , dat de Leeraers hunnen plicht betrach. ten, door de yverigen te vereeren , d e gen op te wekken , en de onwaerdigen vol gens Kerkelyke Wetten, te doen Liln Zo verdreev Koning saxomo deQ Hogepries' ter aijjathak , en fte]de sa dok. in ^y ne Plaets, i Kon. 11: 2f7. J
ü. Op dat er bekwaeme Leeraers weezen nioogen, moet de Overheid zorg draegen dat er Scholen opgericht en onderhouden wor!
zthVhtbyZ°Eder °m d£«% , I «c. fchikken tot het Opzieners ambt, voor
te bereiden, en, tot die gewichtige bedie-
Tog^::r\ — ^^-^
van denr Dg- ^' by het bev^rderen van denGü3sajeDS[5 kan zy ^ ^
LeeraerV °TDC ^ V°rmiDg der aeDftae^e Leeraeren Zy zal daerom hen , die, inde Hooge Schooien, 0flder > bJoonen, hun, die onderweefen rust , en aen beiden eene byzondere befcher. ™r>g en begunftigiog verkenen. J. Len Christen overheid zal gelegenheid geeven, tot het houden van Kerkelyke Vernederingen, en derzei ver beiluiten, Let haer hoog ge«ch , bekrachtigen, op dat de eenighe'd, de rust, en de goede orde, in de
Kerk ,



DER OTENBAERING» VlH. EOEl?. £00
Kerk , bevoorderd worden. Zy zal de plaets en den tyd der byëenkoomst bepaelen, de kosten verfchaffen , de befluiten beöordeelen, voor zo ver zy , tot den Staet, betrekking hebben , dezelve goedkeuren , met haer gezach bekrachtigen , en , voor de uitvoering ,
zorgen. Voor het overige zal zy den
Leeraeren nimmer beveelen , iets te doen , het welkmet het voorfchrivt van den Koning der Kerke , flrydig is ; even zo min als zy den Geneesheeren gelasten zal, om den kranken verkeerde middelen voor te fchryven. Zelvs zal zy, by het bepaelen van de uiterlyke omftandigheeden der Kerke , de gedachten der Leeraeren inneemen , even als zy, in het zorgen, voor de gezondheid der ingezeetenen , niets zal voorfchryven , zonder ervaerene Geneesheeren raed te pleegen (l).
y. Een Christen overheid zal zorg draegen , dac de voorfchrivten , welke de leer en het Kerkbeftuur betreffen , onderhouden worden , op dat alle verwarring en ongereegeldheid geweerd worde. Dit vordert het belang, zo wel van den Burgeritaet , als van den
Godsdienst. Ook zal zy zorg draegen ,
dat er, van de Kerkelyke macht, in het uit-
(/) de moor Comment, in Dfarckii contptnd. Tom. VI. p. 4.89.
xi. deel.



2?d OVER DE ZEÊDENLEER
oeffenen der Tucht, geerj misbruik gemaekt, en niemand daer door, in zyn• üurgerJyk recht, verkort worde (m).
a. Het opzicht der overheid ftrekt zich ook uit , tot de gedoogde Gezindheeden. Trouwens eenige Leeritellingen, en Godsdienffige begrippen kunnen eenen zeer nadeeligen invloed hebben , op het aigemecne welzyn. „ Zou er dus de Regeering niet naer ., moeten verneemen , wat deeze of die party „ in den Staet, van Gods Eigenfchappen , „ de onftervelykheid der ziele , en de vry„ heid der menfehen, leere ? _ Zo lang als „ alle , aen den Godsdienst , gehechte be„ grippen eene ongemeene iterkte, en macht „ hebben , over de gemoederen , zo lang als „ een opgehelderde Godsdienst een volk recht„ vaerdig , werkzaem, en het Vaderland ge„ trouw , en , voor het tegendeel, eene by„ geloovige , enthmïaftifche , en den natuur„ lyken Godsdienst" wederfpreekende , leer de „ aenhangers derzelve fulTend , oproerig , en wreed maeken ; zo lang moet het algemeen „ opzicht, over zaeken van Godsdienst, een s, gewichtig nuk zyn van de rechten der Op„ perfle Macht; en niemand heeft dit gron„ diger beweefen, dan de beroemde s & m. „ pufendürf, in zyn uitmuntend werk,
• p &
C«0 VIII Deel. p. 319, 82S,



DER OPENBAEIUKG. VIII. BOEK. 375
9, ds habitu Religïoms Chrijliance ad vitam cU it vilem" («)•
e. Een Christen overheid zal zorg draegen , dat de Jeugd, in de beginfelen van den Godsdienst, behoorlyk onderweezen worde , en dat daer toe gelegenheid zy , ook voor Mnderen van de laegfte en behoevtigfte Klasfe. Ten dien einde zal zy een naeuwkeurig opzicht houden, of doen houden, op de laegere Schooien , en het onderwys der jeugd, vooral met betrekking tot den Godsdienst. — Dan , over dit aengeleegen ftuk, in het vervolg, iets naeders.
C Gerechtigheid verhoogt een volk , maer de zonde is een fchandvlek der Natiën , Spreuk. XIV: 34. Een Christen Overheid zal daerom, zo veel het in haer vermoogen is, alle gepaste middelen by de hand neemen, om de ondeugden te weeren , en zorg draegen , dat den ingezeetenen deugdzaeme neigingen, en Godvruchtige gedachten , worden ingeboezemd ; als meede dat het Nationael karakter
befchaevd en verbeeterd worde. „ Ter-
„ wyl het grootfte gedeelte der ; inwooners „ zich beyvert , zyne daeden , volgens den „ Godsdienst en de wetten te regelen , zo ,, zal, met den tyd , eene wisfe edele en „ zeekere eenpaerigheid het chara&er der Na-
(«) milleu 1. e. VIII Deel, p. 747, 748. XI. DEEL.



272 OVER DE ZEBDENLÊER
j, tie worden. Het onderling vertrouwen dei „ burgers , en de achting der buitenlanders, „ zullen er onfeilbaere gevolgen van zyn, en nademael, volgens deeze zelvde Wet„ ten van orde, de geheele natuur, met al „ haeren zaemenhang, gefchikt is; zo moet, „ noodwendig, de uitilag voor de ganfche „ Maetfchappy de meest gewenschte zyn. — „ Of zou God de werkingen der deugd min« „ der voordeelig, voor eene geheele Maet,, fchappy, dan zy voor enkele perfoonen „ zyn , hebben ingericht ? Zouden in tegen» ,, deel, drivten en ondeugden , ten opzichte „ van geheele Staeten, voordeelig, en, voor byzondere menfehen , eeniglyk , ten uiterften nadeelig zyn" (ö)? D. Om die zelvde reden zal de opper» macht naeuwkeurig acht geeven , op de uitkoomende Boeken en Gejchrivten, als meede op de Prenten.
De Boeken en Gejchrivten hebben , buiten allen twyffel , eenen zeer aenmerkelyken invloed , op de begrippen en het zeedenlyk gedrag der ingezeetenen. Het is derhalven van het belang der Overheeden , om daerop een waekend oog te houden , of te doen houden, óp dat de zo edele en heilzaeme Drukkunst niet, ten nadeeie van den Staet, den Godsdienst ,
(<0 millèr 1. c. IX D:d. r. 77, 58-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 273
dienst , en de goede zeeden , misbruikt worde.
Het is myne zaek geheel niet te bellis fen * of en in hoe verre de Drukpers, in een vry land, kan bepaeld worden. Ik laet dit moeilyk ftuk, aen den souverain, die het, reeds zeedert eenigen tyd, tot een voorwerp van deszelvs beraedflaeging , geftelt heeft, gerust over. — Gelyk ik boven gezegt heb , misgun ik aen geleerde lieden van andere gezindheeden geenszins de Vryheid, om hunne leerbegrippen, ook in gefchrivten , met al hun vermoogen , te ftaeven , en hunne bedenkingen , tegen de leer der heerfchende Kerk, onbewimpeld voor te draegen ; alleenlyk gefchiede het, met befcheidenheid , zonder bitterheid , zonder lastering, tegen de Leeraeren der openbaere Kerk, en zonder fmaedreedenen , tegen de vastgeftelde leer, welke , met de macht van het Land , gehandhaevd wordt.
Maer zulke Gefchrivten , welke den godsdienst, in het algemeen , aenranden ; den verlosser, welken de hooge Overigheid, met alle Christen ingezeetenen, als God, en de verdienende oorzaek der zaeiigheid, eerbiedigen , fmaeden ; en zyne oneindige waer. digheid veriochenen ; als meede aen de goeds zeeden den oorlog aenkondigen ; kan eene Christen Overheid niet dulden , op dat het Onge-
XX. deel. S



274 OVER DE ZEE CE NI EER
loov, en de ondeugd, onder raeenigvaIdi«»e bekleedingen , waer meede een verleidend ve°r« nufc haer weet te bekleeden, niet in den Staet
mfluipe. De opi'ermacht van ^
Land derhalven*,- die den vastgeftetöen Godsdienst, zo wel als de vryheid van het Gewceten,befchermt; verhindert, met het hoogde recht, volgens het recht der volken, de uitgaev van zulke gefchrivten , waer in men den Godsdienst, die, op hoog gezach, is vastgefteld , op eene moetwillige en hoonende wys , aenrandt. Zu.;ke Schryvers beléedigen hunne medeburgers , en den Godsdienst van het Land , waer in zy woonen , en befcher. ming vinden (p).
Met dezelvde waekzaemheid , zal de hooge overheid het ten toon 'nellen en verkoopen van vuile en aenftootelyke .Prenten verhinderen. Niets is er fchaedelyker, voor de jeugd, en heeft eenen meer verderve'Iyken in vloed, "op de zeeden. Eén ontuchtige Prent kan , met een enkel opflag van hec oog, meer kwaed doen, d-t een dikke Roman van het zelvde
zoort. Toen men , nog kort geleeden ,
dé Almanakken begon te misbruiken , om dergelyke vertooningen onder den man te brengen, heeft de Regeering van deeze Stad ,
aen
O) Voorreden van barkby voor óisz oy.r Hen C. Godsdienst, p. 7,



DER 0PENBAERIN6. VUL BOEK*.
aen de jeugd, en de goede zeeden , eenen uitneemenden dienst gedaen , met dit kwaed te fluiten.
§. 1022;
II. De plicht van eenen Christen opperheers omtrent het volk, befiaet daer in, dat hy zich onvermoeid toelegge , om het geluk der in'' gezeetenen van het Land te bevoorderen, zo •wel ten aenzien van byzondere pirfoonen , als van de algemeene zdek.
Laeten wy deezen algemeenen plicht, in de voornaemfte byzonderheeden, wat naedef ontwikkelen.
A. De luister en de macht van den soüve» ra in is geëvenreedigd, naer het getal van 's Lands ingezeetenen ; een groot getal van befchaevde en nuttige Burgers maekt den grootften rykdom van den Staet uit. In de menigte des volks , is des Konings heerlykheid , maer, in gebrek van volk, is eenes Vorjlen ver*
Jlooring , Spreuk. XIV: 28. Een verftan-
dig opperheer is daerom bedacht, om het ge: al van 's Lands inwooneren te vermeerderen , en alle hinderpaelen , voor de uitbreiding zyner Burgeren , uit den weg te ruimen. Vermits nu het Huwelyk het bekwaemfte en zeekerfte middel is, om de ingezeetenen van eenen Staet te vermeenigvuldigen , zal de opXI. deel. S a



27Ö OVER DE ZEEDENLEER
perheer de vroege en rneenigvuldige Huwelyken, door alle gepaste middelen, bevoorderen ; of immers dezelve zo min kostbaer en lastig zoeken te maeken , als rroogelyk is. De Regeering zal, op de beste wys , de fpoorreloofe wellust en de hoerery tegengacn , als welke het Huwelyk , en de bevolking van een Land , blykbaer verhinderen ; als meede de prachtige en kostbaere wys, welke de menfehen van het Huwelyk affchrikt , en , onder ons, meer en meer de overhand neemt, zo veel het gefchieden kon , beteugelen ,• of immers , met eene mae.iger levenswys, voorgaen.
Ook is het van het belang der oppermacht, om de inboorlingen des Lands, boven de vreemdelingen, te begunftigen , om dat de eerde meerderen eerbied hebben , voor eene Regeering, jeegens welke hun-, van jongs af, hoogachting is ingeboezemd. Voeg, er by , dat de inboorlingen , aen de landswys , de luchtgtitddheid, en de zeeden, van de jtugd af, gewoon zyn.
B. Om de rust , de veiligheid, en de bezittingen , der ingezeetenen te bevoorderen , moet de oppermacht billyke en heilzaeme Wetten maeken , en de Overtreeders geurengelyk Jïraffen, zo ter handhaeving van het gezach haerer Wetten, als ter affchrikkirg van anderen.



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 277
Ji. Goede wetten zyn de grootfte weldaeden , voor een volk. Aen eenen bilivken Wetgeever hebben wy meer verplichting, dan aen iemand , die ons eene groote ervenis nalaet : want, door de ervmaeking, verkrygen wy goederen , maer de Wetten befcnermen
ons , by derzelver geruste bedtting. De
overheid kan daerom den ingezeetenen gcenen meer weezenlyken dienst doen, dan door het geeven van zulke Weiten, door welker handhaeving elk een Burger in ftaet geHeld wordt , zo wel zyne eigene welvaert, als die van de zynen , op de zeekerfte en voordeeligfte wys, te bezorgen.
De beste Wetten zyn de zulken , welke, met het Natuurlyk Recht, het duidelykst overëenftemmen; -— welke klaer en verltaenbaer , en het minst , aen dubbelzinnige uitleggingen , onderheevig zyn ; welke het
onrecht , de ondeugd , de gefchillen , en an-
deje ongemakken , verhinderen; welke
het gedrag der Burgeren , omtrent de verkryging, behoudenis, en vermeerdering des eigendoms , uitdrukkelyk, en voor elk verftaen-
baer , bepaelen ; ■ welke de algemeene
veiligheid best bevoorderen ; en welke
die bedryven naeuwkeurig voorfchryven, welke meest gefchikt zyn, om het geluk van byzondere perfoonen, en de algemeene welvaert van den Staet, te veröorzaeken.
XI. UEEE. S 3



2?8 OVER DE ZEEQENLEER
B. Zal het gezach der Wetten gehandhaevd worden , dan moeten de Overtreeders , ter affcbrikking van anderen , gejtraft worden
Dit vordert niet alleen de natuur derzaekc, en het belang van den Burgerftaet , maer de Openbaenng bevestigt het ook. De Macht zegt daerom faulus, welke van God ge! ordmeerd is, draegt het zwaerd niet te ver. geevsch : want zy is Gods dienaeres, een wreekfier, tot Jtraf den geenen , die kwaed doet, Kom. XIII: 4. De Koning der Koningen zelvs heeft der Overheid het zwaerd in handen geftelt; niet te vergeevsch , maer tot de allergewichtigfte einden , om, door deeze geduchte macht , den boofen eenen heilzaemen fchrik aen te jaegen , en de verftoorers van de algemeene rust en veiligheid, uit de
Maetfchappy, wech te doen. Daer nu.
de Oppermacht niet aen alle plaetfen van het Land kan tegenwoordig zyn, ftelt zy RjCh« feren aen , om, in haeren naem, het zwaerd te draegen , tot ftraf den geenen , die kwaed doet. Een Richter gevolgeiyk, die een dood. vonnis velt , handelt als een dienaer, die den Wil van den Opperheer der waereld volvoert • en wanneer hy bevel geevt, een verrot lid', van het hchaem der Burgerlyke Maetfchappy, af te fnyden , op dat het bederv niet verder" doorvreete , moet men hem, als Gods Stad. houder, eerbiedigen , en , ie deeze geflreng-
^4»



der openbaering. VIII. boek. 279
beid , een bewys opmerken , dat God , voor de behoudenis van het menschdom , zorge, en niet toelaet, dat de ondeugd en het geweid , in de waereld , heerfche.
Die zelvde Apostel onderwierp zich daerom, voor den Stadhouder des Keizers, vrywillig , aen de dopdftraf; en verklaerde zich derzelver waerdig , in geval men hem , na een behoorlyk onderzoek , van eenige groove misdaed overtuigen konde. Ik Jtae; zcide hy, met eene vrymoedigheid, welke zyne onfchuld allerduidelykst kenmerkte ; voor den Richterfioel des Keizers , daer ik geoordeeld moet
worden ; indien ik onrecht doe , en iets des
doods waerdig gedaen hebbe, ik weiger niet te fterven, Hand. XXV: 10, 11.
petrus de -Apostel zegt even duidelyk, dat de Overheeden van God gezonden zyn , tot jlraf der kwaeddoeners , om , langs dien weg , als Gods Stadhouders , 'en in zynen naem, recht en gerechtigheid te handhaeven, 1 Fetr.
jj. j^, , , Onder de Wet van mose had
God 3 aen de Overheeden des volks, bevoolen , de boosdoeners te ftraffen , met byvoeging van deeze drangredenen : zo zult gy het boufe , uit het midden van u', wechdoen , op dat het gansch Israël hoore en vreefe , en niet voortvaere te doen ,* naer dit boofe jiuk , in het midden van u , Deut. XIII: j., ii. XVII: !> XIX: 1%
xi. dlzu S 4



3S0 OVER DE ZEEDENLEER
Men moet zich verwonderen , hoe zommigen , niet tegenftaende deeze duidelyke bewyfen , hebben kunnen beweeren, dat de Dooiftraffen te wreed , en, met den zachtmoedigen geest van het Christendom , welke, in alle Christen Staeten, heerfchen moet, zouden ftrydig weezen. Zy wilden de moor' denaers , Ibaetroovers , oproermaekers, ea dergelyke fchandvlekken van het menfchelyfc genacht, wel , op de gevoeligfte wys , geitraft, maer niet, van het leven, en alle gelegenheid , om zich te beeteren , beroovt hebben Qq). In deeze dwaeling , waeren ook zommige Oudvaders, byzonder tertülliancjs en or ic en es (V).
Om te betoogen , dat de doodstraffen niet alleen geóorloovd, maer zelvs volftrekt noodzaekelyk zyn , beroepen wy ons
i. Op de algemeene Wet , welke God , na den zondvloed, aen' noach, en, in hem aen het ganfche menfchelyk geflacht, gegee' ven heeft ? wie des men/eken bloed vergiet, zyn bloed zal, door den mensch, vergooien worden , Gen. IX: 6. Hier wordt duidelyk be. voolen , dat de moordenaers , door de Eurgerlyke Overheeden, met den dood, moeten geuraft worden. Tot dus verre had God
de
C?) smalcius contra frantzium. p. 389. (O spanheim Hifi. Eccl. Sec. lil. Col, 7i4l 715,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK» 281
de ftraf der menfchenmoorderen, onder zyne onmiddelyke beftuuring , gehouden , gelyk blykbaer is, in het geval van kajn ; maer nu gav Hy , aen de Overheeden , de volmacht , om moordenaeren , met den dood, te ltraffen. De heer voegde er deeze drangreden by : want God heeft aen mensch naer zyn beeld gemaekt ; zo dac de moord eene lenending zy van het Goddelyk beeld zelvs. Ten zy men deeze woorden , met den Hoog Geleerden vEi>ema , vertaelen wille, ofschoon God den mensch , naer zyn beeld , gemaekt hebbe; zo dat de zin zy : „ een moordenaer „ moet, met den dood, geftraft worden,
niet tegenltaende de mensch, naer Gods „ beeld , gefchaepen zy ; een moordenaer is „ daerom niet onfenendbaer, en wanneer de „ Overheid hem , met den dood , doet ttraf„ fen , moet zy geenszins geacht worden, „ Gods beeld te fchenuen" Cs).
De natuur der zaeke zelve leert ons, dat deeze algemeene Wet ook moet betrekkelyk gemaekt worden , tot andere groove misdaedigers, die de algemeene rust en veiligheid der Maetfchappy verftooren. De uitzondering , dat deeze Goddelyke woorden , geen bevel, maer llechts eene voorzegging , behelfen zouden, is van ongemeen weinig aen*
(O vbnema Dijfert. Sel. Diffirt. III. p. Co—• XI, deel. S 5



282 OVER DE ZEEDENLEER
belang: want dan zou de verönderftelde voorzegging niet vervuld worden , zo meenigmael een moordenaer, in deeze waereld , ongeftrafc blyvt. Voeg er by, dat God Zelvs deeze woorden naederhand, als een ftellig bevel, verklaert hebbe , wanneer Hy , door mose, aen Israël, gelastte, dat de moordenaers, door de Overheeden, met den dood, moeten geftraft worden: wie iemand Jlaet, dat hy Jterve , die zal zeekerlyk gedood worden , Exod. XXI. ah iemand eene ziel des men-, fchen zal verjlaegen hebben , hy zal zeekerlyk gedood worden , Lev. XXIV: 17. Zelvs brengen ongeftrafte moorden eene bloedfchuld, en den vloek, over een land en volk Ezech'
XXXVI: 18. Hof. I; 4. Dok had dé
Goddelyke Wet de doodftraf bepaelt , op veele andere misdaeden , vergel. Exod. XXI: 35» iö, 20. Lev. XX: 9, 10. XXIV: iö. Deut. XIII: 8. XXII: 22.
2. Dit algemeene bevel, aen noach gegeeven, het welk, in de Wetten van mose, zo meecigmaelen herhaeld en bevestigd werdt, is , gelyk wy uit Rom. XIII: 4 , en 1 Peer! II: 14, gezien hebben, door het Euangelie*
geenszins afgefchaft. De Heiland zeide
wel , tot petrus : alle, die het zwa&d neemen, zullen, door het zwaerd, vergaen, Matth. XXVI: 52. Maer petrus nam het zwaerd pntydig , om zich, met geweld , te verzet-
ten ,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 28j
ten, tegen de Gerechtsdienaeren, en de afgezondenen van de wettige Overheid. Het zeggen bekrachtigt derhalven in tegendeel het gezach der Overheeden; en leert , dat zy, die zich , tegen de Machten , verzetten , en zich, aen de misdaed van gekwetfte Majefleit, fchuldig maeken , met den dood , moeten geftraft worden.
Het Euangelie beveelt wel de zachtmoedigheid en de verdraegzaemheid , aen byzondere perfoonen ; maer daerom verbiedt het geenszins , aen de Overheid, om het kwaed ook, wanneer het de nood vordert, met den dood,
te ftraffen. Zulk een kwalyk geplaetlte
zachtmoedigheid zou , voor de menfchelyke Maetfchappy, allerverdervelykst weezen. Hoe veel nadeel zou een boosdoener , een moordenaer , of die, op eene andere wys, de algemeene rust verftoort, even als een verfcheurend roovdier , aen ontelbaere braeve menfehen kunnen aendoen ? Zouden niet de on fchuldigfte menfehen de nachtóffers worden der woedende drivten van zulke leeuwen en tygers, in menfchelyke gedaenten ?
Zou men zulke fenaedelyke werktuigen van den Burgeriïaet niet, op eene zeer gevoelige wys , kunnen ftraffen , en daer na, tot eene eeuwige gevangenis , veröordeelen ? langs deezen weg , zouden zy verhinderd worden ,
XI. DEEL.



284 OVER DE ZEEDENLEER
van meerder kwaed te doen , en tevens gele-
genheid hebben , om zich te bekeeren, ,
Maer de fmertelykfte tuchtiging , en eene altoosduurende gevangenis , waerby men nog altoos de hoop behoudt , van , ter eeniger £yd, in vryheid te geraeken, kan , by het volk , dien affchrik van misdaeden niet verwekken , welken eene openbaere ter dood brenging pleegt te veröorzaeken. Voor weinige jaeren, nam de Keizer joseph II. de proev, van de dooddraffen af te fchdffen ; maer men vondt zich zeer fpoedig genood-
zaekt, dezelve wederom in te voeren.
Wat voorts de bekeering der doodlchuldige misdaedigers aengaet ; een Christen Overheid draegt zorg, dat de misdaedigers, voor hunne te rechtltelling, ter dood voorbereid , en , door allerlei drangredenen , lievderyk opgewekt worden , om te ontvlieden van den toekoomenden toorn. In dit ftuk , is de lievdezorg der Regeering van deeze Stad ongemeen voorbeeldig.
De zachtmoedigheid en menfchenlievde, welke het Euangelie predikt, vordert alleenlyk van de Overheeden , dat zy zich zorg. vuldig wachten, voor een nutteloofe geftrengheid, en eene minachting van het dierbaer anenfchenbioed; en dat zy de doodftraffen, niet *o zeer met wreede, als wel met ontzach
en



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 2SjT
en fchrik verwekkende omftandigheeden , doen gepierd gaen, om , op de omftanderen, eenen des te die-peren indruk te maeken.
C. De oppermacht moet zorg draegen , dat Hecht en Gerechtigheid gehandiiaevd worden, en dat er, ten dien einde , bevoegde en bekwaeme Rechters worden aengefteld. — Dan , over de plichten en de verëischten der Rich« teren , in het vervolg , naeder.
D. De oppermacht kiefe, tot OnderRegenten, Raedsmannen, Rechters, en Ambtenaers, de waerdiglte en meest gefchikte perfoonen. Rechters en Ambtiieden zult gy u
Jtellen , in alle uwe poorten, welke de heer uw God u geeven zal, onder uwe Jtammen , Deut. XVI: 18.
De verfcheidene Bedieningen , welke de welvaert van den Staet vordert, moeten, met verft nd , begeeven worden. In deeze ver» kieling , moet de grootfte omzichtigheid , en de uiterfte onzydigheid , worden waergenoomen. „ De bekwaemfte werktuigen uit te „ zoeken , of menfehen zo naeuwkeurig te „ kennen , dat men hunne bekwaemheeden en ,, neigingen , juist weete te waerdeeren , en „ gevolgeiyk eiken man aen zyne rechte ,, plaets te Hellen , dit is het meesteiltuk der
Regeerivunde" («)•
(;) milieu l. .c. IX Detl. p. 163. XI. deel.



"S§{5 0V2R DE ZEEDENL5ÈR
Koning david heeft de vorëischten dér Ambtenaeren uitvoerig befchreeven, Pf. CL Hy zou geen Belials ftuk voor zyne oogen JteU ien: geene misdaed , in zich, of in zyne Bedienden , veröorlooven , vs. 3. Het ver-
keerd hart zou van hem wyken, en den hoof en zou hy niet kennen; hy zou ondeugende ]]©. den, met zyn vertrouwen, niet verëeren, maer hen van zich en zyne gunst verwyde-'
ren , vs. 4. Hy zou zulken, die hunnen
naesten, in het heimelyke , achterklapten, en hem , tegen onfchuldige lieden , of waerdige dienaers , zochten voor in te neemen , verdelgen ; trotfche Ambtenaers, die hunne medeburgers , met verachting , behandelden , zou hy niet dulden , vs. 5. Be getrou¬
wen in den lande, mannen van beproevde deugd , zou hy , tot eeiiimpten en bedieningen , verkiefen ,.en de zodaenigen aen Hellen om , als Raedslieden , by. hem te zitten ; die, in den oprechten weg van deugd en Godsvrucht, wandelden , zouden hem , in onderfcheidene
Regeeringsposten , dienen , vs. 6. Die
bedrog pleegden , en , in alle hunne handelingen , door het vuige eigenbelang , gedreeven werden , zou binnen zyn huis , en onder zyne Hovelingen , niet blyven ; die leugenen fpraeken, valfche lieden, vleiers, en opruiers, zouden voor zyne oogen niet bevestigd, of, tot eereposten , verheeven worden , vs. 7.
Wy



DER OFENBAERÏNG. VIII. BOEK.' 28f
Wyders draege de sooverain zorg, dat alle on der fc heiden e Ambtenaers en Bedienden hunnen plicht, oplettend, yverig , en getrouw , waerneemen , op dat de goede dienaers niet vadzig , en de kwaede zorgloos of vermeetel worden. — Als er geene wyfe raedJlaegen zyn , vervalt het volk , Spreuk. XI: 14. De kwaede raed van onbedachtzaeme lieden had, by Koning rehabeam, dat rampzae» lig gevolg, dat tien Stammen van hem afvielen, 1 Kon. XII: 1. Een heerfcher, die, op leugentael , acht geevt , en alles geloovt , wat hem , door vleiers en lasteraers , wordt aengebracht , alle zyne dienaers zyn godloos , en maeken misbruik, van zyne zwakheid, Spreuk. XXIX: 11. Aen den anderen kant, ondervondt david , hoe onbedachtzaem en verdervelyk het zy , voor eenen Opperheer , den verftandigen Raed van zyne Ambtenaeren te verfmaeden , 1 Krorr. XXI: 2-14.
E. De souverain heeft het recht, on fchattingen , tollen, en belastingen te vorderen , ten einde alle die kostbaere middelen aen te wenden , welke dienen kunnen., om de algemeene veiligheid, en het heil der Burgeren , te bevoorderen ; ondertusfchen heeft hy zorg te draegtn , dat de belastin<en , immers zo veel doenlyk is , geëvenreedigd zyn, naer de algemeene belangen , en naer het vermoogen der ingezeetenen.
x]. deel.



233
OVER DE ZEEDENLEER
F. Voorts legt het , voor reekening van de oppermacht, om alle moogelyke zorg te draegen , „ dat het vermoogen en de ryk„ dommen van het volk vermeerderd worden. „ Ten dien einde, is het noodig, dat de „ Koophandel, de Akkerbouw , en de Handje werken , begunftigd en bevoorderd , dat de „ Kunften en Wetenfchappen aengemoedigd , „ dat de luiheid beteugeld, de bedelaers aen „ het werk gefield worden enz." (u).
A. De Koophandel, de Zeevaert, de Akkerbouw en de Handwerken, zyn de middelen van het beflacn der Ingezeeten , de bronnen van welvaert en rykdommen. Deeze moeten derhalven de voorwerpen zyn van de zorg der hooge overheid , om de tydelyke
welvaert der Burgeren te bevoorderen.
Koning salomo heeft hier van een uitmuntend voorbeeld gegeeven. D.or het bouwen van den prachtigen Tempel, heeft hy zyn volk werkzaem , befchaevd , kunstryk, en gelukkig gemaekt, en den bloeiflaet van zyn Ryk, tot het hoogfle toppunt , verheeven. Hy opende de bronnen van welvaert; niet alleen door het aenmoedigen van den Landbouw, en de Veefokkery, maer ook voorcaemenlyk door den Koophandel , en de Scheepvaert, op de ryke kusten van Ophir.
Hy
C«0 H Deel. p. 344, 3:5.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 2g<?
Hy ontftak eenen geest van werkzaemheid, onder zyn volk , hy bracht de nuttige kun* ften in zyn land , en lokte de vreemdelingen naer het zelve. De fcheepen brachten, uit Ophir , zeer veel Almuggim- hout, en kostelyke gejteente; het gewicht van het goud, het welk voor salomo, op een jaer , inkwam, was zes honderd zes- en zestig talenten gouds , behal» ven dat van de Kraemers was, en van den handel der Kruideniers, en van alle Koningen van Ara* Hen , en van de Geweldigen deszelven Lands ; en de Koning maekte het zilver in Jerufalem te zyn, als jteenen, en de Cederen maekte hy te zyn , als wilde vygenboomen, die in de laegte zyn, in meenigte, i Kon. X: lij 14, ij, 27.
B. Wanneer de rykdom , onder een volk , toeneemt , heeft deeze voorfpoed de weelde en de overdaed fpoedig ten gevolge. Als Jefchurun vet werdt, Jloeg hy achter uit , Deut. XXXII: 15. De ongerechtigheid van Sodom was hoogmoed, fatheid van brood , en Jlille gerustheid , Ezech. XVI: 49.
De Weelde , doorgaens Luxe genaemd , is,
voor eenen Staet , allerverdervelykit; -
zy vermeerdert de behoevten , en maekt dezelve kostbaer; de kostbaerheid der le-
venswys vermindert de Huwelyken, en het
getal der nuttige Ingezeetenen : zy ver«
mindert daer te boven de bevolking , door het groot getal der bedienden van beide de
xi. deel, T



2pO OVER DE ZEEDENLEER '
gefiachten; zy beroovt het land, v«a;
geld, door het invoeren van zaeken , welke de pracht , uic andere landen , vordert; ■ zy brengt veele menfchen , tot armoede ; — zy verzwakt het nageflacht; - en zy heeft veele andere ondeugden, byzonder de hebzucht en de onrechtvaerdigheid , ten gevolge O).
Een wyfe en weldaedige opperheer zal daerom , ernftig bedacht zyn , op alle midde* len , om de Weelde , zo veel doenlyk is , te beteugelen en te verbannen (v).
G. Een weldenkend opperheer zorgt meede, voor de Gezondheid der Burgeren. „ Al„ hoewel de voorzichtige bewaering der Ge„ zondheid, aen elk in het byzonder, moeë „ overgelaeten worden ; uit de bereekeningen „ en verhandelingen van süszmilch, blykt „ echter , dat zeekere verzuimen , dewelke j> alleen op reekening der Staetkunde gefield i, worden , zelvs het leven der maetigften, „ buiten hunne fchuld , voor den tyd verr, korten , en dus een groot gedeelte der be„ wooners van een land ongezond kunnen „ maeken , welke , in eene andere Provincie , ,,, en onder eene meer oplettende Regeering„
» neg
(v) süszmilch Goddelyke orde in ie voortplanting van hti menjchelyk geflachl. II Deel. p. 103. 0y) SBSZMILCH J. C. p. U.S—



DER OPENBAERING. VÏII. BOER. fyi
H öog langen tyd, voor den Staet, en hunne' „ Familien , behouden geweest waeren" (a;). De voornaemfte zorg der Overheid daerom behoort meede te gaen, over het weeren van befmettelyke ziekten , en het herflellen Van de verloorene gezondheid der Burgeren, zo dat het nergens , aen bekwaeme Geneesheeren en Wondheelers , ontbreeke.
H. De Leedigheid 'is, voor de Gezondheid ^ allerfchaedelykst; wanneer de Ingezeetenen van een Land de Werkzaemheid verliefen , dan neemen de ziels en lichaemskrachten af, ui die zelvde evenreedigheid. Daer te boven werkeloofe lieden worden ondeugend , en de' behoevtigheid, tot welke zy fchielyk vervallen , vervoert hen > tot allerlei Hechte bedryven, welke zy , by hunnen fchandelykea leediggang, verzinnen. — Een Christen so live» ain is daerom, op middelen , bedacht^ om den leediggang te verbannen , en de werkzaemheid , onder de Ingezeetenen des Lands, zo veel immers moogelyk is, gaende te houden , en aen te kweeken. Vooral zal by hec Beedelen volftrekt tegen gaen en Verbieden door het aenleggen van wel ingerichte Werkhui/en^ gelyk die wyfe en weldaedige fchikking , voor ettelyke jaeren , door de Regee-ling van deeze Stad , is ingevoerd.
millf.r l. c. IX Deel. p. 85, Wj SE*. jBE&Li X £



z(j3 over db zeebenleek,
I. Inmiddels zal de overheid zorgen l voor het onderhoud en de hulp van arme en ellendige perfbonen. De onderftand en de „ hulp , van byzondere perfoonen, kan dat „ algemeen en beftendig nut, met geene moo„ gelykheid , aenbrengen, het welk men , uic „ de openbaere voorzorgen , op hoog ge„ zach , en volgens wyfe maetregelen, vers> wachten kan" (y),
Alleenlyk zal eene verftandige Regeering zorgen , dat er zo weinigen, als moogelyk is . tot last van het gemeen koomen , en dat flechts zulken onderhouden worden , die, volftrekt van alle hulp beroovd zynde, zonder openbaeren onderftand, zouden moeten omkoomen. Eert de weduwen, (fchryvt daerom ïAülos) welke waerlyk weduwen zyn, —- en dat de Gemeente niet bezwaerd worde, op dat zy de geenen , die waerlyk weduwen zyn , genoegzaeme hulp doen mooge, i Tim. V: 3 , i<5. Alle de zulken moeten derhalven, van het openbaere onderhoud , werden uitgeflooten , die hun eigen brood zouden kunnen winnen , wanneer zy naerftig arbeiden. De lievderyke Stichtingen, Arm en Gasthuifen moeten de toevlucht zyn , alleen voor de zulken , die, buiten hunne fchuld , ongelukkig geworden zyn. Wanneer men flechts behoeyüg heefc
t©
U) h Dul. p. 345. *



DER OPENBAERING. VIII. 30EK. 293
te weezen, al is het door luiheid, en eigen toedoen, om het recht van openbaere verzorging te verkrygen , zal het getal van kwaede burgers aenmerkelyk vermeerderd worden. Zelvs is het eene uitdrukkelyke
Wet van het Euangelie, dat elk, in een eerlyk beroep, vlytig moet arbeiden , om het brood van zyne eigene handen te eeten, Eph. IV: 28. 1 Thesf. IV: 10, IK 2 Thesf. III: 10.
De rechtgeaerte voorwerpen der openbaere lievdezorg zyn byzonder, — arme Weefen , die, met den dood van hunne Ouderen , alle middelen van beftaen en opvoeding verlooren hebben ; —- oude en gebrekkige perfoonen , die buiten ftaet zyn , hun onderhoud te verdienen ; — kinders, die te vondeling gelegd
Zyn; kranken, die, door armoede, van
het noodige , verftooken zyn ; en onge-
lukkigen, die, van hunne verftandige ver-
moogens , beroovd zyn. Voor alle dee-
Een , wordt, in onle Stad , op hoog ge-/.ach, en volgens wyfe maetregelen, recht Christelyk gezorgd.
K. Eindelyk zal een Christen Souverain ook zorgen , voor de vermeerdering van kundigheeden onder het volk, voor den bloei van nuttige kunften en wetenfchappen. Trouwens hy beftuurt menfchen ; maer menfchelyke geftalten , zonder verftand en deugd, kan men naeuwlyks, als menfc'.ien, aenmer>
XI. DEEL. T 3



§94 0VER DE ZEEDENLEER
ken. Daer te boven , God wil, dat de
verftandige vermoogens der menfchen zullen befchaevd worden ; derhalven moet ook de hooge Overheid, als Gods Stadhouder, daer toe medewerken.
Een Christen Souverain zorgt daerom, voor de opvoeding der jeugd, en het aenleggen van daertoe geichikte Schooien, lycurcus, de Wetgeever der Spartaanen, begreep zeer wel, dat de befchaeving der jeugd , met het belang van den Staet , te naeuw verknocht zy , dan dat de Regeering daerop niet behoorde bedacht te weezen. — Het is niet genoeg, dat het onderwys van zulke Jongelingen , die zich opzettelyk op de Geleerdheid toeleggen , wel gereegeld zy , maer er dient ook gezorgd te worden, voor de onderrichting der kinderen van de laegere klasfen, en van de Landlieden , om hen, langs dien weg, tot nuttige Burgeren , te maeken. Trouwens verftandige Burgers zyn het cieraed en het fteunfel van den Staet. De wysheid verjlerkt den wyfen, meer dan tien Heerfchappers, die in eene Stad zyn, Pred. VII: 19. Daer was eene kleine Stad , en weinige lieden waeren daer in , gn een groot Koning kwam, en hy omcingeldefe \ m hy bouwde groote vastigheeden tegen haer; en men vondt daer eenen armen wyfen man in, die de Stad verloste , door zyne wysheid, Pred. IX; H> ij. —- Dan het is piet genoeg, dat e?
m



DER OPENBAERING. VIII. KOEK. 2pJ
iêen genoegzaem getal van Schooien zy , maer ook moeten de bekwaemheeden , de vlyt, en het gedrag , der Leermeesters, behoorlyk in acht genoomen worden.
Het behoort ganichelyk niet, tot myn oogmerk , om, over de verbeetering van het Schoolweezen te handelen ; het is bekend, welke middelen daertoe , ter beantwoording eener prysvraege van het Zeeuwsen Genootfchap der Wetenfchappen , byzonder door de Heeren nahuys en krom, voor weinige jae» $ea , zyn aengepreefen.
§. 1023.
III. Wy gaen voort , tot de plichten der hogce overheedeh, omtrent andere staetem en volken.
Alle volken te zaemen maeken het ganfche ïnenschdom uit. Nu wil God, dat het menschdom gelukkig zy. Derhalven wil Hy niet , dat het ééne volk het geluk van het andere benadeele. Uit dien hoofde is elk een Opperheer , wanneer zyn volk , door een ander, beleedigd wordt , als Gods Stadhouder , gerechtigd en verplicht, het zelve te befchermen , en , des noods, geweld, met geweld ,
te keer te gaen. Daer te boven moet
elk een volk, als een zeedenlyk perfopn >,
xi. deel. T 4



iïpfJ OVER DE ZEEDENLEER
befchouwd worden; en, gelyk de eene mensen den anderen niet mag belecdigen, zo mag Jiet ook, van den eenen zeedenlyken perfoon , omtrent den anderen , niet gefchieden. Het gene de eene mensen , aen den anderen verfchuldigd is , daertoe is ook het eene volk, omtrent het andere, gehouden. „ Zy, „ die voorgeeven , dat men alleen " het „ belang der Burgeren , en niet van vreems, de volken , moet in acht neemen, ver3, fcheuren den gemeenen band van het men„ fchelyk gellacht. Deeze wechgenoomen „ zynde, wordt ook de weldaedigheid, de s, edelmoedigheid , de goedheid, de gerech„ tigheid , geheelenal wechgenoomen ; en „ zy, die deeze wechneemen, moeten geacht s, worden, ook tegen de onftervejyke Goden „ te zondigen , naerdien zy de Maettebappy' 5, welke de Goden tusfehen de mentenen „ hebben vastgeftelt, verwoesten" (z).
De vergelyking van Volken, aengémerke als zeedenlyke perfoonen , met enkele mentehen , in den Staet der natuurJyke Vryheid
is zeer duidelyk en gepast. Elk Volk is \
van alle andere, volkoomen onafhangelyk' Het eene Volk is het andere gelyk, het heeft dezelve rechten ; en derhalven kan geen Volk zyne Wetten, aen een ander Volk, opleg,
gen„
(*) cicero de OM. 1. III. c. 5, 6.



DER OPENBAERÏNG. VIII. BOEK. f)f
gen. Ondertusfchen is er , tusfchen de
zeedenlyke bedryven van den eenen mensen , omtrent den anderen , en tusfchen de plichten , welke het eene volk, aen het andere, verplicht is , een zeer aenmerkelyk onderfcheid j ten aenzien van de wys hoe, en de omftandigheeden , naer gelang van welke, zy moeten beöeffend worden. Uit deezen hoofde heeft men de toepasiing van de algemeene Natuur Wetten, op geheele volken, tot eene byzondere Weteufchap moeten maeken, welke men den naem van het Recht der Volken gegeeven heeft.
Het Euangelie heeft niets bepaelt, omtrent het Recht der Volken. Maer het heeft de plichten van Rechtvaerdigheid en algemeene menfchenlievde allerduidelykst bekend gemaekt, en allerkrachtigst bevestigt. Deeze twee hoofddeugden moeten daerom, in alle de byzonderheeden van het Recht der Volken , kennelyle doorftraelen; en daer uit mag men afkiaen , dat het Recht der Volken, by Christen Natiën , veel beeter zal gefteld zyn, dan by de oude Grieken en Romeinen , die zelvs de Wetten der Natuur verzaekt hebben , vervuld zynde , met alle or.gerechtigheid , onverjtandigen, verbondbreekers , zonder natmrlyke lievde, onverzoenlyken , onbarmhartigen , Rom. 1: 29.31.
Zulke Staeten , welke den Christen Godsdienst omhelfen , zyn voor eene meer verhea-
KI. DEEL. X J



2pS OVER DE ZEEDENLEER
vene deugd vatbaer; daerom moeten ook Christen Overheeden en volken eene meer edele handelwys, omtrent andere Regeeringen en Natiën openbaer maeken , en aen de* zelve ook zulke dienften bewyfen, welke zy, volgens het flrikte recht der Natuur en der Volken, niet zouden kunnen vorderen. Op deeze wys zullen zy de eer van het Christendom bevoorderen , en , den ongeloovigen , hoogachting voor het zelve inboïfemen.
Al het gene wy voorheen, nopens de plichten der Christenen, omtrent hunnen Naesten „ gezegt hebben (a), mag men byna, met eene kleine verandering , toepasfen , op het gedrag van geheele volken , omtrent elkander. Uit deeze toepasfing, vloeien veele vriendelyke en lievderyke handelingen van den eenen Staet, omtrent den anderen, voort; welke, wanneer zy meer algemeen waeren, onder de volken , den vreede beftendig maeken, en hec geluk van het ganfche menschdom grootelyks bevoorderen zouden. — Ondertusfchen moec er, gelyk wy reeds hebben opgemerkt, eenig onderfcheid gemaekt worden, tusfchen de plichten van byzondere perfoonen, en het Recht der Volken. Een grootmoedig Christen kan zyne menfchenlievde en weldaedigheid, jegens anderen , in eenen zeer hoogen trap , beoefenen »
C<0 Roven Uoofdfl. XIII.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. ^
sen , zonder dat hy daer door de lievde , welke hy aen zich zeiven verfchuldigd is, benadeele. Maer een Christen Opperheer moet nooit het geluk van andere Volken, op zulk eene wys, zoeken te bevoorderen, dat daer door zyn eigen Volk benadeeld worde. Hoe zeer zou hy zyne eigene ingezeetenen benadeelen , wanneer hy , om den Koophandel, de Zeevaert , den Akkerbouw , en de Handwerken van andere Volken te begunftigen, die van zyn eigen Volk deedt kwynen ?
Dan er zyn twee gewichtige Hukken, by welke wy ons nog wat naeder bepaelen moeten : het fluiten van de Verbanden, en het voeren van den Oorlog.
N- Wanneer befchaevde Volken elkander zeekere dienften belooven, om het onderling geluk te bevoorderen, moet de manier , op welke dit gefchieden zal , door plechtige Verbonden, bepaeld worden. Zulke Verbonden zyn, in veele gevallen, hoogst noodzaeke-
ïyk- De oppermacht, als het hoofd
van den Burgerftaet, en het ganfche Volk verteegenwoordigende, heeft alleen het recht, om Verbonden te fluiten , met andere Volken 0>
Hier dienen wy twee vraegen te beantwoorden.
(5) II Deel. p. 336. SI, DgEL.



ÏJOO OVER DE ZEEDENLEER
a. Mag een Christen Opperheer Verbonden fluiten , met ongeloovigen , en met Overheeden van eenen anderen Godsdienst ? Buiten allen twyffel ja , mits de Verbonden > niet den Godsdienst, maer de gemeene rust en veiligheid , betreffen. De Wet der Natuur verplicht elk eenen mensen, om zyne perfoneele veiligheid, en eiken Vorst , om de veiligheid van zyn volk , te bevoorderen. Maer het verfchil van Godsdienst maekt het niet ongeöorloovd, dat wy ons, van eenes anderen hulps, bedienen , om onfe veiligheid te bevoorderen. G-^volgelyk gebiedt de Wet der Natuur, dat een volk een ander volk , offchoon van onderfcheidenen Godsdienst, tot desselvs veiligheid, te hulp roepe. Nu kan het Christendom de Wet der Natuur geenszins vernietigen. Zelvs leeveren de Heilige Schrivten voorbeelden op s van zodaenige verbonden; van josua met de Gibeoniten , Jof. IX: 15; van salomo met hiram, j Kon. V: 12.
Het is waer, het verbond van asa , met benhad ad t den Koning van Syrien, wordt uitdrukkelyk afgekeurd , 2 Kron. XVI: 7 • 9 , zo ook dat van josai>fiat met achab en
ahazia, 2 Kron. XIX: 2. XX: 37.
Maer asa had daer in trouwloos gehandelt» dat hy den Koning van Syrien , door kostbaere gefchenken, omkocht , om het Verbond ,



DER CPENBAERING. VIII. BOEK. göï
bond, het welk hy , met den Koning van
Israël j geflooten had , te fchenden. In
het geval van josaphat was er geene de minfte noodzaekelykheid, tot zodaenig eene Verbindtenis, en de oorlog , welken hy, tegen de Asfyriers , ondernam, was niet verdeedigende maer aenvallende.
B. Mag een Christen Opperheer, wanneer het belang het zo vordert ; een Verbond fchenden , en ontrouw zyn , aen zyne belovten ? De Florentiner Staetkundige m/vchia-
vel leerde dit ronduit (c). Dan niets is
blykbaerer , dan dat hy de Rechtvaerdigheid verloochent, en het geheele menschdom be» leedigt hebbe.
Elk is verplicht zyn woord te houden, zyne belovten geftand te doen , en verbonden heilig naer te koomen (<0- Het gene nu de ééne mensch, aen den anderen , verplicht is , is ook de ééne zeedenlyke Perfoon , of het ééne Volk, aen het andere , en de ééne Opperheer , die zyn ganfche Volk vertegenwoordigd , aen den anderen , verfcbuldigd. Hy, die de algemeene trouw verzwakt, verbreekt den fterkften band der geheele men-
fchelyke Maetfchappy. Zelvs heeft de
ondervinding , ten allen tyde, bevestigt 3
(O &e Princips c. 19. (d) x Deel. p. (,06.
xi. deel.



302 0V2K DJ! 2E2DENLEEK dat de grondregels van het Natuurlyk Recht t ook in dit geval, niet kunnen verlochend worden. Zo meenigmaelen de Vorften plechtige Verbonden gefchonden hebben, hebben zy teevens openlyk getuigt, dat zy niet behooren gefchonden te worden; zy verdeedigden hun gedrag, in zogenaemde Declaratien , met alle mogelyke begocheling van fchynbaere redenen , welke gefleepene- vernuften konden uitdenken , om der waereld te beduiden, dat de fchending der Verbonden niet van hunnen kant gekoomen waere, en dat zy, van geene ontrouw , konden verdacht worden. — Een trouwloos Vorst benadeelt zich zeiven het meest; ten laetften zal hy geenen Bondgenoot, geenen byftand , meer vinden.
Alleenlyk zal ik er nog byvoegen , dat de Heilige Schrivten merkwaerdige voorbeelden opleeveren, van Verbondbreekers, die, door God , zwaerlyk geftraft zyn. Toen Koning savl de trouw, omtrent de Gibeoniten, gefchonden had , werdt deeze misdaed ten laetHen, door het ophangen van zeeven mannen , uit zyne zoonen, openlyk gewrooken, 2 Sam. XXI: i-fj. Koning zedekias werdt, om het fchenden van zyn verbond met nebucadnezak , gevangelyk naer Babel gevoerd v Ezech. XVII: 19. Op zoortgeiyk eene wys , gnfg het ook, met hosea, den Koning va» Israël, 2 Kon. XVII: 4.
Maer 3



B£R CFENBAERIHG. VIII. BOEK. 36J
Maer, mag men zeggen, een Verbond kan, toen het eerst gemaekt werdt , voor een Volk, zeer voordeelig geweest zyn , terwyl het naderhand, by het veranderen der om* Itandigheeden , merkelyke fchaede aenbrengt 5 nu is het de plicht van eenen Opperheer , in alles, het belang van den Staet te bedoelen , en na te laeten het gene voor denzelven fchaedelyk is; derhalven moet hy, in zulfc een geval , de verbonden breeken.
Deeze bedenking is zeer fchynbaer. Dan wy zullen ons , met de volgende algemeene aenmerkingen , uit de zeedenleer der Christenen ontleend , vergenoegen.
a. By het fluiten van een Verbond, mag een Opperheer niets anders bedoelen , dan hec heil van zyn Volk. Is derhalven een Verbond wettig , dat is , heeft de Vorst iets beloovt 9 het welk hy , zonder zyn Volk te benadee* len , in de toenmaelige omftandigheeden, volbrengen konde , dan is er geen twyffe] aen » of hy is verplicht, het zelve te houden.
0. Zyn ondertusfchen de omftandigheeden zo veranderd , dat het verder houden van dafi Verbond, den Staet, een merkelyk nadeel aenbrengt, het welk men, by het fluiten vaa het Verdrag, niet had'kunnen voorzien, daa zou men , over nieuwe bedingen , kunnen
handelen. Een byzonder perfoon moec
zyn woord houden, al ziet hy van achteren j
xi. deel.



304 OVER DE ZEEDENLEER
dat het tot zyne fchaede uitloopt, Pf. XV: 4. Maer hier is wederom eene van die by zonderheeden , omtrent welke men de Cbristelyke plichten van byzondere perfoonen , niet op zeedenlyke perfoonen, op Staeten en Volken, kan tocpasfen. Het heil van het Volk is de hoogfte Wet, voor eenen Opperheer; derhalven is het onmoogelyk zyn woord te houden , wanneer hy daer door zynen Staet eenig weezenlyk nadeel zoude toebrengen. —Elk een Verbond wordt gemaekt, tot voordeel van beide de partyen ; en offchoon deeze bepaeling, het Verdrag zal zo lang van kracht zyn , als het, voor beide de partyen , voordeelig is, niet zy uitgedrukt , wyst het zich evenwel van zelvs, dat zy een duidelyk gevolg is van deeze onbetwistbaere grondftelling, het heil van den Staet is de hoogfte Wet. Trouwens een verftandig en deugdzaem Vorst zal nooit verbonden fluiten , dan om de welvaert en de veiligheid van zyn Volk te bevoorderen.
y. Hier uit volgt wederom , dat een Opperheer, die een Verdrag niet langer houden kan , zonder zyn Volk aenmerkelyk te benadeele , zynen Bondgenoot tydig genoeg moet waerfchouwen , en , op eene billyke fchaedeloosftelling , moet bedacht zyn ; zo dat het Verdrag , met wederzydfche bewilliging , en ten voordeele der beide Volken , vernietigd, of, op andere voorwaerden, vernieuwd worde.
3,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. gój?
3. Deeze leer heeft niets gemeens, mee de zeedenloofe grondftellingen van den be* rüchten machiavel , die beweerde , dat Vorften , zo meenigmaelen het hun goeddacht , alle Verbonden fchenden moogen , en de ver* foeilyke kunst leerde, om aen de voorwaerden der Verdraegen , door allerlei dubbelzinnigheeden en fpitsvindigheeden , die beteekenis te geeven , welke men goedvindt.
3. De Oorlog is eene der grootlte rampen , voor het menfchelyk gedacht. Er is niets verfchrikkelyker, dan de Oorlog: ,, dewyl „ die aen ons oog niets opleevert, dan men* „ fchen , door menfchen gedood , en puin» ,, hoopen> geverwd met menfchenbloed" (OEvenwel is dit verfchrikkelyk onheil , dool* het zeedenlyk bederv, een noodzaekelyk kwaed geworden. Een Vorst is verplicht, zyn Volk te beveiligen; wanneer derhalven de ééne Natie, door de andere, beleedigd wordt, moet de Opperheer, die haer vertegenwoordigt, na dat alle middelen van vergelyk en overreeding vruchteloos beproevd zyn , de toevlucht neemen , tot geweld , dat is , tot de waepenen en den oorlog.
Het Recht der natuur verplicht ons , tot de zelvsverdeediging , en daer het Christendom het Recht der Natuur geenszins vernietigt,
(<r) millot /lljeiii. Gefchied. I Deel. p. 267. XI. DEEL. V



jeó* OVER DE ZEEDEN LEER
is er geen twyffel aen, of de op per hoeren moogen verwerende Oorloogen voeren * en Christenen behooren , ter befcherming van hun Vaderland , op bevel der hooge overheid, de waepenen op te vatten , en
te veld te trekken. Hoe blykbaer deeze
flelling ook weezen mooge, is zy evenwel , van zommigen , in twyffel getrokken , en geloochent. Onder de Oudvaderen , hebben
tertüjllianus (ƒ_), en okigebes (g) s
beweert, dat alle oorloogen, den Christenen , ongeöorloovd zyn ; aen dit gevoelen , hebben niet alken de Sociniaenen, en Menno•Eken, hunne toeftemming gegeeveg, maer ook de beroemde erasmus {h}. Maer het gene wy zo even hebben aengemerkt , zou volftaen kunnen, om dit begrip te wederleggen CO-
Wy zullen er, ten overvloede, eetige duidelyke bewyfen uit de Heilige Schrivten by voegen. - God zelvs heeft, oulings, den Jsraëileren meermaelen bevoolen, oorloogen' .te voeren, Jof. 1: 6. X: 2. Richt. III: x-. VI: 14, 1 Sam. XV: 1.3. XXX: 7. Jef. XLV: 1. Ook heeft de heer dikwerv dap-
pere
(O De Idohl. c. xïp. ie corona m:l. c. 2, (gl Contra cel s om 1. VIII.
Qh'\ De milite ChrijUano.
CO <3R<itius de Jura beüi & pacis. I. I» c. a„



eer openbaering. VUL boek; göf
pere mannen verwekt, die zyn Volk , door het Oorlogszwaerd , uit het geweld van hunne vyanden geredt hebben , Richt. III: 9, io. VI: 34. XI: 29. XV: 14. God zelvs heeft daer te boven de wetten , omtrent het voeren van den oorlog , voorgefchreeven , Num. X: 9. XXXI: 27. Deut. XX: 3, 10, 19. Jof. VIII: 2. 2 Sam. V: 23, 27. Zelvs verleent God de noodige bekwaemheeden, om den Oorlog , met een goed gevolg, te voeren , 2 Sam. XXII: 35. Pf. XVIII: 3J, 36V CXLIV: i.
Üe uitzondering der tegenpartyen , dat dit alles behoore, tot de Oude huishouding , is van geen gewicht altoos: want de Schrivten van het Nieuwe Testament hebben den Oorlog niet verbooden. joannes de Dooper
vorderde geenszins van de Krygsknechten, dat zy de waepenen nederleggen , maer zich , in hunnen ftand / behoorlylc gedraegen zouden , Luc. III: 14. De Macht , (zegt
ïaülüs) draegt het zwaerd niet te vergeevsch; want zy is Gods dienaeres . eene wreekjter , tot Jtraf den geenen , die kwaed doen , Rom. XIII: 4, daer nu de Macht dieven , foovers , en dergelyken, die byzondere perfoonen beleedigen , moet ftrafFen , moet zy andere volken , die den geheeien Staet beleedigen door heê
zwaerd, beteugelen. Eindelyk paulus
Vetmaent, dat er gedaen worden Jmeekingèn j ge'
tu dSeEv V ë



30g OVER DE ZEEDENLfiER
ieeden , voorbiddingen, dankzeggingen, voor alle men/eken , voor Koningen , en alle die in hoogheid zyn , en hy voegt er deeze drargreden by , op dat wy een gerust en Jtil leeven moogen leiden , in alle Godzaeligheid , en eerbaerheid, i Tim. Ri 1, 2. Gevolgelyk is de hooge oveshkid verplicht zorg te draegen, (hc de ingezeetenen des Jands een gtrast keven leiden , en , tegen alle geweld, ook van buitenlandfche vyanden , zo het nood is , door de waepenen , beveiligd worden.
Ondenutichen moet men wel deegelyk onderfchcid maeken, tusfchen rechtvaerdige, en tusfchen onrechtvaerdige en ligtvaerdige Oorloogen. De -eerde worden gevoerd , tegen openbaere en verklaerde , vyanden van den Staet , die de ingeieetenen, van hunne Vry heid , voorrechten , en bezittingen , trachten te berooven ; de laetfte worden , uit hebzucht en eergierigheid, ondernoomen , zonder eenige noodzaeke, of billyke redenen, om dat een Vorst de paekn van zyn gebied wil uitbreiden. ,, De rechtvaerdige oorzaeken „ van eenen Oorlog koomen hier op uit, dat „ wy ons en het onfe bewaeren en verdeedi„ gen , tegen den onbillyken aen val van an„ deren , of dat wy ons het gene anderen „ ons fchuldig zyn , en weigeren te geeven , „ bezorgen , of dat wy herlkliing van eenig „ aengedaen onrecht, of zeekerheid , tegen
u eene



DER OPENBAERÏNG. VUL BOEK. 309,
eene toekoomende mishandeling , begee„ ren" (£).
Voor het overige, heeft de Heiland den Vorften, weegens het voeren van Oorloogen, geene de minfle voorfchrivten gegeeven, maer het aen hun overgelaeten , om daer in , naer de onderfcheidene omftandigheeden , volgens de Wetten der Natuur, en het Recht der
volken , te handelen. Ondertusfchen kan
een Christen , die het Euangelie der lievde, tot een richtfhoer van zyn gedrag, ftelt , niet nalaeten , om alle wreedheeden, waer meede zelvs de rechtvaerdigfte oorloogen gemeen lyk gevoerd worden , te verfoeien ; den oorlog, als een noodzaekelyk kwaed , te befchouwen , om des vyands macht te verzwakken , en hem tot reden te brengen ; en den vyand , met een zoort van medelyden , te krenken , zonder zich , in het lyden van anderen , immer te verheugen. Dan hier
van naeder, onder de plichten der Krygs» lieden.
(&) fijfENtoaF de Of. kom. 6f civ. 1. II. c. 16. §. 2.
XI. DEEL. V 3



$ÏQ PYËVL DE ZEEDENLESR §. 1024.
Wy koomen, tot de laegere en ondergefchikts overheb den; byzonder verdient het rechterambt onfe opmerking.
De overheeden van laegeren rang zyn, onder de Volken , naer de verfchillende Regeeringswyzen, onderfcheiden. pauxus noemt hen, in het gemeen, allen , die in hoogheid zyn, 1 Tim. II: 1; en petrus fpreekt, van Stadhouderen, die, door de opperjte Macht,
gezonden worden, 1 Petr. II: 13, 14. Zy
allen vertegenwoordigen de hooge overheid, van welke zy hun meerder of minder gezach ontleeoen. Gevolgelyk behooren zy zich geene meerdere macht aen te maetigen, dan hun gegeeven is, en dezelve, naer het voorfchrivt der Wetten , ten algemeenen nutte, te gebruiken. In alles moeten zy de welvaert van hunne medeburgeren bedoelen , om welker wil alleen zy hunnen rang en hunne waerdigheid, in den weg der Voorzienigheid , verkreegen hebben. Hoe meer zy zich beyveren, om het algemeene nut te bevoorderen, hoe meer zy , aen het oogmerk van hunne roeping , beantwoorden ; hoe meer zy zich de achting, de toegenegenheid , en het vertrouw



DER OPENBAERING. VM. BOEK. 3II
trouwen van hunne medeburgeren , waerdig maeken.
Voorts behooren zy yverig te zyn , in het waerneemen van hunne Ambten, en nog meer, dan iemand anders, het karakter van goede burgers te hebben. ,, Men kan van allen , „ die , met eenig gezach , bekleed zyn, nog „ eisfchen , dat zy oplettend en yverig zyn, „ in hunne bedieningen. Anders gebeurt hec dikwyls , dat men , met een goed oogmerk , uit losheid en dofheid , misfiasgen „ begaet. Men zal rechtvaerdige verzoeken „ weigeren , en onbillyke toedaen , om dat „ men de dingen niet behoorlyk onderzocht
heeft. Die , in eenige openbaere be-
„ diening , gefteld zyn, behooren , meer dan „ iemand anders , eenige uitmuntende hoedae„ nigheeden te hebben. Zy moeten ver dan» ,, dig zyn , voorzichtig , gemaetigd in hunne „ gefprekken , deugdzaem , Godsdiendig , en „ van eenen geregelden en betaemelykea wan* del. Zy zyn hier toe verplicht , om een „ goed voorbeeld te geeven , om het open* „ baer vertrouwen te beantwoorden , en ach* „ ting , voor hunne perfoonen , te verwekken , welke de waardigheid van hunne be* „ diening onderdeunen , ea geneigdheid , ia de gemoederen , tot gehoorzaemheid zal
„ Verwekken. Het is ook noodig , dac
s, die , met het gezach, bekleed zyn , zachs*
3?.'. DEEL, V 4



$12 OVER DE ZEEDENLEER
zinnig en gefpraekzaem zyn : want, nade,, mael zy , met allerhande zoort van men,, fchen ; te doen hebben » en voornaemenlyk „ geringen en zwakken beichermen , moeten, „ moeten zy allen man hooren , en zich zo „ wel toegangbaer als aengenaem maeken. — „ Menfchen, die , in eenige waerdigheid , „ gefield zyn , behooren , meer dan iemand, „ het karakter van goede burgers te hebben.
» Hun past het, eene grooter en ver-
„ heevencr ziel te hebben , dan anderen , en „ hun eigen belang aen eene zyde te zetten, „ om het welzyn van den Staet te bezor„ gen. —- Menfchen, die, door geboorte, „ of hunnen ftaet, eenen hoogen rang in de ,, waereld hebben gekreegen , moeten in het „ algemeen denken , verplicht te zyn , God ,, te danken , voor zulke voorrechten , en „ dezelve te doen flrekken , tot zyne eer, ,, en het welzyn van het gemeen" (l). Byzonder is het richterambt allerge-
wichtigst. De richters zyn plaets-
vervangers van de kooce overheid des Lands , van welke zy de macht ontvangen, om recht en gerechtigheid te handhaeven, of, gelyk mose het noemt, te richten tusfchen den man, en tusfchen zynen naesten . Exod. XVI11: 16.
(O VERNET 1. c. VM p. 35.39.



DER OPENBAERING. VIII. boek. 3I3
God zelvs gelastte aen mose, om Richteren, onder Israël, aen te ftellen , zeggende: Richters en Ambtlieden zult gy u Jtellen, in alle uwe poorten , welke de heer uw God u geeven zal, onder uwe Stammen, dat zy het volk richten , met een gerichte der gerechtigheid , Deut. XVI: 18. De Godvruchtige Koning josaphat ftelde Richteren , in het land, in alle de vaste Steeden van Juda , van Stad tot
Stad , 2 Kron. XIX: 5. Ook behelfen
de Wetten van mose zeer veele en uitmuntende voorfchrivten , voor de Richteren , Exod. XXIII: 6. Deut. I: i<5. XVI: 19. XIX. 18. XXV: 1. — De vermaening van den vroomen Koning josaphat, aen de Richteren , in de fteeden van Juda , was allertreffelykst. Ziet toe , wat gy doet : want gy houdt het gerichte, niet den menfchen, maer dun heer, en Hy is by u , in de zaek van het gerichte; nu dan de verfchrikking des heeren zy , op ulieden , neemt waer en doet het: want y by den heer onfen God , is geen onrecht, noch aenneeming van perfoonen , noch ontvanging van gefchenken , 2 Kron. XIX: 6, 7.
f{. De vereischte hoedaenigheeden, in de richteren , zyn de volgende.
A. Zy moeten , met alle rechtgeaerte Magiftraetsperfoonen, dit gemeen hebben , dat zy zyn kloeke mannen, godvreefende, waerachtige
xi. deel. V 5



g't^ OVER DE ZEEDENtEER
mannen , de gierigheid boetende , Exod. XVIII: dj., (m).
B. Zy behooren een opgehelderd verftand te hebben , en ongemeen bedreeven te zyn , in
bet Recht. Iemand , die een fcherpziend
verftand, en een wel wikkend oordeel bezit, is gefchikt , om , by elk eene zaek, over welke hy beflisfen moet, ook de geringde omftandigheeden op te merken , dezelve onderling te vergelyken , grondig te oordeelen ,
en bondige befluiten op te maeken. Een
man , die de Wetten van het Land grondig verftaet, dezelve nacht en dag beftudeert, en , met een welwikkend oordeel, op de gevallen weet toe te leggen, is, wat zyn verftand , aengaet , recht bevoegd , om het Richterambt te bekleeden; en , wanneer hy ér een deugdzaem hart by heeft , eene ziel, welke , door een leevendig geloov, en eene blaekende Godsvrucht, zelvs de fterkfte aenJokfelen en drivten , met eene onverwinbaere fterkte, overwint, zal hy aengenaem zyn, by God, en lov hebben, by de menfchen.
C. De richters moeten althans vry zyn , van die ondeugden , welke hen , tot dit gewichtig Ambt, volftrekt ongefchikt en nutteloos maeken. —— De Aenneeming der per* joöhen. Het was oulings Gods uitdrukkelyk:
W'
C*0 Eoytn §. 1018.



BER OFENBAERING. VIII. BOEK. 315""
beyej: gy zult het aengezicht des geringen niet aenneemen, noch des Grooten aengezicht voortrekken ; in gerechtigheid , zult gy uwen Naesten richten , Lev. XIX: ij. Gy zult het aengezicht , in het Gericht, niet kennen ; gy zult den kleinen zo wel, als den grooten , hoor en ; gy zult niet vree/en, voor iemands aengezicht: want het Gericht is Gods , Deut. 1: 17. Ook zult gy den geringen nï'et voortrekken , in zyne twistige zaek , of hem verfchoonen , om zyne armoede ; maer den armen , en den ryken,
gelyk recht doen, Exod. XXIil: 3. ^ Een
Richter behoort meester te zyn, over zyne drivten , en zich niet te laeten vervoeren , door toorn , haet, wraekzucht, lievde , of gunst. „ Elk , die zich , of door bloedver,, wandfehap , of door vriendfehap, en in tegendeel door haet of vyandfehap, in het Gerichc, vervoeren laet, keert het gericht van christus om, die de rechtvaerdig-
heid zelve is" (n). De Onbedacht-
zaemheid is altoos , maer byzonder in eenen Richter, zeer te veröordeelen. In de Wee van mose , was den Richteren dit voorfchrivl: gegeeven : hoort de verfchillen, tusfchen uwe broederen , en richtet recht, tusfchen den map, , en tusfchen zynen broeder , en tusfchen deszelvs vreemdeling, Deut. I: 10". Het gefchil, /j«f
(») h ie ron y mus in Anos VI. XI, DEEL.



$16 OVER BE ZEEDENLEER
welk ik niet wist, dat onderzocht ik , kon job betuigen , Job XXIX: i<5. De Gierig¬
heid vervoert eenen Richter, om zyne oogen , door gefcnenken , te laeten verblinden. Gy zult het recht uwes armen niet huigen , in
zyne twistige zaek, ook zult gy geen ge-
fchenk neemen : want liet gefchenk verblindt de zienden , en het verkeert de zaek der rechtvoerdigen, Exod. XXIII: 6, 8. Vervloekt zy, die een gefchenk neemt, om eene ziel, het bloed eenes onfchuldigen , te verjluen , Exod. XXVII: 25. Be godlcqfen zal het gefchenk uit den fchoot neemen , om de paeden des rechts te buigen ,
Spreuk. XVII: 23. Overdaed en dron-
ïcenfchap zyn , byzonder in eecen Richter, allervcrfoeilykst. Hei koomt den Koningen niet toe , wyn te drinken , en den Prinfen , Jterken drank te begeeren; op dat hy niet drinke, en liet g'fette vergeete , en de rechtzaek aller verdrukten ver'dndtre, Spreuk. XXI: 4, 5. Wee het land , diens Koning een kind is , en diens V-irfien , in den morgenflond, eeten ; zo dat zy den ganfchen nacht, in brasfen en zwelgen , doorbrengen : welgelukzaelig zyt gy land, wiens Koning ten zoon der Edelen is, en diens Vorfien ter rechter tyd eeten , na dat zy den besten tyd van den dag , in bet bevoorderen der algemeene belangen , befieedt hebben , tot ftsrkte, en niet tot drinkery, Pred. X: 16, 17.



der ópenhaering. VIIÏ. böek. 317
3. Laeten wy er de plichten der richteren by voegen.
A. Zy zullen hunne lievde , tot hunne medeburgeren , in alle gevallen , opehbaer maeken , byzonder ook daer in , dat zy het ontftaen van Rechtsgedingen , docrgaens Proces» fen genaemd , zo veel mogelyk is, trachten te beletten. Daer door zullen zy meenig een gefiacht, voor een aenmerkelyk verlies, en zomtyds voor den geheelen ondergang, bewaeren. —• Een Richter , die, door een verflandig en vriendelyk voorftel, de zwakheid van eenen eisch , of de ongegrondheid van eene klachte aentoont, of de twistende partyen, tot een minzaem vergelyk, opwekt; is gelyk , aen eenen Arts, die liever ziekten , door eenen heilzaemen raed , wil voorzoomen , dan kwaelen , weke reeds gevaer» ]yk zyu , geneefcn.
B. In het beflkfen der Rechtszaeken , herinnert zich een Christen' Richter, dat God alle zycc handelingen hoore en zie , en dat hy , ook van elk een vonnis, in den grooten dag, reekenfehap geeven zulle. De heer, (zeide josaphat de Koning van Juda, toe de Richteren) is by u, in de zaek van het Gericht, nu dan de verjehrikking des h keren zy , op ulieden, 2 Kron. XIX: 6, 7. God oordeelt, in het midden der Richteren, Pf. LXXXII: 2,
XI, DEEf..



-310 OVÉR DE 2EEDENLEE5
C. In zyne vonnisfen , is een Christel Richter rechtvaerdig en onpartydig. Hy kan rnetsAMUEL, zeggen: betuigt, tegen my, voor den heer en zynen gezalvden , wiens osje, of wiens ezel, ik genoomen , of wien ik veröngelykt hebbe , wien ik onderdrukt, of van wiens hand ik een gefchenk genoomen hebbe , i Sani. XII: 3. Wee den geenen , die den godloofen rechtvaerdigen , om een gefchenk , en de gerechtigheid der rechtvaerdigen van hen afwenden , Jef. V: 23.
D. Ook zal hy de langwyligheid der Rechts, gedingen , zo veel moogelyk, trachten voor £e koomen. marcus aurelius , zynen zoon vermaenendè , kon betuigen , niet te weeten, dat er, in de 3j jaeren, geduurende welke hy in Rome geregeert had , ooit eene weduw , met een pleit, of andere rechtszaeken , meer dan 8 daegen was opgehouden.
§. 102j.
Er is nog overig, dat wy de plichten der dür« geren, omtrent de ovekheeden, voordroegen.
A. De algemeene Hoofdplicht van alle burger k n , is de lievae tot liet vaoerlan d. „ Welk een onwaerdig lid van den Burger~h ftaet zou zulk een mensen weezen , die
geene'



SSR 0?ENBAERIN6. VIII. BOEK.
-:, geene lievde had , tot zyn vaderland,' j, in het welk hy gebooren en opgevoed is 4 ?, en in het welk hy rust en veiligheid ge,-, niet ? Hebben wy niet eene naedere be« trekking, tot die menfchen, welke met ,, ons den zei ven Burgerftaet uitmaeken , dan j, tot vreemdelingen , die , tot eene andere ,, Maetfchappy , behooren" (0) ? Niets is ,er eerloofer en verfoeilyker , voor eenen mensen , dan , voor eenen vyand van zyn Vaderland , te worden aengezien.
Men heeft , in onfe daegen, veel gefprooken , en gefchreeven , over het Patriotümut. Maer de waere lievde tot het vaderland laet zich zeer kortelyk befchryven. Zy bellaet daer in , dat een Burger het algemeene welzyn van zyn Vaderland, boven zyn byzonder belang , Helle ; dat hy zo veel, tot de algemeene welvaert van den Staet, en tot den voorfpoed van elk zynen medtburgeren , toebrenge, als hem, in zynen kring , immersmoogelyk is ; en dat hy altoos bereid zy , zyne goederen , en zelvs, zo het nood is , zyn leven , voor de rust en het heil van den Staet, op te offeren. Indien ik wver vergeete, 0 Jerufalem , zo vergeete myne rechtehand haeres zelve, Pf. CXXXVII: 5. Elk een onheil van den Staet treft hem gevoelig, gelyk nehemia^
(0} ii Deel. p. 349.



320 OVER Ï)E ZÈEOENLEER
die, wanneer hy gehoort had, dat Jerufalem» muur verfcheurd, en -haere poorten met vuur Verbrand waeren, nederzat, en weende, en rouw bedreev , Neh. I: 4. Hoe , (zeide by , tot den Koning arthahsasta) zoude myn aengezicht nitt treurig zyn, daer de Stad , de piaets der begraevenis van myne Vaderen , woest is , en haere poorten , met vuur, verteerd zyn ? Neh. U: <$. Welk eene lievde openbaerde p au lus , tot zyne Volksgenooten , wanneer hy plechtig betuigde , dat hy zelvs wel wen» fchen zoude, verbannen te zyn van Christus, voor zyne broederen , die zyne maegrchap waeren , naer het vleesch, Rom. IX: 5.
De ongewyde Gefchiedenisfen keveren ons uitmuntende proeven op, van het gene de lievde tot het vaderland vermag. ■ agesilaus vervolgde zynen zoon pausanias , tot aen den Tempel van Juno, daer hy hem van honger liet iterven , om dat hy zich, van den Koning xerxes, had laeten omkoopen , om de Stad der Spartaeneu over te keveren. themistocles , die onrecht-
vaerdig en fmaedelyk uit Athenen verbannen was, en zich , naer den Koning van Per* lien , begeeven had, kon niet belluiten , om, zyn Vaderland te beöorloogen , en wilde lie« ver, zich zeiven door vergivt ombrengen ,
dan, tegen c!e Atheners, vechten, cur-
t 1 u s fprong , in eenen poel, door eene
aerd-



DER OPENBAERING. VIII, BOEK, 32f
aerdbeeving, op de markt van Rome opengebarsten , wanneer de Wichelaers verklaerc hadden , dat het Ryk van Rome eeuwig ftaen zoude, wanneer de Romeinen het gene hun dierbaerst was, in dien poel fmeeten.
Het Euangelie heeft geen Heilig gebod , omtrent de lievde tot het vaderland , voorgefchreeven. Trouwens deeze zucht is zo natuurlyk en algemeen, dat het niet noodig waere, dezelve aen te beveelen. ■ ■ Evenwel liet de Heiland niet na , zyne Landgenooten by uitneemenheid liev te hebben, fchoon hy leevde, in eenen tyd, waer in zyn Vaderland vervuld was, met oproerigheeden, welke recht gefchikt waeren, om de burgeren tegenzin , voor het zelve , te doen krygen. Hy heeft Jerufalems kinderen willen byéén vergaederen, gelyk eene henne haere kiekens byéén vergaedert , onder de vleugelen , Matth. XXIII: 37. Hy wilde, dat zyn Euangelie eerst verkondigd zoude worden , aen de verloorene fchaepen van het huis Israëls , Matth. XV: 24. Zelvs weende Hy, wanneer Hy gedacht, aen de ellenden , welke Jerufalem boven het hoofd hingen , Luc^ XIX: 41.
ündertusfchen moet de lievde tot het vaderland niet overdreeven worden; zo dat zy gepaerd gae v met afkeer en verachting van andere volken , en men zich alles veroorloove, wat, tot roem en voordeel van
Jtl. DEEL, X



322 OVER DE ZEEDENLEER
Zyn Vfoderland, verftrekken kan. Het was eene fchroomelyke misdag in de Jooden , dat zy alle andere volken verachtten , en zelvs niemand, die niet van hunne Natie was, voor hunnen Naesten, welken zy liev hebben moes-
ten , erkennen wilden. De Verlosfer
heeft deeze overdreevene voori'ngenoomenheid mecrmaelen beftraft , en geleert, dat men alle menfchen , als zyne Naesten , moet liev-
hebben. De Apostelen hebben daerom
ook geleert, dat God niet alleen een God der Jooden , maer ook der Heidenen, is, R0m III: 29.
B. De meer byzondere plichten der ingezeetenen , omtrent hunne overheedem, zovan hoogeren, als laegeren rang, zyn de volgende.
«. De eerfte is de Eerbied. Een Bur-
ger, die de rechtmaetigheid des gezachs van zyne ovekheeden erkbnt , en dezelve, volgens het voorfchrivt van het Euangelie, als Gods Stadhouders , befchouwt, kan niet nalaeten , hunne perfoonen te eerbiedigen en hoog te achten: „ want hebben wy , voor ,j onfe ovekheeden, geenen eerbied, „ dan is het een bewys , dat wy hunne „ waerdigheid , macht, en voorrechten , niet „ erkennen" (p).
Een
Ci>) II Deel. p. 347.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK.
Een Christen befchouwt zyne Overheeden , niet alleen als verheevene Perfoonen , die Gods plaets hier op aerde bekleeden , Rorn. XIII: i-5. maer ook als Weldoeners van het
menfchelyk genacht. . Immers de inftel-
ling van het ambt der Overheeden, is eene zeer weldaedige fchikking der Voorzienigheid , jegens het ganfche menschdom; en de Over» heeden zyn de werktuigen , in Gods hand , om die weldaedigheid uit te oeffenen.
Daer te boven is het Ambt der Overheeden zeer moeilyk. Een deugdzaem en Christen Regent befteedt allen zynen tyd en yver, om de algemeene belangen te bevoorderen ; daer toe ontziet hy noch moeite, noch tegenfland, noch gevaer , noch fchaede. Het welzyn van den Staet , en het geluk der Burgeren , is zyne hoofdbedoeling ; zouden wy dan geenen eerbied, ja zelvs lievde, en dankbaerheid , verfchuldigd zyn , aen Regenten , die, dikwerv met achterltelling van hun eigen belang, het algemeene welzyn onvermoeid bevoorderen ?
Voeg er by, dat elk voorbeeld van minachting en oneerbiedigheid , emtrent de Overheid , zeer nadeelige gevolgen hebbe, voor de ganfche Maetfchappy, vooral wanneer het valt in zulken , die invloed hebben , op anderen. Elk derhalven , die , ook in dit opzicht , den plicht van eenen goeden Burger xi. deel. X 2



3^4 over de zeedenleer
overtreedt , beleedigt eene ontelbaere rfieeuigte van menfchen , en zyne overtreeding Kan , ten laetfien , de alierverdervelykfte gevolgen hebben, voor de geheele Maetfchar-py.
De Heilige Schrivten bevestigen aeeze verplichting , door ftellige bcveeien. De
Goden zult gy niet vloeken , en de Overjlen in uw Volk zult gy niet lasteren, Exod. xxii: ü8. Vloek den Koning niet , zelvs in uwe geduchte , of in de Leimelyke verkeering met uwe Echtgenoote, noch vloek den ryken Staetsdienaer niet , in het btnnenfte uwer faepkaemer : want het gevogelte des hemels zou de Jtem wechvoeren , en het gevleugelde zou het woord te kennen geeven , Pred. x: 20. zo geevt dan eenen
iegelyk het gene gy fchuldig zyt , vrees ,
dien gy de vrees , eer , dien gy de eer fchuldig %yt , Rom. XIII: 7. Vreest God , eert den Koning , 1 Petr. II: 17. Zy waeren vyandtn van het Christendom , en zochten verdervelyke
ketteryen bedeklelyk in te voeren, die de
'\ heerfchappy verachtten , en niet fchroomden dt heerlykheeden te lasteren , 2 Petr li: 10.
0. De tweede plicht van eenen goeden bïr. cer , omtrent zyce overheeden, is de
Gefoorzaemheid. Deeze Gehoorzaemheid be-
ftaet niet alleen , in eeiie naeuwkcurige opvolging der Wetten , maer vordert ook , dat elk een Burger zicb het recht niet aenmactige, om alle Wetten en beveelen der Overheid te
on-



der. cpejjbaering. VIII. boek. 3S5
onderzoeken. Ieder een heeft geene genoegzaerae bekwaemheid, om het geheele ontwerp der Regeering over te zien , en te beflisfen , welke middelen , ter bevoordering van het algemeene welzyn , al of niet dier en kunnen. Wanneer elk een , die zich verbeel.lt, wat verftandiger te zyn, dan een daglooner, zich bevoegd acht, om de vooifchrivten der Overheeien te beöordeelen , eer hy dezelve gehoorzaemt , wordt er eene wyde deur open gezet, voor allerlei wanörden en beroerten. Een onrustig man, die, over het openbaer bëltuur, misnoegd is , zou de grootfte verwarring kunnen te weeg brengen.
Elk een Christen is verplicht , de beveelen der overheeden te gehoorzaemen , ten waere zy aenliepen , tegen de duidelyke wet. ten van God , of het verderv van den Staet blykbaer te weeg brachten. Dan , over dit bepaelde geval, in het vervolg , naeder. — De Heilige Schrivten beveelen ons deeze Gehoorzaemlieid. Alle de Stammen van Israël beloovden gehoorzaemheid , aen josua , zeggende : gelyk wy , in alles , naer mose , heb' ben gehoon , alzoo zullen wy naer u hoor en ; — alle man , die uwen mond wederfpannig weezen zal, en uwe woorden niet hooren zal, in alles , v at gy hem gebieden zult ; die zal gedood wor-: den, Jof. i: 17, 18. Myn zoon, (zegt sahouo) vrees den heer en den Koning, en
u. deel. X 3



3*6 OVER DE ZEEDEHtEER
vermengt u niet met hen , die naer verandering fiaen : want hun verderv zal haestelyk ontjlaen , en wie weet hun beider ondergang ? Spreuk. XXIV: 21, 22. Alle ziel zy de Machten, over haer gejteld , onderworpen ; — die zich , tegen de Machten, fielt, wederjlaet de ordinantie van God, en die haer weder fiaen , zullen over zich zelve een oordeel haelen , Rom. XIII: i , 2. titus moest de Christenen vermaenen, dat de Overheeden en Machten onderdaenig waeren , dat zy haer gehoorzaemden , ïit. III: r. Zyt alle menfchelyke ordening onderdaenig , om des heer en wil, i Petr. II: 13.
7. De derde plicht is de Getrouwheid , zo dat elk Burger , zo veel in zyn vermoogen js , de Perfoonen , de waerdigheid , het gezach , het genoegen , en het leven, der
overheeden, moet beveiligen. • Dit
vordert de dankbaerheid, voor de weldae. den, welke wy, van de Regeering, ontvangen. Deeze Getrouwheid betaemt alle
Ingezeetenen , maer byzonder de Ambtenaeren. De Opperpriester achimeiech gav david eenen uitneemenden lov , wanneer hy , tot den Koning saul, zeide : wie is toch*, onder alle uwe knechten , getrouw , als david, en des Konings Schoonzoon, en voortgaende , in uwe gehoorzaemheid, en is eerlyk , in uw huis , ï Sam. XXII: 14. I Wyders |s een Christen gewillig , om da
fchatt



DER OPENBAERING. VIII. boek. 327
fchattingen , op den rechten tyd, en zonder eenige vermindering , op te brengen. Trouwens de hooge overheid kan , zonder Ambtenaers , Krygsmacht , en andere ontelbaere middelen , welke groote kosten vereifchen , den Staet niet beftuuren , noch het algemeen welzyn bevoorderen. „ Wat is er ,, nu onreedelyker , dan dat iemand weigert, „ die onkosten te helpen draegen , welke be,, fteed worden , om hem , zo wel als zyne „ medeburgeren, gelukkig te maeken?" (?). — De zaek wordt bevestigd , door het uitdrukkelyk bevel van het Euangelie. Geevt den Keizer het gene des Keizers As , (zeide de Heiland; Matth XXII: 21. Geevt eenen iegelyk het gene gy Jchuldig zyt; (fchryvt paülüs) j'chatting , dien gy de fchatting , tol , dien gy den tol Jc huldig zyt, Rom. XIII: 7.
Alle fluikery derhalven , alle verkorting der belastingen , is eene misdaed , tegen den ganfchen Staet, zo wel als eene vertrapping van het Euangelie. Door zulke bedriegeryen, wordt de algemeene fchatkist beftoolen, en de overheid genoodzaekt, om den goeden Burgeren meer af te vorderen.
e. Verder is elk een Christen verplicht, om de handen der overheeden te Herken, door, in zynen kring, en naer zyn beste}
( q ) ii Deel. p, 34.9, ki. deel, X 4,



328 OVER DE ZEEDENtEER
vermoogen , aen de bevoordering der algemeene welvaert, mede te werken. Hier
toe behoort, by voorbeeld , het waerneemen van lastige Ambten , welke weinig of geen voordeel aenbrengen ; de overheid te waerfchouwen wegens verraed, en oproerige onderneemingen ; rustig en vreedzaem te leeven ; alle aenleiding , tot verdeeldheid en ' verwarring, voor te koomen; en wanneer de overheid in de noodzaekelykheid koomt, van eenigen haerer ingezeetenen , tot den Krygsdienst , te vorderen , is elk een Burger verplicht, de waepenen op te vatten , of eenen anderen man , in zyne plaets, te bezorgen. .
y. Eindelyk is het de algemeene plicht van alle Burgeren, om, voor de overheid, en den voorfpoed van hunne Regeering , te bidden. — Dit vordert, niet alleen de lievde tot de Overheeden , maer ook het belang der ganfche Maetfchappy. Door dit middel , het welk onder elks bereik is, kan de armfte ingezeeten , in zyne laege hut , zo wel, als de eerlte Staetsdienaer , in zyn Paleis , aen het algemeen welzyn van den Staet, mede-
werken. paolus de Apostel gav den
Christenen dit bevel, toen zy , onder de dwinglandy van nero, en de fchraepzucht der Stadhouderen , zuchtten, i Tim. II: i. De Propheet jkremja fchreev zynen Landge;



DER OPENBAERÏNG. VIII. BOEK.' 329
getiooten deezen plicht voor , toen zy, onder eene vreemde Regeering, in Babel woonden , zeggende: zoekt den vreede der Scad, daer heenen gy gevangelyk zult wechgevoerd zyn, en bidt. voor haer , tot den heer , want , in baeren vreede, zult gy vreede hebben, Jer. XXIX: 7,
Deeze zyn de plichten der Burgeren , omtrent hunne overheeden, welke de zeedenleer der Openbaering uitdrukkelyk voorfchryvt. Maer hier doen zich eenige vraegen op , welke ik kortelyk dien te beantwoorden.
ti. VorJert het Euangelie eene volflaegene , en onbepaelde onderwerping, aen de overh e e ü t. n , in alle gevallen, ook dan , wanneer zy beveelen geeven , welke onrechtvaerdig , en , met Gods Wetten , ftrydig zyn ?
Hier geldt de regel , door de Apostelen , voorgefchreeven , men moet Gode meer gehoorzaem zyn, dan den menfchen , Hand. V: 29. Geene overheid kan het euvel neemen, dat men haer, in zulke gevallen, gehoorzaemheid weigert. Trouwens een opperheer zelvs zou het niet dulden , dat men zyne Ambtenaers gehoorzaemde, wanneer zy beveelen gaeven , ftrydig met de zynen ; en , uit dien hoofde, moet hy zelvs , die een Dienaer en Ambtenaer van den hoogen god is, niet eifchen, dat men hem meer gehoorzaem zy , dan den Koning der Koningen. —«
XI. deel. X J



333 OVER DB ZEEDENLE ER
Ondertusfchen moet decfe ongehoorzaemheid, welke eigtnlyk eene Gehoorzaemheid aen God is , altyd gepaerd gaen , met befcheidenheid , en eerbied voor de Overheeden , als meede met eene blykbaere bereidwilligheid , om , in alle andere gevallen , haere beveelen naer te koomen, om daer door te betoonen, dat men zich, aen haer wettig gezach, geenszins onttrekken wil.
Maer de gevallen moeten naeder bepaeld worden. Zy zyn deeze twee: wanneer de beveelen der overheeden, of onrechtvaerdig, of, met Gods Wetten, ftrydig zyn.
a. Wanneer de beveelen onrechtvaardig zyn. — Ondertusfchen kan niet elk een fchyn , en nog veel minder elk eene voorwending van onrechtvaerdigheid , de ongehoorzaemheid billyken. Alle menfchen hebben geen doorzicht genoeg, om, over de onrechtvaerdigheid van eenig bevel, te oordeelen ; zommigen wor* den , door het eigen belang , verblind , zo dat zy een bevel , hoe nuttig voor het algemeen belang, als hard en onrechtmaetig befchouwen , om dat het niet ftrooiu, met hunne winzucht of byzondere voordeden; ook kunnen de omftandigheeden de overheid in de noodzaekelykheid brengen , om , ten gemeenen nutte , iets te verbieden , of te gelasten , het welk, aen deezen of dien, uit hoofde van zyne byzondere belangen en be-
doe-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK* ^r.
dodingen, hard en drukkend voorkoomt. — liet is , met den Staet , even eens geleegen, als met het menfchelyk lichaem ; zomtyds moet eenig lid fmerten ondergaen , op dat de gezondheid van het geheele lichaem bevoorderd worde.
De Ongehoorzaemheid koomt dan eerst, in overweeging , wanneer eene overheid haer gezach misbruikt, en zulke beveelen geevt , welke blykbaer onrechtvaerdig, en , met dé Wet der Natuur, ftrydig zyn ; of wanneer eene overheid zulke daeden vordert, welke , wegens haere algemeen erkende verfoeilykheid , by befchaevde volken , en althans in Christen Staeten , pleegen verbooden en geftraft te worden.
b. Wanneer eene overheid beveelen geevt, met Gods uitdrukkelyke Wetten , ftrydig, moet men zeekerlyk Gode meer gehoorzaem zyn, dan den menfchen. Iemand, die, om de Overheid niet te beleedigen , of zyn tydelyk belang niet te benadeelen , een Goddelyk gebod overtreedt, om een menfchelyk voorfchrivt , daer meede ftrydig , te gehoorzaemen , verkracht zyn eigen geweeten, en verneedert den hoogen god , onder zynen dienaer Cr).
Maer het koomt er, in de gevallen , wederom op aen , of de beveelen van eene
, C) grotius de jure Bel» & pucis. I. II. c. Mi §. 3, XI* DEEL,



33* OVER DE ZEEDENLEER
overh-eid, in de daed, met gods wetten,
ftryuig zyn. De verfchiliende begrippen ,
omtrent zaeken van Godsdienst , maeken , dat een Burger zou kunnen oordcelen , dat eenig bevel, met Gods wetten, ftrydig zy ; daer het ondertusfchen alleenlyk tegen zyne byzondcre Hellingen , en in zo verre tegen zyn dwaelend geweeten , aenloopr.
In ons Vaderland, koomen dergelyke Geweetecsgevailen geheel niet te pas. De vry heid van Geweeten wordt hier, aen alle Christen Gedndheeden , vergund , en van niemand iets gevergd , het welk , met de Hellingen van zynen Godsdienst, ftrydig is. Een Doopsgezinde wordt niet verplicht, tot den eed ; en een Jood mag zweeren , op de Joodfche wys.
0. De tweede vraeg is van nog meerder gewicht : mag men , aen de overheid , haer hoog gezach ontneemen , wanneer zy haere macht , tot onderdrukking van het volk , misbruikt ? moet een volk de verkorting van deszelvs rechten en voorrechten , wanneer de overheid zich, als een vyand der ingezeetenen , gedraegt; en in eeueu toomeloofen dwingeland verandert; altoos geduldig verdraegen ? en mag een volk zich, in zulk een geval, niet met verëeaigde macht, tegen den Onderdrukker , verzetten ?
Deeze vraeg dient naeier bepaeld te worden.



DER OPENBAERING, VIII. BOEK. 333
den. Zo veel is zeeker , dat enkele perfoonen , die , of in hunne verbeelding , of zelvs in de daed , door eenige Overheid, mishandeld en onderdrukt worden , zich , tegen het openbaer Gezach , niet verzetten moogen. Trouwens het gebeurt zeiden , en misfchien nooit , dat alle ingezeetenen , met de Overheid, in alle gevallen, te vreede zyn. Welke geduurige onlusten , en fchroomelyke verwarringen, zouden er, in elk eenen Staet, ontfhen , wanneer byzondere perfoonen , die meenen , dat zy , door de Overheid , beleedigd , cn , in hunne rechten , gekrenkt zyn , zich , tegen den Opperheer , of de Overheeden van laegeren rang , met geweld , verzetten mogten. De Apostelen hebben , aen de byzonderen Christenen , ook teen de wreedaert nero heerschte, eenveuwig de onderdaenigheid bevoolen , Rom. XlU: 1-5. Tif. III: 1, 2. 1 Petr. II: 17 ; en petrus, dia JecreDde, dat een knecht zynen Heer moet onderdaenig zyn , niet alleen den goeden en den befcheidenen , maer ook den harden , 1 Petr. II: 18 , voorönderftelde blykbaer, dat een Christen zich, tegen eenen harden Opperheer , niet verzetten mooge; daer de wederfpannigheid van eenen llaev flechts één huisgezin beroert, maer de tegenkanting van by> zondere perfoonen , tegen de Overheid } on-
xi. geel,



334- OVER DB ZEEDENLEER
bereekenbaer veel onheil, aen eenen ganfcbefl Staet , veröorzaekt.
De vraeg betreft derhalven niet byzondere perfoonen , maer een geheel Volk ; wanneer deszelvs Burgerlyke en Godsdienftige voorrechten , door eenige hooge overheid, welke, in eenen onverbiddelyken Dwingeland, veranderd is, gekrenkt en vertrapt, en de ingezeetenen onrechtvaerdig en wreedaertig mishandeld worden.
Omtrent dit geval heeft het Euangelie volftrekt niets bepaelt. —- Het Christendom verfchaft, aen den eenen kant, deszelvs belyderen geene nieuwe rechten en voorrechten, maer ook , aen de andere zyde , het beroovt niemand van die voorrechten, welke hem, als mensen , en burger, toekoomen. — Dit algemeene is zeeker, dat God bet geluk van menfchen en volken, bevoorderen wil; derhalven kan Hy de dwingelandy , en de onderdrukking , geenszins goedkeuren ; dat God het Ambt der Overheeden heeft ingeftelt, tot welzyn van menfchen en van volken , en gevolgelyk niet geheele volken, om den wil der Overheeden , gefchaepen hebbe; en dat de Vorlten zo wel, als alle andere menfchen , verplicht zyn, een verdrag heilig te onderhouden.
Uit de zeedenleer daerom van het Euange-
ge-



DER OPEJIBAERING. VIII. BOEK. 335;
]ie, kunnen wy niet afleiden, bpe zich een geheel Volk, in geval van eene geweldige onderdrukking , gcdraegen , en welke middelen het, by de hand neemen moete. Men
neeme daerom de toevlucht, tot het recht der Natuur , het welk, door het Euangelie , geenszins kan vernietigd of gekrenkt worden (0-
De grondflag der Burgerlyke Regeering is,
in een onderling verdrag , geleegen. Nu
hebben de menfchen , door zich in Burgerlyke Maetfchappyen te begeeven , zich onderworpen ; niet aen eene geweldige overheerfehing, maer aen een rechtmaetig beftuur, het welk geene andere bedoeling heeft, dan het algemeen geluk van den geheelen Burger-
llaet, De grondwetten van dtn Staet be-
paelen hoedaenig dat beftuur weezen moet. Deeze grondwetten zyn van tweederlei zoort;. of natuurlyke , welke zo zeer , tot het weezen der Regeering, behooren , dat , zonder dezelve, geen gezach, en derhalven geene Burgerlyke Maetfchappy , beftaen kunne ; of willekeurig, welke afbangen van de byzondere verbindtenisfen , welke , tusfchen het Volk , en hen , aen wien het Beftuur is op-
gedraegen , zyn aengegaen. Wanneer nu,
deeze grondwetten , door de Overheeden.
(sy Boven %. 10 5, Sï. DEEL.



33Ö OVER DE ZEEDENLEER
gefchoDden , en de Beftuurers , in plaets van befchermers, onderdrukkers des Volks , wor« den , dan verliefen zy alle aenfpraek , op de gehoorzaemheid der Burgeren. Dan is het verdrag , tusfchen de Beftuurers en het volk, verbrooken , en de grondflag van den Burgerftaet vernietigd.
Op dien grond hebben onfe Voorvaeders het juk der Spaenfche dwinglandy mannelyk afgefchudt, en philips den Tweeden vervallen verklaert , van de Regeering deezer Landen. Trouwens, wanneer een Opperheer het onderling verdrag gefchonden heeft , ontflaet hy even daer door de ingezeetenen van hunne verplichting, welke , in dat verdrag , gegrondvest was.
Maer hier uit volgt geenszins , dat men zich , om allerlei gebrceken of misbruiken der RegceriDg , tegen de Overheid , verzetten
mooge ; niets minder dan dit. Alle men-
fchelyke zaeken hebben gebreeken , en hét is onmoogclyk, dat eenige Regeering, hier op aerde, in alle opzichten , volkoomen zy. — Men vindt altoos en overal onrustige menfchen , die, over het gedrag der Overheeden , onvergenoegd zyn ; trouwens zeer veelen zyn , zelvs over het beftuur der altoos wyfe en weldaedige Voorzienigheid , niet te vreede. Een verftandig en vreedzaem Burger maekt onderfcheid, tusfchen gebreeken, welke
wee-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 33?,
weezenlyk zyn, en welke eenen fchyn heb» ben. Vindt by eenige weezenlyke misbruiken, hy weet evenwel, dat elk een byzonder mensch niet geroepen worde , om dezelve te verbeeteren. ,, Men moet de zorg hier van „ overlaeten, aen de geenen , die bekwaem
zyn , om er van te oordeelen , en , door «, hunnen rang, naeder verplicht zyn, hulpe „ toe te brengen. Zelvs als men, uit hoofde „ van zynen ftand , geroepen wordt , om
verandering in den Staet voor te ftellen ,
moet men niet werken, dan door geree„ gelde , zachte, en. wettige , en geenszins ,, door geweldige , weegen , welke de orde „ zouden beroeren , en meer kwaed, dan ,, goed, veröorzaeken" ({■).
Veranderingen in de Regeering , en hervorming in den Burgerftaet , te willen maeken , is altoos eene zeer' zorgelyke onderneeming , en gemeenlyk is het geneesmiddel erger , dan de kwael zelvs. Alle zoorten van opftand hebben de droevigfte gevolgen , en zo drae er het onkundig Gemeen in betrokken wordt , worden de orde, de rechtvaerdigheid , en de verdienften, zeer fpoedig geheel onderdrukt.
(() VERBET 1. c. y Deel. p. 46.
XI. DEEL. Y



338
OVER DE ZEEDENLEER
VEERTIENDE HOOFDSTUK.
OVER DE PLICHTEN des CHRISTENEIf, met BETREKKING TOT DE KERK.
§• 1025.
In het algemeen moet elk een Christen zich het welzyn der kerke laeten aengeleegen zyn.
Elk een Christen beyvere zich, in zynen kring , om , naer zyn beste vermoogen , alle gevaer en nadeel der kerke voor te koomen en af te wenden. Trouwens elk een Christen is een lid van die Godsdienftige Maetfcbappy , welke wy de kerk noemen, en derhalven verplicht, om haere welvaert te behartigen en te bevoorderen.
Het gevaer der Kerke ontftaet van binnen ,
of van buiten. Van binnen ontftaet het
gevaer, door fchaedelyke leerftellingen , of door het bederv der zeeden. Doen er zich valfche Leeraers en verleiders op, dan zyn met alleen de Opzieners, maer ook alle de leeden , der Gemeente verplicht, zich, tegen den voortgang der dwaelingen, te verzetten , en alle middelen van overtuiging in het
werk



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 339
werk te ftellen , om voor te koomen , dat de eenvouwigen aiet verleid worden. De Apostelen waerfchouwden daerom de Gemeenten, om op hunne hoede te zyn , tegen de verleiders ; zo deedt paulus byzonder, in den
Briev aen de Gemeenten van Galatien.
Wordt het bederv der zeeden heerfchende , dan is het de plicht, niet alleen van de Opzieners , maer ook van alle Christenen , om den ftroom der doorbreekende zonden, op
alle mogelyke wyfen, te fluiten. Koomt
het gevaer van buiten ; worden er vervolgingen aengericht; dan worden de Christenen geroepen , om ftandvastig te zyn, in hunne belydenis, en de toevlucht te neemen , tot het geloovig gebed.
De welvaert der Kerke wordt, door de eensgezindheid der Christenen , grootelyks bevoorderd. Vervult myne blydfchap , (fchreev paulus) dat ,gy moogt eensgezind zyn , de* zelvde lievde hebbende, van één gemoed, en van één gevoelen zynde; ——- laeten wy het zelvde gevoelen, Phil. II: 2. III: 16. Door verdeeldheid en twisten, worden de krachten der
Kerke verzwakt. ■ Vooral zyn fcheurin-
gen en afzonderingen allerverdervelykst. Ik bid u , Broeders , (zegt paulus) door den r.aem van onj'en Heer jesus christus, dat gy allen het zelvde /preekt; en dat onder u geene fcheuringen zyn , maer dat gy te zaemen gevoegd
xi. deel. Y 2



OVER BE ZEEDENLEER
zyt , in éénen zeiven zin , en in één zelvde gs> voelen, i Cor. I: 10.
Het voorwendfel, dat er gebreeken en misbruiken in de Kerk plaets hebben, is niet genoeg , om zich , van haere gemeenfchap, af te zonderen. Het is onmoogelyk , dat er eenige maetfchappy, onder zondige menfchen,
zonder gebreeken , weezen zoude. De
voornaemfte bron der fcheuringen is de geestelyke hoogmoed; wanneer iemand zich waent, heiliger te zyn , dan anderen, die dikwyls beeter zyn , dan hy zelvs , en anderen veracht, die niet, in alle byzonderheeden, met hem , op dezelvde wys, denken , loopt hy gevaer van een fcheurmaeker te worden. De onlusten, welke labbadie, in de Nederlandfche Kerk , veröorzaekt heeft, zyn over bekend.
De vervalfching der grondwaerheeden van den Godsdienst kan iemand wederhouden, van , met eene dwaclende Gemeente, gemeenfchap te hebben , om dat men , met geen goed geweeten, belydenis kan doen van eene leer, welke men voor valsch houdt. Maer de gebreeken en het wangedrag van zommige leeden der Kerke mag ons, van haere gemeenfchap, m'et wederhouden: want, behalven dat er altoos nog oprechten zyn , behoeven wy geene gemeenfchap te hebben , met de onvruchtbaers werken der duisternis;
in



BER ■OPENBAERÏNG. VIII. BOEK. 34*
m het midden der zondaeren, kunnen wy Gods woord hooren , en er een nuttig gebruik van maeken , de Sacramenten , volgens de inftelling van christus , waerdiglyk gebruiken , God geloovig bidden , en den Verlosfer hulde doen. De Heiland zelvs heeft Judas den verneder, in het gezelfchap van zyne volgelingen verdraegen , en wilde niet, dat men het onkruid vergaederen zoude, op dat niet, met dezelve , ook de tarw wierdt uitgetrokken , Matth. XIII: 29-
Ten ""aenzien van dwaelingen maeke men zorgvuldig onderfcheid , tusfchen grondwaerheeden , en leerbegrippen van minder aenbelang, en men veröordeele de zulken niet, die, in onverfchillige dingen , byzondere gedachten hebben. Het ongegrond en lievdeloos verketteren veröorzaekt beroerten en verwarringen , in de Kerk , en verftoort den vreede.
§. 1027.
Meer byzonder liggen er zeekere zeer gewichtige plichten , voor reekening van de Opzieners en de leeden der Kerke. Wy beginnen , met die der opzieners.
De Opzieners der Gemeente zyn de Leeraers, fcy welke de Ouderlingen gevoegd worden,
JfJ, deel. Y 3



3^.2 OVER DE ZEEDENLEER
en , voor zo verre het bezorgen der noodlydenden aengaet, de Diaconen (V).
ï. De leeraers , die ook herders genaemd worden, Eph. IV: n , moeten de menfchen, in de leer der waerheid, grondig onderwyfen , en zorg draegen, voor de eeuwige belangen van alle de leeden der Ge. meente, welke hun is toevertrouwd.
Zy draegen, in de Heilige Schrivten , zeer merkwaerdige naemen , uit welke hunne hoedaenigheeden en verplichtingen reeds genoeg-
zaem kunnen worden afgeleid. Zy heeten
gezanten van Christus, in welke God het woord der verzoening gtlegt heeft, 2 Cor. V; 39, 20 ; hunne bediening is derhalven zeer eerwaerdig, en van het grootfte gewicht; zy moeten den last, welken de Verlosfer hun heeft opgelegt, om de verzoening aen zondaeren aen te bieden , getrouwelyk volbrengen. —— Zy heeten dienstknechten des hesren , 2 Tim. II: 24; hoe zorgvuldig en getrouw behooren zy dan te zyn, in de zaeken van hunnen Heer, die hooger is, dan
alle de hoogen ? Zy heeten Predikers, en
Euangelistén , Rom. X: 14. 1 Tim. II: 7. 2 Tim. IV: 5 , om dat zy geroepen zyn, het Euangelie , op eene duidelyke en overtui»
gende wys, te prediken. Zy heeten
Huisin') VIII DeeU p. 8ci-£o(J.



uer openbaering. VIII. boek. 343
Huisverzorgers van God. en uitdeelers van Gods verborgenheeden , 1 Cor. IV: 1,2. Tit. I: 7 ; Daerdien hun ambt en plicht is , de verhee(vene leerftukken van het Euangelie, aen Gods huis , dat is , zyne Gemeente , naer gelang van elks vatbaerheid , bekend te maeken en voor te draegen. —■— Zy heeten Opzieners en Voorgangers , Hand. XX: 28. Hebr. XIII: 17 ; om dat zy acht moeten hebben , op de Gemeente, en voorbeelden zyn , in geloov
en Godsvrucht. ■ Zy heeten Arbeiders,
Matth. IX: 37, 38. 1 Tim. V: 18; naerdien zy geene moeite ontzien moeten , om het Koningryk van den Verlosfer uit te breiden ; Bouwlieden , 1 Cor. UI: 10, om dat zy het gebouw der Kerke optrekken ; en zelvs Gods medearbeiders , 1 Cor. III: 9 > voor zo verre zy de eer genieten , van , met God , aen de zaeligheid van zondaeren , mede te werken.
Een leeraer , zal hy zyne bediening vervullen en heerlyk maeken , moet de vereischte hoedaenigheeden bezitten, en verfcheidene plichten betrachten.
ft. Een waerdig leeraer moet de noodige verëischten bezitten. Trouwens het ambt, het welk zy bekleeden, is allergewichtigst en fieilzaemst. Zo iemand , tot een opzie* taers ambt , lust heeft , die begeert een treffelyk werk. 1 Tim. III: 1. Mannen, die hunnen tyd en vlyt befteeden , om huane medeinen-
xi. deel. Y 4



344 OVER DE ZEEDENLEER
fchen, in de meest aengeleegene waerheeden. van den Godsdienst, te onderwyfen , de beginfelen van waere deugd in de waereld te verfpreiden , en hunne mede zondaeren voor te bereiden , tot de eeuwigheid en tot den hemel, maeken eene allernuttigfte orde uit en zyn aller achting waerdig.
A. Die zich , tot dit gewichtig ambt , fchikken , moeten vooraf den aert, het gewicht , en de heiligheid , deezer bediening wel overweegen, als meede de moeilykheeden , welke dezelve vergezellen. Zy behooren zich zei ven te onderzoeken , of zy de verèischte hoedaenigheeden bezitten , om zulk een aengeleegen ambt waerdiglyk te beklee. den, als meede of zy eenen zuiveren yver hebben, om zich , aen den dienst van het Euangelie, en de bevoordering van het eeuwig heil der menfchen , geheel over te geeven.
De hoedaenigheeden , welke in iemand , die een Opzienersambt begeert, gevorderd worden , zyn voornaemenlyk de volgende.
et. Hy moet een goed natuurlyk verftand , een fchrander oordeel, en een getrouw ge' heugen , bezitten ; ten einde by gefchikt zy, om zich, op den wyden omvang der wetenfchappen , welke , ter verklaering van de Heilige Schrivten , verëischt worden , met een gelukkig gevolg, toe te leggen. Is hy
tee-



DER OPENBAERlNG. VIII. BOEK. 545-
teevens, van tydelyke middelen voorzien, om zich den noodigen voorraed van boeken te verfchaffen, het is des te beeter. „ Doorgaends
wyden zich der Godgeleerdheid flechts „ zwakke en middelmaetige verftanden, en ., de zodaenigen , die weinig of gansch geene
middelen hebben. Menfchen nu van
„ geringe gaeven zyn niet in ftaet , veel te „ begrypen , en het, op eene grondige wys, „ te leeren. Al hebben zy den goeden wil , ,, zy weeten naderhand , dewyl zy zo veele „ Collegien, binnen weinig tyds, te gelyk
hooren , over het algemeen niets , en niet
„ eens recht het noodigfte. Zyn zy daer
„ by teffens arm, dan haepert het hun , aen
„ boeken ; en wanneer zy eindelyk het
„ toppunt hunner wenfchen , eene geringe ,, pastory , krygen ; dan vervalt, onder de „ zorgen voor het beftaen , en ongewoon „ ambt , by een geheel gebrek van alle ge„ leerde hulpmiddelen en alle aen moedigingen ,, de lust en y ver in het ftudeeren " (v).
|5. Hy behoort eene goede uitfpraek te heb» ben , om zyne leerredenen zo voor te draegen , dat hy , van de vergaederde meenigte, verftaen worde.
7. Vooral moet hy geötffend zyn , in de gefchiedems van 's menfciien hart. Eene meer
O) mille r 1. c. IX Deel. p. 511, ,12. XL. DEEL, Y £



§\6 OVER DE ZEEDENLEER
dan gemeene menfchenkunde, is in eenen Leeraer , volftrekt noodzaekelyk , om zich , in de waereld, voorzichtig , en op zulk eene wys , te gedraegen , als voor de zaek en de eer van het Euangelie, meest bevoorderlyk
is. Een man , die gefchikt is, om de
harten der menfchen , tot Christelyke deugden , te leiden, die zich dan eens, tegen neigingen , welke , door eene lange heerfchappy , eene bykans onverwinbaere fterkte gekreegen hebben , moet aenkanten , en zich dan eens van de hartstochten der menfchen bedienen moet, om hunne gemoederen te leiden ; zulk een man behoort een naeuwkeurige kennis te hebben , zo van de krachten , de vooröordeelen , en neigingen , der menfchelyke zielen in het gemeen , als van de , op ontelbaere wyfen , verfchillende gefteldheii der gemoederen , in het byzonder.
S. Hy behoort eene befchaevde opvoeding te hebben , om , op eene bevallige wys, mee menfchen te verkeeren, en zich, ook door zynen ommegang, te veraengenaemen. Ruuwheid , lompheid , eigenzinnigheid , maeken eenen Leeraer verachtelyk.
s. By dit alles koome eene zuivere Godsvrucht eii een blaekende yver , om de eeuwige belangen van zyne broederen te bevoorderen. Een Leeraer , die God niet in waerheid vreest, welk een geweld hy ook op zich
zei-



DER OPENBAERÏNG. VIII. BOEK. 347
zeiven doe , en hoe kunftig hy ook weete te veiufen , zal de uitbarsting zyner ongereegelde hartstochten niet altoos bedwingen kun* nen ; en hy loopt geduurig gevaer, van , door eene ergernis , meer af te breeken , dan hy, door een aen tal van Leerredenen , kan opbouwen. Betoon u zeiven , (fchreev padlus aen titus) in alles , een voorbeeld van goede werken , Tit. II: 7 , en aen timotheus , benaerjtig u , om u zeiven Gode beproevd voor te Jlellen , eenen arbeider , die niet befchaemd' wordt , 2 Tim. II: 15. -— Ondertusfchen moet een Leeraer de Godsvrucht niet Hellen, in niets beduidende en eigenzinnelyke kleinigheeden, in eene gemaekte houding , in den toon der ftemme, in grillige byzonderheeden, van kleeding, plichtpleegingen , en gebaerden. Door dit alles zal hy zich veracht , en zomtyds befpottelyk, maeken.
Alle deeze hoedaenigheeden worden evenwel niet, in eene volkoomene maet, verëischt, in iemand, die lust heeft , tot een Opzieners ambt, en zich fchikt , om zich daer toe voor te bereiden. Deeze hoedaenigheeden worden allengskens meer en meer verkreegen , en daerom is het genoeg , dat hy , in zich zeiven , en, naer het oordeel van bevoegde Rechters , eene gelukkige gefteldheid hebbe, om dezelve te verkrygen. Dan kan hy hoopen , dat hy, door vlyt , en naerstigheid,
xi. dell.



$4% OVER DE ZEEDENLEER
onder den Goddelyken zeegen , een waerdig dienaer van het Euangelie worden zal.
B. Een toekoomend leeraer moet zich, tot dit gewichtig Ambt, behoorlyk voorbe-
reiden. Hy moet niet enkel geóef-
fend zyn , in de grondwaerheeden van den Godsdienst , maer zyne kundigheeden moeten zich ook uitftrekken , tot al het gene, ter bevestiging en verdeediging van de waerbeid, behoort; op dat hy ook in ftaet zy , om de tegenfpreekers te wederleggen. Hy moet machtig zyn, beide om ie vermaenen, door de gezonde leer, en om de tegenfpreekers te wederleggen , Tit. 1: 9. Ten dien einde
moet hy zich naerftig oefFenen, in de Heilige Schrivten , welke nuttig zyn , tot leering, tot wederlegging , tot verbeetering , tot onderwyzing, welke in de rechtvaerdigheid is, 2 Tim. III: 16 ; als meede in alle die wetenfchappen, welke, ter rechte verklaering van Gods woord, noodig zyn , en met welke hy zich tevens, in de verkeering met menfchen, kan verëen-
genaemen. Om meer algemeen nut te
doen, met zyn openbaer onderwys, legge hy er zich vroeg op toe , om eenen goeden , bevalligen, en duidelyken ftyl, te verkrygen. Leerredenen , in welke de aengenaemheid van voorftel , en vooral de duidelykheid en eenvouwigheid , ontbreekt , maeken doorgaens weinig indruk , op de toehoorers. Zulk een
Leer-



DER OPENBAERING. VIII. SOEK. 3 40
Leeraer zal, natuurlyker wys, het meefte nut deen, die, door eene duidelyke, eenvouwige, en overtuigende voordracht , voor allen , zelvs voor de onkundigften , zo verftaenbaer is, dat zy het gehoorde niet alleen begrypen , maer ook onthouden kunnen.
*}. Daer het Leeraerambt, even zo gewichtig , als uitmuntend is, verbindt het ook de Bedienaers van het zelve , tot zeer veele en onderfcheidene plichten.
A. Eerst zullen wy , van de meer algemeene plichten , fpreeken. Zy verkeeren , om¬
trent zyne kundigheeden , zynen wandel , en zyn verkeer in de Gemeente.
A. Ten opzichte van zyne kundigheeden , moet een leeraer alle vlyt en naerstigheid aenwenden , om , in de kennis der Goddelyke waerheeden , en alle die wetenfehappen, welke , tot het waerneemen van zyn ambt , noodig zyn , geduurig toe te neemen. Dit vordert de Heiland , in de gelykenis van de toevertrouwde talenten , Matth. XXV: 19-29. i'Aulus deedt deeze vermaening, aen tïMOTHEüs : houdt aen , in het leefen , in het vermaenen , in het leeren , tot dat ik koome ; bedenk deeze dingen , wees- hier in beezig , op dat uw toeneemen openbaer zy in allen , 1 Tim IV: 13, 15.
B. Ten aenzien van zynen wandel, moet een leeraer onberispelyk en ftichtelyk zyn,
xi. deel.



350 OVER DE ZEEDENLEER
Die vorderde paulds , in timotheus eö titus. Zyt een voorbeeld, (fchryvt hy) der geloovigen , in woord , in wandel, in lievde , in den Geest , in geloov, in reinigheid, i Tim. IV: 12; betoon u zeiven, in alles, een goed veorbeeld van goede werken, Tic. II: 7. Die de kudde Gods weiden , moeten voorbeelden der kudde zyn , 1 Petr. V: 3.
Niet, dat er eene geheele volmaektheid, ■welke alle zonden uitfluit, in de Leeraeren gevorderd worde. Tot deeze volmaektheid, kan niemand, hier op aerde , koomen. -— Alieenlyk moeten zy onberispelyk zyn ; er moet geen verwyt van ergernis , of eenig fchandelyk bcdryv , tegen hen kunnen ingebracht worden. Welk eenen invloed zouden hunne beftraffingen en vermaeningen hebben, wanneer men hun zeiven , het gene zy in anderen laeken , zoude kunnen verwyten ?
Een Leeraer moet zich, nog meer dan anderen, wachten , zelvs van den fchyn des kwaeds. In andere levenshanden, worden veele gebreeken verdraegen , mits maer de noodige bekwaemheeden , tot het waerneemen der bedieningen, niet ontbreeken. Maer in het ganfche gedrag van eenen Leeraer, behoort niets gevonden te worden , over het welk hy ,- met reden , zoude kunnen beftraft worden. Andere Ambtenaers worden, maer alleen van dien byzonderen kant, befchouwd,
die



DER OFENBAERING. VIII. BOEK. 351
die de meeste betrekking heeft, tot hunne bediening; doch de Leeraers worden , van alle kanten , befchouwd, en de ganfche omgang van hun gedrag loopt ieder een in het oog.
p au lus vordert, in eenen Leeraer, dat hy onberispelyk zy , en, tot deeze onberispelykheid , brengt hy de volgende byzonderheeden , dat hy eener vrouwen man zy, wakker , maetig , eerbaer, gaerne herbergende , bekwaem om te leeren : niet geneegen tot den wyn , geen fmyter, geen vuilgewin zoeker, maer befcheiden , geen vechter, niet geldgierig , die zyn eigen huis wel regeert , zyne kinderen in onderdaenighsid houdende , met alle Jtemmigheid, geen nieuwling , «72 een goed getuigenis hebbende van hen, die buiten zyn, 1 Tim. III: 11*7. Zommige uitdrukkingen hebben eenige naedere ópheldering noodig. — Een Leeraer moet eener vrouwen man zyn. Dit voorfchrivt ziet , op de echtfcheidingen , welke , in dien tyd , by Jooden en Heidenen , zeer gemeenzaem waeren ; maer hy , die , tot Leeraer, zou verkoofen worden, moest eener vrouwen man zynt dat is, hy moest niet meer, dan eene vrouw, in het leven , en nimmer zyne vrouw verftooten hebben , om eene andere te trouwen. —— Hy moest geen fmyter en twistzoeker , geen vechter of moeitemaeker zyn. ■
Ook moest hy geen nieuwling zyn, iemand,
XI. DEEL.



352 OVER DE ZEEDENLEER
die eerst onlangs, tot het Christendom, bekeerd was.
Vooral moet een Leeraer niet opgeblaefen zyn , i Tim. III: 6. De nederigheid betaemt alle Christenen , en derhalven by uitneemenheid eenen Leeraer. Wanneer hy zich verhovaerdigt , op het verheeven ambt, het welk hy bekleedt, loopt hy gevaer, van in het
oordeel des duivels te vallen. God had,
aen paulus, eenen Engel des Satans gezonden , om hem , met vuisten te flaen , op dat hy zich niet verhovaerdigen zoude, 2 Cor. XII: 7. De Verlosfer zeide , tot zyne Apostelen : zo wie, onder u , zal willen groot zyn, die zy uw dienaer , Matth. XX: 26; en het is bykans , met geene woorden , uit te drukken , welk een onbereekenbaer nadeel de hoogmoed der dienaeren van het Euangelie , in de Kerk , hebbe te weeg gebracht.
Wyders vordert paulus nog, in eenen Leeraer , dat hy niet eigenzinnig zy, niet geneegen
tot toornigheid , Tic. I: 7. Hy moet niet
eigenzinnig zyn , zo dat hy zich, alleen door zyne grilligheid , beftuuren laete , en zich , in onverfchillige zaeken , naer anderen , niet fchikken wille. In tegendeel, hy moet toegeevende zyn , en zich, zo veel het, behoudens een goed geweeten , gefchieden kan, naer de grilligheeden van anderen, voegen. —• Hy moet niet, tot toornigheid , geneegen zyn ,
maer



DER OPENBAERING. VIH. BOEK. g5g
maer den vreede beminnen. Zelvs behoort hy niet te gevoelig te zyn , over den fmaed , en het ongelyk, welke hem worden aengedaen , maer veel verdraegen en gaerne ver. geeven.
Eindelyk moet hy het Gebed niet verzuimen , uit erkentenis , dat al het gene hy verricht , zonder Gods zeegen, van geene de minfte vrucht weezen kunne. Noch hy, die plant, is iets, noch hy , die nat maekt, maer God, die den wasdom geevt , I Cor. III: 7. De overweeging , van alle zyne plichten , en van zyne zwakheeden en gebreeken, zal hem, den vertrouwelyken ommegang met God , in het gebed , tot de noodigfte, en tevens aengenaemfte beezigheid, maeken.
C. Met betrekking, tot zyn verkeer in de Gemeente, moet een leeraer elk eene ge-. paste gelegenheid waerneemen , om nuttig te zyn. Wanneer hem het behoud van zondaeren recht ter harte gaet, kan hy , in veele omftandigheeden , eene tydige vermaening, of eene zachte beftraffing, doen. Voorfpoed , tegenfpoed, onderneemingen , gemeenzaeme gefprekken , alles wordt, in de handen van eenen welmeenenden en bekwaemen zielenzorger , een middel, om menfchen , tot God , te leiden. Predik het woord , (fchreev daerom paolüs aen timotheus) houdt aen, tydelyk en ontydelyk, ook aen de huifen, en in ge-
xi. deel. Z



354- OVER DE ZEEDENIEER
zclfchappcn , vermom , in alle langmoedightid en leer; vees wakker , in alles ; doe het werh van eenen Eitangelist; maek , dat men, van uwen dienst, ten vollen verzeekerd zy , 2 Tim* IV: a, 5.
Meer byzonder moet een Leeraer, en die kan in kleinere Gemeenten beeter gefchieüen „ zyne toehooreren leeren kennen, en, zo veel mogelyk is, onderzoek doen, naer hunne gefteldheid, om met des te meerdere vrucht , aen hunne behoudenis , te kunnen arbeiden. Zo deedt paulus, die timqtheus naer de Christenen te Philippi zondt, om hunne iaeken te verjiaen , Phil. II: 19 , als meedè naer die te Thesfaloniea, om hun geloov ts verjiaen , of niet misjchien de Verzoeker hen 'zoude verzocht hebben en zyn arbeid ydel zou weezen , 1 Thesf. III: 5.
De verkeering van eenen Leeraer, met zyne Gemeente , moet zodaenig gefteld zyn , dat hy daer door het hart der menfchen zoeke te gewinnen. Hy moet, in alies , zyne lievde en zachtmoedigheid openbaer maeken. Is er beftrsffing noodig , dan moet de ernst, met vriendelykheid , gepaerd gaen. Nimmer moet. hy iets fpreeken of doen , waer door hy zich zeiven zou kunnen verachtelyk maeken , en,
m alle gevallen , zynen geest bezitten.
'Irouwens een dienstknecht des heer en moet niet twisten, maer vriendelyk zyn, jegens allen,.



DER. OPENBAERÏNG. VIII. BOEK. $Sf.
èekwaem om te leeren , en die de iwaeden kan verdroegen , 2 Tim. Iï: 24. paulus was vriendeiyk geweest, in het midden der Christenen te Thesfalonica, gelyk als een voedjier haere kinderen koestert ; en hy had eenen iegelyk , als een Vader zyne kinderen , vermaent en vertroost, 1 Thesf. II: 7, 11.
Een Leeraer moet zyn ambt , niet met onverfchilligheid , en nog minder met weerzin , verrichten , maer met alle rriogelyke getrouw» heid , vjyt en naerstigheid; hy behoort geenö gelegenheid te laeten voorbygaen , geene middelen te verzuimen, geene moeite , arbeid , zwaerigheid, en des noods fmaed en lyden , te ontzien , om het eeuwig heil der menfchen te bevoorderen , gelyk paulus van zich betuigen konde, Hand. XX: 18-2+. ■ Hy
herïnnere zich daerom geduurig, dat hy, van zyn Ambt , aen Gode reekenfchap geeven zulle, en eenen beerlyken loon te wachten hebbe. Weidet de kudde Gods , die onder u is, (fchryvt petrus) hebbende opzicht daer over, niet uit bedwang , maer gewiWglyk , noch om vuil gewin , maer met een volvaerdig gemoed; —> se», als de O verfte Herder verfcheenen zal zyn , 7,0 zult gy de onver welkbaere kroon der heerlyk*
heid behaüen , 1 Petr. V: 3,4. ■ Een
Leeraer , die, in de geheele bediening van zyn Ambt, den Overften Herder op het oog heeft, zal zelvs, by eenen arbeid, die vruch-
XI. DEEL. Z 2



356 OVER DE EEEDENLEER
teloos fchynen mogt, zonder verdriet, voortgaen , en de uitkoomst den hëfr aenbeveelen.
Voor arme menfchen, moet een Leeraer meede zorg draegen , hen vertroosten , en aeltnocsfen voor hen verzoeken ; hy moet, zo veel het van hem afhangt , toezien , dat de aelmoesfen wel worden uitgedeeld; en zelvs een voorbeeld geeven van weldaedigheid, welke hy anderen predikt.
Hy moet wyders , aen de leeden van zyne Gemeente, alle mogelyke dienften bewyferj ; antwoorden, op de geweetensvraegen, welke hem worden vocrgefteld , heimelyke raedgcevingen en waerfchouwingen doen , ongeregelden lievderyk beftraffen, treurigen vertroosten , ellendigen en kranken bezoeken , de geheimen , hem toevertrouwd , heilig bewae» ren , en overal ftichten.
Verder moet hy zynen plicht waerneemen, jegens allen , die tot zyne Gemeente^ behooren , zonder onderfcheid van perfoonen , rang , of hoedaenigheeden. Hy moet den edelen niet, voor den ambachtsman, en de ryken niet , voor de armen , voorttrekken. De ziel des armen moet hem even zo dierbaer zyn , als die des ryken. Een rechtgeaert Leeraer bemint alle de leeden van zyne Gemeente even zeer, gelyk een Vader alle zyne
kinderen gelykelyk bemint. Hy lact zich
daerom , dcor ontzach voor de Grooten der
aer-



BER OPENBAERING. VIII. BOES!. 357
aerde , van zynen plicht, geenszins , te rug houden. De Propheet nathan fchroomde niet, den Koning david te beftraffen, 2 Sam. XII. Evenwel hy gedraege zich voorzichtig , en.geeve allen de eer, welke hy hun , naer hunne jaeren , rang , en waerdigheid , verschuldigd is. Eenen ouden man , (fchryvt daerom paulus) bejlraf niet hardelyk, maer vermaen hem , als eenen Vader ; de jongen , als broeders ; de oude vrouwen, als moeders ; de jonge , als zusters , in alle reinigheid , 1 Tim. V: 1 , 2.
Eindelyk moet hy zyne Gemeente , en alle haere leeden , door geloovige gebeeden , geduurig aen God aenbeveelen. paulus Meldt niet op , voor de Christenen, te danken , gedenkende hunner , in zyne gebeeden , allen tyd , in alle zyne gebeeden, voor hun allen, met blydfchap, het gebed doende, Eph. I: 16". Phil. I: 4.
B. Dan laeten wy voortgaen , tot de meer byzondere plichten der leeraer en, welke, naer de verfchiilende deelen van hun ambt , zeer onderfcheiden zyn.
A. Vooreerst moet hy Gods woord prediken en het Euangelie verkondigen.
«. Zyn doelwit, in de openbaere Leerredenen , moet geen ander zyn, dan de bevoordeling van het eeuwig heil zyner Toehooreren. Hy moet niet willen uitmunten,
XI. DEEL Z 3



$5"8 OVER DE ZEEDENLEER
maer ftichten; niet de ooren ftreelen , en de hartstochten gaende maeken . maer het verftand verlichten , het oordeel overreeden , en den wil verbeeteren. paulus betuigde daerom , wy draegen niet , gelyk veelen, het woord Gods te koop , maer ah uit oprechtheid ; maer als uit God , in de tegenwooraigheid van God, Jpreeken wy hut in christus, 2 Cor. II:
17. Een rechtgeaert Leeraer ftaet er niet
na, om lov, by zyne toehooreren , te behaelen, en, door dé meenigte, bewonderd, te worden , maer om de eer van den Verlosfer , en hec weezenlyk heil der menfchen , te bevoorderen. Hy predikt niet zich zeiven, fecsr jesus christus den Heer, 2 Cor.
IV: 5. Hy moet de waerheid, en niet
„ de nieuwigheid, zoeken ; niet pcogen uit te fteeken, door nieuwe gevoelens, maer met s> het beweeren der oude waerheeden ; het is „ een heel flecht teeken , in eenen Leeraer , wanneer hy maer toelegt , om voor geleerd door te gaen , en meer verlievd is , „op een gevoelen, het welk by heeft uit., gevonden , dan op alle de waerheeden van 35 het Euangelie" (w).
Wy willen er evenwel dit niet meede zeggen, dat een Leeraer z-'ch niet zoude moogen be. "dienen van die middelen, 'welke hem de men-
fcheo-
1 OO PICTET ï c. H öeci. p. 832, S33,



DER OPEHBAERÏNG. VIII. BOEK. 3S<J
fchenkunde aen de hand geevt , om, met genoegen en oplettenheid, gehoord te worden. - Integendeel hy moet alle redelyke
middelen gebruiken , om de harten te gewinnen , en openbaer maeken , dat hy , met de aendoeningen van eenen Vader , Broeder , ea Vriend, omtrent alle zyne toehooreren , behield is , en allen alles worden , om eenigen te behouden. Zo deedt de Heiland ; zo dee-
den zyne Apostelen. Wy willen alleen-
lyk dit zeggen, dat een Leeraer nimmer zyne eigene eer, en de wankelbaere goedkeuring -der menfchen , maer het weezenlyk welzya van zyne toehooreren , bedoelen moet. Het getuigenis van zyn Geweeten , dat hy, met syne toehoorers, oprechte!yk en broederlyk te werk gae, zal hem eene vrymoedigheid mededeelen , welke hun de goedkeuring van hec verftand en van het hart beide , zal afpersfen,.
0. Om dit doelwit te bereiken , moeten de Leerreedenen zo worden ingericht, dat eea gemengde hoop van allerlei toehoorers , daer door , omtrent de meest aengeleegene waerheeden van de geloovs en zeedenleer , duido lyk onderricht, en leevendig overtuigd worde.
Het is hier de plaets niet, om , over de gedaente en fchikking der Leerreedenen, te fpreeken. Ik zal my daerom vergenoegen , met eenige algemeene aenmerkingen , omtrent
I , . ZZ. DEEL. Z 4



{JÓÖ OVER DE 2EEDENEEER
de zaeken, welke men moet prediken, en over de manier van voordracht.
a. Het geheele woord van God is de ftof der Leerreedenen. Alle de Schrivt is van God ingegeeven , en is nuttig tot leering , tot wederlegging , tot verbeetering , tot onderwyzing, welke in de rechtvaerdigheid is , 2 Tim. III: 16. .Evenwel kan niet, van allen , alles gepreedikt worden; een verftandig Leeraer zal daerom, als etn goed uitdeeler van Gods verborgenheeden , zich fchikken , naer de gefteldheid der toehooreren, en naer de omftandigheeden van tyden en plaetfen; hy zal zulke onderwerpen kiefen, welke de noodzaekelykfte zyn, en het best gepast, om het voornaeme oogmerk der prediking te bereiken.
De voornaeme hoofdinhoud van Gods woord , beftaet in de aengeleegene waerheeden der Geloovs en der Zeedenleer. Met deeze Hukken zal zich daerom een verftandig Leeraer doorgaens beezig houden.
fl. De Geloovsleer der Openbaering wyst ons den weg aen , langs welke een doemwaerdig zondaer kan zaelig worden. Deeze leer der genaede is gegrond , in allergewich^tigfte gefchiedenisfen ; en deeze gcfchiedenisfen zyn , door zeer merkwaerdige Godfprae-
ken, te vooren voorfpeld. Dit alles
derhalven moet een Leeraer, in zyne prediking,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. $6t
Icing , verhandelen ; maer alles , op zynen tyd, en in eene goede orde.
Het middelpunt van de geheele Geloovsleer, is j e s u s en die gekruicigd , als de eenige en algenoegzaeme oorzaek der eeuwige zaeligheid. Deeze was de voornaeme hoofdinhoud der prediking van paulus : wy predü ken , ( fchryvt hy) r h r i s r u s den gekruicig ■ den , den Jooden wel eene ergernis, en den Grieken eene dwaesheid, maer hun , die geroepen zyn, beiden Jooden en Grieken, prediken wy christus, de kracht Gods , en de wysheid
Gods , i Cor. I: 23, 24. Ik heb niet
voorgenoomen, iets onder u te meten, dan jrsus christus , en dien gekruicigd, 1 Cor. 11: 2. Niemand kan een ander fundament leggen , dan het welk gelegd is , naemtnlyk juus christus ,
1 Cor. III: 21. Maer vermits de II 1 ig«
Schrivten nog veele andere zacv.cn vervatcen , welke, deels ter opheldering, deels ter bsvestiging van deeze grondwaerhecdca, dienen , zo moet ook een Lttmcr. ¥M dfiCH die gen, zo veel fpreeken , als de tyd , de gelegenheid, en de omftandigheeden , vereifchen. Vooral moet hy den geheelen raed van God, aengaende de zaeligheid van zondaeren , in zyn verband, onderfcheidenlyk voordraegen. Daer in moet hy het voorbeeld van paulus volgen, die, tot de Opzieners der Gemeente van Ephefcn, zeide : ik
ïi. deel, Z J



gÖ2 OVER DE ZEEDENEEER
heb niets achtergehouden, van het gene nuttig was , dat ik u niet zoude verkondigt, en u geleert hebben, in het openbaer , en by de huifen ; betuigende, beiden Jooden en Grieken, de bekeering tot God , en het geloov in onfen Heer je sus christus: want ik heb niet achter■gehmden , dat ik u niet zoude verkondigt hebben allen den raed van God, Hand. XX: 20, 21.
Dezelvde Geloovswaerheeden kunnen , on' der verfchillende gedaenten , in verfchillende betrekkingen, en mee verfchillende uitdrukkingen , v/orden vocrgèfteld, om de eenzelvigheid te vermy ien , en eene aecgenaeme verfcheidenheid te weeg te brengen. — Alles moet, met bondige bewyfen , afgeleid uic Gods woord , gelïaevd worden , om het verftand te verlichten , en het oordeel te overreeden.
b. De zeedenleer moet vooral niet verwaer* ïoosd worden. Wanneer men de leer des Geloovs alleen behandelt, en de zeedenkunde geheel nalaet , fcheidt men het gene God heeft zaernengevoegt. De kennis der waerheid is , naer de godzaeligheid , Tit. I: 1. De zaeligmaekende genaede van God is, allen menfchen , ■verfcheenen , en onderwyst ons, dat wy de godloosheid , en waereldfche begeerlykheeden, verzaekende , viaetig , rechtvaerdig , en godzaelig , leeven. zouden , in deeze tegenwoordige waereld , 'lït. II: a, 12.
Het



DER OPENBAERING. VIII. BOEK.
Het is derhalven niet genoeg , dat een Leeraer, in het algemeen , het verband , tusfchen de bekeering en heiligmaeking , en tusfchen het Geloov en de Zaeligheid , aentoone, maer hy moet ook, van byzondere ondeugden , afmaenen , en , tot allerlei deugden , opwekken. — Ook is het niet genoeg , dat hy de zonden flechts oppervlakkig , en als in het voorbygaen, beftrafre, en de deugden eenvouwig opnoeme ; maer hy moet de bron» nen en oorzaeken der zonden aenwyfen , de fnoodheid , en Hechte gevolgen daer van aentoonen, en tevens de beweegredenen en hulpmiddelen , om dezelve te beteugelen , aen de hand geeven ; hy moet de noodzaekelykheid, de betaemelykheid, en de rechte eigenfchappen, der deugden voorltellen, als meede de midde* Jen , weke , tot derzelver beöefFening , dienen. Het bloot opnoemen van zonden en deugden zal de toehoorers niet verbeeteren.
Meer byzonder moet een Leeraer beitraffen , vermaenen , en vertroosten. Vermaen an bejtraf, met allen ernst, (fchryvt paulus aen utüs), Tit. 11: 15. Hy zelvs had eenen iegelyk der Christenen te Theslalonica, als een Vaaer zyne kinderen , vermaent en vertroost , 1 Thesf II: 11.
1. Het be'jtraffen van zondaeren gefchiede,
'met voorzichtigheid en befcheidenheid.
lien Leeraer wachte zich , in het bcftrarïen ,
XI. DEEL,



%6l OVER DE ZEEBEHEEER
van alles , wat meer hinderlyk , dan bevoorderlyk is, aen de verbeetering van hart en wande] , byzonder van verkeerde drivten, welke eenen by zonderen baet te kennen geeven; van alle perfoneele verwytingen , en , met één woord, van alles , wat de gemoederen verbitteren kan.
Vooral beftryde een Leeraer de pra&icaele wanbegrippen , waer meede de zondaers hunnen ongcreegelden wandel , voer anderen, cn byzonder voor zich zeiven , zoeken te
bewimpelen cn te veróntfchuldigen. Hy
teekene het kwaed, in deszelvs verfoeilyken aen , onreine beginfelen , en rampzaelige gevolgen , zo duidelyk , dat een zondaer het, als ondeugd, en wel als zyne eigene ondeugd, erkenne. Hy teekene de voornaemfte kenmerken eener ondeugd , zo als zy werkzaem is , in de gedachten , in de verbeelding, in de neigingen, en in de heimelyke handelingen, op dat een zondaer, tot zich zeiven, zegge : „ aen dat kwaed ben ik fchuldig deeze ver„ foeilyke gedachten en neigingen heerfchen „ in myne onkuifene, trotfche, waereldsgezinde, nydige, en wraekzuchtige ziel; zo„ daenig is myn toeftand , en die fchroome„ lyke uitwerkfels zullen de gevolgen zyn „ van myn wangedrag."
Ondertusfchen zal een verftandig Leeraer ,zich, in zyne beftrafïkgen , niet ophouden ,
• met



DER OFENBAERING. VUL BOEK. ffj^
Riet kleinigheeden, met de mode in kleederen, en dergelyke , ten zy die in de daed ergerlyis zyn , en voedfel geeven , aen de ongeregeldheid. Ook zal hy de zonden van Magi-
itraetsperfoonen , niet zodaenig afbeelden , dat men bemerken kunne , dat hy , met zyne beftraffiug , de Overheid bedoele.
Misdryven , aen welke zich de Overheid mogt fchuldig maeken , in die hoedaenigheid , wanneer zy de plichten van haer Ambt mogte verönacbtzaemen , behooren niet , tot den Predikftoel. Hy mag en moet der Overheid haere plichten voorftellen en aenbeveelen , zo meenigmaelen het pas geevt. Maer hy mag haere gebreeken en verzuimen niet openlyk ten toon ftellen ; langs deezen weg 3 zou het gezach der Overheid verzwakt, en er zou, in de Kerk, eene zoort van opperfta Rechtbank opgericht worden , voor welke de beveelen en handelingen der Overheid betrokken wierden. Het noodlottig gevolg van dis alles kon niets anders weezen , dan dat de Kerk de rust en de welvaert der Burgerlyke Maetfchappy verftooren zoude (x).
Wat de zonden aengaet, welke Magiftraetsperfoonen begaen, aengemerkt, als menfchen. Zulke wangedraegingen moeten , in het alge-
O) barueyrac Kecueil des Difiours Jur divtrs matieres importantes.
XI. DEEL.



3(50 OVER DE ZEEDENLEER
meen , beftraft worden , maer evenwel niet zo , dat de vergaedering, in die afbeelding , de zu'ken kennen kunne, aen welke zy, als Gods Stadhouders , allen eerbied verfchuldigd
zyn. Zo handelde paolus de Apostel,
in zyne redenvoering, voor den Stadhouder felik; hy handelde , over de rechtvaerdigheid , de maetigheid , en het laetfte oordeel, maer de toepasling op zich zeiven liet hy , aen den Landvoogd, over, Hand. XXIV: 25.
Men zou zich te vergeevsch beroepen , op de fcherpe beftraffingen , welke de Heiland deedt, aen de Pharizeeuwen , Matth. XXIII: 13-39: want niemand der Leeraeren zal wel de Itoutheid hebben , van zich te vergelyken , met den Goddelyken Verlosfer, die fprak,
als macSithebbende. Ook waeren de Pro-
pheeten buitengewoone en ocmiddelyke afgezanten van God , en derhalven zal zich geen Leeraer hunne rechten willen aenmaetigen , of een voorbeeld neemen , van hunne fcherpe beftraffingen , Jef. f: 10. LVIII: ü Jer. V: 21. Kzech. III: 18 enz.
Heeft een Leeraer gelegenheid , om eenen Magiftraetsperfoon , fchuldig aen eenig ergerlyk wangedrag , daer over , in het heime ■ lyke , te onderhouden, dan zal zyne beftraffing wel ernltig weezen , maer tevens , met veel befc hei den heid , gepaerd gaen , en blyken draegen van den byzonderen eerbied, welken
hy



EER orENBAERlNO. VIII. EOEK. 307
hy zyne Overheeden toedraegr. Hy zal hie? op toepasfen de les van i'Aulüs: eenen ow* Aen man bejtraf niet hardelyk , maer vermaen hem, als eenen Vader , 1 Tim. V: 1.
2. Een Leeraer moet vermaenen , en de plichten , welke het Euangelie vooiTchryvt, nadrukkelyk infcherpen; hy moet er de nood* zaekelykheid van aenwyfen , als meede de voordeden , welke derzelver betrachting aen-* brengt , en de onherltelbaere fchaede , welke het nalaeten ten gevolge heeft. Ook behoort hy de hulpmiddelen aen de hand te geevèn „ om de plichten gemakkelyk te maeken , en de beletfeien aenwyfen , welke geleegen zyn , zo in de wanbegrippen en vooröordeelen , als in de heerfchende neigingen , en in de uiterlyke omftandigheeden der Toehooreren.
3. Een Leeraer moet vertroosten , en zich daer toe bedienen , van alle die gronden van bemoediging , welke het Euangelie opleevert ; en dezelve , op de onderfcheidene omftandig. heeden, oordeelkundig en beweeglyk toepasfen. Ook hier is wysheid noodig, op
dat de zondaers , aen den eenen kant, niet zorgeloos, en , aen de andere zyde . niet, door al te groote droevheid, verflonden worden, 2 Cor. li: 7.
6. De manier van voordracht is van het al*
leruiterlte belang. Men kan de beste zae-
ken zeggen , terwyl het voorftel ouverftaes»
' XI. deel.



668 OVER DE ZEEDENLEER
baer , onüengeEacm , drocmerig, en verveelende is. Het voorftel daerom , zal het indruk maeken , moet duidelyk en aengenaem weezen; gefchikt, om de oplettenheid der toehooreren , leevendig te houden ; het moet eenen gepasten ernst vertoonen, gepaerd, met lievde en befcheidenheid.
In het gemeen, zal een verftandig Leeraer zyn voorftel inrichtten , naer de gefteldheid van zyne Toehooreren ; beftaet het meerder deel van zyne Toehooreren , uit geöeffende lieden , die meer dan gemeene kundigheeden bezitten , hy zal zich , naer hun opgehelderd verftand, fchikken , en hen niet lastig vallen, met eene geduurige herhaeling van de meest bekende waerheeden , maer, nalaetende het leginfel der leere van christus, tot de volmaektheid , voortvoeren, Hebr. VI: 1,2; is het meerder deel zyner Toehooreren onkundig , hy zal de eenvouwigfte waerheeden, op de duidelykfte wys, voordraegen ; is de vergaedering gemengd , hy zal zorg draegen, dat de geöefFenden iets , in zyn voorftel vinden , het welk hun verftand kan voeden , en aenleiding geeven, om na te denken , en dat de mirkundigen hem verltaen kunnen.
Zo fcmkttn zich ook de Heiland en de Apostelen , naer de omftanaigheeden , en de vatbaerheid van hunne Toehooreren. Anders predikte onfe Goddelyke Leeraer , te Je-
ru-



DEft OPENBAËRING. VIII. BOEffi 36^
'rufalem , dan op het land , voor akkerlieden en visfchers. Anders predikte pavlvs , voor een Joodfchen Raed, dan op den Areopagus te Athenen.
Meer byzonder, moet het voorftel eenvouwig en duidelyk weezen , zo dat het, door eiken oplettenden Toehoorer, wel verftaen
worde. Een Leeraer , wiens voorftel
duister is, doet blyken , dat hy de zaeken niet genoeg verftaet , of niet genoegzaem overdacht heeft. Het is waer, onverftaenbaere Leerredenen worden dikwyls, van de meenigte, bewonderd , en wel zo veel te meer , naermaete zy minder verftaen worden. Maer dit is een kenteeken van de zeer Hechte gefteldheid der Gemeente, van diepe onkunde , en eenen zorgelyken wanfmaek. Zal
een voorftel duidelyk zyn , dan moet er orde in heerfchen , op dat het des te beeter begreepen en onthouden worde. Een Leeraer , die , zonder eene geleidelyke orde , predikt, verraedt de verwarring, welke, in zyn hoofd, plaets heeft, en verveelt de oordeelkundigen,
onder zyne Toehoorers. De bewyfen ,
met welke de waerheeden worden aengedrongen , moeten klaer en overtuigende zyn. Wat eindelyk de woorden , en den ftyl
aengaet ; een verftandig en Godvruchtig
Leeraer zal zich onthouden , aen den eenen kant, van laege uitdrukkingen, en fpreekxi. Dgtu Aa



3?Ö OVER DE ZEEDENLEER
wyfen , welke, voor de Goddelyke waerheeden , ongepast zyn , en aen de andere zyde , van ydele en hoogvliegende Spreekmanieren , welke, voor veelen , onverftaenbaer zyn, en het gemoed , door het, tot fchoonfchynende klanken , te bepaelen, van het gewicht der
zaeken aftrekken. De ftyl zy, voor het
overige deftig , maer niet winderig.
De kunstgreepen der waereldfche welfpreekenheid koomén, op den Predikftoel, gan-
fchelyk niet te pas. paulus onthieldt
er zich wysfelyk van. christus (zegt hy) heeft my niet gezonden , om te doopen , maer om het Euangelie te verkondigen ; niet met wysheid van woorden , op dat het kruis van christüj niet verydeld worde, i Cor. I: 17. Ik ben niet gekoomen, met uitneemenheid van woorden , of van wysheid, u verkondigende het getuigenis van
God ; en myne reden , en myne prediking ,
was niet, in beweeglyke woorden der menfehelyke wysheid, maer in betooning van geest en van kracht , 1 Cor. II: 1, 4.
In de VJe en VIde Eeuw bracht men de welfpreekenheid der Grieken en Romeinen , op den Predikftoel, en dit veröorzaekte gewichtige gebreeken , in de leer. „ Het meenig-
vuldig gebruik van figuuren belette de ken,, nis der waerheid. Men bediende zich. ï, van fterke uitroepingen, perfoonsverbeeldin-
gen , afwendingen , en dergelyk cieraed ,
waer



DÉK. OPENBAEUI&G» Vlll. HOEK» 371
ft waer meede de waereldlyke Redenaers ge,, woon waeren , hunne reden voeringen op te fchikken , en zich aenzien en verwondering „ te weeg te brengen. De eenvouwigen bes> greepen den zin van dergeiyke onëigenlyke ,; fpreekwyfen niet; en in het algemeen koo* „ men dergeiyke niet te pas , in Predikatiën , waer in men , op het heil der zielen, „ ziet" (y).
B. Een Leeraer moet ook zorgen, voor het onderwys der jeugd , in Catechifatien.
Deeze manier van onderwys , voor de een* vouwigen gefchikt , heeft haeren oorfprong vansocRATEs, en is, door plato overgenoornen , en by de Christenen het allereerst te Alexandrien ingevoerd. — Om de Catechifatien wel in te richten , en tot het oogmerk dienstbaer te maeken , behoort ongelyk meer Schranderheid en oordeel, dan men zich, over het algemeen , fchynt te verbeelden. De grondwaerheeden van het Euangelie, moeten niet alleen op eene vatbaere en ordenlyke, maer ook op eene aengenaeme wys , worden voorgefteld. Dit laetfte is van zeer veel gewicht; er is een aental van menfchen, die nimmer fmaek krygen , in het onderzoeken van Godsdienltige waerheeden, om dat zy, in hunne jeugd, de Catechifatien , met vervee*
(jO mosheim Predikkunde. I 5^/. p. 48, 494
XE deel. Aa a



372 OVER 1FE ZEEDENLEER
üng, en teegenzin , hebben bygewoont. Hef is niet gecpeg , dat men het geheugen der Leerlingen , met fchoolfche befcbryvingen ca onderfcheidingen, bebalJaste; maer het koomt voornaemenlyk aen , op de verlichting van het verftand, en het overtuigen van het oordeel. Er is zeer veel geduid en infchikkclykheid noodig, om jonge lieden , in den Godsdienst , te onderwyfen ; men moet, door onderfcheidene vraegen , de wanbegrippen en vooröordeelen opfpooren, de leerlingen oplettend maeken, en hen , door tusfchen ingevoegde ophelderingen en zeederlyke aenmerkingen , het gewicht der zaeken doen opmerken. Vooral moet de Onderwyzer
zich weeten te plaetfen, in het geval van den Leerling , om zich , naer diens verftand, en vatbaerhcedcn, te fchikken. Het geae den Onderwyzer klaer en zeer verftaenbaer toefchyr.t , koomt den Leerling dikwyls duister en onbegrypelyk voor , om dat zyn verftand geheel anders gevormd is. Daer te boven heeft ten Or.derwyzer te doen , met menfchen, welker verftand nog niet, tot volkoomene rypheid, gekoomen is , en die zodaenig aen het zinnelyke gehecht zyn, dat zy hunne aendacht, van het zichtbaere , niet dan met zeer veel moeite, kunnen aftrekken.
Ieder een daerom , die den genoegzaemen voorraed van kundigheeden bezit, is niet gele hikt ,



DER OPENBAERÏNG. VIII» SOEK. 373
fcbikt , om eenvouwigen, by wys van Catechifatien , te onderrichten. Hy moec eene meer dan gemeene maet van geduld , en ook van menfchenkunde , bezitten ; zich , naer elks wys van denken en begrippen , weeten te fchikken ; eece en dezelvde waerheid, op verfchillende manieren , gepast kunnen voordraegen ; uit elk antwoord, de denkbeelden van den Leerling , ontwikkelen ; de bronnen van zyne wanbegrippen ontdekken ; de zaeken ophelderen en ltaeven , met voorbeelden en bewyfen , gefchikt , naer de onderfcheidene vatbaerheeden; en, zelvs in zyne gebaerden, lievde en zachtmoedigheid openbaer maeken. —• „Men kangeleeïd, taelkundig, diepzinnig, „ werkzaem , in de oude en nieuwe Gefchie-
denis , en Wysbegeerte , bedreeven zyn ; „ men kan alles verltaen , wat eenen Godge„ leerden zo wel verciert, -als volkoomea „ maekt; en echter kan men , daer.by , ge„ brekkig zyn , aen de gaev , van de jeugd, „ door vraegen , verllandig te onderrich„ ten" (z).
In grootere Gemeenten moet men dit zoort van onderwys, meerendeels, overlaeten, aen zulken, die er zich opzettelyk toe verleedigen, en Catechi/'eermeesters genaemd worden. — Uit het gezegde, vloeit van zelvs voort, dat
(2) musheim Z'.eitaU I Dal. r. 720. SI. DEEL. Aa 3



374 OVER RE ZEEDENLEER
deeze Orderwyzers , voor de zaek van den Christen Godsdienst, hoogst belangryk zyn. —, Een bekwaem Catecbileermeester doet misfchien meer nut , dan een aental van Leeraeren, met alle hunne Predikatiën ; hy kneedt het verftand en het hart der jeugd, en kweekt geöeffende aenkoomelingen, die voordeel trekken kunnen , uit de openbaere Leerredenen, Zulk een Catecbifeermeester kan niet genoeg geacht, aengemoeüigd, en beloond worden.-— Maer, aen den anderen kant, legt de bron van het bederv der Gemeenten, en van de bykans ongeloovbaere onkunde van veelen , die zich aenbieden , om belydenis van hun geloov te doen , in de ongeicbikte Catechifeermeesters, die zich vergenoegen, met de men» fchen eenige bladzyden te Jaeten van buiten leeren , altoos, tot walgens toe , dezelvde vraegen te doen , en dezelve antwoorden te hooren opzeggen ; zonder ooit de zaeken op te helderen , wanbegrippen wech te neemen , het denk en redeneervermoogen der menfchen te befchaeven , Schrivtuurplaetfen te verklaeren , Oosterfche fpreekwyfen , voor Westerfehe ooren , verftaenbaer te maeken , en de bewyfen , in de Schrivtuurplaetfen vervat , door vatbaerc fluitredenen, af te leiden.
Wat is het gevolg van zulk een ongelukkig onderwys ? dat de lieden , wanneer hun juist die vraeg, «en welke zy gewoon zyn, met
de-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 375
dezelvde woorden , wordt voorgeftelt , eenige klanken , fchoolfche uitdrukkingen , en Bybeltexten , welke zy, met ongeloovbaere moeite , en met zeer veel verveeling, hebben van buiten geleert , weeten op te zeggen , zonder dit alles te verftaen , of er eenige gereegelde denkbeelden van te hebben. Het ergfte nog van allen is , dat de menfchen, langs deezen verdrietigen en volftrekt nutteloofen weg van onderwys , eenen tegenzin krygen , in den Godsdienst, en afkecrig worden , van alle onderzoek der waerheid.
Er is gevolgelyk niets van meerder aenbelang en noodzaekelykheid , dan dat de Opzieners van groote Gemeente caeuwkeurig acht geeven , op de bekwaemheeden , en de vlyt
der Cateckifeermeesters !!! In dit opzicht,
zyn de Gemeenten, op het land, daer de Leeraers zelve het werk van Catechifeermeesters verrichtten, veel gelukkiger, dan die in groote Steeden , alwaer het niet doenlyk is , dat de Leeraers alle de onkundigen , die , aen hun byzonder opzicht, zyn toevertrouwd , by wys van Catechifatien , onderwyfen zouden.
C. Verder moeten de Leeraers de Sacramenten , volgens de inftelling van den Verlosfer , met alle moogelyke ilichting , bedienen.
D. De zorg van eenen Leeraer bepaelt zich
byzonder , tot de Kranten. In dit geval
meet hy ook , met wysheid , verkeeren , en
xi. deel. Aa 4



37P" OVER DE ZEEDENLEER
verfchillenlyk handelen , naer het onderfcheid der lyderen , hunne vatbaerheid , geaertheid , en gedraegingen. Ondertusfchen zyn er eenige algemeene dingen , welke hy nooit vergeeten moet; 1 als de vermaeningen , tot geloov en bekeering , tot verzoening met den Naesten, tot losmaeking van het hart van de aerde, en het bedenken der eeuwige dingen , enz. In alles , moet hy zyne lievde , en belahgneeming, openbaer maeken, en zich wachten , van alle hardigheid.
In groote Gemeenten, worden byzondere perfoonen, van de noodige kundigheeden en gaeven voorzien , aengefteld , om de Kranken te bezoeken en te vertroosten, die, daer van daen , Kr ankbezoekers , en Ziekentroosters ,
geheeten worden. Ook deeze bediening
is van zeer veel gewicht , en vordert eene groote maet van wel geöerfende menschkunde, om de kranken te behandelen, naer hunnen aert en zeedenlyke verfeheidenheid," als meede naer de onderfcheidene toevallen en uitwerkfelen der ziekten , en naer andere dergeiyke omftandigheeden.
Byzondere regels op te geeven , duit ons bellek niet; ook zal de oplettende befchouwing, van het temperament , het burgerlyk en zeedenlyk karakter, de kundigheeden , eo aandoening der lyderen , van het meerder of pander gevaer , waer in zy vcrkeeren , van
hun-



der openbaering. VIII. boek. 377
hunne meerdere of mindere zwakheid , als meede van tyd en plaets , deeze ze<_r onder, fcheidene regelen , aen eenen oordeelkundigen en menfchenlievenden Krankbezoeker , genoeg aen de hand geeven.
E, Veröordeelde misdaedigers moet een Leeraer , tot hunnen geweldigen dood, voorbereiden. Deeze zyn openbaere cn ver-
klaerde deugnieten , die , om de algemeene veiligheid te bewaeren , en anderen , tot een voorbeeld ter affchrikking, te dienen , uit den weg geruimd worden. Zy moeten daerom , als de zodaenigen , behandeld worden ;
evenwel met lievde en befcheidenheid ■
Zelvs dient een Leeraer zyn werk te maeken, om zich de toegeneegenheid en het vertrouwen van den misdaediger te gewinnen , op dat de beftraffingen , bedreigingen, en opwekkingen , als die van eenen welmeenenden vriend , des te meerderen indruk , op het gemoed , maeken. De fnoodheid der mis-
daed moet hem , in alle de verzwaerende omItandigheeden , ernftig worden aengeweezen , als meede de billykheid van het doodvonnis, het welk hy ondergaen zal. Zyn aendachc moet bepaeld worden, by de rampzaelige gevolgen , welke zyne misdaeden , in de eeuwigheid, naer zich fleepen. Vooral moet hem ook de algenoegzaemheid der verJienften van den gezeegenden Verlosfer , op eene beweeg-
xi. deel. Aa '5



378 OVER DE ZEEDENLEER
]yke wys , worden voorgefteld , om hem te beweegen tot het geloov in Hem , die iD de waereld gekoomen is , om zondaeren zaelig te maeken , ook de voornaemfte van deezen.
F. Eindelyk zyn er nog eenige plichten , welke Leeraers, vooral Ambtgenooten in grootere Gemeenten , omtrent eikanderen , hebben in acht te neemen.
In het gemeen, moeten zy eikanderen helpen en onderfleunen, in alles toe te brengen, waer door het heil der Gemeente kan bevoorderd worden ; eikanderen , uit hoofde van de onderlinge betrekking , achten en lie vhebben ; elkanders eer ophouden ; en het onderling genoegen bevoorderen.
Meer byzonder waepene zich elk, tegen die ondeugden, aen welke zich Leeraers, omtrent hunne Ambtgenooten , kunnen fchuldig maeken. De voornaemfte zyn hoogmoed, verachting, nyd , en verdeeldheid, v Elk een Leeraer befchouwe en eerbiedige zyne Ambtgenooten, als zyne medehelpers, in het werk des heer en, die het zelvde oogmerk hebben, om het eeuwig heil van menfchen te bevoorderen , en die eenen gemecnen Heer dienen , by welken de zulken het meest geacht worden, die, in zynen dienst, oprecht, yverig, en getrouw zyn. — Het is derhalven hoegst laekbaer in eenen Leeraer, wanneer hy zich , door hoogmoed ,
ver-



DER 0PE1MBAERING. VIII. BOEK. 379
vervoeren laet, om zich , op zyne meerdere gaeven en bekwaemheeden , of op de meer» dere gunst , welke hy , by de Gemeente, viDdt, boven zyne Ambtgenooten, te ver» heffen.
De hoogmoed in eenen Leeraer heeft de verachting van zyne Ambtger.ooten , tot een natuurlyk gevolg , en zal hem ligtelyk vervoeren , om zyne Mede-Leeraeren verachte. ]yk te maeken, door het ontdekken van hunne gebreeken , en het verkleinen van hunne verdienften. Daer door zal de vrucht van hunnen arbqid aenmerkelyk verhinderd worden.
Het kwaed wordt des te erger , wanneer er de Nyd by koomt, en een Leeraer niet verdraegen kan, dat iemand zyner Ambtgenooten geroemd worde, weegens zyn uitftee» kend prediken, zynen ftichtelyken wandel, en zynen geheelen toeleg, om zielen te behouden , en , uit dit begin fel, alles aen wendt, om dien roem te betwisten en te verdonkeren. -— Elk een Leeraer behoorde , de onderfcheidene uiideeiing der Goddelyke gaeven te eerbiedigen , en de bekwaemheeden van anderen aen te merken , als gemeene voordeelen , gefchikt, om het heil der Gemeente te bevoorderen. Hy gedenke veel, aen het zeggen van paulus: wie onderjcheiat «? en wat hebt gy , het welk gy niet hebt ontvangen ? en zo gy het ook ontvangen hebt, wat roemt gy t
xj. deel.



380 OVER, DE ZEEDENLEER
als of gy het niet ontvangen had, i Cor. IV: 7. Daer is verfcheidenheid der gaeven, doch het is dezelvde geest; en daer is verfcheidenheid der bedieningen , en het is dezelvde heer;, en daer is verfcheidenheid der -werkingen , doch het is dezelvde God, die alles in allen werkt. Maer eenen iegelyk wordt de openbaering des Geestes gegeeven , tot het gene oorbaer is , 1 Cor. XII: 4-7-
Eindelyk benadeelt de verdeeldheid der Leeraeren de vruchten van hun Ambt , meer dan men wel denken zoude. Zelvs brengen zy hoogst verdervelyke fcheuringen , in de Gemeente te weeg , geJyk te Corinthen , I Cor. I: 10-13.
II. De Ouderlingen worden geroepen, om het mede-beltuur te hebben, over de Ge-
roeente. In de HeiJige Schrivten zyn zy
onbekend; gevolgelyk moeten hunne plichten, uit den aert, en het nuttig oogmerk, van hun Ambt, worden afgeleid. Zy behooren naemenlyk , nevens de Leeraeren , alles wac in hun vermoogen is, toe te brengen , om het heil der Gemeente te bevoorderen ; hec opzicht hebben , op de Gemeente, om , zo veel doenlyk , alle ergernisfen te helpen , weeren; en vooral Itichten, door eenen voorbeeldigen wandel.
III. Het ambt der Diacenen vordert, dat zy zorgen, voor hec ondcrhouJ der armen , uic
de .



DER OFEHBAERINC VIII. BOER. 3gl
de lievdegivten , welke , by de Gemeente ,
worden ingezaemeld. ■ Behalven eenen
flichtelyken en voorbeelJigen wandel, wordt er in hen een lievderyk en rneededoogend hart , met zeer veel zachtmoedigheid en toegeevlykheid , vereischt , als meede een blaekende yver , om den ellendigen , naer hunne ondeifcheidene behoevten en omttandigheeden , altoos even gewillig , te hulp te koomen.
Voor het overige, heeft paulus de hoedaenigheeden der perfoonen , die , tot Diacotien , behooren verkoozen te worden , onder» fcheidenlyk opgegeeven , i Tim. III: 8 -13.
§. 1028.
De plichten der Gemeenten , jegens haere Opzieneren en Leeraeren , worden , in het Euangelie , uitdrukkelyk voorgefchreeven.
I. De Gemeenten zyn verplicht haere Leeraeren te eerbiedigen , en te beminnen, als Dienaers des heeren, en uitdeelers van Gods
verborgenheeden. ■ Het ambt , het welk
zy beklecden, vordert eerbied en hoogachting. De Leeraers fpreeken Gods woord , en in zynen naem, a Gor.' V: co; en die hen veracht , veracht God , die hen gezonden heeft. De Leeraers zyn de werktuigen, van welke God zich bedient, om menfchen te bewee-
xi. deel.



882 OVER DE ZEEDENLEER
gen , tot het geloov , en voor te bereiden, tot den hemel. Zy genieten de onnadenkelyke eer, van , in dit geval, Gods medearbeiders te weezen, i Cor. III: 9. Gevolgelyk behooren de Gemeenten haere Leeraeren, als zulke weidaedige werktuigen van God, als hunne beste vnenüen , getrouwe raedgeevers , en wegwyzers naer den hemel, met dankbaerheid , te beichouwen , en te eerbiedigen. Wy bidden u, broeders, (fchreev daerom padlus, aen de Christenen te ThesfalonicaJ) erkent de geenen , die onder u arbeiden , en die uwe voorjtanders zyn in den heer , en die u vermaenen; en acht hen zeer veel, in de lievde, om hunnes werks wil, i Thesf. V: 12, 13.
Deeze eerbied en hoogachting , v'oor de Leeraers, brengt van zelvs de lievde , en het vertrouwen, meede. Of zou een Christen geene byzondere lievde hebben voor, en zyn vertrouwen geeven , aen eenen waerdigen Leeraer, die waekt, voor zyne ziel, Hebr. XIII: 17 » en aen welke, als aen een werktuig, van het welk God zich bedient, hy zyne geestelyke zeegeningen heeft dank te weeten ?
Het Predikambt is van eene ongemeene ea uitgebreide nuttigheid. Zelvs is het , om het volk de deugd in te fcherpen , en, tot de betrachting van hunne betrekkelyke plichten, aen te fpooren , volftrekt noodig, voor de goede orde in de Maetfchappy, en daerom
vor>



dér 0pjjn3aering. VUL boek. 383
vordert zelvs eene goede Staetkunde , dit ambt in waerde te houden. „ Hoe zouden •■ socrates en ciceko zich verheugt heb„ ben, indien zy geieevt hadden, onder eene „ Natie, welker wetten medebrachten , dat „ een groot getal Philofophen , door de Re„ publiek , betaeld moesten worden , om, „ op den eertten dag van ieder week , lesfen „ van Godgeleerdheid en Zeedenleer te hou,, den, in duizenden van Schooien, door
„ het ganfche land verfpreid ? en voor
„ wat armhartige fchepfelen, zouden zy zulke
menfchen niet aenzien , die eene zo heer,, lyke, zo Goddelyke Inftelling , trachten
„ te vernietigen" ( a) ? Rechtgeaerte
Leeraers verdienen derhalven den eerbied en de hoogachting van alle menfchen.
Het is daerom een kenteeken van de flechte gefteldheid eener Gemeente, wanneer de Leeraers veracht worden. Die den perfoon van eenen Leeraer verScht ; ten zy hy er , door eenig wangedrag , aenleiding toe geeve ; veracht zyn ambt , het welk alleszins eerwaerdig is ; en die het ambt der Leeraeren veracht , veracht ook den Godsdienst. Hoe meerder zucht er, in eene Gemeente, voor den Godsfa) addis on waerheid van den Christefyken Godsdienst, P« 323, 324.
xi. deel.



3^4- OVER DE ZEEDEfJLEES
dienst, heerscht, hoe meer ook de Bedien naers van den Godsdienst geëerbiedigd wor-
den. De verachting der Leeraeren gaet
gepaerd , met verfmaeding van den Godsdienst ; en daer deeze doorbreekt , zal ook het ambt en het gezach der Overheeden , zeer fpoedig in minachting geracken. Het is daerom van het belang der Regenten, zorg te draegen , dat de Leeraers en hunne bediening in achting blyven. Wanneer het Leeraerümbt, onder een volk , in kleinachting geraekt, zal de Godsdienst zelvs fpoedig achter den bank gefield , en der losbandigheid de ruime teugel gevierd worden ; het welk , eer men er aen denkt, op eene geheele verwoesting van de Maetfehappy zal uitloopen.
II. Een Gemeente behoort, van de poogingen haerer Leeraeren een nuttig gebruik te maeken , door hunne onderwyzingen en vermaeningen gewillig en blymoedig aen te neemen. — Zyt uwen Voorganger en gehoorzaem, als die -roeken voir uwe zielen , op dat zy dit doen moogen , met vreugde , en niet al zuchtende t (zegt paülüO Htbr. XIII: 17; en hy gav daeromtrent een allerloffelykst getuigenis , aen de Christenen te Thesfalonica, zeggende: daerom danken wy ook God zonder ophouden , dat, als gy het woord der predikinge Gods van ons ontvangen hebt , gy dat aengenoomen hebt, niet ah
des



DER ÖPENBAERINÖ. Vïll. BOEK. 5 #5*
ïes menfchen woord , maer , zo ah het waefelyk is , ah Gods woord , het welk ook werkt „ in u± die geloovt, i Thesf. II: 13.
III. De Gemeenten behooren geduld te hebben , met de gebreeken en zwakheeden van haere Leeraeren. Trouwens zy zyn menfchen, en derhalven kan het niet anders weezen , of4 zy moeten ook hunne feilen hebben. Evenwel moeten de Christenen hen daerom niet Verachten , ihaer het oog hebben , op hunhë goede hoedaenigheeden, en de gewichtige beezigheeden van hun Ambt. paulus beilrafté het, in die van Corinthen , dat zy de zwakheid van zyn lichaem, en zyne reden verSch-
telyk keurden , 2 Cor. X: 10. Maeken
zich de Leeraers aen groove en efgerlyke zonden fchuldig, dan zyn zy hunne heilige bediening onwaerdig, en hun wangedrag heeft des te nadeeliger gevolgen, naermaete zy meer in het oog loopen , en voorbeelden in heiligheid behooren te weezem Alleenlyk moet dö misdaed duchtig beweefen worden : Want, daer het hun werk is, anderen te beftraffen , haelen zy ligtelyk den haet van iemand op den hals, die hen, uit boosaertigheid, ongegrond zou kunnen' verklaegen. Tegen eenen Ouderling , (fchryvt daerom paulus) neem geene hes fchuliiging aen , anders dan onder twee of drié getuigen , 1 Tim. V: 19-
XI. JOglLi K-V,



386 O-VER DE ZEEDENLEER
IV. Wanneer een Leeraer , in behoevtige omftandighceden verkeert, kan hy zyn Ambt, met den behoorlyken yver, niet waerneemen; ook loopt hy gevaer, van in minachting te koomen. Er moet daerom , voor hun onderhoud , gezorgd worden. Zy verdienen eene eerlyke en edelmoedige belooning, gelyk allen , die de gemeene belangen bevoorderen. Ook moeten zy zich, aen hunne Bediening , welke van zo veel uitgellrektheid is, en alle vermoogens vordert, geheel overgeeven , zo dat zy buiten ftaet zyn, om, langs andere weegen, hun onderhoud, en dat van hun huisgezin , te zoeken.
Het gene de natuur der zaeke leert, bevestigen de Heilige Schrivten. ~r- Toen de Heiland zyne Apostelen, en de LXX Discipelen , uitzondt, om, in het Joodfche land, te prediken , wilde hy niet, dat zy zich, van leevtocht , voorzien zouden , gcevende er deeze reden van, dat een arbeider zynen loon waerdig zy, Matth. X: 9, 10. Luc. X: 7. Die onderwee/en wordt, in het Woord, (ichryvt paulus) deele meede van alle goederen den geenen , die hem onderwyst , Gal. VI: 6. Ook verklaert hy , dat zulke Leeraers, die zich 9 tot afmatting toe, beyveren , om het Euangelie te prediken , en uit te breiden, dub. iele eer , dat is , eene ruime bezolding , waerdig



DER OPENBAERINO. VIII. BOEK.
dig moeten geacht worden t i Tim. V* 17 18. (b). ' *
Allerbyzonderst en zeer uitvoerig , betoogt de Apostel de verplichting, om den Leeraeren eene genoegzaeme bezolding te verfchaffen, 1 Cor. IX. De bewyfen zyn genoomen , deels uit het gedrag der Apostelen , vs. 5, 6. deels uit de gelykenisfen van eenen Krygsknecht, Landman , en Herder , vs. 7 , lob, deels uit de Goddelyke Wet, om eenen dorfchenden os niet te muilbanden, vs. 8-10», deels uit de natuurlyke billykheid, vs. 11, deels uit het voorbeeld der Priesteren en Levieten , vs. 13 , en deels uit het bevel des
HEEREN , VS. 14.
Niet dat de Leeraers zulke ryke ihkoomften moeten hebben, dat zy, daer van, eenen prachtigen ftaet kunnen voeren , gelyk de hoogere Geestelykheid, in de Roomfche Kerk; maer zy behooren , van zulk een toereikend onderhoud , verzorgd te worden , het welk hen , die alleen hunnen tyd en vlyt belteeden moeten , om hunne belangryke bediening te vervullen, voor eene verneederende behoevtigheid , en daer uit voortfpruitende verachting en moedeloosheid , bewaeren kan. ■
3, Een zeeker aenzien der Leeraeren van de
deugd, in de burgerlyke waereld, zal altoos
(i) Bybelverkl. XXIV Deel. p. 179, iSa. XI. DEEL. Bb %



388 OVr.R DE ZEEDEN LEER
,, het gene zy leeren , voordeeliger en werk' „ zaemer maeken Het zou der moeite niet „ waerdig zyn , dat ik my hier , met. de „ zo meenigmael herhaelde vroomfchynende „ fchimprede, wilde inlaeten , dat naemenlyk 4, de Predikanten , om den Apostelen volkoo„ men gelykvormig te zyn , ook derzelver ,, armoede «en nederige arbeidzaemheid moe„ ten naervolgen. Die, op deezen inval, „ zich wat te goed doen , en zich zelve wys ,, en fchrander dunken, kunnen met het zelv« ,, de recht, onfe bedendaegfche Veldheeren ,
tot hunnen ploeg , en hunne raepen , ver-
wyfen, om zo veel te meer in hun, gau,, ichelyk , het eenvouwig karakter van eenen
cinc iNNATus, en cüriüs, te vin„ den " (e).
V. De Gemeenten behooren hst werk vaa hunne Leeraeren niet lastig, onaengenaem, en verdrietig te maeken, door onbefcheidecheid , bedilzucht „ of wederllreeving ; maer veel meer nun werk verligten , hunne blydfchap bevoorderen , en ai het onaengenaeme, het welk anderen hun zouden aendoen, zo veel moogelyk, afkeeren. Trouwens zy moeten de hoop , de btyd/chap, en de kroon haerer Leeraerea zyn, 1 Thesf. II: 19, 20. PhU. IV: t.
VI.
Cc^ J- J. spalMNg de nuttigheid van hst Predikambt, p. 8*>-



DER OPENBAERÏNG. VIII. BOEK.
VI Eindelyk moeten de Christenen bidden , voor hunne Leeraeren , dat zy , in de waerneeming van hun gewichtig Ambt, moogen gefterkt worden , en hunne bediening heeriyk maeisen, tot eenen uitgebreiden zeegen. pa.jius begeerde de voorbidding der Christenen te Rome , fchryvende : ik bid u , Broeders , door onfen Heer jesus christus, en door de lievde des Geestes , dat gy met my ftrydt , in gebeeden tot God , voor my , Rom. XV: 30. Hy verzocht de Christenen te Ephefen , voor hem te bidden , of dat hem het woord gegeeven werdt, in de opening van zynen mond, met vrymoedigheid , om de verborgenheid van het Euangelie bekend te maeken, Eph. VI: 19 üit zelvde verzoek deedt hy ook , aen de Christenen te Colosfe , en te Thesfalonica , Col, IV: ï. a Thesf. III: 1 , 2,
xi. peel," Bb 3



3QO OVER DE ZEEDENLEER
VYVTIENDE HOOFDSTUK.
over de plichten der christenen, met opzicht tot het huwelyk.
§• 1029.
Foor af dienen wy melding te maeken, van de algemeene plichten , welke de beide Gejlachten betreffen; zo de Mannen en Jongelingen , als de Vrouwen en Jonge dochters.
De Heilige Schrivten geeven den rang, aen de mannen , boven de vrouwen. i- chris.
tos is het hoofd eenes iegelyken mans, en de man is het hoofd der vrouwe , 1 Cor. XI: 3. De man is het hoofd des wyvs, gelyk ook christus het hoofd der Gemeente is, Eph. V: 2n. paulus beveelt, dat de Vrouw niet, over den Man , zal heerfchen , maer in ftilheid zyn , en hy geevt er twee reedenen van; dat adam, ten blyke van zynen meerderen rang, eerst gefchaepen zy, en daer na eva , ten vertooge van haere ondergefchiktheid; en dat de vrouw, het eerst gezondigt hebbende , den man , tot den val, verleidt hebbe, 1 Tim. II: 12-14. Maer daer uit moest men geenszins beflui-
* tens



DER OPENBAERÏNG. VIII. BOEK. 391
ten , dat het geflacht der Mannen Gode meer behaeglyk weezen zoude, dan dat der Vrouwen. De voorrang is den Mannen alleen
gegeeven , om de goede orde en de ondergefchikthcid, zonder welke geene Maetfchappy, bet zy :grootere, het zy kleinere, beftaen kan , in de huisgezinnen , te bevoorderen. — Onfe gezeegende Verlosfer, die, uit eene Vrouw, geworden is, heeft zyne weldaeden , zo wel aen Vrouwen , als aen Mannen , beweefen. Hy roemde het geloov der Cananeefche Vrouwe , Matth. XV: 22-28. Vrouwen dienden hem , in zyne armoede, vaa haere goederen , en bleeven , weenende , by zyn kruis ftaen , terwyl de ftoutften van zyne Discipelen waeren gaen vluchten , Luc. VIII: 2, 3. XXIII: 27. Eene Vrouw genoot de eer , van Hem het eerst te zien , na zyne opftanding, Joh. XX: n-18. Ook hebben de Apostelen niet minder hun werk gemaekt , om het Euangelie , aen Vrouwen , dan aen Mannen, te preediken, Hand. XVI: 13. XVII: 4- — Er is een aental van doorluchtige Vrouwen , in de Gefchiedenisfen , bekend , welke geenen minderen roem verworven hebben, dan groote Mannen ; en de dienften, welke de Vrouwen , aen de Maetfchappy , doen , door het baeren en opvoeden der kinderen, door het beftuuren van het huisgezin, en an•dere nutiige beezigheeden , zyn zo onberee-
XI. DEEL. J3 b 4



fjj>a OVER DE ZEEDENLEER
kenbaer groot en veele , dat zy, over het algemeen , meerder voordeel, aen de Maetfchappy , toebrengen , dan de Mannen.
Het Vrouwelyk geflacht te verfmaeden, is ten minften eene laegheid , welke niet genoeg kan veroordeeld worden. Hier koomt nog by, dat de Vrouwen , wanneer men beeter , voor .haere opvoeding, zorgde, nog oagelyk nuttiger weezen zouden. Indien men zo veel moeite aen wendde, om de vermoogens der. Vrouwen aen te kweeken en te befchaeven, ais die der Mannen, men zou zulke groote geesten onder haer vinden , als onder het IVfannelyk geflacht. Het zou gansch niet moeilyk zyn . om dit ftuk, met een aental van zeer merkwaerdige voorbeelden , zo van onfen tyd, als van voorige daegen, te bevestigen ; en ons Vaderland behoevt, in dit geval, voor andere Volken., geenszins te wy-
ken. Zelvs zou ik geene zwaerigheid
maeken, van te beweeren, dat de Vrouwen, met betrekking tot den Godsdienst , in voor* deeliger omftandigUceden , gcplaetst zyn , dan de Mannen. De Iactften zyn , aen meerdere verzoekngvo , bluotgcftcld , en pleegen ziek ligtelyk te veel in te wikkelen , in de zaeken van hun beroep, en de zorgvuldigheden deezes levens ; ook leert dc ondervinding, dat de Vrouwen deorgaens Godsdien ftiger zyn , dan de Manncrj. Althans de ukfpraek van den
AP0?*



DER OPENBAERING. VIII. BOER. 393
Apostel fchynt eene byzondere opmerking verdienen , dat eene Vrouw zal zaelig worden, in kinderen te baeren , dat is niet tegenftaende het haer, als een gevolg der overtreeding van eva , is opgelegd , om , met fmerten , kinderen te baeren , zo zy blyvt, in het geloov , en de lievde, en de heiligmaeking , met maetig. heid , 1 Tim. II: 15.
De Mannen moeten vlytig zyn , in hun beroep , en zorgvuldig, in het betrachten van al het gene , tot hunne onderfcheidene Ambten , Posten , en betrekkingen, behoort. Jongelingen behooren zich naerilig te oeffenen en voor te bereiden, om, elk in zynen kring, nuttige leeden van den Burgerftaet te worden ; vroeg, aen hunnen Schepper , te gedenken , om Hem de beste daegen hunnes ieevens op te draegen , Pred. XII: 1 ; en zich te waepenen, tegen de toverkracht der verleiding. -- Dan , over de onderfcheidene plichten der Ouden en der Jongen , zullen wy , in het vervolg, meer byzonder handelen.
Thans bepaelen wy ons,. tot de algemeene plichten, welke , voor reekening van het Vrouwelyk geflacht , liggen.
h De zachtzinnigheid is een uitneemend cieraed van het Vrouwelyk geflacht. petrus de Apostel noemt het, eenen ■ zachtmoedigen en Jlillen geest , die kostelyk is voor God , 1 Petr. III: 4. Drivt en oploopenheid, onbefche>
xi, deel, Eb 5



§94 OVER DE ZEEDENLEER
denheid en rouwheid, zyn leelyke gebreeken; in Mannen, en nog meer in Vrouwen, welke doorgaens zachter en malfcher van aert zyn. Christen Vrouwen zullen daerom haere gevc-slens niet hardnekkig vasthouden ; niet op ee« nen beflisfenden toon fpreeken ; haere drivten , en boven al de gramichap, bedwingen ; rekkelyk en toegeevend zyn; eenen afkeer hebben van twisten; en haere vriendelykheid
aen allen openbaer maeken. Wanneer
eene Vrouw bot viert, aen haere drivten , en vooral aen de gramfchap, js haere woede doorgaens grooter, dan die van eenen vertoornden Man ; en deeze is ook de reden , dat de oude Dichters de helfche Razernyen als woedende Vrouwen , hebben afgebeeldt.
2. De opfchik van het lichaem is, by eenen Man , laf en befpottelyk. Maer de Vrouwen moogen hier omtrent zorgvuldiger zyn , om den Mannen te behaegen.
De natuurlyke fchoonheid , is eene uitmuntende hoedaenigheid , in Vrouwen. Van jocs dochteren , is aengeteekend , dat er zo fchoone Vrouwen , in het ganfche land , niet gevonden Wierden, als zy waeren, Job XLI1; 5. Het is waer, lemuel zegt, de bevalligheid is bedrog , en de fchoonheid ydelheid, maer eene Vrouw, welke den heer vreest, zal gepreefen worden, Spreuk. XXXI: 30. Dan , uit de Segenftelling , bemerkt elk gereedelyk, dat
eens



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 395
eene fchoone Vrouw dan eersc haeren Man > op den duur, behaegen zal, en van alle weidenkenden gepreefen worden, wanneer zy teevens deugdzaem en Godsdienftig is ; trouwens , in een fchoon lichaem , kan eene verfoeilyke ziel huisvesten. Eene fchoone Vrouw , (zegt daerom salomo) welke van reden aftvykt, is eene gouden bagge in eene varkens fnuit, Spreuk. XI: 22.
Eene Vrouw moet haere natuurlyke fchoonheid , als eene gaev van den hemel, aenmerken , en dezelve , uit dien hoofde , onderhouden en aenkweeken. ■ Ondertusfchen
heeft het geen betoog noodig , dat zy er niec te veel tyd toe belteeden moeten ; dit verraedt een ydel en aerdsgezind gemoed. Ook behooren zy ongelyk veel meer zorg te befteeden , om haere zielen, dan om haere lichaemen , te vercieren. Der Christen Vrouwen vercierfel zy , niet het gene uiterlyk is t bejtaende in het vlechten des hairs , en omhangen van goud , of van kleederen aen te trekken , maer in den verborgenen mensch des Imrten, 1 Petr. III: 3,4. De Apostel veroordeelt geene maetige verciering, maer alleen zulk eene, welke, met de eerbaerheid, en welvoeglykheid ftrydig is, en vooral het verwaerloofen der inwendige verciering van het hart, welke zich, in eenen heiligen wandel , openbacr maekt. Trouwens al wat , met de
HU DEEL.



3JÖ OVER DE ZE EDENLEER
fchaemte, en betaemelykheid, ftrydig is, kan eener Vrouwe geen weezenlyk cieraed byzetten ,• hoe zeer zy, langs dee^en weg de Mannen in haere netten zoe^e te verltnkken , zal zy zich onüengenaem en verachtelyk maeken , by alle Godvruchtige gemoederen.
Ook wyst het zich van zelvs , dat geene Vrouw zich daer op mooge toeleggen, om lievde te ontfteeken , in alle Mannen , welke, haer zien en ontmoeten. Deeze heilloof pooging is de bron van onteibaere ongereegeld-
heeden. Er zyn geene Vrouwen verder,
van het Koningryk der hemelen , dan de zulken , die allen Mannen zoeken te behaegen j en er eene eer in Hellen , dat zy eene meeafgte van flaeven, in haere boeijen, omvoeren.
Bedaegde Vrouwen , welke zich verderen , om nog eene jeugdige fchoonheid te vertoocen, maeken zich belagchelyk. Blanketfel en alle vreemde optooifels maeken haer verachtelyk. Dit is het voorbeeld van de grouw. zaeme je s eb el naer te volgen , 2 Kon. IX: 33. Dat de Vrouwen zich verderen, in een eer boer gewaed , met fchaemte en maetigheid , 1 Tim. II: 9. Deftigheid is het cieraed van bejaerde Vrouwen.
3. De Vrouwen kunnen , uit hoofde van haer zwakker geitel, zulken zwaeren arbeid niet verduuwen, als de Mannen. Maer daerom
moe-



DER OPENBAERIHC. VUL BOEK. 397
moeten zy zich niet overgeeveti , aen luiheid
en leedigheid. Wanneer men niets doet,
denkt men meesten tyd op kwaed, en de ziel wordt er allengskens meer aen gewoon , zo dat het denken op kwaed ten laetften eene! bebbelykheid worde. Eene deuglyke Huisvrouw, welker waerde is , verre boven de Robynen , eet het brood der luiheid niet, Spreuk. XXXIs lo, 27.
4. Het medelyden , met ellendigen, is eene deugd van het Christendom, en een byzonder cieraed der Vrouwen , die zachter en gevoeliger van aert zyn. Dit medelyden moet, met werkelyke hulpvaerdigheid, gepaerd gaen. Onder de beminnelyke hoedaenigheeden eener' aitmuntende Vrouw, welker waerde is, verre boven Robynen, behoort meede, dat zy haere handpalmen uitbreide , tot den ellendigen, en haere handen uitjteeke , tot den moddruvtigen $ Spreuk. XXXI: 20.
§•■ 1030,
Wy gaen over , tot eene meer byzondere befchotë* wing van het huwelyk , en de plichten ? welke daer toe betrekkelyk zyn.
Het huwelyk is eene verbindtenis van twee perfoonen ,. van onderfcheidene kunne , tof het voortteelen en opvoeden van kinderen t aengfi*
Si,- DEML»



398 OVER DE ZEEDENLEER
gaen, welke niet, dan door den dood, verbrot. ken wordt.
Het hoofdoogmerk van het huwelyk, is het winnen en opvoeden van kinderen. Tot dat belangryk einde heeft God zelvs het Huwelyk ingeftelt. Hy fchiep éénen Man en één Wyv, om tot één vleesch te zyn. Gen. II: 24, en Hy zeide , weest vruchtbaer , vermeenigvuldigt, en vervult de aerde, Gen. I: 28. Het huwelyk is derhalven eene wyfe fchikking van den Allerhoogften , om de waereld, met deugdzaeme menfchen, te bevolken. Uit eene goede en gereegelde, of
uit eene kwaede en ongereegelde gefteldheid , van het huwelyk , koomen goede of kwaede Burgers voort, en ontftaet het welzyn of de ondergang der Staeten.
neiging, 0m zyn geflacht voort te planten, heeft de mensch , met alle leevendige fchepfelen, op deeze aerdc, gemeen. Zelvs is deeze drivt de fterkfte en meest heerfchende, welke zich, maer al te dlkwyls, aen Reden en Godsdienst, niet onderwerpen wil. Deeze neiging der natuur bevolkt de aerde , met menfchen, maer de opvoeding maekthen* tot goede en nuttige leeden der Maetfchappy. — Zelvs hebben de menfchen, in dit geval, nog iets byzonders, boven de dieren , dat naemenlyk de drivt, tot vermenging, by de menfchen , welke dezelve enkel en alleen op-
vol-



DER OFENBAERING. VIII. BOEK. 399.
Volgen, noch ten opzichte van den tyd, noch door andere wetten , zo bepaeld zy , als by de dieren , welke , aen eenen zeekeren , tot voortteeling en opbrenging der jongen , meest
bekwaemen tyd , verbonden zyn. Ook
in dit geval , is de fchikking van den Allerhoogften zeer wys en weldaedig. Immers de levenswys der dieren is zeer eenpaerig en eenvouwig, en elk zoort is, flechts tot zeer weinige oogmerken, beftemd. De dieren zyn, tot den dienst der menfchen, gefchikt, en dit vordert, dat bykans alle zoorten van eene korte duurzaemheid zyn. Om deeze reden koomen zy, zeer vroegtydig, tot den trap van rypheid en volkoomenheid , voor welken zy vatbaer zyn , op dat de menfchen er fpoedig dienst van hebben zouden. Ook hebben de ouden zeer weinig moeite , met het opvoeden der jongen. Maer, by de menfchen , is het geheel anders geleegen. De opvoeding van zulk een zwak en hulpeloos weezen , als een kind is, wordt, voor de Ouderen , een zwaere en langduurige last. Het overdenken van deezen last zou een aental menfchen , van de zorg voor de behoudenis hunnes geflachts , geheel te rug houden , zo niet de fterke en altoos werkende neiging der natuur, over alle befpiegelingen , zege-, vierde.
Niet alleen het voorttedsn, maer ook hes
XI. OEEU



4óO OVER DE ZEEDENEEER
opvoeden van kinderen , maeken het oogméffc
Van het huwelyk uit (d). , Trouwens
kinderen te willen teelen , zonder lust en voorneemen , om hen , door opvoeding , tot gelukkige menfchen , en nuttige leeden der Maetfchappy , te maeken , is de grootfte onrechtvaerdigheid, zo tegen het ganfche mensendom in het gemeen , als tegen de onfchuldige vruchten van zulk eene blinde drivt , in het byzonder.
Evenwel heeft het huwelyk nog andere zydöogmerken , als het bewys van onderlinge hulp , het welk , onder zeekere bepaelingen 8 en by zeekere omftandigheeden, het voornaemfte oogmerk van eenige Huwelyken wee» zen kan. —i— Te wee ten verëenigde beraedllaegingen , krachten , en poogingen , bevoorderen de bereiking van eenig oogmerk gemak» kelyker , dan de pooging van éénen perfooa alleen. Twee zyn beeter dan een : want zy heb • ben eens goede belooning van hunnen arbeid; want, indien zy vallen , de één recht zynen metgezel op , maer wee den éénen , die gevallen is: want daer is geen tweede, om hem op te helpen; ook indien er twee zaemen liggen , zo hebben zy warmte , maer hoe zou één warm worden ? en indien iemand den éénen mogt overweldigen , ze zullen de twee tegen hem beftaen , en
een
(d) jj Dut. p. 352, 353.



DER OPENBAËRlNG. VIII. BOEK. 40*
een drievouwig fnoer wordt niet haest gebrooken , Pred. IV: 9-12. Mannen, die , weegens de beezigheeden van hun Ambt of Beroep , niet in ftaet zyn , om de zorg , voor hunne huisfelyke zaeken , op zich te neemen, hebben iemand noodig, die zich daer meede belast , en aen welken zy , met een volkoomen vertrouwen , het beftuur hunner huisfelyke zaeken kunnen overlaeten. Maer daer toe is eene perfoon , van het andere geflacht, meest gefchikt , als welke de natuur zelve , tot de lr.ille beezigheeden der huisfelyke beftuuring , beftemt heeft. Men zou deeze zorg, aen eene vertrouwde bediende , kunnen aenbeveelen. Een volkoomen vertrouwen echter, het welk , met eene hartelyke, en in alles belangnee • mende Vriendfchap , gepaerd gaet, kan nooit ftand grypen , tusfchen eenen Heer, en zyne bediende , aen welke hy zyne huisfelyke zaeken aenbeveelt ; hy kan , met haer, niet gemeenzaem raedpleegen , en overleggingen maeken. Deeze allervolkoomenfte zoort van Vriendfchap tusfchen perfoonen , van onderscheidene kunne, welke hun onderling geluk , voor al hun leeven , onverbreekbaer zaem verëenigt , kan, alleen in de Huwelyks-gemeenfchap, beftaen.
Zulk eene Huwelyks • verëeniging , tot onderlinge hulp , bevoordert het geluk der menfchen ; maer God wil, dat de menfchen ge-
XI. DEEL. Cc



4©2 OVER DE ZBEDENIEER
lokkig zyn , en heeft zelvs verklaert, dat het niet goed is, dat de mensch alleen zy, Gen ifi 18; gevoJgelyk kan een Huwelyk, mét zulk een oogmerk, aengegaen , Gode niet mishaegen.
Maer men moet, van deeze leer, geen misbruik maeken, en wel degelyk onderfcheid maeken , tusfchen de perfoonen , die zich
in het Huwelyk, begeeven. Lieden, die
nog in ftaet zyn, om, aen het hoofdoogmerk van het Huwelyk te voldoen , de voorttee. ling en opvoeding van kinderen, moogen geene wederhelvt neemen , alleenlyk tot onderlinge hulp. Dit zydöogmerk koomt derhalven alleenlyk te pas, by bejaerde lieden , die, naer den gewoonen loop der natuur, geenen genoegzaemen leevtyd, om kinderen op te voeden , te wachten hebben. - Een man > boven de zestig jaeren , kan zich niet vleien * dat hy de kinderen, welke hy nog zoude kunnen gewinnen , tot eenen ftand zal zien , zo dat zy zyne zorg niet meer noodig hebben. Vermits hy nu niet in ftaet is , om , aen het hoofdoogmerk van het Huwelyk te beantwoorden, mag hy eene bejaerde Vrouw,
tot zyne hulp, trouwen. Eene Vrouw
welke boven den leevtyd is , om kinderen ter waereld te brengen , mag geenen jongen Man neemen, vermits deeze , langs dien weg voor de menfehelyke Maetfchappy , wat des' aelvs voortplanting aengaet, geheel nutteloos



DER CFENBAERING. VIII. BOEK. '40f
gemaekt wordt ; maer zy trouwe eenen be-
jaerden Man, tot haere hulp. Uit died
zelvden hoofde bezondigt zich een Jongman , die eene bejaerde Vrouw neemt, zeer grootelyks ; behalven dat zyne kuischheid zeer fpoedig in een ogenfchynlyk gevaer gebracht wordt; en zelden zyn zulke ongelyke Huwe« lyken , zonder verdenking (e)-
Behalven dit is er nog een ander byëinde van het Huwelyk» naemenlyk het beteugelen der ongereegelde begeerten. Om der hoerery ivil, (fchryvt paulus) zal een iegelyk man zyn eigen wyv hebben , en een iegelyk wyv zal haeren eigenen man hebben ; —— indien zy zich niet kunnen onthouden , dat zy trouwen , want het is beeter te trouwen, dan te branden, 1 Cor. VII: 2, 9. Daerom beveelt hy ook , dat de jonge Weduwen huwelyken , 1 Tim. V: 14.
Ondertusfchen moet men de meening van den Apostel wel verftaen , en niet denken , dat men een Huwelyk mag aengaen, met geen ander oogmerk, dan om zyne vleefchelyke lusten te voldoen. Zulk eene ongerymde zeedenleer zou de menfchen , tot den rang
der dieren, veriaegen. Toen paulus
zynen eerften Briev fchreev, aen de Christe« nen te Corinthen , waeren er byzondere omftandigheeden, welke het, voor de Christe-
(O virgihus JEneii. l. VIII. vs. 387— xi. deel, Cc a



4°4 ovrn de zeedenleer
nen zeer zorgelyk maekten , een Huwelyk aen te gaen. Zy waeren , aen geouurige vervolgingen , blootgefteld ; en daerom leert de Apostel , dat het , in de toenmaelige omftandig -eeden , raed -aerner waere , ongehuuwd •te hlyven , op dat iemand niet in verzoeking kou men mogt , van het Christendom , om Vrouw en Kin ieren , te verloochenen. In dien tyd, was het beeter, voor eenen Christen , zich niet , met eene Vrouw en een huisgedn , te bezwaeren. In dien zin , zegt by i Cor. VII: i , het is eenen mensch goed,
geen wyv aen te roeien , verg. vs. 26.
Maer evenwel had iemand de gaev der onthouding niet ; liep hy gevaer', van tot on. tucht te vervallen ; dan moest hy, hoe zorgelyk de tydsömftandigheid ook weezen mogt , een wettig Huwelyk aengaeu. Dit bedoelt de Apostel vs. 2 , wanneer hy fchryvt ; om der hoerery wil. dat is , om de ontucht voor te koomen , zal een iegelyk man
zyn eigen wyv hebben. Uit aenmerking
der toenmaelige tydsömftandigheeden. was het raedzaem , voor Weduwnaers, en Weduwen, buiten het Huwelyk te blyven , vs. 8 ; maer hadden zy de gaev der onthouding niet, dan was het beeter, dat zy trouwden , dan dat zy , door het vuur van vleefchelyke lusten» als het waere brandden , vs. 9. Het gezegde derhalven van den Apostel
i



DER OFENBAERING. VIII. BOEK. 405
ï Cor. VII , het welk, uit de toenmaelige tydsömftandigheeden.» moet verklaerd worden, geevt geenen grond altoos, om te beweeren, dat men een Huwelyk zóu moogen aengatn , alleen met oogmerk, om zyne vleefchelyke lusten te voldoen. — Nog minder mag men zich beroepen, op 1 Tim. V: 14 , daer de Apostel juist het tegendeel leert. Hy was beezig, om timotheus te beveelen, godvruchtige Weduwen , van bekrompene omHandigheeden, te verkiefen , om zeekere lievdeüienften , in de Gemeente , te verrichten , welke het meest voor Vrouwen voegden. Hy wilde, dat daer toe bejaerde Weduwen zouden gekoofen worden , die ten minlt.n den ouderdom van 60 jaeren bereikt hadden, 1 Tim. V: o. Jonge Weduwen moesten , tot deeze dienften, niet gekoofen woraen, vs. 11; deeze wil de Apostel dat huuwelyken zullen , niet enkel ter voldoening aen vleefcheiyke lusten , maer, gelyk hy er uitdrukkelyk by voegt, om kinderen te teelen , vs. 14.
Al het gene., uit de gezegden van den Apostel , voortvloeit , is dit , dat iemand, die zich anderszins , uit hoofde van byzondere omilandigheeden , van het Huwelyk zou moo. gen onthouden, hoe eer zo beeter eene Vrouw moet neemen , wanneer hy de gaev der onthouding niet bezit, en daer door koomt , in verzoeking tot ontucht; al is het, aat hy
xi. deel. Cc 3



40Ö OVER DE ZEED ENLEER
zich, met Vrouw en Kinderen, bezwaerende, zeer groote moeilykheeden zoude op den hals haelen. Gevaer, van tot ontucht te ver¬
vallen , maekt derhalven het Huwelyk noodzaekelyk, ook in zulke bezwaerende omftandigheeden, in welke men er zich van zou kunnen en liever willen onthouden. Een voorbeeld zal de zaek duidelyker maeken. Een Weduwnaer van middelbaere jaeren , die een aen tal kinderen heeft, en geen meerder vermoogen, dan dat hy dezelve ter naeuwer nood kunne opvoeden , mag zich, van een tweede Huwelyk , onthouden , om zich geene meerdere bezwaeren op den hals te haelen , en zyne Kinderen niet te benadeelen ; maer kan hy zich niet onthouden , koomt hy in verzoeking tot ontucht, dan is het hem bee. ter te trouwen, dan te branden. Dan wordt hem het Huwelyk noodzaekelyk ; evenwel niet enkel, om zyne vleefchelyke lusten te voldoen, maer om nog meer Kinderen te teelen en op te voeden.
Menfchen , die, naer omhelfingen , haeken, zonder daer by te bedoelen , Kinderen te gewinnen , en nuttige leeden, voor de Maetfchappy , Gp te voeden , volgen flechts
hunne onreine lusten op. De neiging,
tot den Byflaep, is op zich zelve geene onreine lust. Het Huwelyk is eerlyk onder allen, in het bedde onbevlekt, Hebr. XIII: 4. De
Schep.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 407
Schepper zelvs heeft deeze neiging gelegt, in de natuur van alle menfchen » om hen des te fterker, tot de voortplanting van hun geflacht , op te wekken; maer die neiging wordt onrein, en Gode walgelyk, wanneer zy niet, door reden en Godsdienst, beteugeld, en,
tot het groote doelwit, beftuurd wordt. .
Iemand derhalven , die een Huwelyk aengaet, alleen om zyne vleefchelyke begeerten te voldoen , zonder te denken , aen het wys en weldaedig oogmerk van den Schepper , zondigt baerblykelyk , tegen zynen Maeker ; en te gelyk tegen de Vrouw , welke hy , zonder aen haere meer verheevene beftemming,, te denken , fchandelyk misbruikt , tot een werktuig van zyne laege en onreine drivten. Om nu niet eens te zeggen , dat iemand, die enkel en alleen uit wellust trouwt, onmoogelyk een getrouw Echtgenoot, en goede Vader, weezen kunne.
Het huwelyk, hebben wy gezegt, is eene verbindtenis , welke niet, dan door den
dood , verbrooken wordt. By de oorfpron-
gelyke inftelling van den Echt , heeft God bevoolen, dat Man en Wyv tut één vleesch zyn zullen , Gen. II: 24 ; alzoo dat zy , door het Huwelyk , niet meer twee zyn , maer een vleesch; het gene dan God zaemgevoegt heeft Jcheide de mensch niet; gelyk de Heiland zegt,
11. deel» Cc 4



<p3 over de zeedenleer
Matth. XIX: 6. Den getrouwden , gebied niet ik, maer de heer, dat het Wyv van den Man
niet fcheide, en dat de Man het Wyv niet
verlaete, fchreev paulus i Cor. VII: 10, ii. Dan , over de Echtfcheidingen, zullen wy
vervolgens opzettelyk handelen. Alleen-
lyk heb ik nu nog op te merken, dat een Man van zyne Vrouw , wanneer zy boven den tyd is, van het menfchelyk geflacht voort te planten, en zy geene kinderen meer hebben op te voeden , desweegens niet mag gefcheiden worden. De Vrouw , welke hem en zyn geflacht zo veele dienften beweefen heeft, zy hem vervolgens tot eene hulp , en tot
vertroosting , in zyne klimmende jaeren.
De dood van een der beide Echtgenooten verbreekt alleen den band van het Huwelyk, en de overgebleevene kan , mag , en moet zomtyds, een ander Huwelyk aengaen: Een Wyv, het welk onder den Man Jtaet , is , aen den leevenden man , verbonden , door de Wet; maer , indien de Man gejtorven is , zo is zy vry ge. maekt, van de Wet des mans , (fchryvt paolus) Rom. VII: 2.



der openbaering. VIII. boek. 40?
§• 1031.
Alle menfchen, die het oogmerk van het h ü w e* l y k vervullen kunnen, zyn , tot den echten Staet, niet alleen bevoegd, maer zelvs , op eene gereegelde wys , verplicht; zo dat de zulken alleszins te veröordeeleh zyn, die den On* gehuuwden Staet , uit eene verkeerde Godsdien* Jtigheid, of uit vuile inzichten , te veel ver* heffen.
Ik fpreek van menfchen, die het oogmerk van
het huwelyk vervullen kunnen. Lieden,
van welke het kan beweelen worden, dat zy , tot het Huwelyk, onbekwaem zyn, zyn er niet toe bevoegd. Iemand , zonder duchtig bewys van zyne ongefchiktheid , het genot van het algemeene recht, tot het Huwelyk, te beneemen , zou eene fchreeuwende onrechtvaerdigheid zyn. Maer , het gemelde geval alleen uitgezonderd, is elk, tot het Huwelyk, bevoegd , en zelvs, op eene gereegelde wys , verplicht ; zo dat hy er zich niet van onthouden mooge.
A. Deeze Helling hebben wy, reeds by eene andere gelegenheid , met opzet beweefen ; — om dat God het menfchelyk geflacht wil voortgeplant hebben , en daer toe het Huwelyk verordent heeft ; ooi dat het Hum*
HU deel. Cc j



St.10 OVER DE ZEEDENLEER
lyk Gods eer bevoordert, voor zo ver dact door redelyke fchepfelen worden voortgeteeld, welke hunnen Maeker, op eene verftandige
wys, kunnen verhéerlyken ; om dat het
de Natuur zelve leert, en de fterke neiging , welke wy allen , tot zeekere jaeren gekoomen zynde, gevoelen , om ons geflacht voort te planten , de ftem van God zei ven is , welke ons toeroept, dat wy ons, in het Huwelyk,
begeeveu moeten ; om dat bet Huwelyk.
het welzyn der Maetfchappy bevoordert, door het getal der leeden te onderhouden en te vermeerderen (f).
A. Dan het zal niet ongepast zyn, dit ftuk , uit Redelyke en Euangelifche gronden , wat naeder aen te dringen.
e. De natuurlyke trek, tot vermenging met het andere geflacht, hebben de menfchen, met de dieren , gemeen ; en deeze neiging is de fterkfte van alle , welke, wanneer zy , niet door Reden en Godsdienst, beteugeld en beftuurd wordt, tot de fnoodfte buitenfpoorigheeden overflaet. Maer het Huwelyk , die weldaedige fchikking van den Allerhoogften, om het Menfchelyk Geflacht in ftand te houden en te vermeenigvuldigen, is het alleen , waertoe de wyfe Schepper de menfchen, door deezen fterken trek der natuur, wilde aen-
fpoci-
Cf) U Deel. p. 353-355-



DER OPENBAERING» VIII. BOEK. 411
fpooren. Het Huwelyk gaet gepaerd,
met ontelbaere Jastigheeden , het welk elk, die Kinderen te onderhouden en op te voeden heeft, gereedelyk erkennen zal. De overweeging daer van zou menfchen , die hun gemak en hunne rust beminnen, te rug houden, van zich, met een perfoon van het ander Geflacht, in het Huwelyk te begeeven. Daerom heeft de wyfe Schepper deeze verüeniging, door even zo veele aentrekkelykheeden , willen verzoeten. Nu kan een kuisch en zeedig gedrag, in het Huwelyk, alleen dat verftandig vermaek bevestigen, het welk, uit de aendoening van eene zuivere en onbevlekte lievde, voortvloeit.
Zie daer dan de oogmerken van dien Herken trek der natuur, naer de verëeniging van het ééne geflacht, met het andere ; een Christen daerom befchouwt deeze neiging, met eenen diepen eerbied , als de item van God zeiven , die hem , als in eene verltaenbaere tael toeroept , dat hy zich, in het Huwelyk, begeeven moete.
0. De neiging van alle dieren , om zich , met gelykzoortige van een ander geflacht, te vermengen , leert even zo zichtbaer , dat God de behoudenis van elk een zoort bedoele, als men uit het bewonderenswaerdig maekfel der planten , en derzeiver zaeden , befluiten moet, dat het des Scheppers welbe-
XI. DEEL.



41* OVER DE ZEEDENLEER
haegen zy , dat geen een gedacht der planten
uitlterve. Derhalven is die algemeene ge-
Jykvormigheid , welke men , ten aenzien van die fterke en bykans onwederftaenbatre neiging , by alle dieren , bemerkt , een overtuigend bewys , dat God het menfchelyk geflacht wil onderhouden en voortgeplant hebben. Maer het Huwelyk alleen is het geichikte middel , om het menfchelyk geflac ,t te onderhouden en voort te planten, Gevolgelyk wil God , dat de menfchen zich, in het Huwelyk begeeven zullen.
y. Dit vordert , om die zelvde reden het belang van den SLaet.
Het iiuwELYic, hebben wy zo even gezegt , is het beste middel, ter onderhouding en voortplanting van het menfchelyk geflacht; en derhalven ook ter bevolking van eenen Staet. —ï— Deeze Helling is van het uiterfle gewicht , en dient daerom wat naeder betoogd te worden.
De Huwelyks verbindtenis van éénen Man , met ééhe Vrouw , lticht niet alleen de beste zaemtnieeving , in welke de Echtgenooten eikai der tot hulp zyn , maer zy brengt ook te weeg, dat beide de Ouders zich, met eene teedere zorgvuldigheid , beyveren , om de kinderen, welke zy, voor de hunne, erkennen , op te voeden, en , tot goede Burgers, te vormen. Door het üuwelyk derhalven
ver-



DER OPENB-AERÏNG. VIII. BOEK. 413
Verkrygt de Staet fterke , gezonde, en nut,-
tige inwooners. VerönderfteJlen wy daer
en tegen , dat de menfchen zich , even als de dieren , flechts voor eenigen tyd , by e!kanderen ophielden , allcenlyk om , aen de drivt der natuur , te voldoen. Hoe noodlottig zullen de gevolgen zyn ? Onfe kinders hebben ongelyk langduuriger zorg en oppasfmg noodig , dan de jongen der dieren , die, fpoedig na de geboorte , tot eene genoegzaeme volkoomenbeid, geraeken , orn hutj voedfefte kunnen vinden. De moeders en de jongen der dieren fcheiden zich daerom ook ras, van eikanderen , af. Maer, by de menfchen , hebben de kinders eenen langduurigert byftand der beide Ouderen noodig; hoe veele kinders zouden er derhalven verwaerloosc worden , en geheel verlooren gaen , wanneer de menfchen , even als de dieren , zich alleen verëenigden , om hunne drivten te verzaedigep ?
Niemand zal ontkennen kunnen, dat het Huwelyk niet alleen het beste middel zy , ter vermeerdering van het menfchelyk geflacht, maer ook gepaerd gae, met zeer vee] andere voordeden van onderlinge behu pzaemheid.
Is nu het huwelyk het beste middel, ter bevolking , dan is het ook , voor den Staet van het uiterlte belang; en elk , die een wettig huwelyk aengaet, moet geacht WOrSt. deel.



414 OVER DE ZEEDEN LEER
den, eenen uitneemenden dienst te doen, aeff
den Burgerftaet. De ondervinding leert
ten overvloede , dat Kinders, in ontucht geteeld , zo wel ten aenzien der eerlte noodige bezorging, als inzonderheid ten aenzien van hunne opvoeding , ellendig verzuimd worden. Nu vordert de Staet niet alleen veele, maer ook goede en deugdzaeme Burgers , welke niet, dan door eene gepaste opvoeding , gevormd worden. „ Verftandige Regenten
„ vinden hier de reden tot het ftaeven der „ Itrengfte Wetten , tegen de fchending van „ den Echt. Deeze fchending gaet altoos, ,, met nadeel, gepaerd. Een Staet, die, om,, trent de woeste drivten , omtrent de hoe,, rery en andere buitenfpoorigheeden , al te ,, toegeevende is, ibaft zich zeiven , en ,
,, kent zyne waere voordeden niet.
„ Gaeve God, dat het Huwelyk , van allen, „ heilig wierdt gehouden ! dan zou de Staet „ er meer kinders door verkrygen, en het „ gemeene welzyn zou er beeter door be„ voorderd worden" (g).
Om deeze zelvde reden , is het een gelukkig teeken , voor den Staet , wanneer de Huwelyken vermeenigvuldigd worden ; en de vermindering der Huwelyken heeft de allerverdervelykfte gevolgen , voor de Maetfchap-
py*
Cs) suszmilch f. c. I Detl. p. 147, G73.



DER 0?INBAERING. VIII. BOEK. 415
jry. Daer de Huwelyken vermeerderen r
vermeerdert ook het aenta] van goede Burgeren ; maer daer zy verminderen, verminden ook het getal der kinderen , immers der zulken, die behoorlyk verzorgd en opgevoed worden.
Wanneer het Huwelyk in verval geraekt, en , van veelen , gefchuuwd wordt , is het een teeken , dat het bederv der zeeden , tot eene aenmerkelyke hoogte, geklommen zy. — De zeeden van het vrouwelyk geflacht kunnen zo buitenfpoorig worden, dat een verftandig en deugdzaem man huiverig worde, voor het Huwelyk; ook kan de pracht en de ydelheid der vrouwen zo veele uitgaeven vorderen, dat de mannen er tegen op zien. Maer voornaemenlyk ligt de fchuld , in dit geval, by de mannen. Zommige gewennen zich, al zeer vroeg , aen eene ontuchtige levenswys , en worden daer door , , van het Huwelyk, afkeerig; zelvs bqfpotten zy hunne tydgenooten, die zich, met een huisgezin, be. zwaeren. Anderen zyn er te lui toe, en bereekenen , dat zy , buiten het Huwelyk , een gemakkelyker en onbezorgder leeven kunnen hebben. —— Om nu niet te fpreeken van zulken, die zich, door eene buitenfpoorige levenswys , en het beloopen van vuile ziekten , zodaenig verzwakken , dat zy, wanneer zy zich ten laetften in het Huwelyk be-
XI. ÖEEU



t^lS OVER DE ZEE J3ENLEEB
geeven , geene of zeer gebrekkige Kinderen verwekken.
Het belang van den Staet vordert daerom , dat de ontuchtigheeden , zo veel moogelyk , geweerd , en de Huwelyken aengemoedigd
worden. ■ Dit hebben ook verftandige
Staetkundigen en Regenten al over lang begreepen. „ Te Sparta werden zy , die wei„ gerden te huuwen , genoegzaem voor eer-
loos verklaerd. — Ook waeren voor hun, „ die zich te laet of kwalyk , in het Huwe-
lyk , begaeven , ftraffen ingefteld, waer
aen ook die geenen onderheevig waeren , „ die , in plaets van in een deugdzaem ge.
flacht te trouwen , naer zulke zochten , „ die den meesten rykdom bezaeten" (h). By de Romeinen, werden , door de Leges Julice en Eapia Poppeo , ftraffen gefteld , op het verachten van het Huwelyk , en belooningen , op den Echten Staet. Zy, die gehuuwd waeren , verkreegen voorrechten , en zy , die de meeste kinderen hadden , genooten de grootfte voorrechten 0). Ondertusfchen was het bederv der zeeden te heerfchende geworden , dan dat deeze verftandige verordening eenig voordeel konde aenbrengen. Hier by kwam nog de gemakkelykheid der
echt-
(&) menard Les Mceurs & les ufages des Grecs. p. 306. (.i) montssquieux L'lijprit des Loix. L. 1, c. 23.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 4.I7
eChtfcheiding van dien tyd. Behaegde een „ man niet, aen eene ryke Romeinfche Das, me, het ftondt haer vry, hem te verlaeten, en eenen anderen te zoeken. Men 5, heeft voorbeelden gehad , dat ééne vrouw , „ binnen een maend tyds , met tienenërlei mannen , trouwde. De ydelheid , heerszucht, en moetwil, der Romeinfche vrou-
wen, was toen ten top gereefen. Het
5} mannelyk geflacht was ook "niet veel bee,, ter , en aen wellust en ondeugd overgegee„ ven. De hoerery ftrekte de jeugd tot geene ,, fchande. Het was geöorloovd, openlyk
„ meesteresfen te onderhouden» Had au-
„ güstüs zich , van hardere dwangmiddelen , 5, tot het Huwelyk, willen bedienen, dan „ zou hy moogelyk een' opftand, of zaemen„ zweering, te vreefen gehad hebben" (&)• De Mahumedaenfche Wet verplicht elk, tot het huwelyk, en de ongehuuwde Staec wordt daer in aengemerkt , als ftrydig , met de Wet der Natuur , en het oogmerk van den Schepper.
S. Het Huwelyk heeft zo veele zoetigheeden en voordeden , dat elk er toe behoorde uitgelokt te worden ; en er is geen ander middel, • het welk de aerdfche gelukzaeligheid van eenen mensch zo zeer kan bevoorderen. —
(t) SUS2M11CH 1. C. p. 679, ^So.
XI. DEEL. Dd



4l3 07ER »E ZEEDENLEER
„ Kan er iets aengenaemer en itreelender, „ voor eenen man , zyn , dan dat hy, aen „ een voorwerp , dat hy, met de teederfie „ lievde , bemint , door eenen geheiligden 9J band , voor altoos verbonden is ? terwyl „ die gezellin zyner jeugd , Zyne lievde -t met „ de hoogfte tederheid , beantwoordt. Afge„ mat, door de moeilykheeden van zyn be„ roep, verkwikt hy zich in de armen der 3, lievde. Geene kcaegingen van een onge„ fteid gewisfen vergallen zyne geneugten ;
5, zyn wellust is vlekkeloos. Treft hem
„ een ramp , hy hoort de zoetfte troostre„ denen, uit den mond zyner lotvriendinnen
„ voortvloeien. Ziet hy van verre een
s, dreigend ongeluk, het voorwerp zyner tee„ derheid ftaet hem , met verftandige raedgee„ vingen, by. Wordt hy, door de hand „ der Godheid, gezeegend , dan klimmen „ hunne dankzeggingen , van het aitaer hun„ ner verëenigde harten , tot voor het aen»> gezicht van den God der lievde. — Zo zien 3, zy hunne daegen , onder het beftendig genot van weezenlyke genoegens , als een „ zachte ftroom , voortrollen" Cl).
Het is waer, het Huwelyk brengt, vooral by de onderhouding en opvoeding van Kin-
de-
(')belmmi Algem. fadtrl. Letter oef, III Heek
2 Stul. p. 220, 277,



DER OPENBAERINÖ. VIIJ. BOEK", 4lp
deren , zeer veele lasten en moeilykbeeden meede ; ook ontbreekt het meenigmaelen niet aen verdrietlykheeden ; dan men herïnnere zich , dat de opvoeding van Kinderen, byzonder wanneer zy gelukkig flaegt, ontelbaere genoegens verfchaffe. Een wyfe zoon verblydt den Vader, Spreuk. X: i. Voor het overige, is er niets volmaekt, op aerde , en men zou te vergeevsch zoeken , naer een beftendig geluk , het welk niet gepaerd gaet, met verdrietlykheeden.
Men zegge niet, het Huwelyk begint doorgaens , met eene zoort van bedwelming ; de tederheid, welke men , voor zyne Vronw , gevoelt, vermindert van dag tot dag ; men wordt, aen haer gewoon , en , binnen korten, is zy ons onverfchillig; vooral, wanneer zy oud wordt, en haere aenvalligheid verloeren heeft. Geheel anders denkt een Chris¬
ten ; zyne Huwelykslievde vloeit voort, uit de zuiverfte beginfelen; het is geen groove dierlyke drivt, noch enkel uitwendige fchoonheid , welke hem aenzet, om zyne Vrouw te beminnen ; maer hy befchouwt het voorwerp zyner lievde , als een beminnelyk fchepfel , met het welk hy, uit hoofde van haere zeedenlyke fchoonheid , kan gelukkig zyn. Uit deeze befchouwing, wordt de zuiverfte hoogüchting gebooren, en een gevestigd voorneemen, om, met haer, in liev en leed 3 si. deel. Dd 3



423 OVER DE ZEEDENLEER
te deelen. Zou nu het verloop des tyds deeze edele gevoelens , welke hy , met zich , ten Huwelyk brengt, kunnen uitroeien ? Jn tegendeel zyne lievde vermeerdert, van dag tot dag ; hoe meer hy zyne Echtgenoote , in de gevallen , leert kennen , hoe meer hy haere beminnelyke hoedaenigheeden , welke zy, en als Vrouw, en als Moeder , openbaer maekt, bewondert ; en het afneemen der uitwendige fchoonheid wordt rykelyk vergoed , door de meer en meer toeneemende bekoorlykheeden der ziel.
Er is nimmer een fchoone zoomer, zonder eenen donkeren dag. Zo hebben ook de Echtgenooten hunne verdrietlykheeden; maer is iemand, die ongehuuwd blyvt, ook niet blootgefteld, voor tegenfpoeden ? en zal een maa, ten dage van tegenfpoed, niet meer vertroosting vinden, by eene verftandige en deugdzaeme Echtgenoote , dan in een eenzaem
huis? Er ontftaen wel eens, tusfchen de
beste Echtgenooten , kleine twisten ; maer deeze werken meede, om het genoegen, van achteren , te vergrooten. De grami'chap der verlievden is eene verleevending der lievde. —• Er zyn ongelukkige Huwelyken ; en niemand is meer te beklaegen, dan die, door eene kwaedaertige Vrouw, gefolterd werdt. De kyvagien eener Vrouw zyn, als een gejlaedig aruipen, Spreuk. XIX: 13. Het is beeter te
W00'



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 42I
woonen , op een hoek des daks, dan met eene Kyv'dchtige huisvrouw, en dat in een huis van gezelfchap, Spreuk. XXI: 9. Het is beeter te woonen , in een woest land , dan by eene kyv* achtige en toornige huisvrouw , Spreuk. XXI: 19. Maer, om dat zommige menfchen ondeugend zyn , moeten zy het daerom alle zyn ? Slechte Huwelyken zyn doorgaens de gevolgen der jeugdige onbedachtzaemheid. Hoe meenig een Huwelyk wordt er aengegaen, zonder ryp overleg, en zonder de perfoon , met welke men de meest aengeleegene verbindtenis fluit, genoegzaem te kennen ? Hoe meenig een Huwelyk is er, uit redenloofe drivt , of uit laege baetzucht, aengegaen , zonder verftand , deugd , en eenftemmigheid van gemoederen , in aenmerking te neemen ? en hoe kan het anders zyn , of dergeiyke Huwelyken moeten flecht uitvallen ?
£. Eindelyk beroepen wy ons , op de Heilige Schrivten, welke het Huwelyk aenpryfen , als het beste middel, om het geluk van byzondere perfoonen , en van de geheele
Maetfchappy, te bevoorderen. Wie eene
Vrouw gevonden heeft , (zegt sa lom0) heeft eene goede zaek gevonden, en hy heeft een weU gevallen getrokken van den heer , Spreuk. XVIII: 22. Huis en goed is eene erve van de Vaderen , maer eene verjiandige Vrouw is van den heer , Spreuk. XIX: I4. —— Het xi. peel Dd 3



4.22 OVER DE ZEEDENLEER
Huwelyk is het van God verordineerde middel , om het menfchelyk geflacht in ftand te houden , en te vermeerderen , Gen. I: 28. — Onfe Goddelyke Verlosfer heeft, door het by woonen van een Bruiloftsfeest, alwaer Hy zelvs een wonderwerk verrichtte , om de onfchuldige vreugde te onderhouden, het Huwelyk , met zyne hooge goedkeuring , plechtig vereert, Joh. II: Ook heeft Hy de inftelling van het Huwelyk herhaelt, en op nieuw bevestigt, Matth. XIX: 4-6. Met dezelvde hoogachting , hebben ook de Apostelen het Huwelyk befchouwt. petrus is getrouwd geweest, Matth. XVIII: 14. Van de overige Apostelen, berichten de Ouden, dat zy allen, paulus en joannes uitgezonderd , in den echten ftaet, geleevt hebben (m). Evenwel verklaerde paulus , dat hy zo wel het recht had, als de andere Apostelen , om eene Christen vrouw te neemen , ten einde hem , op zyne moeilyke reifen, te vergezellen, 1 Cor. IX: 5,6. Zelvs telt hy het verbod van te huwelyken, onder de leeringen der duivelen, 1 Tim. IV: 1-3. Ook waeren de Opzieners der Gemeenten , ten tyde der Apostelen, gehuuwde perfoonen, 1 Tim. III: 2. Tit. I: 6. In de tweede Eeuw, hebben polycarpus, justyn de
Mar*
(m) wolfiusCw<s miof. ad 1 Cor, VII: 7,



DER OPENBAERÏNG. VIII. BOEK. 423
Martelaer, athenagoras, en andere Kerkvaders , in hunne Verweerfchrivten , verklaert, dat de Christenen zich onthielden, van alle ontüchtigheeden, en zich , in het Huwelyk begaeven , om Kinderen te gewinnen («).
B. Het gene wy tot dus verre hebben bygebracht, zal genoeg zyn , om te betoogen, dat, alle menfchen , die aen het oogmerk vaa het Huwelyk voldoen kunnen , niet alleen bevoegd , maer zelvs verplicht zyn , zich in den Echten ftaet te begeeven. Maer evenwel deeze verplichting is zo algemeen niet, dat zy ganfchelyk geene uitzondering dulden zoude. Daerom hebben wy er bygevoegd, dat alle menfchen , op eene gereegelde wys, tot het Huwelyk verplicht zyn.
Te weeten deeze verplichting houdt dan op, wanneer men zyne byzondere omftandigheeden zorgvuldig nagaet , en, by eene onzydige beproeving , waerneemt , dat men , zonder zyne overige plichten te benadeelen , geen Huwelyk kan aengaen. In zulk een geval, beyvert zich een Christen , om de neiging der natuur, op eene verftandige en Godvruchtige wys, tegen te ftaen, en te overwinnen.
„ Perfoonen , die geene toereikende midde„ lcn be^itten, die, van hun beroep ter
(n) CenturUt. Magdcburg. Cttit. V. p. 437. SI. OEKL. Dd 4



4-2-j- OVER. DE ZEEDÉKLSER
„ naeuwer nood , beftaen kunnen , en gevol„ gelyk niet in ftaet zyn , om kinderen op
„ te voeden ; of menfchen , die, uit
„ hoofde van hun beroep , te waeter of te
land omreifen , en daer door buiten ftaet „ zyn ? om een huisgezin te beftuurén ; en „ dergelyken zyn, van de verplichting tot het
Huwelyk , ontllaegen" (o). — Het zoude de dwaesheid zelvs weezen, wanneer een jongman , aen een Huwelyk, dacht, die zich en den zynen niet anders, dan den honger, be> looven kon , en den Burgerftaet , met beede-
laers, bezwaeren zoude. Een Weduw*
naer kan , door zyne omftandigheeden , of om het nut van zyne Kinderen , te bevoorderen , van het Huwelyk., wederhouden wof den.
De zaek van het Huwelyk is van meer gewicht, en de verplichting tot het zelve, veej grooter, dan men over het al gemeen fchynt te denken. Elk daerom , die buiten den Echt leevt, vraege zich zeiven onpartydig af, af hy in het geval zy , dat hy , door het aengaen van een Huwelyk , andere en ho.ogere plichten zou moeten benadeelen. Buiten dit geval, is niemand , van dc verplichting , tot het Huwelyk, ontllaegen.
B) Het heeft derhalven geen betoog noodig,
(e) Boten II Deel. p. 355.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 485
dig , dat zulken alleszins te veröordeelen zyn , 4ie den ongehuüwden staet , uit eene verkeerde Godsdienpgheid, of uit vuile inzichten , te veel verheffen.
Het heeft ondertusfchen nimmer ontbroo* ken , aen zonderlinge vernuften , die het Huwelyk afgeraeden , en , tegen de vrouwelyke kunne, op de allerlompfte en haetelykfte wys, uitgevaeren hebben- „ socrates , de on„ gelukkige Echtgenoot, en verdachte vriend
zyner jonge leerlingen , is de eerfte deezer „ Huwelyks vyanden. Op hem volgt eene
geheele reeks, deels duistere , deels be-
„ roemde mannen" O). Dan bepaelen
wy ons, tot de Christenen.
De zogenaemde Gnostieken zochten den oorfprong van het zeedenlyk bederv , in de ftof, of in het menfchelyk lichaem. Uit dit beginfel veroordeelden zy het Huwelyk , als het middel , waer door de oorzaek van het kwaed werdt voortgeplant. Zelvs liet zich justyn de Martelaer , die, in de tweede Eeuw gebloeit heeft , zo ver vervoeren , van te beweeren , dat het Huwelyk naeuw
lyks onzondig waere (q). Het duurde
niet lang , of men begon den ongehuüwden liaet aen te merken', als een noodzaekelyk
Cp) mille r 1. c. VIII Deel. p. au.
(5) barueyrac Morele des Peres. 0 2.
SI. deel, Dd 5



4.26" OVER DE ZEEDENLEER
vereischte in Kerkelyke Perfoonen (r). Evenwel ontbrak het niet aen de zulken , die zich" hier tegen mannelyk verzetten. Toen penytos , een Bisfchop op Creta , reeds in de" tweede Eeuw, den ongehuüwden ftaet, door eene Wet , wilde invoeren , verzette er zich dionysius, Bisfchop van Corinthen, tegen (s). In de Kerkvergaedering van Nicea, gehouden in het jaer 325 , drongen zomraige leeden, op dit ftuk; maer paphk utus , Bisfchop in Egypten, bracht te weeg, dat ieder zyne vryheid gelaeten wierdt (t). Dit had ten gevolge , dat de meeste Kerkelyken , in de vierde Eeuw , gehuuwd waeren f»
Evenwel begon men , ter dier tyd , reeds gunftig te denken, over den ongehuüwden ftaet der Kerkelyken, en den weg te baenen,
om den zeiven in te voeren. Er was niet
alleen een aental van Munniken en Kloosterlingen , van welke veelen, tot Kerkelyke bedieningen , gekoofen werden ; maer men verbeeldde zich ook, dat de ongehuuwde ftaet zuiverer en heiliger weezen zoude. Vooral beriep men zich , op de Priesters , onder de
ou-
CO chemmtibs Examen Cone, Trid. V. iii. calixtus de Conjugüs Clericorum.
CO eusebius Ilijl. Eccl. I. iv. c. 23.
CO socrates Hifi, Eccl, L l c. 11. sozoMENUs m. £ccl. 1. i. c. 23. '
CO hiïronïmus contra vigHumthjh,



33 ER OPENBAERING. VIII. BOEK. 427
oude huishouding , die zich , geduurende den heiligen dienst, van hunne Echtgenooten afzonderden ; en daer uit wilde men afleiden, dat de Priesters der Christenen , die geduurig , in den heiligen dienst, beezig zyn , zich altoos , van het Huwelyk, behoorden te onthouden (v).
Eindelyk verftoutte zich de Paus smicius, die in het jaer 385 , tot Bisfchop van Rome, verheeven werdt, den Kerkelyken het Hu« welyk te verbieden , beroepende zich, op het zeggen van paulus, die in het vleesch zyn, kunnen Gode niet behaegen, Rom. VIII: 8. In de vyfde Eeuw werdt deeze Wet, door innocentius , vernieuwd en bevestigd; offchoon dezelve geenszins algemeen onderhouden wierdt, daer het niet ontbreekt, aen voorbeelden van Bisfchoppen , die getrouwd waeren (w). Maer, op het einde der zesde Eeuw , werdt het Huwelyk , in eene Kerk. vergaedering te Rome, onder Paus gregor t u s, allen Kerkelyken, zonder onderfcheid, volltrektelyk verbooden, onder bedreiging van den ban ; zo dat niemand, tot eene Kerkelyke bediening, zelvs niet van OnderDiacon , mogt bevoordérd worden, zonder gelovte van onthouding; alleenlyk werden zy
(v) ambrosius de Oflc. 1. I. c. 50. (w) calixtus de conjugio Ciencorum,
E-ï, deel,



428 OVER DE ZEEDENLEER
geduld , die reeds zonder zulk eene gelovte
waeren aengenoomen (V) . Langs deeze^
weg, is de ongehuuwde ftaet der Geestelykheid, in de Westerfche Kerk, algemeen geworden. De beruchte ruardus tapi»er ging , ten tyde der Hervorming , zo verre, dat hy onbefchaemd genoeg waere, van te zeggen, het waere voor de Kerk draeglyker, dat een Priester een paer honderd byzitten , dan dat hy eene wettige vrouw, hadde (y).
Dan hoe duidelyk deeze leer ftrydig zy, en met het recht der Natuur, en met de' Goddeiyke Openbaering, meenen evenwel de Roomschgezinden eenig bewys te kunnen bybrengen.
A Men beroept zich, op het zeggen van den Heiland, Matth. XIX: u , l2: daer zyn gejneedenen , die uit moeders lyve alzoo g(booren zyn , en daer zyn gejneedenen , die van de men. Jchen gejneeden zyn , en daer zyn gejneedenen , die zich zeiven gejneeden hebben, om het Koningryk der hemelen ; dat is, die zich, van het Huwelyk , onthouden , om des te meer onbelemmerd te zyn , in de uitbreiding van myn Koningryk, die dit vatten kan, vatte het. Deeze plaets bewyst niets meer, dan dat iemand, die de gaev der onthoudmg heeft, beeter doe
het
(*) GREGORIU9 Epifl. I. I. Eplfl. 44. 1. UI. Epifi. j4,
(y) BefchryyiKg van Enckhuifen. p. 18.



DER OPENBAERINÖ. VIII. BOEK. 429
het Huwelyk na te laeten , wanneer de belangen van christus Koningryk , of andere byzondere omftandigheeden , zulks vereifchen. De Verlosfer leert geenszins, dat een dienaer van het Euangelie , in gewoone omftandigheeden, tot den ongehuüwden ftaet,
moet gedwongen worden. Zelvs is deeze
plaets, tegen de Roomschgezinden , daer de Heiland er by voegt; die dit vatten kan, vatte het ; dat is , die de gaev der onthouding heeft, onthoude zich, in het bepaelde geval, van het Huwelyk. Derhalven laet hy , aen de dienaeren des Woords, ook zelvs in zulke omftandigheeden, in welke de ongehuuwde ftaet raedzaemer was, eene volkoomene vryheid, om zich , wanneer zy de gaev der onthouding niet hebben , in den Echt te begeeven.
Men zegge niet, dat het Huwelyk de Kerkelyken altoos belemmere, in de uitbreiding van christus Koningryk. Immers paulus begreep het geheel anders, daer, hy in eenen Opziener vereischt; dat hy zyn eigen huis wel regeere , en zyne kinderen in onderdaenigheid houde , 1 Tim. III: 4.
B. De Apostel pryst de onthouding aen,
1 Cor. VII: 1, 8. Maer de zaek moet
verklaerd worden , uit de toenmaelige omftandigheeden , welke het, voor de Christenen , zorgelyk maekten , een Huwelyk aen
XI. DEEL.



4$0 OVER DE ZEEDENLEEH.
tc gaen , zo dat het, voor dien tyd , raedzaemer waere ongetrouwd te biyven. Had iemand ondertusfchen de gaev der onthouding niet, dan moest hy, hoe eer zo beeter, eene echtgenoote zoeken, om niet, tot vuile ontucht, te vervallen (z). Aen den Ongehuüwden ftaet der Roomfche Geestelykheid heeft paulus zeekerlyk niet gedacht; daer hy het verbieden van het Huwelyk telt, onder de leeringen der duivelen, i Tim. IV: 1-3.
C. Byzonder beroept men zich, op de les van paulus , 1 Cor. VII: 5: onttrekt u malkanderen niet, het zy dan met beider toejtemming , voor eenen tyd , op dat gy u, tot vas. ten en bidden , moogt verleedigen. Moesten zich nu de gemecne Christenen , zegt men , wanneer zy bidden zouden, van hunne vrouwen onthouden , dan moeten de Kerkelyken altoos , in onthouding , ieeven, daer het bidden hun geduurig werk is.
Maer ziet men dan niet, dat de Apostel fpreeke, van een geheel byzonder gebed, het welk , met vasten , gepaerd ging, en , op eene meer plechtige wys , gefchiede ? De Christenen moeten bidden zonder ophouden, 1 Thesf. V: ij ; wanneer nu het gebed op zich zelvs eene onthouding van de echtelyke by wooning vorderde, zouden Christen Echtge-
(z) Buyen %. 1030,



DER OFENBAERÏNG. VIII. BOEK. 43 ï
genooten zich altoos onthouden moeten. — Ziet men niet, dat de Apostel, tot dit onttrekken , de vrywiilige toeftemming der beide Echtgenooten, vordere, en derhalven de onthouding , zonder die toeftemming , voor on? geöorloovd verklaere ? Ziet men niet , dat hy die onttrekking, voor .zeer gevaerlyk houde, en alleen , voor eenen korten tyd, toeftae ? Ziet men niet, dat hy de gaev der onthouding , in zulk een geval , verönderftelle, daer hy er aenftonds op volgen laet ; koomt wederom by een , op dat de Satan u niet verzoeke , om dat gy u niet kunt onthouden ?
D. Het armhartig .bewys van den Paus siRicius is naeuwlyks wederlegging , waerdig. Die in het vleesch zyn , (zegt pau¬
lus) kunnen Gode niet behaegen , Rom. VIII: 8. Maer, indien daerom het Huwelyk der Kerkelyken ongeöorloovd was , dan moesten zich alle menfchen , zouden zy Gode behacgen, daer van onthouden. Toen paulus deeze woorden fchreev, heeft hy niet gedacht aen het wettig. Huwelyk ; maer in tegendeel aen zulken, , die , ftrydig met het oogmerk van het .Huwelyk , aen hunne boofe lusten den losfen teugel vieren. . Wy moogen- derhalven het befluit opmae» ken, dat de Wet der Roomfche Kerk, welke het Huwelyk acn haere Geestelyken verbiedt, en met de reden , en den Godsdienst» ken-
XI. DElit,.



432 OVER DÈ ZEEDENLEER
nelyk ftrydig zy (a). — „ Stondt de Room' „ fche Kerk den echtteloofen ftaet alleen toe,
keurde zy dien goed , omtrent hen , die „ zich, ten dienfte van den Godsdienst, heel „ byzonder willen wyën , en liet zy hun de „ vryheid , als dan te trouwen , zo drae hun „ de natuur eene verdere en langere onthou„ ding onraogelyk, of ten minften zeer moei-
lyk maekte; dan zouden wy zo billyk zyns „ en haer deswegen niet de geriDgfte verwy„ ten doen. Maer , nu zy den Kerkelyken „ het Huwelyk volftrekt verbiedt, en ontel„ baere andere perfoonen , in die jaeren , dat „ zy nog niet eens in ftaet zyn , zich, ge„ duurende hun leeven , tot iets te verbin*
den, het welk zy nog niet eens kennen ; „ ik zwyg dan, dat zy te vooren zouden „ weeten, of het hun ooit moogelyk zyn „ zal, hunne overhaeste en afgeperste be„ lovte te vervullen ; nu zy menfchen, die „ eens ?.ulk eene onbezonnene gelovte gedaen s, hebben , niet vergunt, dezelve , hoe wei„ nig zy ze ook kunnen houden , weder te „ verbreeken; dan moet men, met luider „ ftem , tegen deezen onnatuurlyken Gewee„ tensdwang , tegen deeze geweldige Tyran*
(a) voetius Polit. Ecdef. Tom. III. p. 704— spanheim oper. Tom. 11. Col. 897. chamierus Panftr. CaihoU Tom. III, p, 271.334,



des OPENBAK1UNO. VIII. B0ES. 433
>» tiy , getuigen , en ze , als eene der groot„ fte zonden, openlyk te boek ilellen; en moet ,, men ze, als de grootfte onrechtvaerdigheid, „ tegen zo veele duizenden gedvvongene offers, „ als eene onrechtvaerdigheid , tegen het „ menschdom, en als eene openbaere zonde , Si tegen het recht der Natuur , en de leer „ der Heilige Schrivt , vry beftraifen" O).
Dat het, voor het overige , a 1 Ierfcbande» lykst zy, en tevens allerverdervelykst , voor de geheele Maetfchappy , het Huwelyk , uit vuile inzichten , om des te onbelemmerder zyne ongereegelde lusten te voldoen , te verfmaeden , heeft geen naeder betoog noodig.
§. 1032.
Wy gaen voort, tot de plichten, welke de Christenen , zo by liet aengaen van een huweltk , als wanneer zy in den Echten Staet verbonden zyn , te betrachten hebben.
Het is niat genoeg , dat men een huwelyk: aengae , en aen het hoofdoogmerk daer van beantwoorde , door Kinderen te teelen en op te voeden ; maer een Christen moet zeer bedachtzaem zyn , by hec kiefen van eene wederhelvt ; hy moet deeze allergewichtigfte
(b) MILLER 1. c. VIII Deel. p. 222, 223. XI. DEEL. Ee



434 OVEK DE ZEEDENIEER
verbindtenis, in Gods vrees , onderneemen, en in den, Echten ftaet, met eene Vrouw \ wettig verëenigd zynde , moeten beide Man en Vrouw zich zorgvuldig gedraegen , naer die heilzaeme wetten , welke het Euangelie hun heeft voorgefchreeven.
Al dikwyls is het fluiten van een Echt-verbond , by jonge lieden , flechts een werk der hartstochten, en meenigmaelen ondervinden zy zeer fpoedig de treurige gevolgen van hunne onbedachtzaemheid en overhaesting • gevolgen, welke des te akeliger zyn, om dat het kwaed onherftelbaer is, en gemeenlyk van dag tot dag vermeerdert. Hier van daen koo» men zo veele ongelukkige Huwelyken , en bcklaegen zich veelen, over hunnen trouwdag. fiier zyn de kara!aers der pchtge,
nooten zo wyd uit een loopende , dat zy elkanderen niet verdraegen kunnen ; daer verkoelt de drivt der lievde, door den hongeren het gebrek , en verandert, met den tyd ,
m haet en afkeer. Hoe veel verdriet is
er onder de zon , het welk, uit eene onbedachtzaeme Echt - verbindtenis , oorfprongelyk is? •
Wy willen daerom eerst wat naeder aenwy. fen , hoe Christenen , die zich, in den Echten ftaet, begeeven willen , zich, voor het aengaen van een Huwelyk , te gedraegen hebben, om'daer na de plichten voor te ftellen ,
wel-



der ofenbaering. VIII. boek. 433
Welke zy, in den Echt verëenigd zynde, jegens eikanderen te betrachten hebben.
§• 1033.
I. Het Huwelyk is eene aller gewichtig JU ondetneeming , van welke ens tydelyk geluk meeren» deels afhangt; gevolgelyk is er niets noodzaekelyker , dan dat men , voorneemens zynde + zich in den Echt te hegeeven , zeer bedachtzaem zy , in de keus van het voorwerp , met welke men zich vere'enigen zal. Daer te boven behoort men deeze hoogst aengeleegene zaek , zo by de verlooving t als by het voltrekken van het iiüWEL yk , in de vrees van God, en op eene wettige wys, te onderneemen.
Het eerfte begin , gelyk in alle andere onderneemingen , zo ook byzonder in het huwelyk, moet het Gebed zyn. Een
Christen, die zich , in het Huwelyk, begeeven wil, zal geenen den minften ftap doen , zonder zynen Hemelichen Vader, om wysheid en zeegen , gefmeekt te hebben. Trouwens , gelyk Gods Voorzienigheid de lotgevallen van alle menfchen beituurt , zo heeft zy ook eenen byzonderen invloed, op het huwelyk , van het welk ons wel of kwalyk gaen, in de waereld, veelszins afhangt. Daer te boven is er geene onderneeming, by welke
xi. deel. Ee a



43 OVER DE ZEEDENLEER
wy zo veel gevaer loopen , om , door het geweld van onfe hartstochten , misleid te worden ,. als by het aengaen van een huwelyk. Toen isaac zich in den Echt begeeven zoude, vertrouwde zyn Vader abrnaham , dat de heer, de God des hemels zynen Engel zenden zoude, om den weg van zynen knecht, die eene Vrouwe, uit zyne maegfchap, zoeken moest, voorfpoedig te maeken , Gen. XXIV: 7 ; de knecht, by de Stad nahors , gekoomen zynde, zeide biddende : heer, God mynes heeren abrahams, doe fe my toch heeden ontmoeten, en doe weldaedigheid, by abraham mynen heer. Gen. XXIV: 12 ; en toen de knecht , met de Vrouw, wederkeerde , was 1 s a a c uitgegaen, om te bidden in het veld, tegen het naeken van den avond , Gen. XXIV: 63.
Onder een herhaeld en geloovig bidden , moeten Christenen , zo in het kiefen van eene Wederhelvt, als by de Verlooving , en het voltrekken van het Huwelyk, verftandig en Godvruchtig te werk gaen. K. De eerlte zorg verkeert , omtrent het
kiefen van eene Wederhelvt. De onbedacht-
zaemheid is , in alle gevallen , zeer gevaerlyk , maer, in geene zaek van het menfchelyk leeven , meer gevaerlyk , dan in het kiefen van een voorwerp, met het welk men zich, door het huwelyk , zal verüenigen.
Van



der openbaerïng. VIII. boek. 437
Van deeze keus, hangt ons geluk , of ongeluk , in deeze waereld , meerendeels af. Men gaet, door het huwklyk, eene allerbelangrykfte verbindtenis aen , welke niet , dan door den dood van één der beide Echtgenooten, geëindigd wordt, en welkers treurige gevolgen, wanneer de zaek ongelukkig uitvalt , niet kunnen bereekend noch overzien worden.
Een Christen , die , in dit hoogst aengeleegen geval, verftandij en Godvruchtig te werk gaet , zal , by het kiefen van eene wederhelvt , zulken perfoon , onder alle de overige menfchen , uitzoeken , waer meede hy waerfchynlyk hoopen kan , dat hy gelukkig leeven , en de meeDigvuldige plichten , tot welke hy, door het huwelyk, verbonden werdt, op de beste wys , zal kunnen vervullen.
Het is veel moeilyker eene goede keus te doen , dan men ; over het algemeen , fchynt te denken. Daerom zeide marcus au relius, dat „ zo het verftand van alle Wys,, geeren te zaemen gefmolten en als op één
gepakt waere, zy alle te zaemen niet in ,, Haet zouden zyn , om eenen onfeilbaeren „ raed te geeven , tot een goed en volmaekt
Huwelyk" (c). Althans iemand , die ge-
(«J PirhandtUngcn van hit Get.uulfikap jLreant Uberttles mus. I Deel. p. uy.
xi, deel. Ee 3



433 OVER DE ZEEDENEEER
lukkig in den Echt leevt, behoort deezen zeegen , als eene weldaedige beftuuring der Voorzienigheid, met dankbaerheid , te eerbiedigen. Huis en goed is eene erve van de Vaderen ; maer eene verstandige Vrouw is van den heer, Spreuk. XVIII: 14.
Wy vergenoegen ons, met, in het alge. meen , de voornaemfte zaeken op te geeven , welke men , by het kiefen van eene wederhelvt, zorgvuldig heeft in acht te neemen. A. Het eerfte , het welk in aenmerking
koomt , is verjta?id en deugd. Hoe zal
een man gelukkig zyn, met eene onnoofele Vrouw , welke niet in ftaet is , om hem , in moeilyke zaeken , eenigen raed te geeven , in droevheid , te vertroosten , en zelvs niet om de huisfelyke beezigheeden , welke voor haere reekening leggen , waer te neemen ? Eene fchoone Vrouw , welke van de reden afwykt, is eene gouden bagge in een varkens fnuit , Spreuk. XI: 22. Hoe zeer zyn de verftandige abiga ils te beklaegen , welker mannen, aen nabal, indwaesheid, gelyk zyn ? 1 Sam. XXV: 25. — Er kan geene waere en beftendige Vriendfchap weezen, zonder Deugd (d). Maer het huwelïk is de aliernaeuwfte en meest vertrouwelyke zoort van Vriendfchap. Hoe hoogst noodzaekelyk is het dan , by het
kia-
Lji) X Dsel, p, s?2—.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 439
kiefen van een wederhelvt , op Deugd en Godsvrucht te zien ? Voeg er by, dat het huweiyk den allergewichtigften invloed heeft, niet alleen op het tydelyk en eeuwig welzyn der beide Echtgenooten , maer ook op dat van hunne Kinderen. Maer wat is te wachten , van eenen Man , die geenen Godsdienst heeft, en van eene Vrouw , welke, aen de ondeugd , verflaevd is ? Wat is er te wach. ten , voor de opvoeding der Kinderen , en daer door voor de menfchelyke Maetfchappy?
Eene kloeke , eene verftandige en deugdzaeme Vrouw , is eene kroon haeres heeren , zy ftrekt haeren Man, tot luister en cieraed , maer die befchaemd maekt, ("eene Vrouw, welke, door haer onverftandig en Hecht gedrag , aenleiding geevt, dat haer Man gefmaed wordt;) is als verrotting in zyne beenderen, Spreuk. XII: 4. De waerde van eene deugdelyke Huisvrouw is verre boven de robynen, Spreuk. XXXI": jo.
B. Wyders moet men zorgvuldig acht geeven , op de overeenjlemming der gemoederen. — Een aental van Huwelyken valt allerongelukkigst uit, om dat de karakters te wyd uit een loopen ; er is geen twylfel aen , of meenig een Man , die nu zyne Vrouw ruuwelyk i>ejeegent , om dat zy , in denkwys en neigingen te veel van hem verfchiit , zou één der beste Echtgenooten zyn , wanneer hy ,
11. deel. Ee 4



4^0 over de zeeden leer
met eene andere Vrouw, welker gemoed meer, met het zyne , overëentleirde , verëcnigd was ; of meenig eene Viouw , welk nu koel is, omtrent haeren Man , zou de teederfte Echtgenoote zyn , wanneer zy aen eenen anderen Man , welks karakter meerder gelykheid
had, met het haere, verbonden was. De
Vriendfchap heeft haeren grond , in overeenftemming (e). Hoe zal dan die allernaeuwfte en meest vertrouwelyke Vriendfchap, welke het Huwelyk uitmaekt , by eene blykbaere ltrydigheid van karakters, beiiaeu kunnen ?
C. De gelykheid van jaeren dient ook in acht genoomen te worden. Daer hec hoofd¬
oogmerk van het Huwelyk is , Kinderen te teelen en op te voeden , is de verëeniging van eenen Jongman, met eene bejaerde Vrouw, onnatuurlyk en verfoeilyk ; ook is het nadeelig voor de bevolking en den Staét. Men mag zich daerom verwonderen , dat de Wetgeevers niet op de gedachten gekoomen zyn , om dergeiyke by woonlagen (Huwelyken mag men het niet eens noemen) ïtrengelyk te verbieden (f). De oude Germaeaeu zaegen , by het Huwelyk , zo op de gelykheid , zo wel van jaeren , als van lichaemsgeftaite ; en daer iü zacht ïacïtüs de oorzaek vaa de kloekheid
der
(o x Deel. P. 588, 589.
C/J 2 U3z.mil ch i. c, i Deel. p. sa;—



der openbaering. VIII. boek. 441
der oude Duitfchers (g). Daer de Man¬
nen langer bekwaem zyn , tot de voortteeling , moogen zy Vrouwen neemen., welke, eenige jaeren, jonger zyn. Evenwel al te groote ongelykheid is ganscb niet raedzaem. Een verftandig en deugdzaem Man , die reeds op zyne daegen koomt, zal het oog niet laeten vallen , op eene jonge dochter ,, die hem
pas aenzien kan , zonder zich , als Wedu,,-we, of hunne wederzydfche kinderen, als „ jonge Weefen , heimelyk te beklaegen. „ Het Huwelyk van eenen Grysaert, met een
Meisjen , het welk byna zyne kleindochter „ zyn konde, beleedigt reeds het gemeen ge„ voel van de natuurlyke wel voeglyk heid" (A).
D. De gezondheid moet meede in aen merking koomen. Er koomen verdrietlykheeden genoeg voor, in het Huwelyk, al kiest men geene zwakke en gebrekkelyke Vrouw. Zieke] yke , en tot teering overhellende geftdlen , zyn niet gefchikt , tot de vruchtbaerheid , en planten de befmetting dikwerv, aen het ander geflacht, en aen da Kinderen , over.
E. De fchoonheid is een uitneemend cieraed , in eene Vrouw , welke haer , alles gelyk ftaende, boven andere, verkiesbaer maekt (i).
fg~)Ds moTwus Cermanorum. c. 20. C/O MHir.E t; c. VHÏ Dal. p. 362. is) §. 1029.
ki. deel. Ee 5



#42 OVER DE ZEEDENLEER
Evenwel maeken de loffelyke hoedaenigheetien, vooral de zachtheid en vriendelykheid , eene Vrouw ongelyk beminnelyker, dan de enkele fchoonheid.
. F. De rykdom is een uitneemende zeegen ; en daerom mag en behoort men ook , by het kiefen van eene Vrouw , in zo verre, op tydelyke goederen , te zien , als zy , tot onderhoud van het gezin , en de opvoeding der Kinderen, volftrekc noodig zyn. Een verftandig Christen zal uit dien hoofde, wanneer by het oog laet vallen , op eene Vrouw, een overilag maeken , of hy , met dezelve , genoegzaem in ftaet zal weezen, om hunne Kinderen behoorlyk op te voeden. Men mag hier op toepasfen het zeggen van den Heiland : wie van u , willende eenen toren bouwen , Zit niet eerst needer, en overreekent de kosten , ef hy ook heeft het gene, tot volmaeking , noodig is, Luc. XIV: 28.
Een man , dia van zich zelvs een groot vermoogen bezit , is minder gebonden ; maer het zou eene dwaefe onbedachtzaemheid weezen , dat iemand , die een zeer maetig , of een gering, inkoomen heeft , eene Vrouw f rouw je, van welke hy zeer wel bereekenen fcan , dat zy, met haere Kinderen , gebrek
zou moeten lyden. Menfchen , die,
wegens hunnen ftaet, of andere omftandigheeden, groote onkosten maeken moeten, zullen



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 443
kn ook daer op, by het aengaen van een Huwelyk, behooren bedacht te zyn.
G. Maer, dat ik niet vergeeten moest, is de gelykheid van Godsdienst. De noodzaekelykheid hier van hebben reeds de Heidenen begreepen. De Vrouw, (zegt plutarchüs (k)) ,, moet geene byzondere vrienden „ hebben , maer de vrienden van den Man
ook tot de haere kiefen ; koomt nu, onder „ de vrienden, den Goden de eerfte en voor-
naemfte plaets toe, dan behoort zy ook „ alleen dezelvde Goden te kennen en te dies, nen, welke de Man eerbiedigt; alle vreem-
de bygeloovigheeden , en overtollige Gods„ dienftigheeden , van' zich weerende : want, ,, aen geenen der Goden , zyn die offeran„ den aengenaem, welke hun, door de Vrouw, „ als heimelyk en ter fluik worden opgedrae» gen."
Het onderfcheid van Godsdienst is zeer gevaerlyk, in het huwelyk, en men kan jonge lieden niet genoeg waerfchouwen , te-
gen de nadeelige gevolgen. Immers zulk
een huwelyk is het beste , waer in deszelvs voornaemfte oogmerk best bereikt , en de gewichtigfte plichten te gelyk vervuld worden, als meede waer in de volkoomenfte overëen-
Qk~) Cir.jug, XI. DEEL.



44 £ OVER DE ZKEDENr. EEK
ftemming der gemoederen plaets heeft. Maer het voornaemfte oogmerk van het Huweiyk , de opvoeding der Kinderen , wordt best , en met verëenigde krachten , bcvoorderd , wanneer beide de Ouders, over het meest belangryk ftuk van den Godsdienst, op dezelvde wys denken ; wanneer zy, uit dezelvde Godsdienftige beginfelen, yverig zyn , in het betrachten der wederkeerige piichteB ; en wanneer beide, in alles, ook vooral in Godsdienftige begrippen, volkoomen overëenftem-
men- Verfchillenheid van Godsdienst kan
niet nalaeten, eenen fchaedeiykcn invloed te hebben, op de opvoeding der Kinderen; wancèer de Godsdienltige beginfelen, welke de Moeder inboezemt , door den Vader, wederfprooken werden. Ik weet wel , men kan hier omtrent, voor het Huwelyk, een ver? sdrag maeken; maer evenwel, by de opvoeding der Kinderen , kan elk der Ouderen niet nalaeten , te denken, dat een gedeelte van hun kroost, in het wichtig ftuk van den Godsdienst , op dwaelweegen geleid worde ; de Vader zal de Kinderen , welke de Moeder volgen , en de Moeder dc overige, die, in den Godsdienst van den Vader , worden opgevoed , met medelyden , aenzien. Om
tu niet te fpreeken , van de twisten, de verwarringen , en de haetelykheeden, welke,
uit



DER OPENBAEEING. VIII. BOEK. 445
uit de ongelykheid van den Godsdienst, vooral by de opvoeding der Kinderen , ügtelyk ont» Itaen kunnen.
Ondertusfchen moest men de zaek niet over» dryven , en, uit het beredeneerde, befluiten, dat een Huwelyk , het welk reeds wettig gellooten is, om ongelykheid in Godsdienst , zou moogen vernietigd worden. Het gene God verëenigt heeft , fcheiden de menfchen
niet. paulus de Apostel heeft eenen
uitdrukkelyken regel 'voorgefchreeven , omtrent het Huwelyk van menfchen, die eenen verfchillenden Godsdienst belyden : indien eenig Broeder 'een ongeloovig Wyv heeft , en het zelve te vreeden is by hein te woonen ,'dat hy Je niet verlaéte ; en een Wyv , kit welk eenen ongeloovigen Man heeft , en hy te vreeden is by haer te woonen. dat zy hem niet verlaste; want, (voegt hy er by) de ongelouvige Man is geheiliga , door het Wyv , en het ongeloovig Wyv is geheiligd , door den man : want anders waeren uwe Kinders onrein , maer nu zyn zy heilig, 1 Cor. VII: 12-14.
*J. By de Verloonng ook , behooren de Christenen verftandig en Godvruchtig te werk te gaen.
A. Zy moet, van weerskanten, vrywillig
gefchieden. Geen mensen kan gedwongen
worden , om juist deeze of geene perfoon , tot een onaffcheidbaer medgezel van zyn lee»
xi. DEEL.



44<5 OVER DE ZEEDENtEER
ven, te neemen; en niemand heeft het recht} om eenen anderen, toe een Huwelyks genootfchap met zich, te verplichten. Beide de partyen moeten daerom , by de Verlooving , volkoomen vry zyn , en zich onderling vrywillig, tot het aengaen van een Huwelyk, verbinden.
B. 'Al het gene wy voorheen , omtrent het aengaen van Verbonden, hebben aengemerkt (0, moet, op de Verlooving , als zynde de aller gewichtigfte verbindtenis, jn het byzonder worden toegepast.
C Ondertusfchen is de Verlooving het huwelyk zelvs niet, maer flechts eene plechtige belovte van een aenftaend huwelyk, het welk , ter behoorlyker tyd , zal voltrok*
ken worden Het is waer, eenige Kerk^
leeraers hebben beweert , dat de Verlooving •zo goed zy, als de trouw zelve; immers voor God. Ook is het bekend genoeg, welk een misbruik er, ten allen tyde, gemaekt zy , en nog gemaekt worde , van de uitdrukking , voor God getrouwd te zyn , en de over* ■eenjlemming maekt het Huwelyk.
De natuur der zaeke zelve wederlegt die
begrip genoegzaem. Immers de overëen-
ftemming is niet altoos duurende, in els een Huwelyk. Welk een verbaefend getal is er
vaa
(O x Dssl. p. 3?4l en;,,



DER. 0PENBAE3UNG. VIII. BOEïC. 447
van Echtgenooten , die wenfchen , dat zy konden gefcheiden worden. Maekte nu de ovérëeuftemming het weezen van het huwelyk uit , dan zouden er meenigvuldige Huwelyken van Echtgenooten , die wenfcnen te
fcheiden , vernietigd worden. Te ver-
geevsch beroept men zich, op de Wet van mose , Deut. XXII: 23, 24 , volgens welke eene jonge dochter , welke aen eenen man verloovd , en , met haere bewilliging , door eenen anderen man, gefchonden was, te gelyk met den boel , moest gefteenigd worden. Trouwens deeze Wet leert geenszins , dat verioovde perfoonen moeten gereeivend worden reeds gehuuwd te zyn ; maer alleen dat de trouwloosheid van eene jonge dochter in het gemelde geval, omtrent haeren aenftaenden Man , zo verfoeiiyk wnere , dat zy den dood verdiende. — De verioovde jonge dochter werdt, alleenlyk in zo verre, het Wyv van den jongman genaemd, aen welken zy zich verbonden hadt , als zy, uit hoofde van de ondertrouw, als zyn aenftaende Wyv befchouwd werdt.
D. Tot dus verre heb ik gefprooken , van rceerderjaerige perfoonen , die hunne eigene meesters zyn. Maer Onmondigen, die nog , onder de Vaderlyke macht , of onder het opzicht van Voogden, ftaen , hebben de toeftemming van Ouders of Voogden -noodig.
XI. deel,



448
OVER DE ZEEBENLüER
Men moet zich verwonderen , dat de Kerkvergaedering van Trcnte de zulken veroordeelt hebbe, die beweeren, dat de Huwelyken , door Kinderen, zonder toeftemming der Ou deren , aengegaen , krachteloos zyn (m). Dit wordt kennelyk verönderfteld , in alle die plaetfen der Heilige Schrivten , in welke den Ouderen voorfchrivten gegeeven werden, omtrent het uittrouwen van hunne Kinderen , Exod. XXXIV: ió, Deut. VII: 3. Jer. XXIX: 6; byzonder Exod. XXII: 16, 17. Num. XXX: 4 6. Deut. XXII: 29. Voeg er by ■een aental voorbeelden van Ouders, die hunne Kinderen hebben uitgehuuwelykt; van hagak, Gen. XXI: 21, van abraham, Gen. XXIV, van isaac, Gen. XXIX: 19, van la ban, Gen. XXXVIII: ó. simson zeide, tot zyne Ouderen: ik heb eene vrouw gezien te Thimnath, van ds dochteren der Phüijtynen , neemt my die : want zy is bevallig , in myne oogen , Richt. XIV: 2.
De Apostel paulus heeft een opzettelyk voorfchrivt gegeeven , volgens het wek een Vader zich, omtrent zyne ongenuuwde Dochteren , gedraegen moet, 1 Cor. VII: 36.38; maer een voorfchrivt, het welk, naer de» toenmaelige tydsömftandigheeden , gefchikt
was. Een Vader, die eene Dochter had,
wel-
(/») Stjf. 24.



£>ÉR OPENBAERING. VIII» BOEK. 440
welke reeds begon bejaerd te worden , kon haer uithuuwelyken , wanneer by oordeelde , dat het hem tot oneer verftrekken zoude, zodaenig eene Dochter ongetrouwd te laeten. Maer oordeelde hy het beeter , zyne Dochter , weegens de zorgelyke tydsömftandigheeden , ongetrouwd te laeten , en had zy gene fterke begeerte, tot het Huwelyk , dan deedt hy beeter , en zyne handelwys was raedzae*
mer. Dit voorfchrivt is zeekerlyk niet
algemeen ; maer evenwel het verönderlïelt al* lerduidelykst het gezach van eenen Vader, over zyne Dochter, ook in de zaek van het Huwelyk.
Het is derhalven niet alleen bet betaemëlyke en welvoeglyke , het welk vordert, dat de Ouders , in het Huwelyk van hunne Kinderen , bewilligen, maer dit eischt ook de natuur der zaeke zelve, als meede het hei'
van den Burgerltaet. Onmondige jonge
lieden laeten zich doorgaens , alleen door hunne drivten, beftuuren , zonder de gevol* gen te bereekenen , en zich de meenigvuldige plichten der gehuuwden , in den geheelen omtrek , voor te ftellen. Zeer veelen hebben zich van achteren de overyling van hunne onbedachtzaeme Jeugd bitterlyk beklaegt; en dat dergeiyke onberedeneerde Huwelyken * voor den Staet, nadeelig zyn, heeft geéS betoog noodig.
XI. DBE&, Ff !



45° OVER DE ZÉEDENLEER
Het oogmerk gevolgelyk, waer toe den qnmondigen het Huwelyk niet vergund wordt dan met bewilliging Van hunne Ouderen of Voogden , is de bevoordering , zo van hun weezenlyk geluk, als van het. heil der geheele Maetfchappy. „ ja, elk menfchen vriend „ zal wenfchen, dat de onmondigheid, in dit „ gewichtig werk , niet zo zeer naer jaeren , „ en uiterlyke omftandigheeden des geluks [ „ maer veel eer naer bet verftand en de zee„ den der geenen , die een Huwelyk willen „ aengaen , bepaeld wierdt ; op dat niet eene „ te vroegtydige vryheid de valftrik worde „ van zo veele duizenden menfchen , als die
»» fe » tot nun grootst nadeel , misbrui„ ken" (n).
Ondertusfchen moeten de Ouders geen misbruik maeken , van dit recht, door de Kinderen , tegen hunne neiging, tot een Huwelyk te dwingen , of hen , uit eigenzinnigheid, en verkeerde beginfelen, van een Huwelyk , te rug te houden. De Burger¬
lyke Wetten zorgen daerom , dat het OuderIyk gezach , ook in dit geval, voor de Kinderen niet nadeehg worde; en, offchoon de Heihge Schrivten geene byzondere bepaehngen maeken , omtrent de rechten der Ouderen, by het Huwelyk van hunne Kinderen,
heb-
C'O MI LI ER 1. C. VIII Dlrt. p. 381.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 4JI
hebben zy evenwel de Wet der Natuur, welke , in alle wel gereegelde Staeten , door de Wetten van het Land , naeder omfchreeven wtrdt , door -derzelver Goddelyk gezach, kennelyk bevestigt.
}. By het voltrekken van het huwelyk, moeten die plechtigheeden worden waergenoo» men , welke, by de Burgerlyke Wetten, wysfelyk bepaeld zyn, en aen het zelve een
openbaer gezach geeven. Wy houden het
midden , tusfchen de Roomscbgezinden, en Brownisten ; de eerfte, die het huwelyk, als een Sacrament , befchouwen, houden het niet, voor wettig , ten zy het, in de Kerk, door eenen Geestelyken, bevestigd is; de anderen meenden, dat geen Huwelyk, als zynde geene Kerkelyke zaek , in de Kerk, mag bevestigd worden. Te weeten de bevestiging van het Huwelyk is wel eene Burgerlyke zaek , en daerom behoevt het niet nood.zaekelyk , maer het kan evenwel , volgens de oude gewoonte der Christenen (0) , in de Kerk , onder plechtige gebeeden , ingezeegend worden (/>).
Het is eene zeer wyfe fchikking, dat elk een Huwelyk, voor dat het voltrokken wordt, driemaelen, openlyk worde bekend gemaekt ;
(0) bingham Orig. EccliJ. Vol. IX. p. 331—
C/O hoorn li eek fumma Controv.. 1. IX. pi 676 - 68g.
XI. DEEL, Ff 2



45& OVER DE ZEEDENLEER
op dat een iegelyk, die, tegen de wettigheid daer van , iets , op eene gegronde wys , weet in te brengen , gelegenheid hebbe , van zich, voor de openbaere bevestiging, met zyne bezwaeren, by de Overheid, of by die, van de Overheid, daertoe gevolmachtigd zyn! tydig te vervoegen. Aen de overige Burgerlyke inftellingen , welke, ter bevoordering van het algemeene welzyn , gemaekt zyn, 'zal zich elk een Christen gewillig onderwerpen (q).
§• 1034.
H. De plichten , welke de echtgenoote» in het huwelyk, jegens eikanderen, te betrachten hebben , 231» zeer gewichtig.
Deeze plichten zyn van tweederlei zoort; — algemeene , welke beide de echtgenooten te zaemen betrachten moeten ; en byzondere , welke elk der Echtgenooten , aen den anderen, de Man aen de Vrouw, en de Vrouw aen den Man , verfchuldigd is.
K. De algemeene plichten der echtgenooten zyn de volgende.
A. Het hoofdoogmerk van het huwelyk, is Kinderen te teelen en op te voeden. De
eer-
Cf} Sgm. VainU Letftrüif. III Deel. z St. p. 480—



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 453
«erfte plicht der Echtgenooten is daerom de tchtelyke bywooning , als zynde het van God verordineerde middel, om het menfchelyk geflacht te onderhouden, en voort te planten. Deeze Huwelyksplicht kan zo veel te minder, zonder onrechtvaerdigheid , door ééne party , geweigerd worden, als de andere denzelven , uit hoofde van het plechtig verdrag , met recht kan vorderen. By eene aenhoudende weigering , wordt zelvs het weezen van het Huwelyk geheel vernietigd.
Het gene de natuur zelve leert, bevestigen de Heilige Schrivten. — salomo fielt het, onder eene Dichterlyke teekening voor, zeggende : drink waeter, uit uwen bak , en vloeden, uit het midden van uwen bornput; laeten we fonteinen zich buiten ver Spreiden , en de waeterbeeken op de Jtraeten ; laet fs uwer alleen zyn , en geener vreemde met u ; uwe Springader zy gezeegend, en verblyd u, van wegen de huisvrouw uwer jeugd; eene zeer lievlyke hinde , een aengenaem Jteengeitken ; loeten u haere borsten ten allen tyd dronken maeken ; dool Jleeds in haere lievde, Spreuk. V: ij-19. paulus de Apostel heeft zich duidelyker uitgedrukt , l Cor. VII.
Hy beveelt, dat Echtgenooten eikanderen den Huwelyksplicht niet weigeren zullen. De Man, (zegt. hy) zal, aen het Wyv , de Schuldige goedwilligheid, in de echtelyke bywoo-
xi. dbel. Ff 3



454 OVER DE ZEEDENLEER
ning, betaekn , en des gelyk ook het Wyv aen den Man; en by geevt er deeze reden van, het Wyv lieeft de macht -niet, over haer eigen lichaem , maer de Man j en desgelyks ook de Man heeft de macht niet, over zyn eigen lichaem. maer het Wyv, vs. 3 , 4. &y befluit er uit, dat de echte lieden zich niet, dan uit een Godsdienftig beginfel, en dat nog maer, voor eenen korten tyd, met beider bewilliging, aen eikanderen onttrekken moogen , op dat zy niet, in verzoeking tot ontuchtigheid , vervallen , vs. 5 , 6.
B. Het tweede en ondergefchikte oogmerk van het huwelyk: , is de onderlinge hulp. De Echtgenooten moeten zich daerom beyveren , om eikanderen alle mogelyke hulp toe te brengen , byzonder in het opvoeden der Kinderen , en alles toebrengen , om eikanderen het leeven genoeglyk cn aengenaem te maeken. — Kortom, alle plichten, welke de Vriendfchap eischt (O , worden , byzonder en by uitneemenheid , in het h u w e l y ic gevorderd.
C. Deeze hulpvaardigheid moet haeren grond hebben , in de onderlinge lievde. Vermits er geene naeuwere betrekking is, dan die der Echtgenooten, moeten zy eikanderen, boven '■ alle andere menfchen , lievhebben. Dit leerde de Heiland uitdrukkelyk, wanneer Hy zich,
om



DER OPENBAERÏNG. VIII. BOEK. 455
om de onverbreekbaerheid van den Echt te be.wyfen , op deszelvs eerfte in (telling , beriep , zeggende : daerom zal een mensch Vader en Moeder veriaeten , en zyn Wyv aenhangen , en die twee zullen tot één vleesch zyn, Matth. XIX: 5. Hoe duidelyk geevt dit te kennen, dat de lievde van eenen Man, tot zyne Echtgenoote , zelvs de natuurlyke lievde, tot zyne Ouderen , hoe veel dankbaerheid en hoogachting hy ook, aen deeze, als aen zyne grootfte weldoeners , verfchuldigd zy, verre weg overtreffen moete ?
De onderlinge lievde der Echtgenooten moet vuuiig, maer teevens verftandig en beredeneerd , weefen. Wy fpreeken derhalven niet van die Romaneske lievde , welke de Dichters , in hunne fchrivten, en zogenaemde Jen* timenteele Jonge lieden, in hunne verhitte verbeelding, fchilderen. „ In de Myrthenbosfchen ,, der Dichteren , en in de tael der Jongelin„ gen , beteekent lievhebben niets minder , „ dan verrukt zyn , en onftuimige aenvallen „ van wellustige aendoeningen gewaer wor„ den, die dikwyls , voort na het eerfte ge„ not in het Huwelyk , ia haet, of ten min,, ften in onverfchilligheid , veranderen ; het „ beteekent niet anders, dan branden , beur,, telings door zyn geluk bedwelmd zyn , ,, maer dan weder verfmachten , zuchten, en
haeken. Deeze winderige en dwaefe lievde,
xi. deel. Ff 4



45Ö OVER DE ZEEDENLBER
„ die nog geftaedig den opftellers en overzet» „ ters van Romans aen hec brood helpt, ver„ gaet in de eerfte vier weeken van het Hu„ welyk. —- Met één woord, de lievde, „ in de zeedenkunde, is geen drivt , geene „ vliegende hitte , geene heftige beweeging „ vaa de Iaege krachten der ziele, geene „ fpeelende lievkoozingen; neen , deeze liev„ de is plicht; eene ftandvastige, eenpaerige, „ naeuwkeurige en blymoedige volbrenging der „ grootfte en gewichtigfte plichten , jegens „ eene perfoon , waermée men zich , voor „ eeuwig , heeft verbonden" (Y).
De Echtgenooten moeten deeze vuurige, maer teevens verftandige, lievde, geduurig opwekken, door, in eikanderen , volkoomenheeden te ontdekken , of voort te brengen , welke de toegeneegenheid niet alleen onderhouden , en bevestigen , maer ook geduurig vermeerderen; door eikanderen, als om ftryd, alle moogelyke genoegens toe te brengen ; door , omtrent elkanders zwakheeden en gebreeken , alle infehikkelykheid en toegeevlykheid te gebruiken ; en door zich te wachten, van alle aenleiding tot twisten.
Er is niets volkoomen s , op deeze aerde, In het gelukkigst Huwelyk der beste Christe. ?en., zullen daerom, weegens de verfchej.
den.-
(?) aui-ler !, c- Vill Dttl. p. 466,



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 457
denheid der geitellen , van den fmaek , van manieren en gewoonten , wel eens kleine gefchillen ontftaen. Maer zy zullen niet te lang duuren , noch te hoog ioopen. — Om evenwel deeze krakeelen , welke altoos het geluk des Huwelyks verdonkeren, zo veel doenlyk is , voor te koomen, lette elk der Echtgenooten , op zyne zwakheeden , en zoeke dezelve te verbeeteren ; elk geeve den anderen alle blyken van hoogachting; men voege er eene verftandige toegeevenheid by, eene wyfe infchikkelykheid ; men zoeke eikanderen , in alle Christelyke deugden, te doen toenee men; en men bidde den God des vreedes vooral, om zynen zeegen.
D. Men wachte zich byzonder voor de jaloersheid. Er is niets nadeeliger, voor het geluk van het Huwelyk, dan deeze drivt, wanneer zy eenigen grond heeft; maer is zy geheel ongegrond, dan is er niets haetelyker , en het welk de gemoederen der Echtgenooten meer verwydert.
Dikwerv is de jaloersheid eene dwaefe en verteerende zelvspyniging; de bittere vrucht
van eene kwalyk geplaetfte achterdocht.
Te weeten deeze drivt, of liever kwelling , ontftaet , uit tweeërlei begin fel, of uit eene onberedeneerde tederheid , welke eenen der Echtgenooten beducht maekt, dat de lievde der andere , hemwaerds , niet volkoomen
P.SEL. F f $



453 OVER DE rBEDENtEB* en onverdeeld zy ; 0f uit eene kwaede gecachte, omtrent de kuiscbheid van de andere party. c
De eerfte zoort van jaloersheid maekt bv voorbeeld voor eene Vrouw, de gedachten, dat zy, door haeren Man, «iet zo vuurfe bemind werdt, als in hec begin van het * welyk geheel onverdraeglyk ; een niets beduidend woord van haeren man , eene houding, welke, Eaer haere verbeelding, onverfchilligheid teekent, en vooral een vriendelyk opflag van het oog, aen eene van haere vriendinnen , maekt haer reeds onrustig cn bekommerd. Deeze zoort van jaloersheid zou ' tot de onberedeneerde Eerzucht, brengen , voor zo verre zu]k eene Vrouw zich , in de toegeneegenheid van haeren Man, om elk eene beuzeling, met welke hy niets bedoelt, en gevolgelyk in de eer, welke haer , by uitflmting, toekoomt, merkelyk benadeeld reekent. - Evenwel dit flag van jaloersheid ontaert ongevoelig, en brengt, eer men er aen denkt, ongunftige vermoedens en achterdocht te weeg, ,1 is er geene fch aenleiding toe.
Deeze laetfte zoort van jaloersheid, waer door de ééne party de andere, van ontrouw, verdacht houdt, is de grootfte onrechtvaerdigheid, zo lang er geene fchynbaere bewyfen van voor handen zyn. Deeze drivt, welke
fpoe-



DÏR OPF.NBAEÏUNG. VIII. BOEK. 45?
fpoedig het geheele gemoed inneemt, wordt eene alcoosduurende 'achterdocht; welke voedfel meent te vinden , in elk een woord, hoe weinig beduidend , in elk eene houding , hoe onverfchillig ook. Eene kwelling , welke het hart pynigt, het lichaem verteert; de lievde, de eendracht, en de vreugde, uit het huis verbant.
Maer is de achterdocht gegrond 3 dan wordt de band des Huwelyks gefcheurd, en de jaloersheid wordt eene toomeloofe woede, welke niets ontziet : want de jaloersheid (zegt salom 0) is eene grimmigheid des Mans , en, in den dag der wraeke , zal hy niet verfchoonen; hy zal geene verzoening aenneemen , en hy zal niet verwiüigen , of Jchoon gy het gefchenk vergroot,
Spreuk. VI: 34 > 35-
3. Dan laeten wy voortgaen , tot de meer byzondere plichten , welke eik der Echtgenooten , aen den anderen, de Man aen de Vrouw, en de Vrouw aen den Man , verfchuldigd is.
A. Wat den Man aengaet; deeze heeft de heerfchappy, over de Vrouw. Maer deeze heerfchappy zy een zacht en verftandig beftuur , en hebbe nooit den minften fchyn van Dwinglandy.
De Man is het hoofd van het huisgezin , en als.zodaenig bevoegd , het beftuur van het huisgezin , gevolgelyk ook de bedryven van de Vrouw, ter bevoordeling van het huisfelyk
xi. deel.



46-3 OVER DE ZEEDENIEES
Genootfchap, op eene verftandige wvs regelen Het is waer, volgens het'na!
tuurlyk Recht, ftaet het JVIannelyk en het Vrouwelyk geflacht volkoomen ge]yJf. Maer wanneer twee menfchen , van onderfcheidene kunne , zich m het Huwelyk begeeven beginnen zy eene kleine Maeuchappy op te richten welke , zonder orde eQ ^ fchiktheid, niet beftaen kan. In elk een huisgezin , moeten zich , zo wel de Kinders, als de bedienden, naer zeekere voorfcbrivten richten. Man en Vrouw zyn de hoofdperfoo-' nen , die zich beide beyveren , om het geluk van het huisgezin te bevoorderen. Maer wanneer nu deeze beiden verfchillende gedachten bebben , wie zal dan gehoorzaemd worden ? De natuur zelve doet de uitfpraek, voor den Man. Hy heeft eene meer achtbaere geftalte hy bezit grootere krachten ; hy is meer gefchikt, en zelvs geroepen , om de middelen, ter onderhouding van het huisgezin noodig, of door zynen arbeid, of door zyne kundigheeden , of door het bekleeden van eerambten , te verkrygen en te bezorgen.
De Heilige Schrivten laeten geene acnleiding tot twyffeling, OVer, en geeven al-
lerduidelykst den voorrang aen den Man
Daerom fchryvt paülus aen de christeneq te Connthen: dat uwe Vrouwen, in de Gemeente , zwygen , en hy VOegt er deeze reden
by;



SZR OFËNBAMIN'G. VIM. BOEK. 461
tty : wan* '*ê{ " haer niet toegelaeten te fpreeken , maer bevoolen onderworpen te zyn, gelyk ook de Wet zegt, 1 Cor. VII: 34- Waerfchynlyk heeft hy het oog, op het Goddelyk bevel, aen eva, en, in haer perfoon , aen het ganfche vrouwelyk geflacht, gegeeven ,
Gen. III: 16. Gy Vrouwen , (fchryvt
die zelvde Apostel , aen de Christenen van Ephefen) weest uwen eigenen mannen onderdaenig , gelyk den heer : want de Man is het hoofd des Wyvs, gelyk ook christus het hoofd der Gemeente is ; daerom, gelyk de Ge¬
meente christus onderdaenig is, alzoo ook de Vrouwen, haeren eigenen Mannen, in alles , Eph. V: 22-24. Op dezelvde wys drukt hy zich uit, 1 Cor. XI: 3 : ik wil, dat gy weetet , dat christus het hoofd is van eenen iegelyken Man , en de Man het hoofd der Vroum
we. Hy voegt er elders by , dat deeze
ondergefchiktheid der Vrouwe , aen haeren Man , uit kracht van het Goddelyk voorfchrivt , betaemelyk zy: gy Vrouwen, zyt uwen eigenen mannen onderdaenig, gelyk het betaemt in den heer, dat is , om dat hec de heer zo bevoolen heeft , Col. III: 18.
Dezelvde Apostel geevt ook de gronden op van den voorrang der Mannen , 1 Cor. VII: 7.10. De Man, (zegt hy) moet, in de Godsdien ftige byè'enkoomften, het hoofd niet
xi. ds.su



4*52 OVER DE ZEEDENLEEK
dekken , het welk een teeken van onderwerpirg was , vooreerst overmits hy het beeld en heerlykheid Gods is , maer de Vrouw is de heerlykheid des Mans ; dat is , de Man is, met opzicht tot het gezach , het welk hy , over de Vrouw, heeft , Gode eenigermaete geiyk, en hy heeft dat gezach onmiddelyk van God, maer de Vrouw heeft het gezach , het welk zy, over het huisgezin, oeffent, middelyk van haeren Man, ontvangen. Ten an¬
deren de Man is uit de Vrouw niet , maer de Vrouw uit den Man, dat is, vermits onfe algemeene Moeder eva, uit eene ribbe van haeren Man , gefchaepen is, moet niet de Man , aen de Vrouw , maer de Vrouw , aen
den Man , onderworpen zyn. Eindelyk
is de Man niet gefchaepen , om de Vrouw, om haer te dienen , maer de Vrouw is gefchaepen om den Man , op dat zy hem , tot eene hulpe, weezen zoude.
Ik laet der Vrouwe niet toe, dat zy over
den Man heerfche, fchryvt de Apostel, op eene andere plaets ; en geevt er, deeze rei denen van : vooreerst, om dat adam , ten /olyke van zyne meerdere waerdigheid , eerst gemaekt is, en daer na eva, ten vertooge van haere ondergefchiktheid ; ten anderen om dat de Vrouw het eerst gezondigt, en den Man , tot den val , verleidt heeft: want
adam



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 463.
Adam is niet verleid geworden, maer de Vrouw , verleid zynde, is in overtreedmg gewtest, 1 Tim. II: 13» 14-
Apostel petrus vorderde, dat de Christen Vrouwen , aen haere ongeloovige Mannen, zouden onderdaenig zyn , als een middel , om de ongeloovigen , tot het omhellen van het Christendom, uit te lokken. Desgelyks , ( fchry vt hy _) gy Vrouwen, zyt uwen eigenen Mannen onderdaenig , op dat ook , zo eenigcn het woord ongehtorzaem zyn , zy, door den wandel der Vrouwen , moogen gewonnen worden , als zy. zullen ingezien hebben uwen kuifchen wandel, in vrees , dat is, in een eerbiedig en onderdaenig gedrag , omtrent uwe Mannen , 1 Petr. Iü: 1,2.
Ondertusfchen , gelyk wy gezegt hebben , moet de heerfchappy van den Man, een zacht
en verftandig beftuur weezen. Het is
laeg en lafhartig eene Vrouw hard te behandelen , en haer, op eene verachtelyke wys, te overheerfchen ; een onbefchoft man , die zo handelt, gedraegt zich niet, als het hoofd van het huisgezin, maer als een Dwingeland. Hy misbruikt en overdryvt zyn gezach, op eene allerfchandelykfte wys. Een Christen , die befcheiden is , zal zelvs zyne bedienden vriendelyk toefpreeken, en , zo weinig moogeJyk is , op eenen gebiedenden toon , fpreeken; hoe veel te meer zal hy dan zyne be«
XI. DEEL.



464 OVER i)E ZEEDENLEER
fcheidenheid openbaer maekeD , omtrent haer, welke met hem één vleesch geworden is ?
De heerfchappy des Mans kan niet verder gaen , dan , met het oogmerk van het Huwelyk , het welzyn van het huisgezin, eene verftandige zeedenleer , en vooral met de voorfcbrivten van het Christendom, beftaen-
baer is. Nu geevt het Euangelie duide*
lyke bepaelingen , omtrent het gezach der Mannen, paulus zegt wel, dat de Man het hoofd des Wyvs zy, maer hy voegt er ook by , gelyk ook christus het hoofd aer Gemeente is , en Hy is de behouder des lichaems , en hy laet er op volgen : gy Mannen , hebt uwe eigene Vrouwen liev, gelyk ook christus de Gemeente liev gehad heeft , en zich zeiven voor haer heeft overgegeeven , Eph. V: 23, 25. Gevolgelyk moet de Man het voorbeeld van den Verlosfer naervolgen ; hy hebbe , als hec hoofd , het gezach over zyne Vrouwe , maer niet met een overheerfchend geweid; hy moet de Vrouw befchermen , en niets onbeproevd laeten, om haer geluk en genoegen te bevoorderen. Hoe kan de geweldige overheerfching, met de lievde, beftaen ? De Man volge wederom het voorbeeld van christus ; hy ontzie geene moeite, noch gevaeren, noch zelvs den dood, om zyne Vrouw te helpen
en gelukkig te maeken. Gy Mannen.
(fchryt de Apostel, op eeae andere plaets)
heit



DER OPEJJBAERING. VUL BOEK. 4Ö5
hebt uwe Vrouwen liev , en wordt niet verbitterd , tegen haer , Col. III: 19.
Zo meenigmaelen derhalven een Christen, in gedachten , van zyne. Vrouw , verfchilt, zal hy haer, op eene zachte en vriendelyke wys , zoeken te overtuigen; nimmer, dan in den uiterften nood, en in zaeken van hen grootfte gewicht , en dan nog met weerzin , op eenen gebiedenden toon , fpreeken ; zich, zo veel moogelyk, naer de neigingen en zwakheeden van zyne Vrouw, fchikken; en, voor het overige , zyn beftuur , op zulk eene zachte en minzaeme wys , inrichten , dat de
Vrouw zyn gezach niet eens bemerke. -
Ik wil wel gelooven , dat er kwaede en onhandelbaere Vrouwen zyn ; maer ik geloov teevens , dat haer getal ongelyk minder weezen zoude , wanneer de Mannen meer wys* heid, meer menfchenkennis, meer overtuigende redenen , meer zachtheid , meer vriendelykheid , en ook meer toegeevenheid, in kleinigheeden , gebruikten.
Dit zy genoeg, omtrent hot gezach van den Man. Meer byzonder
A. Moet hy zyne Vrouw vuuiig lievhebben, als zyn eigen perfoon , en deeze lievde , in zyn ganfche gedrag, openbaer maeken. Gy Mannen, (fchry vt paulus)
hebt uwe eigene Vrouwen liev , gelyk ook christus, de Gemeente liev gehad heeft', —
xi. deel. Gg



466 OVER DE ZEEDENLEER
ahoo zyn de Mannen fchuldig , haere eigen» Vrouwen liev te heiben , gelyk hunne eigene lichamen; die zyne eigene Vrouw liev helft die heeft zich zeiven liev: want niemand hee/t ooit zyn eigen vleesch gehaet; maer hy voedt het en onderhoudt het, gelyk ook de heer de Gemeente; daerom zal een mensch zynen Va¬
deren zyne Moeder veriaeten , en zal zyn Wyv aenhangen en zy twee zullen tot één vleesch Eph. V: 25, 28)
De verenging van Man en Vrouw is de allernaeuwfte PAIJLüs bedieDt ^
deeze gelykenis , om de naeuwe verëeniging van christus, met zyne Gemeente , aen «wyfen Eph. V:32. Een derhalven! die zyne Vrouw niet Jiev heeft, als Zyn eigen pe^on en haer niet bemint, boven Vader en Moeder, is haerer onwaerdig
B. Deeze lievde vordert, dat 'de Man, aen zyne Vrouw, alle moogelyke blyken van acht»ng geeve. De lievde toch kan, ZODder hoogachting, niet. beftaen. - Uit dien hoofde, moet hy haer deelgenoot maeken van de eer, welke hy geniet; van de waerdigheeden, welke by bekleedt; en haer, by anderen, doea achten als eene gedeelte van zich zei ven ; zo dat hy alle verachting, fmaed , en belee! digmg, haer aengedaen , befchouwe , alsof
zy eigen perfoon waeren aengedaen
Een Cbmten merkt zyne Vrouw aen, niet
al-



DER OPENBAERINC» VIII. BOEK. 467
alleen uit een uitmuntend en beminnelyk fcbep. fel, bet welk met hem. door denzelvden Maeker , uit het zelvde ftof, gevormd is ; maer ook als eene hulpe , welke God hem gegeeven heeft; als eene getrouwe gezellin •van zyn lceven , welke met hem, in gemeenv fchap van wooning, ftaet, belangen, geluk, rampen , genoegens , en verdrietlykheeden , getreeden is.
Hier uit volgt van zelvs , dat de Man zyne Vrouw, met alle moogelyke zachtheid en toegeevlykheid , behandelen moet. Gy Mannen , (zegt petrus) woont by haer, met verJtand ; dat is, maekt uwe wysheid openbaer , in eene befcheidene , zachte , en lievderyke » behandeling van uwe Vrouwen ; den Vrouwelyken vatte, als het zwakjie, eer geevende, zorgdraegende dat zy, van niemand, verfmaed worden. Hy voegt er twee drangrede* nen by; voorëersc om dat de Christen Mannen ook mede-ervgenaemen des levens met de Vrouwen zyn , te weeten het geflacht der Vrouwen is zwakker , dan dat der Mannen 4 maer dit raekt alleen den tyd: eene geloovige Vrouw zal, zo wel als een geloovig Man , la de heerlykheid van het volgend leeven deelen; ten anderen zou een Man, die zyne) Vrouw fmaedelyk behandelt, zyn gebed verhinderen, en zich van de vrymoedigheid ba*
XI. DEEL. Gg 2



46S
OVER DE ZEEDENLEER
rooven , welke er, in het gebed, vereischt wordt, i Petr. III: 7.
C. Alle bitterheid is , met de lievde , onbeftaenbaer. Gy mannen , (is daerom de les van paulus) hebt uwe Vrouwen liev, en wordt
niet verbitterd, tegen haer, Col. III: 18. ,
Al geevt eene Vrouw eenige aenleiding , tot ongenoegen, aen haeren Man, moet dit evenwel, by deu laetften, geene bitterheid te weeg breDgen. Hy brenge haer het onbetaemelyke van beur gedrag , met zachtmoedigheid , onder het oog; hy bedroeve haer niet , door een lluursch gelaet, door harde woorden, en nog veel minder door daedelyke mishandelingen ; hy hebbe geduld met haere zwakheeden , en draege haere gebreeken in lievde.
D. De Man bevoordere het tydelyk geluk van zyne wederhelvt, als dat van zich zei* ven. Hy befchouwe zyne Echtgenoote, als een beminnelyk weezen , het welk zich, in zyne befcherming , heeft toevertrouwt en welks geluk de Voorzienigheid , in zyne handen , geftelt heeft. Hy bewaere en beftuure de tydelyke goederen, welke zy ten Huwelyk aengebracht of geërvt heeft, met alle zorgvuldigheid ; en zy ook bedacht, dat zy , by zynen dood, zyn verlies zo min gevoele s als de treurige ftaet eener Weduwe mede-
brengt. De Wet van mose, zo wel
als



der openbahring. VIIÏ. boek. 46V?
«Is het Christendom , vorderen de zorg voor <te Weduwen , Deut. XIV: 29. XXVI: 12. 1 Tim. V: 8, 16.
E. Vooral zorge de Man , voor het eeuwig heil van haer , welke hy , boven alle andere menfchen , beminnen moet. Hy onderwyfe haer, in den Godsdienst , en wekke haer op, om God te dienen, niet alleen door vermaeningen , maer ook door zyn eigen voorbeeld. Zo de Vrouwen iets willen leerent loeten zy te huis haere eigene Mannen vraegen ,
zegt daerom paulus, i Cor. XIV: 35.
Ook wyst het zich van zelvs , dat de Mannen , voor hunne Vrouwen , bidden moeten. Nimmer behoort een Christen tot God te naederen , zonder vuurige fmeekingen te doen , voor de dierbaere gezellinne van zyn leeven , en voor haer dezelvde zeegeningen te bidden, als voor zich zeiven.
F. Is eindelyk een Man zo ongelukkig , dat hy eene onhandelbaere en boosaertige Echtgenoote getroffen hebbe , hy beruste geduldig , in de fchikkingen der Voorzienigheid, en be. diene zich , onder afbidding van den Goddelyken zeegen, van alle beweegmiddelen, welke het gezond verftand , en byzonder het Euangelie , aen de hand geeven , om haer hart te vermurwen , haer karakter te verbeeteren , en
I haer, tot eene zachtmoedige Christinne, te vormen. Immers, met menfchenkennis, zacbtxi. deel. Gg 3



4?0 OVER DE ZEEDENLEER
heid , vriendclykheid , en eene voorkoomende toegeevlykheid , zal hy zeer veel winnen kunnen.
B. Nu zyn de plichten nog overig, welke de Vrouw , omtrent haeren Man , betrachten moet.
A. De Vrouw moet zich, aen het gezach van den Man , onderwerpen ; maer evenwel deeze onderwerping hebbe niets gemeen , met de flaverny.
Gy Vrouwen, (zegt paulus) zyt, uwe eigene Mannen,, onderdaenig, gelyk het betaemt in den heer, dat is , om dat de heer hec zo bevoolen heeft, Col. III: 18. Gelyk de Gemeente christus onderdaenig is, alzoo moeten ook de Vrouwen , haeren eigenen Mannen , onderdaenig zyn, tri alles , wat naemenlyk ' recht en biliyk is, Eph. V: 24. Apostel p etrus fielt sara, tot een voorbeeld, als die abraham gehoorzaem geweest is, hem noemende Heer , 1 Petr. III: 6. Tegen dee-
zen plicht van onderwerping, kan zich de Vrouw niet verzetten, zonder eene openbaere ongehoorzaemheid, tegen het Euangelie; en zy zondigt blykbaer, zo meenigmaelen zy haeren man zyn gezach meer of min betwisten wil.
Ondertusfchen moet deeze onderwerping niets gemeen hebben , met de flaverny. De Man heeft zyn gezach ajleen van God. chris.
Tt-'S



DER OPENBAERÏNG. VIII. BOEK. 47!
•rus is het hoofd eenes iegelyken Mans, en de Man het hoofd der Vrouwe, 1 Cor. XI: 3; hy heeft derhalven geen meerder gezach, dan God hem heeft toegeftaen. Begeert hy iets van de Vrouw, het welk onrechtmaetig , en met Gods bevel ftrydig is, dan geldt , ook in dit « geval, die algemeene regel, dat men Gode meer moet gehoorzaem zyn , dan den menfchen ,
Hand. V: 29. In alle overige dingen ,
raekende de inrichting der huishouding , de welvoeglykheid haerer kleeding, het beftuur der dienstbooden , en andere huisfelyke zaeken , zal eene Christinne zich , naer den wil van haeren Man , fchikken, niet alleen om den vreede te bewaeren , maer ook om het gezach, het welk haeren Man toekoomt , als het hoofd van het huisgezin , te eerbiedigen en ftaende te houden.
B. In de opvoeding en verzorging der Kinderen , als meede in alle zaeken , welke het beftuur van het huisgezin betreffen, zal zy haeren Man, zo veel in haer vermoogen is , de behulpzaeme hand bieden, en hem het leven , op alle wyfen , aengenaem maeken.
C. Zy zal zich toeleggen, om haeren Man, als haeren dierbaerften Vriend , meer en meer te behaegen. Die getrouwd is, bekommert zich, met de dingen der waereld, hoe zy den Man zal behaegen, 1 Cor. VII: 34. Zy zal zich, door vriendelykheid, door lovwaerdige zeeden , en
XI. DEEL. Gg 4



472 OVER DE ZEEDENLEER
ook door haere kleeding, bevallig maeken, in de oogen vaD haeren Echtgenoot, i petr. III: 1-6. Zy zal haeren Man opbeuren, in zwaerigheeden , en troosten, in verdrietlykheeden.
D. De Vrouw moet haer verftand en haere naerstigheid openbaer maeken , in het beftuur der huishouding , door het invoeren en onderhouden van de beste orde, door vlyt, en fpaerzaemheid. — Men vindt, Spreuk. XXXI: io. en vervolgens, eene zeer fraeie afbeeU ding van eene verftandige en te gelyk deugdzaeme Vrouw, welke tot een voorbeeld ftrekken kan, voor alle Moeders der huisgezinnen. Dit uitmuntend tafereel „ heeft men reeds « lang, met bewondering, geleefen, en zich „ deeze afbeelding , waer in de Godsvrucht, „ kuischheid , huishouding , werkzaemheid, „ zachte regeering over de diemtbooden , „ verftandige opvoeding der Kinderen , met „ de milddaedigheid omtrent de armen , bo», ven de andere deugden van eene gehuuwde „ Vrouw, uitfteeken, verlustigt. Zelvs ken„ ners van eenen edelen en bevalligen ftyl be» wonderen daer in de fraeie eenvouwigheid, „ de meesterlyke zaemenftelling, de kracht » en leevendigheid der uitdrukkingen , mits„ gaeders de cieraeden van eenen lieedenaer ; „ hoewel veele byzondere trekken , naer de * toenmaelige zeeden des Lands , geteekend



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 473
• zyn , waer onder ik echter de werkzaemheid eener ryke en voornaeme Vrouw niet „ gaerne gerèekend wilde hebben" (O-
E. Heeft eindelyk eene Vrouw het ongeluk , van eenen dwaefen en ondeugenden Man getroffen te hebben, zy draege haer treurig lot geduldig; zy bey vere zich , om baeren Man, door zachtheid, door oprechte lievkoozingen, door verdubbelde tederheeden, door alle bedenkelyke gedienftigheeden , door verftandige voorkoomingen , zachtzinnige vermaeningen, en eene algemeene toegeevenheid,
te vermurwen en te gewinnen. Eene
verftandige Vrouw vermag, door traenen, en tederheeden , ongeloovlyk veel, op het hart van eenen Man , hoe onhandelbaer hy ook weezen mooge. —— Wanneer ondertusfchen alle deeze middelen vruchteloos weezen mogten , beveele zy de zaek Gode , met vertrouwelyke gebeeden.
Hoe gelukkig zouden de Huwelyken zyn, wanneer beide de Echtgenooten de gemelde voorfchrivten van het Euangelie blymoedig gehoorzaemden. Gelukkiger echt , dan die van waere Christenen , kan er nooit bedacht worden («) 1
(t) miuer 1. c. VHI Deel. p. 527-
Quj Vvorieelen van den Godsd. II Deel. 2 St. p. 247—
SI. DEEL.
Gg 5



4?4 OVER DE ZEEDENLEER
ZESTIENDE HOOFDSTUK.
over de zonden, met BÊTREkkinc tot HET huwelyk.
§• 103J.
Me onkuischheid is ftrydig, met het k van het huwelyk, en behoort derhalven, tot de verfoeilykfle misdaeden.
De Kuischheid is niets anders , dan de Maengheid met opzicht tot die natuurlyke gedegenheid, welke het eene geflacht der menichen, aen het andere, toedraegt; zo dat die geneegenheid, aen de orde, welke Gods Wet voorfchryvt, onderworpen worde fy) De Kuischheid behoort, onder die plichten welke elk, aen zich zeiven, verfchuldigd' is, voor zo verre daer door de gezondheid
bewaerd en bevoorderd wordt Wy heb
ben daerom allerlei zoorten van Onkuischheid reeds voorgeftelt, als misdaeden , welke een measch , tegen zich zeiven , begaec <»
Maer
Cv) X Deel. p. 93, 04. 00" X Deel. p. ^4.336.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 475
Maer de Onkuischheid is ook eene blykbaere kwetfing van die plichten , welke wy , aea onfen Naesten. verfchuldigd zyn (x). Thans zullen wy deeze zoort van vuile zonden, meer byzonder befchouwen , zo als zy blykbaer aenloopen , tegen het oogmerk van onzen Schepper , en de wyfe inftellingen verftooren , welke Hy , omtrent de voortplanting van het menfchelyk geflacht, verördent heeft.
De Heilige Schrivten yeröordeelen alle ontuchtige gedachten en begeerten , alle on-
kuifche voorden , ■ alle fchaemteloofe ge~
baerden, ■ • zelvs eene ontuchtige kleeding (y) Thans bepaelen wy ons meer byzonder , tot de onkuifche daeden , welke de inftelling en het oogmerk van het Huwelyk kennelyk verwoesten.
Tot deeze onkuifche daeden behooren voornaemenlyk de Jtomme zonde , het over/pel, de bloedjchande , de veelwyvery , het bywyyfchap , de echtfcheiding , en de hoerery.
O) X Deel. p. 329-332iy) X Deel. p. 317^320.
XX. DEEL.



47* over de zeedenleer
§. 1036.
I. De STOMME ZONDE, de SODOMlE, A zelvsbeveekking , m ,
dan beestachtige ontuchtigheeden, behoorden m der Christenen, niet genaemd te worden.
K. De Sodomie, dus genaemd, naer het grouwzaem misdryv der bewooneren van So. dom Gen XIX: 5, was zeer gemeen onder de Grieken CO ; en van daer is 2y, tot de Romeinen, overgegaen, zo dat het, onder hen krielde van fchandjongens , die der beestachtige ontucht ten dienfte ftonden fa> paulus fpreekt daerom van rrmnnen, dient hetende het natmrlyk gebruik der vrouwen j„ hunnen lust, tegen elkander zyn verhit'ge worden, fchandejykheid bedryvende; zelvs van vrouwen , welke het natuurlyk gebruik verande. ten, in het gebruik tegen de natuur , Rom. h 2G, 27. (b). Libidine vero (fwnina) ne marl bus quidem cedunt , pati natte (c).
Deeze grouwelen waeren onder Israël, 0p ftraffe des doods , verhoeden. ~ By eenen
mans*
C*) Vcordeelen van Godsd. u Deel. 3 St. p. XM (a) 5enaca Epijl. 5,. ** (ij SENircA Epijl. 95. Oj GRciTius ad h. l



D2R OPENBAERING. VUL BOEK. 477
mansperfoon , zult gy niet liggen, met vrouwelyke byligging , dat is een grouwel ; insgelyks zult gy by geen beest liggen , om daer meede ênrein te worden ; eene vrouw ook zal niet Jlaen, voor een beest , om daer meede te doen te heb'ben , het is eene grouwelyke vermenging , Lev. XVIII: 22, 23. Wanneer ook een man, by een mansperfoon, zal geleegen hebben , met vrouwelyke byligging ; zy beide hebben een grouwel gedaen ; zy zullen zeekerlyk gedood worden ; hun bloed is op hen. Daer toe als een man , by een vee , zal geleegen hebben , hy zal zeekerlyk gedood, worden, ook zult gy lieden het beest dooden; alzoo wanneer eene vrouw , tot eenig beest , zal genaederd zyn , om daer meede te doen te hebben , zo zult gy die vrouw , en dat beest , dooden ; zy zullen zeekerlyk gedood worden , Lev. XX: 13, 15, 16. Die, by mannen, liggen, zullen Gods Koningryk niet btè'rven , (fchryvt paulus) i Cor. VI: 10.
2. De zelvsbevlekking, gemeenlyk, maer min gepast, Onanie genaemd, naer onan, Gen. XXXVIII: 9, is een grouwzaem en allerver-
dervelykst kwaed. In onfen tyd , 'heeft
men er zich byzonder op toegelegt , om den jongelingen,. in verfcheidene gefchrivten , onder het oog te brengen , dat zy , door deeze onnatuurlyke misdaed , niet alleen de middelen , door den weldaedigen Schepper, tot voortplanting van het menschdom gefchikt,
XI. DEEL.



473 OVER Dï ZEEDENLEER
misbruiken en onnut maeken, maer ook hunne zielen en lichaemen beide verderven (d).
§. io3?.
H. Het overspel is eene allerfchandelykfte trouwloosheid, en eene blykbaere verbreekL van den onfchendbaeren Huwelyksband.
Het overspel beftaet, iD eenen ontuchtigen omgang van eenen gehuuwden perfoon, met eene vreemde. Door deeze misdaed wordt de onfchendbaere band des Huwelyks kennelyk verbrooken , en daerom wordt dit kwaed
ook echtbreuk geheeten Het over.
spel is van tweederlei zoort: wanneer een getrouwd Man zich, met eene Jonge dochter of eene getrouwde Vrouw zich, rnet eenen Jongeling , vleefchelyk vermengt, noemt men deeze misdaed een enkel overspel; maer vermengt zich een gehuuwd Man , met de Echtgenoote van eenen anderen , dan is het een dubbel overspel.
Het overspel is eene allerfoeilykite misdaed.
K- Dit leert de natuur der zaeke zelve.
Hoe
Cd) tissot zaemenfpraeke*, met eenen 'zyher leerlingen, over de Onanie of Zely^fmeuing , i„ dcTZelv:r y!rfckrikte. lyke gevolgen.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 47P
Hoe meer eene zonde aenloopt, tegen de wyfe inftelling van den Opperften Wetgeever, en tegen den welftand van het menfchelyk geflacht; hoe meer onrechtvaerdigheid en trouwloosheid daer by bedreeven; hoe meer verwarring daer door te weeg gebracht werdt; hoe rampzaeliger de gevolgen zyn ; des te grooter moet de misdaed zyn. Nu heeft dit alles plaets , by het overspel.
A. De echtbreuk loopt regelrecht aen, tegen de wyfe inftelling van den opperften Wetgeever. Het Huwelyk , het welk den Man en de Vrouw, tot één vleesch maekt , en onaffcheidbaer verbindt, om kinderen te teelen en op te voeden , is het van God verordineerde middel , om het menfchelyk geflacht te onderhouden en voort te planten. Maer het overspel verbreekt den band van het Huwelyk , en is derhalven , met de Goddelyke inftelling , vierkant ftrydig.
B. Om die zelvde reden, loopt het overspel regelrecht aen , tegen den welftand van het menfchelyk geflacht. Het oogmerk van deeze vuile vermenging is geenszins , om kinderen te teelen ; en zo er , tegen den wil der ontuchtigen , kinderen verwekt werden, kan het niet anders zyn , of derzelver opvoeding moet verwaerloosd worden.
C. Het overspel is eene fchreeuwende onrechtvaerdigheid. —- Wanneer Man en
xi. deel.



480 OVER BE ZEEDENtEBR
Vrouw , door den Echt, met eJkanderen veieenigd zyn , heeft noch de een noch de andere macht, over zyn eigen lichaem. De Man, (zegt paulus) zal aen het Wyv de fchuldige goedwilligheid betaelen , en desgelyks ook het Wyv aen den Man ; het Wyv heeft de macht niet , over haer eigen lichaem , maer de Man ; en desgelyks ook de Man heeft de macht niet , over zyn eigen lichaem , maer het Wyv , i Cor. III: 3, 4. Wanneer derhalven de Man zyn lichaem overgeevt, aen eene vreemde , doet hy zyne Vrouw , en , wanneer eene Vrouw zich, met eenen anderen , vermengt, doet zy haeren Man , een fchreeu-
wend onrecht. Die overfpel doet, met
de Vrouw van eenen anderen , beroovt dien anderen van haer, die, met hem, een vleesch geworden is. Dit is nog grooter onrechtvaerdigheid, dan iemand, van zyne goederen, te berooven ; men ontzet iemand, van het dierbaerfte , het welk hy heeft. De Propheet nathan teekende deeze onrechtvaerdigheid, aen welke Koning david zich had fchuldig gemaekt, zeer eigenaertig, 2 Sam XII: 1-6.
D. Het overspel is de grootfte trouwloosheid. Er is geene fterker en plechtiger verbindtenis, dan het huwelyk; gevolgelyker is er ook geene verfoeilyker trouwloosheid, geen grouwzaemer meinëedigheid, daa
de



DER OFENBAERING. VIII. BOEK. 431
de Echtbreuk. Het huis van eene ontuchtige Vrouw, die den leidsman haerer jongheid vetteer, ■, en het verbond van haeren God vergeet, helt naer den dood, en haere paeden naer de overleedenen, Spreuk. II: 17 • l8'
E. Het overspel brengt de fchrooffielykfte verwarringen te weeg, niet alleen in de huisgezinnen , maer ook in de ganfche Maet-
fchappy. Is de Man trouwloos , dan
onttrekt hy, aen zyne wettige Vrouw en Kinderen, het gene aen deeze toekoomt; daer deeze misdaed, met onkosten en verkwisting , gepaerd gaet. Is de Vrouw trouwloos , dan loopt hec huisgezin gevaer, van , met onwettige Kinderen, bezwaetd te worden ; en een Man , die niet verzeekerd is, dat de Kinders van zyne Vrouw ook de zyne zyn , kan hen niet beminnen , en verzorgen >
gelyk het betaemt. ■ Om nu niet eens te
fpreeken van twisten , haet, en afkeerigheid , welke het Huwelyk verbreeken, en het geheele huisgezin verwrikken.
F. De gevolgen van het overspel zyn
rampzaelig. De harten der Echtgenooten
worden van elkander vervreemd , en de lievde veründert, in haet en afkeer. —- Daer de opvoeding der Kinderen verwaerloost wordt, lydt de geheele Maetfchappy. De huis¬
gezinnen vervallen , tot armoede. -— Het eene misdryv volgt meenigmaelen het ander ?
xi. deel. Hh



432 OVER DE ZEEDENLEER
«Ivs Zyn vcrgivtiging en moord meermaelen de gevolgen geweest van de Echtbreuk; men hennnere zich het geval van Koning david die hetoverfpel, met den doodflag, veree! mgde, 2 Sam- XI. ö' ^
D. De Heilige Schrivten veröordeelen de
daeden. _ Zy leeren ons,, dat het overfpel, inde vroegte tyden, ook by de Hei. denen , en zelvs aen de Koninglyke Hoven als eene misdaed, des doods waerdig , £ fehouwd wierd, Gen. XII; l8. xxVa 8. aaVI: 8- ii. Zo myn hart is verlokt geweest , tot eene Vrouw, (zegt job) of ik aen myne) naestens deur geloert hebbe, zo moet myne Huis vrouw met eenen anderen maelen , en een ander zich over haer krommen: want dat is eene fchendelyke daed, en het is eene misdaed by de Richteren : want dat is een vuur, het welk tot de verderving toe verteert, en al myn inkoomen uitgewortelt zou hebben, Job XXXI: 9-l2
In de Goddelyke Wet was de EciiTBRFr-r Uitdrukkelyk verbooden , Exod. XX U T
naesten Hutsvrouw ter bezaeding, om met haer onrein te worden , Lev. XVIII: 20. Op deeze misdaed was de doodftraf gefteld. Een man die, met iemands Huisvrouw, za] over/pel ge. daen hebben, dewyl hv
r . y' mt zynes """ten
Wyv, over/pel gedaen heeft, xal zeekerlyk ge-
dood



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 4S3
dood worden , de overfpeeler en de overfpeeljier,
Lev. XX: 10. Ook blykt de verfoeilyk-
heid van deeze misdaed, uit de bedreigingen , welke desweegen , door de Propheeten , aen Israël, gedaen zyn. Uwe kinders , (is het by
voorbeeld) veriaeten my; als ik hen ver-
zaedigt heb , zo bedryven zy overjpel, en ver* zaemelen , by hoopen , in het hoerhuis ; als ge* voederde hengften zyn zy vroeg op; zy hunkeren, een iegelyk naer de Huisvrouw van zynen naesten ; zoude ik , over die dingen , geene bezoeking doen? /preekt de heer, of zoude myne ziel zich niet wreeken, aen zulk een volk, als dit is % Jer. V: 7 9. God oeffende een allerlchrpomelykst oordeel uit, over de Koningen achas en zedeicia, om dat zy eene dwaesheid deeden in Israël, en overfpel bedreeven , met de Wyven hunner naesten, Jer. XXIX: 22, 23.
Overfpeelers , (zegt paulus) zullen Gods Koningryk niet beërven, 1 Cor. VI: 10. De hoereerers en de overfpeelers zal God oordeelen ,
Hebr. XIII: 4. Voorts wyst het zich
van zelvs, dat alle beginfelen en aenleidingen tot Overfpel, onder die hoofdmisdaed , verbooden zyn. Gy hebt gekoort, (fprak de Heiland) dat van de Ouden gezegd is, gy zult geen overjpel doen ; maer ik zeg u , dat zo wit eene Vrouw aenziet, om haer te begeeren , die heeft alreeds overfpel, in zyn hart, met hfttr gedaen , Matth. V: 27 , 28. bJfcli deel, Hh é



484 over de zeedenleer
„ Wat de groote waereld ook bedenkt, om „ de zonden, tegen de Wet van de reden , „ en het heilig Euangelie, haere haetelykheid „ te beneemen ; welke verzachtende woor„ den zy ook verzint, om een geheel volk „ allengskens te gewennen , om , by den „ boertigen naem van eenen hoorndraeger, „ niet meer aen de ysfelykfte ongerechtigheid „ en ondeugd , maer eeniglyk aen zeekere „ belachlyke vertooningen , in de vertrekken „ van een huis , te denken ; wat, zeg ik, „ ook de waereld, en zeekere, van den Geest „ der duisternis , als foldytrekkende fchry„ vers , voor kunstgreepen , moogen uitge„ vonden hebben , om de zonden des vlee„ fches, zonder befchimping, allengs, open„ lyk uit te voeren, en in de voornaemfte „ gezelfchappen te brengen; dit opfchrivt zal „ echter , altoos , boven den ingang van des „ Verlosfers waere Kerk, en nog meer, bo„ ven de poorten van het hemelsch Jerufa„ lem , blyven ftaen: buiten zyn de honden ! ,, verre van hier, gy hoereerers en overfpeelers> „ Openb. XXII: ij." (e).
(O muur 1. e. viii Detl. p. 488, 489»



SER OPENBAERING. VHÏ. BOEK. 485
§• IO38.
III. Wanneer twee perfoonen , welke eikanderen te na in den bloede bejlaen , zich in het Huwelyk begeeven , noemt men deeze ver'ëeniging bloedschande.
Omtrent de trappen van bloedverwantfchap, welke , in het Huwelyk , ongeöorloovd zyn , had God zelvs , aen Israël , zeekere bepaelingen voorgefchreeven, Lev. XVIII en XX, welke, van de Christen Overheeden, gemeen» lyk overgenoomen en gevolgd worden.
Niemand , (was het) zal t tot eenige naestbeJlaende zynes vleeschs, naederen, om de Jchaemte te ontdekken, dat is, vleefchelyke gemeenfchap te hebben , Lev. XVIII: 6 ; en welke trappen van bloedverwandfchap er bedoeld waeren, werdt vervolgens vs. 7-18, in de byzonderheeden , naeder aengeweefen, De vleefchelyke bywooningen , welke uitdrukke-
lyk verbooden werden , waeren ; van
eenen Vader, met zyne Dochter, en van eenen Zoon , met zyne Moeder , vs. 7; — van eenen Jongman , met zyne Stiefmoeder ,
vs. 8; van eenen Jongman , met zyne
halve Zuster , vs. 9 ; van eenen Groot-
vaeder , met zyne Kleindochter, vs. 10; — van eenen Jongman, met de Dochter, welke xi. deel Hh 3



48*6 OVER DE ZEEDENLEER
zyn Vader verwekt had , by de kinderloofe
Weduwe van zynen broeder, vs. 11 ;
van eenen Jongman , met de Zuster van zy-
nen Vader, vs. \2 ; of met de Zuster
van zyne Moeder , vs. 13 ; Van eenen
Jongman, met de Huisvrouw van zynen Oom, vs. 14; — van eenen Vader , met de Vrouw van zynen Zoon , of zyne Schoondochter, vs. 15 ; — van eenen Man , met de Vrouw
van zynen Broeder , vs. 16; van eenen
Man , met zyne aengehuuwde Dochter , of met de Dochters van zyne ftiefkinderen , vs.
17; van eenen Man, met de eigene Zus-
ter van zyne Vrouw, vs. iS. Qf).
Lev. XX. worden eenige van deeze ongeoorloovde vermengingen, op ftraffe des doods, verbooden ; —• van iemand, met zyne Stiefmoeder, vs. ii; van eenen Man, met
zyne Schoondochter , vs, 12; — van eenen
Man, met zyne Schoonmoeder, vs. 14;
van eenen Man , met zyne halve Zuster , vs. 17; — van eenen Man , met de Zuster van zynen Vader, of van zyne Moeder, vs. 19; — van eenen Man, met de Vrouw van zynen
Oom , vs. zo; van eenen Man, met de
Vrouw van zynen Broeder , vs. 21. Ondertusfchen waeren de bedreigde dood-
flraffen zeer onderfcheiden. Wanneer een
Man
CO Bybeherkl. III Deel. p. 211-213.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 487
Man zich vermengde, met zyne Stiefmoeder, moesten zy beide gedood, denkelyk geftee-
nigd worden, vs. 11. Wanneer een Man
zich vermengde, met zyne Schoonmoeder, moesten zy, met vuur, verbrand worden ,
vs. 14. Warineer een Man, by zyne
halve Zuster, geleegen had , moesten zy , in het openbaer , ter dood gebracht, denkelyk gefteenigd , worden , vs. 17. Het Hu¬
welyk van eenen Man , met de Zuster van zynen Vader, of van zyne Moeder, zou , met kinderloosheid , geftraft worden, vs. 19; ook was de laetstgemelde ftraf bedreigd , op het Huwelyk van eenen Man, met de Vrouw van zynen Oom , of van zynen Broeder , vs. 20, 21.
Omtrent deeze vermengingen, welke in de Wet van mose verbooden zyn, moeten wy
drie vraegen beantwoorden: of mose
alleenlyk die Huwelyken , tusfchen Bloedverwanten , verbooden hebbe, welke hy Lev. XVIII en XX. uitdrukkelyk opnoemt ; dan ook , by gevolgtrekking , de zodaenige , die in denzelvden graed zyn? —— of de bloedfchande, volgens het recht der natuur , on-
geöorloovd zy ? en , op welken grond ,
zy onder ons, door de Burgerlyke Wetten , verbooden zy ?
K. Op de eerfte vraeg, antwoordt de Ridder michaelis , dat, in de Wet van mose ,
xi. deel. Hh 4



488 OVER DE ZEEDENLEER
geene andere Huwelyken verbooden zyn, dan die, welke uitdrufckelyk vermeld worden (g> Hy beroept zich, op de volgende gronden : — om dat mose, in de gemelde wetten , nutteloofe herhaelingen doen zoude, wanneer hy dezelve gegeeven had, om er gevolgen uit te trekken; „ by voorbeeld, wat behoevde hy „ dan, na het Huwelyk, met de Zuster „ zynes, Vaders , verbooden te hebben , nog byzonder van de Zuster zyner Moeder , te „ fpreeken ; indien dit verbod al in het eerfte „ lag opgeflooten , en hy , zonder er immer ,, één woord van te fpreeken , wilde, dat >* meD zvne verbooden, niet van byzondere „ Huwelyken, maer van geheele graeden ,
„ zou opvatten" (/O? Om dat mose
zyne Huwelykswetten tweemaelcn opgegeeven , en, in beide gevallen , dezelvde trap. pen van bloedverwandfchap genoemt heeft, Lev. XVIII en XX ; maer had hy alleenlyk eenige trappen van bloedverwandfchap willen opgeeven , om daer uit, tot zoortgelyke, te befluiten , dan zou hy verftandiger gehandelt
hebben , met dezelve te verwisfolen.
VoorSl beroept by zich, op het Huwelyk me? de Zuster der overleedenc Vrouw (i).
„ Deo-
(g) Mofatsc/i RcJtt. ii Deel. §,
l'O I. c. p. 297.
CO Iliwciykswctten. 99, lC0ï,



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 489
s, Deeze beftaet, ons , wat de graeden van s, bloedverwandfchap betreft, even na, als „ des Broeders Weduw ; en nochtans ver„ biedt mose het Huwelyk met deeze laet„ fte, terwyl by het Huwelyk,met der over„ leedene Vrouwe Zuster , veröorloovt ; of „ liever (het welk dit bewys nog krachtiger j, maekt) het zelve in zyne Wetten, als verj, oorloovd , voorönderfteld1' (£>
Deeze bewyfen , welke de Ridder elders breeder beredeneert heeft , overtuigen my ten vollen , dat mose alleenlyk die bepaelde Huwelyken , welke hy uitdrukkelyk heeft opge. noemt, en geene andere, welke in dezelvde graeden van bloedverwandfchap loopea, als verbooden wilde aengemerkt hebben (/).
Dan laeten wy de bedenkingen van de zulken , die meenen , dat mose niet alleen perfoonen , maer ook trappen van bloedverwandfchap , bedoele, kortelyk ter toetfe brengen.
A. Daer dezelvde redenen zyn , zegt men » hebben ook dezelvde gebooden en verbooden
plaets. Maer deeze uitlegregel, volgens
welke alle zoortgelyke gevallen, onder het geval, in de Wet uitdrukkelyk genaemd, begreepen zyn , kan alleen op zeedenlyke voorfchrivten worden toegepast. Maer de Mofai-
(i) Mofaisch Recht. II Deel. p. 301. (I) Huwelykswetten. c, VI. p.
XL DEEL. Hh 5



49° OVER DE ZEEDENLEER
fche Huwelykswetten waeren , gelyk in het vervolg naeder blyken zal, flechts Heilige, en, met den burgerlyken ftaet der Jooden , overëenkoomftige verordeningen. Daer nu zodaenige ftaetkundige verördeningen gegrond zyn , op de byzondere gefteldheid en omftandigheeden van het Burgerlyk Genootfchap, moeten zy niet verder uitgeftrekt, maer, met die bepaelingen , opgevat worden , welke de Wetgeever, naer geiang der omftandigheeden van den ftaet, gemaekt heeft.
B. Men voegt er by, dat er, in de Huwelykswetten van mose, Lev. XVIII en XX, eenige graeden van bloedverwandfchap, ia de klimmende en daelende Linie, niet vermeld worden, in welke evenwel de Huwelyken zeekerlyk verbooden zyn ,• gelyk van eene Grootmoeder, met haeren Kleinzoon, van eenen Grootvaeder , met zyne Kleindochter. Daer nu, dus befluit men , eenige graeden van bloedverwandfchap, by die, welke mose heeft opgeuoemt , moeten gevoegd worden , zo moet dit ook , in de zydlinien,
plaets hebben Maer dit befluit is gansch
onwettig: want, voor het verbod van Huwelyken , onder bloedverwanten , in de klimmende , en daelende Linie, is eene zeer natuurlyke reden. Het Huwelyk maekt de volkoomenfte vriendfchap , gemeenzaemheid en gelykheid tusfchen de beide Echtgenooten;
maer



DER OPENBAERÏNG. VIII. BOEK. 491
triaer deeze naeuwe betrekking is niet beltaenbaer , met de hoogachting , welke men , aen zyne bloedverwanten, in de klimmende Linie, by voorbeeld een Kleinzoon, aen zyne Grootmoeder , of eene Kleindochter aen haeren Grootvader , verfchuldigd is. Dit nu kan , van de overige perfoonen, door mose opgenoemd , niet gezegd worden.
2. Wy gaen over , tot de tweede vraeg, of de Bloedfchande , volgens het recht der Natuur, ongeöorloovd zy ?
Zeer veelen , zo Wysgeeren als Rechtsgeleerden , geeven , op deeze vraeg, een bevestigend antwoord , zonder dat zy evenwel den grond , op welken de Huwelyken, tusfchen Bloedverwanten, zeedenlyk ongeöorloovd weezen zouden , duidelyk aenwyfen. ,■> Ie„ mand , die zeekere en natuurlyke redenen wil opgeeven , om welke zulke Huwely„ keu , zo als zy, door de Wetten en ge,, woonten , verbooden worden , ongeóor„ loovd zyn , zal, by ondervinding, leeren, hoe moeilyk dit zy, ja dat het niet ge„ fchieden kunne" zegt dc doorluchtige Gftotius, hoe zeer hy anders de duidelyke reden erkenne, om welke de Huwelyken van Ouders , met Kinderen en Kindskinderen , ongeöorloovd zyn (w).
(»0 ®e Ju™ Wtt & pacis 1. II, c. 5. §. lï. n. i\ 21- DEEL.



49^ OVER DE ZEEDENLEE5
Alles wel gewikt en gewoogen zvnde, hebben wy ook geene redenen kunnen vinden, om te beweeren, dat het Huwelyk van Bloedverwanten, in de zydlinien , op zich zelve , en volgens het recht der Natuur, zeedenlyk ongeöorloovd weezen zoude (n).
A. In tegendeel, dat het Huwelyk van eenen Broeder , met zyne vleefchelyke Zuster « den aert der zaeke , niet ongeöorloovd' zy, blykt allerduidelykst daer uit, dat Gode zelvs de Huwelyken tusfchen Broeders en Zusters, door het ganfche menfchelyk geflacht uit éénen bloede voort te brengen, noodzaekelyk gemaekt, en , door de belovte van zynen zeegen, plechtig veröorloovt heeft, Gen. I: 28. Waeren nu de Huwelyken, tusfchen Bloedverwanten, in den aert der zaeke, en volgens de onveranderlyke wetten der Na! tuur, ongeöorloovd, dan had de Heilige God de zaeken zo niet kannen fchikken , dat zy , m den eerflea tyd, volftrekt noodzaekelyk waeren (0).
Daer te boven zyn de vermengingen van Bloedverwanten , met eikanderen , niet ftrydig, met het hoofdöogmerk van het Huwelyk,
C«) püpendorf de Jure ,Mur« Ger.tium Sc. 1. VI. c- t. §. 28. ph. ram Difert. Inaug. de imeflu Tra). ,774.
COmicbaeus Uuweiykmetten. p. 76



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 493
lyk, het teelen en opvoeden van Kinderen ; gevolgelyk zyn zy niet op zich zelve, en volgens het natuurlyk recht, ongeöorloovd (p).
Verder, wanneer dergeiyke Huwelyken zeedenlyk ongeöorloovd waeren, dan zou God zelvs geene Wet hebben kunnen geeven, volgens welke een Jongman, onder de Israëliërs, verplicht was, de Weduw van zynen Broeder te trouwen , wanneer die zonder Kinderen , geftorven was ; op dat de genachten , in het bezit van hunne voorvaderlyke goederen , blyven zouden , Deut. XXV: 5 -10.
Hier koomt nog by, dat de Heilige Schrivten een aental voorbeelden van vroome menfchen opleeveren , die in Huwelyken , ftrydig met de Wetten van mose, geleevt hebben, en evenwel van God kehnelyk gezeegend zyn. AiiRaham was getrouwd, met-sara, zyne halve Zuster, Gen. XX: 12; nahor, met milca , de Dochter van zynen Broeder haran , Gen. XI: 29; isaac met rebecca , de Kleindochter van milca , zynes Vaders behuuwde Zuster, Gen. XXIV: 15; Jacou, met rachel, de Dochter des Broeders van zyne Moeder , Gen. XXIX: 10.
Eindelyk noch de Verlosfer, noch zyne Apostelen , hebben zich immer , op de Huwelykswetten van mose, beroepen, of do-
(p) keineccivs Ekm. Juris Net. £? Gent. U ii. §, 41-— xi. deel.



491 OVER DE ZEEDENLEER
zelve bevestigt; offchoon hun daer toe de
gelegenheid geenszins ontbrooken hebbe.
Joannes de Dooper heeft herodes wel beftraft,, om dat hy hlrodias, de Vrouw van :Cynen Broeder ph,lippUSj getrouwe had, Mare. VI: 18. Maer vermits de gemelde phijlippus nog in leeven was, moest deeze bywoonmg , eer als eene Echtbreuk , dan als
eene Bloedfchande , befchouwd worden
paulus veroordeelt wel het Huwelyk van dien ontuchtigen, diezynes Vaders Huisvrouw of zyne Stiefmoeder , genoomen had, i Cor' V: r. Maer dit was gefchied , by het leven van zynen Vader, die zyne Vrouw, verftooten had (q).
B. Laeten wy evenwel de bewyfen , voor het tegengeftelde begrip, wat naeder onderzoeken. „ Het is bekend , dat tot dus verre „ de meeste Gods en Rechtsgeleerden geloov„den, dat deeze Huwelyks■ verordeningen
natuur-wetten zyn. Vroeg men, naer de „ redenen , die hen bewoogen , dit gevoelen ' „ te kiefen en te behouden ; dan brachten zy „ er verfcheidene by, maer welke, voor het „ grootst gedeelte, anderen zo zwak voor,, kwaemen, dat zy ze niet herhaelen wil„ den" (r).
Cf) Bylelverki. XXII Ded. p. 35i~_, ( r) u i l l e r VIII Deel. p, 297.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 495
n*f. Men beroept zich, op den natuurleken êfkeer, van Huwelyken tusfchen perfoonen, die eikanderen te na in den bloede beftaen. — Maer de voorönderftelling van zulk eenen natuurlyken afkeer wordt, door de ondervinding, kennelyk wederfprooken. Immers indien die affchuuw natuurlyk was, zouden de Zoonen en Dochters van adam , volle Broeders en Zusters, het menfchelyk geflacht niet hebben kunnen voortplanten. Ook zyn de Huwelyken van naeste Bloedverwanten , by de Ouden , byzonder by de Egyptenaeren en Perfen, zeer gemeen geweest (s); en het ontbreekt nog niet , aen geheele volken van Wilden, by welke de verönderftelde afkeer geheel onbekend is.
Dat ondertusfchen , by ons , eene afkeerigheid, van Huwelyken , met de naeste Bloedverwanten , plaets hebbe , moet, niet alleen aen het onderwys , en de opvoeding , worden toegefchreeven, maer ook aen de volgende redenen. —— Vooreerst, aen het verfchil in «uderdom. Een Jongman, by voorbeeld, zal de Zuster van zynen Vader , of van zyne Moeder , niet tot zyne Vrouw verlangen , onj dat zy reeds te veele jaeren bereikt heeft. —« Ten anderen, aen den eerbied , die ons , van jongs aen , jegens Bloedverwanten , in de
(s~) wiNiiciui FSLix in Oïïttyio. p. 35. XI. DEEL.



49^ OVER DE ZEEDENLEER
kJimmende linie, is ingeboezemd. Een Jongman zal zyne Stievmoeder , wanneer zy de Weduwe van zynen Vader geworden is, niet begeeren , om dat hy haer , welke de plaets van zyne natuurlyke Moeder vervangen heeft,
eenen byzonderen eerbied toedraegt. . Ten
derden , aen den gemeenzaemen ommegang. Broeders en Zusters verkeeren , in 's Vaders huis, daegelyks met elkander; zy worden zodaenig aen eikanderen gewoon, dat daer uit eene onverfchilligheid ontitae; voeg er by, dat zy elkanders gebreeken daegelyks al meer en meer leeren kennen. Het is derhalven geenszins tc verwonderen , dat zy nimmer, aen een onderling Huwelyk, denken (f).
B. God , zegt men vervolgens , heeft de oude inwooners van Kanaan , daerom verdreeven en uitgeroeit, om dat zy Huwelyken aengingen , met hunne naeste Bloedverwanten , gevolgelyk moeten zy daer door de wetten der Natuur overtreeden hebben. Verontreinigt u niet, (fprak de heer tot Israël) met eenige van deeze : want de Heidenen , die ik van uw aengezicht uitwerp , zyn met alle deeze verontreinigt ; zo dat het land onrein is, en ik over het zelve zyne ongerechtigheid bezoeke , en het land zyne inwooneren uitfpouwe, Lev. XVIII:
24 > 2J.
Dan
IO michaelis [Iuwelykswettcn* %. 35^34. p. 145-153.



DER OPENBAERiNG. VUL BOEK. 497
Dan het zal eiken oplettenden gereedelyk ïn de oogen vallen, dat de groote Wetgeever die onmenfcheiyke grouwelen bedoele, van welke hy vs. 21 , ta.', 23- gefprooken had; het opofferen van Kinderen, aen den Moloch, en beestachtige vermengingen van Mannen met Mannen , of van menfchen met
dieren. Het is waer , de Huwelykswet-
ten van mose ftaen in het midden van zeedenlyke voorfchrivten. Maer de heilige Schryver is meermaelen gewoon willekeurige en Staetkundige verordeningen , onder zeedenlyke wetten , te plaetfen , vergel. Exod. XX: 8-li, 24.
y. Wy koomen , tot de laetfte vraeg , op welken grond , zyn de Huwelyken van de naeste Bloedverwanten , onder ons , door de Burgerlyke Wetten , verbooden ?
A. Deeze Burgerlyke verördeningen kan men vinden , by wiltens, in het Kerkelyk
Placaetboek (u). De Staeten van Holland
en Westfriesiand hebben de volgende Huwelyken uitdrukkelyk verbooden ; van Oo-
men , met hunne Nichten , dat is , met hunne Broeders of Zusters Kinderen, of Kindskinderen,
en Descendenten; van Moetjen , met haere
Neeven , dat is , met haere Broeders of Zusters Zoon, Kindskinderen , of Descendenten , tot
(«) Psg. 804.-841. 847.-£70-872. XI. DEEL. Iï



4-98 OVER DE ZEEDENLEER
beide in infinitüm Cv) ; van eemn
met de Weduwe van zynen Neev , dat is , met ^ de Weduwe van zynes Broeders of Zusters 'zoon; noch met de Weduwe van zynes Broeders of zyner
Zusters Descendenten; vm eene Vrmw mt
den nagelaetene Man van haeren Nichte; dat is met den Weduwnaer van haeren Broeders of van haerer Zusters Dochter ; als meede met den Man van eenige haeres Broeders of haerer Zusters
Kindskinderen en Descendenten (wj; Vari
tenen Man met de Dochter van den Broeder of van de Zuster zyner overleedene Vrouw (x) — By een befluit van den 31 Jann. i<5c4, hadden hoog gemelde Staeten iemand toegeflaen, de Stiefmoeder van zyne overleedene Vrouw te trou^ wen; maer, in Maert 1736, hebben hunne Edele Groot Moogenden , voor het vervolg de Huwelyken verbooden, van eenen Man met de Stiefmoeder van zyne overleedene Vrouw en van eene Vrouw met den Stiefvader van hal ren overleedenen Man.
By de laetfte waerichouwing , omtrent dit ftuk den 14 Oclober 1789, hebben de Heeren Staeten van Holland en Westfriesland hunnen wil naeder en uitdrukkelyk verklaert; dat niet trouwen moogen , 1. Eenige Adscendenten , met haere Descen-
den'
Cv) Ibidem p. fo8. Cw) Ibidem p. £09. C-r) Ibidem p. 847,



DER OPENBAERING. VUL BOEK, 499
éenten , te weeten Ouders en Kinders , opwaerds en nederwaerds gaende , in infinitum.
2. Broeders , met hunne Zusters , het zy van vollen of halven bedde.
3. Ooms , met hunne Nichten , dat is , met de Kinderen of Kindskinderen en Descendenten van hunne Broeders of Zusters ; noch Moeijen met haere Neeven, dat is , met den Zoon , Kindskinderen of Descendenten van haere Broeders of Zusters , beide in infinitum; alzoo Ooms en Moeijen, ten refpetle van hunne voorfch. Nichten en Neeven , Jtaen in de plaets van Vader en Moeder.
4. Een Man, met zyne Schoondochter , dat is , met de nagelaetene Weduw zynes Zoons , of met de Weduw van zynes Zoons of zyner Dochters Zoon , en zo voorts nederwaerds , of met eenige Weduw zyner Descendenten ; als meede eene Vrouw met haeren Schoonzoon , dat is, met den Man van haere overleedene Dochter , noch met den Man van de Dochter haeres Zoons of haer es Dochters, en al zo vervolgens met iemand, die de Man geweest is van eenige haerer Descendenten.
5. Een Man , met zyne Stievdochter, dat is, met de Voordochter zyner Huisvrouwe , .noch eene Vrouw , met haeren Stievzoon, dat is, met den Voorzoon van haeren overleedenen Man , noch met eenige Descendenten van dezelve haere StUvzoonen.
XI. DEKL. Iï ®



5©0 OVER DE ZEEDENLEER
6. Een Man, met de nagelaetene Weduwe van zynen overleedenen Broeder, noch eene Vrouw, met den Man van haere overleedene Zuster.
7- Een Man, met de Weduw van zynen Neev, dat is, met de Weduwe van zyns Broeders of zyner Zusters Zoon , noch met de Weduwe van eenige zyns Broeders of zyner Zusters Descenden. ten ; als meede eene Vrouw , met den nagelaetenen Man van haere Nicht , dat is , met den Weduwnaer van haeres Broeders of van haerer Zuster Dochter , noch met den Man van eenige haeres Broeders of haerer Zusters Kindskinderen en Descendenten.
13. De grond nu van deeze Burgerlyke verordeningen , ligt niet, gelyk wy reeds gezien hebben , in de zeedenlykheid der Huweiyks wetten, welke, door mose zyn voorgefchreeven , Lev. XVIII, XX.
Ook kan men de meermaelen gemelde Huwelyks Voorfchrivten van mose niet rang. fchikken , onder de algemeene ftellige Wetten (Leges pofitivoe univerfales) naerdien zy maer, alleen aen het volk van Israël, gegeeven zyn, en de overige Natiën daer van geene kennis* hebben konden. Te beweeren , dat er eene oude overleevering, van adams tyden af, omtrent de verboodene Huwelyken, onder alle volken zoude geweest zyn, is eene vooronderftelling aen te neemen, voor welke men geen fchynbaer bewys kan bybrengen.
Maer



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 50r
Maer wat dan ? het verbod , omtrent de Huwelyken van Bloedverwanten , die te na aen eikanderen vermaegfchapt zyn, is eene zeedenlyke Wet, niet gegrond in den aert der zaeke zelve, edoch by voorönderjtelling, en gevolgtrekking , (Lex moralis hypothetica 6f derivativa). Te weeten, men onderfcheidt het Recht der Natuur, in een oorfprongelyk en volftrekt Recht. volgens het welk zeekere daeden, altoos en in alle gevallen, zeedenlyk kwaed zyn ; en in het Recht der Natuur by voorönderjtelling , of gevolgtrekking (anderen noemen het van de tweede zoort, Jecundarium) het welk iemand verplicht, ïn bepaelde omftandigheeden. Tot het laetstgemelde Recht der Natuur behoort het verbod , omtrent de Huwelyken der naeste Bloedverwanten. Misfchien zyn de woorden
van den Ridder mjchaelis meer verftaenbaer (31). „ Op dat de aert en wys , hoe de „ Huwelyken der Naestbeftaenden zonde zyn, „ nog bevatbaerer voor het verftand worde , „ en niemand , by wien de ftellingen der zee„ denleer vreemd zyn , denken mogt, dat, „ op die wyfe, hunne zonde ophoude of ont„ kend worde, zo merk ik aen, dat het ver,, bod van dezelve een ftuk der zeedenleer, „ en die daer uit ontftaende zeedenwet, is , ,, dewelke , met de overige zeedenwet, juist
(ƒ) Huwelykiwelten. §. 19. p. 80, 81. xi. DEEL. Ii 3



502 OVER DE ZEEDENLBER
„ in zulk eene betrekking ftaet, als , by het S) Recht der Natuur, dat deel, het welk men
bet afgeleide Recht der Natuur (jus nature „ derivativum) of het voorönderjtellende (hypothe* „ ticum) te noemen gewoon is, welkers ge„ booden zo wel heilig , en deszelvs over-
treedicgen zondig en affchuuwelyk zyn, als „ de gebooden van het zogenaemde oorfpron„ gelyke Recht der Natuitr (Jus nalurce printi„ tivitmy."
De zaek verdient naeder opgehelderd te
worden. Het Recht der Natuur beveelt
eiken mensen, zyn geluk te bevoorderen, zo veel immers mogelyk is ; derhalven is elk verplicht, alles af te wenden , wat hem ongelukkig , en zynen toeftand , in de omftandigheeden , in welke hy verkeert, onvolkoomener maeken kan. Maer de Huwelyken , tusfchen perfoonen , die eikanderen , in den bloede, te na beftaen , zyn fchaedelyk, zo voor de Maetfchappy iD het gemeen , als voor de huisgezinnen in het byzonder. Derhalven vordert het Recht der Natuur, by voor«nderjtelling of gevolgtrekking (Jus naturce hypotheticum cj derivativum, five fecundarium}, dat dergeiyke Huwelyken geweerd worden.
In de daed de Huwelyken, tusfchen perfoonen , die eikanderen , in den bloede, te na beltaen , zyn , voor de huisgezinnen , en XOor de geheele Maetfchappy, hoogst verder-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 503
velyk; vermits daer door de weg gebaend wordt , tot eene vroegtydige ontucht , byzonder tusfchen Broeders en Zusters , die daegelyks , in bet zelvde huis, gemeenzaera met eikanderen verkeeren.
De Hoog Geleerde Heer j. d. michaelis beeft dit ftuk uitvoerig beredeneert. „ Vol,, gens myn gevoelen , (zegt hy) is inzon,, derheid de voornaerofte reden , waerom „ mose de Huwelyken des naeste Bloedver„ wanten heeft verbooden , en de eenige, .,, die eene onbepaelde toelaeting, van een ,, iegelyk te trouwen , voor elk befchaevd „ volk , onbetaemelyk en tot zonde maekt , „ daer in te zoeken , dat het niet moogelyk „ is, by den naeuwen omgang , welke — „ Broeders en Zusters met malkanderen heb« ,, ben , de , in de Familien , doorbreekende „ hoerery af te weeren , en de al te vroege „ verleiding voor te koomen , wanneer, voor „ zulke naeuwe Bloedverwanten de minfte
hoop overblyvt , dat zy de voorgaende
fchande, door een navolgend Huwelyk ,
kunnen bedekken. De eerfte verleiding van „ een deugdzaem, of ten minften niet on* j, deugend , Vrouwsperfoon , gefchiedt dooris gaens, onder dis gemaekte hoop, haer te
zullen trouwen. Nu ftelle men zich.
„ een volk voor, by welk de Zoon
zynes Vaders Weduwe, de Broeder zyasr
xi. deel. Ii 4



504 over de zeedenleer
„ Zuster, kan trouwen, en vao zulke Hu» „ welyken ook genoegzaeme voorbeelden te „ vinden , en aen het Vrouwelyk geflacht , „ van de tedere kindsheid af, bekend zyn ; „ in het welk men dus ook, voor de onechte ,, byflaeping , met zulk eene perfoon , niet „ meer afkeer heeft, dan voor eene gemeene „ hoerery: wat zal daer van het gevolg zyn? „ Zullen niet Broeders en Zusters, die, van de eerfte kindsheid af aen , zo naeuw be„ kend zyn , dat zy malkanderen ontdekken ., durven , wat zy voor anderen verborgen „ houden, die zo veel verkeering met mal„ kanderen hebben, welke hun gelegenheid „ geevt , alleen , en zonder opzicht, by
„ malkanderen te zyn? ; zullen zy niet,
„ zeg ik, eikanderen verleiden , zo drae zy „ de eerfte drivten , jegens het Vrouwelyk „ geflacht, ondervinden, en byna eer zy het ,, weeten , wat de zaek te zeggen heeft ? — „ Was nu, voor deeze Kinderen, die zo „ ligt te verleiden zyn, by hun groot ge. J5 vaer, nog de minfte hoop overig , dat „ hunne Broeders haer trouwen, en daer door ,, de fchande toedekken konden , hoe weinige „ zouden dan van verleiding vry blyven ? — ,, De gevolgen hier van zouden verfchrikkev lyk zyn " (z),
By
C2) §• 47. p. igCi-iOt,



DER 0PEN3AERING. VIII. BOEK. 5 $
By elk een befchaevd volk, moeten derhalven de Huwelyken der' naeste Bloedverwanten , door de Wetten , verbooden worden , om dat men , zonder dit, het grootfte ongeluk van het menfchelyk geflacht niet kan voorkoomen (a). grotius heefc eene plaets van maimonioes aengehaelt , in welke hy dezelve reden geevt van de ongeöorloovdheid der Huwelyken , tusfchen naeste Bloedverwanten O). ti ^k hart daerom , het
welk de ondeugden weezenlyk verfoeit; en
daer en tegen niets vuuriger wenscht, dan „ dat de eerbied voor de deugd , onder het „ menschdom , geftaedig verder uitgebreid ,, mogt worden, zal ook hier in de heilzaeme s, geftrengheid der Wetten , als eene werking
der heilige Voorzienigheid , erkennen , en 5, dankbaerlyk aenbidden , als waer door de „ wooningen der Christenen, voor ontelbaere
verborgene werken der duisternis, worden „ bewaerd ; werken , die den grond der Fa„ milien ondermynen, en een heimelyk in„ vreetend vergivt, onder een volk, zouden ,, verbreiden. — Alhoewel nu de Mofaifche „ verbooden , noch natuurwetten , noch van „ christus herhaeld , of van deszelvs Apos-
(«) michjielis Ibidem. §. 48. p. 208.-106. (.i) De Jure IS. c? P. L- H. c. 5.
XI. DEEL. Ü 5



■
506 OVER DE ZEE CENEEER
„ telen ingefcherpt zyn ; als het welke reeds
„ LOMER, MELANCHTON, AMSDORF, „BRENT1US, BÜLLINGERUS, SPENER,
„ en andere Godgeleerden van naem , benef' „ fens ontelbaere Rechtsgeleerden , hebben „ gezien 5 zo gaen echter de Christen Over„ heeden zeer verftandig en zeeker te werk , „ dat zy dezelve doorgaends aenneemen , en „ daerömtrent onder de Protefianten nooit „ geene dispenfatie vergund worde" (c).
Uit het gene wy tot dus verre beredeneert hebben , is het teeveas duidelyk genoeg , dat God, by de eerfte voortplanting van het menfchelyk geflacht, de Huwelyken, tusfchen vleefchelyke Broeders en Zusters, hebbe kunnen toelaeten De Heilige God kan nimmer eenig bedryv vergunnen, het welk, ia den aert der zaeke zei ven , zeedenlyk ongeöorloovd ismaer zodaenig is het Huwelyk niet, tusfchen Broederen en Zusteren. Zo.daenige Huwelyken worden misdaedig', uit hoofde der verdervelyke gevolgen , wanneer zy , onder een geheel volk, werden, inge.
voerd. Het geene daerom, by de eerfte
voortplanting van het menschdom , geöorloovd was, heeft God, om de fchaedelyke gevolgen , Wanneer het algemeen werdt, onder Israël verbooden ; en , op dien grond,
verCO M1LLF.II !, c.; VIII Deel. p. 303, 306,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. $&?
verbieden het ook de Christen Overheeden, met het hoogfte recht.
Ondertusfchen verfchil ik daer in , van den Heer michaelis, dat ik het verbod van Huwelyken , tusfchen Ouders en Kinderen , en andere Bloedverwanten, in de klimmende en daelende Linie, uit eene natuurlyke reden, afleide: om dat naemenlyk het Huwelyk de volkoomeBfte vriendfchap, gemeenzaemheid , en gelykheid, tusfchen de beide Echtgenooten te weeg brengt; en deeze naeuwe betrekking niet beftaenbaer is , met de hoogachting, welke men , aen zyne Bloedverwanten, in de klimmende Linie , vooral een Zoon of Dochter , aen de Ouderen , verfchuldigd is. —Voeg er by , dat, door dergeiyke Huwelyken , de plichten onder eikanderen verward, en door eikanderen vernietigd worden ; wanneer eene Dochter haeren Vader trouwde, zou zy hem niet langer, als Vader, eerbiedigen kunnen ; wanneer eene Moeder haeren Zoon trouwde, zoude zy hem , die haer , als Moeder, behoort te eerbiedigen en te gehoorzaemen, als Man, moeten onderdaenig zyn. Dit bedoelt ook de Heer a. perrenot, wanneer hy zegt: ,, niets loopt meer aen, „ tegen de Orde der Natuur, dan op en nes, dergaende Maegfchap te vermengen , en „ alzoo de oprfprongelyke eeuwigduurende;
s.i. heel.



508 OVEll D£ ZEEOENLEER
„ ongelykheid van twee perfoonen te vernie„ tigen , de oorzaek met het gewrocht te ,, verwarren" (d).
§• 1039.
IV. De veelwyvery beftaet daer in, dat één Man meer Vrouwen te gelyk t in fat Huwelyk , hebbe.
DatdevEELMANNEUY ongeöorloovd zy, heeft geen betoog noodig. Deeze is, met het oogmerk van het Huwelyk , allerblykbaerst ftrydig. Wanneer eene Vrouw meer, dan eenen Man , te gelyk neemt, kan zy geen meerder Kinderen voortbrengen, dan by eenen Man ; en , wat de opvoeding der Kinderen „ aengaet , daer over zal niemand der Man„ nen zich bekommeren , om dat niemand ,, weet , wie zyne Kinderen zyn , en wie die ,, van eenen anderen man" (e).
De vraeg verkeert voornaemenlyk, omtrent de Veelwyvery, of één Man meer Vrouwen, te gelyk , hebben mooge ? Te gelyk , zeggen wy : want men moet wel onderfcheid maeken , tusfchen eene opvolgende en gelyktydige Veelwyvery. jqc
O'j Verhandelingen uitlegeeven door de üollandfche Maitfchappy der IVetenJchappen. V Deel. p. fliö. (ej I! Deel. p. 360.



DER OFENBAERING. VIII. BOEK. 509
De op volgende veelwyvery beftaet daer in , dat een Man , na den dood van zyne Vrouw, eene tweede, na den dood van deeze, eene derde , en zo vervoigens, in het Huwelyk neeme. De dood van eenen der beide Echtgenooten verbreekt den band van het Huwelyk ; langs deezen weg wordt de overblyvende party vry , om eenen anderen Man , of eene andere Vrouw, te neemen. Een Wyv. die onder den Man jtaet , is , aen den leevenden Man , verbonden , door de Wet; maer , indien de Man gejtorven is , zo is zy vrygemaekt , van de Wei des Mans ; daerom dan, indien zy eenes anderen Mans wordt , tsrwyl de Man leevt , zo zal zy eene overfpeeljier genaemd worden ; maer, indien de Man gejtorven is , zo is zy vry van de Wet, alzoo dat zy geen overfpeeljier is , als zy eenes anderen Mans wordt , Rom. VII: 2, 3-
Ondertusfchen hebben zommige Oudvaders de tweede Huwelyken afgekeurt (ƒ). Maer dit verbod was kennelyk ftrydig , met de leer der Apostelen (g). Een jonge Weduwnaer , en eene jonge Weduw, wanneer zy niet, door gewichtiger plichten, worden te rug ge. houden, zyn zelvs verplicht, om een tweede Huwelyk, en des noods een derde, en zo
Cf) chrysostomus Hom. s. in titum, hieronïmus ai verfus julianum 1. I. c. 4, 5. tertullianus de Monogamia. (g) augustinus de Hor. c. 16. XI. DEEL.



5IO OVER DE ZEEDENLEER
vervolgens, aen te gaen (h). Een Wyv Is , door de Wet, verbonden, zo langen tyd haer Man leevt; maer indien haer Man ontjlaepen is, zo is zy vry, om te trouwen, wien zy wil; alleenlyk in den heer, i Cor. VII: 39. Ik wil, (fchryvt die zelvde Apostel) dat de jonge Weduwen huuwelyken , 1 Tim. V: n.
Maer wat de gelyktydige veelwyvery aengaet, zo dat één Man meer, dan ééne Vrouw , te gelyk in het Huwelyk neemt ; deeze is, met de duidelyke uitfpraeken , en der Reden, en der Heilige Schrivten, blykbaer ftrydig. K. Vooreerst met de uitfpraeken der Reden. A. De veelwyvery is eene fchreeuwende onrechtvaerdigheid. Dit leert de wyfe orde, welke God houdt , in de voortplanting van het menfchelyk geflacht, allerduidelykst. Deeze nu is zodaenig , dat het getal der Mannen , over den ganfchen aerdbodem , vry na gelyk zy , aen dat der Vrouwen. Derhalven leert ons de Voorzienigheid , door deeze wyfe en zeer merkwaerdige fchikking, dat er , voor eiken Man , juist ééne Vrouw verördend zy ; en niets is er blykbaerer , dan dat een Man , die twee, drie , of meer Vrouwen, voor zich neemt , even daer door eenen , twee, of meer Mannen , het fchreeuwen d-
( h) Hoyen %. 10jl»



DER OPENBAERING. VI!L BOEK. 51I
wendfte onrecht aendoe, door te veröorzae* ken , dat er even zo veele Mannen moeten ongehuuwd blyven , als hy meer Vrouwen , dan ééne , voor zich genoomen heeft (i). — „ Wanneer derhalven de tegenwoordige even„ reedigheid der beide geflachten , door eene „ verandering, in de heerfchende orde der „ natuur , • wechgenoomen werdt , zo dat, „ tegen éénen Man , twee Vrouwen kwaemen , dan zou de Veelwyvery ophouden , s, zonde te zyn , en zy zou zelvs in eenen ,, plicht veranderd worden. Maer, zo lang », de tegenwoordige orde der natuur ftand » grypt > zo lang kan zy niet, zonder ongerechtigheid, worden toegeftaen" (&_). B. Daer te boven heeft de veelwyvery de allerfchaedelykfte gevolgen.
A. Zy baent, natuurlyker wys, den weg, tot twisten en verwarringen, in de huisgezinnen. Wanneer één Man verfcheidene Vrouwen neemt, en deeze zo veele Moeders worden , zal elk haer onderfcheiden belang hebben , en, niet voor de algemeene welvaert van de huisgezinnen , zorgen , maer flechts voor zich zeiven , en voor haere Kinderen. Hier uit kunnen niet anders, dan geduurige
(OüUSZMILCH 1, c> IJ p. 357.
(i) SUSZMILCH 1. C. p. 358.
xi. deel.



512 OVER DE ZEEDENLEER
twisten , vyandfchappen, en onderdrukkingen , ontftaen.
B. Hier by koomt noodzaekelyk eene verwaerloosde opvoeding der Kinderen. Elk eene Vrouw bcgunftigt haere eigene Kinderen , en, wel verre van zich over die der anderen te bekommeren , verdrukt zy dezelve , zo veel
in haer vermoogen is. In den Echten
ftaet, moet de Vrouw den Man behulpzaem weezen , ook in de opvoeding der Kinderen; maer daer veele Vrouwen zyn, werken zy, tegen den Man , en tegen eikanderen.
C. De veelwyvery heeft de minachting en de onderdrukking van het Vrouwelyk geflacht ten gevolge. Dit leert de ondervinding , in Turkyen, allerduidclykst. Da
Vrouwen worden van elders aengevoerd , als flaevinnen, gekocht en behandeld; vervolgens, by eikanderen , in één vertrek , opgeflooteD , door gefneedenen bewaerd, door nyd en jaloefy , gepynigd , en , door den eigenaer , enkel als werktuigen , om zyne wellusten te
verzaeüigen , befchouwd en behandeld.
Kan men zich akeliger flaverny verbeelden ?
D. De verfoeilyke ontmanning is een af.
fchuuwelyk gevolg van de Veelwyvery.
Een Man , die een aental van Vrouwen tusfchen muuren opfluit, en welker lusten hy niet verzaedigen kan , kan zeekerlyk, op de



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 513
getrouwheid van zulke gekerkerde fchoonheeden , geenen ftaet maeken. Hy moet ze daerom laeten bewaeken. Dit opzicht kan hy niet toevertrouwen , aen andere Vrouwen, welke, aen dezelvde verzoekingen , blootftaen , en nog veel minder aen Mannen. Er blyvt derhalven, voor de wantrouw en minyver , niets anders overig , dan de toevlucht te neemen , tot gefneedenen.
De veelwyvery is de moeder van de onmenfchelyke ontmanning , en de laetfte werdt, bykans maer alleen in die landen, geöeffend , alwaer men , aen de Veelwyvery,
is overgegeeven. Het Oosten, geheel
Afia , en ook gedeeltelyk Africa , zyn , van oude tyden af, de verblyvplaetfen geweest der Veelwyvery, en uit dien hoofde ook van de Ontmanning. De Gefneedenen maeken , in alle de uitgeftrekte landen der Turkfche Staeten , als meede onder de Heidenen , in het gebied van den grooten Mogol, in China, in Cochinchina , onder de Tartaeren enz., eene verbaefende meenigte uit (1). „ Geheel Afie, „ Perfis, het Marokkaenfche Ryk , de Staeten s, van den grooten Mogol, Pegu, Siam , Co„ chinchina, het geheele Chineefche Keizerryk, „ Japan, Java. Ceylon, Berneo, en zo veele „ Afiatifche en Africaenfche Staeten weemeien
CO SUSZMILCH 1. c. I Dul. P- 571— XI. DEEL- Kk



514 OVER DE ZEEDENLEER
„ van deeze verachtelyke, zo wel naer hef „ lichaem , als den geest, verzwakte ichep. „ felen , welke de jaloefy , tot wachters en „ kwelgeesten van opgeflootene offers der „ wellust maekt" O).
3. De Heilige Schrivten verbieden niet alleen de veelwyvery, maer verklaeren haer ook , voor eene even zo groote zonde, als het Overfpel zelv.
Wanneer de Pharizeeuwen, onfen Goddelyken Meester , deeze ftrikvraeg voorftelden s is het eenen mensch geöorloovd , zyn wyv te verlaeten. om allerlei oorzaek? beriep Hy zicha op de verordening van den wyfen Schepper* die maer éénen Man en ééne Vrouw , in den beginne , heeft voortgebracht; en bevoolen , dat deeze twee tot één vleesch zouden zyn a en onaffcheidbaer , tot den dood , verëenigd bly ven. Hy voegde er by, dat een Man , die zyn Wyv verlaet; anders dan om hoerery, en eene andere trouwt , overfpel doet} Matth. XIX: 4, 9. Hoe duidelyk leert Hy derhalven, dat elk een Man maer ééne Vrouw hebben moet, en dat hy, wanneer hy, meer Vrouwen neemt , dezelvde zonde begaet, als of hy overfpel bedreev.
Een iegelyk Man. (zegt paulus) zal zyn eigen Wyv hebben , en een iegelyk Wyv zal haeren
C*0 milier 1. c. Vill Deel. p, s.64.



DER OPENBAERÏNG. VIII. boek.' 515
ren eigenen Man hebben , 1 Cor. VII: 2. De Mannen zyn fchuldig, hunne eigene Vrouwen liev te hebben , gelyk hunne eigene lichaemen; die zyne eigene Vrouw liev heeft, die heeft zich zeiven liev, Eph. V: 28. Maer, by de veelwyvery, is de lievde van den Man noodzaekelyk verdeeld, en de werktuigen zyner wellust worden, als verachtelyke llaevinnen , behandeld.
Ondertusfchen beroepen zich de Voorftanders van de veelwyvery,
i. Op het voorbeeld van veele Godvruchtige Mannen, onder de oude Huishouding aen welke God desweegens , geen het minfte blyk van afkeuring gegeeven heeft. Maer mag men het dulden van eenig kwaed, voor eene ftilzwygende goedkeuring, houden ? Hoe veel kwaed laet God , om wyfe redenen , op de waereld toe, zonder het te ftralfen, hoe zeer Hy er eene eeuwige afkeer van hebbe ? Het geene de Heiland zeide , van de willekeurige Echtfcheidingen der jooden , mag men ook , bp de Veelwyvery der Ouden , toepasfen : het is hun , van weegens de hardigheid hunner harten , toegelaeten , maer , van den beginne , is het alzoo niet geweest, Matth. XIX: 8.
Dan laeten wy, met de gewyde Gefchiedèksis, wat naeder raedpleegen , en zien , wat inen , ten voordeele van de veelwyvery ,
xi. deel. Kk 2



516 OVER DE ZEEDENLEER
uit de Schrivten van het Oude Testament, kan bybrengen.
abraham vermengde zich , met zyne dienstmaegd hagar, niet alleen met bewilliging, maer zelvs op aendrang, van zyne onvruchtbaere Echtgenoote sara, en ge wan langs deezen weg, zynen Zoon ismael. Dit • voorbeeld kan zeekerlyk de veelwyvery niet aenpryfen , daer zy aenftonds de bitterde vruchten voortbracht; zo drae hagar bevrucht was, begon zy haere Vrouw te verachten en te veröngelyken , zo dat abraham genoodzaekt waere, haer wech te jaegen, Gen. XVI: 1-6; en toen sara zelve naderhand eenen Zoon had ter waereld gebracht , had zy het verdriet, van te zien, dat haer Zoon , door dien van haere dienstmaegd, befpot en mishandeld wierd Gen XXI: 8-
jacob had geen ander oogmerk, dan rachel alleen , tot zyne Echtgenoote, te neemen; maer de list van la ban noodzaekte hem, om er lea by te voegen , en deeze beide Zusters overreeden haeren Man, om zich ook, met haere dienstmaegden bilha en silpa, te vermengen , ten einde het geflacht, langs dien weg, des te meer voort te planten , Gen. XXIX, XXX. Hoe duidelyk leert deeze gefchiedenis, dat de caeryver,
de



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 517
de nyd, en de verdeeldheid, in een huisgezin , de natuurlyke gevolgen zyn van de Veelwyvery , wanneer meer Vrouwen eenerlei eisch hebben , op het hart van den Man ? Het was onderlinge afgunst, welke de beide Zusters vervoerde, om haeren Man , tot de vermenging met haere dienstmaegden, te overreeden.
david, salomo, en anderen, hebben de treurige gevolgen der veelwyvery kennelyk ondervonden.
2. De veelwyvery, zegt men verder, is geenszins ftrydig , met het oogmerk van het Huwelyk, daer zy de voortplanting van het menfchelyk geflacht, wel verre van te
verhinderen , in tegendeel bevoordert.
Dan men bedriegt zich ; vermits er een bykans gelyk getal is van Mannen en Vrouwen, op den aerdbodem , kan de veelwyvery, voor de bevolking, niet anders dan hoogst nadeelig zyn. Neemt een Man meerder Vrouwen, dan worden even zo veele andere Mannen buiten de mogelykheid geftelt, van Vrouwen te trouwen ; en wanneer deeze Vrouwen, aen even zo veele Mannen, waeren gehuuwd geweest, zouden zy een grooter getal
van Kinderen hebben voortgebracht. Dit
leert de ondervinding allerduidelykst (»). Het
(»)suszmilch ]. c. I Deel. p. 724. tl. DEEL. Kk 3



JïS OVER DE ZEEDENLE2R
Huwelyk, tusfchen éénen Man , en eene Vrouw , is het beste middel ter bevolking Qo).
Laeten wy wederom, met de gewyde Ge»
fchiedenis, raedpleegen. salomo had
700 Wyven en 300 Bywyven, 1 Kon. XI: 3, Evenwel leefen wy niet, dat hy een groot getal van Kinderen hebbe nagelaeten ; en zo dit had plaets gehad % zou het zeekerlyk zyn aengeteekend , daer de meenigte van Kinderen , by de Jooden , onder de uitneemendfte
zeegeningen , gereekecd wierdt. Het is
waer, rehabeam had 88 Kinderen, by 18 Wyven en 60 Bywyven , 2 Kron. XI: 21, en abia had 38 Kinderen , by 14 Vrouwen , % Kron. XIII: 21. Maer, wanneer zich nu deeze beide Vorften, elk met eene Vrouw vergenoegt hadden , en de overige Vrouwen, elk met eenen eigenen Man, getrouwd waeren geweest, zouden er juist 100 Huwelyken meer geweest zyn. Nu brengt elk een Huwelyk, door elkander gereekend , vier kinderen voort (/>_). Derhalven zouden er, uit die 102 Huwelyken , 408 Kinders zyn voortgekoomen ; daer die der beide gemelde Vorften , by de Veelwyvery , te zaemen flechts. een getal van 126 uitmaekten. Welk een aenmerkelyk nadeel voor de bevolking ?
%
Ce) suszmilch !. c. i Deel, p. r44—. OOI süszuuch 1. c> l Dssl. p. 10?,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 519
§. I040.
V. Het bywyvschap bejlaet daer in. dat een ongehuuwd Man een Vrouwsperfoon , ter voldoening van zyne wellusten, onderhoudt; welke hy verjloot, wanneer het hem goed dunkt.
Het bywyvschap (Concubinatus') heeft dit byzondere, in onderfcheiding van de hoerery , dat de ongehuuwde Man zich , by ééne ontuchtige Vrouw , bepaelt; maer, in het weezen der zaeke , is het eene aen houdende
hoerery. Daer te boven is het houden
van zulk eene Byzit, met het oogmerk van het Huwelyk, blykbaer ftrydig. Men bedoelt daer door alleenlyk het opvolgen van zyne vleefchelyke lusten , maer geenszins het teelen van Kinderen, en , zo zy , uit deeze ontuchtige verkeeriDg , voortkoomen , werdt de opvoeding doorgaends verwaerloost.
Hoe ongelukkig is zulk eene Byzit ? Zy verlaegt zich , om het fchandelyk werktuig der wellust van eenen Man te zyn , die haer verftooten kan , wanneer het hem goeddunkt, zonder dat zy, of haere Kinderen, eenige aenfpraek hebben, op zyne waerdigheid en goederen. Hoe ellendig en kommervol is haer leven , daer zy geduurig, voor de verftooting , en de, daer meede gepaerd gaende,
xi. deel. K k 4



5?» OVER DE ZEEDENLEER
fchande en verachting, te vreefen heeft; en niet kan nalaeten geduurig te gedenken , aen de verachting en de ellenden , op welke de vruchten van haere ontuchtige verkeering reekenen moeten.
Hoe kan nu, in het bywyvschap, die lievde, die onderlinge hulp, en dat wederzydsch genoegen , plaets hebben, het welk de gemeenfchap der beide geflachten, in het Huwelyk, boven de paering der dieren , verheft en verëedelt ? Wanneer vondt men eenig voorbeeld , dat iemand , in het Bywyvfchap , weezenlyk gelukkig geweest is , en welken deeze ontuchtige levenswys , by zynen overgang in de eeuwigheid , niet berouwt heeft ?
§. 1041.
VI. Wy koomen. tot de echtscheiding.
Deeze is , eenige weinige gevallen uitgezonderd , wanneer er gewichtige redenen toe plaets hebben , geheel ongeöorloovd.
Onder de Heidenen , waeren de echtscheidingen zeer gemeen. In den tyd van Keizer augustus , was dit kwaed dermaeten doorgedrongen, dat de Voornaemften, even zo zeer van Vrouwen , als van Slaevinnen, verwisfelden (q). De gemelde Keizer
oor-
ff) SALLUSTIÜS Hifi. CA7EL-1N* ttt fmf.



der openbaering. VIII. boek. 521
oordeelde het daerom noodig , de Echtfcheidingen te verbieden of immers te bepaelen (r,); maer het bederv der zeeden was zodaenig ingekankerd , dat deeze Wetten geene kracht hadden. De voornaeme Vrouwen reekenden haere jaeren, volgens s ene ca (V)> niet naer x het getal der Burgemeesteren, maer der Mannen , welke zy gehad hadden
Onder de Jooden waeren de echtscheidingen zeer gewoon. De Propheeten
beftraften reeds het volk , over deeze zoort van losbandigheid. De Wyven mynes volks verdryvt gy, elk eene uit het huis haerer vermaekingen, zegt de heer, Mich. II: 9. maleachi beftrafte ook de zulken , die trouwlooslyk handelden , tegen de Huisvrouwen hunner
jeugd , Mal. II: 15- 1 De twist tusfchen
hillel en schammai is zeer bekend ; de eerfte beweerde , dat een Man , om elk eene beuzeling, by voorbeeld , om dat het eeten niet goed was gereed gemaekt, zyne Vrouw verftooten konde; daer tegen leerde de andere, dat het overfpel eener Vrouwe alleen eene genoegzaeme reden van echtfcheiding kon opleeveren.
De Heiland veröordeelde de Echtfcheidingen, buiten het geval van Overfpel, vol-
(O SUETONIOS in AUGUSTO c. 34» Cs) De beneficus. 1. Ui. c. 16.
xi. deel. K k 5



522 OVER DE ZEEDENLEER
ilrektelyk. Daer is ook gezegd, (fprak Hy) zoo wie zyn Wyv veriaeten zal , die geeve haer eenen fcheidbriev ; maer Ik zeg u, zo wie zyn Wyv veriaeten zal, anders dan uit oor. zaek van hoerery, die maekt, dat zy over/pel doe door het aengaen naemenlyk van een tweede Huwelyk, cn zo wie de verlaetene zal trouwen die doet overfpel, Matth. V: 31, 32. Op de ttrikvraeg der Pharizeeuwen, 'is het eenen mensch geöwloovd, zyn Wyv te veriaeten, om allerlei oorzaek ? antwoordde Hy , dat Man en Vrouw, volgens de Goddelyke verordening te zaemen een vleesch zyn , en dat daerom het gene God heeft zaemgevoegd, door de menfchen, niet moet gefcheiden worden, er byvoegende, dat, zo wie zyn Wyv verlaet, anders dan om hoerery, en eene andere trouwt] overfpel doet, en dat hy, die de verlaetene trouwt, eo& overfpel doet, Matth. XIX: j, 6, 9.
De Pharizeeuwen beriepen zich, op mose, zeggende: waer om heeft dan moss gebooden der Vrouwe eenen fcheidbriev te geeven, en haer te verheten? Maer onfe Goddelyke Leeraer antwoordde: mose heeft, van weegen de hardigheid uwer harten , u toegelaeten uwe Wy ven te veriaeten; maer van den beginne is het
alzoo niet geweest, Matth. XIX: 7, 8. - ,
Er was, onder Israël, omtrent de echtscheidingen, eene uitdrukkelyke Wet g«geeven, Deut. XXIV: 1^. Maer, door
dee-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 523
deeze Wet , werdt die handelwys geenszins goedgekeurd; zy liet dit kwaed alleenlyk toe, om een nog grooter kwaed voor te koomen , in zo verre als er, om de hardigheid der harten van de Israëlleren , geene ftraf op gefield was (O* mose, Czegt de Heiland, tot de Pharizeeuwen) heeft u toegelaeten , uwe Wyven te veriaeten; maer eene toelaeting is geenszins eene goedkeuring. By de gemelde Wet van mose , waeren zodaenige bepaelingen gemaekt , welke, wanneer zy altoos waeren in acht genoomen , de Echtfcheidingen veel zeldzaemer zouden gemaekt hebben , dan zy reeds waeren in zynen tyd 00-
Voor den tyd van mose, waeren reeds de fcheidbrieven, onder Israël, in gebruik; Lev. XXI: 14. leefen wy al , van verftootene Vrouwen. Maer deeze gewoonte , hoe kennelyk ftrydig , met de oorfprongelyke inftelling van het Huwelyk , kon hy niet affchaffen, zonder aenleiding te geeven , tot nog veel grooter kwaed. De hardigheid der harten van de Israëlleren was zo groot, dat zy , by het verbod der verftootingen , hunne Wyven , wanneer zy hun verveelden, zouden, van kant gemaekt hebben. Hy was daerom genoodzaekt, dit kwaed toe te laeten ; maer
CO leland over de Schrhien der Basten. II Deel. p, C54». (»J mi HAELis Rlofaiidi Recht, li Dul. §.
\l, de2u



SH OVER DE ZEEDENLEER
evenwel, om het misbruik van deeze toelaeting, zo veel mogelyk voor te koomen, maekte hy ettelyke bepaelingen , en wel van dien aert, dat niemand, zonder dringende redenen , tot het verüooten van zyne Vrouw, belluiten zoude. Deeze wyfe bepaelingen waeren de volgen.
de : Vooreerst moest de Man iets fchan-
delyks , aen zyne Vrouw, gevonden hebben, dat is een fchandelyk en opfpraekelyk gedrag, beftaende in zulke houdingen of bedryven der Vrouwe, welke duidelyk aenweefen, dat haer hart niet al te zeer , aen heuren man , ver-
kleevd waere, Deut. XXIV: i. £v).
Wyders moest de Man eenen fcheidbriev fchryven, cn daer in de fchandelykheid verklaeren, om welke hy zyne Vrouw verftooten
had, Deut. XXIV: i. . Ook moest hy
dcezen fcheidbriev , in de hand zyner Vrouwe geeven , zo dat zy in ftaet was, om de ganfche waereld te laeten oordeelen , of zy de verftooticg verdient hadde, Deut. XXIV:
i. Verder kreeg de verftootene Vrouw
volkoomene vryheid , om een tweede HuweJyk aen te gaen, met eenen anderen Man, die zich niet ftoorde , aen de fchandelykheid, om welke de eerfte Man haer had wechgezonden , Deut. XXIV: 2. — Eindelyk mogt
een
(vj £}5sly:rl'. IV Dal. p. 235, 235.



DER OPENBAERWG, VIII. BOEK* 52^
eeu Man , die zyne Vrouw eenrcael verftooten had , haer nimmer ten anderenmaele trouwen , Deut. XXIV: 3 , 4.
Deeze bepaelingen van mos es Wét waeren , ten tyde van den Heiland, geheel in onbruik geraekt; en de Pharizeeuwen beweerden , dat de toelaeting van mose een ftellig gebod waere , zo dat elk zyn Wyv , met eenen fcheidbriev, konde wechzenden ; zo drae zy hem niet langer behaegde, om allerlei beuzelachtige redenen. —— Dan de Verlosfer leerde , dat de echtscheidingen, met de oorfprongelyke inftelling van het Huwelyk , regelrecht Itrydig zyn, en dat bet overfpel alleen eene genoegzaeme reden opleevere, om eene Vrouw te veriaeten, Matth. V: 31, 32. XIX: 1-9-
paulus de Apostel voorönderftülde, dat de band des Huwelyks onverbreekbaer zy, en zo er geen overfpel tusfchen beiden koomt, alleen door den dood ontbonden worde, Eom. VII: 2. 1 Cor. VII: 39. Den getrouwden, (zegt hy) gebied niet ik, maer de heer, dat het Wyv van den Man niet fcheide, 1 Cor.
VII: 10. Hy beantwoordt de vraeg, of
de gehuuwden zich, om verfchillenheid van Godsdienst, van eikanderen fcheiden moogen, 1 Cor. VII: 12-16, zeer uitvoerig, op deeze wys : dat hy ook , in dit geval, de Echtfcheidingsn verbiede , vs. 12-14; maer,
xi. deel.



§3.6 OVER ËE ZEEDENLEER
wanneer de oDgeloovige party volftrektelyk fcheiden wilde , ten zy de geloovige party het Christendom verzaekte; dan moest de Christen zich, door den nood gedrongen , onderwerpen , vs. 15 , i<j.
Het Euangelie heeft derhalven de echtscheidingen afgefchaft; en het Huwelyk, tot deszelvs oorfprongelyke inftelling en
waerdigheid te rug gebracht.. Ook in dit
opzicht, heeft het Christendom, aen het menfchelyk geflacht, eenen weezenlyken dienst gedaen ; daer de gevolgen der willekeurige echtscheidingen allertreurigst zyn. Daer het aen den Man ftaet, zyne Vrouw te ver-laeten , zodrae het hem goeddunkt; leeven de Vrouwen, in eene geduurige vrees, en worden , tot flaevinnen , verneederd. Welke Verwarringen ontftaen daer uit , in de huisgezinnen en geflachten ? welken verdervelyken' invloed heeft dit kwaed, op de opvoeding der Kinderen, die geduurig gevaer loopen, van nieuwe Stievmoeders te krygen (w). Trouwt de verftootene, met eenen anderen j dan zal de volgende Man naeuwlyks veilig kunnen bly ven , voor den voorigen, wanneer hem de lust bevangen mogt, om zyne gemeenzaemheid , met die Vrouw, te vernieuwen. Trouwt zy niet, dan koomt zy , in
ver-
(w) süszmilch 1. c. ii Deel. p. 187—



DER OJENBAERlKG. VÏÏT. BOÈK. £2?
verzoeking tot ontucht. — Wanneer de Echtfcheidingen vermeenigvuldigen , zyn zy niet langer fchandelyk , voor de Vrouwen, en „ als het zo ver gekoomen is, dan leert de „ Vrouw, al heeft zy zelve het recht niet, iy om zich te fcheiden, nochtans de kunst, „ om, door kwaede behandelingen, de Echt-
fcheiding van haeren Man, af te perfen ,
zo ras haere verbeelding maer, door een „ ander voorwerp, getroffen is ; en het is
de ondergang van goede Huwelyken" (x).
De Praefident montesquieu meende, dat het Christendom, door de echtscheidingen te verbieden , de voortplanting van het menschdom verhindere ; ,, hy kon zyn mis„ noegen, tegen den Christelyken Godsdienst ,, opgevat, niet verbergen , maer liet het, „ in zyne wellustige Lettres Perfannes , de-
welke hy , naer men zegt; in zyn negen„ tiende jaer fchreev, zo uitbarstten, dat hy
zich niet ontzag , den Godsdienst onfes „ Heilands het haetelyk verwyt te doen , dat
die voor de bevolking van den Staet nadee,, lig waere. Deeze beroemde Schryver had „ eens de gelievde Helling van zo veele En» „ gelfchen aengenoomen , dat de waereld }j thans in verre na zo fterk niet meer bevolkt
(.ï) michaelis Mojahch Recht. ii Deels p. 334* 21. deel.



528 OVER DE ZEEDENEEER
„ waere , als ten tyde der Romeinen" (y). —: Dan deeze tegenwerping is door den Heer suszmilch volkoomen beantwoord (z).
Het is waer, by de echtscheidingen, zouden zommige Huwelyken vruchtbaer worden ; maer, wanneer het gebrek in den Man geleegen is , zou het niet verholpen worden , al nam hy nog zo veele Vrouwen na elkander ; even zo zou het ook geleegen zyn, met eene onvruchtbaere Vrouw. Ook wordt een beweefen onvermoogen, om , aen het oogmerk van het Huwelyk te voldoen, by alle Rechtbanken, befchouwd, als een bewys, dat er in.de daed geen Huwelyk plaets hebbe.
Wat de Romeinen in het byzonder aengaet; is het zeeker, dat de meenigvuldige Echtfcheidingen , aen de bevolking, ongelyk meer fchaede, dan voordeel, gedaen , en de zeeden van het Vrouwelyk geflacht ten hoog. ften bedorven hebben. Dit begreep de Keizer augustus zeer wel, die daerom de vry heid der Echtfcheidingen , door Wetten, zocht te bepaelen. Maer het hulp niet.' „ De Romein„ fche Vrouwen hadden weerzin , in de be„ zwaernisfen van het zwanger zyn en de „ voortteeling; derhalven gebruikten zy mid» delen, om zich onvruchtb<ier te houden ,
„ of
CjO mill;er L c. viii Deel. p. S6t, (z) U c. ii Deel. p. 189—



BER 0EEH3AERING. VHL BOEK. 52e)
y, of de vrucht terftond in het lichaem te dooden. Wanneer zy dit niet gedaen hadden , zou meenig Romein zelvs Vader van „ eenen kleinen Moor zyn geworden. Andef, re, die haeren Man nog ten gevalle wilden . zyn , gaeven voor zwanger te weezen , en „ wisten vervolgens een kind onder te ftee„ ken. Kan dus het getal der Romeinfche „ Burgeren daer door wel zeer zyn vergroot „ geworden ? Heeft men dus wel reden, om „ den Heidenfchen Godsdienst der Romeinen „ voorrechten toe te fchryven? Maer, ver„ mits al dit ongeluk, uit de zo gemakkelyke „ fcheiding des Huwelyks , ontftóndt; heeft de Zaeligmaeker dan aen de waereld niet „ den grootften dienst beweefen, toen hy dié bron deedt uitdroogen" (a)? Ten Hotte heb ik er nog ééne aénmerking by te voegen, dat'de Overheid, in verfcheii dene gevallen, behalven dat van overfpel, macht hebbe, om Huwelyken gerechtelyk te
fcheiden. • De Heiland zegt wel Matth.
XIX: 9 , zo wie zyn Wyv verlast, anders dan om hoerery, en eene andere trouwt, die doet overfpel enz. ; maer daer door geevt Hy niet te kennen, dat er, behalven het overfpel, geene andere redenen weezen kunnen, om een Huwelyk te fcheiden. Hy leert alleenlyk *
te) suszmilch j. c. II Dal. p. 198, 199* / SI. DEELi lal



53® OVER DE ZEEDENL2ZR
dat de band van bet Huwelyk, zo lang beide Man en Vrouw leeven, niet verbrooken worde, dan door het overfpel, en dat dit het eenige geval zy, in het welk de Man zich, van de echtelyke verbindtenis, mag ontflae-
gen reekenen Voorts heeft het de Hei.
land, aen de Overheeden, overgelaeten, om uit de omftandigheeden , te beflisfen , of en wanneer eene Echtfcheiding gerechtelyk behoore plaets te hebben. Wanneer, by voorbeeld , of de Man of de Vrouw, door een uatuurlyk gebrek, onbekwaem is, tot den Huwelyksplicht ; wanneer de Man aen de Vrouw, of de Vrouw aen den Man , de echtelyke by wooning weigert; heeft er in de daed geen Huwelyk plaets, en de Overheid zou onbillyk handelen, wanneer zy, in deeze en dergeiyke gevallen , de Echtfcheiding weigerde (b).
,, christus verklaert zelvs, dat mose » den fcheidbriev heeft toegelaeteh, om de „ hardigheid der harten ; het gene mose, od „ Gods bevel , i„ wiens Daem hy zyne b^
gerlyke Wetten heeft voorgefchreeven, ge„daen heeft, za], denk ik, geene zonde „ worden, wanneer een Burgerlyke Wetgee-
„ ver het naervolgt. .Wanneer Echte
„ heden, by voorbeeld, volltrekteiyk geenen
vree-
lh) Bybelyerkl. XVIII Deel. p. 337, 338.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 531
5, vreede met elkander konden houden , en in geduurige twist leevden, en de Overheid hun de Echtfcheiding veröorloovde, met „ vry heid , om wederzydsch een ander Hu„ welyk aen te gaen, zo bezondigen die „ twistzieke lieden zich buiten eenigen twyf„ fel; dan de Overheid deedt , het gene „mose, op Gods bevel, gedaen heeft, en bezondigde zich bygevolg even zo wei' „ nig, als God zich zelvs bezondigen kan" CO-
§. 1042.
VII. De hoerery, waer door twee ongehuuw de perfoonen zich vermengen , alleen om hunne vleefchelyke lusten te verzaedigen , zonder de voortteeling en opvoeding van Kinderen te bedoelen , is , met den aert en het oogmerk van het Huwelyk , blykbaer Jtrydig.
„ De hoerery is meede, met het oog„ merk van het Huwelyk, ftrydig. Hy , die „ zich, aèn deeze onreinheid, fchuldig maekt, bedoelt zeekerlyk niet de voortplanting „ van het menfchelyk geflacht; en zo hem, „ langs deezen weg, Kinders gebooren wor3, den, zyn zy hem tot overlast en verdriet, of ten minften derzei ver opvoeding wordt,
(O michaeus Mojaiscb Recht. ii Deeh p. 332> 332XI. deel. LI 2



53-* OVER DE 2EEDENLEER
„ zo niet geheel verwaerloosd, niet behoor-? „ lyk ter harte genoomen" (d).
De hoerery verhindert de bevolking , ets is derhalven , voor de Maetfchappy , allerverdervelykst. Zy „is het grav van goede „ zeeden, tucht en eerbaerheid, van de beste „ vermoogens, en eene talryke nakoomeling„ fchap , die aen den Staet onttrokken „ wordt" (O- Het lichaem wordt er, voos den tyd , eer het nog tot zyne rechte fterktg gekoomen is, door verzwakt, en volwasfenen , die tot volkoomene fterkte gekoomen zyn, worden wel drae uitgepuc. Zulken, die zich naderhand in het Huwelyk begeeven, brengen geene , of flechts weinige en zwakke , Kinderen voort (f). Het is waer,
door middel der hoerery, wordt de Staet, met een aental van onechte Kinderen , verrykt. Maer daer en tegen wordt er eene meenigte van Huwelyken door verhinderd -, veele Vrouwen kunnen, om deeze reden, nimmer eenen Man krygen ; meenig Jongman gewent zich, aen deeze buitenfpoorigheid, en trouwt in het geheel niet. Hier koomt nog by, dat de opvoeding der onechte Kinderen meerendeels verwaerloosd worde, of, voor reekening van het algemeen, koome.
De
C<0 II Deel. p. 36S. ^ CO suszmilch 1. e. I Deel. p. 687, 688. CD 3ÜS3MILCH 1. c. I Deel. p. 688-052.



DER 0PENBAERIN6. VIII. BOEK. 533
De Heilige Schrivten veröordeelen de hoeh e r y , als een affchuuwelyk kwaed. —— Voor dat de Wet van mose gegeeven was, werdt de Hoerery reeds aengemerkt , als een vuile misdaed, blykens het zeggen van simeon en levi, tot hunnen Vader jac0b, Gen. XXXIV: 31, en de gefchiedenis van TUOA en thamar, Gen. XXXVIII: ij,
23, 24. In mos es Wet werdt deeze
ontucht, onder bedreiging van zwaere ftraffen uitdrukkelyk verbooden. Gy zult uwe Dochter niet ontheiligen , haer ter hoerery houdende , op dat het land niet hoer eer e , en het land , met fchandelyke daeden , vervuld worde , Lev. XIX: 29. Daer zal geene hoer zyn , onder de Dochter en ïsraëls, Deut. XXIII: 17. Wanneer een Man eene jonge Dochter ten Huwelyk nam , en de maegdom werdt aen haer niet gevonden , dan moest zy , aen de deur van haeres Vaders huis uitgebracht en gefteenigd worden, Deut.'XXII: 18-21. — Ook hebben de Heilige Schryvers, byzonder salomo zeer ernftig gewaerfchouwt, tegen de hoerery; hy vergelykt iemand, die eene hoer nagaet , by eenen os , die ter Jlachling gaet, en by eenen dwaes, die tot de tuchting der boeien gaet, en voegt er by : nu dan. Kinders , lioort naer my, en luistert naer de redenen mynes monds , laet uw hart , tot haere weegen, niet wyken, en dwaelt niet op haers.
xi. deel. LI 3



53*
OVER DE ZEEDENLEER
paeden : want zy heeft veele gewonden nederge. velt; en alle haere gedooden zyn machtig veele , haer huis zyn weegen des gravs, daelende naer de binnenkaemeren des doods, Spreuk. VII: 22 , 24 - 27. Het gebod is eene lamp , en de Wet is een licht; en de beftraffingen der tucht zyn de weg des levens , om u te bewaeren , voor de kwaede vrouwe , voor de vleijing der vreemde tong ; begeer haere fchoonheid niet, in uw hart; en laet zy u niet vangen, met haere oogleeden : want, door eene vrouw , welke eene hoer is , koomt men tot een ftuk broods, Spreuk. VI:
23 - 26. Eene hoer is een diepe graft; ook
loert zy, als een roover, en zy vermeenigvuldigt de trouwloofen, onder de menfchen, Spreuk. XXIII: 27 > 28. Die een metgezel der hoeren is, brengt het goed om , Spreuk. XXIX: 3.
Vooral hebben zich de Heiland en de Apostelen, tegen de hoerery, nadrukkelyk verzet. De Verlosfer telt deeze zoort van
ontucht, onder de vuilfte zonden , welke een
mensch onrein maeken , Mare. VII: ai.
paulus veröordeelt zelvs de gemeenzaeme verkeering, met hoereerers, 1 Cor. V: u; hy verzeekert, dat de hoereerers Gods Ko.' uingryk niet beërven zullen , 1 Cor. VI: 10; hy rangfehikt deeze misdaed , onder de wer' ken des vleefches , Gal. V: 19-21. Hy fchreev, aen de Christenen te Ephelen : maer hoerery, en alle onreinigheid, laet onder u niet



DER OFENBAERING. VIII. BOEK. 535
genaemd werden , gelyk het de Heiligen betaemt: want dit weet gy , dat geen hoereerer, of onreine — ervenis hebbe, in het Koningryk van christus en van God, Eph. V: 3, 5. Doodet dan uwe leeden, welke op de aerde zyn, naemenlyk hoerery , onreinigheid, fchandelyke beweeging , kwaede begeerlykheid, Col. III: 5. De hoereerers en overfpeelers zal God oordeelen.
Hcbr. XIII: 4. ■ • Buiten zyn de honden ,
de toveraers , en de hoereerers , Openb. XXII: 15.
Byzonder wederlegt de Apostel paulus bet fchroomelyk wanbegrip van zommigen , onder de Christenen te Corinthen , die waenden , dat de hoerery, tot de onverfchillige dingen, behoorde , welke, volgens de Christelyke vryheid, geöorloovd waeren , 1 Cor. VI: 12-20. Ten dien einde, leert hy, dat het, met de hoerery , geheel anders geleegen zy, dan met het onbepaeld gebruik van allerlei fpyfen; naerdien de fpyfen gefchikt zyn, om het menfchelyk lichaem te voeden , daer ondertusfchen het lichaem niet gefchikt is, voor de hoerery, maer om den Verlosfer te verheerlyken , die , door zyne kracht, onfe lichaemen uit de dooden zal opwekken , vs. 12-14. Vervolgens toont hy het verfoeilyke der hoerery naeder aen; om dat onfe lichaepjen leeden van christus zyn, vs. 15-17; om dat een hoereerer, tegen zyn eigen lichaem,
£1. deel. LI 4



5*30 OVER BE ZEEDENLEER
zondigt, vs. 18 ; om dat onfe lichaeme$ Tempelen zyn van den Heiligen Geest, vs.' io.a; om dat wy niet ons zeiven, maer Gode, eigen zyn, vs. 19b, 20.
GEEVEN TIENDE HOOFDSTUK.
over de wederkeerige plichten. van ouderen en kinderen.
§• IO43.
pe grond van het gezach Bouderen, oven hunne kinderen, is geleegen. in de natuurlyke betrekking, welke allernaeuwst is naerdien de eerften, naest God. de oorzaeken, zyn des bejtaens en des leevens van de laetjten ; en. uit die zelvde betrekking, vloeit ook dl' verplichting der kinderen voort, om hunne ouderen te gehoorzaemen.
Deeze ftellingen hebben wy, reeds voorheen , uitvoerig beweefen (g). Alleenlyk willen wy nu maer herinneren, dat het oog. merk van het Huwelyk vordere, niet alleen het voortteelen, maer ook het opvoeden der
Kin-,
Cf) ii Deel. 'p, 3ö6, 367;



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 53?
Kinderen. Nu kan de opvoeding niet gefchie. den , zonder dat de Ouders gezach hebben , over hunne Kinderen, en zonder dat de Kinders zich, aen de Ouderen , gehoorzaem onderwerpen.
§. 1044.
Be ouders moeten hun gezach niet misbruiken , of al te verre uitjtrekken , en de k 1 n« d e r s moeten zich , door ongehoorzaemheid , aen dat gezach niet onttrekken.
Het ouderlyk gezach is geenszins onbepaeld; het ftrekt zich niet verder uit, dan de
opvoeding der Kinderen vereischt. Het
te vondeling leggen , het recht van leven en van dood, over de Kinderen, dezelve te verkoopen, en te mishandelen , is. even zo zeer ftrydig, met de Wet der Natuur, als met die van het Euangelie. —- Het te vondeling leggen van Kinderen was, onder de Grieken, zeer gewoon , en werdt zelvs, door den beroemden Wysgeer flato, openlyk goedgekeurd (hy. De grouwzaeme afdryving der vrucht was meede niet alleen in gebruik, maer werdt ook door aristoteles aengepreefen (0- Het wechwerpen en omhals brengen
(/«) De R. P. L. V. (2) Pol. L. Vil. C 16.
SCI. DEEL; LI J



538 OVER DE ZEEDEN LEER
van Kinderen , vooral wanneer zy zwak en verminkt waeren, was, by de Romeinen,
zeer gemeen (k) Het Euangelie fchryvt
dit algemeene bevel voor: Vaders, voedt uwe Kinders op, in de leering en vermaening des heeren, Eph. VI: 4. Gy Vaders, tergt uwe Kinderen niet, op dat zy niet moedeloos worden , Col. III: 2I. Welk eenen gezeegenden invloed heeft gevolgelyk het Christendom, op de betrekking, tusfchen Ouderen en Kinderen (0 ?
Het oüderlyk gezach vermindert, naermaete de jaeren der Kinderen vermeerderen , om dat de opvoeding hoe langs zo minder noodzaekelyk wordt. Naermaete de Kinders , by het toeneemen der jaeren, meerder bekwaemheid krygcn , om zich zelve te beftuuren, moeten zy minder gedwongen, en meer, met redenen , overtuigd worden ; en wanneer de opvoeding geheel voltrokken is, neemt het oüderlyk gezach, voor zo veel het gebieden aengaet, een einde. Evenwel de natuurlyke betrekking blyvt altoos, en daerom blyven de Kinders akoos verplicht, om hunnen Ouderen eerbied en dankbacrheid te bewyfen. Om die zelvde reden , behouden ook de Ouders het recht, om hunne meerderjae-
ri-
f*) seneca Coutrov. 1. V. $3.
CO Voordellen van den Godsd. li Bcsl. 2 St. p. 24}—



DEK, 0PENBAERIK6. VIII. BOEK. 539
rïge Kinderen te vermaenen , en hun raed te geeven , vooral in zaeken van gewicht. Voorts kunnen de ouders hun gezach,
aen anderen, overdraegen. Wanneer zy,
door armoede , verhinderd worden, om den last der opvoeding te draegen , kunuen en moeten zy deeze zorg, aen de Armbezorgers',
overdraegen. Wanneer zy zelve onbe-
kwaem zyn , of, door andere omftandigheeden , verhinderd worden , om, voor de opvoeding hunner Kinderen te zorgen , kunnen en moeten zy deeze gewichtige zaek, aen daer toe gefchikte Leermeesters, toebetrouwen. rOok betaemt het de Ouderen , Voogden , over hunne minderjaerige Kinderen , aen te ftellen, om hunne opvoediog , na hunnen dood, te bevoorderen (m).
De kinders zyn gevolgelyk verplicht, om hunnen Ouderen , in alles, gehoorzaem te zyn. Gy , Kinders, ( fchryvt p a u l u s ) zyt uwen Ouderen gehmzaem in den heere: want dat is recht, Eph. VI: i. Gy, Kinders, zyt uwen Ouderen gehoorzaem in alles : want dat is
den heer weluehaeglyk, Col. III: 20. Er
is maer één geval , in het welk de Kinders, van deeze gehoorzaemheid , ontllaegen zyn , wanneer naemenlyk de Ouders iets beveelen , het welk, met de Goddelyke voorfchrivten ,
(»;) II Deel. p. 369-371KI. DEEL.



540 OVER DE ZEEDENEEER
ftrydig is. Dan geldt die algemeene regel, men moet Code meer gehoorzaem zyn , dan den menfchen, Hand. V: 29.
Na deeze algemeene aenmerkingen , gaen wy over, om de plichten van Christen 00. deren, omtrent hunne kinderen, en van Christen kinderen, omtrent hunne ouderen, meer byzonder voor te ftelien.
§. 1045.
Het opvoeden en verzorgen der kinderen maekt de hoofd/om der verplichting van de ouderen uit.
De Opvoeding der Kinderen is eene allerge. wichtigfte verplichting, welke , ook voor ds geheele Maetfchappy , Vaa het alieruiterfte gewicht is. De Opvoeding is het middel, om Kinderen te vormen , tot menfchen , tot nuttige leeden van den Burgerftaet, tot bemin-
nelyke Christenen. De wyste Mannen
van alle tyden waeren ook van oordeel, dat eene goede opvoeding allernuttigst en noodzaekelykst zy. plato zegt, dat een mensenwarneer hy, by eene goede natuurlyke geftalte, het voordeel geniet van eene goede opvoeding, een voortreffelyk fchepfel zy, maer , wanneer hy eene goede opvoeding mst, een der onhandelbaerfte fchepfelen vaq
den



DER OFENËAERÏNG. VIII. BOEK. 54-f
den aetdboodem (nj. Eene verftandige eü Godvruchtige opvoeding legt doorgaens den grondflag van een deugdzaem gedrag der menfchen ; zelvs is' zy , onder den Goddelyken zeegen , een middel, om de Godzaeligheid , onder de Christenen, te bevoorderen en voort te planten (o). De onkunde, in den Godsdienst , en het bederv der zeeden , welke onder onfe Christenen maer al te veel heerfchen, zyn meerendeels de treurige en hoogst verdervelyke gevolgen van eene verwaerloosde opvoeding.
Door de opvoeding, moeten de ouders, niet alleen de lichaemelyke en tydelyke welvaert , maer ook vooral het geestelyk en eeuwig welzyn van hunne kinderen, zoeken te bevoorderen.
A. Om de lichaemelyke en tydelyke wel» vaert hunner Kinderen te bevoorderen , legt het voor reekening der Ouderen:
«. Hunne Kinders te voeden, en te verzor* gen van al het gene zy, tot lichaems onderhoud , noodig hebben (ƒ>). Het gene paulus zegt, van den plicht der Mannen, omtrent hunne Vrouwen , mag men ook op de Ouderen, en het gene zy aen hunne Kinderen verplicht zyn , toepasfen : nismand heeft ooit zyrt
Qn) De Lég. I. VI.
(o) mosheims Zeedenlesr. I Deel, p. 657—■ Cp) II DeeU p. 372— XI. DEEL.



542 OVER DE ZEEDEfllEER
eigen vleesch gehaet, maer hy voedt het en o».
derhoudt het, Eph. V: 29. Jn het b
zonder zyn de Moeders verplicht haere jonge Kinderen zelve te zoogen; dit leert de natuur en vordert de welvaert der Kinderen. Derhalven „ moet geen Christen Vrouw zo onbarmhartig zyn , dat zy dit kleine mensen „de bronnen van het zoetst en gezondst „ voedlel, naer welke het haekt, en welke dit beminnenswaerdig fchepfel, met zyne „ teedere lippen , zoekt, onbarmhartig wei„ gere, en als van zich wecnftoote; geen „ Christen Vrouw moet de waerdigheid van „ den naem van Moeder zo zeer verzaeken, „ dat zy zo wel hem, als de eer, de Voed,, fier van eenen waerdigen Man geweest te „ zyn , en zyne dankbaerheid, met een ge. „ huurd Vrouwsperfoon deele , Luc XI- 27 »» VCT^L Ps XXII: 10.» Cö. is de MóeUe; ondertusfchen buiten ftaet, of te zwak, zo ' dat haere eigene gezondheid zoude benadeeld worden , dan is zy van deeze verplichting ontllaegen.
& Het betaemt de Ouderen , om alle moogelyke zorg te draegen , voor het leven en de gezondheid hunner Kinderen. Hier omtrent heeft het Euangelie geen fteliig bevel gegeeven , om dat het de natuurlyke lievde zelve vordert.
(O miuek 1. c. VIII Deel. p. Cu.



DES 0PENBAER1NG. VIII. BOEK. 543
y. Verder hebben de Ouders zorg te draegen , dat hunne Kinders , tot een eerlyk beroep , overëenkoomftig hunnen rang , verkiezing , en vermoogens, worden opgetrokken , om , langs dien weg , nuttige leeden van den Burgerftaet te zyn. Ten dien einde moeten zy naeuwkeurig acht geeven , op de natuurlyke bekwaemheeden , en gemoedsgefteldbeeden van hunne Kinderen , om ben niet te fchikken , tot eenig beroep , waer toe zy on-
bekwaem , of ongeneegen zyn. ■ Een Va-
der, die eenen Zoon , tegen zynen wil en dank , tot een beroep dwingt, waer toe hy ongefchikt of ongeneegen is , maekt dat hy een onnut en zomtyds wel een fchaedelyk lid van den Burgerftaet worde , of zyn werk, met weerzin , verrichtte , en een verdrietig leven leide.
S. Eindelyk zyn de Ouders verplicht , alle moogelyke middelen aen te wenden, om hunne Kinderen gelukkig te maeken in de waereld , ook door het vermeerderen van hunne tydelyke bezittingen. —— Dewyl de toekoomende welvaert der Kinderen meerendeels afhangt, van eene goede opvoeding , moeten de Ouders daer aen , zo verre het de omftandigheeden toelaéten , niets fpaeren ; maer daer te boven behooren zy , om der Kinderen wil , hunne bezitting te vermeerderen zo veel het, zonder nadeel van andere plichten, gefchieden
XI. OEE!..



544 OVER DE ZE EDENLE ÉiS
kan. De Kinders moeten niet fchatten vergaediren , voor de Ouderen , maer de Ouders voor dé Kinderen , 2 Cor. XII: 14.
B. Vooral moet de lievdezorg der Ouderen verkeeren , omtrent het geestelyk en eeuwig welzyn van hunne Kinderen.
«. Onfe Kinders worden, in het algemeen verderv der zonde, gebooren ; en zullen zy weezenlyk gelukkig zyn, moeten zy geheiligd worden. Derhalven zyn de Ouders, van welke zy het natuurlyk leeven ontvangen hebben , alleszins verplicht, om, voor hunne Kinderen , zo drae zy gebooren zyn , te bidden, dat zy, op grond der verdienften van den Heiland , en door de genaede van den Heiligen Geest, moogen afgevasfchen, geheiligd en gerechtvaerdigd worden. — By de eerfte voegzaeme gelegenheid, behooren de jonge Kinders , volgens de inftelling van den Verlosier , door den doop , der gemeinfchap van de Christelyke Kerk, te worden ingeiyvd. Godvruchtige Ouders befchcuwen den doop hunner Kinderen , niet als eene enkele plechtigheid, maer als eene Godsdienftige handeling van het alleruiterfte gewicht , zy draegen daerom hunne Kinderen , geloovjg 0p, aen den dienst van den Drieëenigen God, en beveelen dezelve, door vuurige gebeeden, aeij Gods genaede en befcherming. 0. Zo drae de vermoogens der Kinderen ,
by



DER OPiiWBAERING. VUL BOEK. 545
by het opwasfen, beginnen te ontluiken, beyveren zich Christen Ouders , om het verftaad te befchaeven , het hart te verbeeteren, en den wandel te regelen,
a. Vooreerst , om het verftand der Kinderen te befchaeven. Nacrmaete der onderfcheidene vatbaerheid, moet het verftand , door allerlei nuttige kundigheeden van menfebelyke wetenfehappen , welke hun, in het volgend leeven, van dienst kunnen weezen, nacrftig worden opgehelderd. — Al zeer vroeg , ontdekt men , in de Kinderen , eene zeer groote nieuwsgierigheid, en eene zucht tot naervolging. Hier van behoort men zich te bedienen , om hun belangryke kundigheeden mede te deelen , en hun , in alies , zelvs in kleinigheeden , een goed voorbeeld te geeven. — De aendoenlykheid der zinnen maekt, dat alle voorwerpen eenen diepen indruk , in hunnen geest, te weeg brengen ; de eerfte indrukken hebben eenen ongeloovlyken invloed , op de volgende denkenswys ; het is daerom van het uiterfte belang , dat men zorgvuldig acht geeve , \op de voorwerpen , welice by hen de eerfte indrukken te weeg brengen. Gevolgelyk is er niets nadeeliger, voor jonge Kinderen , dan dat men hen , aen de zorg van ongefchikte dienstbooden , overlaete , of verkeeren laete , met andere woeste en losbandige Kinderen. De geheele wendiDg van den xx. deel. Mm



54Ó" OVER DE ZEEDENLEER
geest hangt, voor een goed deel, af, van de eerfte indrukken, en van het vroege gezelfchap der Kinderen,
Om die zelvde reden, behoort de eerfte onderrichting geheel zinnelyk te zyn. Men begmne , met het vertoonen van de fchoonheden der natuur, met gepaste benaemingen en befchryvmgen der zaeken , met aengenaerre
en leerzaeme vertellingen Voorts maeke
men een nuttig gebruik van de bovengemelde nieuwsgierigheid der Kinderen , door hunne mcemgvuldige vraegen geduldig aen'te hooren, en dezelve, overëenkoomftig hunne vatbaerheid, duidelyk, en naer waerheid , te beantwoorden. Wanneer men hun wanbegrippen van dingen inboezemt, maekt men "niet alleen een onverfchoonbaer misbruik van hun vertrouwen , maer men brengt hen ook tot dwaelingen , welke naderhand niet, dan met zeer veel moeite , kunnen overwonnen worden.
Byzonder hebben de Ouders zich te beyveren , om de Kinderen , van vroeg af aen m die zaek, by welke zy het meeste belang hebben , den Godsdienst naemenlyk , grondt te onderwyfen. De vmden t velkg ü u ^ den gebied, Czeide mose tot Israël;, zuUen in uw hart zyn , en gy zult fe uwen Kinderen in. Scherpen, en daer van fpreeken. als gy in uw huis zit, en als gy op den weg gaet, en als gy



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 54-?
mderligt , en als gy opftaet, Deut. VI: 6, 7. De heer had een getuigenis opgericht in Jacob, en eene Wet gepit in Israël , welke Hy hunnen Vaderen gebooden had , dat zy Je hunnen Kinderen zouden bekend maeken , op dat het navolgend geflacht die weeten zoude , Pf. LXXVI1I: 5, 6. Het is, tot lov van ti mot heus Moeder aengeteekend , dat hy , van kinds af, de Heilige Schrivten, geweeten heeft, 2 Tim. III: 15.
In dit wichtig ftuk , behoort men zich te fchikken, naer de vatbaerheid der Kinderen. — Om dat de zinnelyke indrukken , in de eerfte jeugd , de fterkfte zyn , zal men, myns bedunkens, best beginnen, met hun, by eenen helderen hemel, Gods groote werken , in de natuur, te vertoonen , om hun een bly vend denkbeeld in te boefemen van Gods macht en majefteit. Men leere de Kinderen van vroeg af, hunne meenigvuldige behoevten opmerken , om hun eenen dankbaeren indruk te geeven van Gods wcldaedigheid. Men onderrichtte hen, dat zy, tot een volgend leeven, bertemd zyn. Men bepaele hunne aendacht, by de Bybelfche Gefchiedenisfen, byzonder
by het leeven van den Heiland. Op dee«
zen gelegden grondflag , gae men voort, by het meer ontluiken der vermoogens , tot de aengeleegene waerheeden van het Euangelie , zo geloovs als zeedenleer. Leert den jongen
xi, deel. Mm 2



548 over DE ZEED ENLEER
de eerfte beginfelen , naer den eisch zynes wegs ; als hy oud zal geworden zyn , zal hy daer van niet afwyken , zegt salomo, Spreuk. XXII6. Gy Vaders, (fchryvt raülos) voedt uwe Kinderen op , in de leering en vermaening des heeren , Eph. VI: 4.
Men gewenne de Kinderen vroegtydig , aen de oeffeningen van Godsvrucht; aen het Gebed , het zingen van Pfalmen en geesteiyke Liederen, en aen Catechifatien. Zo doende verkrygen'zy ongevoelig eene hebbelykheid, om aen Godsdienüïge dingen te denken , en daer van te fpreeken. - Ook moet het Christelyk onderwys zo aengenaem gemaekt worden , als mogelyk is; vooral wachte men zich , van er de Kinderen al te lang of al te dikwyls meede beezig te houden , op dat zy er geenen weerzin in krygen moogen. „ Voor „ het overige, al is niet ailes voiftrekt van „ hunne bevatting, het zal evenwel niet na,, laeten , hun nuttig te weezen , om algemeene indrukfelen van Godsvrucht en Gods„dienftige geregeldheid, in hunne ziel, te „ maeken , welke met den tyd zullen opluis„ teren en fterker worden. Het is genoeg ,, van kinds af gewend te worden , aen wer„ ken van Godsvrucht,- de hebbelykheid wordt „ altyd behouden " (r).
b.
CO VERNET I. c. V Deel. p. 104.



ber openbaering; VIII. boek. 549
b. By de verlichting van het verftand, moet de verbcetering van het hart koomen.
n. De Ouders behooren ten dien einde naeuwkeurig acht te geeven , op de onderfcheidene neigingen en hartstochten van hunne Kinderen, om hunne^lievde, hunne begeerte, hunne vrees, hunne blydfchap , hunne droevheid , hun medelyden , en andere aandoeningen , nimmer op te wekken , dan alleen door zulke voorwerpen , welke in de daed verdienen begeerd te worden , of afkeer waerdig 'zyn.
Ö. Vooral moeten hunne kwaede neigingen
verbeeterd en uitgeroeid worden. De
Kinders zyn , van natuure , geneigd, tot het kwaede , maer niet allen , op dezelvde wys , en in uenzelvden trap. De verdorvenheid fchikt zich, als het waere , naer de onderfcheidene Karakters en Temperamenten.
De lievde moet de Ouders niet blind maeken , voor de gebreeken hunner Kinderen. Niets is er noodzaekelyker , dan hunne verkeerde neigingen vroegtydig waer te neemen ; om het kwaed uit te roeien , eer het wortelen ge. fehooten heeft. De zondige neigingen veranderen fpoedig, in hebbelykheeden ; en dan is het zeer moeilyk dit kwaed te overwinnen. In den beginne , kan men , met lievderyke vertoogen , veel meer voorderen , dan naderhand met alle geftrengheid.
l'. De Ouders moeten hunne Kinderen, al
xi, deel. Mm 3



55° OVER. DE ZEEDENLEEIi
vroeg, van het kwaed , zoeken af te trekken , en hun ten dien einde de ondeugden , m alle haere haetelykheid en rampzaelige gevolgen afmaelen , op dat zy er eenen aflchrik van krygen , die hun altoos bybiyvt. - Ook behoort men onöphoudelyk zorg te draegen , om hun alle zulke voorwerpen uit de oo^en wech te neemen , welke hen in verzoeking zouden kunnen brengen.
c De Ouders moeten den Kinderen , van vroeg af, lievde tot de deugd en de Godsvrucht inboezemen , door hun de beminnelykheic en de gezeegende vruchten daer van af
te fchilderen Byzonder moeten zy hun.
bsvde en dankbaerheid, jeegens hunnen Schepper , inboezemen , lievde tot den Veriosfer, en vertrouwen cp zyne gerechtigheid, maetigheid , nederigheid , en arbeidzaemheid ; als
meede eene algemeene menfchenlievde.
Men maeke, dat de jonge Kinders een gevoelig hart, en medelyden hebben, met ellendigen en behoevtigen. Men macke hen afreeng van alle wreedheid , en laete hun nimmer toe, dat zy zich vermaeken , met het kwellen en pynigen van dieren ; men verhaele hun voorbeelden van lievderyke cn grootmoedige daeden ; men leere hen lievderyk over anderen te oordeelen, hunne gebreeken te ver. fciiopDen , en lasteraers te ver fma eden. ID 4e verkeering, met andere Kinderen, gewenne
' men



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 551
men hen , aen de plichten van Vriendfchap en gezelligheid , aen befcheidenheid , toegeevlykheid , en het verdraegen van verfcheidene gemoedsgefteldheeden in anderen.
ij. Van ééne ondeugd moet ik nog byzonder fpreeken , tegen welke de Kinders niet genoeg kunnen gewaepend worden ; ik bedoel
het liegen. 1° dit kwaed , openbaert
zich de kracht van het zeedenlyk bederv doorgaends zeer fpoedig ; en wordt het niet , met nadruk, te keer gegaen , verandert het in eene allerfchaedelykfte hebbelykheid , welke eenen allerverdervelykften invloed heeft , op
het volgend gedrag. Wanneer men den
Kinderen , in het liegen, toegeevt , zullen zy, tot allerlei ondeugden, overflaen ; en het liegen is zo na verwand, aen alle fchelm» Hukken , en boosheeden , dat het een fpreekwoord geworden zy : wys my eenen leugenaer, ik wys u eenen diev.
c. Eind^lyk moeten de Ouders den wandel hunner Kinderen regelen, door hen te beftraffen, wanneer zy kwaed doen, door hen te vermaenen , tot het goede , door hen , met een ioffelyk gedrag , voort te gaen , en hen , zo door belooningen , tot gehoorzaemheid, aen te moedigen , als , door kastydingen , van het kwaede af te fchrikken.
a. In het beftraffen en vermaenen , moeten de Ouders lievde en zachtmoedigheid openbaer
xi. dejei,. M m 4



55^ OVER DE ZBBDENEEÈH
maeken. Zachte middelen zyn altoos de verkiesbaerite ; en door geftrengheid , zonder noodzaeke, worden de meeste Karakters verbitterd. Gy Vaders, (fchryvt daerom paulus; verwekt uwe Kinderen niet tot toorn, Eph. VI: 4. Weldenkende Ouders zullen hunne Kinderen , door lievderyke vertoogen en vriendelyke beweegredenen, beftuuren; en hen , in alles, de billykheid van het géne
hun bevoolen wordt , doen opmerken.
Ondertusfchen moet men zorg araegen , dat de Kinders , van de zachtmoedigheid , geen misbruik maeken; nimmer eenig bevel we« derom intrekken , maer op het nakoomen daer van aecdringen , om hen , in eene geduurige gehoorzaemheid , te houden. Zo drae de Outiers, van eenig bevel, afzien , bemerken de Kinders aenftonds hunne zwakheid, de eerbied verminderd , en de gehoorzaemheid gaet ongevoelig verlooren.
b. Een goed voorbeeld is van de alieruiterfte noodzaekelykheid. „ Wat invloed tog „ zullen de vermaeningen van zulke Ouderen, „ op het hart der Kinderen, hebben , die „ hunne lesfen, met hun gedrag, verwoes-
ten en krachteloos maeken ? Kwaede voor„ beelden hebben altoos eenen nadeeligen in„ vloed , maer vooral op Kinderen , aen j, welke de natuur eene groote geneigdheid >, tot naervolging gegeeven heeft , en de
j, geest,



DEK. OPENBAERING. VUL BOEK. 553
gccsc, nog teeder en buigzaem zynde, lig„ telyk indruk ontvangt van het gene hy an,, deren ziet doen. Een kwaed voorbeeld is „ vooral gevaerlyk, als het van eenen Va,-, der of Moeder koomt: want een Kind ziet ,, niemand meer, dan hen, en heeft voor
hun den meesten eerbied" (f).
Hoe is het moogelyk , dat de Kinders niet on godsdi en (lig worden , wanneer zy de onverschilligheid der Ouderen , in dit allergewichtigst ftuk , befpeuren ? zullen zy eenen afkeer hebben, van vloeken en zweeren, wanneer zy dit daegelyks , uit den mond der Ou • deren, hooren ? zullen zy nederig en vreedelievende zyn , wanneer de Ouders trotsch
zyn , en in tweedracht leeven ? ■ Hoe
verachtelyk maeken zich de Ouders , wanneer zy hunne gebreeken en ondeugden, voor de Kinderen , niet verbergon ? wanneer zy , in de tegenwoordigheid der Kinderen , zulke ree» denen voerm , welke een flecht gemoed verraeden , wanneer zy zelve over hoop liggen , en het , in het beftraffen, vermaenen, en beveelen , niet eens zyn ?
c. Eindelyk moet men den Kinderen de deugd en gehoorzaemheid , door belooningen, aengenaem maeken , en hen, door ftraffen , van het kwaed affchrikken. In de beloo»
(*) II P- 375 , 37«.
XI. DEEL. M m J



554 over DE ZhEÜEii J.V.ER
tangen , Tchikke men zich , naer de onderfcheidene Karakters en geneigdheeden , naer de vatbaerheid , de jaeren , en andere omftandigheeden. Alleenlyk wachte men zich, van zulke belooningcn, weike verkeerde drivtcn verwekken, van hoogmoed, gierigheid, en dergelyken. Fraeije kJeeders en geld zyn daerom minder gefchikt. - De ftraffen bly. ven altoos een kwaed, cn daerom behoort men ér niet toe te koomen , dan in nood DiKwyls is het genoeg, dat men zyn ongenoegen , over eenig wangedrag der Kinderen, met ernftige woorden en gebaerden, betoone, of dat men de gewoone blyken van lievde , en de belooningen, voor eenigen tyd mhoude.
Js ondertusfchen de zachtheid met toereikende , om de Kinderen in gehoorzaemneid te houden, dan moet rnen de toevlucht neemen, tot ftraffen en kasiyuingen. Tuchtig uwen Zoon, als er nog hoop is, zegt salomo, Spreuk. XIX: 18. De dwaesheid is, in het hart des jongen , gebonden ; maer de roede der tucht zal fe verre van hem wechdoen , Spreuk. XXII: 15. De roede en de beftraffing geevt wysheid; maer een kind, het welk zich zeiven ge-
laeten is , befchaemt zyne Moeder ; tuchtig
uwen Zoon en hy zal u gerustheid aendoen , en hy zal uwe ziel vermuetdykhecden geeven, Spreuk. XXIX: ij, 17. eli ondervondt de treurige gevolgen van zyne flapheid en toegeeven-
heid ,



DER OPüNBAEKÜNG. VIII. boek. 555
heid , omtrent zyne ondeugende Zoonen , i Sam. II.
Het beginfel der kastydingen moet lievde zyn , en het oogmerk de verbeetering der Kinderen, paulus de Apostel wyst ons, in dit opzicht , naer het voorbeeld van God zeiven , die de zynen , uit lievde, en ten hunnen beste, kastydt, Hebr. XII: 5-11. — In de kastyding, moet men zich , naer het karakter der Kinderen, gedraegen; zyn zy gevoelig, dan is eene zachte ftraf genoegzaem; maer zyn zy hard en onbuigzaem, dan wordt er meerder geftrengheid vereischt. — De ftraffen behooren geëvenreedigd te zyn , aen de jaeren , en den aert der misdaed. —— Vooral diende men de Kinderen, wanneer zy kwaed gedaen hebben , van de noodwendigheid en
biliykheid der ftraf te overtuigen. Einde-
lyk moet men nimmer ftraffen in drivt en gramfchap. Zo doende loopt men gevaer,
van zich niet genoeg te maetigen, Door
geduurige kastydingen , en al te groote geftrengheid , verbittert men de Kinderen. Gy Vaders, (zegt daerom v au lus) verwekt uwe Kinderen niet tot toorn, Eph. VI: 4. Op eene andere plaets , gebruikt hy het woord tergen , fchryveude : gy Vaders , tergt uwe Kinderen niet, op dat zy niet moedeloos worden, Col. III: 21.
Tot dit tergen behooren , alle woorden en
XI. DEEL.



55^ OVER DE ZEEDENEEER
daeden , door welke de Ouders de gemoederen der Kinderen ontleken , verbitteren , en van hen afkeerig maeken kunnen ; alle harde woorden , alle onbillyke eisfthen, alle ontydige en geftrenge kastydingen , als meede dat men het eene kind, boven het andere
voortrekt en begunftigt. Langs deezen
Weg , werden de Kinders moedeloos , zo dat zy hu-me Ouderen meer vreefen, dan beminnen.
§• 1046.
Uteze plichten liggen ook voor reelening van de » ulh n , die de plaets der Ouderen , na hunnen dood , vervangen, stiev-oncders nasmerdyk en voogden.
Een Stiev-Vader, en eene Stiev.Moeder, vervangen de plaets der natuurlyke Ouders. Het is niet moogelyk, dat een Stiev-Vader die tedere gevoelens van lievde hebbe, tot de Kinderen , welke zyne Vrouw meede ten Huwelyk gebracht heeft , als een natuurlyk Vader ; vermits hy die caeuwe betrekking niet heeft , tot deeze Kinderen. Maer evenwel , uit hoofde van zyn Huwelyk . heeft hy er eene nadere betrekking op, dan'iemand anders. De lievde, tot zyne Echtgenoote, welke nu met hem een vleesch geworden is, vordert, dat hy , ook om haeren wil, het
wel-



EER OPEKEAERING. ViH- BOES.. 557
welzyn van zyne aengehuuwde Kinderen, naer zyn beste vermoogen , bevoordere; en hy kan zyne Vrouw geen fmertelyker verdriet aendoen, dan door haere Kinderen te verönachtzaemen en te mishandelen. —• Een Christen Stiev-Vader zal daerom de gevoelens van eenen goeden Vader aermcernen , en niets verzuimen , om zyne aengehuuwde Kinderen plichtmaetig op re voeden. Even zo zal ook eene Christen Stiev-Moeder handelen.
Voogden vervangen de plaets der Ouderen , na den dood van de laetstgemclden ; en, hoe zeer hun de Ouderlyke lievde , welke in de Natuur zelve gegrond is , ontbreeke , behooren zy niets te verzuimen , om de opvoeding en het welzyn der Minderjaerigen, aen hunne zorg toevertrouwd, op alle moogelyke wyTen, te bevoorderen. —• De Burgerlyke wetten geeven de noodige bep:;elingen, omtrent de plichten der Voogden , en het Christendom beveelt hun , het gcestelyk en eeuwig welzyn der Minderjaerigen vooral niet te verruimen. Zonder dit, maeken zy een allerfcftandelykst misbruik van het vertrouwen, het welk de overleedene Ouders in hen geftelt hebben. Voor het overige verdienen Oudcrloofe weezen het medelyden en de dienstyaerdigheid van eiken Christen , en God zelvs is een helper der wee/en , PI". X: 14.
XI. DEEL.



558 OVER DE ZEE KENLEER
Beftuurers daerom van Weeshulfen verdienen des te meerder achting, en zullen des te meerder vreede hebben voor zich zelve, naermaete zy , in hunne zorg en y ver, voor het welzyn der Weefen, den natuuriyken Ouderen naeder bykoomen.
§• 1047.
De kinders zyn verplicht 3 hunne ouderen te eeren. Deeze eerbied moet gegrond zyn, in lievde, en zich openbaer maeken, in eene gehoorzaeme onderwerping. Deeze plichten vordert niet alleen de natuur der zaeke , maer ook het belang , zo der Kinderen zelve , als der geheele Maetfchappy.
A. Alle de plichten, welke kinders, aen hunne ouderen , verfchuldigd zyn, Helde de heer , in de Wet van mose voor, onder het eene woord van eeren , zeggende: Eert uwen Vader en uwe Moeder , Exod. XX: 12. Deut. V: 16. Dit bevel noemt paulus het eerfte gebod met eene belovte , Eph. VI; 2, 3 , of gelyk wy het liever vertaelen , een voon.aem gebod , bet welk de grondflag is van alle de plichten . welke wy , aen onfen Naesten , in onderfcheidene betrekkingen , fchuldig zyn, en het welk God daerom ou-
liDgs,



DER OPENBAERING. VIII. boek. 559
lings, met eene zeer merkwaerdige belovte, heeft aerjgedrongen (*)•
Beide de Ouders worden , in de Wet uitdrukkelyk genoemd , om dat de Kinders, aen beiden , dezelvde eer verfchuldigd zyn. De Vader heeft wel den voorrang , om dat hy het hoofd zyner Vrouwe is, Eph. V: 23 ; maer op dat de Moeder niet eeDigermaete in verachting koomen zoude, werdt zy wel eens eerst genoemd , voor den Vader , Lev. XIX:
3. Op het verachten en mishandelen van
Ouderen , het welk de natuur zelve verfoeit „ had de Goddelyke Wet zeer zwaere ftraffen bedreigt. Zo wie zynen Vader , of zyne Moe~ dor, Jliïet , die zal zeekerlyk gedood worden, Exod. XXI: 15. Lev. XX: 9, Vervloekt zy , die zynen Vader , of zyne Moeder , veracht , Deut. XXVII: 16. Daerom zegt salomo: wie zynen Vader , of zyne Moeder, vloekt , diens lamp zal uitgebutscht worden , ut zwarte duisternis , Spreuk. XX: 20.
A. De eerfte plicht dan , welken Kinders , aen hunne Ouderen , verfchuldigd zyn , is
eerbied. ■ Deeze beftaet , in eene waere
en verftandige hoogachting. Trouwens de Ouders zyn boven de Kinderen verhaeven, niet alleen wegens hunne jaeren , rraer ook wegens het gezach , met het welk zy bekleed
(O Bybdverkl. XXIII Deel. p. 3+*-344» XI. deel.



560 OVER DE ZEEDEKLlïlR
zyn. De Ouders zyn, naest God, de eerftea over ons gefield , in de orde der natuur. Een Christen , die God eert , a!s zyr.en Schepper en weldaedigen Verzorger , kan niet nalaeten zyne Ouderen te eeren , door middel van welke God hem het leeven gegeeven heeft, en die hem verzorgen en beftuuren, in
den tyd van onkunde en zwakheid. |o-
seph bewees deezen eerbied aen zynen Vader ; de hoogheid , tot welke hy verheeven was, wederhieldt hem niet van deezen plicht; en , niet tegenftaende de groote ongelykheid , van hunner beiden ftaet, ging hy jacob te gemoet, zo drae deeze in ligypten was aengekoomen , Gen. XLVI: 29. Koning salomo, zittende, op den throon van Israël, ftondt op, wanneer zyne Moeder tot hem naederde, haer te gemoet', en boog zich voor haer, 1 Kon. 11: 19.
Deeze eerbied der Kinderen , jegens hunne Ouderen , moet zich in woorden en gebaerden, openbaer maeken ; zo dat zy, mee ontzach, tot hunnen Vader en Moeder , fpreeken , hun die eer geeven , welke men gewoon is , aen zyne meerderen , te bewyfen, de gemeenzaemheid nimmer te verre uitftrekken; van hen fpreeken, met achting, hunne gebreeken bedekken ; en , wanneer de Ouders ongelukkig , of min aenzienlyk in de waereld, worden, behooren de Kinders te betoonen,
dat



DER 0PENBAERIÜ3. VIII. BOEK. Jö"!
dat zy niets verlooren hebben , van die ach» ting , welke zy hun fchuldig zyn.
B. Deeze eerbied moet gegrond zyn , in de lievde. — De Ouders zyn , by uitneemenheid , de Naesten der Kinderen , en aen niemand der menfchen zyn de Kinders zo veel dankbaerheid verfchuldigd, als aen hunne Ouderen , hunne beste vrienden en grootfte weldoeners. Ket is de eerfte Wet der natuur, hen liev te hebben, die, naest God , de oorzaeken zyn van ons beftaen en leeven. Indien wy verplicht zyn , onfen Naesten liev te hebben , zouden wy dan hen niet beminnen , die ons de Naesten zyn ? want wy zyn vleesch van hun vleesch , en been van hunne beenderen. Daet te boven beminnen wy andere menfchen, naermaete wy meerder en grooter weldaeden van hen ontvangen; hoe veel lievde zyn wy dan verfchuldigd, aen onfe Ouderen , die . naest God, onfe grootfte weldoeners zyn ? De daegelykfche moeite en zorgen der Ouderen, omtrent jonge Kinderen , kunnen niet genoeg gewaerdeerd en erkend worden. Nimmer kan men , zynen Ouderen, dankbaerheid genoeg bewyfen, voor eene goede opvoeding , en alle de lievdeblyken, daer zy zich, als het waere, geheel aen hunne Kinderen mededeelen , en zich Hechts , by hunne goederen , eer , en andere voorrechten , in zo verre gelukkig achten,
xi. deel. Nn



562 OVER DE ZEEDENLEER
als zy dezelve onderling met hunne Kinderen genieten.
C. De gemelde eerbied en lievde moet zich vooral openbaer maeken , in eene gehoorzaeme onderwerping. Trouwens de ongehoorzaemheid is eene gevoelige onte'ering der Ouderen, en kan derhalven, met de lievde, niet beftaen. Onder de Wet, werden ongehoorzaeme en wederfpannige Kinderen gefteenigd , Deut. XXI: 18-21.
Het Euangelie beveelt deeze gehoorzaemheid, door een ftellig- bevel. De Heiland leerde, in de gelykenis van twee zoonen, dat die gehoorzaemheid beftaen moet, niet in woorden , maer in daeden, Matth. XXI: 28-31. Gy Kinders, (zegt PAULDS^ zy't uwen Ouderen gehoorzaem in den heer: want dat is recht , Eph. VI: 1. en, gy Kinders , zyt uwen Ouderen gehoorzatm , in alles: want dat is den heer welbehaeglyk, Col. III: 20.
De uitdrukkingen in alles , en in den heer , zyn zeer merkwaerdig. De Kinders moe¬
ten hunnen Ouderen gehoorzaem zyn , 1 in alles , deels dóór alles te doen , het welk de Ouders hun beveelen , en alles na te laeten, wat zy hun verbieden , deels door niets van eenig aenbelang te onderneemen , zonder hun verlov. — Evenwel heeft deeze gehoorzaemheid haere paelen; zy moet zyn in den heer, dat is, voor zo verre zy kan plaets hebben,
zon-



der openbaering. VILT. boek". $6$
Êönder den heer zeiven ongehoorzaem té worden. Trouwens hier geldt weder die algemeene regel, men moet Gode meer, dan den menfchen, gehoorzaemen, Hand. V: 29. Ondertusfchen , ook in geval de Ouders iets onbetaemelyks eisfchen , zullen Christen Kinders zich, met alle nederigheid en zachtmoedigheid , veröntfchuldigen , en , door al hun overig gedrag, betoonen , dat zy geneegen zyn tot eene billyke onderwerping. Buiten dit geval, zyn de Kinders eene volkoomene gehoorzaemheid, aen hunne Ouderen, verfchuldigd , ook zelvs dan, wanneer de beveelen hard en moeilyk zyn: want, moet een huisknecht zynen Heer onderdaenig zyn , niet alleen den goeden en den befcheidenen , maer ook den harden , 1 Petr. II: 18 ; zo moet een zoon nog veel meer zynen Vader onderdaenig zyn, ook dan wanneer hy harde dingen voorfchryvt.
Door deeze gehoorzaemheid , moeten de Kinders hunnen Ouderen, tot blydfchap, weezen , en hun eenige vergelding doen , voor alle hunne lievdezorgen. Een wyfe zoon ver' blydt den Vader , maer een zotte zoon is zyner Moeder droevheid , Spreuk. X: i. De Vader des rechtvaerdigen zal zich zeer verblyden, en die eenen wyfen zoon gewint , zal zich over hemverblyden; laet uw Vader zich verblyden t eek
xi. deel. Nn 2



5<5|. OVER DE ZEEDENLEE&
uwe Moeder , en laet zy zich verblyden , dis u gebaert heeft , Spreuk. XKJIIj 24, 25.
B. Deeze plichten vordert niet alleen de na. tuur der zaeke, uit kracht van het gezach der Ouderen , het welk , ^ in de natuurlyke betrekking tot hunne Kinderen, gegrond is (u), maer ook het belang , zo der Kinderen , als der geheele Maetfchappy.
A. Vooreerst het belang der Kinderen zelve. Een zoon eert zich zeiven , wanneer hy zynen Vader eert: want van hem heeft hy zyne geboorte , zynen naem , de eer, en de voorrechten, welke hy geniet. . Ook is er geen fthandelyker on-
dankbaerheid, dan die van een wederfpancig kind, tegen zyne Ouderen , en van alle verachting is er gene, welke de mecfcheiykhe;d zo zeer tegenftaet, dan die, welke Kinders hunnen Ouderen aendoen. Gehoorzaeme Kinders bevoorderen, door onderwerping aen de Ouderen , hun eigen geluk. Zy veraengenaemen zich, by alle weldenkende menfchen , en hebben doorgaends het genoegen , van deeze zelvde gevoelens te zien overgaen, tot hunne Kinderen. Een weerbarltig Kind daer en tegen maekt
zich zeiven ongelukkig. Hy maekt zich
verachtelyk, als iemand, die de orde der
nafa; Boren £. 1041.



DER OrENBAERING. VIII. BOEK. 5 6*5
natuur omkeert; hy beroovt zich, van het voordeel, het welk hy , van de lesfen zyner Ouderen, trekken konde, hy geevt een kwaed voorbeeld aen anderen ; hy verftoort de rust van het huisgezin; hy veröorzaekt zich zeiven een pynigend geweeten ; zyne knaedngen worden nog bitterer, wanneer zyne Ouders er riiet meer zyn , en hy buiten ftaet is, het leed , hun aengedaen , te vergoeden ; inzonderheid verwyt hy het zich zeiven , wanneer hy , Vader geworden zynde , het verdriet heeft , van wederfpannige Kinderen op te voeden.
B. De waerneemirg van de gemelde plichten is ook nuttig , voor de geheele Maet-
fehappy. Daer door werdt de orde , in
üe huisgezinnen , bewaerd ; de Ouderen worden , in hunne lievdezorgen , aengemocdigd, en de Maetfchappy wordt, van goede Burgeren , voorzien.
§. 1048.
Wanneer de opvoeding voltrokken is, houdt het Ouder lyk gezach op , wat liet gebieden aengaet; maer daerom neemt de verplichting der Kinderen geen einde , zo tang de Ouders ieeven.
Wanneer Kinders meerderjaerig zyn , neemt xi deel. Nn 3



$6$ OVER, DE ZEEDENLEER
het gebiedend gezach der Ouderen een einde; nochtans blyvt de natuurlyke betrekking dezelve. Meerderjaerige Kinders zyn daerom, hunnen Ouderen , altoos eerbied en dankbaerheid verfchuldigd ; ook behooren zy hen , in alle zaeken vaa gewicht, te raedplecgen , en hunne wyfe vermaeningen , als die van allerbeste en meest vertrouwde Vrienden, op te volgen (v).
Voorts moeten volwasfene Kinders alles toebrengen , wat dienen kan , om hunne Ouderen te vertroosten, te helpen, en hun.het leven aengenaem te maeken ; met één woord, alles aen hunne Ouderen blymoedig doen, het welk zy wenfehen , dat hunne Kinders , ten eenigen daege , aen hun zeiven doen
moogen. Hier toe behoort ook het on-
derfteunen der Ouderen , wanneer zy behoevtig zyn. paulus beveelt uitdrukkelyk, dat Kinders en Kindskinders, voor het onderhoud van hunne behoevtige Ouders, zorgen moe-' ten , en daer door , aen de Voorouderen wedervergelding doen ; hy voegt er by, dat iemand , die de zynen , zyne Bloedverwanten , en byzonder zyne Ouders, wanneer zy in behoevtige omftandigheeden verkeeren , niet, naer zyn vermoogen , onderfteunt, het geloov verloochent hebbe, en erger zy , dan een
Qv} Boren S. 1042..



DER OPENBAERING. VIII. BOEK, 5Ó7
wgeloovige, 1 Tim. V: 4 , 8. ,, Een Kind moet hun dan (zynen Ouderen, wanneer zy behoevtig zyn) „ vergelden het gene hy ,, genooteti heeft ; en zelvs daer boven. £ Want wat hy ook doe , hy kan alle de , zorg , welke zy voor hem genoomen hebben , nooit vergelden. En hoe kan iemand beeter gebruik van zyn goed maeken , dan hen te doen leeven , van wien hy het leven ontvangen heeft ? Welk eene aenge,] naemheid , voor een wel gefield gemoed , „ de fteun te weezen van perfoonen , die „ hem het leven gegeeven hebben" (w) !
De Verlosfer is ons hier in zelvs voorgegaen , wanneer Hy ftervende zyne Moeder, aen de lievdezorg van joan-Nes , heeft aenbevoolen , Joh. XIX: 26. Ook is zyne wederlegging van het wanbegrip der Pharizeeuwen , die de Kinderen van de verplichting , om hunne Ouderen by te ftaen , ontlloegen ,
zeer merkwaerdig, Matth. XV: 3-6.
1 Te weeten, op grond der overleeveringen van de Pharizeeuwen , konden de Kinders hunne Ouderen ondankbaer en lievdeloos behandelen , door hun , wanneer zy iets, ter onderfieuning vraegden . te antwoorden , het is eene gaeve , zo' wat u van my zoude kunnen te nutte koomen. Door eene gaeve verftonden
(w) vernet }. c. V Dee\. p. 12I3
XI. deed. Nn 4



5Ó2 OVER DE ZEEDENLEER
als zy dezelve onderling met hunne Kinderen genieten.
C. De gemelde eerbied en lievde moet zich vooral openbaer maeken , in eene geboorzaeme onderwerping. Trouwens de ongehoorzaemheid is eene gevoelige ontëering der Ouderen , en kan derhalven . met de lievde, niet beftaen. Onder de Wet, werden ongehoorzaeme en wederfpannige Kinderen gefteenigd , Deut. XXI: 18-21.
Het Euangelie beveelt deeze gehoorzaemheid , door een Heilig bevel. De Heiland leerde, in de gelykenis van twee zoonen, dat die gehoorzaemheid beftaen moet , niet in woorden , maer in daeden, Matth. XXI: 28-31. Gy Kinders, (zegt paulus) zyt uwen Ouderen gehoorzaem in den heer: want dat is recht , Eph. VI: 1. en, gy Kinders , zyt uwen Ouderen gehoorzaem , in alles: want dat is den heer welbehaeglyk, Col. III: 20.
De uitdrukkingen in alles , en in den heer , zyn zeer merkwaerdig. De Kinders moe¬
ten hunnen Ouderen gehoorzaem zyn , 1 in alles , deels door alles te doen , het welk de Ouders hun beveelen , en alles na te laeten, wat zy hun verbieden , deels door niets van eenig aenbelang te onderneemen , zonder hun verlov. — Evenwel heeft deeze gehoorzaemheid haere paelen; zy moet zyn in den heer, dat is, voor zo verre zy kan plaets hebben,
zon-



DER openbaering. VIII. boek» $6$
Ébnder den heer zeiven ongehoorzaem té worden. Trouwens hier geldt weder die al-, gemeene regel, men moet Gode meer, dan den menfchen, gehoorzaemen, Hand. V: 29. Ondertusfchen , ook in geval de Ouders iets onbetaemelyks eisfchen , zullen Christen Kinders zich, met alle nederigheid en zachtmoedigheid , veröntfchuldigen , en, door al hun overig gedrag, betoonen , dat zy geneegen zyn tot eene billyke onderwerping. Buiten dit geval, zyn de Kinders eene volkoomene gehoorzaemheid, aen hunne Ouderen , verfchuldigd , ook zelvs dan , wanneer de beveelen hard en moeilyk zyn: want, moet een huisknecht zynen Heer onderdaenig zyn , niet alleen den goeden en den befcheidenen , maer ook den harden , 1 Petr. II: 18 ; zo moet een zoon nog veel meer zynen Vader onderdaenig zyn, ook dan wanneer hy harde dingen voorfchryvt.
Door deeze gehoorzaemheid , moeten de Kinders hunnen Ouderen, tot blydfchap, weezen , en hun eenige vergelding doen , voor alle hunne lievdezorgen. Een wyfe zoon ver* llydt den Vader , maer een zotte zoon is zyner Moeder droevheid , Spreuk. X: 1. De Vader des rechtvaerdigen zal zich zeer verblyden, en die eenen wyfen zoon gewint , zal zich over hem' verblyden; laet uw Vader zich verblyden, ook
Ki. deel. Nn 2



561 OVER DE ZEEDEKIHE»
uwe Moeder , en laet zy zich verblyden , die u gebaert heeft , Spreuk. XXillj 24, 25.
B. Deeze plichten vordert niet alleen de na. tuur der zaeke, uit kracht van het gezach der Ouderen , het welk, Jn de natuurlyke betrekking tot hunne Kinderen, gegrond is (u), maer ook het belang , zo der Kinderen , als der geheele Maetfchappy.
A. Vooreerst het belang der Kinderen zelve. Een zoon eert zich zeiven , wanneer hy zynen Vader eert: want van hem heeft hy zyne geboorte , zynen naem , de eer, en de voorrechten , welke hy geniet. Ook is er geen fchandelyker on-
dankbaerheid, dan die van een wederfpancig kind, tegen zyne Ouderen , en van alle verachting is er gene, welke de menfchelyk heid zo zeer tegenftaet, dan die, welke Kinders hunnen Ouderen aendoen. Gehoorzaeme Kinders bevoorderen, door onderwerping aen de Ouderen , hun eigen geluk. Zy veraengenaemen zich, by alle weldenkende menfchen , en hebben doorgaends het genoegen , van deeze zelvde gevoelens te zien overgaen, tot hunne Kinderen.
Een weerbarltig Kind daer en tegen maekt
zich zeiven ongelukkig. Hy maekt zich
verachtelyk, als iemand, die de orde der
na-
(«) Boven 104I.



der openbaering. VIÏÏ. boek. $65
natuur omkeert; hy beroovt zich, van het voordeel, het welk hy , van de lesfen zyner Ouderen, trekken konde, hy geevt een kwaed voorbeeld aen anderen ; hy verftoort de rust van het huisgezin; hy veröorzaekt zich zeiven een pynigend geweeten ; zyne knaedngen worden nog bitterer, wanneer zyne Ouders er alet meer zyn , en hy buiten ftaet is, het leed , hun aengedaen , te vergoeden ; inzonderheid verwyt hy het zich zeiven , wanneer hy , Vader geworden zynde , het verdriet heeft , van wederfpannige Kinderen op te voeden.
B. De waerneemirg van de gemelde plichten is ook nuttig , voor de geheele Maetfchappy. Daer door werdt de orde , in
de huisgezinnen , bewaerd ; de Ouderen worden , in hunne lievdezorgen , aengemocdigd, en de Maetfchappy wordt, van goede Burgeren , voorzien.
§. 1048.
Wanneer de opvoeding voltrokken is , houdt het Ouderlyk gezach op , wat het gebieden aengaet ; maer daerom neemt de verplichting der Kinderen geen einde , zo lang de Ouders leeven.
Wanneer Kinders meerderjaerig zyn , neemt %i deel. Nn 3



jöö OVER DE ZEEDENLEER
het gebiedend gezach der Ouderen een einde; nochtans blyvt de natuurlyke betrekking de. zelve. Meerderjaerige Kinders zyn daerom, hunnen Ouderen , altoos eerbied en dankbaerheid verfchuldigd ; ook behooren zy hen , in alle zaeken van gewicht, te raedpleegen , en hunne wyfe vermaeningen , als die van allerbeste en meest vertrouwde Vrienden, op te volgen (v).
Voorts moeten volwasfene Kinders alles toebrengen , wat dienen kan , om hunne Ouderen te vertroosten , te helpen , en hun . het leven aengenaem te maekèn , met één woord, alles aen hunne Ouderen blymoedig doen, het welk zy wenfehen , dat hunne Kinders , ten eenigen daege , aen hun zeiven doen
moogen. Hier toe behoort ook het on-
derfteunen der Ouderen, wanneer zy behoevtig zyn. paulus beveelt uitdrukkelyk, dat Kinders en Kindskinders, voor het onderhoud van hunne behoevtige Ouders, zorgen moe. ten , en daer door, aen de Foorouderen wedervergelding doen ; hy voegt er by, dat iemand , die de zynen , zyne Bloedverwanten , en byzonder zyne Ouders, wanneer zy in behoevtige omftandigheeden verkeeren , niet, naer zyn vermoogen , onderfteunt, het geloov verloochent hebbe, en erger zy , dan een
073-
00, Boven §. 104,2.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK, 5<?7
ovgeloovige, I Tim. V: 4 » 8. » Een Kind moet hun dan (zynen Ouderen , wanneer zy behoevtig zyn) „ vergelden het gene hy „ genooteti heeft ; en zelvs daer boven. "t Want wat hy ook doe , hy kan alle de zorg , welke zy voor hem genoomen heb" ben , nooit vergelden. En hoe kan iemand " beeter gebruik van zyn goed maeken , dan , hen te doen leeven , van wien hy het leven ontvangen heeft ? Welk eene aenge„ naemheid , voor een wel gefield gemoed , „ de fleun te weezen van perfoonen , die „ hem het leven gegeeven hebben" O) !
De Verlosfer is ons hier in zelvs voorgegaen , wanneer Hy ftervende zyne Moeder, aen de lievdezorg van joanües , heeft aenbevoolen , Joh. XIX: 26. Ook is zyne wederlegging van het wanbegrip der Pharizeeuwen , die de Kinderen van de verplichting , om hunne Ouderen by te ftaen , ontlloegen ,
zeer merkwaerdig , Matth. XV: 3 - 6.
' Te weeten, op grond der overleeveringen van de Pharizeeuwen , konden de Kinders hunne Ouderen ondankbaer en lievdeloos behandelen , door hun , wanneer zy iets , ter onderfteuning vraegden , te antwoorden , het is eene gaeve , zo' wat u van my zoude kunnen te nutte koomen. Door eene gaeve verftonden
O) vernet ). c. V Deel. p. I2Ij «SüXI. deel. Nn 4



«68 OTER DE ZEEDENtESR
deeze huichelaers iets. het welk aen God was toegewyd, en waeren daer in zeer naeuw gezet , dat zy zodaenig iets , het welk aen God was toegewyd , tot een gefchenk, in den Tempel brachten. Van deeze leer, kon dit vcrfoeilyk misbruik gemaekt worden , dat ondankbaere Kinders , wanneer hunne behoevtige Ouders iets, ter hunner onderfteuning, vraegden, zich, onder den fchyn van Gods-' dienftigheid , veröntfchuldigden , met te zeg. gen : ik kan het u niet geeven , het is eene gaeve, wy hebben het aen God toegevèyd.
ACHTIENDE. HOOFDSTUK.
over de wederkeerice plichten van heeren en diens xbo oden.
§• IQ4ft-
De dienstbaerheid onder ons is vrywiïlig, «72 heeft haeren gronöjlag in een onderling verdrag.
De diensteoonEN verbinden zich , om hunne heeren en vrouwen, in alle dingen , welke recht en billyk zyn, ten dienfte *e ftaen; van den anderen kant, verplichten
zicho



der OPENBAERÏNG. VIII. BOEK 563
zich de herren en vrouwen, om de pienstbooden eerlyk te beloonen. —— Vermits nu dit Verdrag geheel vrywillig is, kan elk er zich van ontflaen , zo drae hy het goedvindt; ook neemt het een einde, wanneer één der beide partyen, aen de voorwaerden , niet voldoet O).
Deeze vry willige dienstraeriieid is niet alleen geöorloovd, maer zelvs noodzaekelyk. De behoevten der menfchen zyn zeer onderfcheiden, en vorderen verfchillende dienften van anderen , voor welke zy behooren
beloond te worden. De een heeft , uit
hoofde van zwakheid, bediening noodig ; een ander heeft dienstbooden , tot zyn gemak ; een derde heeft den arbeid van anderen , in zyn beroep , noodig. Minvermoogenden daer en tegen moeten arbeiden, om hun onderhoud te verkrygen , en begeeven zich daerom in den dienst van anderen.
Er zyn aenzienlyke en vermoogende lieden, die hunne pracht , ook in het houden van veele Dienstbooden, vertoonen. Men kan niet zeggen , dat dit op zich zelvs ongeöorloovd is, wanneer zy anders hunne bedienden , met befcheidenheid , volgens de regelen der rechtvaerdigheid en Christelyke lievde, behandelen. Maer, in alle die vertooning van,
(* ) ii Deel. p. 383.
xi. deel. Nd j



5?0 OVER DE ZEEDEN LE ER
grootheid , is eene weezenlyke verneedering. Zulke menfchen geeven wel blyken , dat zy ryk, maer ook teevens dat zy zeer behoevtig zyn , en veel dienst noodig hebben. Zy maeken zich veelzins afhangelyk van anderen ; en iemand , die zich zeiven helpen kan , is in de daed veel vryer en gelukkiger. Voeg er by, dat zy, die een groot aental van bedienden houden, ook veel zorg en bekommering hebben.
Vermits nu de vrywillige Dienstbaerheid, welke onder ons plaets heeft, in een onderling Verdrag, gegrond is , laeten zich de wederkeerige plichten van heeren en Dienstbooden , uit de leer , raekende de Verdraegen , zeer gemakkelyk afleiden (yj.
§• 1050.
De dienstbooden, van welke de Heilige Schrivten fpreeken , waeren lyveigenen, of sla even , zo als wy gewoon zyn te fpreeken.
Dc oorfprong der slaeveuny is deeze. — Wanneer het menschdom vermeenigvuldigd was, kwam de eenvouwige levenswys allengskens in onbruik ; men was op middelen bedacht ,
(y) ii Deel. p. 383.391.



DES, OPENBAEBJNG» VIII. BOEK. 5?!
dacht, om zyn gemak te zoeken, en zy,. die gegoed waeren , lieten anderen , voor loon-, arbeiden. Zy > die zich , tot den dienst van anderen , lieten gebruiken , oordeelden .het veiliger en voordeeligcr, zich, voor hun ganfche leeven , tot den dienst van meer vermoogenden , te verbinden ; onder beding, dat deeze hen van huisvesting , kost , kleedexen , en verdere lichaemsbehoevten, verzorgen zouden (z). Verder heeft de oorlog hec getal der fiaeven . grootelyks vermeerdert ; wanneer de Overwinnaers de Krygsgevangenen* als hunne lyvëigenen , befchouwden , en behandelden. Die, uit zulke lyvëigenen , gebooren werden , waeren ook het eigendom van hunne Meesters. Eindelyk dreev men handel , in de fiaeven, en verkocht hen, even als roerende goederen, aen eikanderen. — AniuHiM had reeds ingeboorenen van zyn huis , Gen. XIV: 14. en gekochten met geld , Gen. XVII: 12.
By de Jooden , moesten zich de fchuldenaers , wanneer zy niet in ftaet waeren van te betaelen , noch borgtocht ftellen konden , tot den dienst van anderen , verkoopen ; alleen lyk. had de Wetgeever zorg gedraegen , dat hy niet, als een flaev, uit andere volken , maer met meerder zachtheid , zou be-.
(2) püfendop.ff de jure Nat. & Gent. 1. VL c. 3» XI. DEEL,



572 OVER DE ZEEDENLEER
handeld worden, Lev. XXV: 39, 43. Zefvj mogten de Ouders, uit armoede , hunne Kinderen verkoopen , Exod. XXI: 7. Ook een diev , die buiten ftaet was, om het geftoolene, volgens de Wet, te vergoeden, Exod. XXII: 3. Evenwel mogt deeze dienstbaerheid niet langer du uren , dan zes jaeren. In het zeevendc jaer was hy weder vry; zelvs mogt zyn Heer hem niet leedig laeten gaen , maer moest hem, van het noodige, voorzien., om iets, tot zyn onderhoud, te kunnen beginnen , Deut. XV: 12-15. De gewoonte, om febuldenaers , die niet befaelen konden, zelvs met hunne Vrouwen en Kinderen , te verkoopen , had nog plaets , ten tyde van den Heiland , Matth. XVIII: 2y.
By de Romeinen was de toeftand der fiaeven allerdeerniswaerdigst (a). Hun werden alle rechten der menfchen ontzegd. By de Overheid, konden zy geene befcherming zoeken. Zy werden , met de beesten , in eenen rang gefield , en , als zodaenige , behandeld. In de ftrydfpeelen werden er honderden, aea het vermaek der aenfchouweren, met eene onmenfehelyke wreedheid , opgeofferd f».
Zo rampzaelig was de toeftand der fiaeven, wanneer het Euangelie de waereld beftraelde.
Oa-
(O SENECA Epift.
SOJSTÖNIUS in CUODIO,



DER OPENBAERING. VIII. BOER* 573
Ondertusfchen heefc het Christendom, hoe zeer daer door het lot der lyvëigenen zeer aenmerkelyk verbeeterd is (c) , de flaeverny Biet verbooden. Men heeft , in onfe daegen , over de gewichtige vraeg , of de flaevenhandel , in de buitenlandfche bezittingen der Europeërs , geöorloovd zy , vooral in Engeland, veel gedacht, veel gefprooken, veel gefchreeven. Wy vergenoegen ons , met aen te merken , dat die üuk, uit het Euangelie, niet kunne beilist worden. De Heiland heefc daerömtrent niets bepaelt; en de Apostelen hebben de lyvëigenen, die het Christendom hadden aengenoomen , bevoolen , in de flaeverny te blyven, ten zy het den Meesteren mogt goeddunken , hun de vryheid te fchenken , 1 Cur. VII: 21. Onder de Christenen , die aile te zaemen leeden waeren van het geestelyk lichaem, van het welk christus hec hoofd is , waeren zo wei dienstknechten , lyvëigenen, als vrye , 1 Cor. XII: 13. paulus leerde ,' dat de ly vëigene dienstknechten , zo veelen er onder het juk zyn , hunne Heeren , al waeren het ongeloovige Heidenen , alle eer waerdig zouden achten j en dat zelvs zulke fiaeven , die geloovige , dat is Christen , Heeren hadden , hen daerom niet verachten of'minder onderdaenig weezen moesten, om dat zy hunne
(c) Foordeettn van den Codsd. ii D^eU 2 St. p. 258-263 Sl. deel.



574 OVER DE ZEE D ENLEER
hroeders en mede Christenen waeren , i Timi VI: i, 2.. 1'hilemon was een Christen, die, van weegens zyn geloov en zyne lievde, zeer gepreefen wordt; evenwel hielde hy fiaeven , en de Apostel paulus zondt hem eenen van deezen , met naeme onesimus , te rug, die zynen Heer beftoolen had , en van hem wechgeloopen was, niet tegenflaende hy, door den dienst van dien Apostel, bekeerd was, Philem. 5, 7, 10-21.
Het Christendom heeft derhalven den flaevenftand niet verbooden of afgefchaft. Maer, aen den anderen kant, mag men, uit het gene wy tot dus verre -hebben bygebracht, niet befluiten , dat het Euangelie den flaevenflaet goedkeure. Trouwens het oogmerk van den Verlosfer was geenszins, om verandering te maeken, in de betrekkingen van 'het Burgerlyk leven; Hy liet deeze betrekkingen blyven , zo als zy waeren; alieenlyk gav Hy, en in eigen perfoon , en naderhand door zyne Apostelen , zulke zeedenlyke voorfchrivten , als recht gefchikt waeren, om eene algemeene menfchenlievde allerweegen te verfpreiden, en eik, in zyne onderfcheidene betrekking van het Eurgerlyk leven , weezenlyk gelukkig te maeken.
Is een Christen , in zulk een land , daer de flaeverny nog plaets heeft, en hy geene andere, dan lyveigene, bedienden krygen kan ,
hy



DER' OPENBAERING. VIII. BOEK. 575
hy doe den fiaeven ondervinden , dat de rnenschiievende voorfchrivten van het Euangegelie invloed hebben, op zyn hart, en op zynen wandel.
§. IOjTI.
Het gene de zeedenleer van het Euangelie den Heeren, omtrent de rnenschiievende en zacht' zinnige behandeling van hunne lyveigene Jlaeven , heeft voorgefchreeven ; mag men , in nog meerderen nadruk, op het gedrag der heeren en vrouwen , omtrent hunne vrywillige dienstbooden , toepasfen.
A. In het gemeen , beveelt het Euangelie billykheid en goedaertigheid. Gy Heeren, (fchryvt de Apostel paulus) doet uwen dienstknechten recht, (wy vertaelen het liever, door goedaertigheid (d)) en gelyk, recht en billykheid , metende dat ook gy eenen Heer hebt in de' hemelen , Col. IV: 1 ; hy voegt er by , Eph. VI: 9, dat by Hem, dien hemelfchen heer, geene aenneeming des perfoons zy. Alle de plichten der Heeren en Vrouwen , omtrent hunne Dienstbooden , koomen op twee hoofddeugden needer ; billykheid en goedaertigheid.
Cd) ByMverkl. XXIII Deel. p. 5°3XI. DEEL.



57Ö OVER DË ZEEDENLEER
B. Laeten wy deeze beide hoofdplichten; in de byzonderheeden , wat naeder uitbreiden! A. De billykheid vordert , «. Dat de Heeren hunne Dienstbooden eer. lyk beloonen. Een arbeider is zyn voedfel waer. dig , (zegt de Verlosfer) Matth. X: io. Dei daglooners arbeidsloon zal by u niet vernachten tot den morgen, zo luidde de Goddelyke Wet] Lev. XIX: 13. Ziet de loon der werklieden , die uwe landen gemacit hebben, welke van u verkort is , roept; en het gefchrei der geenen, die geoogst hebben , is gekoomen , tot in de ooren des Heeren Zebaoth , (fchryvt Apostel J a c o b us) Kap. V: 4. —- Wanneer het Verdrag het medebrengt, moeten de bedienden , niet alleen van kost en loon , maer ook van kleederen , voorzien worden. By de Lyvëigenen, is dit volftrekt noodzaekelyk. De kloeke huisvrouw , welke lemuel geteekent heeft, Spreuk. XXXI: 15, 21. Staet op, als het nog nacht is , en geevt haeren huife fpys , en haere dienstmaagden het befcheiden deel; zy vreest voor haer huis niet , van wegen de fneeuw : want haer ganfche huis is, met dubbele kleederen, gekleed.
/3. De billykheid vordert, dat de Heeren en Vrouwen , aen de Dienstbooden , geenen overmaetigen en al te zwaeren arbeid opleggen. Zodaenig was de dwinglacdy van pha-
rao,



DER ÖPENBAERING. VIII. SOEK-. Slt
K A o , omtrent de Israëliërs, Exod. V: 9» Onder alle oogmerk , waer toe God oudtyds den Sabbath had ingeftelt , was ook dit, op dat de dienstknecht en de diewtmaegd rasten zouden, Deut. V: 14.
y. Daer de flaevenftand plaets heeft, hebben de Meesters het recht, om hunne Lyvëigenen te kastyden , wanneer zy ongehoorzaem zyn. Evenwel dit moet, met maetigheid , ter hunner verbeetering , en geenszins met wreedheid, gefchieden. Gy zult geene heerfchappy hebben, over uwen dienstknecht, met wreedheid; maer gy zult vreefen, voor uwen God , was het bevel van den Wetgeever aen Israël, Lev. XXV: 43- Wanneer een Heer, onder Israël, zynen fiaev gefiaegen had , dat hy ftierv, moest hy , als een doodflaeger , geftraft worden , en , wanneer hy hem een oog of tand had uitgeflaegen, moest hy hem, ter vergoediDg van dit verlies , zyne vryheid fchenken , Exod. XXI: 20, si, 26, 27.
S. Voorts wyst het zich van zelvs , dat men nimmer iets , van de Dienstbooden , vergen mooge, het welk ongeöorloovd en met de Goddelyke Wet ftrydig is.
B. Christen Heeren en Vrouwen voegen de goedaertigheid , by de billykheid.
*. Maeken de Bedienden eene buitengewöone trouw en naerstigheid openbaer, zo dat zy meer doen, dan men vau hen zou kunnen
XI. DEEL, O O



578
OVER DE ZEEDENLEER
eisfchen , dan is men verplicht hunnen yvef te erkennen , en zich daer voor, door gefchenken, dankbaer te betoonen. Trouwens, daer een arbeider zynen loon waerdig is verdient een naerftige en getrouwe dienstknecht eene meer dan gewoone vergelding.
0. Een Christen maekt zyne zachtheid en befcheidenheid , ook aen zyne Dienstbooden , openbaer. Hy onthoudt zich van alle hardigheid , en bitterheid, en handelt zo met hen, als hy zou wenfehen gehandeld te worden] wanneer hy, in hunne plaets, gefield was. Hy beveelt niet, met den toon van gezach hy maekt zich niet moeilyfc, om beuzelingens hy ziet de gebreeken, met zachtmoedigheid , over het hoofd ; en, wanneer hy beftraffen moet, doet hy het met vriendelykheid. Zo doende wordt hy meer bemind, dan gevreesd. job kon betuigen, dat hy zyn gezach, tegen zyne bedienden , niet met hardigheid , had doen gelden , en altoos gereed geweest was, om hunne klachten en verzoeken, met eene infehikkende goedaertigheid, aen te hooren : zo ik verfmaedt heb , (zegt hy) liet recht myner knechts, of myner dienstmaegd , als zy gefchil hadden , met my : want wat zou ik doen , als God opftondt; en als Hy bezoeking deedt, wat zou ik antwoorden? Job XXXI: 13, i4. Gy Heeren, (vermaent paulus) laet na de dreiging . Eph. VI: 3.
7-



der openbaering; VIII. boek. 579
y. Een Christen zorgt, voor de lichaemelyke welvaert, en de gezondheid, zyner Dienstbooden. Wanneer zy ziek worden , zal hy een edelmoedig medelyden met hen betoonen , hun verligting geeven in deri dienst, hun de noodige geneesmiddelen verfchaffen , en alles toebrengen , om hun lyden te verzachten. Hier van heeft de Hoofdman over honderd een aengenaem voorbeeld gegeeven , Matth. VIII: 6. Ook zal hy
zyne bedienden , wanneer anderen hen verdrukken willen , befchermen , en hunne zaek opneemen.
S. Onfe Dienstbooden maeken een gedeelte van bet huisgezin uit, zo dat zy tot ons , in eene naedere betrekking , ftaen ; wy zyn daerom ook verplicht, om te zorgen , voor hun geestelyk en eeuwig welzyn. Daer toe is noodig, dat men hun tyd vergunne, om God te bidden , zyn woord te leefen, en den openbaeren Godsdienst by te woonen ; dat men hun ftichtelyke boeken ter hand ftelle; dat men hen onderwyfe, of doe onderwyfen, in de leer der waerheid , welke haer de Godzaeligheid is.
tl. DEEL,
Oo %



58o
OVER DE ZEEDEN LEER
§. IO52.
De Heilige Schrivten leeren ook de plichten der dienstbooden uitdrukkelyk ; en , fchoon de Dienstknechten, ten tyde der Apostelen, lyvëigene Jlaeven waeren , mag men evenwel
t deeze les/en, ook op onfe vrywillige Bedienden, toepasfen.
A. In het gemeen, behooren de Bedienden, in hunnen ftand, vergenoegd te zyn. — God is een God van orde, en daerom wil hy ook , dat de ondergefchiktheid, als eco noodzaekelyk verëischte, in de Maetfchappy, zal plaets hebben; gevoigelyk moet elk, in dien ftaet, in welken de Voorzienigheid hem geplaetst heeft, te vreede zyn. paulus wilde, dat de Lyvëigenen zelvs , die het Christendom omhelst hadden , in de flaeverny blyven zouden, ten zy hun Heer hun de vryheid aenboodt, 1 Cor. VII: 21, 24.
By ons althans is de ftaet der vrywillige dienstbooden noch hard noch verachtelyk ; daer de meesten , wanneer zy vry wilden blyven , gebrek zouden hebben , aen het noodige, of genoodzaekt zyn , om eenen veel zwaereren arbeid te verrichten. Veelal hebben zy minder zorg en verdriet , dan hunne Heeren zelve. Voor de meesten is
hec



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 581
het nuttig en heilzaem, onder het zacht ea Christelyk beftuur van anderen , te ftaen. B. Meer byzonder , vordert het Euangelie ,
itl de d 1ehstbooden
«. Gehoorzaemheid. Een Dienstknecht
moet zynen Heer gehoorzaemen , niet alleen in alles , wat den dienst aengaet , waer toe hy zich verbonden heeft , maer ook zelvs , zynen Heer ten gevalle, gereed zyn, om andere dingen te doen , welke hy begeeren mogt ; alleenlyk dat zy , met de betaemelyk-
heid, en Gods Wet, niet ftrydig zyn.
Hy moet gehoorzaemen , en zynen dienst waerneemen , met lust en yver, en daer toe, zo wel door geneegenheid , als door verplichting , gedrongen worden. „ Niets maekt ee„ een dienst onaengenaemer , zo voor den ,, geenen, die hem doet, als die hem ontvangt , dan een droevig gezicht en ftuurs" heid , waer door iemand traeg, en met ]] tegenzin , gehoorzaemt. Als men verplicht " is , een ding te doen, moet men het van '.' harte doen ; dat geevt er de waerde aen , „ en maekt het, toe een goed werk voor
„ God" (O-
Deeze gehoorzaemheid beveelt paulus. — Gy Dienstknechten, (fchryvt hy) zyt gehoorzaem uwen Heeren naer den vleefche , met vrees
(t) verset 1. c. V Deel. p. 34SI. CEEL. QQ 3



5S2 OVER BE ZEEDENLEES
m beeving , dat is , met een betaemelyk ontzach , en mee den behoorlyken eerbied, in eenvouwigheid des harten, oprecht, ongeveinsd, en blymoedig, gelyk als aen christus ; niet naer oogendienst , als menfehenbehaegers , alleen wanneer de Heeren tegenwoordig zyn, maer als dienstknechten van christus, doende ook in dit opzicht, Gods wil van harte; dienende , met goedwilligheid den Heer christus , die dit gebooden heeft, en niet zo zeer den menfchen ; weetende , dat, zo wat goed een iegelyk zal gedaen hebben, hy dat zelvde van den Heer ontvangen zal, het zy dienstknecht , het zy vrye , Eph. VI: 5 - 8.
0 De gehoorzaemheid moet gepaerd gaen , met Getrouwheid, paulus fchreev daerom] aenTiTUs: de Dienstknechten vermomt, dat zy hunnen eigenen Heeren onderdaenig zyn , dat zy , in alles, welbehaeglyk zyn, niet 'tegen, fpreekende , niet onttrekkende , door dievery en ontvreemding, maer alle goede trouw bewyfende, op dat zy de leer van God enfen Zaehgmaeker, in alles, moogen verderen, Tit„ II: 9, 10. Een Dienstknecht, zegt hy elders, die onrecht doet, zal het onrecht drae. gen , het welk hy gedaen heeft; en daer is geene uitneeming des perfoons , Col. III: 2j.
7. De gehoorzaemheid moet haeren grond hebben , in eerbied. Den Dienstknechten , ^fchryvt paulus aen timotheus) zo veelen
als



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 583
als er onder het juk zyn , zullen hunne Heeren alle eer waerdig achten, op dat Gods naem en de leer niet gelasterd worde , 1 Tim. VI: 1. — Deezen eerbied moeten de Dienstbooden , aen hunnen Heeren, bewyfen, niet alleen den goedaertigen , maer ook den harden , volgens de les van petros: Gy Huisknechten, zyt, met alle vrees , onderdaenig den Heeren , niet alleen den goeden en befcheidenen , maer ook den harden, 1 Petr. II: 18.
Het is waer , de achting en eerbied, voor eenen harden Meester, kan niet zo groot zyn , als voor eenen goedaertigen ; maer evenwel de onderwerping is het beste middel, om hem zachtmoedig te maeken , en zyn hart te gewinnen, daerhy, door tegenftand, getergd en nog meer verbitterd wordt.
Voor het overige houde men in het oog , dat p et rus fpreeke, van fiaeven, die Lyvëigenen waeren van hunne Heeren ; wanneer de zulken , door lievdeloofe Meesters , hard behandeld werden, moesten zy dit ongeluk befchouwen , als een beproeving , en zich , aen den weg der Voorzienigheid , lydzaem onderwerpen. Daerom voegt er de Apostel, als eene drangreden , by : want dat is genaede , indien iemand , om de confcientie voor God , zwaerigheid verdraegt , lydende ten onrechte: want wat lov is het , indien gy verdraegt, als gy zondigt, en daer over gejlaegen wordt ? maer
xi. usel. , O o 4



^Sl OVER DE ZEEDENEEER
indien gy verdraegt , als gy wel doet , en daer over lydt, dat is genaede by God , i Peer. II: 19, 20. Met onfe vrywillige Dienstboo¬
den , is het geheel anders geleegen. Wanpeer Heeren of Vrouwen hunne Bedienden hard en onreedelylc behandelen , breeken zy het verdrag, en het ftaet aen den Dienstbooden , om hun den dienst op te zeggen.
S. Christen Dienstbooden hebben eene byzondere lievde, voor de Heeren en Vrou, wen , die hen Christelyk behandelen , en, niet alleen voor hunne tydelyke welvaert ] maer ook voor hun eeuwig geluk, zorgen! Zy hebben, als huïsgenooten , niet flechts eenig naedere betrekking tot hen, maer zy zyn hun ook , als hunne weldoeners, dank-
haerheid verfchuldigd. Gelyk de Heeren
de buitengewoone trouw en naerstigheid van hunne Bedienden erkennen moeten (f) ; zo behooren ook de Dienstbooden , door de zachtheid , de goedheid , en de weldaedigheid van hunne Heeren en Vrouwen , tot lievde en dankbaerheid, gedrongen te worden.
(ƒ) §• 1949-



der openbaering. VIII. boek. 585
NEGENTIENDE HOOFDSTUK.
over eenige byzondere plichten, in onderscheidene levensstanden.
§. 1053.
Tot dus verre hebben wy gehandelt, van die plichten , welke ,elk een Christen , omtrent God, omtrent zich zeiven , en omtrent zyne medemtnfchen , zo omtrent allen , als omtrent zulken , tot welke hy, in eene byzondere betrekking ftaet, volgens de voorfchrivten van het Euangelie , betrachten moet. Maer er zyn nog byzondere plichten , welke de Christenen , in hunne onderfcheidene levensftanden , en be-. roepingen, hebben waer te neemen , om ziek ook daer in , over'èenkoomftig de voortreffelyks zeedenleer van het Euangelie , te gedraegen.
In het algemeen , vloeit, uit het voorheen beredeneerde , van zelvs voort , dat elk een Christen , in dien ftaet , en in dien kring, in welke hy, door de Voorzienigheid, geplaetst is , zich beyveren moet , om Gods eer, zyn eigenlyk weezenlyk geluk, en het
xi. deel, O o j



586 OVER DE ZEEDENLEER
heil van andere menfchen , op alle wyfen ,
onvermoeid te bevoorderen. Dan het
Euangelie fchryvt ons ook voor, wat elk, naer den ftaet, waer in hy zich bevindt, naer de beezigheeden, welke hy heeft, en naer de beroeping , in welke hy door God gefield is , meer byzonder te betrachten heeft. Niet dat de zeedenleer van het Christendom een omflachtig bericht geeve , van het gene elk, in alle moogelyke ftanden en beroepingen , te doen en te laeten heeft. Dit was. ook niet noodig ; zy bepaelt zich , tot eenige merkwaerdige byzonderheeden, uit welke men , tot alle de overige, ligtelyk befluiten kan.
Vooraf moogen wy voorönderftellen, dat een Christen nimmer zulk een beroep, neering , of handteering , zal aenvaerden , waer door hy, in geduurige zonden , leevt; of aenleiding geevt, dat anderen verdorven worden. Zou een Christen, die God vreest, en den Verlosfer liev heeft, iets onderneemen of voortzetten kunnen , waer door Gods eer beleedigd , de Verlosfer gefmaed', zyn eigen Geweeten bevlekt, en het onheil van zynen medemenfchen bewerkt wordt ? Veelen èsr geenen, die, (te Ephefen) geloovden, kwaemen , beladende en verkondigende hunne daeden ; veelen ook der geenen , die ydele kunjten gepleegd hadden, brachten de boeken by een, en ver*.
brand-



der openbaering. VIII. boek. 5S7
brandden dezelve in aller tegenwoordigheid, Hand, XIX: 18, 19. Zodaenig is de kracht van hec Euangelie, wanneer het , door Gods genae. de, werkt, op de harten der menfchen. zacheos ontdeedt zich, by zyne bekeering, van het onrechtvaerdig goed , het welk hy, langs onbetaemelyke weegen, had by een gefchraept, Luc. XIX: 8.
Elk een waer Christen zal zich, in zynen byzonderen levensftand, en in zyn beroep, gedraegen, volgens de regelen, niet alleen der rechtvaerdigheid, maer ook der Christelyke billykheid en lievde. Het zou niet zeer moeilyk zyn , deeze regelen , op alle onderfcheidene omftandigheeden, toe te pasfen ;. maer,om eene nutteloofe omflachtigheid te vermyden, zullen wy ons, tot eenige levensftanden , bepaelen , welke, in de menfchelyke Maetfchappy , van de meeste aen geleegen heid zyn. Daer uit zal elk , tot alle de overige, ligtelyk befluiten kunnen.
Laeten wy kortelyk iets zeggen , over de plichten van kkycslieden , van kooplieden, van geneesheeren , van
pleitbezorgers, van landlieden,
van zeelieden, van leermeesters.in. de Schooien, en van geleerden.
Sï. DEEL,



583 over de zeedenleer
§• 1054.
Wy beginnen, met de plichten der krygslieden, zo Bevelhebbers als Soldaeten.
De ftand der krygslieden is niet alleen zeer belangryk , maer ook eerwaerdig. Een Krygsknecht, die zich bet3emelyk van zynen plicht kwyt, verdient elks achting; daer hy, zo het nood is, zyn leeven opöffert , voor de veiligheid van zyne medeburgeren. „ Eik „ verftandige en Vaderlandlievende zal met „ my Mannen eeren , welke geftaedig bereid „ zyn , by het eerfte gefchal der Trompet„ ten , hunne rust, vrienden , en Familien, „ te veriaeten, den vyand, aen de fpits hunner Oorlogsheiden , moedig tegen te gaen , „ en hun leeven voor ons te waegeo" (g).
Het Euangelie geevt een uitdrukkelyk voorfchrivt , omtrent het gedrag der Krygslieden. — Onder eene ontelbaere meenigte vzn menfchen , die , tot joannes den Dooper , kwaemen , waeren ook Krygslieden , die Hem vraegden, wat zullen wy doen? Hier op antwoordde de Boetgezant: doet niemand overlast , ontvreemt niemand het zyne , met bedrog, tn laet u vergenoegen , met uwe boldingen,
Luc.
(tf) MILLER I, c. IX DecU p. 257.



D1R OPENBAERIKG. VIII. BOEK. 5fp
Luc III: 14. Hy fchreev hun derhalven twee hoofdplichten voor , rechtvaerdigheid en menfchenlievde , omtrent anderen , maetigheid
omtrent zich zeiven. De Krygsknechten
moeten rechtvaerdig en menschlievend zyn , omtrent anderen ; hunnen gewaependen arm niet misbruiken , om hunne medeburgeren te onderdrukken , door hen geld , of andere goederen, het zy door bedreiging, het zy door mishandeling , af te perfen. Ook moeten zy niemand , door list en bedrog , bena-
deelen. Met opzicht tot zich zeiven ,
moeten wy de aenprikkeling , tot overdaed , gulzigheid, en dronkenfchap, overwinnen', en zich, met hunne befolding, laeten vergenoegen. De vergenoegdheid zal hen tevens te rug houden, van anderen, met geweld, of bedrog , te benadeelen.
Deeze vermaening van den Boetgezant was des te noodzaekelyker , en moet des te meer van Krygslieden in het oog gehouden worden, daer hunne ftand hun ongelyk meer hinderpaelen en zwacrigheeden in den weg legt , om maetig, rechtvaerdig, en godzaelig, in deeze waereld te leeven , dan bykans eenige andere ftand eenen Christen kan veröorzaeken.
Het voorbeeld van cornulius, den Ro« memfchen Hopman , behoort alle Krygslieden, ter naervolging , op te wekken. Hy was godzaelig , en vreefende God , met geheel
su. dkel.
V



500 OVER DE ZEEDEKLEER
zyn huis, en doende veele aelmoesfen , aen kit volk , en God geduurig biddende ; ook was by zeer begeerig , om het Euangelie te hooren » Hand. X: 2, 33. Onder de beroemde Krygshelden, die Israël, van het geweld hunner vyanden , verlost hebben , waeren ook Mannen , die, door de kracht van hun Geloov, hebben uitgemunt; gelyk jephta , gideon , karak , simson , david , en anderen , die, door het geloov , Koningryken overwonnen , en heirleegers der vreemden op de vlucht gebracht hebben , Hebr. XI: 33, 34.
Voorts moeten de Krygslieden , aen eed en plicht, getrouw zyn, geene gevaeren ontzien , en het heil van hun Vaderland verre weg Hellen , boven hun eigen belang , en leeven. —— Dit leert de Natuur zelve, zo dat het Christendom daerop niet belioevde aen te dringen.
Eindelyk moet een Christen Krygsman, op den Goddelyken byftand, geloovig vertrouwen , en nimmer iets onderneemen , zonder vooraf, om den Goddelyken zeegen, gefmeekt te hebben , als meede Gode de eer geeven , van den voorfpoed zyner waepenen. , Zulk een geloovig vertrouwen had jonathan, wanneer hy deeze merkwaerdige uitfpraek deedt : by den heer is geene verhinde, ring , om te verlos/en , door veelen of door weinigen , 1 Sam. XIV: 6. Of my fchoon een
lee-



DER OPENBAEEING. VlII. BOÈK. 501
lêeget beleegerde, myn hart zou niet vree/en, offchoon een oorlog tegen my cpfiondt, zo ver* trouw ik hier op, zegt David, Pf. XXVII: 3. — Zo lang Israël, tegen Amalek , ftreedt, badt mo'se , met opgeheevene handen , Exod. XVII. Koning hiskia badt, tot den heer, toen sanherib, de Koning van Asfyrien » tegen hem optoog, Jef. XXXVII: 15. —mose dankte God , met eenen plechtigen lovzang ,' toen piiarao, met zyn heirleeger , verbryzeld was , Exod. XV; zo deedt ook deüor a , Richt. V. Trouwens het paerd -wordt bereid, 'tegen den dag des Jlryds, maer de overwinning is des heeren , Spreuk. XXI: 31.
Dan hebben wy nog iets meer byzonder aen te merken , zo omtrent de Bevelhebbers , als de Soldaeten.
I. De Bevelhebbers , van hoogeren en laegeien rang, voor zo ver zy Overheeden zyn , hebben zy , met alle Overheeden , eenerlei plichten gemeen , en het ligt voor hunne ree* kening , de gewaepende Manfchappen , onder hun beftuur gefteld, met wysheid en rechtvaerdigheid niet alleen , maer ook volgens de regelen der menfchenkennis, in behoorlyke tucht te houden.
A. In vreedens tyd, zal een Christelyk Bevelhebber zich naerftig oeffenen , in de wetenfchappen, vooral welke hem, in zynen
xi. deel,



592 OVER DE ZEEDENL2ER
kring, het meest te pas koomen. Ook zal hy zich benaerüigen , om toe te neemen , in Godsdienftige kundigheeden, en zyne Manfchappen , door voorbeeld , en vermaening , tot het bywoonen van den openbaeren Godsdienst, opwekken; alle ongeregeldheeden weexen •, en, van zyne Soldaeten , nuttige leeden der Maetfchappy vormen. Voorts
zal hy , zo veel mogelyk is , zorg draegen , dat niemand overlast gedaen worde. ,, Die ,, Oorlogsman , welke geruste , werkzaeme, „ leeden des Staets beroovt, plaegt, en on„ gelukkig maekt; kan , al heeft hy , in den „ oorlog, den vyand nog zo veel afbreuk „ gedaen , geen Held zyn " (h).
B. In Oorlogstyd , zal hy een verftandig beleid, en een goed hart, openbaer maeken. — Van een verftandig beleid , hangt, in alle gevallen , maer byzonder in den Kryg, ongemeen veel af. Onbedachtzaemheid, en overyling , hebben meenigmaelen alles bedorven. — Een goed hart zal een Christen Bevelhebber openbaer maeken , door het leven zyner Manfchappen zo veel mogelyk te fpaeren, het onnoodig bloedvergieten voor.te koomen, en nutteloofe verwoestingen verhinderen. Immers Steeden te verwoesten , aen welker opbouwing en verciering, eeuwen lang , gearbeid
(/;) millbr 1. c. IX Deel. p. 263.



DER OPUNBAElUNG. VIII. BOEK. 593
beid is , vruchtbaere velden , in woestenyen, te veranderen , en menfchen , op den flachci bank , te brengen , zonder dat het de dringende nood vordert , is de weg niet, tot waeren roem. Zelvs zal hy zyne vyan¬
den , vooral de Krygsgevangenen , met menschlievenheid, behandelen. De Oorlog kan geene wreedheeden, welke, zonder nut en oogmerk , gepleegd worden , veröntfchuldigen. Een waer held veracht alle gevaeren , en den dood zeiven; maer hy overwint tevens alle ondeugende en laege neigingen.
II. Een Christen Soldaet is zyne Hoofden gehoorzaem , getrouw in den dienst, yverig li in het volbrengen van zynen plicht; hy verlaet zyn Vaendel niet j hy is niet baldaedig , : by de overwinning, noch kleinmoedig, by j de nederlaeg ; en, vermits hy , in den Oori log, voor geduurig lyvsgevaer , bloot ftaet, i leevt hy , als of hy , alle ogenblikken , fter> ven zoude.
Het Christendom boezemt, eenen Christen Krygsman , waeren en edelen heldenmoed in. in een Atheïftisch Gemeenebest , kunnen geene dappere Krygshelden gevonden worden. Hy , die geenen God , en geene Voorzienigheid , erkent, een toekoomend leeven i verloochent , en den dood, als eenen eeuwigen flaep , befchouwt, kan niet anders dan lavhartig zyn , om dat het denkbeeld der aen-
XI. DEEL. PP



594 over de zeedenleer
ftaende vernietiging hem niet anders , dan verfchrikkelyk , weezen kan. Maer de erkentenis van God , van zyne Voorzienigheid, en van eene toekoomende vergelding , fpoorc den Krygsman aen , om , aen eed en plicht , getrouw te zyn ; bewaert hem , aen de eene zyde , voor wanhoop en moedeloosheid , en , aen den anderen kant, voor onbedachtzaemheid en overyling ,(z). Hoe veel te. meer moet dan de verheevene leer van het Euangelie werken , op het hart van eenen Oorlogsman , die op God vertrouwt , als op zynen lievderyken Vader in christus, om hem moed en dapperheid, ook in de grootfle
gevaeren , in te boefemen! Wie van
twee Soldaeten zal dapperer vechten, hy, „ die overtuigd is , dat hy , onüer een by„ zonder opzicht en regeering van God, „ ftaet , wanneer hy de plichten van zyn' „ beroep getrouw beleevt ; of hy , die geen „ ontzach heeft, voor eenen alömtegenwoor„ di(;en God , maer enkel en alleen het oog „ van eenen menfchelyken Bevelhebber ont„ ziet ? Wie zal den gezwoorenen eed ge„ trouwer nakoomen, de Christen Soldaet, ,, die overtuigd is, dat de Allerhoogfte de „ meinëedigen voor eeuwig zal ftraffen , of »> hy, welken de vrees , alleen voor eene
» ty-
CO Voordeelsn yan den Godsd. i Deel. s. St. p. 34s-33O.



dfa openbaer ing. Vlil. boes. 595
„ tydelyke ftraf, tot de waerneeming zyner „ plichten , aenzet , wanneer hy er, door „ eene uiterlyke macht, toe kan gedwongen „ worden ? Wie van beiden zal, eindelyk , „ den dood , met meerder moed , verachten; „ de eerfte , welke weet, dat die hem , van „ het llagveld, onmiddelyk en voort, in het Paradys zal overbrengen ; of de laetfte, „ die duchten moet, dat een eenige ongelukkige bouw hem, plotfeling, geheel en ,, al vernietigen zal ?" (k).
§• 1055.
De kooplieden behooren zich, als Christenen , ook in alle byzonderheeden van den handel , openbaer te maeken.
Het Euangelie heeft den Koophandel, die gezeegende bron van rykdom en voorfpoed, by uitneemenheid bevoordert; en dringt krachtig aen , op rechtvaerdigheid, billykheid , en ongefchondene trouw , in alle onderhandelingen en verbindtenisfen ; het verfoeit ds onbetaemelyke baetzucht, den onmaetigen woeker , en de gierigheid, als den wortel van alle kwaed. Wanneer alle Kooplieden rechtgeaerte Christenen waeren , zou het wanke-
Qk) UILLRK 1. c. vii Deel. p. 243, 244. xl deel. Pp 2



596 OVER DE ZEE D EN L EER
lend goed geloov , doorgaends het Crediet genaemd, zo onöntbeerbaer in den handel, algemeen en onfchendbaer weezen (7). Een Koopman bedoelt, met zynen handel,
winst te doen. Dit is hem geöorloovd ,
mits hy zyne poogingen aenwende , in afhangelykheid van Gods beftuuring, en onder affmeeking van zynen zeegen, die ryk maekt, en er geene fmerten byvoegt , Spreuk. X: 22. Apostel jacobus veroordeelt daerom zeer nadrukkelyk het vermeetel befraen van zulken , die , in hunnen handel, zo verkeeren, als of zy heeren en meesters waeren van hun leeven en verrichtingen, zonder hunne geheele afhangelykheid , van Gods allesbeftuurende Voorzienigheid, in ernftige overweegiDg te neemen , fchry vende : wel aen nu , gy die daer zegt; wy zullen heeden of morgen , naer zulk eene Stad , reifen, en aldaer een jaer overbrengen , en koopmanfchap dryven , en winst doen , die gy niet weet, wat morgen gefchieden zal: want hoedaenig is uw leeven ? het is een damp, die, voor een weinig tyds, gezien wordt, en daer na verdwynt; in plaets dat gy zoudt zeggen: indien de heer wil, en wy leeven, zo zullen wy dit of dat doen; maer nu roemt gy , in uwen hoogmoed; alle zodaenige roem is boos, Jac. IV: 13-16.
Het
(O Voordeeltn van Atn Gcdid. II Deel. t St. p. 265



DER 0PENJ3AERING. VIII. BOEK. 597
Het is niet ligt , in byzondere gevallen , te bepaelen, hoe veel een Koopman , op
zyne waeren , winnen mag. Hy maekt,
dat allerlei waeren, voor elk, verkrygbaer zyn ; zulke , welke , in zyn land , ontbreeken, doet hy , uit vreemde gewesten , overbrengen. Hy is derhalven een verzorger van den algemeenen voorraed. Maer hy is onzeeker , wanneer hy dezelve vertieren zal; hy waegt dan de eerfte uitgaev , het gevaer van het overbrengen, het klimmen of daelen van den prys ; en deeze en andere omftandigheeden maeken zynen handel zorgelyk. Hier by koomen de belastingen , het verderv of 1 vermindering der waeren, wanneer hy dezelve i lang houden moet, de belooning zyner bel dienden, de bezwaerlykheid om alle ontrouw, 1 onder dezelve , voor te koomen , het gevaer i van wanbetaeling en bankbreuken enz. Deeze 1 en andere omftandigheeden laeten niet toe , in 1 byzondere gevallen , bepaelde regels , om1 treut de maet van geöorloovde of ongeöor| loovde winften , voor te fchryven.
Dit algemeene ftaet ondertusfchen vast, dat : een koopman, niet alleen de geftrengfte i Rechtvaerdigheid , maer ook de Christelyke 1 Billykheid, in alles , moet in acht neemen.
Hy houdt daerom niet alleen den winst, voor : zynen wettigen rykdom , welken God hem , door onzondige weegen , in zyn huis leidt;
XI. DEEL. PP 3



598 OVER de 2ebc£MLEïS
maer maekt ook, omtrent allen , met welke hy handelt, en in alle gevallen , de Christelyke Billykheid openbaer (mj.
Laet ik de zaek , in ettelyke byzonderheeden , wat naeder ophelderen.
et. Een Christen Koopman geevt naeuwkeurig acht, op al het gene zynen handel betreft, en daer toe verëischt wordt ; op dac hy niet , door nadeehge omftandigheeden , welke hy had kunnen en behooren te verhoeden , genoodzaekt worde , zyne fchaede op de Koopers te verhaelen , door al te grooten Winst te vorderen.
0. Hy heeft eenen afkeer , van alle onrecht en bedrog; nimmer zoekt hy zyn voordeel te doen , met het uitventen van bedorvene waeren , met valjch gewicht , met eene bekrompene maet, met verdichte aenpryzingen , cn
dergeiyke vuile practyken. ■ God had aen
Israël deeze uitdrukkelyke Wet gegeeven : gy zult geen onrecht doen j in het gericht, met de eïle, met het gewicht , of met de maet; gy zult eene rechte waeg hebben , rechte weegjleenen , een rechte Epha , en een rechte Mn , Lev. XIX: 35, 36. Deut. XXV: 13- iö. Eene bedrieglyke weegfchael, (zegt salojvio) is den heek een grouwel; maer een volkoomen weeg' fieen is zyn welgevallen , Spreuk. XI: i.
• Dan
(s) X DeeU p. 45y-<i63.



DER OPFNBAERING. VIII. BOEK. 599
Dan bepaelen wy ons wat naeder , by de verdicb.ee aenpryzingen der waeren , en het verzwygen van derzelver gebreeken. Is een Koopman verplicht, (mag men vraegen;, de gebreeken van zyne waeren, aen de Koopers , te zeggen ? Dit kan men naeuwlyks van hem vergen , vooral wanneer hy zelvs , buiten zyne fchuld, Hechtere waeren ontvangen heeft. Hy fchynt oprecht en eerlyk genoeg te handelen , wanneer hy er den prys naer fchikt , en niet beweert, dat de waeren zonder gebreeken zyn. Maer de zaek wordt van eenen geheel anderen aert , wanneer hy de gebreeken , met voordacht . verbergt , den prys bepaelt , naer evenreedigheid van beste waeren , of er zulk eene gedaen te aen geevt, dat de voorzichtigfte Kooper zelvs zou kunnen bedroogen worden. Van dergeiyke bedriegeryen heefc elk waer Christen eenen harcelyken afkeer.
Aen den anderen kant, behoort men ook de waeren , welke men inkoopt, niet te verachten , om dezelve daer door , voor eenen laegeren prys , te verkrygen. Het is kwaed , het is kwaed , zal de Kouper zeggen ; maer als hy ■wechgegaen is , zal liy zich beroemen, Spreuk. XX: 4.
y. Ook is het ftrydig, met de Christelyke billykheid , dat een Koopman zich , van den nood des Verkoopers, bediene , om de wae-
XI. DEEL. PP 4



üoo OVER DE ZEEDENLEER
ren, tot eenen minderen prys, te verkrygen of van de behoevte des Koopers , om hem de waeren des te duurer aen te fmeeren. —— Even zo onbillyk is het, dat een Koopman de allernoodzaekelykfte waeren, welke niemand ontbeeren kan , by voorbeeld Graenen , ppkoope, om er des te grootere winften mede te doen. Langs deezen weg , zondigt hy , tegen de geheele Maetfchappy , en benadeelt er duizenden , om zich alleen ryk te maeken. Wie koorn inhoudt , dien vloekt het volk ; maer zeegening zal zyn , over het hoofd des verkoopers, Spreuk. XI: 26. Hoort dit, gy die den nooddruvtigen opjlokt, en dat om te vernielen de ellendigen des lands , zeggende, wanneer zal de nieuwe Maen overgaen , dat wy lyvtoeht moogen verkoopen , en de Sabbath, dat wy koorn moogen spenen? verkleinende den Epha, en den Sikkel vergrootende, en verkeerdelyk handelende , met bedrieglyke weegfchaelen; dat wy de armen, voor geld , moogen koopen, en den nooddruvtigen , om een paer fchoenen; dan zullen wy het kav van het koorn verkoopen. De heer heeft gezwooren, by Jacobs heerlykheid , zo ik alle hunne werken in eeuwigheid zal vetgeeten ! Amos VIII: 4 - 7,
5. Een Christen Koopman zal niemand zyner fchuldeifcheren misleiden, of eene bedrieg, lyke bankbreuk maeken. —- Maer gaen zyne zaeken , door ongelukkige toevallen , 'buiten
zy-



der openbaering, VIII. boek. ö*oi
zyne fchuld , zo verre achter uit, dat hy zyn woord niet houden , noch zynen fchuldeifchers betaelen kan , dan behoort hy zyne zaeken edelmoedig open te leggen , zyne geheele bezitting , zonder iets achter te houden , ten behoeven van zyne fchuldeifchers, over te geeven , en te verkiefen, liever als een arm man , in kommer, dan als een bedrieger, in eenig gemak, te leeven. — Koomt hy , na dat hy gebrooken heeft, weder in ftaet, om goederen te verzaemelen , zyne eerfte zorg i6 , zyne fchuldeifcheren , tot den laetften penning , te voldoen, hoe zeer zy met hem mogten verdraegen hebben. Zonder dit, bezie hy onrechtvaerdig goed , en brengt den vloek , over zyn huis. Dit is de vloek, die uitgaen zal, over het ganfche land : want een iegelyk , die Jleelt, zal van hier , vol'
gens den zeiven vloek, uitgeroeid worden;
ik breng deezen vloek voort, Jpreekt de heer der Heirfchaexen, dat hy koome, in het huis des dievs , en hy zal, in het midden zynes huifes, overnachten, en hy zal het verteeren , met zyne houten en zyne Jteenen, Zach» V; 3, 4-
xi. deel. Pp $



Ó03
OVER DE ZEEDfiNUER
S- 1056.
De genees heeren zyn , in de menfchelyke Maetfchappy van veel belang, wanner zy hunne kunst wel verftaen, en oordeelkundig uitoefenen.
De Heilige Scbryvers ontkenen hunne fpreekwyfen zeer dikwyjs, van de Geneesmeesters. By voorbeeld: ik zal u de gezondheid doen ryfen , en u , van uwe plaegen , geneefen, Jer. XXX: 17. Hy heeft verfcheurt, en Hy zal ons geneefen , Hof. VI: 1. Zy geneefen de breuk der dochteren mynes volks , op het ligfte, Jer. VI: 14. VIII: 11. Zo deedc ook de Heiland , zeggende : die gezond zyn , hebben den Medicytmeester niet van nooden, maer die ziek zyn, Matth. IX: 12.
Wy leeren er uit , dat Geneesmeesters en Wondartfen zich behooren te bèyveren , om de ziekten en kwaden , naer gelang der omftandigheeden , door het aen wenden van de meest gepaste middelen , op de beste wys ,
te geneefen. Ten dien einde, moeten zy
de natuur, en de geüeldheid van het menfchelyk lichaem , naeuwkeurig onderzoeken , om niets te ver/uimen van het gene hun , in c!ü kunst, kan te ftaedc koomen. Zy behooren de armen , uit hec beginfel van menfchen-
liev-



DEK. openbaering. VIII. boek. 603
lievde , met dezelvde toegeneegenheid , te bedienen , als de ryken , en zo veel nut te doen , aen de Maetfchappy , als in hun vermoogen is. — Eindelyk daer alles , van den Goddelyken zeegen, afhangt, zal een Christen Geneesheer nimmer iets onderneemen, zonder God gebeeden te hebben. Trouwens het is de h e e r , die de gezondheid en de geneefing doet ryfen , Jer. XXXIII: 6. Gy hebt my gezond gemaekt, en geneefen , zeide Koning h i skias, tot den Allerhoogften, Jef. XXXVIII: 16.
§• i°57-
plf.iti1ez08üers , Of advocaeten,
behooren veele bekwaemheeden te bezitten , en zich te benaerjtigen , om zich , in hunne beroeping , byzonder in hei handhaeven van de zaek eter verdrukten , wel te kryten.
Verftandige en deugdzaeme Voorfpraeken zyn de toevlucht der ellendigen , en de fchrik der boofen. Hoewel het Euangelie, omtrent dit beroep , niets Heiligs bepaelt heeft, vloeit evenwel, uit de beginfelen der Natuur en van het Christendom , regelrecht voort; dat de Pleitbezorgers, niet, dan rechtvaerdige zae. ken , moeten voorllaen ; — welgezind zyn,
jegens allen , die hunne hulp zoeken ; •
nimmer iets, ftrydig mee hun Geweeten, ver^
xi. deel.



6o\ over DE zeedenleer
klaeren ; geene ongeöorloovde middelen
by de hand neemen ; de zaeken niet , uit
baetzucht, fleepende"houden ; niemand,
zonder noodzaeke, in een pleitgeding, inwikkelen, of, op onnoodige kosten, jae-
gen. Men mag er op toepasfen het zeg-
gen van den Propheet: me den geenen, die het kwaed goed heeten , en het goede kwaed ; die duisternis tot licht [lellen , en licht tot duisternis , die het bittere tot zoet ftellen , en het zoete tot bitterheid, Jef. V: 20.
§. ioj8.
De landlieden zyn , aen mindere verzoekingen , blootgejteld , dan de Burgers der Steeden , en hebben meerdere aenleiding, om God te verheerlyken.
Het uil en aengenaem Landleeven heeft on» gel>k mindere verzoeking, tot allerlei ondeugden , dan het woelig verblyv , in groote Steeden. Ook heeft men , op het Land, meer geleegenheid , om de Volmaektheeden van den onëindigen Schepper, in de werken der natuur , waer te neemen. Daer te boven leevt men er doorgaens, gezonder en vergenoegden Alle deeze voorrechten behooren de Landlieden , nut een blyde dankbaerheid , te erkennen , en er een naerftig gebruik



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 6oS
bruik van te maeken , om den grooten Mae-
ker aller dingen te verheerlyken. Het
veld behoort hen op te wekken, om hunne zielen, tot God, te verheffen , naer het voorbeeld van isaac, die uitging, om te bidden , in het veld, tegen het naeken van den avond , Gen. XXIV: 63. —— Ook moeten zy , by het akkerwerk , hunne zielen , omtrent geestelyke zaeken , beedg houden , en zich daer toe de gelykenisfen van onfen Goddelyken Leeraer herinneren , Matth, XIII:
18-32. Voor het overige was het, ter
bevoordering van den Landbouw en de Veefokkeryen , wel te wenfchen , dat de Landlieden eens eindelyk de algemeene vooröordeelen , tegen alle nieuwere verbeeteringen , in hun beroep , overwonnen , om daer door hun voordeel, en dat van hunne nazaeten , beeter te behartigen.
§. iojo.
Het beroep zeelieden i;, aen geduurige gevaeren , blootgejteld , en vordert daerom , neevens de noodige kundigheeden , een geloovig vertrouwen op God.
De levensftand der zeelieden is zeer gevaerlyk. Die, met fcheepen , ter ut afvde-
xi. deel.



Co6 OVER DE ZEEDENLEER
ren , handel doende op groote waeteren, — ryfen op , naer den hemel, zy daelen needer, tot in de afgronden ; hunne ziel verf me It , van angst; zy danfen en waggelen , als een dronken man , tn alle hunne wysheid wordt verjlonden, Pf. CVII: 23, 26, 27. — Zy behooren daerom, in de kundigheeden, welke toe hun beroep betrekking hebben , wel bedreeven te zyn , cn nimmer te vergeeten, dat zy hunne bewaering, en voorfpoedige reis, alleen aen Gods gunflige beftuuring, hebben dank te weeten. — De Scheepslieden, met welke jonas voer, riepen, elk tot hunnen God , in den nood , toen zy voor fchipbreuk vreesden, Jon. I: 5, Maer een Christen zeeman bidt daegelyks , en dat geloovig en vertrouwelyk , op gezette tyden ; hy ziet, met eerbied , en eene aenbiddende verwondering , de werken des heeren , en zyne wonderwerken in de diepte , Pf. CVII: 24. Hy merkt, in alles, Gods beftuurende hand op, en weet , dat de heer , als Hy fpreekt , eenen Jtormwind doe opjlaen , die de golven der zee om huoge verheft, Pf. CVII: 25. Wanneer hy, in de haeven der beftemming , is aengekoomen , geevt hy er Gode alleen de eer van, met zyn ganfche hart, als de heer hem , uit zyne angjten , gevoert heeft, doende den Jtorm jtiljtaen , zo dat de golven der zee Jtü zwygen , dan is hy ver-
hlyd,



DER OPENBAERING. VUL BOEK. C07
blyd, om dat zy geftild zyn , en om dat de heer hem , tot de haeven zyner begeerte , geleidt heeft, Pf. CVII: 28-30.
§. 1060.
Het onderwys der Jeugd heeft ongemeen veel invloed , op het welzyn der geheele Maetfchappy. De Leermeesters , in de Schooien , zyn daerom perfoonen van een zeer groot belang; en, wanneer zy zich van hunnen plicht kwyten, verdienen zy , als Weldoeners van het menfchelyk geflacht, geëerbiedigd te worden.
De Jeugd is de hoop van het volgende geflacht , en er is niets , het welk zo veel invloed heeft, op de belangen der menfchelyke Maetfchappy , dan de opvoeding en het beftuur van het opkoomende geflacht. — Wierdc het onderwys en de befchaeving der Jeugd geheel en al verwaerloosd , er behoevde naeuwlyks 30 jaeren te verloopen , of de geheele Maetfchappy zou meerendeels beftaen, uit onkundige en ondeugende leeden. Maer daer men zich beyvert, om het verftand der jonge lieden te befchaeven , hun hart te verbeeteren , ea hunnen wandel te regelen, zal het den Staet, aen verftandige en deugdzaeme Mannen , niet ontbreeken.
Oorfprongelyk ligt de opvoeding der Kin-
XI. deel.



6o3 OVER DE ZEEDENLEER
deren , voor reekening van de Ouderen (n). Dan de meeste Ouders hebben er geene bekwaemheid , of geenen tyd, toe. Men moet daerom dit allergewichtigst ftuk, aen leermeesters , overlaeten. Van deeze
leermeesters hangt derhalven ongeloov baer veel af, en hun beroep is, voor de Maetfchappy, een der gewichtigfle. Het was, uit dien hoofde, zeer te wenfchen , dat de Overheid, op alle plaetfen , een naeuwkeurig opzicht had, op de schoolen, en de leermeesters, in dezelve, of daer toe gefchikte Mannen volmachtigde, om de Schooien te bezoeken , om de manier van onderwys en het gedrag der Leermeesteren te onderzoeken , om, ter aenmoediging van zulken , die, in hun werk , uitmunten , belooningen en eerepryfen uit te deelen, om ongefchikte perfoonen te weeren , en alle moogelyke verbeeteringen te maeken.
Wy vergenoegen ons, met eenige algemeene aenmerkingen, omtrent de plichten der
leermeesters in de Schooien. Dat
zy zich het gewicht van hun werk , en den invloed van het zelve, op de geheele Maetfchappy, geduurig herinneren, om daer door, tot yver, vlyt, en getrouwheid, des te meer opgewekt te worden. Daer te boven hebben
zy
C«) Boven §. 1043.



Mft OPENBAERÏNG. VIII. BÜEK. (SoO,
•zy te bedenken , dat de Ouders het dierbaerfte , het welk zy bezitten , aen hun opzicht en zorg toevertrouwen , en dat zy , voor den uitflag der opvoeding , wanneer het ongelukkig gevoJg, door hunne traegheid en on-. achtzaemheid , veröorzaekt wordt , alleszins verantwoordelyk /yn.
Meer byzonder zal een verftandig Leermeester zyn onderwys inrichten , naer de verfchillende vatbaerheid , en het onderfcheiden karakter der Leerlingen. De vermoogens ontwikkelen zich , by het eene Kmd , vroeger „ dan by het andere; ook is de gemoed;-gefteldheid zeer verfchillende. Een Leermeester, die zich , in dit opzicht , niet weet te fenikken , naer den gang van het werk , en geene goede maet van menfehenkennis bezit , kan , op geenen goeden uitllag zyner poogingen , hoo-
pen. Een verftandig Leermeester zal zich
èaer op toeleggen , dat zyne Leerlingen hec fcere zy weeten moeten , duidelyk , naeuwkeurig, en in eene voegzaeme orde, kennen; ten dien einde zal hy zich vooral beyveren , om het oordeel te fcherpen. Hy zal zy¬
nen Leerlingen het gene zy weeten moeten , op eene aengenaeme wys, voordraegen , en kec geheele onderwys, zo veel moogelyk, gemakkelyk maeken. Zonder dit krygt de Jeugd , eer men er aen denkt, eenen afkeer van de Weetenfchappen. — Hy zal de Leer-
xi. deel. Q<j



6"lö OVER DE ZEEDENEEER
Üngen, ia eene geftaedige werkzaemheid, hou* den , en zelvs de unfpanningen zo reegelen , dat zy nuttig zyn , zo voor den geest, als voor het lichaem.
Een Christen Leermeester zal de verbeetering van het hart, en de reegeling van den wandel zyner Leerlingen, als eene zaek van bet alleruiterfte belang , vooral behartigen. — Zyne gefprekken zullen daer heenen loopen, dat de ondeugd,, in alle haere verfoeilykheid a cn de deugd , in haere beminnelyke fchoonheid , afgeteekend worde. Hy zal , in
zyn ganfche gedrag, een goed en uitlokkend
voorbeeld geeven. . Hy zal zich, by
zyne Leerlingen , geacht en bemind maeken , zo dat zy hem, als hunnen besten Vriend, eerbiedigen.
Alierbyzonderst zal hy hun de waerheeden van den Christelyken Godsdienst infcherpen , en daer toe niet alleen gezette tyden bepae* len , maer zich ook , van voorkoomende omftandigheeden , welke eenigen indruk , op de jonge gemoederen , maeken kunnen, wysfe-lyk
bedienen. Zal men , in de gemoederen
der jonge lieden , de lievde tot de deugd inplanten , dan moet men hun alvoorens duidelyke begrippen mededeelen van zodaenige waerheeden , op welke de deugd gegrond is, en , door het bybrengen van overtuigende drangredenen, eene lievde tot het gene goed en
reehs



DER OPENBAERINÖ. VIÜ. BOEK; &ïï
tecbt is , in den wil verwekken. —— Wyders zal een Christen Leermeester zyne Leerlingen waepenen, tegen de hoogstgevaerlyké üiterften , van öngelöov en bygeloov; hen waerfchouwen , tegen de kunstgreepen der Spotters met den Godsdienst, en het groot gevaer van het ongeloov; als meede tegen de ligtgëloövigheid, door hun reedelyke en gé-; gronde begrippen van den Godsdienst in tè fcherpen. -— De zelvskennis is allernoodzaekelykst; en er is , ter beteugeling van het zeedehlyk bederv , niets van meerder aenbelang, dan dat jonge lieden vroeg hunne gebreeken en önvölkoomenheeden leeren kunnen. Menfchenkennis is, in de verkeering , onöntbeerbaer; de Leermeesters behoorden daerom de jeugd , in deeze allergewichtigfte weetenfchap, van vroeg af, te on-
derwyfen. Vermits de menfchen ih het
algemeen , en jonge lieden in het byzonder, zeer gehecht zyn , aen de zinnelyke dingen , is het hoogst noodzaekelyk, dat men heb den waeren prys der goederen en begeerlykheéderi deezer waereld, van vroeg af, leere kennen. Kortom een waerdig Leermeester
Verzuimt niets van het gene, onder den Goddelyken zeegen , welke hy daer toe geloovig afbidt, dienen kan, om zyne Leerlingen, tot nuttige Burgers, en goede Christenen j xi. deel; 2



ÖI2 OVER DE ZEÈDENLEE8
te vormen. Hy gedenkt veel, aen het merk-waerdig zeggen van salomo : leert den jongen de eerfte beginfelen , naer den eisch zynes wegi , als hy ook oud zal geworden zyn , zal hy daer van niet afwyken , Spreuk.- XXII: 6.
Aenzienlyke en vermoogende Jieden neemen Onderwyfers der Jeugd , in hunne huifen, onder den tytel van Gouverneurs , Padagogen, Gouvernantes , aen welke zy de opvoeding
hunner Kinderen toevertrouwen. Deezen
hebben eenerlei plichten , met alle Leermees. ters , en zyn daer toe des te fter'ker verbonden , naermaete het volkoomen vertrouwen , het welk men in hun fielt, en de ryke belooning , door welke zy aengemoedigd worden.
Evenwel is het onderwys, in de Schoo-
len, verre weg verkiesbaerer, voornaemenlyk ook om dat de naeryver der jeugd , door de voorderingen der mede Leerlingen , meer opgewekt wordt, en er beetere gelegenheid is ,
om menfchenkennis op te doen. - Voor
het overige was het wel te wenfchen, dat men zich , tot den gewjchtigen Post van Huis-Onderwyfers, meer van bekwaemc inlanders , bediende. De vreemdelingen , (de goede en lovwaerdige uitgezonderd , welke aller achting verdienen) boefemen den jonge lieden ongevoelig eenen afkeer in , van de Vaderlandfche tael, zeeden , en gewoonten ;
en



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 613
en het is te vreefen , dat zy zeer veel toe. brengen , ter voortplanting van het Ongeloov , en de onverfchilligheid in den Godsdienst.
§. ioöi.
Ten Jlotte zal ik er nog iets byvoegen, omtrent de plichten der geleerden.
Elk is verplicht , het algemeen welzyn , in zynen kring , en naer zyn beste vermoogen , te bevoorderen. Maer daer toe zyn de Geleerden by uitneemenheid gefchikt , wanneer zy de wysheid , en deugd , door hun onderwys en voorbeeld, onder hunne medeburgeren verfpreiden ; en zy bezondigen zich ongelyk zwaerer , tegen de Maetfchappy , dan ongeöeffenden , wanneer zy hunne meerdere kundigheeden , tot dat gewichtig einde , niet befteeden. —— Om die reden behoort een Geleerde niet te veel tyd te befteeden, en inog minder zich geheel toe te leggen , op ,zulke zaeken, van welke het algemeen weinig :of geen nut trekken kan. Er zyn oeffeningen ivan liefhebbery , zo als men het noemt ; welke geenszins te verwerpen zyn , en eene nuttige uitfpanning verfchafFen , neemt by voorbeeld de Dichtkunst; maer , wanneer een IGeieerde al zynen tyd en vlyt daer aen befteeden wilde , zou hy minder nut doen >
XI. DEEL. Qq 3



<£ï4 OVER DE ZBEDENLEE8
voor het algemeen , dan hy konde en behoorde te doen.
Een Geleerde verzuirae , onder alle zyne letteröeffeningen , nimmer acht te geeven , op zyn hart en zynen wandel. Wanneer hy, op dat ik my zo uitdrukke, alles beftudeert, behalven zich zeiven , zal zyne geheele weetenfchap enkel befpiegelende zyn , en hem zeiyen, zo weinig als anderen verbeeteren. —?. Zitt de vrees des heeren is de waere wysheid , Job XXVIII: 28. De vrees des heeren is het ieginfel der wysheid, Spreuk. IX: 10. — Ook bedoele hy, in het beöeffenen der weetenfchappen , niet zo zeer zyn eigen vermaek, en zynen roem , als het nut van anderen. Al waere het, (zegt paulus) dat ik wiste alle de verborgenheeden, en alle de wetenfchap, — en de lievde niet hadde , zo was ik niets, 1 Cor. XIII: 2.
Er is geene grootere verzoeking , voor Geleerden , dan tot hoogmoed en zelvsverheffing. Het zeggen van den beroemden j. j. zimmerman (0)5 ■>■> de meeste Geleerden ,, zyn gloriedieren, hooghartig, en niet ligt, „ tot erkentenis van hunne dwaeling , te „ brengen" is wat onbepaeld. Met het vermeerderen der kundigheeden , neemt de hoogmoed af, en hoe meer iemand weet, hoe
meer»
(») De yoQTirctfelykheid van den Christelyken Gvdsd. p. 13^



DER OPENBAERING. VIII. BOER*: 615
meerder reden hy vindt, om zich te vernee. deren , en te erkennen , dat hy zeer weinig weete , wy zyn van gisteren , en weeten niet,
Job VIII: 9. ■ Wanneer de grootfte Poly-
histur de kleine fom van zyne kundigheeden vergelykt, met de ontelbaere meenigte van zaeken, welke hem onbekend zyn, en dan daer nog aftrekt het onzeekere, en het nutteloofe ; zal hy verbaesd ftaen , over het geringe overfchot van het gene hy werkelyle weet, en , door deeze bereekening, van den hoogmoed , te rug gehouden worden.
Deeze zoort van hoogmoed hebben de Heilige Schrivten uitdrukkelyk veroordeelt.
Zyt niet wys by u zeiven, (fchryvt paulus) Rom. XII: 16. Zyt gy nog opgeblaefen? 1 Cor. V: 2. De kennis maekt opgeblaefen, maer de lievde jlicht ; en zo iemand meent, iels te weeten , die heeft nog niets gekent , gelyk men bthoort te kennen, 1 Cor. VIII: 2,3.
Een der beste behoedmiddelen , tegen den hoogmoed , op verkreegene kundigheeden, beftaet hier in , dat een Geleerde zich dè kracht der vooröordeelen , en de zwakheid van het menfchelyk verftand , geduurig her-
innere. De vooröordeelen zyn, by de
Geleerden , hardnekkiger, en ongelyk moeilyker , om te overwinnen , dan by anderen ; om dat zy niet alleen het vooroordeel zelve verdeedigen, maer ook- de drangreden a op
XU DEEL. Q q 4



6l6 OVER DE ZEEDENLEER
welke zy het zelve vestigen. Eet men»
fchelyk verftand is zwak , en geduurig, a.-n het gevaer van te dwaden , blootgefteld» Hoe veele fchitterende vernuften , zich uit' geevende voor wyfen, zyn awaes geworden? Rom* I: 22. Er is gefchreeven, ik zal de wysheid der •wyfen doen vergaen, en het verjtana der verjtandigen zal ik te niet maeken ; waer is de wyj* ? waer is de Sch. tvtgeleerat ? waer is de ohderzoeier deezer eeuw ? heft Gvd de wysheid deezer waereld niet dwaes gemaekt? i Cor 1: 19. 20. Niemand beunege zich zeiven ; z» iemand onderu dunkt , dat hy wys is in aeeze waerdd . die worde dwaes , op dat hy wys mag worden, I Cor. 111: 18. (p). Een Geleerde verönachtzaeme de plichten
niet van het gezellig leven. Menschlie-
venheid , vriendeiykheid, gedienftigheid, met een. bevallig gedrag , in de verkeering , zyn weezenlyke cieraeden van eenen Christen ; wanneer een Geleerde ftuursch is , ongezellig , ongemanierd, en boersch, maekt hy eene onüergtnaeme vertooning , in de verkeering , en verliest zeer veel van de achting, welke men hem anders hewyfen zoude. —— "Vooral yerfuime hy niet de plichten van het huisfelyk leeven , de opvoeding zyner Kinderen , en het opzicht over zyne huishouding ;,
men
(/), fontenelle Hifi. des OrackSt,



der ofenbaerïng. VIII. bcek 6ij
jnen heeft er maer al te dikwyls de treurde uitwerkfelen van g'zien . dat zommige Geleerden deeze hoogstnoudige zorg beneeden zich gereekent hebben.
Over de haetelyke twisten , en bittere penneftryden , welke zomty>is tusfchen de Geleerden gevoerd zyn, behoev ik met te fpreeken. Elk ziet van zelvs , dat zy een hnetelyk gemoed verraeden , en , met de Cniistelyke lievde , geheel onbeftaenbaer zyn.
TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
ovf.r de plichten der christenen in byzondere gevallen en onderscheidene omstaüdigh e e d e n.
§. ioö2.
Het leeven van eenen Christen is eene geduurigeafwisfeling. Hy koomt, in ondei-Jcheideue ont' fiandigheeden, en hem bej egenen verfchillerdg gevallen , in welke hy , Ut byzondere phch* ten , geroepen wordt.
Tot dus verre hebben wy den Euannelf» fchen wandel van eenen Christen befchreeven.., xi. deel. Qq 5



Clg OVER DE ZEEDEHLEER
in zyn ganfche gedrag , zo omtrent God, als omtrent zich zeiven , en zyne medemenfchen, ook in onderfcheidene betrekkingen , en levenftanden. Maer hy koomt nog, in byzondere omftandigheeden, welke bepaeide
plichten vorderen. Deeze laeten zich
vry gemakkeiyk afleiden, uit die algemeene regels, dat men, in alle gevallen , God moec lievhebben , boven alles , zyn weezenlyk geluk bevoorderen, en zynen Naesten beminnen, als zich zeiven. Dan wy oordeelen het niet ongepast, de zaek met eenige van de merkwaerdigfte voorbeelden, op te helderen.
Wy bepaelen ons , om niet te wydloopig te worden, by de plichten van eenen Cnristen; in zyne jeugd en in zynen ouderdom ; in droevheid en treurige omftandigheeden; by het fterven van zyne
bloedverwanten; — wanneer hy in een
vreemd land verkeert; wanneer hy, in
zwaere zonden , vervallen is; in dae-
gen van gezondheid; wanneer hy krank
is ; — wanneer hy , op zyn ftervbed , ligc.



OER Q?ENBAERING. VHI. BOEK. 01Q
§. I063.
Wy beginnen , met de onderfcheidene plichten welke een Christen te betrachten heeft, in de daegen van zyne jeucd, en in zynen 00;
derdom.
I. De Jeugd is doorgaens onbedachtzaem , wulpsch, en zeer gezet, op de zinnelykc vermaeken ; op dien leevtyd , is het verftand nog zwak , en de kracht der drivten hec fterkfte. De dwaesheid is , in het hart des jongen , gebonden, Spreuk. XXII: 15. ■ De
jonge lieden behooren daerom ernftig bedachc te zyn , op hunnen ganfchen wandel, naeuwkeurig acht te geeven, op de uitgangen hunner harten , en zich te waepenen , tegen de veel yermoogende tocverkracht der verzoeking, vooral welke ontftaet, uit de zinnelyke voorwerpen. Zy moeten , van vroeg af aen,
zich gewennen , om te gedenken , aen hunnen Schepper, in de daegen van hun jongelingfchap , Pred. XII: 1 , en zich het zeggen van den wysten Koning geduurig herinneren : verblyd ■u , 0 jongeling , in uwe jeugd , en laet uw hart y vermaeken , in de daegen uwer jongelingfchap, «ra wandel, in de weegen uwes harten, en in de aenfchouwing uwer oogen; maer'weet, dat Godt sm alle deeze dingen, u zal doen koomen , voo%
si. deel,



620 OVER DE ZEEDENLEER
het Gericht , Pred. XI: g. Vooral zal
het hun nuttig zyn , zich Gods Alweetenbeid en Alomtegenwoordigheid geduurig voor te Hellen , die alle onfe daeden , woorden , en gedachten , nv.-t al wat, in het verborgene , gefcniedt, weet, hoort, en ziet. Daer is gedn Jchepfel onzichtbaar, voor Hem ; maer alle dingen zyn naekt en geopend, voor de oogen des geenen , met welken wy te doen hebben , Hebr. IV: 13. Ook verduistert ds duisternis , voor Hem , niet ; maer de nacht licht, als de dag • de duisternis is, als het licht, Pf. CXXXIX: 12.
De hoofdles, welke paulus den jonge lieden voorfchry vt , is deeze , dat zy maetig zyn , Tit. II: 6. Onder het woord maetig. heid, bedoelt hy alle plichten, welke een Christen aen zich zeiven verfchuldigd is verg. 1 Tim. ït: 12, byzonder zich te wachten van overdaed en ontucht ; en deeze zyn de heerfchende en allerverdervelykfte ondeugden , tot welke de Jeugd het meest geneegen is.
Daer te boven hebben jonge lieden zich vooral te wachten , van de leedigheid , welke ligtelyk de bron worde van alle kwaed. — De aanmerking van hunne geringe kundigheid, en ondervinding' , moet hen nederig en klein
gevoelende van zich zeiven maeken. Da
voorzichtigheid behoort hen aen te fpooren, ©m niets te onderneemen , zonder vooraf,
met



DER OPEïJBAERING. VIII. BOEK. Cst
met lieden van oordeel en ervaerenheid, te raedpleegen. Uit dien zeiven hoofde be¬
hooren zy , aen bedaegde lieden , eenen byzonderen eerbied toe te draegen. Voor. de graeuwe hairen , (dit was een uitdrukkelyk voorfchrivt van de Goddelyke Wet aen Israël ) zult gy opftaen , en zult het aengezicht j des Ouden .verteren , Lev. XIX: 32.
Eindelyk is de wysheid en de bedachtzaenaheid een ongemeen cieraed van jonge lieden. Zy is fchoon , in alle menfchen , maer by uitneemenheid , in de Jeugd ; in die jaeren , in welke het vuur der hartstochten zo ligt ontvlamt , en veelen in het verderv flort. — paulus fchreev daerom , aen timothéus : niemand verlichte uwe jongheid , dat is , draeg zorg , dat gy niemand aenleiding geevt, om u , van weegen uwe jongheid , te verachten, 1 Tim. IV: 12.
II. De Ouderdom brengt niet alleen veele lichaemsöngemakken meede , maer ook doorgaens aenmerkelyke gebreeken van het gemoed. Oude lieden zyn dikwerv traeg ,
en fchroomachtig , in hunne onderneemingen , om dat zy zich zelve meenigmaelen bedroogen hebben; hier koomt nog by, dat het vuur van de voorige jaeren hoe langs zo meer verdoovd worde. Dikwyls voeden zy argwaen, en mistrouwen alle menfchen , om dat zy meenigmaelen , door anderen , bedroogen
xl ueel.



&2ê ÓVER ÖÈ 2EÉDENLEËR
werden. Gemeenlyk worden zy, uit hoöfdë Van hunne lichaemsöngemakken , geemelyk en onhandelbacr ; deeze geemelykheid maekt, dat zy alles ten kwaede duiden , het gedrag van anderen veröordeelen, over alles klaegen, en nergens meede te vreede zyn. Uit dit zelvde beginfel, pryfen zy de voorige tyden, en , óm dat zy de zaeken nu met een ander oog befchouwen, dan in hunne jeugd , ver^ beelden zy zich , dat de menfchen, de tyden , de zeeden , en wat niet al, veel erger
zyn, dan in voorige daegen. < By dit
alles koomt zomtyds de gierigheid, en de zucht tot het leeven. De les van confücius , den beroemden Wetgeever der Chi» neefen , is zeer bekend : wacht u , in uwe
jeugd, voor wellust, in uwe mannelyke i, jaeren , voor eerzucht; en in uwen oüder„ dom, voor gierigheid." Oude lieden zyn, aen het leeven , zö gewoon en gehecht, dat het hun doorgaends meerder moeite doe, dari anderen die minder jaeren bereiken , om het zelve te veriaeten.
Het betaemt daerom eenen Christen , wanneer hy eenen hoogen ouderdom bereikt, zich te waepenen , tegen de gemelde gebreeken 9 voor welke hy dan meer vatbaer is, dan voorheen, en zich, van zyne langduurige ondervinding, te bedienen , öm anderen goeden raed te geeven; als racede om die raed-
geé-



DEZ OPENBAEB.ÏNG. VUL BOEK. Ö2j
geevingen , wel met achtbaerheid , maer ook teevens met. eene aengenaeme befcheidenheid, te doen gepaerd gaen. In de Jtok ouden is de wysheid, en , in de langheid der daegen , hef verjland, Job XII: 12. Laet de daegen fpreeken , en de veelheid der jaeren wysheid te ken* nen geeven , Job XXXII: 7.
paulus fchryvt, den ouden Mannen, deeze les voor: dat zy nuchteren zyn , om dat dë dronken fchap zeer gemeen was , onder dë Cretenfen; dat zy Jtemmig zyn , deftig, in alle hunne handelingen , ook zelvs in kkeding en houding , zo dat zy , in alles, hunne wysheid openbaer maeken ; dat zy gezond zyn in de leer van het geloov; voorzichtig , en eerbaer, in hunne gefprekken ; dat zy voorbeelden zyn , in de lievde , en in de lydzaemheid s ook onder alle ongemakken, en verdrietlykheeden , Tit. II: 2.
Die zelvde Apostel wil de oude Vrouwen vermaent hebben, om zeedig te zyn, in haere dfacht , kleeding , en opfchik , gelyk het de heiligen betaemt, geen lasteraeresfen zyn, noch geneigd , om kwaed te fpreeken , maer leeraeresfen en voorbeelden van het goede. Ook wilde hy de oude Vrouwen , op het eiland Creta, gewaerfchodwd hebben , tegen het aldaer heerfchend kwaed, om zich niet, tot veel wyns , te begeeven , Tit. II: 3.
Voor het overige , moet zich een osi
xi. deel.



<J2 + OVER DE ZEEDENEEER
mensen gemeen maeken, met het denkbeeld van den dood , als eene gebeurtenis j weKe, volgens den loop der natuur , kort op handen is; zich haesten , om zyne heiligmaeking te voleindigen , in Gods vrees; en zyne gedachten hoe langs zo meer vestigen , op den hemel , die eerlang voor hem zal open gaen.
§.. 1064.
In droevheid , en treurige omftandigheeden, moet zich een Christen betaemeiyk. gedraegen.
Wy hebben reeds voorheen aengetoont ^ hoe een Christen zieh, onder alle bezoekingen en verdrietlykheeden, Jydzaem en wel gemoed , aen Gods weg onderwerpen moet Thans zullen wy deeze zeer verheevene zeedenker van het Euangelie, op eenige meer byzondere gevallen , toepasfelyk maeken.
Wanneer een Christen, met eenige onheilen , bezocht wordt, en, in treurige omftandigheeden , verkeert; worde hy niet mismoedig , maer beure zyn hart op , met die veel vermóogende troostgronden , welke het Euangelie opleevert. Hy htrïnnere zich , dac
ons geene bezoeking overkoomt, dan door het beituur der Voorzienigheid van onfen he-
mel-
(q) IX Deel. p. 652-657,



bek. openbaering. VIII. boek. 62$
melfchen Vader, zonder wiens wil geen hair, van ons hoofd, kan afvallen, Matth. X: 30,—■ dat God zyne kinderen , uit lievde , kastydt, ten hunnen beste: want dien de heer liev heeft, kastydt hyt en hy geesfelt eenen iegelyken zoon, dien hy aenneemt, Hebr. XII: 6 , en wy weeten , dat den geenen, die God lievhebben , alle dingen medewerken ten goede , Rom. VIII: 28; dat onfe hemelfche Vader zynen kinderen geene ongevallen toezendt, weJke hunne krachten te booven gaen, en dezelve , ter bevoordering van hun weezenlyk heil, doet uitloopen : God is getrouw , die u niet zal laeten verzocht worden , boven het gene gy vermoogt; maer Hy zal , met de verzoeking, ook de uitkoomst geeven , op dat gy fe kunt ver-
draegen, 1 Cor. X: 13 ; dat onfe liev-
deryke Verlosfer het meest duldeloos lyden ondergaen hebbe, om ons , in de bezoeking, met een tederhartig medelyden , te hulp te koomen : want, in het gene Hy zelvs verzocht zynde geleeden heeft, kan Hy den geenen , die verzocht worden, te hulp koomen, Hebr. II: iS: want wy hebben geenen Hogepriester , die niet kan medelyden hebben , met onfe zwakheeden , maer die, in alle dingen, gelyk als wy , is verzocht geweest,. doch zonder zonde, Hebr. IV: 13'; —dat Gods kastydingen recht gefchikt zyn , om ons te doen opmerken, welk een groot kwaed de zonde zy, daer wy dit xi. deee. Rr



§25 OVER BE ZEEDENLEER
best leeren , wanneer wy er de droevige uit» werkfeien van gevoelen , Job XXXVI: 8-10; en dat alle rampen van dit leven , by de toe. koomfüge gelukzaeügheid , niet in vergelyking koomen moogen , Rom. VIII: 18.
De bezoekingen en verdrietlykheeden, welke eenen Christen bejeegenen kunnen , zyn veele en veelerlei. Veels zyn de tegenfpoeden des rechtvaerdigen; maer , uit alk die, redt hem de heek, Pf. XXXIV: 20. Wy zullen ons, tot eenige van de voornaemfien , ten voorbeelde, bepaelen.
Wanneer een Christen , door het een of ander onheil, van zyne goederen , beroovd, en , tot armoede , gebracht wordt, leere hy de vergangelykheid der aerdfche bezittingen , aen welke hy voorheen welligt niet gedacht heeft , opmerken en erkennen ; hy gedenke , aen de les van paulus, dat wy , wanneer wy voed/el en dek/el hebben , daer meede zullen vergenoegd zyn , 1 Tim. VI: 8 ; en bemoedige fcich, met de merkwaerdige uitfpraek van dien zelvden Apostel , God heeft ook zynen eigenen Zoon niet gefpaert , maer heeft Hem , voor ons allen, overgegeeven ; hoe zal Hy ons ook , met Hem , niet alle dingen fchenken ? Rom. VIII:
32- Wordt een Christen , ten tyde van
vervolging, om de belydenis der waerheid , van zyne goederen beroovd, dan ontvangt hy, naer het voorbeeld der Hebreeuwfche
Chris-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 6-2f
Christenen , de berooving zyner goederen, met blydfchap , metende , dat hy hebbe , in zich zeiven, een beeter en blyvend goed, in de hemelen , Hebr. X: 34, en hy verlaete zich, op de toezegging van den Verlosfer : voorwaer zeg ik , ulieden , daer is niemand , die veriaeten heeft huis, of Broeders , of Zusters, of Vader, of Moeder , of Wyv , of Kinderen , of akkers , om mynen wil , en des Euangeliums wil , of hy ontvangt honderd voud, nu in deezen tyd, hui[en , en Broeders , en Zusters , en Moeders, en Kinderen , en akkers, met de vervolgingen, en, in de toekoomende eeuwe, het eeuwig leeven, Mare. X: 29» 30.
Over het gedrag van eenen Christen, onder krankheeden en lichaemsfmerten, zullen wy daedelyk, met opzet, fpreeken ; thans bepaelen wy ons, tot eecige aenhoudende lichaemskwaelen , blindheid , doovheid , flomheid, lamheid enz. • Zulk een ongelukkige beruste , in Gods weg, die altoos goed, heilig , en rechtvaerdig is , en houde zich verzeekerd, dat God niet alleen wyfe, maer ook weldaedige , redenen hebben , hoe zeer wy dezelve, in dit leven, niet doorzien kunnen , om hem deeze onheilen toe te fchikken ; voorts bedenke hy, dat het lyden van den tegenwoordigen tyd kort , en niet te waerdeeren zy, tegen de heerlyklieid, welke aen ons zal geöpenbaerd worden , Rom. VIII: 18. —-
XI. DEEL. Rr 2



daS OVER DE ZEEDENLEER
Een Christen die, van het gezicht, of van het gehoor, beroovd is, vertrooste zich daer meede, dat hy, niet kunnende zien of hooren, ook zulke dingen niet zie of hoore , welke hem bedroeven en fmerten zouden.
In tyden van algemeene en openbaere ram» pen, bedroeve zich een Christen , over de onheilen van zyn land en volk, gelyk de Propheet jeremia , die, wanneer hy den ondergang van Jerufalem beweende , uitriep: och dat myn hoofd waeter waere, en myn oog een fpring'dder van traenen ! zo zou ik dag en nacht beweenen de verjlaegenen der dochter viynes volks, Jer. IX: i. Maer evenwel nimmer gae de droevheid gepaerd , met morringen , tegen den weg der Voorzienigheid , of met wantrouwen. In tegendeel hy verwondere zich , met eerbied en dankzegging , over Gods langmoedigheid, dat Hy een hardnekkig volk nog zo lang draegc , en zo zacht behandelt. Hy hoope , op het heil des, Heeren , en verwachte, in het geloov, dat God, uit de verwarring , de orde , uit de duisternis, het licht zal voortbrengen , en zulk eene uitkoomst geeven , als het meest dienstbaer is, aen zyne eer, en het heil van zulken , die Hem vreefen. Het is goed , dat men hoope, en Jtille zy , op het heil des heeren: want de heer zal niet verfioeten in eeuwigheid-, maer, ah Hy bedroevt heeft, zo zal Hy zich ontfermen ,



DER OPENBAERING. VUL BOEK. 6 2)
men, naer de grootheid zyner goedertierenheeden , Klaegl. III: 26, 31, 32-
Onder alle de fmerten van dit leven , moet dat verdriet, het welk iemand, door losbandige Kinderen , wordt aengedaen , wel het grootfte zyn , daer zy hem , tot troost en
blydfchap , behoorden te weezen. Heeft
men er, door eene dwaefe toegeevenheid, zelvs aenleiding toe gegeeven , gelyk eli , dan zoeke men er verzoening over, by den Vader der barmhartigheid; maer heeft men er geene fchuld aen, dan befchouwe men dit ongeval, als eene zeer zwaere beproeving. In zulk een geval moeten Christen Ouders vooral hunne toevlucht neemen , tot het gebed, dat God zelvs hunne ongelukkige kinderen, van de dwaelings hunnes wegs, bekeere, en, van bunnen kant, niets onbeproevd laeten , om
hen weder te recht te brengen. s Voor
het overige, hebben zy zich, aen Gods weg, lydzaem te onderwerpen , de uitkoomt, hunnen Hemelfchen Vader, vertrouwelyk aen te beveelen ; en moogen zy zich herinneren , dat zy de eenigften niet zyn, die dit verdriet gefmaekt hebben , daer de eerfte mensch zich reeds bedroevde, over zynen grouwzaemen zoon kaïn, en david over zynen ontaerten zoon absalom, die hem zelvs, naer de kroon en het leeven , Itondt.
xi. deel. Rf 3



«3®
©VER DE ÏEEDENIEER
§. IO65.
By het affterven van zyne Bloedverwanten, is een Christen bedroevd , met maetigheid.
Het is fmertelyk , van zyne Vrienden , vooral van zyne Bloedverwanten, door den dood , beroovd te worden. Maer de droevheid moet niet onmaetig zyn. Wy moeten niet bedroevd zyn , gelyk als de anderen, die geene hoop hebben : want , indien wy gelooven , dat jesus gejtorven is en opgejlaen, alzoo zal ook God de geenen , die ontjlaepen zyn in jesus , wederbrengen , met Hem , 1 Thesf. IV: 14.
Niets is er fmertelyker voor Ouders , dan wanneer de dood hunne kinderen wechrukt. — Dan zy hebben zich te herinneren, dat deeze dierbaere panden hun , van God , gefchonken en toevertrouwd zyn , die daerom dezelve, wanneer het Hem behaegt, kan te rug eisfchen ; zy behooren er uit te leeren , dat men zyn hart, aen de fchepfelen , niet vasthechten , en derhalven zyn hoogfte goed , in de bezitting van kinderen , niet zoeken moet. <—— Daer te booven hebben zy te overweegen , dat Kinders , die , in den h e e 11 lierven , vroeg bezitters zyn van de eeuwige zaeligheid, zo dat zy zich, in zo verre, over hun geluk, behooren te verblyden. Men
mag



DER OPENBAERING. VIII. boex. 6$*
mag er op toepasfen het gene de Heiland, van zich zeiven , tot zyne Apostelen, zeide: indien gy my liev hadt, zoudt gy u verblyden , 0732 dat ik gezegt heb , ik gae heenen tot den
Vader , Joh. XIV: 28. Voeg er by, dat
. God zelvs zynen eigenen Zoon niet gefpaert , maer Hem , voor ons allen , overgegeeven hebbe , Rom. VIII: 32;; en zou deeze lievde ons niet dringen , om Hem onfe Kinderen af te ftaen , wanneer het Hem, ten onfen en hunnen beste, goed dunkt ? —- Eindelyk volge men het voorbeeld van david; zo lang zyn kranke Kind nog leevde , badt en vastte hy , maer , zo drae het geftorven was, liet hy zich fpys geeven , en zeide: ik zal wel tot hem gaen , maer hy zal tot my niet wederkeeren , 2 Sam. XII: 23.
Voor Kinderen is het fmertelyk hunne Ouderen te verliefen , en het is een zeer groot ongeluk , wanneer zy er vroeg van beroovd worden , eer zy nog in ftaet zyn, van voor ' zich zelve te zorgen. Maer, in plaets van moedeloos te worden, moeten zy hunne hoop vestigen , op den besten Vader, die in de Hemelen woont , en eene byzondere zorg
draegt, voor de Weefen. God is een
Vader der Weefen , Pf. LXVIII: 6. Laet uwe Weefen achter , en ik zal hen in het leeven behouden ; zo luidt de Goddelyke belovte, Jer. XL1X: 11. david betuigde daerom , inde si. deel. Rr 4



OVER DE ZEEDENLEER
kraclit van zyn geloov: myn Vader, en myne Moeder , hebben my veriaeten : maer de heer zal my aenneemen , Pf. XXVII: 10.
Het is hart en bitter voor Christen Echtgenooten , wanneer de band des Huwelyks, door den dood, verbrooken wordt. Maer het Euangelie leevert ook, in dit geval, toereikende gronden van vertroosting op, voor eenen Man , die zyne Vrouw verliest, daer zy , van alle ellenden , bevryd, en , naer de wooningen der zaeligheid, vast is vooruitgegaen. Voorts bedenke een treurig Weduwnaer, dat God hem, op de allergevoeligfte wys, beproeve , op dat hy zyn hart, niet aen de fchepfelen , maer aen Hem, zoude leeren vasthechten. — Eene Vrouw , welke haeren Man verliest, veriaete zich geloovig, op Gods belovte. De heer toch is een Richter der Weduwen , Pf. LXVIII: 6. Laeten uwe Weduwen, (zegt hy zelvs) op my vertrouwen, Jer. XLIX: u. De heer houdt den Wees en de Weduw ftaende, Pf. CXLVI: g.
paulus de Apostel heeft, aen de Weduwen , byzondere lesfen voorgefchreeven. Die nu waerlyk Weduw is , en alleen gelaeten , zo dat zy geene nazaeten hebbe, die voor haer zorgen , die hoopt op God, en Uyvt in fmee* kingen en gebeeden, nacht en dag ; maer die haeren wellust volgt, dit is levende gejlorven; en beveelt dit, op dat zy onberispelyk zyn, i Tim.
V:



■
DER OPENBAERING. VIII. BOEK. (533
V: 5,6. Hy veröordeelt, in de Weduwen, het leedig omgaen, by de hui/en, het achterklappen, het doen van ydele dingen, en het fpreeken van het gene niet betaemt ; en hy voegt er by: ik wil, dat de jonge Weduwen huuwelyken, Kinderen teelen, het huis regeer en, geene oorzaek van lastering aen de wederparty geeven , i Tim. V: 13, u ; en, op eene andere plaets , indien de Weduwen zich niet kunnen onthouden, dat zy trouwen: want het is beeter te trouwen , dan te branden, 1 Cor. VII: 9.
Voor het overige bemoedige zich een Christen , by het affterven van zyne Vrienden en Bloedverwanten, met het vleiend vooruitgezicht , dat hy hen , in eenen ftaet van onnadenkelyk geluk , eerlang zal wedervinden.
§. ic<56.
2?3> deeze gelegenheid , dien ik iets te zeggen > over de plicliten van eenen Christen , omtrent
de overleedene n.
Een Christen betreurt den dood van zyne Vrienden en Bloedverwanten , niet flechts uit eigen belang, wanneer men daer door fchaede lydt ; gelyk Kinders , die hunne Ouderen vroeg verliefen, en menfchen, die van hunne weldoeners en begunftigers beroovd worden ,
xi. deel. Rr 5



#34 over de zesdenleer '
maer men moet ook hunnen dood betreuren, wanneer men daer by geene fchaede ]ydt, ten blyke , dat men hen waerlyk liev hebbe. De Heiland zelvs weende, by het gsav van l azarus, zynen byzonderen Vriend, en de Jooden zeiden daerom : ziet hoe liev hy hem hadde , Joh XI: 35, 36.
Het is gevolgelyk onchristelyk, en zelvs onnatuurlyk zich , over iemands dood , te verblyden. Dit heeft wel eens plaets, by bejaerde Kinderen , wanneer zy , door den dood van hunne Ouderen, en by anderen, die, door den dood van hunne Bloedverwanten , in het bezit van hunne goederen koomen. Maer hoe ondankbaer en lievdeloos is zulk een beftaen ? Behoorde men , voor de zulken, die onfe welvaert behartigen , en zorgen , dat wy , ook na hunnen dood , gelukkig weezen moogen , niet eene meer byzondere lievde te hebben ? is het, met die lievde, beftaenbaer, naer hunnen dood te verlangen , en zich daer over te verblyden ?
Ook gebeurt het wel eens , dat men zich, over den dood van eenen anderen , verblyde , om dat men daer door , van zeekere ongemakken , bevryd wordt; by voorbeeld van oude, gebrekkige, geemelyke, of arme Bloedverwanten. Maer een Christen weet , dat hy dankbaerheid verfchuldigd zy, aen zulken, van welke hy voorheen het goede genooten
heeft ;



BEIt openb.aer.ing. VIII. boek. 635
heefc; en dat hy zich , van dergeiyke gelegenheeden , bedienen moet, om verfcheidene deugden, byzonder van lievde , weldaedigheid, en toegeevenheid , uit te oeffenen.
Wy zyn verplicht , aen den overleedenen , de behoorlyke eer te bewyfen , niet om der leevenden, maer om hunnen wil, om daer door biyken te geeven van onfe lievde en hoogachting. Zo handelde niet alleen joseph, omtrent zynen Vader jacob, Gen. L: 1-3, maer ook david bewees zyne hoogachting , voor saul, die hem zo geweldig vervolgt had, door rouw te bedry ven , wanneer hy gefneuveld was, 2 Sam. I: 11, 12.
Een Christen behoort, aen zyne overleedene Vrienden en Bloedverwanten , in lievde te gedenken , zich, met dankbaerheid, de weldaeden te herinneren , welke hy van hen genooten heeft. Gedenkt uwer Voorganger en , die u liet woord Gods gefprooken hebben , (zegt pau.lus) Hebr. XIII: 7 5 en deeze vermaening mag men , op alle overleedenen , die ons weldaeden beweezen hebben, toepasfen. — Ook betaemt het eenen Christen den overleedenen den behoorlyken lov te geeven , door hunne goede hoedaenigheeden, deugden ,en verdienden , te pryfen en bekend te maeken, zo meenigmaelen het pas geevt ; als meede hunne gebreeken en zwakheedsn te verzwygen en te verfchoonen.
xi. deel.



6*j6 OVER DE ZEEDEN LEER
Een Christen onthoudt zich, van het onnoodig , en althans lievdeloos oordeelen , over de Overleedenen. Hy hoopt, , van hen het beste , al hebben zy geene fchitterende blyken van hun Geioov gegeeven. De lievde denkt geen kwaed , maer hoopt alle dingen , i Cor. XIII: 5, 7. Voor het overige, zyn wy niet bevoegd, om , over de dooden , te oordeelen ; zy , die opgehouden hebben, burgers der waereld te zyn, ftaen nu alleen, onder den Rechter der geesten. Zo dan oor. deelt niets, voor den tyd, tot dat de heer zal gekoomen zyn , die ook in het licht zal brengen het gene in de duisternis verborgen is , en openhaeren de raedjlaegen der harten ; en als dan zal een iegelyk lov hebben van God, 1 Cor IV: j.
Eindelyk moeten wy het voorbeeld der geenen , die, in het geloov , zaelig geftorvcn zyn, ons ten nutte maeken, en het zelve naervoJgec Gedenkt uwer Voorgangeren, (fchryvt daerom paulus) die u het woord Gods gefprooken hebben , en volgt hun geloove na , aenfchouwsnde de uitkoomst van hunne vandeling , Hebr. XIII: 7. (r).
O} mills p. i. c. Vfll Dal. p. 6;—.



DER OPENSAERING. VIII. BOEK. 63/
§. 1067.
Wanneer een Christen op reis is, en in een vreemd land verkeert , liggen er ook byzondere plichten , voor zyne reekening.
In zulk een geval, behoort hy eerbied te hebben, voor de Overheeden der plaetfen, in welke hy zich bevindt ; naer het voorbeeld van abraham, toen hy , als vreemdeling, in Gerar , verkeerde, Gen. XX: 17; zich wachten van , en waepenen tegen , de verleidingen , welke aldaer plaets hebben ; zich fciiikken, naer onverfchillige gebruikelykheeden ; en hunne befcheidenheid, aen
alle menfchen , openbaer maeken. Voor
het overige bemoedige zich een Christen , in alle gevaeren , en onaengenaeme ontmoetingen , met de herinnering , dat God voor de zynen zorge, aen alle plaetfen. De heer toch bewaert de vreemdelingen , Pi". CXLVI: 9.
Van zynen kant, zal een Christen , ook aen vreemdelingen zyne algemeene menfchenlievde openbaer maeken , en hun alie goede dienften bewyfen, welke in zyn vermoogen zyn, op dat de Heiland, in den grooten dag , tot hem zegge : Ik was een vreemdeling , en gy hebt my geherbergt, Matth. XXV: 35. Wanneer er een vreemdeling, (fprak de heer
xi. deee.



033 OVER DE ZEEBENLEEJ
tot Israël) by u, in uw land, ah vreemdeling , verkeeren zal, zult gy jiem niet verdrukken; de vreemdeling, die als vreemdeling by u verkeert , zal onder u zyn, als een inboorling van u lieden, gy zult hem lievhebben, als u zeiven : want gy zyt een vreemdeling geweest, in Egyptenland, vLev. XIX: 33, 34.
§. io63.
Het gebeurt wel eens , dat een Christen in zwaere zonden vervalle; maer dan zal hy verzoening zoeken , in het bloed van den Middelden , en ernjiig bidden, om genaede , ten einde tot God, en zynen dienst, weder te keeren.
Het Euangelie verbant alle wanhoop. Wanneer een Christen , met david en pethcs, grootelyks is afgedwaelt , zal hy zich wel, met lchaemte en zelvsverfoeijing , op het diepst voor God verootmoedigen , maer hy zal niet moedeloos worden. Indien wy onfe zonden belyden , Hy is getrouw en rechtvaerdig, dat Hy ons de zonden vergeeve , en ons reinige , van alle ongerechtigheid, 1 Joh. h 9. Wanneer wy gezondigt hebben, wy hebben eenen Foor. fpraek, by den Vader, 1 Joh. 2: 1. — Voorts zy hy altoos op zyne hoede, tegen de verleiding, om niet weder, tot dezelvde zonden , te vervallen; zelvs wachte hy zich ,
van



DER 0PEN3AERING. VIII. BOEK. 63$
van allen fchyn des kwaeds , en beyvcre zich, om de ergernis, welke hy, aen anderen, gegeeven heefc, door eenen voorbeeldigen wandel, wech te neemen en te vergoeden.
§. 1069.
In daegen van gezondheid, erkenne een Christen 1 dit voorrecht , met een dankbaer hart ; hy pooge dezelve te bewaeren; hy kwyte zich naer{tig , van zynen plicht, en gewenne zich , aen het denkbeeld van den dood.
De gezondheid is eene groote fchat, welker waerde eerst recht gekend wordt , wanneer men dezelve verlooren heeft ; een Christen , die gezondheid en krachten heeft, kan er daerom zynen hemelfchen Vader nooit genoeg
voor danken. • Dat men verplicht zy,
'alie middelen aen te wenden , om zyne gezondheid te bewaeren en te bevoorderen, en dat men grootelyksch tegeD zich zeiven zondige , door dezelve te verwaerloofen, hebben wy reeds , met opzet, aengetoont (\r).
Zo lang een Christen, met gezondheid en krachten , gezeegend is, wordt hy geroepen, om alle zyne vermoogens in te fpannen , niet alleen in den arbeid van zyn beroep, maer
ff) X Deel. p. 76-154, XI. DEEL.



640 over de zeedenleer
ook in het bevoorderen van Gods eer, efc hec weezenlyk nuc van andere menfchen.
Eindelyk moec men zich, in de daegen van gezondheid, aen hec denkbeeld van den dood, gewennen, op dat hy ons, by zyne koomst, niet verfchrikke. Men moet, ten dien einde, veel bidden, met mose: leer ons onfe daegen tel' len, Pf. XC: 12; en met david: heer, tnaek my myn einde bekend , en welke de maets myner daegen zy, Pf. XXXIX: j.
S* io;o.
Byzonder koomt het overdenken van den dood te pas , wanneer men met krankheid bezocht wordt ; ook moet zich een Christen , op zyn ziekbedde, betaemelyk gedraegen, om de kracht van zyn geloov openbaer te maeken.
Elk eene ziekte' is eene herinnering van onfe vergangelykheid , en eene nadrukkelyke waerfchouwing , dat de dood naedere. Gelyk altoos, zo- moet daerom een Christen , wanneer hy , door eenige krankheid wordt aengevallen , zich in het byzonder gereed maeken , tot den gewichtigen overitap in de eeuwigheid.
Op zyn ziekbedde , moet een Christen de kracht van zyn geloov openbaer maeken, door zich geduldig, aen Gods weg , te onderwerpen. Hy herinner» zich, dat God
de



DER OPENBAERING. VIII. DOEK. Ö4I
de volftrekte Heer zy van zyn' perfoon en . leeven , de weldaedige beftuurer van alle zyne 1 lotgevallen ■> die veel beeter weet, dan wy, 1 wat ons nuttig zy. Hy overdenke, dat God hem misfchien ziekten en kwaelen toezende, om hem, voor groove zonden, te bewaeren ; of om zyne lydzaemheid te beproeven; of om hem los te maeken van de waereld;
of tot andere lievderyke einden. Hy
verwondere zich, over Gods goedheid, dat hy , na zo veele zonden en ondankbaerhee; den , nog zo zacht behandeld worde. — j Hy onderzoeke zich zeiven, hoe hy zyne I gezondheid, van welke God hem nu beroovt i heeft, gebruikt hebbe; vooral of hy ook ! eenigen grooven misdag begaen hebbe, over welke zyn hemelfche Vader zyn ongenoegen betoonen wil. Daer te boven fmeeke hy om geneezing, | zo het, met Gods eer, en zyne zaeligheid, 1 belteen kan. Deeze begeerte is. niet alleen . geöorloovd, maer zelvs natuurlyk, vergel.
jac. V: 14. Hy moet daerom de genees-
; middelen , welke hem , door des kundigen, worden voorgelchreeven , onder een geloovig j gebed , om den Goddelyken zeegen , naerftig
gebruiken. Eindelyk ,hebbe hy een on-
verzettelyk voorneemea , om , wanneer hy mogt herfteld worden , door Gods genaede,
XI. DEEL. SS



€>\2 OVER DE ZBEBENEEER
zyn gedrag zo in te richten, dat de laetfte werken meerder zyn , dan de eerfte.
Is een Christen herfteid, hy geeve er Gode de eer van, met een dankbaer hart ; naer het voorbeeld van den godvruchtigen Koning
Hiskia, Pf CXVL Hy bedenke, dat
God hem, om wyfe en weldaedige reedenen, herftelt hebbe; of om dat zyne bekeering nog niet volkoomen , zyn geloov niet werkzaem genoeg, zyn yver niet vuurig genoeg, en zyne lievde niet zuiver genoeg is; of om dat hy Gods eer, en het heil van andere menfchen , nog bevoorderen moet.
Is een Christen bezocht, met eene langduurige en ongeneesbaere ziekte , 0f met fmertelyke kwaelen , hy gedenke, aen de fmerten , welke de Verlosfer, ook om zynen wil, ondergaen heeft, en bemoedige zich , met de herinnering, dat het lyden van deezen tegenwoordigen tyd, niet te waerdeeren zy , by de heerlykheid, welke aen ons zal geopenbaerd worden, Rom. VIII: it>.
S- 1071.
Vooral benaerftige zich een Christen om wel en getroost te Jterven.
De dood is de Koning der verfchrikking,
en



DER 0PENBAER1NG. VÏH. ROEK. ^43
«n de laetfte vyand, die moet overwonnen worden. Al wat leevt heeft eene natuurlyke afkeer van het fterven. De dood doet ons lichaem , tot ftof, wederkeeren, en fcheidt ons, van onfe bloedverwanten en vrienden ï van alles, wat ons dierbaer is, op deeze waereld. ——- Ondertusfchen moet een Christen geene onmaetige vrees hebben , voor den dood. Hy is het, die ons bevrydt van alle ellenden, zorgen , en verdrietlykheeden deezes leevens; die ons bevrydt, van alle verzoekingen , cn alle begeerlykheeden , welke kryg voeren , tegen onfe ziel; die ons overbrengt , in de gewesten der zaelige onftervelykheid.
De vrees voor den doöd, fchoon natuur* lyk, en, in zeekere maet, wettig, is by veelen , zelvs by zwakke Christenen, onmae-
tig en overdreevem Deeze vrees heeft,
by zommigen , haeren oorfprong , uit de zwakheid van het lichaemelyk geftel, by anderen , uit ongeloov , om dat zy ongaerne eenen tegenwoordigen ftaet verwisfelen, voor eenen toekoomenden , welken zy , als onzee-
ker , aenmerken. ■ Ook vindt men veele
kranken , die nog, met hunne gedachten, aen de aerdfche dingen , verkleevd zyn t op eenen tyd , dat zy dezelve daer van geheel behoorden af te trekken ; zy kunnen daerom
KI. DEEL, Ss 2



Ó44 OVER DE ZEEDEKLEER
rjiet zeggen, met paulus: wy merken niet aen de dingen, welke men ziet, maer welke men niet ziet : want de dingen, welke men ziet zyn tydelyk, maer de dingen, welke men niet wet, zyn eeuwig, 2 Cor. IV: 18.
Schoon het denkbeeld van den dood treurig is, in zich zelvs , houdt het op zodaerjg te .weezen , wanneer men het Euangelie gehoor geevt, en deszelvs belovten geloovig omhelst. De overdenking van eene altoos-
duurende gelukzaeligheid na dit leeven, neemt de akeligheid van den dood geheel wech , en doet denzelven befchouwen , als eenen overflap , in de gewesten van zaelige onftervelyk-
heid. christus heeft het leeven en de on-
Jtervelykheid aen het licht gebracht , door het Euangelie, 2 Tim. I: 10. Geheiligd zynde, is Hy allen den geenen, die Hem gehoorzaem zyn, de oorzaek geworden van eene eeuwige zaeligheid , Hebr. V: 9. Gelyk wy het beeld des aerdfchen gedraegen hebben , alzoo zullen wy ook
het beeld des hemelfchen draegen; en wan.
neer dit verdervelyke zal onverdervelykheid aengedaen hebben, en dit Jtervelyke zal onjiervelykheid aengedaen hebben , als dan zal het woord gefchieden , het welk gefchreeven is; de dood is verftonden , tot overwinning ; Dood , waer is uw prikkel ? Hel, waer is uwe overwinning ? de prikkel nu des doods is de zonde, en de kracht
der



DZR OPHNBAERING. VUL BOEK. 645
der zonde is de Wet; maer Gode zy dank, die ons de overwinning geevt , door onfen Heer jesus christus, 1 Cor. XV: 49, 54-57-
Alle waere Christenen , die de belovten van het Euangelie, voor zich zeiven omhellen en aenneemen, behoeven, voor den dood, geenszins te vreefen. ■ Zou het zyn , om dat
hy hunne ziel , van het lichaem, en hen, van hunne Bloedverwanten en vrienden > af. fcheidt? maer de dood brengt hen , by huneen Verlosfer , aen welken zy alles verfchuldigd zyn. —— Zou het zyn , om dat zy onmondige Kinderen nalaeten ? maer hunne HeTïielfcbe Vader, die zich der Weefen ontfermt , zal, voor hunne Kinderen, zorgen. — Zou het zyn , om dat de dood , met heevige fmerten en benaeuwdheeden , gepaerd gaet ? maer by hoe veelen is de dood niets anders, dan een zachte ftaep ? en , in allen gevalle, het lyden van deezen tegenwoordigen tyd is niet te waerdeeren, by de heerlykheid, welke aen ons zal geöpenbacrd worden, Rom. VIII: 18. — Zou het zyn , om dat hunne heiligheid onvolmaekt is ; daer alle bunne zonden , door de volmaekte gehoorzaemheid van den Verlosfer,
bedekt zyn? Zou het zyn, uit vrees
voor het grav ; daer hun lichaem , in heerlykheid , verryfen zal ? en wy weeten , dat, zo ons aerdfche huis van deezen tabernakel verIrooken is, wy een gebouw van God hebben,
XI. DEEL. SS J



6$5 OVER DE ZEEDENLÏER
een huis, niet met handen gemaekt, maer eeu* wig in de hemelen , 2 Cor. V: 1.
Maer mag men, naer den dood , verlangen , en daerom wenfchen ? zo men , naer den dood, verlangt, om , van fmerten en benaeuwdheeden, verlost te worden , moec het altoos gefchieden, met eene geduldige onderwerping, aen Gods wil. Maer wy hebben altyd goeden moed, (zegt paulus) en hebben meer behaegen, om, uit het lichaem, uit te woonen, en by den heer in te woonen; daerom zyn wy ook zeer begeerig , het zy inwoo» nende, het zy uitwoonende, om Hem welbehaeg • lyk te zyn, 2 Cor. V: S, 9. Het leeven is my christus , en het Jlerven is gewin; maer ef te leeven, in het vleesch , het zelve my oorlaerlyk zy , en wat ik verkiefen zal, weet ik niet, Phil. I: 21, 22.
Wanneer een Christen, op zyn fiervbedde, ligt, en gevoelt, dat de dood naedere, wordt hy meer, dan immer geroepen, om te rug te denken, op zyn ganfche gedrag, en zich alle de byzondere tyden van zyn leeven te herinneren ; om te onderzoeken , welk een gebruik hy, van de gaeven en vermoogens , welke God hem gegeeven heeft , gemaekt hebbe; hoe hy zich, in zynen post, en byzonderen levensftand , gedraegen hebbe; was hy, ter bevoordering van Gods eer en het weezenlyk heil zynej meedemenfchen , gedaen
fceh«



DER OPENBAERING. VIIL BOEK. 647
hebbe; of hy ook iemand beleedigt hebbe, om hec nadeel te herttellen ; of hy ook iemand iets ontvreemt hebbe, om het den eigenaer te rug te geeven; of hy ook, meo iemand, in vyandfchap, leeve, om met hem, te verzoenen.
Zulk een tyd is ook zeer gefchikt, om vermaeningen te doen , aen zyn huisgezin en zyne vrienden. De woorden van eenen fter* venden pleegen fterk te treffen, en eenen diepen indruk , in de gemoederen, na te laeten.
EEN - EN - TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
over de drangredenen van de christelyke zeedenlëer.
§. 1072.
De drangredenen, welke de Openbaering aen de hand geevt , om de voorheen gemelde Christelyke plichten te betrachten, zyn zeer krachtig en veel vermoogende.
De drangredenen, tot een betaemelyk gedrag , voor zo verre de reden dezelve aen de hand geevt, hebben wy reeds
ÏL deel. SS 4



048 OVER DE ZEEDENIEER
voorgedragen (t). Maer de beweeg redenen, welke de Heilige Schrivten opleeveren , zyn ongelyk krachtiger en meer ver-
moogende. Men zou, over dit zeer aen-
geleegen ftuk, eene uitvoerige Verhandeling fchryven kunnen ; maer, om niet te wydloopig te worden , zullen wy ons vergenoegen met alleenlyk de hoofdfommen der zaeken aen te roeren.
§• i°73-
De eerfte en meer algemeene drangreden leeven ons eigen belang op, daer de Godsvrucht en een Christelyk gedrag , by uitneemenheid, heilmem is , voor ons zeiven.
De zonden fieepen de allerverdervelykfte gevolgen naer zich. De overweeging van deeze treurige uitwerkfelen der ondeugden is zeer gefchikt, om ons , van het kwaed, af
te fchrikken en te rug te houden. Dat
de onueugd de allerverdervelykfte gevolgen , voor den overtreeder , hebbe, leert de ondei-vinding allerduidelykst. Hy verlaegt zich tot, zumtyds beneeden , den rang der dieren ; hy maekt zich veracht, in de oogen van waere Christenen ; hy beroovt zich, van
zy.
(O U Deel. p. 391-403.



der opfnbaering. VIII. boek. 64 Q
zyne eer en achting. Hy verwoest zyn lichaem , krenkt zyne gezondheid , en verkort zyn leeven. Hy verlaegt zyne ziel j eü verdervt haere edele vermoogens. Hy benevelt zyn verftand , verdomt zyn oordeel, maekt zynen wil hoe langs zo boofer , en krygt ten laetften eene hebbelykheid van kwaed te doen. Hy baent zich den weg, tut armoede en gebrek. — Ook vloeien dé gróot^ fte verwarringen , in de waereld , eri het bn* heil van den Burgerftaet, uit de oi:deugaen , voort O).
De uitfpraeken der Heilige Schrivten zyn , in dit opdicht , zeer duidelyk en treffende. — Wee hunlieaer ziel : want zy doen zxch zeiven kwaed; zegt den rechtvaerdigen, dat het hem wel zal gaen , dat zy de vrucht hunner werken eeten zullen; wee den godloojen, het zal kim kwalyk gaen: want de vergelding zyner handen zal hem gefchieden , Jef. III: g-n- Uwe holheid zal u kastyden , en uwe afkeeringen tuilen u Jlraffen : weet dan en ziet, dat het kwaed en bitter is, dat gy den heer uwen God verlaet, en myne vrees niet by u is , fpreekt de h eer , de heer der heirfchaeren, Jer. II: 19- Israël en Ephraim zullen vallen , door hunne ongerechtigheid , Hof. V: 5. Gerechtigheid verhoogt een volk; maer de zonde is een fchahdvM der Na-
(u) II Deel. p. 394-397-
xi. deel. Ss 5



6$0 OVER DE ZEEDEMLEER
tién, Spreuk. XIV: 34. Doe gy dienst.
knechten waert der zonde, zo waert gy vry van de gerechtigheid; wat vrucht dan hadt gy doe van die dingen , daer over gy u nu fchaemt ? want het einde derzelver is de dood, Rom. VI; 20, 21.
De deugd daer en tegen, vooral zo als zy, naer de voorfchrivten van het Euangelie, betracht wordt, heeft de ailerheilzaemfte uitwerkfelen , ter bevoordering van ons weezenlyk geluk, ook in dit leeven. De Godzaeligheid is , tot alle dingen , nut ; hebbende de belovte des tegenwoordigen en des toekoomenden leerens , 1 Tim. IV: 8. ÏVelgelukzaelig is een iegelyk , die den heer vreest; die , in zyne weegen, wandelt: want gy zult eeten den ar. beid uwer handen ; welgelukzaelig zult gy zyn, en het zal u welgaen, Pf. CXXVIII: 1 , 2. Myn zoon, (zegt salomo) vergeet myne wet niet, maer uw hart bewaere myne gebooden : vant langheid van daegen , en jaeren van leeven , en vreede, zullen zy vermeerderen; dat de goedertierenheid cn trouw u niet verlaete, Spreuk. III: 1-3.
Door het betrachten der deugd, maekt men zich geëerd en bemind , zelvs in de oogen van zulken , die losbandig leeven; men befchaevt daer door zyne redelyke vermoogens; men bevoordert zyne gezondheid ; men vermeerdert zyne bezittingen; en men geniet
eene



DER OPENBAIRING. VUL BOEK. 6$ 1
eene inwendige kalmte van het gemoed, welke der waereld onbekend is; men bevoordert het belang der Maetfchappy O).
De Godzaeligheid , welke het Euangelie voorfchryvt is nuttig , ten allen 'tyde , en in allen gevalle. -— In voorfpoed, maekt zy ons maetig en dankbaer ; in tegenfpoed , geduldig en onderworpen ; in gezondheid , arbeidzaem ; in ziekte welgemoed ; in het nerven , blymoedig. De Godzaeligheid is
nuttig , voor alle menfchen , in alle ftanden en betrekkingen , en bevoordert, in alle opzichten , ons weezenlyk heil. Zy veredelt alle onfe vermoogens ; zy heldert het verftand op: want de vrees des heeren is het begin/el der wysheid , en de weetenfchap der heiligen is verftand, Spreuk. IX: 10. Zy verbeetert onfen wil; zy reegeit onfe hartstochten ; en zy bezorgt ons een gerust gewee-
ten. Zelvs heeft de Godzaeligheid eenen
gezeegenden invloed, op onfe kinderen en nazaeten. Welgelukzaelig is de man, die den heer vreest, die grooten lust heeft , in zyne gebooden ; zyn zaed zal geweldig zyn op de aer* de; het geflacht der oprechten zal gezeegend worden ; in zyn huis, zal haeve en rykdom weezen; en zyne gerechtigheid bejiast in eeuwigheid , Pf. GXII: 1-3-
O) II Deel. p. 3(/y-4Ql, 20, DEELj



D52- OVER DE ZEEDEN LEER
§. I074.
Hier by koomen nog veele meer byzondere drangredenen , -welke eenen Christen krachtig aenjpooren, om yverig te zyn , m het betrachten der Godzaeligheid, en daer in geinurige voorderingen te maeken.
Wy bepaelen ons kortelyk , tot de voornaernften. Zy worden ontleend; uit de voor.
treffelykhdd der Christelyke zeedenker ; .
uir de befchouwïng der Goddelyke Volmaekt-
heeden; uit de ker der verzoening; - .
uit het voorbeeld van den Verlosfer;
uit het laetfte oordeel ; — uit de heerlykbeid van het volgend leeven.
Deeze drangredenen zullen wy een weinig naeder oprieldcien , en daer na eenige fchyn» ba^re tegenwerpingen beantwoorden.
§• 1075.
De voortref}'elykheid der Christelyke zeedenleer is eer.e krachtige drangreden, om dezelve yverig te betrachten.
De zeedenleer der Openbaering behelst een zeer duidelyk voorfchrivt van onfe plichten. —— Deeze voorfchrivten zyn niet flechts
heil-



Dra OPENBAERING. VIII. BOEK. 653
heilzaeme raedgeevingen , maer uitdrukkelyk* beveelen van den eenigen Wetgeever, die behouden en verderven kan. Jtsus christus , die deeze Wetten allerduidelykst heefc bekend gemaekt, is een Perfoon van eene oneindige waerdigheid , en onfe grootfte Weldoener , die dezelve , met de dierbaerfte belovten, heeft aengedrongen. Daer te boven heeft Hy een geftaedig onderwys ingeftelt, om ons zyne gebooden te leeren kennen en
in te fcherpen. Hy heeft ons ook zynen
byftand beloovt; gelyk in het vervolg , naeder blyken zal.
Kan een Christen, die dit alles in aenmerking neemt, traeg zyn , in het benaerftigen, en zich niet beyveren , om , gelyk Hy, die tns geroepen heeft, heilig is , ook zelvs heilig te zyn, in allen zynen wandel, 1 Petr. I: 15?
Voeg er by, dat de Christelyke zeedenleer uiet gefchikt zy , flechts voor weinigen , voor Wysgeeren , en fchrandere mannen , maer voor menfchen van allerlei rangen en ftanden ; voor edelen en onaenzieniyken, voor ryken. en armen , voor fchrandere vernuften , en menfchen van minder doorzicht, voor jongen en ouden. Allen kunnen zy , uit de Openbaering , de gemeene plichten der menfehelykheid , en de byzondere van eiken ftand, keren. Wy vermaenen (zegt paulus) eenen iegelyken mensch, en leeren eenen iegelyken
XI. DEEL.



CJ4-
OVER DE ZEEDENtEER
tnensch, op dat wy zouden eenen iegelyken mensch volmaekt Jlellen in christus jesus, Col I: 28.
Ik zou er nog zeer veel kunnen byvoegen , om de voortreffelykheid der Christelyke zee. denleer te betoogen O) ; thans zal ik my vergenoegen, met eene uitmunde plaets van den beroemden gellert (x) hier in te lasfchen. „ Zonder het licht van den geöpens, baerden Godsdienst; zouden wy , ook in „ de leer van God en de deugd , niet klaerer „ zien , dan de Wysgeeren der oudheid, het „ gene echter de fcherpzinnigfte mannen wae„ ren ; en evenwel weet, in onfe daegen , „ het geringfte dorp meer van den eenigen „ God, en de plichten der menfchen , dan „ er oudtyds de voornaemfte fteeden , waer „ in de kunnen en wetenfchappen zo voor„ treffelyk bloeiden , dan er Atheenen en „ Rome van wisten. Ik heb vyftig jaeren
geleevd, en veele geneugten des levens on„ dervonden ; maer geene derzelver zyn be« „ ftendiger , onfchuldiger, en zaeliger voor
my geweest, dan die myn hart, door de „ zachte banden van den Godsdienst bedwon„ gen , op deszelvs racd, gezocht en genoo»
ten heeft; dit betuig ik, op myn geweeten. —
j, Ik
O) ruardetlm van den Godsd. II Deel. 2 St. p. {a) Zeedekundige Lesjen. j). 21, 3.60 •



DER OPENBAERÏNG. VUL BOEK. 655
rt Ik heb vyftig jaeren geleevd , en veele „ moeilykheeden des leevens ondergacn; maer „ nergens meerder licht, in duisternis, meer„ der kracht, meerder troost en moedgee„ ving , in alle wederwaerdigheeden , gevon„ den , dan door middel van den Godsdienst;
„ dit betuig ik , op myn geweeten. Ik
„ heb vyftig jaeren geleevt, en ben meer dan „ éénmael aen de poorten des doods geweest; en ben gewaer geworden , dat niets, niets zonder eenige uitzondering, dan alleen de „ Goddelyke kracht van den Godsdienst, ons „ de verfchrikking des doods helpt beftryden; „ dat niets , dan het heilig geloov aen onfen „ Heiland en Verlosfer , den beangftigden „ geest, by dea alles beflisfenden overgang „ in de eeuwigheid , kan verfterken , en het „ geweeten , dat ons aenklaegt, bevreedigen; „ dit betuig ik als voor God."
§. 1076.
De befchouwing der Goddelyke Volmaektheeden leevert ons üe meest vermoogende drangreden op, ter betrachting van Euangelifche deugd en mannelyke Godsvrucht.
De Goddelyke Volmaektheeden ftrekken ons niet alleen tot voorbeelden, om dezelve naer te volgen, en wlmaekt te wezen, gelyk onfe
XI. DKE&.



656 over de zeedenleeh
Vider , die in de hemelen is, volmaekt is z Match. V: 48 ; m3er ook tot zo veeje dryvveeren , om heilig te zyn, in onfen ganfchen wandel, gelyk Hy , die ons geroepen heeft, heilig is , 1 Petr. 1: ij.
Gods onbegrensde Goedheid, aen welke wy ons bcltaen , voortduuring , vermoogens , en alle zeegeningen , te danken hebben , moeë ons krachtdaedig aenfpooren, tot dankbaerheid ; om te danken , allen tyd, over alle dingen , God en den Vider , in den noem van onfen Heer jesus christus, Eph. V: 20. — Byzonder moet dat onfchatbaer voorrecht, dat wy , boven veele andere volken , met hec licht van het Eu;.ngelie beftraeld zyn , ons dringen , om ons gedrag , naer deszelvs biiiyke en heilzaeme vuorlchrivten , in te richten. De zaeligmaekende genaede van God , welke ons verfcheenen is, onderwyst ons , dat wy , de godloosheid en de waerelafche begeerlykheeden verzoekende , maetig en rechtvaerdig en godzaelig leven zouden, in deeze tegenwoordige waereld , Tit. 11: n , 12.
De herinnering van Gods Atweetenheid en Alomtegenwoordigheid , daer Hy alle onfe daeden weet, en doorziet, tot op den bodem van onfe harten ; zo dat zelvs de verborgene dryweeren tn de heimejyke bedoelingen van al ons doen en laeten , voor Hem niet verborgen zyn ; moet ons aenfpooren , om , in
al*



DER I5PENBAERING. VIII. BCEK. 657
alles , zorgvuldig acht te geeven , op onfeö ganfchen wandel, ook op de uitgangen Van onfe harten. — De godloofen zeggen : de heer ziet het niet, en Jacobs God merkt het niet, aenmerkt, gy onvernuf'tigen onder den volke, en gy dwaefen, wanneer zult gy verftandig worden? Zou Hy , die de oore plant, niet hooren ? Zou Hy , die de ooge formeert, niet aenfchouwen ? Pf. XCIV: 8, y. Daer is geen fchepfel onzichU haer voor Hem ; maer alle dingen zyn naekt en geopend, voor de oogen des geenen , met welken wy te doen hebben, Hebr. IV: 13.
Gods vlekkeloofe Heiligheid, waer door Hy te rein van oogen is, dan dat Hy het kwaed aenfchouwen zoude, Hab. II: 13 , en zyne onkreukbaere rechtvaerdigheid , waer door Hy eenen iegelyk vergelden zal , naer zyne werken , Rom. II: 6, moeten ons eenen haet en afkeer, van het zeedenlyk kwaed , inboefemen, en doen vreefen , van tegen Hem te zondigen.
Een Christen houde daerom Gods Volmaektheeden altoos voor oogen. „ Wie dit doet, „ die wordt daer door van de zonden weder»
houden , en , tot de Godzaeligheid, aenge„ moedigd. De mensch houdt zich , met ge„ heel andere gedachten, beezig , wanneer
hy dikwyls gedenkt, aen Gods Alweeten„ heid en Alomtegenwoordigheid , als meeda
aen zyne overige Volmaektheeden" (y).
O) stai'ï-e r Zssdmleer. I Dsel. p. 81 , 8l3 XI. DEEL. Tt



Ó5l> OVER DE ZEEDENLEÏS
§• 1077.
De leer der verzoening dringt ons vooral tot Godzaeligheid.
Gods Volmaektheeden zyn, in den weg der Verzoening, op eene aenbiddenswaerdige wys , opgeluisterd. God , die gezegt heeft, dat het licht uit de duisternis zou fchynen , is de geene , die in onfe harten gefcheenen heeft, om te geeven verlichting der kennis der heerlykheid van God, in het aengezicht van jesus christus, 2 Cor. IV: 6. „ De Jeer der „ verzoening , zo als dezelve in het Euange„ lie geöpenbaerd is, vertoont ons niet al„ leen de Lievde, de Goedheid, en de Barm„ hartigheid van het oneindig Opperweezen , „ maer ook zyne Heiligheid en Recbtvaerdig„ heid , met de aller v er hee ven fte trekken. 3, Zyne Heiligheid is zo vlekkeloos , zyne „ Rechtvaerdigheid zo onkreukbaer, zyn haet, „ tegen de zonden, zo groot, dat Hy de„ zelve, eer Hy fe ongeftrafc liet blyven , „ liever, in zynen eeniggeboornen Zoon „ heeft willen ftraffen" (z). *
De lievde, welke God tegen ons geöpenbaert heeft , dat Hy zynen eeniggeboornen Zoon gezonden
C«) VaorduUn van éen Gtdid. U ütel. z St. p. 181, 18a.



BER OPENBAERINÖ. Vilt. BOER*. G§g
den heeft in de waereld, op dat wy leeven zou» den , door Hem , i Joh. IV: 9, is zo groot, dat zy alle kennis te boven gaet, Liph, III: 19-. Hoe zeer moet deeze onnadenkelyke lievde onfe harten , in wederlievde , ontfteeken , ea alle die Godvruchtige gemoedsbeweegingen te weeg brengen, welke den innerlyken en meest weezenlyken eerdienst van den Onëindigen uit maeken ? God is lievde ; wy hebben Hem liev, om dat Hy ons eerst heeft h'ev gehad, 1 Joh. IV: 8, 19.
De lievde van Christus, die zich zeiven voor ons heeft overgegeeven, tot een offerande ett jlachtoffer Gode , tot eenen welriekenden reuk , Eph. V: 2 , is zo groot, dat wy dezelve , in alle eeuwigheid , met aenbidding en dankzegging , nooit genoeg bewonderen kunnen > en zou dan deeze lievde ons niet dringen , tot wederlievde, om Hem, met onfen ganfchen wandel, te verheerlyken ? De lievde van christus dringt ons, als die dit oordeelen , dat , indien één voor allen gejtorven is , zy dan allen gejtorven zyn ; en Hy is voor allen gejtorven , op dat de geenen , die leeven , niet meer zich zeiven zouden leeven, maer Hem, die voor hun gejtorven en opgewekt is , 1 Cor. V: 14, 15-
De verzoenende dood van den Verlosfer moet ons eenen haet en afkeer, van alle zonden , inboefemen. —*— door heeft de
xi. deel, Tt a



66o OVER DE ZEEDEHlEEli |
Heilige God allerkennelykst opeDbaer gemaekt, dat de bezolding der zonde de dood zy , Rom. VI: 23; dat de zonden zo affchuuwelyk zyn, dat zy niet anders konden verzoend worden , dan door den dood van Gods Zoon zeiven. Hoe grouwzaem moeten de zonden zyn , in haeren eigenen aert , en hoe rampzaelig , in haere gevolgen , daer Hy die het affchynfl is van Gods heerlykheid, en het uitgedrukte beeld van zyne zelvjtandigheid, zo veel heeft moeten lyden, om de reinigmaeking van onfe zonden, door zich zeiven , te weeg te brengen ? Hebr. I: 3. „ Als wy ons , op eene leevendige „wys, voordellen , wat onfe Zaeligmaeker.
voor ons gedaen heeft, en als wy ons , „om zo te fpreeken , eens plaetfen , aen „ den voet van zyn kruis , om Hem derven,, de , als eene offerande voor onfe zon jen , ,, te befchouwen ; ons hart , gevoelig ge9, raekt, zal van zelvs vooruitloopen , tot „ alles , wat zulk eenen goedertierenen en „ lievhebbenden Zaeligmaeker kan behaegen ; „ en, nademael Hy voor ons opgeófferd is, „ zal er geene offerande zyn , welke wy , „ uit lievde voor Hem, niet gereed zullen
weezen te doen" (ü).
Voeg er by , dat het groote oogmerk van den Verlosfer, in het te weeg brengen der verzoete O vernb.t 1. e. II Detl. p. 140.



DER OPENBAERING. VIII. BÓER. <55l
zöer-'ing, geweest zy, niet alleen om ons van de ftraffen der zonden te bevryden, maer ook om ons te heiligen , en daer door , tot de bcmelfche gelukzaeligheid, voor te bereiden.— Hy heeft zich voor ons overgegeeven , op dat Hy ons zoude verlosfen , van alle ongerechtigheid , en zich zeiven een eigen volk zoude reinigen, yverig in goede werken, Tit. IIi ï'ii chuistus heeft onfe zonden , in zyn lichaem, gedraegen , op het hout , op dat wy , de zonden afgejtorven zynde , der gerechtigheid leeven zouden , i Petr. II: 24. Hy is ons geworden wysheid van Gode, en r echtvaer digheid , en heiligmaeking i en verlosfing , 1 Cor. I: 30.
Uit kracht der verzoening van den gezeegenden Verlosfer, is God ons een lievderyk Vader geworden , die ons bemint , beveiligt, en verzorgt , als zyne beminde Kinderen. Hoe zeer is deeze gezeegende betrekking ge> fchikt , om ons, tot lievde en gehoorzaemheid, aen te fpooren. Indien gy, (zegt daerom petiujs) tot eenen Vader aenroept den geenen, die , zonder aenneeming det perfoons , oordeelt , naer een iegelyks werk , zo wandelt , in vrees , den tyd van uwe inwooning , 1 Petr. 1: 17.
De Verlosfer is verhoogd , tot een gebiedenden Opperheer van het garsch Geheeiaf. Als zodaeiïig is Hy , na dat Hy de reinigmaeking van onfe zonden , door zich zeiven , heeft te weeg gebracht , gezeeten aen de rechtihafii SI. DEEL. Tt 3



662 OVER VI 2EEDENLEE3
der Majefleit in de hoogde hemelen, Hebr. I: 3. God heeft alle dingen zynen voeten onderworpen , en heeft Hem der Gemeente gegeeven , tot een hoofd boven alle dingen, Eph I: i2. Hy is derhalven niet alleen onfe Leeraer en Verlosfer , maer ook onfe KoniDg. Zouden wy dan niet gedrongen worden , om zyne heilzaeme voorfchrivten, uit het beginfel van hartelyke dankbaerheid , blymoedig te gehoorzaemen ?
§. 1078.
Ia den Verlosfer daer te boven vinden wy een voorbeeld van nimmer befmette heiligheid, he* welk ons moet aenfpooren , om zyne voetftappen naer te volgen.
In de zeedenkunde der Heidenen, ontbrak deeze byzonderheid, welke van zo veel aenbelang is, in het geheel. De meest beroemde zeedenmeesters deeden niets minder, dan , met hun eigen voorbeeld , voor te gaen , en daer door anderen, tot naervolging, op te wekken (b). Maer onfe Goddelyke Meester heeft ons, in zyn ganfche gedrag, het welk volmaekt onzondig was , een voorbeeld nagelaeten , op dat wy zyne voetftappen zouden Vervolgen, 1 Petr. IJ: 21,
Zulk



DER OPENBAIRING. VIII. BOEK. 663
Zulk een volmaekt voorbeeld van deugd en heiligheid hadden wy roodig. „ Had de heer, door andere middelen, de men„ fchen kunnen verlosfen, dan door de ge„ hoorzaemheid , door het lyden en fterven „ zynes Zoons ; Hy had nochtans, om onfe „ zwakheid en zorgloosheid , een buitenge„ woon mensch moeten verwekken en ons „ voorttellen , die , door eene bovennatuur„ lyke kracht, een Godlyk leeven op deeze „ waereld geleidt, en, zonder zonden, zyne „ daegen doorgebracht had, om ons een onfeilbaer voorbeeld van heiligheid, die Hy „ van ons begeert, na te laeten" (O-
In den ganfchen wandel van onfen Godde« ïykén Verlosfer, vinden wy het volmaekfte voorbeeld van nimmer befmette heiligheid. Hy heeft geene zonde gedaen , en er is geen bedrog in zynen mond gevonden , 1 Petr. II: 22. Wy moeten ons daerom van de zonden reinigen , gelyk Hy rein is , 1 Joh. III: 3. Die zegt , dat hy in Hem blyvt, moet ook zelvs alzoo wandelen , gelyk Hy gewandelt heeft ,
1 Joh. II: 6. Dan laeten wy, in ette-
lyke by zonderheeden , wat naeder aentoonen , hoe het gedrag van den Heiland onberispelyk en volmaekt geweest zy.
Cc) mosheim 1. c. ii Detl. p. 399 , 400» xi. DEEL. T t 4



66\ OVER DE ZEEDENLEER
De lievde, tot God zynen Vader, was volkoomen. > Hy zocht, in alle zyne handelingen , niet zyne eigene eer, maer die van zynen Vader. Ik eer mynen Vader , zegt Hy daerom, en zoek myne eer niet , Joh. VIII: 49 , jo. Die van zich zeiven [preekt , zoekt zyne eigene eer; maer die de eer zoekt des gee~ pen, die hem gezonden heeft , die is waerachtig en geene ongerechtigheid is in hem, Joh. VII; 28. Op het einde van zyn leeven , kon Hy daerom betuigen, tot God zynen eeuwigen Vader ; »* heb V verheerlykt, op de aerde , ik hel> voleindigt het werk, het welk Gy my gegee* ven hebt, om te doen ; Joh. XVII: 4. Trouwens alles , hoe waerd en dierbaer ook by de menfchen , verloochende Hy gewillig , voor de zaek en de eer van zyn Vader.
De gehoorzaemheid van den Verlosfer was volmaekt, zo in het gene Hy doen, als in het gene Hy lyden moest. Hy kon verklaeren , myne fpys is , dat ik doe den wil des geenen , die my gezonden heeft, en zyn werk vol, brenge , Joh. IV: 34. Daerom zeide Hy, tot zyne volgelingen : indien gy myne gebooden bewaert , zo zult gy in myne lievde blyven, gely. ierwys ik de gebooden mynes Vaders bewaert heb , en blyv in zyne lieyde , Joh. XV: 10., Deeze gehoorzaemheid openbaerde Hy allerkennelykst, door het fmertelykst lyden , met
een.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 66$
een onnavolgbaer geduld , bereidwillig te ondergaen. Hy is gehoorzaem geworden , tot den dood , ja den dood des kruices , Phil. II: 8.
Ook ten opzichte der plichten , welke wy aen ons zeiven verfchuldigd zyn, vinden wy, in den Verlosfer , een volmaekt voorbeeld. — Hy befchaevde al vroeg zyne verftandige vermoogens. Hy waste op , en werdt gejterkt in
den geest; Hy nam toe , in wysheid en
in grootte , en in genaede by God en de menfchen, Luc lh 40, 52. Hy verzorgde
wel zyn lichaem, maer muntte uit in maetigheid. Zyne levenswys was wel zo geftreng niet , als die van joannes den Boetgezant; de zoon des menfchen is gekoomen , eetende en drinkende , Matth. XI: 19; maer hy zocht geenen tydelyken overvloed. Hy begeerde geen eigendom , en moest, uit de givten van anderen , leeven. De vosfen , (zeide Hy eens), hebben hooien , en de voogelen des hemels nesten, maer de zoon des menfchen heeft niets , waer op Hy het hoofd nederlegge, Matth. VIII: 50. Wy weeten de genaede van onfen Heer jesus christus, dat Hy , om onfen wil , zy arm geworden , daer Hy ryk was , op dat wy , door zyne armoede , zouden ryk worden , % Cor. VIII: 6. — Voor het overige , fchikte Hy zich , in zyne fpys en drank , als meede in zyne kleeding, naer dc gewoonte van het Jand , in' het welk Hy verkeerde , en be-
p, DEEL. Tt 5



666
OVER DE ZEEDENLEES
kreunde er zich niet over , of Hy, van zyné boosaertige vyanden, berispt wierd. Van menfcbelyke zwakheeden, en zondige
arivten , was Hy geheel vry. . Hovaerdy
en eerzucht kende Hy zo min, a!s onbefuisde oploopenheid. Leert van my, (kon Hy zeggen) dat ik zachtmoedig ben , en nederig van
harte , Matth. XI: 29. Van baetzucht
en eigenbelang , die vruchtbaere moeder van zo veele ondeugden, was by Hem, noch
fchyn noch fchaduw Hy had dezelvde
aendoeningen , als wy, maer zonder eenige zeedenlyke verkeerdheid. Hy is , in alle dL gen, gelyk als wy , verzocht geweest, doch zonder zonde, Hebr. IV: 15. Hy had een teerhartig medelyden , met ellendigen , en nimmer bleev er iemand hulpeloos , aen zyne voeten , liggen. Hy weende , over de aennaederende rampen van Jerufalem, Luc. XIX: 41. Hy was zeer verkleevd aen zyne vrienden , en gevoelig aengedaen , over den dood van lazarus , Joh. XI: 3, s. Hy ontftak, in toorn , over het hardnekkig ongeloov der Jooden , Mare. UI: 5. Joh. XI: 33, 38. Hy blaekte van yver , wanneer Hy zag , dat de Tempel verontreinigd wierd , Joh. II: 15-17. Men onderzoeke zyn ganfche gedrag, en men zal er geen eenige vinden , van die ongereegelde hartstochten , welke het menfchelyk gemoed zo fchroomelyk verbasteren.
De



DER OTENBAERING. VIII. BOEK. 66J
De Verlosfer was een fchitterend voorbeeld
van menfchenlievde. Hy leevde alleen ,
om goed te doen , en nimmer liet Hy eenen ellendigen , die tot Hem kwam , ongetroost heenen gaen. Hy is het land ioorgegaen , goed
doende , Hand. X: 38. Zyne zachtmoe-
digheid was onnavolgbaer , daer Hy , als Hy gefcholden werdt , niet weder Jchold , en , wanneer Hy leedt , niet dreigde, 1 Petr. II: 23. Aenmerkt Deezen, die zodaenig een tegenfpreeken van de zondaeren tegen Hem verdraegen heeft , Hebr. XII: 3.' Zyne menfchenlievde was volkoomen , ten aenzien van haere uitgeftrektheid. Hy maekte dezelve openbaer , aen alle menfchen , aen vyanden en vrienden, aen ondankbaeren en dankbaeren. Hy vergold t, aen zyne vyanden, goed voor kwaed,
en badt voor dezelve. Zelvs heeft Hy
zyn leeven gegeeven , voor zyne vyanden, om hen eeuwig te behouden, christus is, ter zyner tyd , voor de godloofen gejiorven % Rom. VI: 6.
Welk een volmaekt voorbeeld van nimmer befmette heiligheid heeft de Heiland , in die alles, gegeeven 1 „ Hoe moest Gods Zoon „ geleevt hebben , verönderfteld zynde , dat „ Hy in de waereld gekoomen zy , indien „ Hy niet gelyk jesus christus geleevt had? „ welk eene tael moest Hy gefprooken heb-.
XI. DEEL..



•■66"8 OVER DE ZEEDENLE2R
.„ben, dan die van jesus christus? „ welke deugden , moest Hy geöeffent heb„ ben , dan die van jesus christus? „ welk eene lievde haj Hy kunnen toonen , » dan die we!ke J; sus CHRisxus getoont „ heeft ? en wien anders heeft Hy moeten „ gelyk zyn, dan dien man, waer in gy „ geen mensen befpeuren kunt, maer deug„ den van eenen God , verborgen onder het „ dekfel van krank en broos vleesch" (d)?
In den perfoon derhalven , en in het ganfche gedrag, van onfen hemelfchen Zeedenmeester , vinden wy ais het waere eene leevende Wet , en een uitmuntend voorbeeld , om er ons gedrag naer in te richten. Wy leeren onfe verplichting, van Hem , niet alleen door naer zyne lesfen te hooren , maer ook door te zien , op zynen heiligen wandel. Daer nu de voorbeelden altyd meerder kracht hebben , dan keringen , moet ons het volmaekte voorbeeld van den Verlosfer krachtdaedig dringen , om zo te wandelen, als Hv .gewandelt Jueft, i Joh. II; 6.
CO «BAni« * Mtó tm den ChrUtelyken (MUtafc 11 Deel, p. jfii}.
s.



DER OFENHAERING. VIII. BOEiC. d?>
De overdenking van het laetfte oordeel is recht gefchikt , om ons , tot eenen heiligen wandel , aen te fpooren.
Onfe gezeegende Zaeligmaeker is, van God, verordineerd, tot eenen Rechter van leevenden en dooden, Hand. X: 42. Wy allen moeten daerom geöpenbaerd worden , voor den Rechterjtoel van christus, op dat een iegelyk wechdraege het gene door het lichaem gefchied , na dat hy gedaen heeft , het zy goed , ' het zy kwaed , 2 Cor. V: 10. In dien dag, zal het gedrag der Christenen bcöordeeld worden, naer de voorfchrivten van hec Euangelie, ook de verborgene dingen der menfchen, Rom. II: kj. Het zal Ty ras en Sidon verdraeglyker zyn , in den dag des oordeels, dan zulken , die onder het Euangelie geleevt, en zich daer tegen verhardt hebben , Matth. XI: 22.
De overdenking van dit algemeen gericht', moet ons derhalven aenfpooren, om, in alles, zorgvuldig acht te geeven , op onfen ganfchen wandel, ook op de uitgangen van onfe
harten. Er zal , voor den Goddelyken
Richter , niets verborgen zyn. Elk zal
reekenfehap geeven , niet alleen van zyne uitwendige daeden , maer ook van de heime-
. XI. DEEL.



©7Q OVER DE ZEEDENLEER
lyke dryvveeren en bedoelingen zyner bedry* ven; van overtreedingen, welke hy voor zich zei ven, en voor zyn eigen hart, ontveinst heeft; van al het goede, het welk hy nagelaeten heeft; van al het kwaed, waer toe hy anderen verleidt of aenleiding gegeeven heeft. Dan zal het masker der geveinsd¬
heid , van het aengezicht der huichelaeren ,
worden afgeligt Er zullen geene ydele
verfchooningen te pasfe koomen, en geene uitzonderingen worden aengenoomen.
Hoe zeer dan moest elk zich beyveren, om bereid te zyn , tegen dat de heer koomen zal, om reekening , met hem , te houden.
§. 1080.
De hoop, op de heerlykheii van het volgend lee* ven , is eene meest vermocgende drangreden tot Godzaeligheid.
In het volgend leeven, zullen de geloovigen, met hunnen Hemelfchen Vader, gemeenzaem verkeeren ; derhalven moeten zy daer naer ftaen , om Hem, in heiligheid , gelykformig te worden , daer de Heilige God, met de onreinen , geene gemeenfchap hebben kan. Een iegelyk , (zegt daerom Apostel Joannes; die deeze hoop op Hen heeft, reinigt zish zeiven, gelyk Hy rein is, 1 Joh. 111: 3.
Daer



DER OPENBAERING. VUL BOES. 671
. Daer te booven zullen er onderfcheidene traopen zyn, in de toekoomende heerlykheid CO- Naer de meerdere voordenngen , welke wy hier gemaekt hebben , in de kennis van God en den Verlosfer, in heiligheid en Godsvrucht, zal ook de maet van onfe gelukzaeligheid , in de toekoomende waereld , grooter zyn. Welk eene krachtige drangreden, om ons zelve te reinigen, van alle befmetting des vleefches en des geestes, en de heiligmaeking te voleinden in Gods vrees ? 2 Cor. VII: 1 ; om op te was/en, in de genaede en kennis van onfen Heer en Zaeligmaeker jesus christus, 2 Petr. III: 18? om Jlandvastig , onbeweeglyk , altyd overvloedig te zyn , in het werk des heeren , als die weeten , dat onfe arbeid niet ydel zy in den heer , 1 Cor. XV: 58 ? want zo wat de menscli zaeit, dat zal hy ook maeijen , Gal. VI: 7.
Voeg er by , dat de verwachting van eene eeuwigduurende gelukzaeligheid recht gefchikt zy , om ons op te beuren en te vertroosten ,
in alle verdrukkingen. Al het verlies ,
het welk wy lyden , in deeze waereld , en alle onheilen , welke ons bejeegenen , worden , by uitneemenheid , verzacht, door het vleiend vooruitzicht der aennaederende gelukzaligheid. Wy houden het toch daer
(<) VIII Deel. p, 728. XI. DEEL.



672 OVER DE ZEEDENLEER
voor , dat het lyden van deezen tegenwoordigen tyd niet te waerdeeren zy , tegen de heerlykheid, welke aen ons zal gtbfenbaerd worden, Rom VIII: 18.
§. 108 r.
Er is nog overig, dat wy een paer fchynbatre tegenwerpingen beantwoorden.
Wat kracht zullen de gemelde drangredenea hebben, (zegt het OD£e]oov_j om eene zee_
denleer te btöeffenen , welke overdreeven , en onnoodige dingen vordert ? Ook is de zeedenleer van het Christendom onuitvoerbaer ; zy eischt eenen al te hoogen trap van naeuwgezetheid , welke , voor de menfchelyke natuur , onmoogelyk is om bereikt te worden.
Deeze tegenwerpingen hebben wy , reeds by eene voorige gelegenheid, opgelost (f). —. Thans zullen wy er nog het een en ander byvoegen.
§. ioSi.
Men doet der zeedenleer van het Christendom onrecht, wanneer men de zelve , van eene overgedreevene geftrengheid, befchuldigt.
Het gene men , tot deeze overgedreevene geftrengheid, brengt, is ontleend, uit zulke
plaets
CO Voordeden van den Goisi. U Deel. 2 Sl. p. 28G-295—



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. £73
plaetfen der Heilige Schrivten ; by voorbeeld Matth. V: 39-41- VI: 19- VUL 22. XIX: 21; moet of, in eenen oneigenlyken zin, verklaerd; of, met de noodige bepaeling, welke de natuur der zaeken zelve leert, opgevat ; of , uit de toenmaelige tydsömftandigheeden , afgeleid; of, als een proevgebod, befchouwd worden (g>
jesus was de beste menfchen vriend. Hy heeft geene geöorloovde vermaeken en genoegens van dit leeven afgekeurt; Hy heeft dezelve alleen verfynt, en zodaenig bepaelt , dat zy , aen het waere oogmerk , ons weezenlyk geluk , beantwoorden. —■ Vindt men ergens eene zeedenleer voorgeftelt, welke te hard en te geftreng is , men wyte het niet aen den lievderyken Verlosfer , maer aen naergeestige menfchen, die de betrachting van het Christendom affchilderen, als eenen fteeds duurenden ftaet van droevheid , en eene ganfchelyke onthouding van alle vergenoegen; of aen bygeloovige huichelaers , die , met de Pharizeeuwen, anderen lasten opleggen, welke zy zelve niet willen aenroeren.
De Verlosfer „ legt den menfchen geene „ ftrengere plichten op , dan het recht der
„ natuur hun oplegt. Hy geevt hun wel
„ machtigere beweeggronden tot haere ver-
(g) L. C. p. 289-29». XI. DEEL. V>



€76 OVER DE ZEEDENLESR
alles , wat groot en moeilyk is , en zou men er daerom van afzien ? Moeilykheeden te boven te koomen , is niet alleen roemwaerdig, maer daer in beftaet zelvs de deugd ; en er is geene luisttrryker overwinning , dan die, welke iemand behaelt , op zyn eigen hart en
verkeerde neigingen. Voeg er by , dat
het pad der deugd, het welk , in het begin, ongemeen moeilyk te bewandelen is , geduurig effener , gemakkelyker , en aengeraemei worde , naermaete men er meer op voordert.
Eindelyk ontbreekt het der Christelyke zeeden leer geenszins, aen hulpmiddelen , door weker reent gebruik wy , onder den Goddelyken zeegen , aenmerkelyke voorderingen maeken kunnen, in deugd en Godzaeligheid. — Deeze is eene van deszelvs uitmuntende voor» treffelykheeden. Ook in dit opzicht vooral , is de natuurlykë zeeden leer zeer gebrekkig. De Wysgetren der Heidenen hebben niets weeten uit te vinden , het welk toereikende weezen zoude, om de kracht der verdorvenheid , en de daer uit voortvloeiende beletfelen, in het betrachten der waere deugd, wech te neemen en te overwinnen. — Zelvs wyst ons het Euangelie eenen genoegzaemen , en alles overwinnenden , byftand aen, om alle hinderpaelen uit den weg te ruimen , en deszelvs heilzaeme voorfchrivten blymoedig te gehoorzaemen.
TWEE-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 677
TWEE-EN-TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
over de veelvermoogende hulp* middelen dek. christelyke zeeden leer.
§. IO84.
Eene volkoomene zeedenleer moet ons niet alleen een duidelyk bericht geeven van onfe verplichting, en, op haere beoefening, met krachtige beweegredenen , aendringen , maer ook. de gepaste hulpmiddelen aenwyfen, om alle hindernisfen te booven te koomen. Nu overtreft de zeedenleer van het Euangelie , die der Natuur , ook in dit opzicht, onvergelykelyk.
Eene zeedenleer , welke de gemelde hulpmiddelen, zo hoogst noodzaekelyk, om de verkeerde neigingen van onfe harten te beteugelen en te overweldigen , niet aenwyst , is zeekerlyk zeer gebrekkig en onvolkoomen.
Maer zodaenig is die der Natuur. ■ De
beste der Heidenfche Wysgeeren wisten , ten aenzien van dit wichtig ftuk, niets zaekelyks te zeggen (*). Zelvs behooren die on-
(■*) Voortelen van den Godsd. ii Deel. a Si. p. ics-107. xi. deel. ' V V 3



678 OVER DE ZEEDENLEER
voldoende Hulpmiddelen , welke men, aen de Natuurlyke zeedenleer , toefchryvt, niet eens tot haer eigendom ; wanneer wy, van de Goddelyke Openbaering, nooit gehoort hadden , zouden wy er ook niet aen gedacht hebben (/).
Laeten wy eerst de voornaemfte hulpmiddelen der Christelyke zeedenleer opgeeven , om dan te fpreeken , van den alles vervioogenden by stand, die ons , in het Euangelie , be^ loovd wordt.
§. 1085.
I. De voornaemfte hulpmiddelen, welke de Christelyke zeedenleer aen de hand geevt t zou men , op onderfcheidene wyfen, tot ette* lyke hoofdzoorten , brengen kunnen. Dan wy verkiefen dezelve, elk afzonderlyk, voor ts draegen.
Een Christen , die zich beyvert, om zyne verkeerde neigingen te overwinnen , en fteeds toe te neemen, in de beöeffening van die beminnelyke deugden , welke het Euangelie voorfchryvt , zal , onder den Goddelyken zeegen, ongemeen veel dienst hebben, van het by de hand neemen der volgende hulp-
middelen, hy achtervolge en beöef-
ft,
U) II Deel, p. 411 ^ 4Ia,



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 679
fene het eerfte onderwys; hy woone
den openbaeren Godsdienst , en het gehoor
van Gods Woord , gezettelyk by ; hy
maeke een naerftig gebruik, van de Sacramenten ; hy zondere gezette tyden af,
tot het leezen van Gods woord, en hy
voege er ftichtelyke boeken by ; hy ge-
wenne zich, aen het zelvsönderzoek, en het acht geeven op zyne gedraegingen ; byzonder waeke hy , over zyne gedachten en neigingen ; hy waepene zich, tegen de lievde
tot de waereld , en tegen de flaeverny der
zinnen ; hy beflommere zich niet , met
te veel beezigheeden ; hy wachte zich ,
immers zo veel moogelyk , van , en waepene
zich tegen , alle \ erzoekingen ; hy hcr-
innere zich geduurig Gods Volmaektheeden ,
en het voorbeeld van den Verlosfer; hy
gedenke veel, aen den dood , aen het laetfte oorueel , en de heerlykheid van het volgend
leeven ; hy wachte zich , van kwaed
gezelfchap , en verxeere veel , met Godvrucruige lieden; — hy zoeke, in zyn geloov , gtfterkt te worden ; ■ en voege ,
by dit alles, een aenhoudend en vertrouwelyk bidden.
«. DEEL. VV 4



OgO OVER DE ZEEDENLEER
§. io8ö\
Niels is er nuttiger en noodzaekelyker, dan dat een Christen het eerfte onderwys achtervolge en beöeffene.
Het is een uitneemend voorrecht, dat iemand , in zyne jeugd, onderweezen zy, ïq de uitneemendfte, en nuttigfte, van alle weeten fchappen , ik meen den Godsdienst. De Apostel achtte timotheus daer in gelukkig, dat hy, van kinds af, onderweezen was, in de Schrivten , welke hem wys konden maeken , tot zaeligheid , door het geloov in jesus chris« tüs , 2 Tim. III: 15. Maer het is ongelukkig , dat veele Christenen zich, met dat eerfte onderwys vergenoegen , en het onderzoek van den Godsdienst , voor eene afgedaene zaek, houden , zo drae zy belydenis van hun geloov , hoe gebrekkig het ook weezen mogt, gedaen hebben ; daer het onderwys , in de eerfte beginfelen , flechts een grondflag is, op welken men behoorde voortte bouwen. Men mag , op zulken de woorden van paulus toepasfen : daer gy Leeraers behoorde te zyn , van weegens den tyd , hebt gy wederom van nooden , dat men u leere, welke de eerfte beginfelen zyn der woorden Gods; en gy zyt geworden, ah die melk van nooden hebben,



DER- OPENBAERING. VIII. BOEK. .C8Ï
Itn, en niet vaste fpys, Hebr. V: 12.
Het woord Gods woone rykelyk in u , in alk wysheid, fchryvt die zelvde Apostel , Col. III: 16; en petrus vermaent ons, om op te 'wasfs'n , in de genaede en in de kennis van onfen Heer en Zaeligmaeker jesus chrütls, a Petr. III: 18.
Elk is verplicht zyne kundkheeden , zo veel moogelyk is , uit te breiden ; boe veel te meer dan , in eene zaek , by wd e hl het hoogfte belang heeft? Voeg er by Ott de beste lesfen vergeeten worden , ,én ; z >ider geduurige otffening in den Godsdienst , zal men niet alleen niet voorderen , in de gewichtigfte kundigheeden , maer zelvs zullen de denkbeelden , welke men , in zyne jeugd , verkreegen heeft, zeer fpoedig worden uit* gewischt.
De plichten, welke het Euangelie vordert 5 hebben hunnen grond in de leerftxuken, weke men gelooven moet; vooial die, welke de Verzoening betreffen. Het Euangelie is eene kennis der waerheid , welke, naer de godzaeligheid , is. Tit. Is 1. Een der beste miudekn derhalven , om , in het beöeffenen der godzaeligheid , ft-eeds te voorderen , is net toeneemen , in de kennis der waerheid.
Het is waer, de beste en vroomfte Christenen zyn niet altoos, onder de zulken , die
xi. deel. Vv 5



682 OVER DE ZEEDENLEER.
uitmunten , in Godsdienftige kundigheeden. Onder deeze zyn er , welker kennis alleen befpiegelende is, zonder dat zy den behoorlyken invloed hebbe , op hunne harten en gedraegingen. Maer zo veel is ook zeeker,
aen den anderen kant, dat de rechte beöeffening der Euangelifche Godzaeligheid , zonder genoegzaeme kennis van de geloovswaerheeden , welke de grondllaegen der zeedenplichten uitmaeken , niet beftaen kan. Zonder eene wel geöeffende kennis, zou men , met die van Athenen, een onbekenden God dienen, en met saulcs , voor zyne bekeering, de Gemeente des Heeren vervolgen kunnen. Zelvs hy , die God dient, en Hem niet kent, wat en hoedaenig Hy zy, vereert God zeiven niet, maer eenen afgod, welken hy zich maekt, in zyne verbeelding (w).
Het geloov , aen de Verborgenheeden van het Euangelie, is , by de beöerfening der waere heiligheid , van eene volftrekte nood, zaekelykheid ; „ niet om dat het weeten van „ dezelve zulk eene voornaeme zaek zy , ,, maer om dat , zonder het geloov, aen de. „ zelve, geen redeiyk vertrouwen op God, „ en dus ook geene lievde tot Hem, en ge„ voJgelyk geene waere Heiligheid , kaa
„ plaets
" t*0 VAN DER MA8CK LtB. Acad. Le3. 12. p. 171.



jj-jjr, openbaering. VIII. boek. 683
„ plaets hebben" f». Nu fpreekt het vaa zelvs, dat dit geloov, zonder eene welge* oeffende kennis , niet beftaen kunne.
§. 1087.
Het gezettelyk bywoonen van den openbaeren Godsdienst , en het hoor en , van Gods Woord , is een der voornaemfte middelen , om, in de Godzaeligheid, toe te neemen.
Het hooren van Gods woord , in de Godsdienitige vergaederingeu der Christenen , is het gewoone middel, door het welk de heilige GfcEST het Geloov werkt, in de harten van zondaeren (0). Maer dat zelvde middel is ook verördend, om het Geloov der Christenen te verfterken. Daer door wordt hunne kennis vermeerdert , hunne toejtemmiug meer overtuigend, en hun vertrouwen , door het omhelfen der belovte van het Euangelie,
meer gegrond en vaster. Niet minder is
de prediking van het Euangelie gefchikt, om eenen gezeegenden invloed te hebben , op de verbeetering van onfen wandel. Daer door worden ons de plichten, welke wy te be-.
(„) g. bonnet tmr'r. tot het I Duls. II Stuk van J. ie land. Nuttigheid en noodzaekelyhheid van de Christelyke Opènbaerirg. p. fty.
Qo) V1U Deel. p. 567. si. deel.



6$l OVER DE ZEEDENLEER
trachten hebben, geduurig herinnerd ; daer door wordt ons de affchuuwelykheid der ondeugd , en het beminneiyke der Godsvrucht, fteeds afgefchilderd ; daer door krygt ons gemoed ais het waere eene hebbelykheid, om ons, in voorkoomende gevaiien toe te roepen : dit hebt gy te doen , dit hebt gy na te laeten.
De zulken* die de gewoonte hebben, zich, aen den openbaeren Godsdienst, te onttrekken , worden , in hunne onverfchilligheid , omtrent dit gewichtig ftuk, meer en° meer geityvd , en verliefen ten laetften alle goede aendoeningen. Laeten wy , (fchryvt daerom paulus) onfe onderlinge byeenkoomfte niet nalaeten , gelyk zommigen de gewoonte hebben
Hebr. X: 25. Het bywoonen van den
openbaeren Godsdienst heeft ook deeze nut. tig-ieiJ , dat de goede aendoeningen , in het hart, onderhouden en vermeerderd worden ; en, over het algemeen , wordt het hart meer geraekt , door een leevendig voorftel van Gods woord , dan door het afzonderlyk leefen van het zelve. Voeg er by , dat het voorbeeld van anderen , die met ons te zaemen koomen , om Gods woord te hooren , grootelyks diene , tot opwekking der Godzaeligheid.
Het is waer, niet alle worden , on Jer den openbaren GodsiieLst , door de preediking
van



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 68$
van het Euangelie , verbeeterd. Maer de reden daer van ligt , in de natuurlyke hard.g. heid van onfe harten. De vooröordeelen , welke het verftand beneevelen , de hooggevoelenheid van ons zelve, de aerdsgezindheid en de gehechtheid, aen de zinnelyke dingen , maeken , dat een zondaer geenen behoorlyken acht flae, op de preediking van hen
Euangelie. De Heiland zelvs brengt de
oorzaeken , dat de preediking van het Euangelie , by veelen , geene vrucht doe , tot de volgende hoofdzoorten : de zorgloosheid , de gehechtheid aen de dingen van den tyd , de zorgvuldigheeden der waereld , en de verleiding des rykdoms , Matth. XIII. 00-
Het voorftel van het Euangelie is van zo veel belang , onfe verplichting wordt zo duidelyk aengeweezen , en de drangredenen zyn zo overtuigend , zo beweeglyk , zo uitlokkend , dat alle menfchen , wanneer zy reedelyk handelden , moesten bewoogen worden, om hun gedrag daer naer in te richten.
Het is , met de prediking van het Euangelie, even eens geleegen, als met een geneesmiddel, het welk geene goede uitwerkiDg hebben kan , wanneer men het kwalyk gebruikt. Nu hooren veelen de preediking van het Euangelie niet op dc rechte wys. Zy
(p3 VIII Dtel, p. 568' £1. DEEL.



CZG OVER DE ZEEDENLEER
zyn onaendachtig, onverfchillig , onëabie* dig; dit maekt, dat zy hoorende niet verftaen , Gods woord niet op zich zeiven toepasfen , er niet meede Werken, en er geen nut uit trekken.
Voor het overige , is de preediking van het Euangelie van een onvergelykelyk nut , zelvs voor zulken , welker harten daer door niet verbeeterd worden. Zy maekt, dat de godloosheid niet uitfpatte, en dat veelen, ten minften in hunne uitwendiöe handelingen , befchaevd worden; dat, in den eenen, de drivten , gemaetigd worden , in den anderen , het Geweeten ontwaeke; en dat er, over het algemeen , eene verlichting, in zaeken
van geloov en zeeden , verfpreid worde.
Een onbekeerd zondaer, die de Godsdienftige vergaederingen niet verlaet, betoont , dat hy nog niet geheel onverichiliig zy, over de gefteldheid van zyn hart, en zyne eeuwige belangen; hy ftelt zich nog in dien weg, in welken God gewoon is, zondaeren , tot het Geloov en de Bekeering, te beweegen ,en zyne tegenwoordigheid , onder de preediking van het Euangelie , kan nog , vroeg of laet , een middel in Gods hand zyn, om hem , op den rechten weg , te brengen.



J3M CPENBAERING. VÏÏI. BOEK. 6" 8?
§. 108S.
Een Christen maeke ook een naerjtig gebruik van de sacramenten, als een hulpmiddel ter levoordering van zyne heiligmaeking.
„ Door het gebruiken der Sacramenten , „ verklaeren wy openlyk en plechtig , niet
alleen dat wy belang frelleri, in de verzoe„ ning van den Middelaer , maer ook dat wy „ ons, op Gods belovten , veriaeten , en , „ in die verzoening, geloovig berusten , als „ meede dat wy den Drieëenigen God op-
rechtelyk dienen zullen" Welke heil-
zaeme hulpmiddelen zyn derhalven de Sacramenten , om ons Geloov te verfterken , en Godzaelige gevoelens , in onfe harten, te verwekken ?
Het gedenken aen onfen Doop, byzonder wanneer wy, by de bediening van dat Sacrament, tegenwoordig zyn, herinnert ons, dat wy reeds, in onfe tederfte jeugd, aen den dienst van den Drieëenigen God , zyn opgedraegen ; dat wy , van natuure , onrein zyn ; dat wy de reinig'maeking, door christus bloed en Geest , geduurig noodig hebben.
Het Avondmael is ongemeen gefchikt, om
(?) VIII Des'., p. 744. xf. DEEL.



6*88 OVER DE ZEEDENLEER
Godsdienftige gevoelens, in onfe harten, te verwekken, te vernieuwen, en te verfter-
ken. Het herinnert ons de onnadenke-
Ivke lievde van den Verlosfer , en verzeekert ons , van zyne onveranc'erlyke trouw. Hoe zeer is het derhalven gepast, om onfe weder, lievde uit te lokken , ons geloov te verfterken , en onfe heiligmaeking te bevoorderen? By elk eer.e Avondmaelvieriog, verbinden wy ons , by vernieuwing , openlyk en plechtig , aen den dienst van den Verlosfer ; eene verbindtenis , welke, wanneer zy oprecht gefchicdt , niet kan nalaeten , eenen gezeegenden invloed te hebben , op de verbeetering van onfen wandel , en ons af te trekken , van de waereld , en de zondige vermaeken.
Ook dringt het Avondmael ons krachtdae. dig , om onfe mede Christenen vuurig liev te hebben, uit een rein hart: want, daer wy allen van het zelvde brood eeten, erkennen wy , dat wy allen te zaemen , welk een onderfcheid er ook, in onfe uitwendige omftandigheeden , weezen mooge, leeden zyn van dat zelvde geestelyk lichaem, van het welk Christus het hoofd is.
Daer te boven bevoordert het Avondmael onfe vertroosting, en den vreede van ons gemoed. Wat is er troostryker, dan te gedenken , aen de lievde van God en den Verlosfer , welke aile kennis te boven gaet ? en
ver;



DEK OPENBAERINÖ.' VIII. BOEK. c'S?
verzeekerd te worden, van de dierbaere beJovten des Euangeliums? Wat is er meer gefchikt , om de bitterheeden der tegenfpoeden te verzoeten , in de verzeekering , dat alle dingen den geenen , die God lievhebben, medewerken ten goede?
Hoe onverantwoordelyk is dan veeier nalaetigheid , in dit zeer voornaem gedeelte van den Euangelifchen Godsdienst ? Voorwaer „ het gebruik van het Heilig Avondmael te
verzuimen, is zyne zaeligheid en zyn geluk s, te verwaerloofen; zich de zeegeningen des „ hemels onwaerdig te achten ; zich vrywil,, lig , vaQ zynen troost , en de bekwaemfte „ middelen , te berooven , om zyn geloov , „ hoop, en lievde, te verfterken" (r>
§. 1089.
Een Christen zondere gezette tyden af, tot het leefen van Gods Woord , en voege er Jtichtelyke boeken by.
Offchoon het hart, over het algemeen , meer geraekt worde, door een leevendig voorftel van Gods woord , dan door het afzonderlyk leezen van het zelve Qs) ; is evenwel
(r) piCTEi 1. c. I Deel. p. 247, 2}8. Qs) Hoven §. IOÏ4.
XI. DEEL. XS



ÖpO OVER DE ZEEDENLEER
bet leefen der Heilige Schrivten van onge* meene nuttigheid. Een Christen daerom , die zich bey vert, om toe te neemen, in Geloov en Godzaeligheid, zal, tot deeze gewichtige beezigheid , gezette tyden afzonderen.
De Heilige Schrivten behelfen den volmaekften regel van onfen ganfchen wandel , en gevolgelyk is het leefen van dezelve een allergefchikst middel, om ons de plichten te herinneren , welke wy te betrachten hebben ; niet flechts als nuttige lesfen", maer als uit-, drukkelyke beveelen van den opperften Wetgeever. Alle de Schrivt is van God ingegeeven en nuttig, — tot verbeetering van hart en wandel; tot onderwyzing, welke in de rechtvaerdigheid is , voor zo verre men daer door onderweezen wordt, in alles, wat tot de Godzaeligheid behoort, 2 Tim. III: 16. De Dichter , in den XIXrien en CXIX'-" Pfalmen , pryst de Goddelyke Openbaersng , zo verre zy , in zynen tyd , gegeeven was, zeer nadrukkelyk aen , als een allerduidelykst onderricht , omtrent onfe gedraegingen. Maer het Goddelyk onderwys , met het welk de Christenen bevoorrecht zyn , is nog ongelyk volleediger; daer de leer der zeeden naderhand , byzonder door den gezeegenden Verlosfer en zyne Apostelen , in de byzonderheeden, veel duidelyker en meer uitgewikkeld, is voorgedraegen.
Ook



BER OPENEAERIKG. VIÏI. EOEK. <$$t
Ook ontmoeten wy , in de Heilige Schrivten , belovten en bedreigingen , welke ons, tot zo veele drangredenen , dienen moeten , om ons , van de ondeugden , te rug te houden , en , tot de beöefFening van Godzaeligheid , aen te fpooren. Hier by koomt
een aen tal van heilige menfchen , die , in de Heilige Schrivten , van weegens hunnen godzaeligen wandel , geroemd worden ; deeze moeten ons uitlokken , om hunne voetftappen naer te volgen , aenfchouwende de uitkoomst van hunne wandeling , Hebr. XIII: 7. Daerom dan ook, (zegt paulus) alzoo wy zo groot eene wolk van getuigen rondom om hebben liggende , laeten wy afleggen , allen last, en de zonde , welke ons ligtelyk omringt ; en laeten wy , met lydzaemheid , loopen de loopbaen, die ons is voor gefield , Hebr. XII: 1.
Over de rechte wys, op welke men, tot zyn meeste nut, de Heilige Schrivten leefen moet, hebben wy reeds , by eene andere gelegenheid , gehandelt (0 ; en elk , die, van dit hulpmiddel, gebruik maekt , zal ondervinden , dat daer door goede aendoening'en , in het gemoed , opgewekt en bevestigd
Worden. Langs deezen weg , beproevt
men , welke Gods goede, en welbeaaegende , en volmaekte wil zy, Rom. XII: 2; zo doende
(i) IX Deel. p. 2IG-4ÖX.
XI. BEBL. Xl %



Opa OVER DE ZEEDENTÊER
zal men inzien, in de volmaekt e wet, welke der vryheid is , en daer by blyven , Jac. I: 24.
Neevens de Heilige Schrivten , leefe ■ men ook ftichtelyke boeken. —— Al wat, tot verbeetering van het gemoed , en tot heiliging van den wandel, dienftig is, kan , met nut en ftichting, geleeien worden. Men draege daerom zorg , om eene goede keus te
doen. Eenvouwigen vooral wachten
zich , voor zulke fchiivten , door welke men ligtelyk, tot dwaelingen, kan verleid worden , om niet, als de vloed , bewoogen en omgevoerd te worden , met alle wind der leere, door de bedriegery der menfchen , door . arglistig, heid, om ligtelyk , tot dwaelingen , te brengen; maer de waerheid betrachtende in de lievde, alleszins op te wasfn , in Hem , die het hoofd is, naemenlyk christus, Eph. IV: 14, ij.
Men moet, voor het overige, den voorrang geeven, aen zulke gefchrivten, in welke de grondwaerheeden, zo van de Geloovs als van de zeedenleer, welke, in alle betrekkingen, in welke men gefteld is, te pasfe koomen , uit de Heilige Schrivten, duidelyk, oordeelkundig, en in eene wtlgereegelde orde, op eene overtuigende wys, voorgedraegen worden; op dat het verltand verlicht en het hart verbeeterd wor-
de. Men kiefe zulke ftichtelyke boeken ,
welke, op eene mannelyke en Euangelifche
Gods-



DÏR OFENBAÏRING. VIII. BOEK. 693
Godsvrucht, aendringen , en in welke ook verftandige en meer geöefTende Christenen voedfel vinden kunnen, voor hunnen geest, tot leering , tot opwekking , of tot vertroosting.
Eindelyk moet alles getoetst worden , *aen Gods Woord , en men moet, aen de Heilige Schrivten , als de bron , uit welke al wat ftichtelyk is gefchept wordt, altoos den voorrang geeven. Het leefen van ftichtelyke boeken zy daerom Hechts een bykoomend hulpmiddel, om, uit Gods Woord , des te meerder nut te trekken.
Vooral kan het leefen van Gods Woord , en van ftichtelyke boeken , aen jonge lieden nooit genoeg worden aengepreefen. Zy , die dit verzuimen , maeken , dat de indruk der goede denkbeelden en aendoeningen , vooral wanneer zy , in de dingen en vermaeken der waereld , worden ingewikkeld , zeer fpoedig
alle derzelver kracht verliefen. Geevt
men zich daer en tegen over , aen het leefen van gefchrivten , welke het gemoed, met ydele gedachten, vervullen, dan zullen alle beginfelen van Godsvrucht ongevoelig worden uitgeroeid. Niets is er gevaerlyker, voor jonge lieden, op eenen tyd, wanneer men de behoedmiddelen het meest noodig heeft, wan. neer de drivten het meest woeden , wanneer de verzoeking , by gebrek van ondervinding ,
JU. DEEL. XX 3



6p4 OVER DE ZEEDENLEER
het fterkfte is. Dan luistert men gaerne, naer inboezemingen , welke wat meerder vryheid laeten , en , met de heerfchende neigingen , meer overëenftemmen. Zo doende wordt het verftand begocheld; de neiging tot het kwaed gevoed , de verbeelding verhit, en de Godsdienst verliest alle zyne kracht.
f. loco.
Een Christen gewenne zich, aen het zelvsonderzoek, en het acht geeven, op zyne gedraegingen; byzonder waeke hy over zyne gedachten en neigingen.
Een herhaeld zelvsönderzoek is meede een der beste middelen , om de Godsvrucht
aen te kweeken en te doen toeneemen. — ,
Een Christen zal daerom zeekere tyden afzonderen , om , in ftilte, zyne gedachten bedaerdelyk te laeten gaen , over zynen ganfchen levensloop , om te weeten , wat goed en kwaed by gedaen ; hoe hy, aen zyne roeping , als mensen en Christen , en aen de byzondere verplichtingen van zynen ftand, in de waereld , beantwoordt hebbe.
Voor eenen Christen, die er gelegenheid toe heeft , zou het allernuttigst weezen , pm ,v telken avond, zyn gedrag van dien dag BS te denken a ten einde Gode de eer te gee-
veja



DER OPENEAERING. VUL BOEK. 695
ven van het goede , het welk hy mogt verricht hebben , en verzoening te zoeken , over al het gebrekkige en verkeerde; als meede om, eiken dag , de reekening op te maeken, en te weeten , of en in hoe verre men , op den weg der Godzaeligheid , gevoorderd zy.
Maer koomt het niet geleegen , dit zelvscnderzoek daegelyks te doen, men zondere daer toe evenwel gezette tyden af. Wanneer men dit verzuimt , zal het , by een algemeen befluit, om zyn gedrag , te verbeeteren, blyven , en de zaek zelve zal meeren-
deels verönachtzaemd worden. ■ Ook is
het noodig, dat men, tot dit zelvsönderzoek, eenen vasten tyd bepaele, en zich daer aen verbinde. Zonder'dit zal men wel eenen geleegenen tyd fcbynen te zoeken , maer men zal denzeiven, dan onder dit, dan onder een ander voorwendfel , nimmer vinden.
Ik voorönderflel, dat een rechtgeaert Christen elk eene gelegenheid, welke er zich, in zyne Gemeente , voordoet, om het Avondmael te gebruiken, gezettelyk waerneemen zal. Beletten hem zyne beezigheeden , en beflommeringen van zyn beroep of huisgezin, meerdere tyden, tot het zo hoogst noodiaekelyk zelvsönderzoek, af te zonderen, hy bepaele er eiken dag van Voorbereiding tot het Nachtmael , toe. Langs deezen weg, zullen wy ons zeeden-
XI. DEEE. XX 4



<5ptf OVER DE ZEEDENLEER
Jyk karakter best leeren kennen , en ontdekken, aen welke ondeugden wy het meest zyn overgegeeven , en welke plichten wy geheel of ten deele verzuimen , als meede aengefpoord worden, om de eerfte te vermyden , en de andere te betrachten. Langs deezen weg , zullen wy ons zelve leeren kennen , en van hoe veel gewicht de zelvskennis zy, in de zeedenleer , hebben wy reeds aengeweezen O). Ik heb myne weegen bedacht, en heb myne voeten gekeert, tot uwe getuigenis, fen , Pf. CXIX: 59. Indien wy ons zelve oordeelden , zo zouden wy niet geóórdeeld worden , 1 Cor. XI: 31.
Dit zelvsönderzoek moet oprechtelyk , en met alle moogelyke onpartydigheid , gefchie.
den- De eigenlievde vleit ons, en de
drivten doen ons de dingen anders voorkoomcn , dan zy in de daed zyn. Hier van daen is het, dat men meenigmaelen in zich zeiven niet eens opmerke , het welk men , in anderen , laeken zoude, en dat men zyne mis.flaegen doorgaends verkleine en verfchoone,
zo veel men kan Tegen deeze begoche-
hng, moet een Christen wel op zyne hoede weezen ; en hy zal het best, over zyne daeden , oordeelen , wanneer hy zich voorftelt s dat zy , door anderen, bedreeven waereo!
Hy
(,u) X Deel. p. 20-31.



DER. OPENBAERING. VIII. BOEK. 697
Hy vracge zich ocpartydig af, wat zou ik oordeelen , over zulke woorden of bedryven, wanneer een ander zo gefprooken of gchandelt had?
Ook draege een Christen zorg , dat hy anderen niet befchuldige, om zich zei ven te verfchoonen ; hoe gemeen is het, dat men by zich zei ven denke, ik heb dien man wel beleedigt, maer hy had het er ook na gemaekt ? zonder te bedenke::, dat men kwaed, met goed, vergelden moete. — Hy verfchoone zich niet, met het voorbeeld van anderen , die het zelvde kwaed doen , of het nog erger maeken : waöt de misflag van eenen anderen kan onfe fchuld niet uitwisfc'ien , en een iegelyk zal zyn eigen pak draegen , Gal. VI: 5.
Men verbeelde zich , by het zelvsönderzoek, als te ftaen , voor den Opperften Rechter, by welken geene beufelachtige verfchoocingen, noch ydele uitvluchten , gelden kunnen. Hoe nutteloos en dwaes is het , zyne fchull , voor zich zeiven, te willen ontveinfen of te verkleinen? Wat zou er eene kranke by winnen , wanneer hy zyne kwael voor zich zeiven verbergen , of, voor zynen Geneesheer , ontveinfen wilde ?
Byzonder waeke een Christen , over zyne gedachten en neigingen; behoed uw hart, (zegt salomo) boven al wat te bewaeren is : want
Xi. deel. Xx 5



Ó*o8 OVER DE ZEEDENLEER
daer uit zyn de uitgangen des leevens, Spreuk;. IV: 23. Immers het is niet genoeg, dat onfe uitwendige daeden , met de voorfchrivten van het Euangelie , overëenftemmen ; zo verre kan het ook een huichelaer , met een zeer ondeugend hart , brengen ; maer het koomt voornaemeulyk aen, op de verborgene dryvveeren , en de heimelyke bedoelingen van onfe handelingen. De Pharizeeuwen waeren , aen de wit gepleisterde graeven , gelyk , welke van buiten wel Jchoon fchynen , maer , van binnen , zyn zy vol doodsbeenderen en alle onreinigheid, Matth. XXIII: 27. Daer te boven worden de zonden in het hart gebooren ; zy beginnen het eerst, van de verkeerde gedachten en neigingen : want , uit het hart, koomen voort boofs bedenkingen, doodjlaegen , overfpeelen , hoereryen , dieveryen , valfche getuigenis/en, lasteringen, Matth. XV: 19. Waekzaem te zyn , over de gedachten en neigingen , is daerom een ongemeen gepast middel , om ons , van de zonden , te rug te houden, ten einde ce opkoomende begeerlykheeden , reeds in de geboorte , te fmooren. Een iegelyk wordt verzocht, als hy , van zyne eigene legeerlykheid , afgetrokken en verlokt wordt; aaer na de begeerlykheid, ontvangen hebbende , baert zonde; en de zonde , voleindigt zynde, Idert den dood,, Jac. I: 14, 15. Er koomen , by eenen Christen , tegen
zy-



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 699
zynen wil, zelvs dan wanneer hy , in Godsdienüige oeffeningen , beezig is , zomtyds zondige gedachten op, zoo ihood en ongerymd, dat hy zich fchaemen zoude , dezelve aen eenig mensch mede te deelen. Hy merke er in op de kracht der verdorvenheid , welke nog in hem is overgebleeven , en verootmoedigd zich daerom voor God , met zelvsverfoeijing. — Om zich, van zulke fnoode invallen , te ontflaen , is het beste middel , zyne gedachten , tot andere dingen , byzonder tot de eene of andere Bybelfche fpreuk, af te wenden , op dat die invallen fpoedig verdwynen moogen. Wanneer men zich beezig houdt, met zulke verfoeilyke invallen , in haere grouwzaemheid , te befchouwen , zullen zy even daer door eenen meerderen indruk ver.
corzaeken en nalaeten. Om die zelvde
reden, is eene al te groote vrees, voor zondige gedachten, zeer nadeelig. „ Al te groote „ vrees , voor de eerfte beweegingen der „ wellust, met verleegenheid gepaerd gaen„ de , al te veel wae,kzaemheids en opmerkzaemheids, brengt juist dat te weeg , wat „ men vermyden wil; een vast befluit , om „ niet daer in te bewilligen , met een opge„ helderd gemoed , dan er voorts niet aen te „ denken , en allerlei verftroojingen van eene 3) andere zoort , zyn er het beste middel tegen. Wie al te angstvallig daer voor op
«I. DliE$,.



?CO OVER DE ZEEDENLEER
„ zyne hoede is , die denkt er fteeds aen j „ en daa komt bem , tegen zynen zin' „ dat gene te binnen , wat hy zo zeer' „ fchuuwt" (v).
JUlerbyzonderst waeke een Christen , over zyne gehevkoosde boezemzonden; over die verkeerde neig.ngen , welke , uit zyn geftel en temperament, voortvloeien, om dezelve te beteugelen en te onderbrengen. Elk een mensen helt, uit hoofde van zyn tempera, ment , tot de eene of andere ondeugd het meeste over. Een Christen zy daerom vooral op zyne hoede, tegen die heerfchende reiging, welke by hem de gevaerlykfte is, om niet overrompeld, en, van den rechten weg, afgeleid te worden.
§. ICQI.
Ook is het noodig, dat men zich waepene, tegen de lievde tot de waereld, en tegen de Jlaeverny der zinnen.
De lievde tot de waereld , en haere begeerlykheeden, is, voor de Godzaeligheid, hoogst verdervelyk. Zy maekt, dat wy onfe gedachten , alleenlyk tot de aerde en de aerd-
fche
(OJ.B.MKHASUS over ie zonde en de genoegdoening.



DEk oPenbaeeung. VIII. boek. 701"
fche dingen , bepaelen ; en , wanneer de lievde , tot de waereld ons hart heeft inge. coomen , is het onmoogelyk , dat er de lievde tot God in woone. Hebt de waereld niet liev, (zegt Apostel joannes) noch het gene in de waereld is ; zo iemand , de waereld liev heefc, de lievde des Vaders is niet in hem , 1 joh. II: 15' -<— Niet dat een Christen, de aerdfche dingen , welke God ons , tot gebruik en verkwikking , gegeeven heeft ; moet verönachtzaemen en gering achten. Dit zou eene fnoode ondankbaerheid zyn , jeegens onfen weldaedigen Schepper en milden verzorger. Maer hy moet er zyn hart en geneegen heeden niet aen hechten , noch er zyn hoogfte goed in zoeken ; hy moet dezelve , met dankzegging aen den milden Geever , befchouwen, en gebruiken , als middelen , om
zyn geluk, te bevoorderen. 1 Voorts her-
innere zich een Christen, op dat hy zyn hart niet, aen de waereld , vasthechte , dat zyne beftemming veel te verheeven zy , om zich, aen de waereld , welke voorbygaet , met haere begeerlykheeden , 1 Joh. H: 17, te verflaeven; dat de waereld niets duurzaems of beftendigs opleevere; dat zy ons geen weezenlyk genoegen , voor onfen geest, verfcbaffen kunne ; dat er eene eindêloofe ongelykheid zy , tusfchen de tydelyke dingen , welke men
xi. deel.



OVER DE ZEEDENLEER
ziet , en de eeuwige dingen , welke rnerj niet ziet.
De flaverny der zinnen is hoogst gevaerlyk, en verhindert de bevoorderiog der Godzaelig.
heid grooteiyks. ; Van natuure zyn wy
zeer gehecht, aen de zinnelyke voorwerpen ; deeze verwekken in ons zondige gedachten verhitten de verbeelding, en vervoeren ons' langs dien weg, tot de fnoodfte wanbedryven.
De zintuigen en de verbeelding , welke ons zo veel kwaeds berokkenen, zyn op zich zelve uitneemende gefchenken van onfen weldaedigen Schepper. —- Zy doen niets, dan het gene zy moeten doen , en , wanneer wy er een goed gebruik van maekten , zouden zy ons zeer nuttig zyn ; maer het is onfe fchuld , dat wy er misbruik van maeken , zo dat zy, in plaets van ons gejuk te bevoorderen , meermaelen ons onheil berokkenen. — Een Christen wachtte zich daerom , van dit verdervelyk misbruik , en wende zyne zintuigen af, van zulke voorwerpen , welke hy weet dat zyne verbeelding verhitten, en zyne zondige begeerlykheeden gaende maeken, en bepaele dezelve , tot zulke voorwerpen , welke het gemoed , tot God , verheffen kunnen. Wend myne oogen af, dat zy geene ydeU heid zien, badt de Dichter, Pf. CX1X: 37. *



tZB. OPENBAERING» VIII. EOEK. 7©J §. 1092.
Ooit is het een zeer gefchikt hulpmiddel, om toe te neemen in heiligmaeking , dat men zich niet lejlommere , met te veel beezigheeden.
Eene der oorzaeken der traegheid van veele Christenen, is de meenigte van tydelyke beezigheeden , met welke zy geduurig bezet zyn , zo dat zy zich geenen behoorlyken tyd gunnen , om tot zich zelve in te keeren, en hunne zaeligheid te bevoorderen. martha bekommerde zich, over veele dingen, en verönachtzaemde het goede deel van maria , Luc. X: 41, 42. De zorgvuldigheid deezer wae* reld , en de verleiding des rykdoms , verflikt het woord , en het wordt onvruchtbaer , Matth.
XIII; 22. De onfchuldigfte, zelvs de
nuttigde beezigheeden , worden laekbaer en hoogst fchaedelyk, wanneer zy ons aftrekken , van Hem, aen welken wy alles verfchuldigd zyn. Een Christen draege daerom zorg, van zich zodaenig, aen de tydelyke beezigheeden , te verflaeven , dat hy geenen behoorlyken tyd zoude hebben , om, aen God , en aen zich zeiven , te denken.
xi. deeï.,



fÖQ OVER DE ZEEDENLEER §• 1093.
Een Christen wachte zich vooral, immers zo veel moogelyk is , van , en waepene zich , tegen
alle verzoekingen.
Er is, voor de Christenen , zelvs voor de alierdeugdzaemfte, niets gevaerlyker , dan de V'.rzoeking ; en meenig een zou niet gevallen zyn, had hy zich niet begeeven , by zulke perfoonen , op zulke plaetfen , en in zulke omftandigheeden , door en in welke hy , toe het kwaed , werdt aengelokt. Had david zyne oogen afgewendt , van de baedende fiATHSEBA, en had petrus zich niet begeeven, in het Paleis van ca ja ph as, zy zouden zo fchroomelyk niet zyn afgedwaelt. Bidt , dat gy niet in verzieking koomt ; (Tprak de Heiland) Luc. XXII: 40, 46; en Hy zelvs leerde ons bidden : leidt ons niet in verzoeking, maer verlos ons van den boofen, Matth. VI: 13. De geest rnooge wel .gewillig zyn , het vleesch is evenwel zwak ; het hart mooge oprecht zyn , en goede voorneemens hebben , de overblyvfelen der verdorvenheid zullen , by de verzoeking , die goede voorneemens overdwarsfchen en te leur ftellen , Matth. XXVI: 41.
Niet^ is derhalven noodzaekelyker , zal een Christen toeneemen in Godzaeligheid , dan
dat



OER ©PENBAERING. VIII. BOER". 70$
ïjat hy zich wachte, immers zo veel moogelyk , van alle verzoeking ; van alles wat zyne zondige neigingen kan gaende maeken , en hem , tot het kwaed , aen lokken. Hy moet daerom altoos, op zyne hoede weezen , en , in eene geduurige bekommering, leeven , van , door de verzoeking, overrompeld te worden. Welgelukzaelig , (zegt daerom salomo) is de mensch , die geduurig vreest» en altoos op zyne hoede is , om niet , tot het kwaed , verleid te worden , Spreuk.
XXVIII: 14-
Ondertusfchen worden wy geduurig omringd , door de zinnelyke voorwerpen , van welke veele een betoovcrend vermoogen hebben , om ons , tot het kwaed, te verzoeken. Het is daerom onmoogelyk , alle verzoekingen te ontwyken. Een Christen heeft gevolgelyk noodig , dat hy zich waepene,
tegen de verzoeking. ■ Tot deeze waepe„
ning , behoort ; dat hy zich herinnere , wie hy zy , en wat God aen hem gedaen hebbe , om zyn eeuwig geluk te bevoorderen ; wat het oogmerk zy, waer toe christus zich, Ook voor hem , hebbe overgegeeven , en hec oogmerk van zyne roeping ; wat hy verplicht zy; hoe de Verlosfer hem voorgegaen is, enz.
paulus de Apostel heeft de geestelyke waepenrusting uitvoerig befchreeven, welke xl deel. Yy



?0Ö OVER DE ZEEDENLEER
een^Christea most aendoen, om belten d té zyn'j tegen de verzoeking, Eph. VI: 14-17. De teekening is ontleend , van moedige en wel toegeruste krygsknechten , die den vyand onverfcbrokken onder de oogen zien ; by zonder van de waepenen , van welke zich oulings de Grieken en Romeinen bedienden , zo tot dekking van het lichaem der krygsknechten , als tot aenval, op den vyand. 1De waerheid met de gordel der lende?ien zyn, voor zo verre een Christen volkoomen overreed is , van de waerheid des Euangeliums , en van Gods wil , die hem daer in is voorgefchreeven ; de gerechtigheid , de betrachting van Euangelifche deugd , is het borstwaepen , waer meede hy gedekt is , tegen alle lasteringen ; de bereidheid van het Euangelie des vreedes , de gewilligheid , om de heilleer van het Euangelie vast te houden, is zyn borstharnas , en recht gefchikt, om hem ftaende tehouden ,. in alle verzoekingen ; het geloov, door het welk hy zich vertrouwelyk verlaet, op de gerechtigheid van den Verlosfer, is het Jchild, waer achter hy veilig is , en, door de geduurige oeffening van dat geloov , kan hy alle vuurige pylen van den boofen uitblusfchen, en alle zyne aenvechtingen verydelen ; de hoop op de zaeligheid, gegrond , op Gods énfaelbaere belovten , is hem een helm , waer
door



©ER OPENBAÈRIN'G. VÜI. BÖÈK." 70?
door hy zich beveiligt, tegen alle poogingeh van den Aertsvyand , om hem moedeloos te maeken ; en Gods woord is het zwaerd des geestes, of het geestelyk zwaerd, waer door hy alle aenvallen van den Satan kan afkeeren O).
§. 1094-
Ter bevoordering der godzaeligheid , is het aller* nuttigst, dat men zich Gods volmaekt» heeden , en het voorbeeld van den verlosser, geduurig herïnr.ere.
Gelyk de befchouwing van Gods Volmaektheeden , en van het volkoomen voorbeeld des Verlosfers, zeer krachtige drangredenen , tot heiligmaeking, opleevert (x) , zo diene zy ook , tot een krachtig hulpmiddel.
De befchouwing van Gods volmaektheeden, byzonder van zyne alweetenheid, heiligheid, rechtvaerdigheid, alomtegenwoordigheid, en goedheid, is een hulpmiddel van zeer veel
vermoogen. Die zich , in al zyn doen
en laeten, Gods alweetenheid en alomtegenwoordigheid herinnert j eö
O) Byhelverkl. XXIII Deel. p. 353- 357' ( x ) Boven §. 1082.
tl. deel, Yy 2



7"Og OVER DE ZEEDEïUEER
zich , met deeze gedachten , gemeenzaem maekt, zal daer in een fterk fteunfel voor de deugd vinden. Die zich Gods heiligheid en rechtvaerdigheid geduurig herinnert; zal, door die gedachten, van het kwaed worden afgefcbrikt. Die zich Gods goedheid vertegenwoordigt ,• en , met dankbaerheid, gedenkt, aen zyne zeegeningen en weldaeden •, zal daer in een fterke fpoor vinden , om Hem te dienen, met alle zyne vermoo.
geus (y). Een leeven, onder geduurige
en leevendige befeffen van God en zyne volmaektheeden , heet, in den ftyl der Heilige Schrivten, een wandelen met God, een wan. delen voor zyn aengezicht, Gen. V: 22, 24. XVII: 1.
Ook is de herinnering van het volmaekte voorbeeld des Verlosfers , een uitneemend hulpmiddel , ter bevoordering van onfe heiiigmaekicg. Wanneer zich een Christen, in alle omftandigheeden , afvraegde , hoe heeft zich myn Verlosfer, in zulk een geval, gedraegen? zou hy er eene gezeegende hebbelykheid van krygen , van zyne voetftappen na te volgen , en dat zelvde gevoelen in zich te hebben , het welk ook, in christus jesus was, Phil. II: 5 Ziende , op den overjten Leidsman en voleinder van het geloov (zegt paulus) Hebr. XII: 1,
en
(}) ii Deel. p. 406, 407.



der openbaering. VUL boek. 7°9
en joannes wyst ons, op Hem, als het volkoomenfte voorbeeld van alle deugden , fchryvende : die zegt , dat hy in Hem blyvt, die moet ook zelvs ahoo wandelen , gelyk Hy gewandelt heeft, i Joh. II: 6.
§• io?J.
Een Christen gedenke veel, aen den dood , aen het laetfte oordeel, en aen de heerlykheid van het volgend leeven.
Het gedenken aen den dood is ongemeen nuttig , om ons hart los te maeken, van de waereld , en ons voor te bereiden , tot den
gewichtigen overftap , in de eeuwigheid.
Een Christen gedenke daerom dikwyls, aen zynen dood. De leevendigfte vertegenwoordiging verdwynt fpoedig, uit onfe gedachten, en de indruk daer van gaet fchielyk verlooren , wanneer wy dezelve niet meenigmaelen herhaelen. Zal de overweeging van den dood eenen blyvenden invloed hebben, op ons hart en onfen wandel , dan moeten wy dikwyls , aen denzelven , gedenken.
Ook ftelle men zich dien grooten dag geduurig voor oogen , op welken wy reekenfchap geeven zullen van ons doen en laeten , aen den oppermaclitigen Richter, voor wel-
xi. deel. V y 3



fiO OVER DE ZEEDENLEER
ken Eiets verborgen is. Hoe zeer zouden wy, van zondige bedryven , worden te rug gehouden , wanneer wy nooit iets ondernaemen , zonder vooraf te bedenken , ook deeze handelicg zal ik , in den grooten dag , moeten verantwoorden ?
De overweeging der heerlykheid van het volgend leeven is recht gefchikt , om ons gemoed naer den hemel te verheffen , om ons hart, van de aerde , los te maeken , en ons te doen bedenken de dingen , ' welke boven zyn. Er is geene overdenking, meer bekwaem, om ons, in alle wederwaerdigheeden , te Herken , en , in alle tegenfpoeden , te vertroosten ; om ons , tegen de verfchrikkingen van den dood, te waepenen; en om ons , tot de beöeffening van Godsvrucht, op te leiden. In den hemel toch kan niets inkoomen , het welk onrein is ; en , hoe meer wy, in deezen ftaet van voorbereiding , in heiligheid gevoorderd zyn , des te grooter zal ook de maet van onfe gelukzaeligheid weezen, in de huishouding der eeuwigheid.



DER OPENBAERING. VIII. BOEK. 711
§. 1096.
Verder wachte zich een Christen van hvaed gezelfchap , en ver keer e veel , met Godvruch' tige lieden.
Kwaed gezelfchap is allerverdervelykst. Dit ftuk heeft geen betoog noodig. Kwaede zaèmenfpreekingen bederven goede zeeden , I Cor. XV: 33. Welgelukzaelig is de man , die niet wandelt , in den raed der godloofen , noch ftaet, op den weg der zondaeren , noch zit, in het geJtoelte der/potter en, Pf. h 1. Koomt niet, op het pad der godloofen , en treedt niet , op den weg der boofen ; verwerpt dien , en gaet er niet door; wykt er van, en gaet voorby , Spreuk. IV: 14, ij,
Daer en tegen is de verkeering, met deugdzaeme lieden, ongemeen bevoorderlyk , aen de Godsvrucht; „ het befchouwen van hun „ beminnelyk karakter , en van hunne lov,, waerdige gedraegingen , kan ons ongevoelig opwekken , om hunne voetftappen naer te ,, volgen" (%). — Uit deeze verkeering, zal men des te meerder nut trekken , wanneer men hunne zwakheeden opmerkt, zich daer
(2) II Deel. p. 408, 409.
- xi. deel. Y y 4



71? OVER DE ZEEDENLEER
aen fpiegelt, en dezelve zoekt te vermyden | als meede wanneer men zich. bedient, van het onderwys , den raed , de vermaening, en de opwekking der Godvruchtigen,
§. 1007.
Een Christen beyvere zich wyders, om in zyn geloov gejterkt te worden.
Het celoov is de wortel der goede werken , en de bron der godzaeligheid. Het einde van het gebed is lievde — uit een ongeveinsd geloov, i Tim. I: 15. De harten worden gereinigd , door het geloov , Hand. XV: 9. Hoe meer daerom een Christen , in zyn geloov , door deszelvs geduurige oeffeningen en werkzaemheeden , gefterkt wordt; hoe meer hy ook zal toeneemen , in heiligheid; maer, daer het geloov verzwakt, daer verflaeuv^t ook de yver der Godzaeligheid. Hoe meer een Christen de v'oorfchrivten van het Euangelie , door het geloov , befchouwt, als wetten , welke hem , door den Verlosfer , gegeeven zyn; hoe meer hy zich, op de belovten van het Euangelie, vertrcuwelyk verlaet ; en zich al het heil, het welk de MiddeJaer verworven heeft, vrymoedig toeeigent ; hoe meer hy zich ook zai opgewekt
CO



eer openbaering. VIII. boek. 713
en gedrongen vinden , om te wandelen , waerdiglyk der roeping, met welke hy geroepen is ,
Eph. IV: i.
Hoe fterker het Geloov is , in eenen Christen , des te meer is hy geneegen , om den wil van zynen Verlosfer te volbrengen, en des te bekwaemer is hy, om deeze neiging op te volgen. Maer hoe zwakker zyn geloov is, des te traeger is hy ook, om de heilig-; maeking naer te jaegen ; des te achteloofer is hy, in het wederftreeven der verdorvenheid;'des te ligter laet hy zich , van de zondige begeerlykheeden, en de begoocheling der zinnelyke voorwerpen , verrasfen.
paulus vermaent daerom de Christenen te Colosfen , om , geworteld en opgebouwd t» zyn in Hem, (in christus) en bevestigd in het geloov, overvloedig zynde , in het zelve, Col. II: 7- Wanneer christus, door het geloov , in onfe harten , woont, om het zelve te verfterken, worden wy in de lievde, tot God en menfchen , geworteld en gegrond , Epb. III: 17.
§. 1098.
Eindelyk moet men , by dit alles , een vertrow welyk gebed voegen.
Alle hulpmiddelen, ter bevoordering van xi. deel. Yy 5



714 OVER DE ZEEDENLEER
onfe heiligmaeking , hoe gefchikt zy ook ia zich zelve weezen moogen , kunnen , zonder den Goddelyken zeegen , niet met al baeten. Niets is er derhalven noodzaekelyker, dan dac wy , by aenhoudenheid , en met vertrouwen, biddende de toevlucht neemen, tot den Va* der der lichten , dat Hy zelvs onfe harten en önfen wandel lleeds verbeetere. heer, gy hebt gebooden , dat men uwe beveelen zeer bewaeren zal; och dat myne weegen gericht wierden , 0111 uwe inzettingen te bewaeren, bad de Dichter , Pf. CXIX: 4, 5. Wanneer paulus de bovengemelde geestelyke waepenrusting had aengepreefen (a), laet hy er aenftonds op volgen : met alle bidding en fmeeking, biddende , tot allen tyd, in den geest, en tot het zelve waekende, met alle geduurigheid enz Eph. VI: 18. ' *
Door het Gebed, vernieuwt en verleevendigt men niet alleen de denkbeelden van Gods Volmaektheeden, en men wordt daer door wederhouden van het kwaed ; maer men ver-' krygt ook daer door dien alles verwinnenden byftand, welken God ons beloovt heeft, en wy , uit hoofde van onfe zwakheid, niet ontbeeren kunnen.
(«) Boren %. iopj.



BER OFENBAERING. VIII. BOEK. ?I$
§. 1099-
II. Dan, over dien alles vermoogenden bystand, welke ons, in het Euangelie , beloovd wordt, dienen wy nog iets naeders te zeggen.
Deezen Goddelyken by stand, deezen alles vermoogenden invloed van den heiligen geest, bedoelen de Heilige Schryvers, wanneer zy fpreeken van een leeven, van een geleid worden, van een wandelen, door en naer
den Geest. Hoe nadrukkelyk is de uit-,
fpraek van paulus: het is God, die , in u, werkt, beide het willen en het werken, naer zyn welbehaegen , Phil. II: 13. ft heer zelvs maekt ons overvloedig, in de lievde , tegen elkanderen , en tegen allen, 1 Thesf. III: 12, Hy richt onfe harten, tot de lievde Gods , en tot de lydzaemheid van christus, 2 Thesf. III: J.
Om deezen Goddelyken by ftand moet een Christen niet alleen bidden , daer de, Hemelfche Vader den Heiligen Geest geevt den geenen, die Hem bidden , Luc. XI: 13, maer er ook een betaemelyk gebruik van maeken. Hy moet de aendoeningen van het geweeten , in gehoorzaemheid, opvolgen , en de goede nei« gingen , welke in zyn gemoed verwekt woi-
xi. deel.



710* over de zeedenleer
den , aenkweeken en ter uitvoer brengen. Voorts heeft hy wel toe te zien , dat hy den" Heiligen Geest niet bedroeve, noch, door wangedrag, reden geeve, om zyne heiligende en vertroostende invloeden te rug te hou aen Eph. IV: 30.
Dit gefchiedt voornaemenlyk, door woe. lingen van het ongeloov ; door tegenbedenkingen, tegen Gods belovten ; door zorg. loosheid; door zich te verflaeven, aen de waereld en haere ydelheeden; door zich te verdiepen , in de dingen van den tyd ; door niet genoegzaem acht te geeven, op de ukgangen van zyn hart , en de aendoeningea van het geweeten; door het vleesch te verzorgen , tot begeerlykheid; zich bloot te üellen , aen de verzoeking enz.
§. 1100.
Dit inroepen van den bystand des heiligen geest es, om Godvruchtige aendoeningen en hebbelykheeden te verkrygen , heeft niets gemeens, met de verbysterde wanbegrippen der Dweepers.
De Heilige Schrivten verzeekeren ons, dat God, in het verbeeteren van 's menfchen hart en gedraegingen, op eene redelyke wys,
wer-



der opetoaking. VIII. boek. Jl? werke Hy verlicht het verftand , Eph. IV: l8 daer na werkt Hy het willen , en eindelyk het volbrengen , Pbil. H: i3- Ook bedient zich de heilige geest van middelen , welke , met onfe reedelyke natuur , volmaekt
overéénftemmen. Wy wenden geene
Openbaeringen , of verborgene infpraeken , voor , maer leeren onderwyzende, verbeeterende, en vertroostende invloeden , door welke Gods Geest, onder het gebruik der verordineerde middelen , werkt, op het verftand en op het hart , ter beteugeling van de zondige begeerlykheeden , en heiliging van
den wandel. Of zal Hy , te ^and
het hart des Konings is, en het zelve neigt, tot al wat hy wil, Spreuk. XXI: i, geenen invloed hebben, op het hart van eenen mensch, welken Hy in christus met zich verzoent heeft, om het zelve te heiligen en te verbeeteren ?