E BIBLIOTHECA ^
viri clarissimi
A°. 1880 defuncti, Universitati donafa. r
Bibliotheek Universiteit van Amsterdam
01 3261 7077



BEANTWOORDING
DER VRAAG E:
HOE KUNNEN VROUWEN, ZONDER BENADELING HAARER GEZONDHEID EN SCHOONHEID, BLYDE MOEDERS VAN GEZONDE KINDEREN WORDEN?
DOOR
G. F. H O F F M A N,
Med. Doftor enz. te Frankfort aan den Main.
UIT HET HOOGDUITSCH VERTAALD EN MET AANMERKINGEN VERMEERDERD,
DOOR
DAVID HEILBRON, C Z.
Med. Doftor enz. in 'sHage.
IN 'sG R AV EIST H A G E> By J. C. LEEUWESTYR M. DCC. X CI.






VOORREDEN
VAN DEN
VER TJL^LJLE R,
iDezelfde beweegredenen, welken den Heer Ho ff man aanfpoorden tot het fchryven van dit werkje, zyn ook de waare dryfVeeren myner vertaling van hetzelve. — Het voornaamfte cn grootfte doelwit van den fchryver was ( zo als uit desfelfs inleiding en het werkje zelve blykt) de veelerlei gevaarlyke klippen, die in eene zwangerheid plaats kunnen hebben, en veelal uit onbedrevenheid, vooroordeel, verkeerd vertrouwen enz. voordfpruiten, te leeren kennen en vermydcn, en, zo doende, de veelvuldige onaangenaamc omftandigheden, waarin zwangere vrouwen en haare vrucht dikwerf gebragt worden, voor te komen. ■— Daar nu alle de zo evengemelde fchadelyke bronnen in ons gemeenebest, even zo weinig vreemde verfchynfelen zyn als elders, en men er ook dagelyks de kwade gevolgen van ondervind, zal niemand het, myns bedunkens, kunnen wraken, dat ik my wel heb willen verledigen, om dit werkje in een
# 2



Vf VOORRED EJp.
Nederduitsch gewaad te fteeken, in verwagting van hier door onze Hollandfche, vrouwen ook in ftaat te ftellen, om het nodige in haare zwangerheid in agt te kunnen nemen, de vcele ingeflopen en teffens zeer fchadelyke misbruiken te leeren vermyden, en eindelyk om, met onzen fchryver, te zeggen: blyde moeders van gezonde kinderen te kunnen worden.
Ik heb dit werkje boven anderen van dien aart verkozen, om dat het niet alleen niets dan waarheid behelst, en op eene eenvoudige wyze gefchreven, maar ook met gecne opgefmukte geleerdheid, noch wydlopige Hellingen, noch geneeskundige recepten opgevuld is; want fchoon deze laatstgemelde gapingen in geneeskundige fchriften, die alleen voor geneesheeren gefchikt zyn, van veel belang zouden zyn, en dezelven gebrekkig zouden maken, hebben zy echter in dit en in het algemeen in zogenoemde geneeskundige volksfchriften zeer veel nut, om dat juist hier door den weg tot dwaling afgefneden en verdere kwaade gevolgen voorgekomen worden, die het lezen van zodanige geleerdfchynende fchriften natuurlyk moeten veroorzaken.
Te meer heb ik my in myne denkbeelden • betreffende dit'.boekje, bevestigd gezien , zo door, de graagte, waarmede hetzelve door geheel Buitschland ontvangen is, zo dat reeds eerstdaags, eene tweede uitgave ftaat uittekomen, of moge-



FOORREDEN.
lyk nu reeds zal in het licht verfchenen zyn; als ook (en welk myns bedunkens van veel meer gewigt is) door de gunstige beoordeling van hetzelve in de Hoogduitfche Journalen, wordende het daarin als zeer nuttig en zeer gefchikt ter be-> reiking van desfelfs doeleinde befchouwd. —-— Een grondig gebrek is er nogthans aangemerkt, dat in zodanig nuttig werkje namelyk een hoofddeel over het zelfzogen ontbrak; dan de fchryver, aan wien ik deze gaping te kennen gaf, vond deze aanmerking zo gegrond, dat hy my een geheel hoofddeel over dit onderwerp (welk eigentlyk voor een volgend werkje gefchikt was) ter hand ftelde, en welk hier ook de Dertiende Af~ dceiing uitmaakt (*).
Meer van dit werkje te zeggen agte ik overtollig , en vooral daar den fchryver zelf eene zo. fraaije als uitgebreide inleiding vooraf heeft laten gaan. Wat myne vertaling betreft; ik heb getragt zo veel mogelyk duidelyk en verftaanbaar te wezen; ik heb ook op fommige plaatfen eenige aanmerkingen, met abc getekend, er bygevoegd, die echter wel verre van geleerd te zyn, alleen zaken behelzen , die of tot ons vaderland in het byzonder eenige betrekking hebben, of het gezegde van den fchryver eenigzints ophelderen ; had ik anders gehandeld, dan zou ik te-
(*) In de tweede Hoogduitfche uitgave zal men dit hoofddeel ook geplaatst vinden.
* 2



*i FOORREDE 2v*.
gens den wil van den fchryver en de eigentiyke' bedoeling van dit fchrift te werk gegaan hebben — Myn wensch is nu alleen, dat de gevolgen* aan myne pogingen mogen beantwoorden, dan zal ik ook myne moeite volkomen beloond agten, en eene vertaling van een tweede werkje, waarvan de fchryver op het einde van zyne laatfte afdeling gewag maakt, het licht doen zien.



1 N ' H O U D.
Inleiding . . Bladz. ij
Eerste Afdeling. Over de zwanger' heid en derzelver tekenen. i
Tweede Afdeling. Over het geen zwangeren ten aanzien van fpys en drank in agt moeten nemen j 2
Derde Afdeling. Over de beweging en ruit der zwangeren 3^
Vierde Afdeling. Over het Jlapen en waken der zwangeren -4?
Vvfde Afdeling. Over de gedraging der zwangeren met opzigt tot de lucht. . . §2
Zesde Afdeling. Over de kleding der zwangeren. 6j
Zevende Afdeling. Over de aderlatingen , purgeermiddelen en het gebruik der artzenyen by zwangeren. . . . . .71
Agtste Afdeling. Over de ndtuur-
lyke ontlastingen 81 ■
Negende Afdeling. Over de driften, de verbeeldingskracht en het gedrag der zwangeren in dit opzigt 83



vut ï N H o ü d.
TiendeAfdeling. Over de zindelyk. heid. ...
Elfde Afdeling. Over het bezoeken van openbaare plaatzen enz. en het lezen der zwangere vrouwen IXp
Twaalfde Afdeling. Over miskraatnen, vroegtydige bevallingen, derzclver oorzaaken, en het gedrag der zwangeren ten aanzien van dezelven. . 4 t r>-
Dertiende Afdeling. Over het zelfzogen en de nodige voorbereiding daartoe gedurende de zwangerheid. > . . . . 150
Veertiende Afdeling. Over de tekens van den aannaderenden tyd der verlossing, en de gedraging der zwangeren kort voor en gedurende dezelve. . . . . t i6q



2NJLJE1JO ING.
Geen toeftand verdient zeker meer oplettendheid en bezorgdheid dan die van het fchoon genacht, in welken de ftaat eenen nieuwen waereld-burger van hetzelve te wagten heeft. Maar nimmer zyn ook deszelfs pligten omtrent zichzelven en den ftaat grooter en gewigtiger, dan juist in dezen tyd. Reeds de oudfte volken leveren ons de fchoonfte voorbeelden van den algemeenen eerbied voor dezen toeftand. Het vrouwlyk gcOacht genoot alsdan vryheden, waar



S INLEIDING.
van alle anderen verftoken waren. Iedere zwangere, werd door de oude koningen van Perfïën met een dubbel gouden muntfr.uk begiftigd. De Athencrs hadden zelfs eene wet, welke moordenaars verfchoonde, wanneer zy hunne toevlugt by "eene zwangere namen, en dezelve, op hunne vlucht bereikten. Ook reeds by de Duitfchers mogten de zwangere vrouwen niet; eens in oorlogstyd vyandlyk behandeld, noch Veel minder beroofd worden. Wanneer te Rome by het ontmoeten van een' magiftraatsperfoon een ieder verpligt werd, voor het nors geroep der vooruitgaande dienaaren uit den weg te gaan en plaats te maken , kon nogthans eene getrouwde vrouw, en zelfs haar echtgenoot, wanneer hy naast haar zat, ongehinderd voorby ryden ten einde zy door geen dwang of floot mogte'
beledigd worden. De Romeinen verboden
niet alleen, gelyk de Raad van Athenen, de zwaerdftraf of alle andere foort van doodfiraf eener zwangere tot na haare bevalling, maar zelfs alle foort van onderzoek of verhoor van zwangeren, ook mogten zy, als zy op het laatfte haarer zwangerheid waren, noch tot het geven van getuigenis, noch tot het eedzweren voor het gerecht geroepen worden, maar het gerecht ^oKtzich, desnoods, by haar aan huis bege-



I NL E I D I N G. xi
ven. Die by de Oosterlingen eene zwangere vrouw durft beledigen, zegt Ballexerd, word als een monster befchouwd, het welk men moet verdelgen, en die haar niet met de tederfte achting bejegent, verzuimt eene godsdiens• ïige pligtsbetrachting, welke zy met de grootfte zorgvuldigheid in agt nemen. De Jooden, welken, gelyk men weet, altyd zo ftreng ten aanzien van hunne wetten waren, veroorloofden hunnen vrouwen, die zich in eenen gezegenden ftaat bevonden, en zich hier in niet konden overwinnen, dat zy naar welgevallen het verbod overtraden, en verkensvleesch mogten eten. — Ook zyn de zwangeren bevryd van de vasten, welken op byzondere dagen in da roomfche kerk ingevoerd en bevolen zyn, en zy genieten, zo lange deze haare toeftand duurt, alle rechten van zieke menfchen. , Wanneer men, gedurende den godsdienst, op zekere tyden, er zeer op gezet is, dat alle aanwezenden zich op hunne kniën werpen, word het geen zwangere vrouw kwalyk genomen, wanneer zy zittende haar gebed doet. — Te Esfingen, in Zwaben, bekomt, na het eindigen van den wynoogst, elke vrouw van den raad der ftad éene, doch elke zwangere twee maaien wyns tot een gefchenk. En op alle plaat-



ItO INLEIIXING.
een, waar eene goede poüeie is, zegt de beef Frank, is dezelve voor deze zeer noodzaaklyke klasfe van menfehen waakzaam, en wend al haare zorg aan, dat, zo veel mógelyk is, alle zelfs minder in het oog vallende voorwerpen , door welken het grote werk der voordteling onzer nakomelingfchap en de bevolking zouden kunnen verzwakken , of zelfs verflikken, verwyderd worden; zy tragt de gevaaren, welken moeder of kind, of beiden te gelyk dreigen, met dadelyke vaderlyke zorg aftewenden, ten einde elke met eene lichaamsvrucht gezegende burgeres, vrolyk en met eene troostlyke zekerheid haar doel moge bereiken. Met éën
woord, elke overheid maakt het zich tot cenen plicht, alles te verwyderen, wat zwangere vrouwen nadeel zou kunnen toebrengen, en ook den keem eens menfehen als geen leevenloos deel der maatfehappy te befchouwen, welke eene billyke aanfpraak kan maken op de befcherming, die de ftaat aan elk menschlyk fchcpzel verfehuldigd is. — En een ieder, die eene goede opvoeding heeft en zelfs eene goede levenswyze ieid, is van zyne jeugd af gewend, eerbied voor zwangere vrouwen te hebben , en alles te verwyderen, wat de rust van eene zwangere vro.yw kan ftoren, en haar integendeel zo veel



INLEIDING. s»i
mogelyk in alles te behagen. — De tuinier is bezorgd, de eerde vruchten van eenen jongen boom aan eene zwangere aan te bieden, en verwagt van deze gedienstigheid alle mogeiyke vruchtbaarheid voor zynen jongen ftam. —. Een ieder wykt op den weg voor eene gezegende vrouw, en wanneer dezelve door eenig toeval verrast word, bied men zich aan, haar te geleiden, en indien het mogt gebeuren, dat zy op de ftraat eens door barensweeën of eenig ander toeval overvallen wierd, is éen ieder gereed, haar in zyn huis te nemen, en dadelyke liefderyke hulp toctebrengen. — In alle openbaare gelegenheden gaan zy billyR voor alle anderen van gelyken rang, die niet zwanger zyh. Men tragt haar op alle plaatzen van haar verblyf alle mogelyk gemak te bezorgen, men komt al haare wenfchen te gemoet, neemt haar alle moeilyke bezigheid af, is dag en nagt gereed, alle ander werk ter zyde te ftellen, ten einde haar, wanneer zy roepen, bytefpringen enz. Met e'e'n woord, de toeftand van eene zwangere vrouw boezemt, natuurlyk, elk gevoelig hart eenen ftillen eerbied in, die aan haar lot een Wezenlyk deel doet nemen, en tot deszelfs gelukkige bedisfing ons eene foort van gerustftellende bevrediging, overlaat.



fciv inleiding.
Maar zy zyn van haaren kant ook dubbel verpligt, in deze voor haar wederzyds welzyn zo allergewigtigfte tydftip,zeer waakzaam voor haare gezondheid te zyn, wanneer zy den algemeenen eerbied en voorrang van dezen ftaat willen verdienen en met regt genieten. Èn gy, gezegende moeder ! zegt derhalven de heer Rahn zo fraai ais treflyk, gy zelve zoud voor de vrucht, die gy in uw lichaam voed, de minste tederheid bezitten! — Gy alleen zoud onvcrfchillig zyn over dcrzelver ongehinderden wasdom, over de rust en zekerheid in haare fchuilplaats. — Gy zoud het leven en de gezondheid, ( zo nauw met uw eigen leven en gezondheid verbonden) van een fchepzel voor de eeuwigheid gefchapen, van een voor den ftaat misfchien zeer nuttig medelid, dat misfehien de grootfte beftemming met zich op de waereld brengt, uwe eigen vrucht, vleesch van uw vleesch, bloed van uw bloed, de vreugde van uwe toekomende dagen, misfehien de eenige hulp in krankheden, die u aanftaande zyn, den .eenigen troost in kommer en lyden,'dcn eenigen fteun van uwen toekomenden ouderdom, door eigen fchuld, door uwe nalatigheid, onvoorzigtigheid, losheid en moetwil verderven I —



INLEIDING.
xv
Het is waar, er zyn nog veele oorzaaken,' die by het omzigtigfte en beste gedrag der moeder echter dezelfde kwaade werkingen kunnen te wege brengen. Doch doet van uw kant het uwe, volbreng uwe plichten, welken God en de natuur van u vorderen, dan kunt gy gerust zyn, dan behoeft gy uw geweten met geen knagende verwyten te pynigen. —I Maar men eischt te veel van u, wanneer men begeert, dat gy zult myden, wat ufchadelyk is, zonder dat gy
eene nauwkeurige, genoegzaame kennis daar° van hebt.
Het zou indedaad van het uiterfte gëwigt voor het welzyn van het menschlyk geflagt zyn, wanneer men jonge lieden, voornaamlyk van eene zekere klasfe, als zy zich in het huwlyk wilden begeven ^ vooraf de nodige begrippen en kennis der pligten van haaren nieuwen ftaae deed bekomen , welken meer. tot haar lichaamlyk welzyn en de bewaring van haare lyfsvruchten ftrekkett. Men moest haar hiervan de voornaamfte pligten jegens zich zeiven, haare lichaams* vruchten en den ftaat, leren, en haar in het algemeen van alles, wat haar met opzigt tot haare gezondheid nuttig en fchadelyk kan zyn, onder* rïg'ten. Men moest haar' eene zekere rioodwen-



»vi INLEIDING.
dige matigheid in alles, en voornaamlyk in zekere dingen, gedurende de zwangerheid, en andere onpaslykheden aanbevelen enz. Ik bid om verfchoning, myne waarde lezeresfen! deze gedagten is niet geheel nieuw, en nog veel minder myn eigendom; want andere volken betrachtten reeds zcdert lange hetgeen ik hier de eerheb te zeggen. Zo laten de volken van Siërra Ltona hunne huwbaare jongvrouwen een jaar lang, in een byzonder huis, door deugdzaame grysaarts, van alles, wat op het geluk van haaren toekomenden toeftand eenen invloed kan hebben, wel onderrigten.
Zo lang nu een dergelyk onderrigt by ons ontbreekt, zo lang is voorzeker zulk een boekje niet ten eenemaale overtollig! Want veelen van uwe kunne, myne lezeresfen I begaan, uit onkunde, op de onfchuldigfte wyze , misflagen, wyl zy de zaaken , die haar, gedurende haare zwangerheid^ nadelig zouden kunnen zyn, niet genoegzaam-
kennen. Anderen feilen uit onvoorzichtigheid.
Gy kent misfehien de misflagen eenigzins,. welken gy behoort te vermyden; maar gy gelooft niet, dat gy op dezelven agt moet liaan, wyl u de gevolgen niet gewigtig genoeg fchynen, en wyl gy menigmaal een tyd lang daarvan ver-



INLEIDING. &n
fchoond blyfc. Maar het vervolg leert u helaas! tot uwe eigen fchade, en dikwerf te laat, hoe zeer gy u in uwe mening bedrogen hebt. Voornaamlyk begaan jonge vrouwtjes zeer dikwyls misflagen uit onwetendheid, Wyl zy, gelyk de verdienstvolle Zückert zegt, uit befcheidenheid niet gaern by haare vriendinnen onderzoek doen naar zaaken, die den huwlyksftand betreffen. De mcesten geloven niet, dat zy in andere orhftandigheden zyn, voor dat een ieder het haar kan zeggen. Ondertusfchen leven zy onbezorgd, en bereiden zichzelven in vermetele gerustheid veeie aanftaande kwaaien. Men behoeft flegts weinig ondervinding te hebben, orri intezien, hoe zeer dit waar is. Verdient men derhalven niet eenen kleinén dank, wanneer riien u een boekje in de hand geeft, waarin gy alles, althans voorzeker het meeste vind, wat u in uwe zwangerheid, fchadelyk of nuttig kan zyn, zonder dat gy om alle kleinigheden by anderen om raad behoeft te gaan? — Dit werkje zy derhalven geheel voor u beftemd, myne fchoone lezeresfen! Ik zal u daarin zo aangenaam, als het my mogelyk is, de voornaamfte regelen leren kennen, welker in agtneming uwe gezondheid en fehoonheid kan bewaren , en tot blyde moeders van gezande kin» ** S



kvnr I^LEIDIJVÖ. deren zal maken. Ik beloof u, dat gy hief geen drooge verhandeling over geneeskundige onderwerpen zult Vinden, die u met regt zo onaangenaam, en mogelyk walging en verveiing zou verwekken. Neen! ik zal in het algeineen fteeds zo voorzichtig, als mogelyk is, te werk gaan, ten einde uwe genegenheid, die my zo dierbaar is, niet moetwillig te verliezen. Maar word ook gy niet ten eerden boos, wanneer ik zomwylen een weinig ernftig moet wezen ; wantik beken u ongeveinsd, en gy zult my gewislyk wegens myne oprechtheid verfchonen; zo groot de achting is, welke ik voor het fchoonfte gedeelte der fchepping heb, zal ik my echter daar door niet laten verlokken, om u met vleijeryen voor te komen, daar ik u pligtshalve waarheden moet zeggen, die geheel alleen ten beste uwer gezondheid zullen ftrekken. —
Voor alle dingen vlied dien drom van" yverige raadgevers en raadgeeffiers, die fchier altyd te onkundig zyn, ten minsten in dit (tuk, om u eenen verftandigen en nuttigen raad te kunnen geven. Medelyden en de begeerte om hulp toetebrengen, een hoofdtrek fan uw eigenedei



'INLEIDING. m
karakter zynde, hebt gy ook om deze reden nodig, de voornaamfte regelen der gezondheid te leren kennen, ten einde gy ook by anderen met het lofwaerdig oogmerk, om nuttig te zyn t door eenen gevaarlyken raad geen veel grooter nadeel moogt toebrengen. — Veele vooroordeelen, ja fchier allen, dragen den ftempel der oudheid op het voorhoofd; waaronder het goede raad geven, inzonderheid ten aanzien der geneesmiddelen, billyk de eerfte plaats houd. Men zou veele bladzyden nodig hebben, indien men al de fraaije dingen wilde opnoemen, die reeds zo menige van haare dierbaare gezondheid beroofd hebben, en nog dagelyks beroven. Wagt u, alle middeltjes zo ten eerften te gebruiken, welke men zegt, dat ook anderen geholpen hebben, hoe ernftig en dringende de* zeiven u ook mogen aangewezen worden. Ik zal zelf nog gelegenheid hebben om over het gebruik der geneesmiddelen breedvoeriger te fpreken. Het zy thans genoeg, u voorzichtig en wantrouwig te maken, omtrent zulke middelen , die u aangeraden worden, om dat zy anderen ook geholpen hebben. Die flechts in ftaat is, zich een klein denkbeeld te maken van



&e ongemeen groote verfcheidenheid van ziele, ten, zal zeer ligtlyk het ovcrylde en gevaarlyke van de bovengemelde wyze Van gevolgtrekken inzien ; want zo min onze wezens elkander volkomen gelyk zyn, even zo min vind men menfehen van eene volkomen gelyke gefteldheid des lichaams, der aandoening, en der natuur. Moet derhalven hetzelfde middel by verfcheiden menfehen niet van eene zeer verfchS lende werking zyn? En kan het dus niet heilzaamvoor den eenen, en ten hoogften nadelig voor den anderen zyn ? Als gy dat flegts bedenkt, zultgy voorzeker zeer behoedzaam zyn, zowel ten aanzien van het gebruik, als ook ten aanzien der aanbeveling van zulk een geroemd middel. Dit zyn waarheden, die wel aan % geneesheeren, maar, waarfcbynlyk, niet aan alle myne lezeresfen bekend zyn-, en fchoon dezelven haar bekend mogten zyn, handelen zy echter dikwerf daar tegen; zy kunnen derhalven niet ernftig genoeg gezegd, en niet te dik. wyls herhaald worden.
Ik hoop by myne lezeresfen des te meer indruk te maken, en geloof te verdienen, wyl ik-



INLEIDING. XK<
baar hier, zo als ook in het vervolg, meestal waarheden van oude, ervarene, in de oefening der geneeskunde grys geworden genceshceren zal voordragen. Hoe gelukkig zou ik my agten, indien zy aan myne vermaningen gehoor gaven, en indien ik daardoor in ftaat ware, alles van haar te verwyderen, wat eenigzins eenen nadeligen invloed op haare gezondheid zou kunnen hebben! Maar ik verlang te veel! Ik zal my ook te vreden houden, voor myne geringe moeite genoegzaam beloond agten, wanneer ik Hechts hier en daar eenige flagtoffcrs aan het geweld des vooroordeels en der kwaade gewoonte kan ontrukken. Leest derhalven, zonder bedenken, dit boekje naarstig, al zoud gy het zelfs hcimlyk doen! Maar waarom dan heimlyk! Verdient het wel onder de klasfe van boeken 'geteld te Worden, die voor vrouwen niet voegen ? Voorzeker niet gelyk veele anderen, die ik niet mag noemen, ten einde myne agtcnswaardige lezeresfen er niet nieuwsgierig naar te maken. Wie kan het u ten kwaade duiden, wanneer gy zo nauwkeurig, als mogelyk is, de voornaamfte pligten van uw geflacht wilt leren kennen! —Ik zal my wel met u moeten onderhouden over



INLEIDING, «aken, over welken gy gewoon zyt> fè^ rood te worden; doch ik hoop het altyd op zulk eene wyze te doen, dat noch de eerbaarheid noch de welyoeglykheid daardoor zullen lyden' want ik ben niet willens, een uwer fchoonfte deugden,de befchaamdheid,te beledigen, welke uw geflacht zo wel voegt. Neen!- ik zal u alleenlyk voor eene kwalyk verftaane, kwalyk toegepaste kieschheid waarfchouwen, die u nooit nadeliger kan worden, dan op dezen tyd En daarby is het geneesheeren immers reeds geoorloofd, een weinig Vryer, dan andere menfehen over zekere zaaken te fpreken, Dit zult £v wel willen bedenken. *
En nu nog een woord betreffende dit boekje zelve. Ik zou geen mensch moeten zyn, indien ik wilde ontkennen, dat het my tot blydfchap Aftrekken, indien myn arbeid gunstig ontvangen wierd. Ik zal zekerlyk der geleerde waereld hier niets nieuws zeggen, ook ben ik de eerde niet, die dit Pad betreed. Het eene zo wel als het andere weet ik zeer wel. Maar zyn dan de boeken der grootfte geneesheeren juist in de handen der geenen, die eigenlyk nuttig on-



INLEIDING. somt
derwys daaruit zouden kunnen halen? Zyn zy zo, ingerigt, dat vrouwen dezelven met nut kunnen en willen lezen? En kunnen zulke nuttige, zulke allergewigtigfte waarheden dikwyls genoeg herhaald worden ? Dit is verre de flechtfte grond niet, die my tot verfchoning zou kunnen dienen. — Dit is ook het oogmerk niet; maar dezelve behoort mede tot de drie vraagen, welken een ieder, dien zodanige onderneming overtollig fchynt, zig zeiven moet beantwoorden.
Dus ook om deze, en geen andere reden, wyl deze bladen voor het fchoone gedacht beftemd zyn, onthoude ik my van alle, hier geheel onnodige , aanhalingen, om geleerd te fchynen.
TlSSOT, ZÜCKERT, ZlMMERMANN,
Unzer, Frank, Weikard, Frederik
HOFFMANN, LEVRET, RÖDERER, Le
Roux, Rhan, en eenige anderen, zyn de bronnen, uit welken ik geput heb, en die ik hier aanhaal. Dit tot narigt van myne heeren de beoordeelaars! Elke onpartydige, gegronde aanmerking van dezelven, zal my ten hoogften welkom zyn, en, indien dit boekje eenen tweeden druk mogt beleven, zal ik met dank gebruik daarvan maken. Doch ik verzoek u



Soriv J N L E I D I iv"Ö.
om verfchoning, myne fchoone lezeresfen» dat ik u hier met zaaken onderhoude, die u , waar^ fchynlyk , geheel onverfchillig moeten zyn : maar ik gehoorzaam uwen wenk , en ga nu pver tot het werkje zelye.



EERSTE AFDELING.
Over de zwangerheid en derzeïver tekenen.
Ik zal u niet ophouden met alle geleerde befchry* vingen en verklaringen der zwangerheid; maar u billyk daarvan verfchonen; zynde myne bedoeling, u aanftonds de tekenen nader te leren kennen, waaruit gy kunt befluiten, dat gy u in byzondere omfiandigheden bevind; want, daar ik de vryheid neem, u eenen levensregel voortefchryven , zult gy ook gaern willen weten, wanneer gy voornaamlyk verplicht zyt, denzelven in agt te nemen. Het is waar, nooit zyt gy meer gehouden, voor uwe gezondheid te zorgen, dan in den ftaat, over welks tekens ik thans de eer zal hebben, « te onderhouden. Doch gy behoorde ook buiten denzelven eenen goeden leefregel te volgen, gy zoud dan ten minften, wanneer gy eens moeder zult worden, geen groote verandering in uwe levenswyze behoeven te maken, waarin gy helaas te eerder nalatig zyt, hoe ongewooner dezelve u is, en hoe moeilyker zy u juist uit dien hoofde ook moet fchynen. — En wat waagt gy, wanneer gy, in de verbeelding, van zv/anger te zyn, zeer overeenkomstig de gezondheid leefc, fchoon gy het niet zyt ? Indedaad veel minder, dan in het tegendeel !
A



2
Doch het is goed, wanneer gy, zo vroeg mogelyk, van uwen nieuwen ftaat onderrigt zyt Want dit is de tyd, waarin gy uwe gezondheid en de vrugt uws lichaams het meest kunt benadelen. Niets is zekerer, dan dat men in de eerfte zwangerheid den grond kan leggen tot de volgende gelukkige of ongelukkige baringen. De natuur gewent zig in deze tydftip byzonder ligt, en e'éne ontydige geboorte heeft meer anderen ten gevolge. Dit zyn de woorden van den by uw geflagt zeer verdienstlyken heer Zückert (a), en het is eene waarneming,^ die door de grootfte geneesheeren en vroedmeesters te alle tyden bevestigd word. — Voor vrouwen, die reeds meermaalen moeder zyn geworden, zou deze afdeling eenigzins overtollig kunnen zyn zulken kunnen dezelve mynenthalve overflaan, want zy hebben gemeenlyk uit haare vorige zwangerheden zulke zekere kentekens geleerd, die haar niet ligt bedriegen. — Maar jonge vrouwtjes, die den ftreelenden naam van moeder nog niet gehoord hebben, en voor welken dezelve eigenlyk geheel alleen beftemd is:, voor dezen zal zy des te meer welkom zyn — hoe onvolmaakt zy voor het overige is, en moest zyn. Want ik
O) Deze geleerde , in ons land minder algemeen ÏSrïp' u reCdS V00r lang 0"derfcheide fehriften Pnf in levre"sYyZe V3n zwa"gere en kraamvrouwen enz. ,n het licht gegeven (waar van onze fchryver in
tvd r,hrI0nS m£erCt gewag maakt> en welke" in die'
^er ^Mn^iV°lk0men' in de meeste opzichten egter
eezwSff? Wai'en' waarom h? ook de» Wer toé gezwaaiden lof met regt verdient,



2
fchaam my reeds vooraf, dat ik u fchier met loutere gistingen zal moeten bezig houden, wyl ik het geluk niet heb, u iets meers en zekerers te kunnen' zeggen,
De tekens der zwangerheid zyn in het begin ten hoogften bedrieglyk, en fchier allen flegts by gisfing. Een of weinig tekens op zig zeiven alleen bewyzen niets. Hoe grooter ondertusfchen. het getal derzelven by u is, des te waarfchynlyker is uwe zwangerheid. De meesten van uw geflacht, myne fchoonelezeresfen,befpeuren kort na de bevruchting, meer of minder, eenige veranderingen en bezwaardheden by zig, die zy te voren niet gewend waren. Zy worden, by voorbeeld, eene zekere mattigheid en traagheid des lichaams gewaar, die haar zelfs haare gewoone kleding tot eenen last maakt. Zy zyn tevens treurig, mismoedig, flaperig, neêrflagtig; zy ondervinden walging, inzonderheid tegen vleesch , en gewoone fpyzen, daartegen trek naar ongewo'o'nen. Voornaamlyk braken zy des morgens dikwyls, waardoor zy gemeenlyk verligting van te voren gevoelde hoofdpyn bekomen» Zy voelen menigmaal eene plotze lomigheid in de armen en beenen, vliegende pyn in de leden, eene zekere ftompe gewaarwording in den buik, of eene trekkende beweging in den fchoot. Veelen klagen over geftadige rilling, hoofd- of tandpyn, zuure oprispingen, krygen vlakken in het aangezigt, en aan andere deelen des lichaams. De oogen fchynen flaauw, zyn ingevallen, de oogleden met eenen loodverwigen kring omgeA a



ven enz. De maandlykfche zuivering blyft agter, doordien dezelve thans door de natuur tot een gewigtiger einde beftemd is. De buik word platter, dunner. Dit zal menigen myner lezeresfen tegenftrydig voorkomen, doch zy zullen het aanftonds begrypen, wanneer ik haar zeg, dat de baarmoeder, nu meer vogtigheden, dan Wel anders , bevattende, ook zwaarer word wegens haare vermeerderde zwaarte natuurlyk dieper in de holligheid van het bekken moet zinken, en dus de buik ook een weinig dunner, of liever, platter moet worden. Maar na verloop der derde maand vind de baarmoeder, wyl zy fteeds in grootte toeneemt, geen genoegzaame ruimte meer in de holligheid van het bekken, ryst derhalven om hoog, zet den buik allengs uit en verfchynt boven het fchaambeen in de gedaante van eenen bal of van een hard gezwel. Op het einde der vierde en in het begin der vyfde maand ftaat het hard gezwel tusfchen de fchaambeenen en den navel, befiaat het midden des lichaams en de zydeelen van hetzelve zyn fmaller. Op de helft der zwangerheid, of ten einde der vyfde maand, menigmaal, maar echter zelden, ook vroeger, befpeuren de meeste zwangeren leven, of de eerfte beweging van het kind, als het zekerfte teken der zwangerheid. Deze beweging word by veelen op onderfcheiden wyzen, door pikken, krabbelen enz. gevoeld. Dan eens hebben zy eene gewaarwording, even als of een vischje zig in het water, dan weder, als of eene fpin zig in haare webbe bewoog j of.



5
even als of een hoentje pikte. — De borsten worden harder, dikker, pynlyk, en geven ten laatften een wateragtig, melkagtig vogt. De kring om dezelven word grooter en breeder. De tepels trekken by zommigen in, by anderen worden zy grooter. Na de zesde maand ryst het harde gezwel tot aan den navel, en in de zevende tot over dezelve. ' De navel verliest dan zync natuurlyke groeve en diepte, wyl hy vlak word. By zulken, die reeds meermaalen moeder werden, gebeurt dit dikwyls eene maand vroeger, wanneer zy geen zeer dik, overhangend lichaam hebben. By zulken, die in haare eerfte zwangerheid zyn, en welker lichaam voor het overige natuurlyk en we'1 gevormd is, volgt deze gelykwording van den navelkuil altyd laater. — In de achtfte maand bevind zig het hard gezwel tusfchen den navel en den hartkolk. Op dezen tyd beweegt het kind zig dikwerf zo fterk, dat men deze beweging uitwendig kan zien, en dat dezelve der zwangere fmert verwekt. Dikwyls kan men ook door het opleggen van eene eenigzins koude hand de beweging der handjes of voetjes van het kind zeer duidelyk voelen. Wanneer het lichaam vervolgens zeer uitgezet is, word het ademhalen gemeenlyk een weinig moeilyk. In de negende maand zakt het gezwel weder een weinig laager, de zwangere word eenige verlichting gewaar, haalt gemaklyker en vryer adem. Er vertonen zig nog verfcheiden andere toevallen, onder welken de tyd der bevalling fteeds meer en meer nadert, over dewelke ik u A 3



echter a eene andere afdeling van dit werkje zal onderhouden, tot zo la„g moet gy derhalveJn duld hebben, doch dit niet willende doen leest dan, als het u belieft, ten eerften de laat'fte afdeling. — Dezen, myne lezeresfen, zyn de toevallen en de voordgang van eene natuurlyke zwangerheid, zo als die gemeenlyk plaats hebben, en behoren te hebben. Maar het gaat altyd zo niet. — Zelden, of fchier nooit zyn al de aanvanglyk aangehaalde zieklyke onhandigheden, met het agterblyven der maandlykfche zuivering, tegenwoordig. Daar zyn vrouwen, die geen, of ten minsten llegts weinigen der zieklyke omftandigheden, (het groeijen van het lichaam uitgezonderd , het welk eigenlyk daar niet voor gehouden kan worden,) befpeuren, en nogthans dikwerf zwanger zyn, en kunnen zyn Zelfs hetuitblyven der maandlykfche zuivering is gelyk wy weten, geen onbedrieglyk teken der" zwangerheid; zo min als derzelver aanwezen het tegendeel daarvan bewyst. Het eerfte kan dikwylshet gevolg van eene onpaslykheid, gelyk ook niet minder de oorzaak der zieklyke toevallen zyn. Het laatfte heeft niet zelden plaats by zeer volbloedige vrouwen , of by zulken, die gewoon zyn geweest, veel bloed door de maandlykfche zuivering te verliezen. Dezen kunnen ook in de eerfte maanden haarer zwangerheid, zelfs nog langer, haare maandlykfche zuivering hebben. Wees derhalven niet te haastig, met u zelve, of anderen, by deze om» ftanojgheden z0 ten eerften gewis voor zwanger,



?
of ook voor niet zwanger te houden. De zaak is zo gemaklyk niet te beflisfen, als gy wel denkt. Want in het algemeen bootzen ziekten des buiks, verftoptheden der lever, der milt, van het darmfcheil, en andere ingewanden, buikwaterzugt, enz. dikwyls, maar al te bedrieglyk, eene zwangerheid na. Zelfs groote geneesheeren hebben dikwerf, ook by het nauwkeurigst onderzoek, waterzugtigen voor zwanger gehouden, en zo omgekeerd. Voornaamlyk is dit zeer ligt mogelyk, wanneer waterzugt en zwangerheid by hetzelfde mensch zamen gepaard gaan. De zeer verdienstlyke heer Zückert zegt te regt: — „ maar, wyl men, in deze „ gevallen, de beweging van het kind niet „ voelt, welke de zwangeren tusfehen de vyf„ de en zesde maand van het aanwezen eener „ levende vrugt overtuigt, kan alle dwalingver„ myd worden, wanneer men op deze omftan-
„ digheid agt geeft ". Maar my dunkt, dat
dit onder eenige bepaling moet verftaan worden. Het is waar, de .beweging van het kind is een van de zekerfte tekens eener waare zwangerheid. Maar zwaklyke, zieklyke kinderen bewegen zig dikwyls veel laater dan in de vyfde en zesde maand; en zou men om die reden alleen eene vrouw niet voor zwanger houden ? voornaamlyk , wyl de beweging ook dikwerf integendeel zo zwak kan zyn, dat dezelve nauwlyks door de moeder bemerkt word. Doeh even zo wel kunnen ook kramp en winden veeltyds vry naA 4



tuurlyk de beweging van een kind nabootsen Eeneonhandigheid, welke inzonderheid ly Z jaarden zeer ligt ka„ p]aats hebb
windverdryvend middel ontbind dezulken dl' ponder groote py„. Gy ziet hier u « Q dikwyls verfeheiden oorzaaken eene diergelyke werking kunnen voordbrengen, en hoe nauw! Keurig gy moet opletten , wanneer gy in di. opzicht iets met zekerheid wild bepalen.
Wyl nu de buikwaterzugt, onder alle ziekten, van ouds af het meest met de zwangerheid * verwrsfeld, en nog dagelyks verwisfeldI woS zal het niet ten eenemaale overtollig Zyn wan'
ITnV'r^-T IeZeresfen de vo«' fte onderfcheidmgs tekens hier optelle • ,
wanneer beide de gevallen, namelyk zwangerheid en waterzugt, niet te gelyk met elkander vereemgd zyn. kan men reeds met tamelykc zekerheid de eene van de andere onderfeheiden. Zwangeren hebben fchier altyd een
beter, gezonder aanzien, in zo verre zv an ders gezond waren, het lichaam is meer naar vooren uitgezet, en de zyden zyn ranker. Z waterzugtigen is het lichaam gelykvormig gevuld, het gezwel zinkt, wanneer de lyderes op den rug hgc. Als men met de eene hand het lichaam naar de tegengeflelde zyde, daar men hetze ve met de andere vast houd, drukt, bi fpeurt men het golven van het vogt. De bee nen zyn meestendeels gezwollen, en als men er met den vmger op drukt, blyven er kuilen ove/



9
De zogenaamde kindsaderen (6) zyn hier, wegens het koud, week gezwel, niet gemaklyk te zien, daar men ze gemeenlyk by zwangeren blauw en gezwollen langs de dyen tot onder de kuiten ziet neerwaard lopen. Die wateragtige gezwollenheid is meest alleen omtrend de knokkels, en als dezelve aan de dyen, of zelfs aan het lichaam is, zyn egter de kuiltjes, die na het drukken van den vinger overblyven, het zekerfte onderfcheidingsteken.
Er is ook nog eene zogenaamde valfche zwangerheid, die alle toevallen der waare al vry natuurlyk kan nabootzen, van welke ik u hier een paar woorden moet zeggen, hetwelk des te nodiger is, wyl eene veronachtzaamde levenswyze in de eerfte maanden der zwangerheid zeer veel gelegenheid tot dezelve kan geven , en waarvan gy het verdere in eene der andere afdelingen zult horen. Hier word in plaats van een levend kind , een wanftaltige onbezielde vleeschklomp, of eene zogenaamde wanvrucht geboren, die zomwylen water, bloed, of ook eene kleine lichaamsvrugt bevat. Dikwyls zyn het ook doorfchynende waterblazen, van welken elke eenen fteel heeft, die, met elkander vereenigd , naar eene druiventros gelyken. Dikwerf kan ook, nevens een levend kind , zig tevens zulk eene
(è) Hier onder verftaat onzen fchryver de adergezwellen, welke by zwangere vrouwen zo dikwerf op de onderfte ledematen waargenomen worden.
A 5



10
wanvrucht in de baarmoeder bevinden, doch hier van op eene andere plaats. Deze vreemde lichaamen ontftaan meestendeels van een klompje geronnen bloed, van een teruggebleven ftukje nageboorte, of van een bedorven eitje. Inzonderheid geven voorige miskraamen er zeer veel gelegenheid toe. Het lichaam groeit hier veel fneller, dan in eene waare zwangerheid, voornaamlyk is dit groeijen in den eerften tyd van dezelve zeer merklyk. De beweging der vrucht tegen of na de vyfde maand blyft weg, wanneer zulk eene zwangerheid zo lang duurt. De borsten worden verflents, vallen zamen, en geven eene wateragtige melk. — Doch deze tekens zyn even zo min onbedrieglyk, als in de waare zwangerheid. Er zyn nog andere vreemde lichaamen, waarmede de baarmoeder dikwyls, even als in de zwangerheid kan vervuld zyn, doch waarvan ik u hier niets zal zeggen. Gy ziet in het algemeen uit de geheele afdeling, hoe bedrieglyk en dubbelzinnig de tekens der zwangerheid zyn, en hoe nodig het is, dat gy u zelve aan eene eenigzins nauwkeuriger onderzoeking ontwerpt, indien gy begeert, omtrent uwen ftaat zeker te wezen. Ik heb dezelve voorbedagtlyk een weinig nauwkeurig ' behandeld, en er my misfehien langer by opgehouden, dan nodig was; maar ik wilde u gaern behoorJyk voorzigtig maken in het oordelen, ten einde gy, wanneer gy by voorbeeld zieklyke onhandigheden, hetuitblyven der maandlykfche zuivering, of een eenigzins dik lichaam bemerkt, niet



SI
zo ten eerften volftrekt eene zwangerheid vooronderftelt, inzonderheid als het op de eer of den goeden naam van iemand aankomt! En het zou zeer goed zyn, indien myne lezeresfen hier over, gelyk over alle gevallen, eenen vroedmeester raadpleegden, wanneer zy zeiven niet duidelyk, volgens de meeste gronden van dit boekje, kunnen beflisfen. (c)
(c) De hier gegeven raad om in die twyffelagtige gevallen eenen vroedmeester te raadplegen, is zeer gegrond en verdient nagevolgd te worden ; men kan egter niet ontkennen, dat in zommige gevallen, en vooral in den beginne eener zwangerheid, of liever kort na het terug blyven der maandelykfche zuivering, alle tekenen 'zig zeer bedriegelyk kunnen opdoen, en dus noch geneesheer, noch vroedmeester , noeh vroedvrouw jets met zekerheid kunnen beflisfen, zo als de fchryver reeds zelfs aangemerkt heeft, en welk ook door de' dagelykfche ondervinding bevestigd word; hoe verkeerd gaat men uit dien hoofde te werk, wanneer men met geweld hebben wil (en wel zomwylen de kunde des geneesheers , vroedmeester &c. daar'na waardeert) dat de geneesheer enz. korten tyd na de terugblyving der maandelykfche zuivering, vo'orzeggen zal of er eene zwangerheid plaats heeft, dan niet ? en zelf word het belachelyk, wanneer men nog deze voorfpelling, zonder de minste onderzoeking of althans een mondeling gefprek, alleen uit het zien van het water gedaan wil hebben, welk nog dagelyks voorkomt, en door het gedrag van zommige g'cwinzuchtige geneesheeren ( welk de geneeskunst tot weinig eer ftrekt) nog onderftcund word. Ik raade jonge getrouwde vrouwen dierhalven, wanneer de maandelykfche zuivering te rug blyft, alsdan eene goede leefregel', zo als in het vervolg hier aangewezen word, in agt te nemen, twee of drie maanden geduld te hebben, en zo er geen dringende nood voorhanden is, hoegenaamd geen geneesmiddelen of andere zo genoemde huismiddelen te gebruiken, tot dat men na verloop van eenige maanden het al of niet zwanger ^yn met meer zekerheid bepalen kan.



TWEEDE AFDELING.
Over het geen zwangeren ten aanzien van fpys en drank in agt moeten neemen.
(P
VJTy verliest dagelyks zeer veel door de onmerkbaare uitwaasfeming en andere ontlastingen' en affcheidingen, hetwelk noodwendig vergoed moet worden, indien gy zelve gezond blyven, en het onzigtbaar pand uwer liefde behoorlyk voeden wilt. Zo nodig egter dierhalven het eten en drinken is, om uwe gezondheid en fchoonheid te behouden, kunnen onmatigheid of kwalyk gekozen fpyzen en dranken, evenwel eene bron van veele kwaaien voor u en uwe lichaamsvrucht worden. Het is derhalven nodig, dat gy weet, wat gy behoort te vermyden, en gy zult het my, hoop ik, niet kwalyk nemen, dat ik de vryheid gebruik, u hier uwe keukenlyst te maken.
Dit ftuk is voornaamlyk voor zulken myner lezeresfen beftemd, welken in eene onhandigheid geplaatst zyn, die haar toelaat, eene keuze in haare fpyzen en dranken te kunnen maken. Voor anderen heeft de goede natuur meest zelve



zo wel gezorgd; zy heeft haar met zulke gelukkige werktuigen der vertering voorzien, dat zy minder nodig hebben, daar agt op te geven. Zy blyven ook dikwyls gezond, wyl haare omftandigheden haar niet veroorloven, kostbaar in fpys en drank te zyn, en daardoor haare gezondheid te krenken. — In het algemeen is matigheid de voornaamjle regel der gezondheid. Men bevind zig nooit beter, dan wanneer men alleenlyk zo veel eet, als zonder bezwaardheid verteerd kan worden. De maag verrigt haar werk, de vertering namelyk, dan alleen zeer we'1, wanneer zy niet overladen is. Het voedingfap word fyner, het bloed zelf beter bearbeid en de omloop van hetzelve en van alle fappen, waarvan de behoudenis en voeding des lichaams afhangt, gefchied het best. Het is derhalven een zeer nadelig vooroordeel, dat men eene zwangere, onder voorwendzel, dat zy er twee moet voeden, wil overreden, zeer veel te eten. Het nadeel, dat hier uit ontftaat, is, voornaamlyk tegen het einde der zwangerheid, byzonder van belang. Indien eene zwangere, gelyk het zeer dikwyls gebeurt, eenen fterkeren eetlust befpeurd, moet zy zig juist by geen twee of drie maaltyden bepalen , maar liever dikwyls en telkens flegts weinig op eenmaal eten, en alles ter degen kauwen. Alle in te groote menigte gegeten fpyzen worden niet verteerd, bederven in de maag, en zyn m het algemeen voor het lichaam reeds nadelig,



door dat aan hetzelve zyn we'1 bewerkt nodia voedzel daardoor onttrokken word. Er ontfta ook nog andere ongemakken uit te groote overlading der maag, als loomheid, flaperigheid, hoofdpynen, de zoode, krimpingen in den bu'ik enz en dikwyls, gelyk de grootfte geneesheeren opgemerkt hebben — een plotslyke dood. Zwaklyke lieden gevoelen gemeenlyk altyd dubbelde ongemakken, zy zyn neêrflagtig en worden door winden gekweld , zy hebben onrustige nagten, benauwde droomen, bezwaarlyk ademhalen, en het is altyd gelukkig, als er niets ergers uit ontftaat Op zulke nagten volgt eene zekere mattigheid en traagheid, afkeer van alle bezigheid de verdrierigfte verveling, of zwaarmoedigheid,' Wyl een geruste fiaap, volgens de w etten der natuur, het lichaam het meeste verfterkt. De ridder Karel S carborough zeide derhalven te regt tegen de hertogin van Pohtsmouth" gy moet minder eten, of meer beweging nemen, of geneesmiddelen gebruiken, of ziek zyn. '
Te veelerlei geregten zyn u even zo min dienstig. — Eenvoudige fpyzen zyn het meest gepast voor de gezondheid, want de meesten worden door de kunstige toebereiding eerst geheel fchadelyk. De natuur heeft veel meer moeite om een mengzel van agt of tien gerechten, waarby dan nog appelen, peeren, druiven, gebak of konfituuren komen, in een goed voedingsfap' te veranderen , dan eenen eenvoudigen kost Men zondigt hier gemeenlyk dubbel. — Men £et Veelerlei ^n, en nog wel in tamelyke



u- 1 1 15
ïnenigte, wyl juist de verfcheidenheid derzelven het gehemelte prikkelt. Met eenvoudige weinige fpyzen zal iemand niet ligt de maag overladen. De gevolgen van zulk eenen ongeregelden leefregel zyn voor u en voor uwe lichaamsvrucht zeer merklyk en gewigtig. Er ontftaan, zo als in het eerfte geval, allerhande ongemakken, als winden, kolykpynen, mislykheden en maagpynen, daaruit, die door u maar al te dikwerf op rekening der zwangerheid gefteld worden , doch niets anders dan gevolgen van eenen verkeerden leefregel zyn. Maar hier blyft het nog niet by; wyl te veele, te verfchillende fpyzen geen goed voedingsfap geven, word het bloed, de bron, waar uit de toekomende erfgenaam voedzel trekt, met rauwe fcherpe deelen overladen, die aan de vrucht reeds in het lichaam der moeder maar al te dikwyls eene gefteldheid tot allerlei ziekten kunnen te weeg brengen. Dit heeft gemeenlyk plaats by zwakke aanzienlyke lieden, die buitendien geen goede verteringskragt hebben. Dezen moeten zig te meer voor alle eenigzins aanmerklyke buitenfporigheid ten aanzien der menigte en verfcheidenheid der fpyzen wagten, indien zy er niet dubbel voor willen lyden. — Zelfs wanneer gy door de natuur met het gezondfte lichaam en de beste verteringskragten voorzien zyt, kan u egter het te veel eten nog op eene andere, hoewel zeldzaamer, wyze nadelig worden; want die veel, inzonderheid zeer voedzaame fpyzen geniet, daarby wél verteert, en zig weinig beweging geeft, word ligt volbloedig, en deze



volbloedigheid kan u, wyl gy meest en niet veel beweging neemt, veelerlei kwaaien en ongemakken, gedurende de zwangerheid ,P„ tyde der bevalling, en na dezelve, veroorzaken die enkel door eenen fpaarzaamer en nauwkeurig ger leefregel het beste kunnen vermyd wordenen waarvan gy het verdere in eene der naastvoll gende afdelingen zult horen.
Al te weinig eten is wel zeldzaamer, doch in de zwangerheid egter des te nadeliger, wy] het bloed, wanneer het niet telkens door eenen nieuwen toevloed van eene behoorlyke hoeveelheid melkfap in deszelfs natuurlyke gefteldheid onderhouden word, als dan ligt feherp kan worden de Uchaamsvrugt niet behoorlyk kan voeden en haar daarenboven nog aanmerklyk kan benadelen Gy ziet, dat beiden te vermyden, ten hoogften noodzaaklyk voor uwe gezondheid is. Ik waarfchouw u wel voor alle overlading, maar g7 moet ook geen honger by my jyden. Walging en verloren eetlust, zyn meest de gevolgen van eene bedorven verflymde maag. Zagt ontbindende en ontlastende middelen , doch die tevens niet verzwakken, by voorbeeld, twee lood" zout vanGlauber, of feignetisch zout, met zestig grein rabarber vermengd, en daarvan zo veel genomen, als op de punt van een mes kan liggen, kan uwe maag weer volkomen in orde brengen. Zelden is de zwakheid der maag alleen de oorzaak. Hier helpen bittere, maagverfterkende middelen, doch die gy nooit zonder den raad van eenen geneesheer moet gebruiken, wyl



1?
Üezelven u zeer ligt nadelig kunnen worden (d).
Doch het is niet genoeg, dat gy niet te veel én niet te weinig eet, gy moet ook nog eene zekere keus in uwe fpyzen maken. Ik zal u niet geheellyk van uwe meest geliefde gerechten bero-
(«O Deze waarfchouwing over het misbruik der bittere middelen is zeer gegrond, en is het in ons Jand dubbelwaardig, want hoe zeer onze Nederlandfch'e vrouwen over het algemeen niet aan geestryken , en misfehien al te veel aan wateragtige dranken toegedaan zyn , heeft egtcr eene zekére begeerte om in zommige gevallen zig zeiven of anderen, zonder hulp van eenen geneesheer, te genezen, dikwerf de bovenhand; waarom men ook in zommige maag- of buik gebreken, met de bittere geestryke dranken, Elixirs &c. al zeer fchielyk in de weer is, en dezelve zonder het minste onderfcheid gebruikt of laat gebruiken; daar egtcr zoortgelyke middelen, zo door den heeten aart der kruiden waar uit zy gemeenlyk bereid worden, als ook van het vogt zelve , welk gemeenlyk brandewyn of genever i.s, eenige omftandigheden uitgenomen, zelden van nut en wel meestal fchadelyk zyn, waarby nog aantemerken valt, dat die raadgeeffters (o.mbewimpeld te fpreken) al "geheel wat rhoeite zouden hebben , alle de byzondere oorzaken der maaggebr'eken te onderfcheiden, Zoude het inderdaad veiliger zyn onzen fchryver na te volgen, en dit beftaat hier in , alle zogenoemde bittertjes te vermyden en èenen geneesheer te raadpleegen; wil men nogthans met geweld by eenige ongemakken der maag &c. op' zyn eigen gezag middelen gebruiken of laten gebruiken', als- ' dan raade ik wederom met onzen fchryver een zagt ontlastend middel (zo als hy voorgefteld heeft) of andere diergelyke als manna, cremor. tartar. enz. in te nemen, en zelfs hier in word wederom eene omzigtigheid vereischt, om namclyk alleen zagt werkende middelen te gebruiken en alle' heete fterkwerkende, waaronder zelf de zo uitgebazuinde en geiiefdkoosde Hoofden Urbanus-^\\\ei)es en andere diergelyke meer te vermyden , uit hoofde zodanige middelen zbmtyds al geheel verkeerde uitwerkingen zouden kunnen voortbrengen , Waarvan by den fchryver in het vervolg meer.
B



ven, van welken gy door eene lange ondervinding overtuigd zyt, dat zy u geen nadeel doen Ik weet, hoe veel het hierin op de kracht der gewoonte aankomt, en neem het u gansch niet kwalyk, dat gy fpyzen, die u zeer wél fmaken , boven eenen anderen kost verkiest, die u minder behaagt. Het is algemeen bekend, dat zommige fpyzen nadeliger zyn, dan anderen. Slechts weinigen kunnen als vol/trekt fchadelyk beschouwd worden.. Een gezond mensen moet alle ipyzen kunnen eten, en kan het ook, mits zulks matig gefchied. Want de nadeligheid van dezelven, hangt fchier altyd alleen af van de grooter of kleiner hoeveelheid, in welke wy ze gebruiken. Maar daar zyn betrekkingen, zo als by voorbeeld de zwangerheid, waarin gy van zekere gerechten moet afzien , zo het anders mo<*elyk is. Ik zal hierna de eer hebben, de meesten derzclven duidelyk optegeven. — Van den trek tot ongewoone fpyzen, of de zogenaamde belustheid, heb ik hier niet veel te zeggen, wyl " het in het geheel geen noodzaaklyk gevolg of eene gezellin der zwangerheid, maar veeleer aan eene bedorven verbeeldingskracht, of aan de aanwezenheid van zuuren in de maag, en aan eene byzondere gefteldheid van het maagfap toetefchryven is (er). Middelen, die het zuur op-
C O Hoe zeer ik het ten opzigten der aart en rinr zaak der zogenoemde belustheid met den fchryver eens ben, en ook geioove, dat de meeste gevolgen en teke
by de kinderen wil gezien hebben, meestal vertelS



i 19
nemen en uitdryven, zo als by voorbeeld witte magnefia, tweemaal zo veel als op de punt van een mes kan liggen, kunnen het zeer dikwyls verdry ven, en het is in het algemeen goed, wanneer gy op dingen valt, die men u, zonder uwe gezondheid te benadelen, kan veroorloven. — Uw voedzel moet voor het overige gemengd zyn, en deels uit vleesch, deels uit groente en ooft beftaan. Zelfs de natuur, de verfcheidenheid uwer tanden, myne fchoone lezeresfen! geeft u hiertoe eenen duidelyken wenk. Het enkel genot van vleesch zou uwe fappen ras ontbinden en doen rot worden, derhalven is het nodig, dat gy er ook fpyzen uit het plantenryk mede paart; wyl de meesten derzelven wegens gebrek aan alle fcherpte, het nuttigst zyn, om aan de kwaade werking der eerften paaien te ftellen, en de verrotting te beletten; waartoe het met zoetagtige flymige deeltjes omwikkeld plantenzuur zo veel doet. Indien ik de eer had, uw tafelgenoot te zyn, zou ik voor alle dingen, inzonderheid
zyn, kan ik evenwel niet ontkennen, dat dezelve e°-ter, wanneer zy buitengewoon is, als eene It-erke drift en gemoedsaandoening moet befchouwd worden, en uit dien hoofde ook vry wat uitwerking op het zenuwgeftel der zwangeren kan hebben, waar uit vervolgens al zeer ligt een miskraam kan geboren worden: ik raade derhalven zwangere vrouwen alle gclegendheid naauwkeurig te vermyden, om in dusdanig geval te komen,- c.i by'aldien het egter met of'zonder haar fchuld gebeuren mogta alsdan alle ichaamte (die vooral by voor het eerst zwangeren al menigmaal, zeef verkecrdelyk hógthans , plaats heeft) op een zyde te (lellen, en zo veel mogelyk iure" belustheid zoeken te voldoen, en welk te bevorderen ieder verplicht is.
B 2



33 ! in»
zulken onder u, die eene zwakke maag hebben, alle fpyzen wegnemen, die te veel lugt bevatten, en in het algemeen te zwaar om te verteren en te ontbinden zyn; anderen zou ik tea hoogden fiechts een matig gebruik daarvan veroorloven. — Want zulke fpyzen veroorzaken onder deze onhandigheden en in menigte gebruikt, veelerlei ongemakken en voornaamlyk winden, die eene gewaarwording kunnen verwekken, welken u bewegingen des kinds, 0f tekens der aannaderende bevalling fchynen te zyn en waardoor gy dan dikwyls onnodig in vrees en fchrik gebragt word. Hiertoe behoren wel inzonderheid de meeste peulvruchten, als erweten, boonen, linzen; alle foort van gedroogd, gerookt' gepekeld vleesch, voornaamlyk verkensvleesch, en het geen daarvan bereid word. Oude ganzen en eenden enz. De meeste foorten van rauw ooft inzonderheid druiven. Verder hard gekookte eijeren, kaas, gebak en fuikergoed, meel/pyzen, oesters, zeekreeften, wittekool, zuurkool, aardappelen , ingemaakte boonen. Alle foorten van visch die hard taai vleesch hebben, zalm, bleivisch\ barbeelen, ftokvisch, paling enz. Alle te vette fpyzen zyn u ook niet alleen nadelig, wyl zy de maag verfiappen en bederven , zeer geneigd zyn om garstig te worden, de zoode verwekken, maar ook daarenboven het verteren der andere fpyzen verhinderen. Ook moet ik u waarfchouwen, geen vette, zuure, of gezouten fpyzen lange m tinnen of koperen vaten te bewaren of over nagt te laten ftaan. Het is by de genees-



- 21
heeren door ondervinding bekend, dat zulke vaten, wanneer wy ons by het bereiden der fpyzen daarvan bedienen, eenen zeer nadeligen invloed op onze gezondheid kunnen hebben. Wanneer de nood het vordert, moogt gy er u wel van bedienen, om er in te koken; maar gy moet de fpyzen er nooit lange in laten ftaan, zonder dezelven in aarden, of, nog beter, fteenen vaten overtedoen. Het zal niet nodig zyn, dat ik u de nadeligheid daarvan fcheikundig verklaar en bewys: gy zult my wel geloven, wanneer ik u zeg, dat zulke fpyzen iets nadeligs van het koper of tin naar zig nemen, hetwelk geweldig op de zenuwen werkt, en u krampen, mislykhcden, fterk braken, pyn in de ingewanden en allerlei kwaaien, zelfs eene vroegtydige bevalling kan veroorzaken, en u nevens het kind grootlyks benadelen.
Niet minder zyn al te zoute, fcherpe, prikkelende en gekruide fpyzen voor u nadelig. In het algemeen zou ik de meeste uitheemfche fpeceryën wel uit uw kookboek willen verbannen. De verdienstvolle heer ridder Zimmermann, welken veelen onder u, uit zyn voortreflyk boek over de eenzaamheid, zullen kennen, zegt ergens met veel waarheid: „ de fpeceryën tonen „ reeds door derzelver groote verfcheidenheid „ van onze fappen, dat zy ons niet tot fpyze „ zyn gegeven." Alle uitheemfche fpeceryën zyn, de eene meer dan de andere, zeer nadelig, voornaamlyk, als men ze in menigte gebruikt. En van wat nut zyn zy ? •— Men heeft te recht B S



aangemerkt, dat derzelver grootfte nut is , eetlust te verwekken, maar haar minfte nadeel, de
tl?" ZagiïS,tC verbranden- Zy maken de gal feherp pnkkelen tefterk, verhitten het bloed verwekken pynlyke lammigheden der leden en veele andere kwaaien. Indien gy derhalven het gevaar bedagt, waaraan gy 0 door het ment vuldig gebruik, of, liever, misbruik van dezelven blootftelt, zoud gy voorzeker ten uitenten fpaarzaam daarmede wezen, 0f dezelven alle rnyden. Want gy ondervind alle kwaade werkingen van zulke fcherpe gekruide fpyzen in ee-
rZ7el !7gSren tr*P> Wannee^y buitendien reeds gelyk meestendeels het geval is, met zeer pnkkeHware zenuwen begaafd , en volbloed* zyt. Hevige gistingen, krampen, vroegtydi4 weeën, bloedvloeiingen, miskraamen en een zwaar kraambed zyn de gewoone treurige gevolgen der verwaarlozing van dezen regel. Uwe lichaamsvrucht zal insgelyks de kwaade werkingen yan deze levenswyze niet ontgaan. Schoon dezelve het daglicht mogt aanfchouwen, brengt zy echter, met haar verhit feherp bloed, eene ongelukkige gelegenheid gevende oorzaak tot veele fmertlyke en gevaarlyke ziekte mede ter waereld. - Maar eilieve! myn heer de doótoH gy verbied ons zo doende alles, wy moeten evenwel niet geheel en al honger lyden? Geduld, myne fchoone lezeresfen, dat moet gy ze ker niet; ik heb u deze verzekering reeds eens gegeven. Behalven bovengenoemde fpyzen zyn er nog zeer veelen, die u in uwe onhandigheden



dienstig en geoorloofd zyn. Hiertoe behoort allerlei vleesch van tam gevogelte en jonge dieren —'y kalfsvleesch, malsch rundvleesch, jong wildbraad matig en niet te dikwyls gegeten, verfche malfche visch, karper ,fnoek, forellen. Ryst, dunne vleeschfoppen, wortelfpyzen, kreeftenfop, havergort, grutten, fpinagie, gejloofde falaad , endivie, een weinig raauwe falaad, zagt gekookte eijeren, doch meer het geele dan het witte daarvan , gejïoofd ooft, appelen, peer en, kwetzen, pruimen, en goed wel gaar gebakken tarwen brood enz. Zie daar immers fpyzen genoeg, van dewelken gy vryheid hebt te kiezen. Doch in het algemeen moet ik hier nog eens herinneren, dat de gewoonte in het eten en drinken hier ongemeen veel doet, en dat uit dien hoofde ook niet alles op al myne lezeresfen, maar voornaamlyk alleen op de tederen en zwaklyken onder dezelven, past. Want, hoe gezonder en fterker gy zyt, des te minder angstvallig behoeft gy in de keus uwer fpyzen te zyn. Echter moet gy ontwyfelbaar nadelige gerechten, alsmede onmatigheid vermyden; want zelfs de beste gezondheid, kan door eenen kwaaden ongeregelden leefregel bedorven worden. ——■ Ook ten aanzien van het jaargetyde zelve is het *nodig', onderfcheid te maken, zo in de keus als hoeveelheid der fpyzen. Wyl gy in den winter gemeenlyk minder beweging hebt, is het goed, ook minder, of, ten minsten, fpyzen te eten, die licht verteren. Maar des zomers moet gy u inzonderheid voor te veele vleesch- en alle verhittende fpyzen wachten, B 4



ÏL7 fChC moeskruiden, falaad en ooft, doch nooit te veel op eens eten want dezen zyn het best gefchikt, om de neiging tot veele in dit jaargety gewoone zLfcen te wederftaan. Voor het overige zult gy z £r wel doen, wanneer gy een weinig na den maa ^d eene zachte b ^ ^ « ma^
met te laat, en met te veel eet, ten einde ffv met geen volle maag naar bed behoeft Z jn Doch bld ik u den guIdc„ rege|) ^
teeten, en alles wél te kauwen, niet te ve"
Ik heb u nu lang genoeg over het eten onderhouden, en ikkan het u in dede daad niet kw
itrdin'indiengydorsti^yt- H™«
met nodig zyn, u met veel omflachtigheid van denoodzaaklykheid van het drinken te over™ gen; doch wyl het evenwel dikwerf door n na gelaten word, zal ik er flechts een woord ^ «eggen, wyl veelen van uw geflaeht zich verbeelden zeer veel gedaan te hebben, wanneer zy dagelyks eenige kopjes koffy 0f thee drink n Deze geringe hoeveelheid is op verre na nS toereikende, om de vochten te herftelJen! dTe door de onmerkbaare uitwaasfeming en ande ! ontlastingen verloren gaan. Genoeg aal drank moet het bloed vloeibaar en in die ma7hP h danigheid houden, zonder welke onz ^d' heid niet wel kan beftaan. Door gebfek "t



25
«ndere fappen worden dik, taai, feherp; er ontftaan traagheden, verftoppingen ,krampen, hardlyvigheid en eene menigte van andere kwalen. Gy moet zelfs, zonder dorst te hebben, dagelyks eene behoorlyke hoeveelheid drank gebruiken, indien gy gezond wilt blyven. De gewoonte zal u dit eindelyk zeer gemaklyk maken, wanneer gy er Hechts eerst de goede gevolgen van ziet. Onder alle dranken is er geen, die beter met uwe natuur overeenkomt en gezonder is, dan het water. Het moet helder, zagt, ligt en fmaakloos zyn, en de peulvruchten zeer gaar en we'1 koken, indien het al de goede hoedanigheden zal hebben, die er in vereischt worden. Gy zult derhalven zeer we'1 doen, wanneer gy hetzelve over tafel in behoorlyke hoeveelheid, en naar goedvinden met een weinig wyn gemengd, gebruikt; wyl hetzelve zich met alle fpyzen verdraagt, en dezelven het best ontbind, Tusfchen de maaltyden kunt gy niet licht te veel drinken; maar over tafel is te veel drank u niet dienstig, wyl het de vertering belet, en de maag te zeer opblaast. Mineraale wateren worden over tafel zeldzaamer gedronken, of het behoorde ten minsten zelden of nooit te gefchieden. Het gebruik van fterke mineraale wateren, als by voorbeeld Schwalbacher, Fachinger en Pyrmont water mag u niet algemeen aangeraaden, maar alleenlyk op voorfchrift van eenen geneesheer toegelaten worden. Doch minder fterke mineraale wateren, als Embfer, Selzer, en inzonderheid Schwalheimer water, kunt gy
0 5



zonder gevaar drinken zo veel het u belieft Hetlaatfte voornaamlyk met een weinig melk' of des namiddags, in den zomer, met zeer wei' mgwyn gemengd, en matig gebruikt, is voor. u de heerlykfte en verkwikkendiie drank wan neerhyzondereomftandigheden het gebruik van hetzelve met ganfchlyk verbieden (ƒ). Doch het zoete verfche bronwater verdient in zo verre den voorrang, wyl men het over al versch kan hebben, en in het algemeen, zonder uitzondering, mag aanraden. Maar het ftiaakt
ZTZel ^ ZUlt gy Het fmaakt zeker zo goed niet als koify of chocoJaad, maar juist deszelfs fmaakloosheid is een bewys dat het reeht gezond is. Al de dranken, die u de tong op zulk eene aangenaame wyze kittelen, zyn-„ fehier altyd meer of minder nadelig, het welk inzonderheid van de heete en geestige dranken waar is. . .
fcboon niet op êen « ^Sve*™ ^Sfl' gevolgen voortbrengen , vooral wlnncerzv £1 £*adelyke komen, m welke of oor, ,miki' j' , -\ z? m "chaamen de VSrtoppirïeSofeS o^S?*'^0***^
zegd dierhalvcn onzen fchryver da dit \ ^ gegrond kunnen gedronken W^Zmn^ZST, ^
voorbereide ' C 2dvC tot veeIeriei ziéttöa



27
Ik kom tot de warme dranken. Tot de thee, fcoffy en chocolaad , over welker nadeligheid reeds zo veel, en wel te vergeefs gezegd is. — Of ik wel een beter lot zal hebben, en of het my hier niet even als veelen van myne heeren medebroederen zal gaan, zal ik aan zyne plaats laten , en my dierhalven bevlytigen , om juist den middenweg te houden; en hoop deswegen ook te meer gehoorzaamheid by u te ontmoeten , wyl ik u juist niet alles zal verbieden. De warme dranken zyn altyd meer of minder nadelig naar de gefteldheid des lichaams, van het jaargety, der menigte, waarin zy gebruikt worden, en naar de hoedanigheid der vreemde deelen, die er by gemengd zyn. De thee, het kruid van eene Chineefche of Japanfche plant, doet eigenlyk geen kwaad als thee, want zy heeft zeer weinig werkzaame deelen, zo als zy by ons gedronken word, maar het warme water is eigenlyk het geen onzer gezondheid het nadeligst is, doordien het de maag verflapt, de verteringskrachten vermindert, te veel zweet verwekt, en daar door het bloed van deszelfs nodige vochttigheden berooft. In het algemeen genomen doen de warme dranken, matig gebruikt, zo veel nadeel niet; want weinig doet, gelyk men weet, weinig nadeel; doch zy zouden nog veel minder nadeel' verwekken, wanneer wy ze enkel als geneesmiddelen gebruikten. Een kopje is u derhalven nooit minder nadelig > dan in den winter , als het zeer koud is, en gy u lange in de koude hebt opgehouden, uwe uitwaasfeming ge-



iïremd is en gy daarvan eene zekere zwaarte of mattigheid befpeurt; alsdan neemt Zy dT o 0 !
« weer gezond. Doch in den zomer zou ik u wanneer gy niet zonder dezelve wilt leven of ^woon zyt, des morgens iets warms te drinechter ^ k°PJ'e veroori°ven. Zy mag
ken r'P h 1° 3lS 3ndere warme dra*! iZ'a kÏT gebfmkt W°rden' wanneer dezelve "e dubbel nadelig zal zyn. De gevolgen welken uit het misbruik van dezelve, het' algemeen van de warme dranken voordvioeijen ontftaan wel langzaam, doch zyn daarom niet' minder van gewigt. Uwe vezelen wordeX gy verliest uwe fchoone verwe, word b.eel' opgeblazen, zwak, klaagt over verlies van eet lust kwaade fpysvertering, drukking der maag winden ongeregeldheid in zekere omtadighl' den, hartkloppingen. opftygingen> kra * beving^flaauwten, bleekzugt, onviichtbaaS
Het geen ten aanzien van het warme water van de thee gezegd is, geld ook van de IT Maar wyl de koffy op ziehzelve meer werS me deelen bezit, kan zy uit dien holfde oofc meer of minder nadeel en nut doen. De goedï werkingen van dezelve beftaan hierin, dat zv de fpysvertering, den omloop des bloeds, en de aflcheiding van het zweet bevordert, de al te dj e, taaije f,ymige fappen egn ^
bmd en emdelyk ook ontlasting maakt. * Zr h* algemeen is derhalven het matig gebruik Z



'~—^ ij>
de koffy veel minder nadelig-, dan het matig gebruik van de thee. Daartegen kan het misbruik van de koffy nog veel gevaarlyker worden, dan dat van de thee. Om deze reden zou ik alleen zulken myner lezeresfen, die eene zwakke maag hebben, of, willen hebben, om niet gansch onbarmhartig te zyn, nadenmaaltyd veroorloven, een, of ten hoogften twee kopjes, met zekere bepaling, te drinken. Vooreerst, wanneer zy er aan gewend waren, en geen kwaade werkingen, als hevige gisting, beving, duizeligheid, bloeden uit den neus enz. daar van befpeuren. Ten tweeden moet zy niet te fterk, ook niet te flap, en voornaamlyk niet te fterk gebrand zyn. Als zy te flap is, doet het warm water het meeste kwaad, want de beftaandeelen der koffy gaan door de altefterke verdunning, herhaalde afkoking, en door de bymcnging van andere wortelen verloren. De olie is eigenlyk het werkzaamfte gedeelte van de koffy, word dezelve met te weinig water gemengd, is de koffy te fterk, word zy in te groote hoeveelheid gedronken, of te fterk gebrand, dan word zy al te verhittende, werkt meer op de zenuwen, en brengt al de tegengeftelde kwaade gevolgen voord. Voor u kan zy dubbel nadelig worden, doordien zy u gisting, hitte , zenuwtrekkingen, beving, hartkloppingen, flaaploosheid, verftoptheid, droogte des lichaams; verlies van eetlust, uitflag in het aangezigt, bloedvloeijing, en zelfs een vroegtydige bevalling kan veroorzaken. De doorgezegen koffy is, volgens het algemeen



gevoelen, beter dan de gekookte, doordien door het lang koken van dezelve te veel werkzaams deeltjes verloren gaan. By het kleinzen of door zygen worden de olieachtige vluchtige beitaan deelen wegens de fnelle bereiding niet verftrooid zy worden door het kokend water volkomen
ontbonden en by hetzelve gemengd. . . De
grovere, aangebrande aardachtige deelen daartegen blyven in den kleinsdoek. De melk of de room matigt eenigzins de verhittende eigenfchap der koffy, en ik zou deswegen ook aan alle myne lezeresfen aanraden, dezelve daar mede te mengen, wanneer zy ze kunnen verdragen dat is te zeggen, wanneer zy er geen ongemak op befpeuren, als pyn in het iyf. oprispingen. winden enz., en geen zuur in de maag, 0f kort te voren zuure fpyzen gebruikt hebben. Doch het fterk gebruik van enkele melk is zwangeren niet aanteraden, voornaamlyk niet, wanneer zy haar walging, drukking der maag en winden veroorzaakt, en wanneer zy buiten dien eene zwakke maag hebben De fuiker zelve bezit ook de hoedanigheid van het verhittende der koffy een weinig te matigen. Zy heeft volgens de waarnemingen der grootfte geneesheeren eene zeepachtige ontbindende kragt, waardoor zydeflymfmelt, ontbind en verdunt; doch in te groote hoeveelheid gebruikt, is zy van eene tegengeftelde werking, doordien zy de faPPen te zeer verdunt, de vaste deelen verfiapt en zelfs flym verwekt. Gy ziet zelve hieruit, dat by het gebruik van dezelve de matigheid niet minder



in achtmoet genomen worden. — Ik ga nu over tot eenen anderen van uwe geliefde dranken ■— tot de chocolaad. Deze heeft inzonderheid eene voedende kracht, en is, als een geneesmiddel gebruikt, niet zónder nut. Zy dient byzonder lieden, die door fterk verlies van bloed of andere vochten hunne krachten verloren, en eene foort van uittering hebben; maar zy moet dan zeer weinig of geen fpecery kruid bevatten, en, volgens het voorfchrift van den heer Z i mm erma nn, met een weinig havermeel en met melk bereid zyn. Het misbruik der chocolaad is zeer nadelig. Zy is inzonderheid niet dienstig voor zieklyke hypochondrieke lieden en die met opftygingen gekweld zyn, wyl de cacao, waaruit zy bereid word, voor dezelven te moeilyk om te verteren is. Voor vette, volbloedige lieden deugt zy nog minder, wyl zy dezelven fteeds volbloediger, en tot veele daaruit ontftaande krankheden geneigd maakt. — De veele fpeceryën maken dezelve in het algemeen zo nadelig, waaronder men voornaamlyk telt de banille, de kaneel, de kruidnagelen en de peper; wanneetdezen er in te groote menigte mede gemengd zyn. Zulke chocolaad verwekt gisting, hoofdpyn, benauwdheden, duizeligheid en veelerlei toevallen van opftygingen. Ik zou juist om die reden mynen lezeresfen het dagelyks gebruik van dezelve in het algemeen afraden, doordien zy, gelyk reeds gezegd is, te veel voed, haar te volbloedig maakt, en uit hoofde der fpeceryën het bloed te veel verhit. Indien myne fchoone.



lezeresfen, nu en dan, evenwel gaern een kon. je chocolaad wilden drinken, zou dezelve Hechts zeer dun, en niet met te veel fpeceryën bedorven moeten zyn.
Depunsch is eigenlyk geen drank voor vrou* wen en dus zal ik er ook niet veel van zeggen (g). Een glaasje zou juist in den winter,
Wyz?e\aderebP^nfn fChl'yver de "«lerlandfche fcf* van het SLnïn^Lm' Z0Ude h-v ronder tuffel
in de zogenoenX vWkLlelt\l igSJFSÏÏÏÏ
bevorderen en Z r5 ,g 611 het wateren eenlgzints
*o is^SSSfeïf °TertUigd,' ó" punch, hittend enfanze S * ZC^r ver"
*eidrmer wpitL i ' Waar door z? eene verkoud*e d raat ^ n 31 men,,gmaal ligte ontilekingver1S',C:: °Sk aI,e fittende zaken hoo|st eene gevlaykezieSnP ^ verergeren ^n , en in



1 33
als het hard koud is, geen nadeel doen. Doch zwangeren doen beter, wanneer zy er zich geheel van onthouden. Het misbruik van dien drank heeft al de kwaade gevolgen met de andere geestige, verhittende dranken gemeen. —
Limonade, een zeer bekende drank, die uit citroenen , fuiker en water bereid word, is voor alle Vrouwen, inzonderheid in den zomer by groote hitte, matig gedronken, zeer dienstig (70. •
Het bier is voor zulke myner lezeresfen, die er aan gewend zyn, het gaern drinken, veel beweging hebben, en in het algemeen een werkzaam leven leiden, wanneer het matig gedronken word, insgelyks geen nadelige drank. Doch er moet niet te veel hop in zyn, en het moet behoorlyk uitgegist wezen, Te dik vc bier word door zwakke lieden niet naar behoren verteerd , veroorzaakt dik flymig bloed en alle daar uit ontftaande kwaaien (Q.
C70 Te regt raad de fchryver de limonade matig te drinken; want hoe onfchadefyk deze drank ook; algemeen befchouwd word, is zy egter voor een zwakke maag, die zy meer verzwakken zal, niet zeer dienstig, en vooral voor zwangere vrouwen, vermits dezelve meestendeels met het zuur in de maag gekweld zyn, en 't welk door een veelvuldig gebruik van het citroenfap merklyk kan vermeerdert worden; waarom het ook niet ondienstig zoude zyn, wanneer men limonade drinken wil, dat men er wat fap van oranje of curasfauw-appelen onder mengde, 't welk zo wel de fmaak als hoedanigheid verbeteren zal.
O') Hier by zoude men nog kunnen voegen, dat het bier noch te versch noch te oud zyn moet, vermits het eerfte veele winden en zelfs eenen buikloop zoude kunnen veroorzaken, en het laatlie een fterk zuur C



[ De "PPttwin, welke uit rypc appelen bereid , met te zeer gezwaveld en wél uitgegist is, kan u, matig gedronken, even zo min nadelig zyn De wyn is zeker niet alleen voor het manlyk gedacht beftemd. En de wet van Karthage, welke den nieuwgetrouwden alle gebruik van denzelven verbood, was indedaad een weinig hard, en past niet wél op onze tyden. Het gebruik van den wyn werd by die wet verboden, ten einde het misbruik van denzelven des te eerder te verhoeden. Maar, waarom zou ik u niet veroorloven, zomwylen een goed glas wyn te drin.ken, wanneer gy by voorbeeld fpyzen gebruikt hebt, die een weinig zwaar te verteren zyn, en gy voor het overige gewoon zyt, dien te drinken? Het fpreekt van zelve, dat alsdan een daarop volgend kwalyk bevinden en byzondere onhandigheden het gebruik van denzelven niet verbieden. Doch het is niet om het even, welken wyn gy drinkt, de vreemde voornaamlyk zoete wynen, welken nog niet *e-' heemtgegist hebben, en te geestig zyn, kunnen u met met voordeel voor uwe gezondheid aangeraden worden. - Voor het overige moet g/ „
in de maag verwekt, over welk eebret Hn ^



35
van de fterke vreemde wynen in het geheel niet, of flechts als een geneesmiddel, en nooit uit gewoonte bedienen. Goede, zuivere rhynfchen wyn is voor de vrouwen, in onze gewesten, het dienstigfte. Gy doet zeer we'1, wanneer gy denzelven alleen over tafel, en, gelyk reeds gezegd is, met een weinig water gemengd, gebruikt. Voor zulken myner lezeresfen, die een eenigzins droog en prikkelbaar lichaam hebben, is, in het algemeen genomen, de witte wyn gezonder , dan de roode; wyl de laatfte de fappen verdikt en de vaste deelen uitdroogt (fe).
Van de Hqueuren en andere geestige dranken zal ik verders niet veel meer zeggen, wyl ik niet geloof, dat myne lezeresfen er dikwyls gebruik van maken. En ik fchaam my fchier des te meer, u voor het misbruik van den wyn, en het
Deze herinnering komt wel voornamelyk in ons land te pas, alwaar men inderdaad met de roode wyn zeer ingenomen is, en dezelve uit hoofde van de byzondere geaartheid van ons gewest, en wel juist om dat zy zamentrekkende is, boven alle andere wynen verkiest, (met recht zoude men kunnen vragen, waarom in zodanig land dan zo veel koffy en thee gedronken?) daar echter uit het gezegde gebleken is, dat de roode wyn voor alle geitellen niet dienstig is; waarby nog in, aanmerking komt, dat zy zeer Hoppende is, en'dus den afgang, in den zwangeren ftaat algemeen niet zeer gemakkelyk, zeer hinderlyk kan zyn, zoude ik myne lezeresfen zeer aanraden, alle vooringenomenheid te laten varen, en by aldien zy geen zuur in de maag hebben^ liever een glaasje rhynfche dan roode wyn te drinken. Tc meer grond heeft men dezen mynen 'raad op te volgen, wanneer men bedenkt, dat de roode wyn veel meer dan de rhynfche aan het zo fchandelyk bedrog van fchadelyke vermengingen &c. onderworpen is.
C 2



gebruik van alle afgetrokken geesten en Iiqucüre» te waarfchouwen, aangezien de onthouding in dit ftuk. voorzeker geen zeldzaame deugd by u is. Doch gy zult het my wel willen vergeven wanneer ik het om de orde en den zamenhang doe. De liqueuren en gedistilleerde geestige dranken, doen u des te meer nadeel, hoe fyner en geestiger dezelven zyn; zy prikkelen de zenuwen, brengen by u voornaamlyk het bloed in de hevigfte gisting, en kunnen duizenderlei treurige uitwerkingen veroorzaken. Hoe ongelukkig is zo eene van uw gedacht, die zig van de rampzalige gewoonte laat beheerfchen om dronkenmakende dranken te misbruiken! Indien deze kwaade, nadelige drift by mannen berisplyk is gelyk een ieder bekent, is dezelve by vrouwen immers fchandlyk - affchuwlyk - en voor uwe gezondheid veel nadeliger, wyl de natuurlyke zwakheid van uw lichaam , u reeds gefchikt maakt, om alle kwaade gevolgen van eenea verwaarloosden leefregel eerder en in eenen veel hoogeren trap te voelen. Aan hoe veel gevaar ftelt zig daarenboven iemand, wiens verltand beneveld is, door vallen, ftoten enz. niet bloot' En hoe fchriklyk kunnen de gevolgen voor u en voor de onfchuldige vrucht uws lichaams worden! — Wanneer dan zulk eene ftrafbaare moeder door gèvaarlyke hcete ziekten, door dodelyke bloedvloeiingen overvallen word, dikwyls te vroegtydig bevalt, en niet dan ellendige, ongezonde kinderen ter waereld brengt, heefc zy het alleen aan haare rampzalige levenswyze toete-



fehryven. Doeh vergeeft het my, myne lezeresfen , wanneer ik , misfehien , hierdoor uwe kieschheid beledige, dat ik u over de gevolgen eener ondeugd onderhoude, waarvan gy vry zyt! Myne verwyten betreffen alleen dezulken, die onbedachtzaam genoeg zyn, om zig van zulk eene fchandelyke gewoonte te laten beheerfchen. Dan dezen verdienen niet, onder het fchoone gepacht geteld te worden! —
C 3



DERDE AFJDELIMG. Over de beweging en rust der zwangeren.
"et ^aat hier ten aanzien der bevLne als fret eten en drinken. Eene benrZ *' 7 ^mstig de krachten ^7^^'°^
de omloop des bloeds, de daarvJ!* P'
lichaam zelf seRerkt Pn ^, a nomen > het
en i 1t ^ A]S Sy de %ze» we'1 verteert uwe" li h bCrfid' b'yft " zei- ^zo7d en
w7b d "SP7C ' bek°mt °°k ^ ^ welbereid voedzel, waarvan, geiyk y J1
,^-lver geheele gezondheid, Ukte",'



■ 39
éom afhangt. Hoe groot nog daarenboven de invloed der beweging op de opgeruimdheid des gemoeds is, dit zult gy gewislyk na elke wandeling op zigzelve kunnen ondervinden. — Het gebrek aan beweging daartegen verwekt alle tegengeftelde kwaade uitwerkingen, als verlies van eetlust, kwaade fpysvertering, verzameling van rauwe, flecht bewerkte fappen, vermindering van den omloop des bloeds en van alle affchcidingen en ontlastingen, verftoppingen, ftyfneid cn zwakheid der leden, traagheid van den geest, aambeijen, beroerten en waterzugt. En hoe Veel te meer moet het teder verborgen fchepzel daardoor lyden! — Ik zou de lyst der kwaade toevallen zeer gemaklyk nog grooter kunnen maken, indien ik niet dagt, dat myne lezeresfen daardoor reeds genoeg van het nadeel eener geftadig zittende levenswyze overtuigd waren. — Doch zo zeer ik u eene matige beweging, gefchikt naar de krachten des lichaams, heb aangeraden , even zo zeer moet ik u echter ook voor alle al te fterke bewegingen waarfchouwen , waarmede ik inzonderheid lopen cn fpringen bedoel. —- Veele lieden zondigen hierin, ten grootften nadeele hunner gezondheid, het meest, wanneer zy, zelden buiten het huis komende, dan? op eens alles willen goed maken, wat zy tot dus verre verzuimd hebben. Hoe heviger de beweging is, hoe fterker het bloed ook natuurlyk ih het lichaam omgedreven word, er kunnen der* balven, inzenderheid by volbloedige en aandoenlyke zwangeren , de hevigfte ontftekings* C 4



koortfen, beroerten, bloedvloeiflno™
™S zeer zwak is e„ .osUVÏÏ^™? ™nha„gt, en dus des te eerder I„Z* worden. Deze gevolge» moeren, zonto ' e„ fpraak, nog veel gevaarteer zyn, e° ,c S" kunnen onrtlaan, wanneer zui^eene „e'igTbf weg.ng nog daarenboven by zeer heet weeder
^ankenhediendheet^:™™1'^
° 8 faceic- m den zomer moet p-v ™ u .. mogelyk is, alleenlyk des morgens vro^ e n if avonds, doch in den winter des nam dl. wandelen. Nooit moeten ^Jj^ flondsna den maaltyd, voornaam^ ir. nT *er by zeer heet weeder, eene eenigzins IZ beweging maken, wyl de fpysverteri„Val dan t fc ielyk en juist daarom onvolkomen Jeth ^ Het ,s ook met hetzelfde op welke wyze fv u' beweging geeft. Er Zyn verfcheiden lichaainL feningen en houdingen des lichaams, of mmder nuttig 0f „adelig kunnen ^ en 2om



4i
deelen des lichaams alsdan gelykmatig bewogen worden, en de goede uitwerkingen der beweging ondervinden. Allqenlyk moet gy u voor vallen en ftoten in acht nemen, want elke eenigzins hevige ftoot, die de plaats der baarmoeder treft, kan de tedere leden der vrucht verfchuiven, eene ontydige geboorte, eene miskraam , cn andere ongemakken veroorzaken. Gy moogt derhalven nooit in het duister, en nog veel minder in den winter by yzel, als de ftraaten glad zyn, zonder leidsman uitgaan. Het best is, dat gy met de beweging te voet zo lange aanhoud , tot gy eene kleine vermoeidheid begint te voelen. Volgens de ftrengfte regelen der gezondheidsleer , moet elke beweging, voornaamlyk te voet, in het begin langzaam zyn , dan fterker worden, en als men haast aan de plaats der beftemming is, weêr een weinig afnemen.
Het ryden op gelyke wegen, in een gemaklyk Tytuig op riemen, kan zwangeren onmogelyk nadeel doen, doch het is Hechts eene ten uiterst zagte beweging, die ten hoogften voor zwaklyke lieden genoegzaam is. Maar de rigting van den buik, en het geftadig hangen der voeten bederft, aan den anderen kant, weêr zeer veel. Het langdurig hard ryden, op zeer flechte, hobbelige wegen, in rytuigen, die ftoten, zo als by voorbeeld postwagens, moeten zwangeren boven alle dingen vermyden, want de geweldige fchokkjng, die de buik daarvan heeft te lyden, kan u niet anders dan nadelig zyn. Het zelfde geld ook, in eenen nog C 5



«T. van eenen «w^i^^ aa fte maanden der zwangerheid moehten ££ lezeresfen wel geen groote begeerte tot he7t! paerd ryden hebben, en van rechtswege en zy het ook in het begin van dezeL nX
222* T™ dC kWaadC van e kt
fchokking des buiks, aangezien %afi ° e ^
der maakzel zyn, gelyk ik reeds JgJJ £ heb en nooit dikwyls genoeg kanfcÏÏTvS eerder by haar kunnen ontftaan p„ J» , , voor haar worden. Het^^J^T «elven geen nadelige beweging voor zw angeren
kfedin " ?Zy/'Sdan d°0r ^-gzel kleding h t onderlyf £egen d£ koude «me
maar, wyl Zy aan het aar bl ^clT^n van omgeworpen te worden: doen zy 5£ 2 zelve geheel natelaten Van w "
bedoel hier efeeaafk dn SS lezeresfen verdiend: ifc in het vallen gX a^fe^*^ mode' °» de ftad te ryden, en di ,?óg e 2R? buiten herfst, hoe onfchuldig zulk nbivlr? „ lc'?te of in de 'ragt word, en hoe feelgenten 1^ °°k T U be" f *' mo« begier als genfeshefr " n1 UW vcrwe^cn den zeggen, dat zodanig reisje t„™^ V?!^ Wooren veele ziekten verwekken T fchadelyk zyn
hoofde, vooral wanneer gy Z'JJl^ het dienmoet, het is uw bekend, dat dé lil iytJ. ve™yden



43
Maar nu kom ik aan eene foort van beweging, die gy fchier allen bemind, en die u echter uit meer dan eene oorzaak zeer nadelig kan worden. Schrikt nu niet! — Ik meen het dansfen. — Dat ik voornaamlyk al het fterk dansfen, als contredansfen, zwabifche , duitfche, franfche en engeifche dansfen bedoel, zult gy zonder myne herinnering begrypen. Hier geld alles te gelyk, wat ik u kwaads van de verhitting en fterke fchudding des lichaams voorfpeld heb. Doch, ten einde gy my niet voor te wreed zoud houden, zal ik u evenwel in de eerfte helft Uwer zwangerheid veroorloven, een paar menuetten te dansfen; en meer kan ik met goed geweten niet doen : want ziet! de heer Frank is noch onbarmhartiger tegen n, als hy zegt: „ tot op de heift kan men zulks nog wel laten toegaan; maar het is zo moeilyk, zich hier altyd veel matiging te beloven, dat ik liever zou willen raden, deze foort van beweging gansch]yk te verbieden. " Ik laat de beflisfing, of hy volkomen gelyk heeft, aan u zeiven over. —
Er zyn nog meer dingen, die u dikwyls niet gevaarlyk voorkomen, en het échter kunnen
en guur zvn kunnen, cn zult gy dan met my niet willen toeftemmen, dat,'wanneer gv u in uwe zomerklederen aan zodanige avondlucht bloot"ftelt, zelfs tevens de oorzaak kunt worden, dat gy van verfchillende ongemakken overvallen word ? met zeer veel grond hoorde ik onlangs eenen voornaamen geneesheer, by het zien van zodanig rvtuig, in het vallen van den avond, zeggen; waartyk aan èleeze iiiewe uitvinding hebben de fraSize.erende geneesheeren zeer veel verfligting. /



worden; alle beweging des lichaams, waarby den adem lang moet inhouden, dikwyls vernieuwen, of te fnel uit blazen, moet gy insgeyks geheel vermyden, of ten minsten trachten te matigen. Hiertoe reken ik voornaamlyk het rekken en reiken naar hooge dingen, het fchongelen het beuren en dragen van zwaare lasten, het hard fchreuwen, zingen, lachen, niezen enz Want hier door drukken het middenrift •de buikfpieren en darmen meer of minder, op de volle baarmoeder , en kunnen zeer licht eene vroegtydige of ontydige geboorte en veele andere kwaaien te wege brengen. Het ontbreekt aan geen treurige voorbeelden, welken'het gewigt van deze voorzichtigheid buiten allen twyfel ftellen. Zo zag van Swieten eene zwangere ongelukkig worden, als zy een kind van twee jaaren, hetwelk gevallen was, fchielyfc wilde opbeuren.
. Ik moet, overeenkomstig myn ontwerp, nu ook..iets van de rust, en de nadelige en bekwaame houding des lichaams met u fpreken. Van de noodzaaklykheid der rust heb ik fchier in het geheel niets te zeggen; want, dat gy moet uitrusten, als gy moede zyt, zal ik u niet behoeven te herinneren. Het verdere zult gy in de volgende afdeling horen, by gelegenheid, dat ik van den fiaap zal fpreken; maar de houdingen, welken zwangeren by het uitrusten en tot gemak nemen, verdienen alle opmerkzaamheid.
behoort in den ftrengften zin ook mede onder het rusten. Het is echter niet no-



45
dïg, u het nadeel van het al te lang ftaan te doen begrypen, wyl de ongemaklykheid, die gy er by ondervind , van zelve dwingt, deze houding te vermyden, of met het zitten te verwisfelen. Van het nadeel van het al te lang zitten heb ik u reeds, zo ik hoop, genoeg overtuigd. Het komt hier alleen voornaamlyk aan op de houding des lichaams, en inzonderheid des onderlyfs. Het word billyk onder de tegennatuurlykfte houdingen des lichaams , gerekend, en het daaruit ontftaande nadeel is indedaad nog veel aanmerklyker, wanneer gy by uwe bezigheden lange met een voorovergebogen lichaam zit. Alle bezwaardheden van eene kwaade fpysvertering, en van eenen beletten omloop , hoofdpyn, duizeling, mislykheden, ftolllng en verzameling van bloed in den buik, gezwollen aderen aan de beenen, hevige rugpyn, aanvallen der aambeijen enz. zyn er de natuurlyke gevolgen van. Veele geneesheeren en vroedmeesters gaan nog verder: zy willen zelfs, en voorzeker met veel waarheid, moeilyke verlosfingen, aanwasfen der nageboorte, gevaarlyk kraambed, en duizend erge toevallen daarvan afleiden. Wanneer gy dit alles bedenkt, zult gy zekerlyk voorzichtig zyn, en u zelve niet ongelukkig willen maken. De gemaklykfte, voordeligfte en gezondfte houding om uitterusten, is, en moet dus die zyn, waarby het onderlyf het minst gebogen, geperst, en de beenen een weinig uitgeftrekt zyn, met één • woord, de halfliggende houding, waarvan gy u alleen op uwe fopha's en canapeèn bedient, wan-



«eer gy ai,een zytj ge]yk de ^ «egt In geen houding des lichaams gaat de omloop van het bloed gemaklyker en beter Z geen andere bevind zig dus ook de lichaam^ vrueht beter, dan in deze, wyl dezelve van geen zyde gedrukt en geperst word. Maar dat het aangenaame dezer houding u niet moet Verleiden om minder, dan anders, te gaan, en gy u van dezelve alleenlyk dan met regt en nZ moogt bedienen, wanneer gy genoegzaame beweging genomen hebt, en een weLg moede *t, moet ik u nog eens ernftig herinneren



- VIERDE AFDELING. Over het /Japen en waken der zwangeren,
Ulet is den meesten myner lezeresfen, uit eigen ondervinding bekend, dat de krachten, welken men door de dagelykfche bezigheid verloren heeft, in den llaap weder herfteld worden, en dat in het algemeen het lichaam daardoor gefterkt en tot de nodige verrichtingen bekwaam gemaakt word. Ik heb u derhalven van het flapen en waken zeer weinig te zeggen, doordien gy van de noodzaaklykheid van het eerfte alle avonden overtuigd word. Maar over de nadeligheid van het al te lang flapen en waken, en over de beste en gemaklykfte wyze, om zig eenen zeer gerusten en gezonden flaap te kunnen bezorgen, moet ik u, volgens myn ontwerp, een weinig onderhouden. Gy bedriegt u zeer, wanneer gy u verbeeld, door al te lang flapen, uwe krachten te verfterken. Wyl de omloop des: bloeds en der vochten in den flaap veel langzamer gefchied, dan in den wakenden ftaat, worden de fappen dik, taai en flymig, er vergadert zig veel vet in de cellen des lichaams, tusfchen de huid, en op andere plaatzen : de vaste deelen worden verflapt, en de geheele



mensen tot traagheid cn veele andere ***** , aeigd gemaakt, vrouwen, difZtent l? «eigd zyn om dik te worden, of toevalle^ vaa opftygingen hebben, doet, volgens het g ^ der grootfte geneesheeren, de al te £ flaap inzonderheid veel nadeel. — ^ T u tang waken, voornaamlyk in den nacht of tot na middernacht, is tevens Z de'
gehae niet111^^5611' " dient * ^ geheel met voor zwangere vrouwen. Het
bloed verliest te veel van zyne fyne de len en
kTa n eenh0edanigheid; htt ™d *4 - de krachten gaan verloren; het lichaam teert uit en
toevallen aangetast. Gy ziet uit dit weinige d t ik u hier kon zeggen, hoe weinig, m S ^vallen uw bloed en al uwe fappen 2ig in goede gefteldheid kunnen bevinden, waarin t *JS echter noodzaak.yk moesten bevinden Z Jen gy zelve wilt gezond blyven, en uwer
ztzrren diensdg wens":
rnedetedelen. Een geruste, niet te lange flaap die geevenredigd is aan de bezighedenof bi' wegingen van den dag, verkwikt alleen het be aam en houd het gezond. Maar, hoe moeten wy dan flapen, en hoe kunnen wy ons e>nen rep pusten flaap bezorgen? - zult gy my m t * ie regt vragen. De beantwoording dezer vZ « op verre na zo zwaar niet, als u de uhvoef ring daarvan misfehien zou kunnen fchynen I„ het algemeen kan men zekerlyk niet veel bepaalds ^ggen, want de gewoonte heeft hier ook gro0



- - —- 49
t'eft invloed, en het komt zeer veel op tiwè overige levenswyze aan. Indien gy een zeer werkzaam leven vol bezigheid leid , of gedurende dén dag veel beweging hebt, vordert de hatuur van zelve eenen langen flaap, tot herftellingder verloren krachten, welke dan ook minder nadelig, en veel eerdér nuttig is. In het algemeen, myne lezeresfen, geld de gülden tegel: Jïaapt zo lange, tot dat gy uw lichaam weder tot nieuwe bezigheden genoegzaam gejlerkt voelt; «ï- zevert, acht of negen uuren zullen naar maate der voorafgegaane beweging en vermoeijing genoegzaam daartoe zyn. De middelen, om eenen gerusten. flaap te genieten, zyn volkomen gegrond op het geen tot hier toe gezegd is, en kunnen zeer kort op de vólgende wyze zamen gevat Worden; neemt gedurende den dag eene goede beweging, tot dat gy een weinig moede Word, eet, voornaamlyk des avonds, vroeg, weinig, en licht verterende fpyzen, wacht de fpysvertefing af, vermyd inzonderheid op dezen tyd alle warme vérhittende dranken, verkiest, zo het mogelyk is, uw flaapvertrek op eene ftille plaats, houd de lucht daarin koel en zuiver, legt met uwe klederen alle' ongerustheden des gemoeds en alle Zorgen af, dan zult gy voorzeker gerust flapen, en de gevolgen van eenen gerustén flaap, by hét ontwaken ondervinden. Van den rtadeligen invloed der onzuivere lucht in de vertrekken, en de middelen, om dezelve zuiver te houden, zal ik flraks gelegenheid hebben om met ü te fpreD



5° =_ s
ken. Ik moet u hier de kwaade gevolgen nog doen opmerken, die uit de veronag^zarrfng v n bovengemelde regelen voordfpruiten. Die wei mèf beweging heeft, veel eet, voornaamlyk des" avond* en dan met eene volle maag naar bed gaat, flaapt ongerust, word door benauwde droomen gekweld en voelt zich by het ontwaken m plaats van verkwikt en gefterkt, vermoeid en loom. Het fpreekt van zelve, dat dit al es by zwangeren in eenen nog veel hoogeren
pplaatsheeft.-lkmoet.totnot van "deze atdelmg, nog iets zeggen yan de
zwangeren in den flaap. want dezelve is gewis niet onverfehillig voor moeder en kind, voornaamlyk in de laatfte maanden der zwangerheid wanneer de liehaams vrueht reeds groot en zwaar' G^ doet derhalven zeer wél,, wanneer gy
ge yk is, Iaat onderngten. Als bet lichaam meer naar eene zyde uitgezet is, gaat dan op de te-
gelyk uitgezet is, dan is het om het even, wel-
ru21fgy verkiest-wanneer gyflechts het <»-
rustig heen en weder keren in het bed vermyd. Voor het overige is het ook goed, wanneer gy desmettegenftaande in dit geval niet altyd op eene zyde, maar heden op deze en morgen op de andere zyde en altyd een weinig gebogen ligt wy eene al te uitgelekte li^/u ^ g§ adehg zou kunnen worden. Het liggen op ^ zyde iS u als nuttig aanteraden, wyl in bei-



1 51
de de gevallen, het zy gy op den rug, of zelfs wel voorover ligt, de omloop des bloeds belet en gy door benaauwde droomen gekweld word; zonder te fpreken van het groot nadeel, welk gy u zelve en uwe vrucht, inzonderheid door de laatfte ligging zoud kunnen veroorzaken! —
D a



VYFDE AFDELING.
Over de gedraging der zwangeren, met opzicht tot de lacht.
H
ü Jlet zal niet nodig zyn, myne lezeresfen u te zeggen, dat de lucht voor u, gelyk voor alle menfehen, zo noodzaaklyk is tot het leven als eten en drinken. — Maar, aangezien het niét in onze macht is, dezelve naar welgevallen te veranderen, moet gy u te eerder aan al haare veranderingen gewennen, wanneer gy geZOnd wilt blyven. Het zou overtollig zyn, i„dien ik u met eene breedvoerige verhandeling over al haare eigenfehappen en hoedanigheden wilde lastie vallen. Ik zal alleenlyk trachten, u opmerk zaamte maken, in hoe verre zy u nadelig en nuttig kan zyn. Zuivere verfche lucht is voor naamlyk nodig tot bewaring van uwe gezondheid; zy veriterkt het lichaam, en bewaart het bloed in zyne behoorlyke gefteldheid. Maar eene befloten, bedorven, door veele uitwaasfemingen onzuiver gemaakte lucht moet alle tegengeftelde kwaade hoedanigheden bezitten, en den nadeligften invloed op uwe gezondheid hebben Redenering en ondervinding bewyzen de waarheid van dit geftelde.



53
De heer We ik ar d zegt derhalven zeer wél. „ In vochtige alkoven, of zulke donkere flaapvertrekken, waarin de befloten lucht zelden of nooit ververscht word, waar veele menfehen in hetzelfde vertrek huizen, zonder door het openen der vensters, of door andere middelen, de lucht, welke by heete kachels vol dampen is geworden , te ververfchen, moeten de menfehen eene flechte koleur hebben, en veele ziekten ontftaan. Een ander geneesheer heeft hieruit ook de oorzaak afgeleid, waarom tedere vrouwen des winters altyd zieklyk zyn. — Ik behoef u dus ook niet te zeggen, hoe zeer noodzaaklyk het is, dat gy de lucht in de vertrekken, waarin gy huist of flaapt, altyd zo zuiver houd als mogelyk is, en te dien einde de deuren en vensters dikwyls open maakt. Deze wyze van de lucht te ververfchen verdient de voorkeur boven alle anderen, waarop men hetzelfde oogmerk door eenigen reuk of damp tracht te bereiken. Want de reden, waarom gy u gemeenlyk in het voorjaar en in den zomer zo we'1 bevind, is zonder tegenfpraak geen andere, dan om dat gy u nooit meer en dikwyler de open lucht geniet, dan op dezen tyd. De morgenlucht, zegt de heerTissoT, geeft aan de geenen, die dezelve inademen, eene fterkte en gezondheid, welken zy den ganfehen dag befpeuren. Hoe veele voordeden genieten zulke lieden niet ten aanzien van hunne gezondheid, die den fchoonften tyd des jaars op het land doorr brengen! De uitwaasfeming der aarde, ip bet D |



oofenbhk dat de ploeg nieuwe vooren fhvd de uitwaasfem.ngen deS dauws, we,kh* f der planten en eene foort van vluchT^
is, en de uitwaasfemingen der bloemen dt nooit fterker rvn hq„ u uluemen, die
dageraad en hv h 7 h" aanlichten des «dgeraaas, en by den opgang der 7nmo
tast trachten te verhelpe„ het geThe. ot t, T„
in oen zomer, en op alle tyden, om de lucht P hoorlyk zuiver, versch en balz magti.o e
ter a^n et0bfefprengen Van den ** met waHetzeln 0f eene oplosfing van falmoniak. Het zetten van groene takken en verfche bloe men m waterpotten doet ook veel tot bere kinI van dit oogmerk, voornaamlyk als bet zCer et
ygenL drdhUdanin tón ^tgéb tl uftil r ' V00rdee, van de balzemagtioe
mT t07SZ f bl0CmCn te k—n inade! -onder bmder van dP zon te hebben.



55
Want ik moet u hier in het voorbygaan zeggen , dat gy nooit ten eerften na den maaltyd, en inzonderheid in de hitte der zonne, veel beweging' moet maken; Doch het ongemak, welk dezon u dan veroorzaakt, gebied.u reeds van zelve , u op dezen tyd ftil te houden. — Doch, behalven dat ik u dit te huis bly ven en ftfl houden alleenlyk zou veroorloven, wanneer gy , uithoofde der groote hitte, niet veel beweging in de open lucht kunt maken, of gaan wandelen , zonder uwe gezondheid te benadelen, moet ik u ook noch voor eene te groote menigte van alle fterkriekende dingen in uwe vertrekken , en voornaamlyk in uwe fiaapkamers, waarfchouwen. Hiertoe behoren fchier alle fyne oliën, alle fterkriekende kruiden en bedwelmende bloemen en planten, als narcisfen, jasmyn, oranjebloezcm, leliën enz. Zy zyn by vrouwen, die zeer gevoe-'. lige en prikkelbaare zenuwen hebben, en dus ook inzonderheid by zwangeren, van eene zeer . kwaade uitwerking en verwekken hoofdpyn, benauwdheden , flaauwten, duizeling, en andere noch gevaarlyker toevallen. Een der grootfte geneesheeren verhaalt een voorbeeld van eene vrouw, die door den bedwelmenden reuk van' eene te groote menigte van vioolen, welken zy in haar fiaapvertrek had ftaan, door eene beroerte overvallen, en dood in het bed gevonden wierd. Eene andere, die waarfchynlyk van het roozenbed der dichters gehoord had, beftrooide haar bed met roozenbladen, en viel in eenen eeuwigen flaap. Landlieden kennen den fterken D 4



bedwelmenden reuk van het nieuw hooi; maar «y mo ten ook de ^ n £P*
vrezen, en er zig nooit op te flapen leggen
Doch daar zyn nog -meer zakken, die in ftaat zyn, u pp eene dergelyke wyze fchadelyk te worde,, en die, gy om deze reden ook Let kennen en vermyden. Hiertoe behoren alle zu ke Plaatzen, waar de lugt bedorven, ifl ^ ty niet veryer hten met ^ >^ngen
v"ld is; als «„^^a, ƒ
tn^:nrgewrsti ke/ders>—4 -*C
Z::7Tn' wanneer
heet gejlookt en warm zyn; plaatzen, waar " ,
nrsch gewasfchen linnen te drogen hlng^of 1 ftreken word; damp van kolen in een bejl^^ trek, voornaamlyk van frnids- of (leent Z 7 floten plaatzen, wa„ veeh m,rfie~^ of geweest zyn enz. Het za! niet te onna zvf eenige voorbeelden van. dien aart uit d WI ' nemingen van den heer ridder Zimmer J? aantehalen, welken het zo even gezegde Tn
fW ^ aanzien der door veele^h J£ durven lugt, huiten allen twyfe, ftellen „ her
J^ar m7 werd te Oxford oVer eeniee miji h
^sp.eging gehoede, in
df echters, de adel, Cn byna alle aanwende
perfoo.en, ten getale van driehonderd , p ottk
dood bleven; om welke reden ook de f >
fite dezen dag den zwarten



- 57"
men. Hetzelfde gebeurde, voor omtrent 40 jaaren, te Taunton, met dezelfde omftandigheden. In den zomer des jaars 1750 werden te Londen, by de veroordeling van eenige misdaders, de rechters en andere aanwezende perfoonen door eene gevaarlyke koorts overvallen, welke zelfs door de klederen befmettende was, en waaraan eene ongelooflyke menigte menfehen oogenbliklyk, om zo te fpreken, ftierven. Het zogenoemde zwarte hol, eene gevangnis, waarin eens een barbaar 146 menfehen deed opfluiten, van welken na verloop van korten tyd flechts 23 het leven afbragten, levert ons eene dergelyke fchriklyke gefchiedenis, hoe vreeslyk de werkingen der lugt kunnen zyn, wanneer zy befloten en door de uitwaasfemingen van veele ï menfehen bedorven is. — Alle tot hier toe aangehaalde bedorven gefteldheden der lugt doen u nu altyd meer of minder nadeel, naar dat gy met prikkelbaare aandoenlyke zenuwen begaafd zyt, en na dat gy u meer of minder aan eene dezer gelegenheid gevende oorzaaken hebt bloot gefield, en hevige hoofdpynen, krampen, duizelingen, bedwelming, beving, benauwdheid, flauwten, braken, en by zwangeren nog veel gevaarlyker toevallen, waarvan gy gehoord hebt, zyn dan de gewoone gevolgen. — De zogenoemde ftoqven , waarvan gy u op koude plaatzen bedient om te warmen, zyn ook niet vry van deze kwaade uitwerkingen; behalven, dat zy alle bovengemelde kwaade toevallen kunnen veroorzaken , zyn zy ook dikwyls in ftaat, om by D 5



« eenen grond e ieggen tor veelerlei andere ziekten. Zelfs het branden van nachtlicht en het bero ken der vertrekken, verdient hier insge^s aan" gemerkt te worden. Het laatfte gefchied he IZ met a yn> wy, deze> vo]gens ^ b s
dTnt omTT\ SCneeshee™> voornaamlyk dient om de lucht te verbeteren en dezelve voor bederf te bewaren. _ De verfchi fende jaargeryden verdienen de wfcJ££
va dfr, ;/ÜCht °nZC «zaamheid, "n van de fchadelykheid der lentelucht zal ik bv /e
enhartndd:;ik van de verwisfe,i^ *5i -
reni zal handelen, melding maken. De herfstlucht is van allen de nadeligfte voor u- en t bet algemeen is de maand ^novlmber 'vo0r « g nsch niet gunstig. Men moet indedaad Lnigmaa, mede,ydenmetu hebben, wanneermen
vïï^eeT ^oor h'r^^ * **** s wceaer, door hoofd- tand- en onmvn
^na wdheden hardkloPPingen en ZkZgZVr maag en in het aIgemeen door s r
van opftygmgen gekweld word. Hoe gelukt zynde geenen,bywclken dit vreemde' men zyn, en dezelven nooit ondervonden hebben>Van den eenen kant verdient gy dan medelyden doeh aan den anderen (vergeeft my, dat £zo' wieed moet zyn,) niet. Want hier komen
rrin --king!edr0CkrZy
ftaan met elkander in de nauwfte betrekkin/ Kwaade uitwerking van het weeder, en ffC brek aan beweging. Indien gy meer a n de ve reringen, en zelfs aan de eenigzins kwaade



' 59
gefteldheid der lucht gewend waart, zoudgy dezelven niet aanftonds ondervinden, gy zoud meer beweging nemen, en dus ook gezonder blyven. Hoe befchamend is in dit ftuk het voorbeeld der landlieden voor allen, die voor de eenigzins koude, of vochtige lucht vrezen ! Juist om dat gy in dit jaargety zo veel zit, uwe gezondheid daardoor fteeds meer en meer verzwakt, aan de ruuwe lucht niet gewend zyt, benadeelt ude minste overtreding van dien aart , waarvan andere menfehen, die zich door de gewoonte gehard hebben, niet het minste nadeel ondervinden. Hetzelfde heeft plaats met opzicht tot de dompige, vochtige winterdagen, die gy zo zeer fchuwt. Dezen kunt gy door de gewoonte ook vry onnadelig voor u maken. Doch, indien gy door de ondervinding mocht overtuigd zyn, dat het kwaad weeder, zeer grooten invloed op uwe gezondheid heeft, dan doet gy zeker beter, wanneer gy op zulken tyd te huis blyft, of ten minsten u zeer behoedzaam en trapswyze daaraan gewent. Gy moet u derhalven de fchoone heldere dagen van dit jaargety des te meer te nut maken, wyl die zo zeldzaam zyn. Het is een vyand van uwe gezondheid, die u zegt, dat de koude lucht uwe tedere fchoone huid bederft. Veelen van uw genacht bevinden zich nooit beter dan in den winter, wanneer de lucht zuiver en de hemel helder is. Koude verfterkthet lichaam en vermeerdert den eetlust, jnzond,erbeid als men dan goede beweging daar



6o
by maakt. Maar eene te groote koude,- en een al te lang verblyf in dezelve, kan u ook in tel deel weer nadelig worden, waarvan ik de eer zal hebben, u in eene andere afdeling meer te zeggen. - Hier is het ook de plaats, l te waarfchouwen voor de te heete vertrekken in den winter en voor de te fchielyk op elkander volgende afwisfelingen der koude en warmte Te heete vertrekken doen nadeel, wyl de hitte de Jucht bederft, uitzet, en onbekwaam maakt tot de ademhaling, gistingen, hoofdpyn, benauwdheden en allerlei kwaaien veroorzaakt Gy moogt nooit, wanneer gy uit de koude komt te fchielyk, te plotslyk by een zeer heet vuur ko men, en u even zo min uit een zeer heet ver trek op eens aan de koude blootftellen Beide te fchielyk op elkander volgende afwisfelingen kunnen en moeten de bedenklykfte en gevaar lykfte gevolgen voor u hebben-, En fchoon ik u te voren geraden heb, u aan alle veranderingen en afwisfelingen der verfchillende jaargety den en der lucht te gewennen, zo waarfchouw ik n echter in tegendeel zeerernftig, wanneer gv het zeer warm, of u verhit hebt, u niet aan dl koude en nog veel minder aan detochtlucht bloot tcftellen. Dit volkomen in uwe macht ftaande zyt gy te meer verplicht, u daaromtrent in acht te nemen. De gevolgen kunnen anders allertren r.gst en fchriklyk voor u en uwe lichaamsvrucht worden. Gelukkig zyt gy dan, wanneer gv met kleine ongemakken, als hoofd- tand- buik



-■ tl
'eh öorpyn of met geringe oog- en keelontftekirigen daarvan vry komt. Maar het blyft daar zegden by. Dikwyls volgen de hevigfte ontftekingskoortzen, beroerten,krampen, ftuipen, de woedenfte buikpynen, buikvloed, bloedvloeijing, en vroegtydige bevalling. Dezelfde gevolgen heeft men te wachten van koude dranken, en alle yskoude ververfchingen, wanneer het lichaam zeer verhit is. Zo zeer ik u insgelyks op eenen anderen tyd, voornaamlyk in den zomer, kouden drank aanried, zo zeer waarfchouw iku ook hier daar voor. Gy ziet daaruit, dat dezelfde zaak, onder verfcheiden omftandigheden, nuttig en nadelig kan zyn. Wanneer gy fterken dorst hebt, fchynt koude drank de beste laafnis wel te zyn; doch vermeid derizelven dan meer, dan uwe grootfte vyanden, dezelve kan u den dood veroorzaken. Hoe veelen van uw geflacht zyn reeds door deze gevaarlyke onachtzaamheid in den bloei haarer jaaren verwelkt! Borstziekten en teringen, waarvoor gy zo zeer vreest, zyn de treurige gevolgen van het koud drinken, wanneer het lichaam verhit is. Wanneer gy u by heet weeder, of anderzins, door eene eenigzins fterke beweging verhit hebt, gaat dan ftil zitten op eene plaats, daar gy vry van den tocht der lucht zyt, en, als de dorst ondraaglyk is, eet dan wat ooft, of neem eene citroenfchyf met fuiker beftrooid in den mond, gebruik alleenlyk lauwe dranken, tot dat de grootfte hitte en gisting over is, of houd een



weinig koudwater zo lang fa den
dat het lauwwarm als uw lichaam word — Hnl gelukkig ZOu ik zyn, indien gy aan "~ waarfchouwingen, voornaamlyk in dit lurk, K hoor gaaft, en nooit door eigen ondervindt ovemugd W1erd, hoe zeer dezelven gegrond"



ZESDE AFDELING.
O ver uwe kleding myne fchoone lezeresfen] kan en zal ik u flechts weinig onderhouden, wyl gy deze zelve beter verftaat. Ik zou my ook in een veld wagen, waarin ik geheel onbekend ben; weshalven ik liever, in dit ftuk, alles, of ten minsten het meeste, dat tot verfiering van uw lichaam iets doet, aan u zei ven, aan uwe naaisters enz. zal overlaten. Kleed u derhalven altyd zeer fraai, ik zelf, en nog veel ernftiger lieden, izien zeer gaern fraai getooide vrouwen. Maar, wyl ik in dit ftuk zo beleefd en toegevend ben, hoop ik ook van uwe goedheid, dat gy my, daar het op uwe gezondheid aankomt, des te eerder geloven, en mynen raadgevingen gehoor geven zult. — De kleding van eene zwangere moet in het algemeen gemaklyk en ruim genoeg zyn, dat de baarmoeder zich behoorlyk naar alle zyden kan uitzetten. De keurslyven behoren tot dat gedeelte van de kleding, tegen welken men met alle recht het meeste kan inbrengen. Er is reeds zo veel tegen het gebruik van dezelven gezegd, en er word dagelyks nog zo veel tegen gezegd; en het gevolg is en blyft altyd fee:-
Over de kleding der zwangeren.



aelfde, en zal het helaas! blyven, zo w aeA nog een dun Jyf, dat men fehier kan omfpannl onder de fchoonheden van het vroJ^Zl nacht telt. En daar het gebruik derzeiven u in den maagdelyken ftaat nadeel doet, door! dien het de fpysvertering en den zo zeer nodl gen omloop des bloeds verhindert, u verfton Pingen in den buik, en allerlei erge toevaZ" als hoofdpyn, duizeling, bloeden uit TnTels* en flauwten veroorzaakt, zonder te fpreken van hetwezenlyke nadeel, hetwelk uwe gezondhdd daardoor op eene andere wyze kan lyden (want braken of hoesten kan, wanneer het lichaam fterk geregen is, n een uitzakking der baarmoeder of eene breuk te wege brengen) is hetzelve u, in uwe zwangerheid dubbel nadelig Gy weet uit het voorgaande, dat het lichaam zich na de derde maand reeds begint uittezetten en vervolgens tot aan het einde der zwangerheid «eeds in dikte toeneemt. Ik acht het overtolbV " ^ zeggen, dat deze uitzetting nodig is indien de lichaamsvrucht zal leven en groehen Maar, hoe kan zulks gefchieden, wanneer gy' het hchaam zo fterk inrygt, den vryen omloop der vochten, die voor de vrucht des lichaams zo allernoodzaaklykst is, daardoor verhindert en nog daarenboven, juist wegens deze persfin/ de kwaade werking van het ademhalen op dezelve, onder deze omftandigheden, vermeerdert? Een der grootfte geneesheeren fchryft de vroegtydige bevallingen, de mismaaktheid der kinderen in de baarmoeder, en de tegennatuur-



°5
iyke zwakheid en gebreken van dezelven voornaamlyk aan de keurslyvcn toe. — Wyl in deze foort van kleding het ademhalen en de omloop der vochten niet bchoorlyk gefchied, word, gelyk reeds gezegd is, de fpysvertering flecht verricht, cn de lichaamsvrucht met rauwe fapperi overladen; dit kan, gepaard met de uitwendige drukking der keursly vcn, zeer licht gelegenheid geven tot de zogenoemde engeifche ziekte. De borsten lydcn mede veel van deze drukking der nauwe kleding, de vaten van dezelven zyn niet in ftaat, zich behoorlyk uittezetten, en de inftromende melk te ontvangen. Er ontftaan verftoppingen, klonters, verhardingen en veele andere vreeslyke ongemakken. Het nodig groeijen en uitkomen der tepels word insgclyks belet , en het arme kind is dikwyls deswegen niet in ftaat, öm, als het ter waereld komt, behoorlyk te zuigen. — Indien gy, myne fchoone lezeresfen! in bedenking neemt, dat de ryglyven nog daarenboven, wyl zy den natuurlyken wasdom der lichaamsvrucht beletten, en by dezelve niet zelden wanftaltige leden en hoofden maken, u ook daardoor eene moeilyke verlosfing en een zieklyk en gevaarlyk kraambed kunnen veroorzaken, zoud gy mynen raad gewislyk volgen en deze nadelige kleding in allen ernst vermyden. De zogenoemde planchetten, waarmede de ryglyven gemeenlyk voorzien zyn, vermeerderen de drukking naar voren ongemeen , en maken dezelven daardoor nog veel nadeliger. En men heeft voorbeelden van mismaakte kinde-t E



ren, zegt de zeer verdienstlyke FRAkk wpken na dcrzelver geboorte duidelyke tekens van
holfdTnf^ ^ ZUlke • he
hoofd haddei, _ Indifin mo he
«en zoud gy, wanneer gy „ u|t lange gewoonte niet zonder keurslyven klnZl wezen, Hechts geheel nfln,„. yVen konde£ ««,. • ppe met weinig balei¬
nen voorziene rvelwrn „ u«ueil>s<yven, or zogenaamdp /■,-.*•/■»«
*" ra^e" d^»> en a,ie yzL zouden dT voornaamlyk in uwen ftaat, temeer voo altoL' van uw lichaam verbannen blyven En w,f "est gy er by? Gy blyft ge/™ '
zeker daar door niet minder fchoon e/lem nI lyk. - Gy weet immers zelve, myne lezeres fen dat gy nooit beter dan in uw nachtgewaad behaagt. - lk zoude waarheid ^ £ ^
toe gezegde met het getuigenis der grootfte ffe neesheeren kunnen ftaven, indien 1 [ . moSt zyn, u daar door te overtuigen. Maar 'k M fleehts eenige gebeurde zaaken bvbrln"
fctUi°?gCt7fe,d IiCht2U,,en geven' Gezweed: fehe lyfartz Beck heeft de gewoonte vanzw n gere vrouwen, om zich nog reeds te ryln onder de voornaamfte oorzaaken gefield datt ^aarentyds, te Stokholm, meer n het kraambed zyn geftorven, dan in een7ge andere provincie van even zo Veel inwoners En
mei f' RüSSEL gen0Cmd' ^ft opgemerkt, dat de vrouwen in Aleppo zich in het geheel niet rygen, en dat dit eene'van d voor
gna nt;rken is der
gen, we.ken men in gansch Siriën waarneemt.



■ 07
P'Ahvieux bericht hetzelfde van de arabifche vrouwen, die daarenboven we'lgémaakt en dun van lyf zyn, fchoon zy geen ryglyven dragen. En van de Engelfche vrouwen is bekend, dat de meesten derzelven de fchoonfte geftalte hebben, fchoon het gebruik der ftyve ryglyven met planchetten haar even zo min gemeen is, als het persfen der kinderen door de even zo nadelige windzels; maar dat zy zich alleenlyk van zulke bedienen, die zeer flap, rekbaar, met zeer buigzaame baleinen voorzien, en in het algemeen zo gemaakt zyn, dat zy noch de borsten noch den buik zeer inrygen en drukken, maar zich naar elke buiging, uitzettingen houding des lichaams richten. — Van het eenigzins geringer nadeel der poches en balynen rokken behoef ik fchier niets te zeggen, wyl de mode zelve die reeds voor lang verbannen heeft. Mocht men hetzelfde kunnen zeggen van alle andere dingen, die u gedurende uwe zwangerheid nadelig kunnen worden! — Ook de veele rokken, welken gy gewoon zyt te dragen, trekken door derzelver zwaarte naar onder, en doen, volgens White, zeer veel nadeel aan de lichaamsvrucht wegens de daar uit ontftaande drukking op den buik.
Indien ooit eene zaak by vrouwen nuttig en aanbevelenswaardig ware, moest het de mode zyn, zich van tamelyk wyde fchoencn met laage hielen te bedienen. Behalven dat door hooge hielen en nauwe fchoenen , weiken meest oorzaak zyn der likdoorns of exteroogen, het ooderlyf voorwaard gebogen word, en de fpanning van E 2



hetzelve, door de geftadige drukking op de baarmoeder de vrucht des liehaams nadeel kan doen; hebben de laage hielen ook nog het groot voordeel voor u, datgy veel zekerer gaat, en veel minder blootgefteld zyt aan het gevaar van omtezwikken of zelfs te vallen. - Het gebruik der kousfebanden verdient ook al eenige opmerking. Dezen moeten los gebonden zyn, wanneer gy niet dikwyls met flapen der beenen en van alle kwaade gevolgen van eenen langzaamen en gehmderden omloop des bloeds in de beenen en voeten, doch voornaamlyk met veele ader gezwellen wilt gekweld wezen. — Gy zoud zekerlyk niet' hebben kunnen geloven, dat ik dë ftoutheid zou hebben, om zo veel aan uwe kle ding te berispen: en evenwel moet ik u me iets van het verwisfelen derzelven zeggen het welk zonder tegenfpraak eenen aanmerklyken in vloed op uwe gezondheid heeft. De verfchei denheid van het jaargety maakt onderfcheiden klederen noodzaaklyk ; alleenlyk de tyd,'en de wyze hoe, en wanneer men dezelven verwisfeit, verdient eenige opmerkzaamheid, fo nec algemeen kuntgy, myne fchoone lezeresfen i het voor eenen regel houden, dat men de zomc'rkle.deren een weinig laat moet aantrekken, en vroee met warmer klederen verwisfelen. De Jeme welke door de dichters zo zeer geprezen is * de ongezondfte van al de jaargetyden, zegt'de verdicnstlyke heer ridder Zimmerman Het grootfte nadeel van dezelve beftaat hoofdzaaklyk W de gewoone afwisfeling van warmte en koude



- ' 6j>
De warmte des middags verleid u, om de zonneklederen voor den dag te halen en aantetrekken, de daar op volgende avond word koud, en gy word dan voor die kleine verkoeling, door de gewoonlyke kwaade gevolgen der verkouding, door buik- tand- en hoofdpyn, verkoudheid, hoesten, buikvloed, zelfs loop, en nog gevaarlyker toevallen, al te hard geftraft. Ook de te fchielyke verwisfeling van klederen, zelfs in het midden van den zomer, die u dan eene waare verkwikking fchynt te zyn, wanneer gy u zeer verhit hebt en fterk zweet, kan ontelbaare kwaade gevolgen voor uwe gezondheid hebben, voornaamlyk, wanneer gy zulks doet op eene plaats, daar de lucht doorfpeelt, of wanneer deze klederen op eene koele en vochtige plaats gelegen hebben, en zelve koel en vochtig zyn. Zelfs is het gedurig en menigvuldig gebruik der waaijers, wanneer het aangezicht zeer verhit is, volgens den heer Tissot niet geheel onverfchillig. De uitwaasfeming van het aangezicht word daardoor belet, en het hoofd zwaar en heet gemaakt. Ik houde, zegt hy, het misbruik van de waaijers voor de gelegonheid gevende oorzaak van veele oog- en neusziekten, tandpynen, en veelerlei uitflag van het aangezicht. — In den winter, by ftrengc koude, hebt \ gy inzonderheid nodig, het onderlyf door warme kleding genoegzaam tegen dezelve te bewaren, wanneer gy u een weinig lange in de open lucht, of op andere koude vochtige plaatzen, als by voorbeeld in de kerk wilt of moet opE S



houden. Ik kan u te dicn ein(Je ^
gersen beters aanraaden, dan het gebruik der
onderbroeken. Niet ffliod * mo* def
tt op dezen tyd zo wel, als op ahe andere tyden, voor koude der voeten wachten Gy moet derhalven nooit, als gy uit het bed komt lang zonder kousfen in de kamer, en nog veel' minder in de keuken en andere koele vochtige plaatzen lopen, indien gy u niet duizenderlei ongemakken op den hals wilt halen. — weet dat dit op al myne lezeresfen niet toepaslyk is ' die dit niet betreft, bid ik om verfchoning'maar" anderen, die deze voor haare gezondheid zo nadelige gewoonte hebben, ZOu ik dezelve van harte gaerne, tot haar eigen best, willen afwen-



ttVEMDE AFDELING*
Over de aderlatingen, purgeermiddelen, en het gebruik der artzenyen by zwangeren.
-1L en aanzien van het aderlaten heerscht by zwangeren een ongemeen groot en gevaarlyk Vooroordeel. Men meent, gedurende de zwangerheid, drie, vier, ook zelfs meermaalen te moeten adergelaten worden, (om dat anderen het doen) hoe weinig men ook het bloed kan misfen, en doet zig fomwylen daardoor oneindig veel nadeel; zwangeren, die gezond zyn, eenen goeden eetlust hebben, veel eten en de fpys we'1 verteren, worden zeer ligt volbloedig, en deze volbloedigheid vordert volftrekt eene aderlating, ten einde grooter nadeel te verhoeden. Doch het komt hier niet aan op den tyd der zwangerheid , maar alleenlyk op de omftandigheden, die dezelve noodzaaklyk maken. De voornaamfte tekens der volbloedigheid zyn eene levendige roode koleur, eene volle, fterke en tevens een weinig fnelle pols, hitte over het ganfche lichaam , een ongeruste, of vaste flaap, benauwde droomen, benauwdheden, zwaarte en loomheid der leden, vermoeidheid na eene geringe beweging, beklemdheid der borst, duizeligheid, hoofd» E 4



pyn, welke echter van geen bedorven maag-" voordkomt, hartklopping, bloeden uit den neus, of andere bloedvloeijing; deze kentekens plaats hebbende, is eene aderlating voor zwangeren nodig, en dezelve moet, volgens her. getuigenis der grootfte geneesheeren, altyd op den arm, en alleen onder zekere omftandigheden en kentekens, welken de geneesheer alleen kan en mag bepalen, op den voet ondernomen worden. Deze moet dan zelfs zeer gewichtige gronden hebben, om daardoor een grooter kwaad dan eene miskraam, of vroegtydige bevalling, die er zeer ligt het gevolg van zoude kunnen wezen, voortekomen. Voor zwaklyke of door ziekte afgematte lieden, die eene kleine zwakke pols, bleeke, gezwollen huid en handen hebben, die weinigeten , of uit hoofde van eene flechte, ontftelde maag, de fpyzen niet wél verteren, en dus weinig goed bloed bereiden, is elke aderlating op zigzelveten hoogften nadelig; en indien het waar is, waaraan men immers niet kan twyfelen, dat reeds zulke vrouwen, welken gedurende haare zwangerheid veel bloed door de maandlykfche zuivering verliezen, niet dan zieklyke, zwaklyke kinderen ter waereld brengen ; moet het te menigvuldig aderlaten, voornaamlyk by zwakke lieden, en by welken de bovengemelde tekenen van volbloedigheid ontbreken, des te meer den nadeligen invloed op derzelver gezondheid hebben, van veelerlei zenuwziekten te kunnen veroorzaken, het kind het nodig voedzel te ont- trekken, en zelfs eene ontydige of vroegtydige



73
bevalling te bewerken. De ondervinding der grootfte geneesheeren en vroedmeesters bevestigt de waarheid van deze ftelling. Het al te fpaarzaam aderlaten daartegen, of het geheel verzuim daarvan, daar het nodig is, kan niet minder, behalven andere ongemakken, eene miskraam, eene zwaare verlosfing, eene hevige bloedvloeijing gedurende dezelve, en eene daarop volgende ontfleking der baarmoeder, of een gevaarlyk kraambed te wege brengen. Ik zal nog dikwyls gelegenheid hebben, deze tekens nauwkeuriger te bepalen, en te herhalen, daar het nodig is; want het kan niet te dikwyls en fterk genoeg ingeprent worden. Dit zal, zo ik hoop, ook de herhaling van reeds meermaalen gezegde zaaken verfchonen, hetwelk inzonderheid geld ten aanzien van dit gewichtig ftuk. Men kan volftrekt niet bepalen, hoe dikmaals zwangeren zig moeten doen aderlaten; wyl fchier elke van dezelven eene byzondere lichaamsgefteldheid heeft, en er nog bykomende omftandigheden kunnen zyn, die eenen algemeenen regel in dit ftuk onmogelyk maken. Befchouwt deze herinneringen niet als te gering, myne fchoone lezeresfen! wanneer gy de kwaade gevolgen van eene te onrechten tyde ondernomen, of herhaalde aderlating in bedenking neemt, zult gy dezelve nooit zonder ■den raad eens geneesheers ondernemen. Ik heb u voornaamlyk alleen op bovengemelde tekens der volbloedigheid oplettend willen maken, ten einde gy u nooit, zonder dezelven by u te bespeuren, uit eigen beweging daar toe zoud laten E 5



74 'l
verleiden; doch dit behoorde van rechtswegen nooit te gefchieden. &
Het gebruik der artzenyen kan u niet minder nadelig worden, wanneer gy u te zeer daaraan gewent. De duurzaamfte gezondheid word door het te menigvuldig gebruik, inzonderheid van ongepaste, artzenymiddelen bedorven Alle menfehen en wel voornaamlyk zwangeren moesten zig voor alle artzenyen wagten, het mogen vergulden of verzilverden pillen, poeders, mixtuuren , of iets anders zyn , die hun van den eenen of anderen flechts aangeraden, en door geen gewoonen geneesheer voorgefchreven worden Veelen menen iets te fparen, wanneer zy geenen geneesheer om raad vragen, gebruiken elk geneesmiddel, hetwelk ook in andere dergelyke gevallen gezegd word, geholpen te hebben, en verliezen daardoor het onherftelbaarfte, hunne gezondheid. Het is onnodig, de waarheid hiervan met voorbeelden te ftaven ; zy zyn helaas» zo zeldzaam niet. Elk geneesmiddel, zelfs het beste, doet reeds nadeel, daar het niet te pas komt en men kan zig door het ongepast gebruik der artzenyen ongezond maken, wanneer men het nog niet is. Veele vrouwen fchryven maar al te gaern en dikwyls de natuurlyke gevolgen der zwangerheid aan eenige zieklyke gefteldheid toe, en zo omgekeerd. — Ten aanzien der purgeermiddelen worden groote, gewichtige en hoogstnadelige misdagen begaan. Het is derhalven nodig, dat ik u de voornaamfte kentekens , wanneer zeer zagt zuiverende middelen, zonder groot gevaar



75
fen met nut gebruikt kunnen worden, een weinig nader leer kennen, en u daardoor voorzichtiger maak. De voornaamfte kentekens zyn i verloren eetlust, kwaade /maak in den mond, onzuivere tong, oprispingen, winden, en daar by gebrek aan krachten, onrustigheid, verdrietlykheid, hoofdpyn, duizeligheid, buikpyn, afwisselende, nu te dunne, dan te harde Jioelgangen, rugpyn, zwaarte en loomheid in de leden, voornaamlyk in de kniën enz. Doch verfcheiden van deze hier befchreven toevallen kunnen ook dikwyls uitwerkingen der zwangerheid en van andere oorzaaken zyn, als wanneer de artzenyen de ergfte gevolgen zouden kunnen te wege brengen. Ik leer u dezelven ■alleen hoofdzaaklyk kennen, om u des te beter te doen zien, hoe nodig het is, uit hoofde van de dubbelzinnigheid dezer tekens, zig ten eersten van verftandige hulp te bedienen, en hoe nadelig het voor u kan worden, wanneer gy, één of weinigen van deze tekens befpeurende, aanftonds van eiken onkundigen raadgever, of raadgeeflter, geneesmiddelen aanneemt. Zwangeren moeten zig, gelyk reeds gezegd is, in het algemeen flechts van zeer zagt werkende middelen bedienen. Dit geld inzonderheid van de buikzuiveringen , wyl de vermeerderde prikkelbaarheid van uw lichaam, voornaamlyk in dezen ftaat, de werking van elk middel buitendien reeds vermeerdert. De hevigfte buikpynen, buikvloedcn en bloedvloeijingen, ontftekingen der baarmoeder, miskraamen, en vroegtydige bevallingen, waarby het leven der zwangeren altyd in gevaar



gefield word, zyn de gewoone gevolgen van fterk en hevig werkende buikzuiveringen Hiertoe behoren de meeste foorten van pillen, weiken ik in het algemeen door zwangeren allerzeldzaamst of nooit wenschte te zien gebruiken, zo lange men nog andere middelen heeft. Wanneer die geringe hoeveelheid hier zal doen het geen eenige poeders, of een matig groot glas artzeny, werkt, moet het middel op zigzelve reeds fterker en heviger werkende zyn, en dienvolgens gevaarlyker uitwerkingen kunnen doen. Het is indedaad geen aanbeveling voor de openende pillen, wanneer zy u hevige buikpynen verwekken; en gy doet derhalven zeer wél, wanneer gy u, in plaats van dezelven, tot buikzuivering alleenlyk van manna, tamarinde, casfia, bitter water, middenzouten, en rhabarber bedient (m). Laat het gering ongemak, van eenige lepels artzeny met gefloten oogen intenemen, u niet afhouden een grooter te vermyden. En moeten dan juist alle artzenyen zo lelyk fmaken ? Men kan ze immers zo aangenaam maken, als gy het flechts kunt wenfchen. — Van de braakmiddelen voor dewelken gy met alle regt zo zeer vreest' zeg ik u niets, fchoon er wezenlyk in de zwangerheid gevallen kunnen voorkomen, waarin dezelven nodig zouden kunnen zyn. Het zou onbezonnenheid zyn, u het gebruik derzelven te willen leren, wyl de geneesheer de noodwendig-



.**■= — 77
fceid van dit middel volftrckt altyd behoort telepaten. — Gy ziet uit dit weinige, dat ik hier alleenlyk, om myn ontwerp getrouw te blyven, jconde aanhalen, hoe zeer gy by het gebruik van alle artzenyen, op uwe hoede moet zyn, indien gy uwe gezondheid niet moetwillig wilt verliezen. Het is waar, het gebruik van buikzuiverende middelen is dikwyls uit natuurlyke oorzaaken in de zwangerheid nodig en nuttig; maar gy kunt u dezelven zeer onnodig maken, wanneer gy my in alle deelen volgt het geen ik u tot hiertoe ten aanzien der fpyzen en dranken, der beweging cn rust, van het flapen en waken enz. gezegd heb, en in het vervolg nog de eer zal hebben , te zeggen. Het is in het algemeen gemaklyker en voordeliger voor het lichaam , eene ziekte voorte.komen, dan te genezen. — Maar ik moet nog, met een paar woorden, gewag maken van eene zekere klasfe van middelen, en u daar voor waarfchouwen, welken ongelukkigiyk! maar al te zeer in zwang gaan, en misbruikt worden. Ik bedoel de zweetdryvendc middelen, waarvan men zig fchier in alle gevallen, in hoofd- tand- en buikpyn enz. bedient, zonder behoorlyk agt te geven op de waare oorzaaken. Behalyen dat dezelven, gelyk reeds gezegd is, ftrydig met de oorzaak der ziekte kunnen zyn, zyn deze middelen ook meest van eenen heeten aart, vermeerderen den omloop des bloeds, verwekken gistingen, te fterk zweet, en kunnen zelfs heete ziekten, gevaarlyke bloedvjoeijingen, miskraamen en vroegtydige beval-



lingen veroorzaken. Ik moet u voor het gebruik van dezelven dubbel ernstig waarfcbouwen dewyl zy u zo nadelig zyn, doordien zy zulks het minst fchyncn te zyn, dat is, wyl gy er u zo gaern van bedient. De onmerkbaare uitwaasfeming der huid is eene der gewichtigfte ontlastingen en maakt ten minsten de helft uit van het geen men gebruikt. Men ziet dus hieruit, zegt de heer Trssoxhoe aanmerklyk het nadeel van eene geheel onderdrukte uitwaasfeming kan worden, wanneer zyplotslyk terugkeert, en zich op de herfenen, de long, of op eenig ander edel ingewand werpt.' Als gy deze uitwaasfeming onderdrukt hebt* (het welk echter niet moest zyn, indien gy nauwkeurig naar myne vermaningen leefde ), en gy bcfpeurt daarvan mattigheid en zwaarte in de leden, eenige rilling en hitte, tand- hoofd- oorof keelpyn , dan zyn volftrekt middelen nodig om de uitwaasfeming te herftellen. Gy kunt in dit geval niets beters en minder nadeligs doen dan wanneer gy een paar kopjes vlierbloemen' thee, met eenige theelepeltjes wynazyn of citroenfap en honig, gebruikt, u voor het overige ftilhoud, en geen andere, dan lichtverterende fpyzen neemt. Dit zo gering fchynend middel zal u dan weêr ras volkomen gezond maken, zonder dat gy gevaar loopt, van door het gebruik van verhittende en kwalyk gekozen artzenyen, van welken ik alleenlyk den theriaak zal noemen, u erger toevallen op den hals te halen, dan de tegenwoordige kwaal is, welke gy wilt verdryven. Doch, indien dit middei



- 79
uwe gezondheid niet mogt herftellen, zult gy het best doen, den geneesheer te ontbieden, (n) Over de afdryvende, de verlosfing bevorderende artzenyen en droppels, of de zogenoemde moeder elixirs, zal ik op eene andere plaats gelegenheid hebben, my met u te onderhonden.
Tot deze afdeling behoort ook nog het gebruik der koude en warme baden. De eerften vermyden myne lezeresfen in dezen ftaat, zelfs zonder myne vermaning, wyl gy er voor vreest. Gy hebt geen ongelyk, het zou zeer onverftandig zyn, u het gebruik der koude baden algemeen te willen aanpryzen, fchoon er gevallen kunnen zyn, waarin dezelven nuttig voor u zouden kunnen wezen, doch dit te bepalen is insgelyks de
(») Na veelvuldige pogingen van verfcheide geneesheeren , is het gebruik, of liever misbruik, van heetc zweetdryvende artzenyen aanmerklyk vermindert; het waare_ te wenfehen, dat men ten opzichte der zogenoemde huismiddeltjes even zo verre gekomen waare; voornamelyk bedoele ik hier mede de in ons land zo geliefdkoosdé wynfoepen, kandeelen, heete bieren &c.; de eerfte oorzaken der ziekten worden (tot vccler nadeel) van den gemeenen man meestal in verkoudheid en verzwakking gezogr, en op deze verkeerde gronden haast men zich by eenen zieken een wynfoep, kandeel, of heet bier, en dit nog wel met heete fpeceryën vermengd, onder den naam van hartfterkend, zweetdryvend enz., toe te dienen: het nadeel echter dat zodanige middelen voortbrengen kunnen is zeer groot, en offchoon zy niet in den apotheek bereid worden, kunnen zy evenwel zó fchadelyk zyn als de heete artzenyen , van welke de fchryver gefproken heeft. Het zal dierhalven beter zyn zodanige huismiddeltjes terug te laten, en liever, volgens onzen fchryver, een aftrekfel van vlierboemen , of wat conferf van vlier te nemen, of, en welk inderdaad het beste is, eenen geneesheer te raadpleegen.



zaak des geneesheers. — Maar ten aanzien der warme baden worden menigvuldiger cn voor de gezondheid zeer aanmerklyke misflagen begaan. 2y zyn inzonderheid nadelig voor zwaklyke* vrouwen, en voor zulken, die veel bloed en zeer prikkelbaare aandoenlyke zenuwen hebben. Elke zwangere behoorde zich zonder den raad* van eenen geneesheer van dezelven te onthouden, doordien zy, even als de zweetdryvende middelen, den omloop des bjoeds vermeerderen, het lichaam verzwakken, en voornaamlyk wanneer zy zeer heet zyn, lichtlyk bloedvloeiing en zelfs miskraamen, of eene vroegtydige bevalling kunnen veroorzaken.



== Si
AGISTE AFDELING* Over de natuurJyke ontlastingen.
Schoon de maandlykfche zuivering in de zwangerheid ophoud, en eigenlyk hier niet fchynt te behoren , moet ik echter mynen lezeresfen er iets van zeggen> ten einde zy niette zeer fchrikken, wanneer dezelve, gedurende de zwangerheid , zich, zonder andere kwaade toevallen j van welken in eene naastvolgende afdeling zal gefproken worden', by haar mogt vertonen. Ik heb reeds pp eene andere plaats gezegd, dat de maandlykfche reiniging niet by alle zwangeren uitblyft; maar, dat volbloedige vrouwen, of zulken, die gewoon waren, op dien tyd altyd veel bloed te verliezen, dezelve in de eerfte maanden der zwangerheid, ja zelfs laater nog hebben en zich voor het overige nog zeer wel daarby konden bevinden; wapt niet zelden bekleed deze natuurlyke bloedvjoeijing, op dezen tyd, by zeer bloedryken, de plaats eener aderlating. Maar, wanneer dezelven in het begin der zwangerheid wegblyft, en eerst laater, en fterker dan gewoonlyk, verfebynt, en gy daar nog andere ongemakken by befpeurt, die gy er gemeenlyk niet by ondervond, misfehien nog in F



82
eenen hoogeren trap; dan is dit een wenk der natuur, dat gy u ten uiterften ftil moet houden' en alles vermyden, wat u kan verhitten, cn den omloop des bloeds vermeerderen. — Gy zult in deze omftandigheden zeer wél doen, wanneer gy ten eerften naar hulp omziet. Want dikwyls kan door eene verftandige behandeling hier nog een groot gevaar vermyd, of ten minsten verminderd worden, waarvan gy elders meer zult horen. Ik kan niet afzyn, hier eene aanmerking te maken, die, fchoon dezelve juist ook niet zo zeer op haare behoorlyke plaats ftaat, echter den gcwichtigften invloed op uwe gezondheid heeft, en deswegens ook al uwe opmerkzaamheid verdient. Geen tydftip is buiten de zwangerheid zo gewichtig voor u, als die, wanneer de maandlykfche reiniging gemeenlyk pleegt te vloeijen. Gy kunt niet geloven, hoe nadelig u, op dezen tyd, een verwaarloosde leefregel in elk opzicht kan worden. De algemeene mening en gewoonte leert u dan wel alle artzenyen te vermyden • gy doet er zeer wél aan, fchoon men gevallen heeft, waarin geneesmiddelen nuttig kunnen zyn doch die de geneesheer volftrekt moet bepalen! Maar gy behoorde u op dien gewichtigen tyd ook even zo zorgvuldig te wachten voor eiken misflag in den leefregel, en alle zwaar verterende, verhittende fpyzen en dranken, alle verhittmgen en verkoudingen des lichaams, voornaamlyk der voeten en des onderlyfs, en alle onaangenaame hartstochten vermyden, indien gy uwe kostlyke gezondheid niet wilt ondermynen, en



===== i3
een geftadig zieklyk leven leiden; wyl gy de gevolgen van elke kleine buitenfporigheid, die gy anders misfehien nauwlyks zoud befpeuren, in deze tydftip gemeenlyk in eenen veel hoogeren trap moet gewaar worden. Het ontbreekt hier aan geen treurige bewyzen, en gy kunt zelve zeer veele voorbeelden van dien aart waarnemen , indien gy flechts een weinig opmerkzaam wilt zyn.
Zwangeren worden niet zelden, met eene onwillekeurige pislozing, dan eens met eene verftopping van het water geplaagd. Het eerfte is wel niet zo menigvuldig en gevaarlyk (o), maar het laatfte kan u de geweldigfte pyn veroorzaken, en aan het grootfte gevaar blootftellen. Schoon veele oorzaaken, die hier niet behoren, aanleiding daartoe kunnen geven, ontftaat het-
(o) Hoe zeer dit gebrek inderdaad niet gevaarlyk is, kan het echter de vrouwen zeer lastig worden, eri zelfs onaangenaame plaatslyke gewaarwordingen, als ontvellingen , pynen &c. veroorzaken, doch is het ook op den anderen kant waar, dat er niet veele inwendige hulp voor dit gebrek voorhanden is , vooral wanneer het zyn oorfprong aan de ligging van het kind en overige deefen verfchuldigt is. Om de lydenden echter niet geheel en al ongetroost te laten, zo "wil ik haar een eenvoudig middel aan de hand geven , en dit is de band van S m e l l i e-; men maakt namelyk een windfel, welk by wyze van een draagband oin den onderbuik gelegd' en aan den fehouder vast gehegt word, waardoor den onderbuik opwaards gebragt en de pisblaas zamengedrukt worden, waarna de pislozing aanmerklvk minder en natuurlyker worden zal. Het gebeurd echter ook niet zelden, dat dit gebrek door hoesten en braken veroorzaakt word, in welk hetzelve gemeenlyk van zelfs ophoud, wanneer de gemelde gebreken, de oorzaak der pisvloed, door behoorlyke middelen genezen worden.
F a.



*4
zelve echter meest uit krampen, die den hals' der blaas toeknellen, of uit de drukking der uitgezette baarmoeder op denzelven.' In het eerfte geval doen zacht krampftillende middelen, die niet verhitten, als by voorbeeld èen kopje kamillenthee, met een paar droppels zoetgemaakten geest van falpeter, de beste uitwerking. Maar wacht u hier voor alle verhittende, pisdryvende middelen ; dezen kunnen u de ontzachlykftepyn, de hevigfte ontfteking der blaas en baarmoeder, gevaarlyke bloedvloeijing, en zelfs eene vroegtydige bevalling verwekken. — Wanneer enkel eene drukking der uitgezette baarmoeder de oorzaak der kwaal is, brengt een zacht terugfehuiven van dezelve van den hals der blaas de beste, oogenbliklykfte verlichting aan. Gy doet in het algemeen wél, wanneer gy u ten eerften beraad en niet lange draalt, want de gefteldheid der kwaal vereischt de fpoedigfte hulp, zonder welke, in korten.tyd, het grootfte geVaar voor u daar uit kan ontftaan. — Van de onmerkbaare uitwaasfeming, die altyd haaren gewoonen loop moet hebben, indien gy u zult wél bevinden, en van de middelen, om dezelve te heritellen, als zy geftremd is, zeg ik hier niets, wyl ik er reeds op eene andere plaats van gefproken heb. — Het klagen over verftopping,. hardlyvigheid , en daaruit voordfpruitende kwaaien, is by zwangeren zeer gemeen. De oorzaak daarvan is licht te begrypen, wanneer wy bedenken, dat in de zwangerheid de uitgezette baarmoeder de darmen drukt, en dezelven daar-



85
door in hunne verrigtingen ftoort, waar van daan de fpyzen ook langer daar in opgehouden, en de vuiligheid drooger worden. Wanneer men daarenboven veel eet, en inzonderheid drooge fpyzen , die zwaar zyn, om te verteren, te weinig drinkt, en insgelyks geen genoegzaame beweging neemt, moet men zich niet verwonderen, wanneer men geftadig over hardlyvigheid cn de daaruit ontftaandc kwaade gevolgen, als hoofdpyn, winden en krampen hoort klagen. Het ftaat genoegzaam in uwe macht, myncfchoone lezeresfen, dit voor u zo groot ongemak grootftendeels voortckomen, indien gy, al het tot hier toe gezegde ter harte wilt nemen. Want, fchoon er gevallen zyn, waarin wezenlyk hulp van den geneesheer in dit ftuk nodig is, zullen dezelven dan nochtbans flechts zeer zelden voorkomen. Eet noch te veele, noch te taaijeen zwaar te verterén fpyzen, maar meer verdunnende en fapryke, als malfche groente, fpinagie, geftoofde falaat enz., witte en geele wortelen, alle foorten van gekookt ooft, als kwetzen , pruimen , kersfen, appelen; maakt eene genoegzaame beweging , en drinkt dagelyks ten minsten drie of vier pinten water, of eenen anderen verdunnenden , niet verhittenden. drank, dan zult gy voorzeker zeer zelden , of misfehien nooit, de kwaade gevolgen der. hardlyvigheid ondervinden. — Doch , byaldien gy u in het tegengefteide geval mocht bevinden , en in langen tyd geen ontlasting gehad hebben, en uit dien hoofde reeds de boveqgemelde kwaade uitwerkingen der verftopF 3



ping mogt ondervinden, laat u eene eenvoudige huisklysteer zetten, uit eene goede handvol tarwen zemelen , in een mengelen water gekookt en vervolgens doorgezegen, en met een lepel vol honig ongezouten boter en een weinig zout gemengd Een enkel afkookzel van kamillen, met eenige lepels vol Iynoüe gemengd, doet dezelfde en nog beter werking, voornaamlyk wanneer gy m dit geval met krampen gekweld zyt, draalt
roten T ' °m 66060 ^cer te
roepen, byakhengy geen beterfehap daarop befpeurde, en gewent u ook niet te zeer aan het gebruik der klysteeren, welken, te veel gebruikt, altyd zeer nadelig kunnen wezen (p) Eene te groote loslyvigheid ontftaat insgelyks niet zelden by zwangeren. Dezelve kan uit verfcheiden oorzaaken voordkomen , en de geneeswyze moet altyd voor dezelve gepast zyn. Als zy uu verkonding en belette uitwaasfeming ontftaan is, kan dezelve enkel met warm houden
Veel nadeel kumie" doen °vcrtolIlg ^bruikt, zeer
met weinig S hn"\k JT^1 ]ici]za:im> en rr-n Hor ■ ™uen Kan Jk myne lezeresfen ver^eke-
gen' Z™c™>™ "immer i4fi?g£
^^^zszsr^1 deskundig enm



a
5?
en eenige kopjes thee weggenomen worden. Als onzuiverheden der maag en darmen oorzaak daarvan zyn , en de lyderes tevens walging , verloren eetlust, drukking der maag, buik- en hoofdpyn, en duizeligheid ondervind, zyn onthouding van alle zwaar te verteren fpyzen, en zagt ontlastende middelen, als by voorbeeld eenige oneen waterachtige rabarber-tinctuur, met een kleine hoeveelheid feignetischzout het beste, dat gy in dit geval kunt nemen. Als de ftoffe zeer feherp is, en by de ontlasting hevige pyn veroorzaakt, dan dienen veele flymige dranken, als by voorbeeld dunne haver- of gariten -flym enz. Ik maak u voornaamlyk op de veelerlei oorzaaken en onderfcheiden wyzen van behandeling alleenlyk opmerkzaam, op dat gy zoude zien, hoe licht gy in het gebruik der artzenyen kunt dwalen, en hoe gevaarlyk deze dwaling voor u kan worden. Alle buikvloeden, die met hevige fnydingen, of zelfs wel gewaarwordingen, die naar weën gelyken, gepaard zyn, vorderen van uwen kant alle mogelyke voorzichtigheid , en gy doet zeer wél, wanneer gy ten eerften hulp zoekt, in plaats dat gy dezelven met floppende en verhittende middelen, tot uw grootfte nadeel, zoud willen tegengaan; want dikwerf is het eene heilzaame werking der natuur, waardoor zy eene fchadelyke ftofFe, ten beste uwer gezondheid, Uit het lichaam dryft.
F 4



88
NEGENDE AFDELING.
Over de driften, de verbeeldingskracht, en het gedrag der zwangeren in dit opzigt.
donder aandoening, myne waarde lezeresfen ' zoud gy zo beminlyk niet zyn, ook zou uwe gezondheid niet lange kunnen beftaan, maar alle te hevige aandoening, alle gemoedsbewegingen en neigingen, die de grenspaalen van vernuft te buiten gaan, te lang duren, en te dikwyls wederkomen, worden driften, en kunnen, gelyk de dagelykfche ondervinding leert, de gevaarJykfte en treurigfte gevolgen voor uwe gezondheid en fchoonhcid hebben. Gy word door eenig voorwerp eerder aangedaan, dan mannen, en gy zyt uit hoofde van uwe. beweeglyker aandoenlyker zenuwgeftel voor vreugde en droefheid even vatbaar! Onaangenaame hartstochten maken by u wel zulk eenen blyvenden indruk niet, doch zy zyn u niet minder nadelig, WyL het ligter en dikwyler wederkomen derzelven in dit opzicht doet het geen anders de fterkte en duurzaamheid zou doen. Het zal onnodig zyn u te herinneren, dat hier, even als in alles * uitzonderingen plaats hebben, wyl ik altyd, wan' neer ik in het algemeen fpreek, alleenlyk het



grootfte gedeelte myner lezeresfen bedoel. Het zou overtollig en niet overeenkomstig mét royn ontwerp zyn, hier eene breedvoerige wysgeerige verhandeling over de hartstochten te fchryven, zo ik er al wezenlyk in ftaat toe mogt we-, zen. Ik zal myne lezeresfen Hechts in het algemeen de Werkingen derzelven leren kennen, ten einde haar in ftaat te ftellen, haare vyanden een weinig van naderby te kennen, en zig voor dezelven te kunnen wagten. — Het, is algemeen bekend, dat de driften, wanneer zy binnen de behoorlykè grenzen blyven, veel goeds, maar ook, wanneer zy dezelven te buiten gaan, nog i meer kwaads kunnen ftichten. Doch, indien te hevige, te langdurende en dikwyls wederkerende gemoedsbewegingen alle menfehen, eji voornaamlyk het fchoone geüacht, nadeel doen, moeten zy zwangeren, by welken buitendien dé prikkelbaarheid of aandoenlykheid des lichaams ongemeen fterk vermeerderd is, nog oneindig meer nadeel kunnen toebrengen. En hoe zeer moet de tedere vrucht des lichaams daardoor niet lyden! moeten niet vroegtydige bevallingen, miskraamen, of ongezonde, met de fchriklykfte ziekten behebte kinderen , de treurige gevolgen daarvan zyn, wanneer de moeder zig, gedurende haare zwangerheid, te zeer daaraan overgeeft? Het ontbreekt ongelukkiglyk! aan geen treurige bewyzen dezer waarheid, en misfehien zyn u zeiven voorbeelden bekend, dat moeder en kind het fiachtoffer van eene overylde hartstocht werden, en echter ziet men dagelyks nog F 5



90
dergelyke voorvallen. „ Maar, zult gy zeggen, myn heer de dodfcor, gy hebt goed vóórprediken l het is gemaklyker, eenen regel voortefchryven, dan dien in agt te nemen; en hoe zullen wy ons dan, zelfs met den besten wil, om al onze overige hartstochten te beheerfchen, voor droefheid en fchrikken wagten?" — Gy maakt my inderdaad eenigzints verlegen. Maar kunt gy my zeggen, dat ooit de grootte van het kwaad door droefheid verminderd is ? Wie zal zo onvoorzichtig zyn, u een" treurig bericht , inzonderheid plotslyk te brengen ? En, indien gy indedaad reden van droefheid mogt hebben, vermyd dan de eenzaamheid, zoekt aftrekking, en doet alles wat u wélgemoed kan maken en uwe gezondheid bewaren. De kwaade uitwerkingen van piotzen fchnk kunnen ook door een verftandig, ftandvas«g gedrag van uwe zyde verminderd worden. En zulken, dieu, zelfs met het alleronfchuldigst oogmerk van de waereld, in uwen ftaat den geringften fchrik met voordagt veroorzaakten, zouden ten hoogften ftrafbaar zyn! Doch hiervan, gelyk ook van de beste gedraging der zwangeren, om alle of de meeste kwaade gevolgen deihartstochten op de verftandigfte wyze voortekomen, zal ik, op eene andere plaats, nader fpreken. r
De hartstochten werken fnel, of langzaam, dat is; zy veroorzaken eenen piotzen dood, of ondermynen allengs de krachten des lichaams, en veroorzaken eene ongeneeslyke tering, en vrouwen zyn voornaamlyk om die reden, volgens de



9t
ondervindingen der grootfte geneesheeren, zo zeer aan de laatfte kwaal blootgefteld.
De droefheid werkt meer langzaam, dan hevig, wanneer zy een langdurig kwaad tot grond heeft, echter kan eene plotze droefheid, als zy te groot en te hevig op eens is, ook den dood veroorzaken, of andere fchriklyke, plotslyk ontftaande gevolgen hebben. De gefchiedenis levert ons verfcheiden voorbeelden van dien aart. De dochter van Cksar, en de keizerin Irene ftierven beiden van hartzeer, toen zy, de eerfte, den dood van Pompejüs, en de andere, het overlyden van den keizer Filippus, haare gemaalen, vernamen. — Stahü 'zag eene moeder, op de tyding van den dood haars zoons, in onmagt vallen, die met eene beroerte eindigde, en haar plotslyk doodde. — Eene langzaame aanhoudende droefheid werkt," gelyk bekend is, niet zo hevig, doch de gevolgen zyn echter niet minder nadelig voor de gezondheid. Zy verzwakt de zenuwkrachten en de fpysvertering ongemeen, beneemt den eetlust en den flaap, verwekt winden, krampen en flauwten. Treurigen worden eindelyk over de ;geringfte kleinigheid gevoelig en gemelyk, en ondermynen juist daardoor derzelver gezondheid hoe langer hoe meer. De omloop des bloeds gefchied ongemeen langzaam en onvolmaakt, wyl het flechts met groote moeite en onder zuchten door de long voordgeftoten word. Derhalven ontftaan hieruit verftoppingen der lever, geel- en waterzucht, eindelyk de diepfte zwaarmoedigheid, krankzinnigheid,



S>« — Liï
tering/en by vrouwen niet zelden de fcbriklykfte van alle kwaaien, de kanker in de borsten Zeer zeldzaam, of, misfehien, nooit verwekt eene onaangenaame hartstocht alleen alle kwaade gevolgen, het zy dezelven plotslyk of langzaam óntftaan; en altyd gaan er meer, als by voorbeeld fchrik en vrees, droefheid en fmert, hartzeer, kommer of gramfchap met elkander gepaard enz. Schielyker en dieper werkende moeten derhalven de gevolgen zyn, wanneer by voorbeeld eene hartstocht als de droefheid met eenige drukkende fmert, hartzeer, of kommer verzeld is, gelyk zulks zeer dikwyls plaats heeft. En dit moet ook van alle zamengeftelde onaano-e-* naame gemoedsbewegingen verftaan worden. Zo ftierf Va l en tin i van Milaan van verdriet, om dat men den dood haars gemaals, den hertog van Orleans, niet wrook: — de Dauphine. MARGARETHAvan Schotland, om dat men aan haare kuischheid twyfelde, — en de koningin Elisabeth verviel, na dat zy den graave van Essex had doen onthoofden, in eene mattigheid, die haar langzaam naar het graf bragt; doch, toen zy vernam, dat hy om genade verzocht, en men haar zulks verzwegen had , viel zy in eene vertwyfeling, die haar fchielyk van het leven beroofde. — Wanneer de gevolgen van deze hartstochten by onbevruchte vrouwen zo treurig zyn, hoe veel. te meer zullen zy het by u en by uwe tedere lichaamsvrucht zyn; want beiden, en voornaamlyk de laatfte, moeten al het onaangenaame dezer hartstochten in eenen



- n
veel hoogeren trap ondervinden. Zy bekomt geen genoegzaam gezond voedzel, en vind reeds .of in het lichaam der moeder haaren vroegen dood, hetwelk wezenlyk beter is, of voert tot aan haar einde een ellendig , zwak met fchriklyke ziekten behebt lichaam met zich om. Alles, wat de natuur, in dit ftuk, vreeslyks heeft voordgcbragt, bevat de treurige gefchiedenis, welke de heer Unzer aangetekend heeft. — Ik kan niet afzyn, dezelve hier verkort medetedelen. Eene vrouw ontvong, in de zevende maand haarer zwangerheid, tyding van den erbarmlyken dood van haaren man en zoon te gelyk. Zy ftortte in de diepfte droefheid en verloste, op het einde der negende maand, van eene dochter, welker gezicht uitermaten ontfteld was , en eene allerfchriklykfte vertoning opleverde. Zy was al haar leven ftom, en kon Hechts door een onverstaanbaar geluid haare begeerte te kennen geven. Het gebruik van het verftand ontbrak haar ganschlyk, en zy kon in haar twaalfde jaar, zonder hulp van anderen, noch fpys en drank tot zich nemen, noch andere nooddruftigheden verrichten. By elke verandering der maan wierd zy telkens door de hevigfte ftuiptrekkingen overvallen. Dan weende zy, dan vloog zy verfchrikt op, tot dat zy ras daarop in onmagt viel, waarby haar met tusfchenkomenden hik de fchuim op den mond kwam, en alle overtollige voorraad in het lichaam van haar ging. Deze 'aanval duurde gemeenlyk vierentwintig uuren agter elkander, waarop zy in eenen even zo langen flaap viel,



en naderhand in zo verre herfteld werd, om alleenlyk met elke nieuwe maanverandering nieuwe ellende te ondergaan. — Niet minder droevig, ten aanzien der moeder, is de gefchiedenis welke de heer Frank ons levert. Het is zegt hy, thans, daar ik dit fchryf, even vier dagen geleden, dat eene beminnenswaardige vrouw begraven werd, welker dood het fterkfte bewys van de gevolgen eener aangeprikkelde verbeeldingskracht kan opleveren. Deze ongelukkige had voor een half jaar haaren echtgenoot verloren. Toen zy haare ontbinding naby zag, voorfpelde' zy haaren zielenzorger met eene foort van zekerheid haaren aanftaanden dood, welke met haare wezenlyk volkomen gezondheid niet in het minfte overeenkwam. Zy verloste, zonder erge toevallen, van eene gezonde en kloeke dochter. De vroedvrouw toonde haar het welgemaakt en frisch meisje, om haar als eene gelukkige moeder te bemoedigen; zy zag het aan, en riep uit: o gy ongelukkig, zonder vader geboren kind! — Plotslyk overvielen haar de levendigfte pynen in al de leden, zy voelde koud doodzweet en beklemming enz. Myn zalige man roept my, zeide zy, en ik kom by hem! — En in minder
dan vier uuren was zy er niet meer.
Ver ontwaar diging, het gevoel van eene groote belediging, zonder zich te kunnen ofte durven wreken , vind meest alleen by mannen plaats, en is eene uit toorn, treurigheid of verdriet zamengeftelde hartstocht, die myne lezeresfen wel niet behoorde bekend te zyn, doch waarvan ik bast



9S
echter een woordje moet zeggen, wyl ook de fchoonfte dames menfehen zyn en blyven, en dikwyls zo wel, als de heeren, aan alle billyk misnoegen en gramfchap blootgefteld zyn. Deze hartstocht kan ook plotslyk doden, of ten minsten even zo gevaarlyke gevolgen hebben als de droefheid. Voorbeelden hiervan zyn ook niet zeldzaam. Valerius Maximus verhaalt, dat de echtgenoote van Nausimenes, eenen Athener, haaren zoon en haare dochter in bloedfchande betrapt hebbende, op ftaande voet ftom geworden, en het gedurende haar ganfche leven gebleven was. — Eene dochter vond haaren minnaar in de armen haarer moeder, en viel in eene ongeneeslyke krankzinnigheid.
Schrik en toorn zyn onder al de hartstochten die, welken by het fchoon geflacht de meeste verwoestingen aanrechten. Dodelyke flauwten, zinvang, lammigheden, altyddnrend Adderen der leden, vallendeziekte en beroerten zyn, volgens de ondervindingen der grootftc geneesheeren, de gewoonlykfte gevolgen van eenen hevigen fchrik. De omloop des bloeds word plotslyk geftremd, het ftolt omftreeks het hart en de long, van daar de pynlyke engborstigheid, verlies der fpraak, bleekheid der lippen en des aangezichts enz. Doch hier blyft het niet by. Er ontdaan dikwyls berstingen der bloedvaten, dodelyke bloedstortingen, of ftremming der gewoone bloedvloeijingen. Zelfs worden de zweetgaten zamengetrokken, de hairen ryzen in de hoogte, en men heeft zelfs de merkwaardige waarneming ge-



maakt, dat dezelven door de werking van eenen hevigen fchrik in korten tyd van verwe veranderen, en grys worden. En hoe groot de kwaade werking van den fchrik inzonderheid op zwangeren is, Zult gy uit de volgende voorbeelden zien. De heer Tralles verhaalt van eene vrouw, die door muizen, welken haar in den flaap over het aangezicht liepen, zo verfchrikt werd, dat zy een zwak, met de vallendeziekte behebt kind, ter waereld bracht; en van eene andere, die wegens eenen onverwachten musketfchoot zo verfchrok, dat zy weinig dagen daarna van een dood kind verloste. En Schenk betreurt den dood zyner cchtgenoote, die anders gezond en fterk zynde, in de laatlte maanden haarer zwangerheid, van de hoogte van haar huis den brand, die in de nabyheid ontftaanwas, en de door de luchtvliegende vonken zag, en daar van zo verfchrok, dat zy eenen hevigen aanval van de vallendeziekte kreeg, die haar binnen twaalf uuren, nevens haare vrucht van het leven beroofde. — Hoe voorzichtig men voor het overige in het verhalen van fchrikbarendé gebeurdnisfen by zwangeren moet zyn, welken men haar nooit behoorde ter kennis te brengen, en hoe ftrafbaar het is, zwangeren of kraamvrouwen eenen moetwilligen fchrik aantejagen, kunnen de volgende twee gefchiedenisfen leren" De heer baron vanSwieten verhaalt van eene zwangere, dat zy gerust fliep, terwyl er brand in de nabuurfchap was; haare zorgvuldige moeder wenschte haar des morgens geluk, dat een



91
'geruste flaap haar voor allen fchrik bevryd had. Öogenbliklyk begon de ongelukkige aan al haare leden te fidderen, er volgde eene plotze blocdftorting, miskraam, flauwten en fidderen, waarvan echter de moeder met het grootfte gevaar gered werd. — Het tweede geval heeft sazimut h van de echtgenoote des lyfartzs van eenen Prins van Anhalt aangetekend. Deze gaf tegen den nacht aan haar kind de borst. Eenige vrouwsperfoonen, die uit een gezelfchap naar huis gingen, klopten uit fcherts tegen de venfiers en op de deur. Dit deed de kraamvrouw derwyze fchrikken, dat haar ganfche lichaam begon te beven, en zy plotslyk eene bloedftorting kreeg, die een geheel jaar aanhield , en zo fterk was, dat het bloed door het bed drong, en zy eindlyk daaraan overleed.
De uitwerkingen der gramfchap zyn der gezondheid , en voornaamlyk eener zwangere niet minder nadelig. Het fchoonfte aangezicht word daardoor ontfteld,, rood, de oogen fta§n te branden, het bloed ftroomt met ongemeen geweld door het lichaam, of er ontftaan hevige kramptrekkingen in de zenuwen, het aangezicht word bleek, de adem benauwd, de ftem zwak enz. En in beide gevallen zyn dikwerf geweldige maagkrampen, kolyken, onophoudelyk braken en buikvloeden, gevaarlyke galkoortzen, geelzucht , ftuipen, vallende ziekte, beroerten, dodelyke bloedftortingen, miskraamen en vroegtydige bevallingen de treurige gevolgen van deze hartstocht by zwangeren. Fallopius haalt G



de gefchiedenis van cenc vrouw aan, die na elke crgcrmg de roos in het aangezicht kreeg; en de heer Lupin zag dezelve by eene zwangere, na eene gramfchap, met koorts gepaard ontfiaan. De heer van Swieten verhaalt eene nog veel vreeslyker gebeurdtenis. Een krakkeelachtig wyf van 30 jaaren, van volmaakte gezondheid, en van de beste lichaamsgefteldheid, maakte zich kort voor den tyd haarer bevalling, over eene buurvrouw, die een van haare kinderen geflagen Bad, geweldig toornig. Zy voelde aanftonds sets ongewoons in haar lichaam, waaruit zy .haaren fpoedigen dood voorfpeide. Na verloop van eenige dagen kreeg zy eene geweldige bloedftorting en kramptrekkingen, onder dewelken zy, voor dat men haar te hulp kon komen, moest fterven. Na haaren dood vond men twee kinderen, van het manlyk geflacht, dood in de baarmoeder. Daar dit by eene fterke en aan de •gramfchap en het krakkeel gewoone vrouw kon gebeuren, voegt de heer van S wieten er by wat moet van dezelfde oorzaak het gevoJg by
gevoelige en aandoenlyke moeders zyn? - En
de heer Tissot merkt aan, dat eene vrouw m twee jaaren viermaal te vroeg verloste, en wel telkens tusfehen de derde en vyfde maand wanneer zy zich kwaad gemaakt had.
De vrees verzwakt ongemeen de krachten van het hart, maakt den polsflag langzaamer, het ademhalen bezwaarlyker, verflapt het ganfche lichaam, ftremt de zo nodige uitwaasfeming door huid, en vermeerdert daartegen de opflur-



90
ping. Om die reden worden vreesachtige lieden , volgens de waarneming der grootfte geneesheeren, veel eer door hcerfchende gevaarlyke ziekten bcfmct, dan anderen, die niet bevreesd zyn, en geen afkeer hebben. Gy ziet, van hoe veel gewicht deze aanmerking, en een gezet ftandvastig gedrag voor u is, wanneer gy ü in de noodzaaklykheid mocht bevinden, om zieken te bezoeken. Als gy eenen affchuw hebt, vreest befmet te worden, dan raad ik u, zulke plaatzen, daar gy aan dit gevaar zoud kunnen bloot gefield zyn, liever geheel te myden» De verbeelding en de bovenaangehaalde omftandigheden werken in dit ftuk ongemeen fterk. Maar laat u ook niet te zeer van eene ongegronde vrees verweldigen, die dikwyls geheel onverfchillige dingen in wezenlyk gevaarlyke en nadelige kan veranderen. Ten einde u nog nader daarvan te overtuigen, zal ik flechts eenige voorbeelden van dien aart aanhalen. Falconet verhaalt het geval van eene vrouw, zegt de heer Zimmermann, die zich uit vrees de pokjes plotslyk op den hals haalde , doordien zy in de kerk eene vrouw zag, die roode vlakken in het aangezicht had, en meende, dat deze vlakken een gevolg van de pokjes waren, ondertusfchen had die vrouw de pokjes niet, maar iets fcorbutieks in het bloed; maar de vrees opende by deze de opflurpende vaten der huid, cn misfehien vatteden dezen in de lucht de befmetlyke deelen der pokjes. — Nog kortlings, vervolgt
G 3



de heer Zimmermann, kwam de zoon van eenen waardigen geestlyken, een jong, beminnenswaardig heer, van eene tedere gefteldheid in het vertrek van eenen, die aan de heete koorts overleden was, hy vatte het lyk by de hand , zyne. aanwezende vrienden zeiden tegen hem, om zyne tederheid op de proef te ftellen dat hy zich nu de heete koorts op den hals gehaald had; en een paar dagen daar na had hy mdcdaad de heete koorts met al de gewoone toevallen van dezelve. — En Willis heeft zeer wél gezegd, dat de geenen, welken den meesten affchuw voor de pokjes hebben, dezelven het eerst en het fchielykst krygen. De baron van S wiet en zag by eene anders gezonde vrouw enkel uit vrees een onoploslyk gezwel ontftaan. De heer Tissot verhaalt van eene vrouw, die door de vrees, welke haar, by gelegenheid, datzy over het water voer, getroffen had, binnen weinig minuuten de geelznet kreeg, en dezelve meer dan een halfjaar behield. En de heer Leake heefc opgemerkt, dat eene vrouw van 3Z jaaren, welke een teder lichaam had, in de zevende maand haarer zwangerheid door eenen buikvloed werd overvallen die na eenen grooten angst was ontftaan De" zelve duurde tot op de helft van de aclnfte maand' wanneer dezelve loopachtig wierd. Maar hoe veel gevaarlyker gevolgen de vrees en angst op
lunlTri ZVa"geren en brouwen kunnen hebben, als dezelven lang duren of dik-



wyls vernieuwd worden, ziet men duidelyk uit hetgeen de verdienstlyke heer hofraad Frank (*) aanhaalt, by gelegenheid, dat hy van de gewoonte fpreekt, om overledenen ónder het geftadig klokkengelui te begraven. Voor eenige jaaren, zegt hy, heerschte te Spiers eene boosaartige kraamkoorts , die in korten tyd veelè kraamvrouwen aan de heete koorts en andere föorten van uitflag in het graf fleepte. Dagelyks werd over eene overleden kraamvrouw de klok geluid. Het is ongelooflyk, met welken fchrik alle zwangere vrouwen den tyd haarer verlosfing zagen naderen : de geringde onpaslykheid veranderde by elke kraamvrouw, zo dra zy flechts de noodlottige k'c'- hoorde, in de ergfte toevallen , en men hoorde haar zich zelve den dood aankondigen, wanneer nog nauwlyks eenige ziekte begon, waarby de vervulling van haare voorfpelling maar ai te dikwerf plaats had.
De aangenaame hartstochten zyn niet minder van kwaade uitwerkingen en gevolgen verzeld, wanneer dezelven de behoorlyke paaien te buiten gaan, of te fchielyk met onaangenaamen afwisfelen. Zelfs de vreugde, wanneer zy te groot, te geweldig op eens is > kan dodelyk worden, en is het eerder, dan al te groote droefheid; doch by geluk niet zeer dikwyls. Het bloed word of op eens in eene te fterke en drif-
(*) Medicinifche Polizey, van welk verdienstlyk werk de heer B ake te Leiden reeds eenige {tukjes in "het hdlaudsch uitgegeven heeft.
G 2



102
tige beweging ge|#«gt, Gf door de werking der zenuwen plotslyk geftremd. Het ontbreekt hier ook aan geen voorbeelden. Dus ftorven twee Koomy nfcbe vrouwen van vreugde, die haare zoons onverwacht uit den flag zagen terugkomen. Eene aanzienlyke familie in Holland was in armoede vervallen, de oudfte broeder ging naar Oostindien, maakte zyn geluk, en deed zyne in kum, mer levende zuster by zich komen, hy toonde haar de kostbaarheden, welken hy haar wilde vereeren; zy zag dit alles, zy verftyfde, en ftierf. De nicht van den heer van Leibnits, echtgenoote van eenen predikant, vermoedde' met, dat een wysgeer geld kon nalaten; dochzy vond na den dood van den heer van Leibnits óoooo dukaaten in eene kist onder zyn bed, en ftierf op het eerfte gezicht dezer dukaaten. Men ziet hieruit, hoe nodig het is, zelfs, by het brengen van blyde tydingen aan zwangeren, zeer Voorzichtig te wezen. —-
Nu moet ik, volgens myne beloften, u ook nog iets zeggen van de wyze van zich te gedragen en de middelen, om de kwaade gevolgen der tot hier toe verhandelde hartstochten voor te komen. Ik zwyg met voordacht van de overige gemoedsbewegingen, wyl ik geloof, dat gy mt het reeds gezegde de kwaade uitwerkingen van dezelven zeer gemaklyk zelve kunnen verklaren. — De toorn en ergernis verdienen inzonderheid onze opmerking. .— Wanneer gy u vertoornd hebt, hetwelk van rechtswege nooit behoorde te gefchieden, en gy zelfs reeds eenü



ïo3
gen der kwaade gevolgen befpeurt, van welken ik hier boven gewag gemaakt heb, dan neem een weinig citrocnfap in thee, wanneer de gisting des bloeds te fterk is. Als deze daarop bedaard is, drinkt by elk pintje water een lepel vol bereidden wynfteen en fuiker, tot dat eene zagte ontlasting volgt. Hierdoor gaat de gal uit de maag en darmen mede weg, en kan niet in het bloed dringen,geen geelzucht, galkoorts én nog erger gevolgen veroorzaken. — Indien de ontroering zeer geweldig is geweest, moet de geneesheer verder raad geven, en voor dat hy zulks gedaan heeft, doet u, wat ik u bidden mag, toch niet aderlaten, wyl anders de gal in het bloed overgaat, en gy u zeer ligt geelzucht> galkoorts enz. kunt veroorzaken, ën zo gezondheid en fchoonheid te gelyk bederven. Want het aderlaten midden in de ergernis of aanftonds na den toorn is volftrekt telkens in ftaat dit nadeel voorzeker, of nog een veel grooter te weèe te brengen. Ik kan u dit niet ernftig genoeg voordragen, zelfs is de rhabarber voor volbloedige zwangeren alsdan zo dienstig niet, als de verkoelende wynfteen. (^) Indien gy onverwacht hevig mocht fchrikken,
C q) Even zo gevoeglyk kan men voor hét al te veel gebruik van de Uoffmanfche droppels waarfchouwen. Het is duidelyk bewezen , dat deze droppels niet verkoelende , maar liever verhittende zyn, waar uit natuurlyk volgt, dat men dit middel niet 'in alle gevallen en na élke gemoedsaandoening (zo als men algemeen gewoon is) gebruiken moet.
G 4



I34 =====
laat dan uwen geneesheer halen. Hy zal u de krachtigfte middelen voorfchryven, die alléén uwe byzondere lichaamsgefteldheid voegen en de dreigende gevolgen van den fchrik kunnen Voorkomen. Ondertüsfchen fpant, zodra gy van den eerften indruk dezer gevaarlykc hartstocht bekomen zyt, al de krachten van uw verftand en al uwe kloekmoedigheid in, en drinkt eenige kopjes vlierbloemen-thee met citroenfap en fuiken. De fchrik trekt, even als verkouding de vaten zamen, en moet ook eveneens behandeld worden. Tracht dan door wandelen, ryden komedièn, concerten, doch inzonderheid door gezelfchap met de verftandigften cn geestigften uwer vriendinnen de gedachten afteleiden. Dit, en de raad van uwen geneesheer, die weten zal, hoe men door behoorlyke middelen, en verwekking van eene aangenaamer levendig gevoel het onaangenaame verzwakt en onnadelig maakt, zal alle kwaade gevolgen zo veel mogelyk verhoeden. - Ik moet « denzelfden raad tegen de treurigheid geven behalven.het geen ik reeds tegen haare fchadelyl ke indrukken hiervoor heb aanbevolen. Ondertüsfchen werkt dezelve langzaamer, dan de fchrik en dus zal uw geneesheer, en andere verftandige en ervaren vrienden en vriendinnen, dezelve ook trachten -te verdryven en allengs in te vredenheid te veranderen. — Tegen de kwaade ge^ volgen der vrees dient insgelyks het geen ik tegen de fchadelykheid van den fchrik en de treurigheid aangeraden heb. Eenige kopjes thee met



citroenfap en een weinig wyn zouden in dit geval met nut kunnen aangeraden worden.
Het zal fchier niet nodig zyn, middelen voorteflaan tegen de kwaade uitwerkingen der vreugde, wyl dezelve, in deze mee zo veele minder blydegebeurtenisfen geplaagdewaereld, zeidenzo fterk en hevig is, dat zy groot nadeel kan veroorzaken. Wanneer ondertusfehen, op eene blyde boodfehap, het bloed te zeer gist, het hart te fterk klopt, de neus zelfs wel aan het bloeden raakt, men pyn in den rug en persfing naar onder gevoelt, moet men een weinig citroenfap en fuiker met water drinken, of een lepel vol frambozen azyn in elk pint water gebruiken, en op den arm adergelaten worden. Doch als het mogelyk is, den geneesheer fpoedig te hebben, zal het veiligfte zyn, deszelfs raad in dit geval te volgen.
Volgens myn plan moet ik hier ook iets zeggen van de uitwerkingen der verbeeldingskracht van zwangeren op de vrucht des lichaams, op de misgeboorten en moedervlakken enz. Het is de plaats niet, eene breedvoerige, geleerde verhandeling over deze ryke ftof te fchryven, en ik zal in het algemeen kort zyn, wyl in de ganfche zaak nog zeer weinig beflist is. Zo veel is zeker, men gaat op beide zyden te verre, wanneer men alles verwerpt, of alles aanneemt. Zeer veele kinders komen met vlakken, zogenoemde moedervlakken of andere gebreken ter waereld. De werkzaame verbeeldingskracht der moeder vind nu na de geboorte in deze zogenoemde G 5



moedervlakken eene gelykheid met zekere dingen , die haar gedurende de zwangerheid inzonderheid troffen, en welken zy nu het ontftaan derzelven toefchryft. Het gerucht is daar ook zeer werkzaam by, het vergroot de gefchiedenis altyd meer, gelyk Gellerts fnapfter, en nu ontftaan daaruit dikwyls vreeslyke misgeboorten Maar veel gewichtiger is het geen de ondervinding hier leert, dat namelyk het gebrekkig maakzel der baarmoeder, of uitwendig geweld zeer Veel tot het ontftaan der zogenoemde misgeboorten of kwalyk gevormde kinderen doen. Want, wanneer het denzelven aan genoegzaame ruimte ontbreekt, om zich naar alle zyden behoorlyk uittezetten, wanneer daardoor derzelver wasdom op de eene of andere wyze verhinderd word, moeten zy natuurlyk gebrekkige, misvormde leden bekomen. En geloof my, myne waarde lezeresfen ! de fraaije vertelzels van vruchten naar honden, katten, of aapen gclykende, die u zo fchriklyk voorkomen, zyn niets dan verdichtzels! Zyt er niet bevreesd voor, de natuur maakt zulke affchuwlyke fprongen niet, als het menschlyk
verftand, of, liever, de verbeeldingskracht. .
Doch het zy daarmede zo als het wil, de verbeeldingskracht mag by het ontftaan der zogenoemde misgeboorten en moedervlakken veel weinig, of niets werken, zo is echter de hevige aandoening, die u beheerscht, u zeer nadelig, wanneer uwe verbeeldingskracht door eem> fchriklyk of onaangenaam voorwerp verontrust en aangedaan word, Want gy weet uit het voor-



gaande, dat vrees, fchrik, ontfteltenis en af-' fchuw, en in het algemeen elke hevige hartstocht, gevaarlyke bloedvloeijingen, zelfs eene vroegtydige bevalling en andere kwaaien kunnen veroorzaken, zonder juist moedervlakken en misgeboorten met dubbele hoofden en armen te moeten voordbrengen. Het nadeel, dat gy en de vrucht uws lichaams by dergelyke voorvallen aan de gezondheid lyd, verdient veel meer, dan de moedervlakken, uwe ganfche opmerkzaamheid, Gy ziet hier uit, hoe nodig het is, dat gy , gelyk reeds gezegd is en niet genoeg gezegd kan worden, alle plaatzen zorgvuldig vermyd, daar gy u aan zulk een gevaar bloot ftelt; of, het geen nog veel nodiger is, dat gy, wyl u onvoorziens iets fchrikagtigs kan bejegenen, altyd op uwe hoede zyt, uw verftand gebruikt, en nooit te zeer laat beheerfchen door de aandoening, welke er door verwekt word. Een gezet ftandvastig gedrag kan hier ook ongemeen veei en fchier alles afdoen; want het is eene vaste waarheid, dat hoe geringer in anders gelyke omftandigheden de indruk is, welken een vreesverwekkend voorwerp op u maakt, des te geringer zullen ook de kwaade uitwerkingen zyn, die het by u te wege brengt; en de waardige heer hofraad Starke, die my verfchonen zal, dat ik deze fchoone gedachte nog van hem ontleen, zegt zo fraai, als gepast: Myn beste behoedmiddel tegen de moedervlakken is, het vrouwlyk geflacht te zeggen, hoe ontoereikend, hoe ongewis, hoeonwaarfchynlyk de zaak is, en hoe



weinig hetzelve te vrezen heeft, wanneer*^, fidderen, angst en beven voor de zaak voorby is dan werkt de indruk weinig of in het geheel niet' want de zekerheid befchut u voor het gevaar (r) Tot flot van deze afdeling moet ik met weinige woorden iets aanroeren, welks misbruik by zekere omftandigheden de nadeliglte gevolgen voor uwe gezondheid en die van uwe vrucht kan hebben , en hetwelk niet minder uwe opmerkzaamheid verdient. Gy zult my wel begrypen, myne waardftc lezeresfen! dat ik hier de al te menigvuldige, al te driftige echtlyke omhelzingen bedoel. Doch word niet befchaamd! ik zal u niet verlegen maken, maar oude ervaren geneesheeren voor my laten fpreken. „ De echt.,, lyke omhelzingen kunnen de maandftonden „ verwekken, en als de moeder juist niet vol„ bloedig is, kan zy daardoor het kind het, tót „ voedzel nodige bloed onttrekken. Doch, „fchoon dit het geval niet ware, ontftaan er echter andere kwaaien uit. De geneesheeren „ willen beweren, dat het kind eene wellustige „ en geile gefteldheid en een met fcherpe fappen „ vervuld lichaam bekomt, wanneer zyne moe„ der gedurende de zwangerheid dikwyls doet „ hetgeen moest gefchieden, toen het zou wor„ den. Zy gaan nog verder eh verzekeren, dat
CO Lezeresfen die iets meerder over deze gewichtige ftofte weten willen, kan ik onder anderen het werkje van den heer Blondel, over de verbeeldingskracht der zwangere vrouwen, uit de franfche taal in de nedcrlandfche vertaald, zeer aanpryzen, in welk zy van het hier gezegde meerder overtuigd zullen wordeu.



r„ hetzelfde nadeel ook zelfs ontftaat uit den vee„ len fterken trek naar de echtlyke omhelzingen. „ Het geen in deze verlegenheden het beste is, vervolgt onze fchryver, moet het verftand Ie* „ ren. Als dit geen meester over de zinnen „ kan worden, is het beter, zyne begeerte te „ verzadigen, dan by eenmaal verwekte veran„ deringen des lichaams het kwaad erger te ma„ ken. Want, wanneer eene drift eens daar is, ,, is het voor de gezondheid voordeliger, der„ zelve den vryen loop te geven, dan dezel„ -t-e plotslyk te onderdrukken, wanneer het „ nadeel altyd grooter is.". — Zo fprak de beer Zuckert reeds voor veele jaaren in een boek, hetwelk eigenlyk ook ter onderrichting voor het fchoon genacht beftemd was, maar ongelukkiglyk by de minsten myner lezeresfen zal bekend zyn. Ik haal dit fleehts tot myne rechtvaerdiging aan, ten einde gy my van geen misflag tegen de vrouwlyke kieschheid zoud ber fchuldigen, die my altyd, zo als alle geneesheeren, heilig moet wezen. Of de heer Zuckert, volkomen gelyk heeft , durf ik niet beflisfen; doch zo veel weet ik, dat men er veel by zoij kunnen aanmerken, en dat voornaamlyk de gevolgen van het misbruik dezer zaak, in zekere omftandigheden , veel ernftiger en gevaarlyker kunnen worden, dan de heer Zuckert dezelven opgegeven heeft; want veele fchryvers wijlen bloedvloeiingen, wanvruchten, miskraamen en ontydige bevallingen daaruit hebben zien ontftaan. Inzonderheid is onthouding in het begin ,



jrio g——>
en in de derde en vierde maand der zwangerheid nodig; wanneer vrouwen zeer zwakiyk en aan doenlyk zyn, of zelfs wel reeds' miskraamen gel had hebben. Ik zal dit insgelyks door voorbeelden trachten te bewyzen. Klinkosch bericht, zegt de heer Frank, dat hy eene vrouw die reeds vyfmaal te vroeg bevallen was, zonder dat alle kunst in ftaat was geweest zulks te verhoeden, wyl zo wel zy als haar man, zelfs gedurende de zwangerheid, hunne vuurige drift (te zeer!) volgden, geholpen had, door haar te raden, dat zy zich by de minfte twyfeling, %~n weder zwanger geworden te zyn, tot na de verJosfing van de echtlyke by woning zou onthouden. De man hierin bewilligd hebbende, was zy weldra eene blyde moeder van drie voldragen kinderen geworden. Het is nauwlyks te ge'oven vervolgt deze geleerde, hoe veel een zwak en teder kind by deze gelegenheid te lyden heeft. De vrucht des lichaams in de eerfte maanden uit zeer weeke, ligtfcheidbaare vezelen beftaande, is het geen wonder, wanneer dezelve daardoor of vernietigd en afgedreven, of ontydig, half dood, misvorm.1, of met Iteeds blyvende gebreken der hersferen, ter waere:d gebragt word. En de heer riddt.- Zimmeiïmann zegt; de by ons zo menigvuldige or.rydige beva'üngen hebben meestendeels geen andere oorzaak.-Öffchoon een bovenmatige by flaap de oorzaak der eerjle on* tydige bevalling met is, (hetwelk nogthans menigmaal , onder oovengemekle voorwaarden, mogelyk is,) kan echter de neiging tot verdere



— • ' Hl
ongelukken nooit weggenomen worden, wanneer de eenmaal zwangere vrouw zich van denzelven niet onthoud. Het gebeurt ook, zegt deze verdienstelyke geleerde verder, dat de vrouwen dikwyls ontvangen, eer de baarmoeder van de gevolgen eener ontydige bevalling behoorlyk gezuiverd is, waardoor dan meestendeels door de prikkeling der terugblyvende ftofie ook het kind mede weggaat, Gy moet u derhalven volftrekt, na eene ontydige bevalling, voor eene al te vroege ontvangnis wagten, en u door den geneesheer eerst volkomen laten genezen, indien gy niet telkens op nieuw in hetzelfde ongeluk wilt vallen, en ontydige kinderen en wanvruchten ter waereld brengen. — Ik zal niet nodig hebben, nog eenmaal te herinneren, dat dit alles, inzonderheid het laatfte, voornaamlyk zulken myner lezeresfen betreft, die reeds meermaalen ongelukkig zyn geweest!



ïï4 ™ ■■ MM
TIENDE AFDELING. Over de zindeïykheid.
'O
JL^eze afdeling fchynt nu zekerlyk, by den eerften opflag, hier eigenlyk niet te behorenechter moet ik, volgens myn plan, er ook iets weinig van zeggen, en ik hoop, dat het mynen lezeresfen niet zal berouwen , deze weinige
bladzydcn insgelyks gelezen te hebben.
Reeds de oudfte volken hebben de zindeïykheid, en voorzeker met het grootfte recht, onder de halfdeugden gefteld. Homerus, de grootfte dichter van Griekenland, liet telkens zyne helden en fchoonen zich vroeg voor eene offerande, voor het middagmaal, of des avonds, baden, wasfchen, en zeer zindelyk kleden.' By Nestor bragten de wapenvoogden na den maaltyd weder, water om de handen te wasfchen waarop een offer gefchiedde. En, wanneer men iemand veel eere wilde aandoen, werd het water door fchoone jonge maagden, of zelfs door de dochter uit het huis, aangebragt, — Hoe bevallig en aanbevelend is de zindeïykheid reeds op zich zelve, en hoe groot haar invloed op de gezondheid en fchoonheid! Indedaad, indien ooit eene goede hoedanigheid door zichzelve beloond



ïrj
word, aan is het deze. — Wy zien reeds in dé ganfche natuur, dat de boornen en planten, welken het aan geen oppasfing ontbreekt, gemeenlyk het beste flagen. —< En zou men niet met recht het zelfde tert aanzien van den mensen kunnen verwachten en zeggen? Ik onthoude my, meer van de noodwendigheid dezer fchoone, navolgenswaardige hoedanigheid te zeggen, wyl ik riiet gaern breedvoerig zoude zyn, en vooraf geloof overtuigd te zyn, dat de meesten myner lezeresfen deze deugd bezitten , en in de oefening van dezelve een zoet vergenoegen vinden O). Doch anderen, die nog niet overtuigd zyn, dat de zindeïykheid wezenlyk zo veel doét tot verfraaijing des lichaams eh bewaring der gezondheid , kunnen my eens vooral op myn woord geloven; want ik verzeker dezelven, dat haarë gehoorzaamheid in dit ftuk haar riiet zal berou-
C O Öy onze nederlandfche vrouwen , wier' zindeïykheid , en wel voornamelyk ten opzichte der woningen overbekend is, heeft dit,zeker te meer plaats, en tene aanbevceling der zindelykhela zoude uit dien hoofde in den eerften opflag geheel overvloedig kunnen genoemd worden ■ zelfs zoude men, indien men alles nauwkeurig üitcluizen wilde, misfehien integendeel een hooftdeel over de al te groote zindeïykheid cn de hier uit ontftaande kwade gevolgen kunnen fchryven, b. v. over het te veal werken der zwangere vrouwen, welk men bV den burgerftaat al zeer veel aantreft enz.; daar onzen fchrVver echter ,n dit hooftdeel meerder bedoelt dan alleen de ziiidclykheid ten opzichte der huizen enz. kan ik dit hoo -
t l2ef .aaTyzen; en 20 het al 6ebeuren mogr, en welk inderdaad niet onmogdyk is, dat veele ïëze?ésfli het hier voorgeftelde uit haar eigen naujvkeuriIVSSmen, zullen zy nogthans het genoegen hebben, trigedrag door eenen kundigen geneesheer gèftaafct te zién, H



114
wen. — Maar het zal volftrekt nodig zyn, dat wy deze ftof een weinig nader met elkander doorlopen.
Het eerfte en gewigtigftc, hetwelk zich ons in dit opzicht aanbied , is dc lucht, maar , wyl ik reeds in eene der vorige afdelingen van den invloed derzelve op uwe gezondheid gefproken heb, beroep ik my op dezelve, want hier geld alles, wat ik daarvan de zuivere lucht gezegd heb.
Het wasfchen van het aangezicht en het lichaam, voornaamlyk met koud water, doet zeer veel tot bewaring der gezondheid en fchoonheid. Het neemt de vuiligheid weg, en vermeerdert de zo nodige onmerkbaare uitwaasfeming door de huid. Ik weetniet, waaromveele vrouwen zo zeer voor het koud water, vrezen. Denklyk gefchied dit uit vrees, dat het voor haare fchoonheid nadelig mocht zyn. Hoe verheugd ben ik, dat ik u deze vrees ook kan benemen, en u durf verzekeren, dat de pryslyke gewoonte, van zich met koud water te wasfchen integendeel zeer, veel tot bewaring van uwe fchoonheid doet; en daar by het ganfche lichaam verfterkt, u voornaamlyk voor zinkingen bewaart, en gezond houd. Doch het fpreekt van zelf, dat voor het overige dit alles met eenige bepaling moet verftaan worden , dat men zich nooit met koud water mag wasfchen, als het lichaam verhit is, of, wanneer men het niet gewend is, er zich niet op eens plotslyk aan moet gewennen. Deze voorzichtigheid betreft voornaamlyk het gewoon wasfchen der handen en des aangezichts, wan-



- *H
néér gy zeer zweet, en u verhit hebt. De gevolgen fchynen wel van geen groot belang te zyn, maar wel ingezien zyn zy niets minder, dan dit; want door de fhelle werking der koude, ftollen de vochten in de kleine vaten, en veelen bekomen puisten, uitfiag in het aangezicht, jigt, ftyve gewrichten enz. Eene te groote ftraf voor zulk een gering fchynbaar goeddoen. Hetzelfde heeft plaats ten aanzien van koud baden en koude voetbadingen by deze gelegenheid. Water onder het dansfen op de borst of den boezem te ftorten, als het lichaam zeer verhit is, is nog veel gevaarlyker, en deze onvoorzichtigheid heeft reeds veelen gedood, en by veelen bloedfpuwen, hoesten, longtering , en eene zeer hardnekkige heeschheid verwekt.
Daar wy nu toch van het aangezicht fpreken, moeten wy nog een woordje van het blanketten zeggen ! hoewel niets geheel nieuws, maar echter ten minsten iets waars en welmenends! Het zou hier de plaats niet zyn, om over het blanketten in het algemeen breedvoerig te handelen. Er is reeds zo veel daar tegen gefehreven! Het zedelyke van deze gewoonte te bepalen, is de zaak van den geneesheer niet. Doch zo veel geloof ik evenwel met den heer Weikard, dat het even zo weinig en zo veel berisping verdient, als by de mannen het poederen der hairen; beiden gefchied , en het laatfte, ik wil juist niet ronduit zeggen altyd tot verfraaijing des lichaams , echter ten minsten om dat het de mode is , en om niet uitgezonderd te wezen f wy kun-
H 3



iiö r-
nen derhalven met geen recht den vrouwen in dit ftuk veel verwyten; en alleenlyk het daar uit ontftaande grooter of geringer nadeel, met opzicht tot de gezondheid, mag te berde gebragt worden. Ik denk derhalven, dat het genoeg zal zyn, u te herinneren, dat het gebruik van het rood en wit blanketzel altyd meer of minder nadelig voor de gezondheid en fchoonheid kan zyn, doordien het de zweetgaten zamen trekt, verdopt, en de oorzaak van veelerlei uitflag in het aangezieht, en ziekten der oogen kan worden.
Uit de verwaarloosde verwisfeling van kledingen, voornaamlyk van linnen goed, en zulke rokken, die digt aan het lyf gedragen worden, kan ook zeer veel nadeel voor de gezondheid ontdaan. Lieden, die dik!yvig zyn, en veel zweten , hebben inzonderheid nodig, dit in aanmerking te nemen. Het zweet word anders daardoor heviger, de uitgewaasfemde deeltjes worden fcherper, en kunnen uit dien hoofde, Wyl veel daarvan weer ingeflurpt word, en in het lichaam komt, de andere vochten ook aanfteken en jeuken, byten, allerlei uitflag, en nog grooter ongemakken veroorzaken.
Van de nodige voorzichtigheid ten aanzien der koperen en tinnen vaten heb ik reeds elders het gewigtigde aangemerkt. Ook komt het in het algemeen veel aan op de zindeïykheid van de eet- en drinkvaten. Alle onzuiverheid word rottend, en befchimmelt, en hierdoor kunnen fpyzen en dranken fchadelyk worden. Ik heb eea?



II?
gelezen, zegt de verdienstlyke heer WeikArd, dat de lieden in zeker huis de een na den anderen eene erger ziekte kreeg. De oorzaak lag , zpgtmen, in een onrein drinktuig, waarvan de binnen bovenkant vol kleine wormen was. — Ik raad u derhalven, dat gy u van geen ondoorzichtig vat met eenen dekzel tot het drinken bedient, wyl zich zeer dikwyls wormtjcs, en zelfs kleine hagedisfen in het water bevinden, die tqt, het grootfte nadeel voor de gezondheid ingezwolgen kunnen worden, gelyk men reeds dadelyk voorbeelden heeft. Ik doe niet te veel, myne fchoone lezeresfen! wanneer ik u ook ten aanzien van het ooft om dezelfde reden vermaan voorzichtig te wezen. — Zelfs moet gy uwe lievelingen, de bloemen, nauwkeurig bezichtigen, voor dat gy er aan ruikt. Men heeft een voorbeeld aangetekend van eenen man, die door onvoorzichtigheid in dit ftuk een wormtje in de neus kreeg, hetwelk hem veel ongemak veroorzaakte. — Het zuiveren en fchoonmaken der tanden, het fpoelen van den mond met water na het eten, doet ook veel tot bewaring der gezondheid. Het verglaas der tanden word zeer ligt door deeltjes der fpyzen , die er zich aan of tusfchen zetten en feherp worden, bedorven en aangeftoken. — Maar, wyl nu van de goede gefteldheid derzelven het kauwen en van dit weder de goede of kwaade fpysvertering afhangt, is het nadeel van hechte, bedorven tanden, en de noodzaaklykheid van dezelven zuiver te houden zeer duidelyk te begrypen. Men zou over deze H 3



ftoffe nog zeer veel kunnen zeggen, maar ik vrees , breedvoerig te worden, en wyl ik reeds een weinig breed uitgeweid , en mogelyk veele eaaken gezegd heb , die eigenlyk niet zo zeer tot myn plan behoorden, zal ik deze afdeling eindigen, met verzoek van verfchoning aan al zulke myner lezeresfen, die reeds voorlang wisten en in acht namen het geen ik haar hier wilde leren! —-



- IljJ
E.LFDE AFDELING.
Over het bezoeken van openbaare plaatzen enz, en het lezen der zwangere vrouwen.
H
et bezoeken van openbaare plaatzen kan, in meer dan een opzigt, voor zwangeren nadelig worden, en verdient, uit dien hoofde, al haare oplettendheid. Daar zyn er, die zy alleenlyk onder zekere bepalingen kunnen bezoeken, en anderen , die zy ganschlyk moeten vermyden. Het zal niet nodig zyn, hier aantemerken, dat ik van zwangeren fpreek, die niet op het laatfte haarer zwangerheid zyn, en dus nog kunnen uitgaan, want anderen zou ik volftrekt niet veroorloven openbaare plaatzen te bezoeken, alwaar haar toevallen zouden kunnen overkomen , die haar ten aanzien der plaats dubbel bezwaarlyk, nadelig, en den aanwezenden aanftootlyk zouden moeten wezen. Zo pryswaardig op zig zelve het kerkgaan is, dienden echter zwangeren dezelve in den laatften tyd haarer dracht, voornaamlyk in den winter, om bovengemelde redenen, niet te bezoeken; maar alsdan den huislyken godsdienst liever te verkiezen. Bebalven het gevaar van het ftoten en vallen, waaraan zy zich blootftellen, zegt de heer Frank, is ook de H 4



koude der plaats haar zeer nadelig, doordien d^ zelve haar fluipweën, krampen> bloedvioeiiingen, en zelfs de verlosfing moeüyker en gevaarIyker kan maken.
Het bezoeken van andere plaatzen, alwaar he.t nog daarenboven ongeregeld toegaat, is met dubbel gevaar voor zwangeren gepaard. Want zonder te fpreken van het dadelyk groot nadeel ' hetwelk zy zich by openbaare gelegenheden in het gewoel en gedrang, door ftoten, vallen en «ukken kunnen toebrengen, is reeds op zigzelven de jngcfJoten lugt, waar zig veele menfehen bevinden, vóórhaar niet dienstig, en zelfs in ftaat, haar mislykhederi, flaauwten , en no- veel bedenklyker toevallen te veroorzaken; daarenboven kunnen nog onvoorziene fchriklyke -ebeur temsfen voorvallen, die den gevaarlykften invloed cp haar en haare lichaamsvrucht moeten hebben Gy zult het my derhalven wel willen vergeven ' wanneer ik hier, onder de eerfte klasfe der voor" u gevaarlyke en van rechtswege verbodene ver rnaaklykheden, de bals, maskeraden en (ledevaarnn reken? Ik heb u reeds in eene der vorige af delingen, waarin ik u zelfs het dansfen van eene menuet veroorloofde, gezegd, dat gy by al dergelyke gelegenheden, zo door verhitten en verkouden, als door ftoten en vallen, u zelve en de vrucht uws lichaams zeer ligt nadeel kunt doen f * m°?t ^et jennen , myne toegevendheid! berouwt my byna, vrezende, dat gy myne vercorlovmg zoud kunnen misbruiken, en u zelfs door het dansfen te zeer laten wegflepen! Wat



kunt gy derhalven beter doen, myne waarde lezeresfen! dan al die gelegenheden vermyden, in, welken gy, tot nadeel uwer gezondheid, in die ftuk tot zondigen zoud kunnen verleid worden l Het is, gelyk men weet, veel gemaklyker , eene verzoeking te vermyden, dan dezelve , wanneer, zy eens in haare volle magt op ons werkt, te wederftaan. Dit mag u nu zekerlyk wel een weinig leed doen ; ondertusfehen zal deze, overwinning u gewislyk zo veel niet kosten, als wanneer gy zulk een vermaak by woont, het mede aangiet, en er niet van harte, deel aan durft nemen.
Het koorddansfen en lugtfpringen behoren ook onder zulke vertoningen, die zwangere vrouwen van rechtswege geheel dienden te vermyden. Want behalven het zelfde gevaar, als by alle openbaare gelegenheden, worden hier zulke tegennatuurlykc houdingen en bewegingen des lichaams gemaakt, en dikwyls zulke gevaarlyke.fprongen gedaan, dat zwangere vrouwen dezelven zelden zonder fchrik en gevaar kunnen zien. Ik geloof juist niet, dat veelen myner lezeresfen fmaak in beeren- en aapendansfen vinden , doch wyl dergelyke vertoningen, fchoon men ze niet met ■ voordagt bezoekt, iemand menigmaal onverwagt in den weg komen, wenschte ik alleen om der oorzaak w;lle, al deze dieren ganschlyk uit onsi gezelfchap naar derzelver vaderland te kunnen verbannen, wyl zy zwangeren zeer ligt kunnen yerfchrikken, en haare verbeeldingskracht met allerlei vreemde denkbeelden vervullen.
' •■ ' H 5



Ui
De verordeningen tegen het loslopen van grootte kwaade honden , tegen het fchieten in de ftad , de verwydering van verminkte lieden, of die met de vallende en andere affchuwverwekkende ziekten bezogt zyn, by voorbeeld met zwaare ongemakken der kanker, hevigen en kwaaden uitflag, die nooit op openbaare plaatzen moesten verfchynen, behoren meer in de geneeskundige poh'cie. ik fpreek hier alleenlyk inzonderheid van zulke voorwerpen, welken zwangeren meestendeels naar willekeur kunnen vermyden. Dus nog iets van het zien van lyken. Het grootfte gedeelte myner lezeresfen zal wel weten en geloven, dat overledenen in het algemeen, en inzonderheid die de dood zeer misvormd heeft, het openen van lyken, groote gevaarlyke heelkundige operatien, en nog veel minder doodftraifen van veroordeelde misdaders , om meer dan eene reden, geen fchouwfpel voor zwangeren zyn. Ik zeg derhalven niets van den nadeligen indruk derzelven op de verbeeldingskracht eener zwangere, wyl ik ook even zo wel geloof, dat eene natuurlyke afkerigheid de meesten myner lezeresfen van dergelyke treurige en fchrikverwekkendc toneelen zal afhouden.
Gezelfchappen, concerten, fchouwfpelen en alle foorten van tydkprtingen, waarby noch de geest noch het lichaam te zeer in beweging gebragt worden, behoren onder de vermaaklykheden, die u onder zekere bepalingen tot tegen b.et einde uwer zwangerheid veroorloofd zyn.



Ik zeg tot tegen het einde, omtrent der agtfte maand van dezelve; want, fchoon het u te dezen tyde ook aan geen genoegzaame beweging mag ontbreken, moet gy u evenwel alsdan nooit te verre van huis begeven, doordien jonge vrouwtjes voornaamlyk zeer dikwyls in haare rekening dwalen, en in het algemeen vroeger kunnen bevallen, dan zy gemeenlyk geloven. Maar daarenboven, ten einde gy, met opzigt tot de concerten en fchouwfpelen, de gevaaren zoud tragten te vermyden, die in het algemeen , gelyk reeds gezegd is, met het bezoeken van openbaare plaatzen voor u gepaard zyn, zou het zeer goed zyn, indien gy, ten aanzien der laatften, nog eene zekere keus deed, en liever fraaije blyfpelen, toneelfpelen en opera's, dan fchriklyke, met veele verrasfchende toneelen, en yslyke moordbedryven overladen treurfpelen bezogt, die altyd op zeer prikkelbaare zwangeren, wier verbeeldingskracht levendig is, juist geen yoordeligen indruk kunnen maken. Men kan omtrent hetzelfde van uw lezen en van de keus der boeken zeggen. Ik zou u altyd als geneesheer raden, liever vrolyke, het verftand.op eene aan* genaame wyze bezighoudende boeken te lezen, en alle treurige den geest en het lichaam verzwakkende romans, onder welke klasfe de mees* ten der gevoeligen behoren, vaarwel te zeggen. Gy zult zeker weinig verliezen en in veelerlei opzigt er veel by winnen, indien gy my gelooft en mynen raad volgt. Want het is wel den ge-



neesheeren, maar niet allen myner lezeresfen bekend, dat dergelyk aandoening verwekkend lezen uwe zenuwen verzwakken en prikkelbaarer maken kan, en u uit dien hoofde aan veele toevallen van opftygingen of andere ongemakken kan bloot ftellen.



TWAALFDE AFBELING*
Over miskraamen, vroegtydige bevallingen t derzelver oorzaaken, en het gedrag der zwangeren ten aanzien van dezelven:
De vroedmeesters maken eén onderfcheid tusfchen miskraamen, ontydige en vroegtydige geboorten. Dezulken, welken -agttien weeken, of vier en eene halve maand na de ontvangenis, kort voor de helft der zwangerheid voorvallen, worden gemeenlyk miskraamen, misdrachten, of misgeboorten genoemd. Ontydige geboorten of èevallingen daartegen worden genoemd, die van de helft der zwangerheid af tot de zevende maand gebeuren, en gemeenlyk van zes maanden zyn. Vroegtydige geboorten eindelyk zyn zulken , welken tusfchen de zevende en negende maand plaats hebben. — Miskraamen of misdrachten vallen gemeenlyk en meest voor, op de derde of vierde maand, en fchier altyd om den tyd, dat buiten de zwangerheid de maandlykfche zuivering zich placht te vertonen. Zy ontftaan dikwyls zeer plotslyk, zonder lang voorafgaande kentekens; — doch dikwyls vertonen zich eenige dagen te voren zekere toevallen, waarover ik u naderhand zal onderhouden. Misdrachten



komen fchier altyd dood ter waereld. Ontydigt geboorten, voornaamlyk die een weinig vroeg komen, insgelyks; offchoon dezelven zeer zwakke tekens van leven geven, fterven zy echter gemeenlyk ras. Vroegtydig geboren kinderen, inzonderheid die kort voor of na de zevende maand ter waereld komen, biyven ook zelden in leven, wyl zy nog niet behoorlyk gevormd en fterk genoeg zyn, om zelfs de voor het leven nodige verrichtingen te doen. Want, hoe korter de tyd is, welken zy in het lichaam der moeder hebben doorgebragt, des te zwakker zyn zy, en des te minder zyn de longen gefchikt tot het ademhalen , hetwelk men duidelyk merkt aan derzelver nauwlyks hoorbaar fchreijen. Dat kinderen van zeven maanden eerder in het leven biyven, dan die van acht maanden, is een vooroordeel, hetwelk verftand en ondervinding weérleggen; want, hoe langer een kind zich in de baarmoeder onthoud, hoe meer deszelfs verblyf daarin den geftelden natuurlyken tyd der geboorte nadert, des te fterker word het, en des te eerder blyft het ook in het leven.
Dikwyls word in plaats van eene ontydige of vroegtydige vrucht een ongevormde vleeschklomp met al de toevallen eener natuurlyke geboorte, doch in eenen minderen trap, voordgegebragt. Zulk eenen vleeschklomp, of vreemd lichaam, noemt men gemeenlyk, hoewel eenigzins oneigenlyk, eene wanvrucht of Moto. Dezelve bevat zomwylen een weinig water, bloed, en dikwyls zelfs eene kleine vrucht, welker



I3f
' deelen men echter nauwlyks kan onderfcheiden* Gemeenlyk biyven dergelyke misdrachten niet boven de vierde maand in de baarmoeder, en men noemt dan zulk eene bevalling eene miskraam. Onder dezen naam behoren ook de geboorten van andere vreemde lichaamen; en ik verzoek hier te herhalen het geen ik by gelegenheid der zwangerheid en derzelver tekens van de wanvruchten en het ontftaan derzelven gezegd heb. Meer behoeven myne lezeresfen daar niet van te weten. — Dikwyls gebeurt het ook, dat zulk eene wanvrucht, nevens eene levende lichaamsvrucht, in de baarmoeder is, en dat dezelve weggaat, en het kind op den behoorlyken tyd geboren word. Menigmaal ook worden dezelven na de geboorte van het kind zelve afgedreven. Doch de behandeling van dit ge~ val behoort hier niet. Van de zyde der vroedvrouw word groote voorzichtigheid vereischt, ten einde zy door kwalyk bedachte handgreepen de moeder niet aan het grootfte gevaar blootftelle. (Dan, dit in het voorbygaan!) Ik fprak enkel van de zogenoemde wanvruchten, ten einde mynen lezeresfen er een duidelyker denkbeeld van te geven, want veelen verbeelden er zich wonder iets van. Zy zullen my derhalven dezen kleinen uitftap ook wel willen verfchonen en ik, keer weder tot de ftof zelve.
Er zyn veele vrouwen, die op de geringfts oorzaak, waarvan anderen niet het minste gewaar worden, aanftonds miskraamen krygea. Veele vrouwen wenden in tegendeel alle be~



denklykè middelen op de zondigfte wyze aanom haare lichaamsvrucht te doden en aftedryven , zonder nogthans haar ftrafwaardig ooi merkte bereiken <*)! En wien kómen hier de
(*) Een Iéder weet, dat het gebruik van a«fefe«o£. middelen, volgens godlyke en wlerelSyke^^T^n 4>g en jlrafbaar is. Maar, indien zulke ongduiS perfoonen, die zig van dezelven wiilen bedienen wïf ten, aan welk gevaar zy zig daardoor blootfte S' zot den zy het zekerlyk nalaten, indien zy het minste bë" lang in haare gezondheid en haar leven itelde i Wanf" wanneer de voorbereidende oorzaak, dat is de 3r£ tot nnskraamen ontbreekt, helpen alle middelen'iéts g el de moeder ondervind alleen de kwaade werkingen'van dezelven. Maar als eene neiging tot miskranmi-, r ? heeft, de middelen geweldig fp% JSgemeenlyk eene dodelyke bloedvloeijing fchielvfcp H™V of een ellendig , zicklyk "en zwaklyk I^SeSeiïg doch welverdiend lot der moeder. Want elke m S' geweld door afdryvende middelen' veroo?£? "is Zl gens ondervinding der grootfte geneesheeren en vroed meesters altyd gevaarlyker èn dodelyker, dan een na" tuurlyke dat ,s, dan zulk eene, die van zelve of ten mmften door geen dier geweldige oorZaaken óntftaa Mogt ik fiechts door deze. aanmerking eene van dieS gelukkigen, yvelken dit werkje met voorde S , geval in de hand neemt, en met Jde ^5gf&^ van haare vrucht aftedryven ofte doden, zwanger S' van haar tegen God, de natuur, en allé meSyk fa voel ftrydend voornemen afbrengen 7™, it w y gÖ~ blik waarin ik dit fchryf, giSSg.SA^.^ffi met voorby gaan nog eene aanmerking te maken en eenige hier te pas komende gedachten , uit hetïmmeS lenen maSaZJ'n ^ berocmden he* K&fwS.
De meeste menfehen hebben in het algemeen een 7eer dwalend verkeerd denkbeeld met opzigt tofden yd waa' m de. lichaamsvrucht begint te leven. Zy ge oven dar een kmd alleenlyk voor levend moet gehouden wörfer wanneer het z,g beweegt, en éerkmToS^W' welke .n de eerfte weeken of maanden afgaat , * J,aar» nhur de khtnc mensch reeds ingewikkeld is, flechfc



foidaaten vrouwen niet in de gedachten, die in tyd van oorlog , of op groote tochten, aan alle
san, als eenen klomp bloeds, die met dezelve weggaat, en eene moeder bekommert zig fiechts in zo verre, ajs zy er zelve onder lyd, over het afgaan van eene lichaamsvrucht voor de helft haarer zwangerheid. Dit zou men in alle gevallen nog aan eene voor de bevolking zeer nadelige onkunde in. dit ftuk kunnen toefchryven, maar het is te beklagen, dat zelfs de Roomfche rechtsgeleerdheid, of, veeleer, het daarop gegrond 133de artikel der halsftraflyke wet, dat naamlyk eene lichaamsvrucht nog geen mensch is , en eerst tegen de vierde maand leven bekomt, tot een volksgevoelen geworden is, en niet alleen tot zo veele ftrafwaardige beproevingen van onwettig bezwangerden, maar ook tot de ligtvaardigc nalatigheid der gehuwden blykbaar aanleiding gegeven heeft (t). Eene lichaamsvrucht mag ten aanzien der burgerlyke handelingen een mensch zyn of niet, er is geen' reden , waarom ik een levend' fchepzel, door man en vrouw geteeld, en met eene menschlykc geftalte begaafd, den naam van mensch zou weigeren, om dieswille, wyl hetzelve nog door middel der navelfnoer met de moeder vereenigd is, en haaren invloed nodig heeft, om tot volkomen rypheid te geraken; of zegt men niet, dat een dier leeft, wanneer in deszelfs vaten eene regelmatige beweging der vochten bemerkt word ? En in dezen waaren zin leeft, gelyk Haller zag, en na hem nog veelen, een kind altyd, en reeds aanftonds na de ontvangnis, want reeds van den 2óftcn dag af kan men de menschlyke keem duidclyk erkennen, en reeds tegen den 35ften de deelen daar van onderfcheiden ; reeds in de eerfte zichtbaare deelen der kleinfte menschlyke vrucht is eene beweging der vochten voorhanden,' die zich voornaamlyk in een fpringend punt doet bemerken, en
Q t) Geneesheeren of rechtsgeleerden, aan welken aan deze zaak meer gelegen ligt, kan ik zeer aanpryzen eene verhandeling van den heer W r 1 s g e r g over dit zelve onderwerp, geplaatst in het 3de deel, van de verhandelingen van het Göttingfche koninglykc genoctfehap voor het jaar 1772, alwaar verschillende' waarnemingen, tatcs Ien &c. over dit onderwerp aangetroffen worden.
I



mogelyke oorzaaken van ccne miskraam, of vaa eene vroegtydige bevalling blootgefteld zyn, en desniettegenftaande op den beftemden tyd gelukkig bevallen ft Watmoet de oorzaak van dit merklyk onderfchcid zyn? — Hier ontbreekt de neiging of gefteldheid des lichaams tot zulke ongelukkige gevallen. Hier vervult de goede natuur aan fterkte en gezondheid het geen haar aan gemak, bezorging en geluksftaat ontbreekt. Maar allen zyn ondertusfchen zo gelukkig niet. Veelen zyn aan het gevaar onderhevig, waar aan zy zich door eene ruuwe, onbedachtzaame levenswyzc blootftellen, en dikwyls door haare omftan•digheden moeten blootftellen. Men onderhoud zich fteeds liever met zeldzaame dingen, en gcwocnen maken zulk eenen diepen indruk niet op ons. Van de geenen, die by zulk eene proeve omkomen, word niet gefproken. Maar, wanneer iemand zich eenmaal aan veele gevaaren, om de gezondheid te bederven blootftelt, en er gelukkig doorkomt, is zulks eene groote zeld-
even zo gewis fchynt ook de menschlyke ziel aanftonds »n de eerfte dagen het kindlyk lichaam te bezieÏÏf? en fchoon eene lichaamsvrucht haare gevormde lede 'no£ met vrywilhg beweegt, Is zy echter even zo 1cl bcSSLm? eenmènsch> *,e in het geheel geen willekeurige, beweging meer kan doen, zolang delzelfs Uaei w?^"0^115 voor bezield gehouden werf w c zou den doodüag van eenen flapenden mensch uit dien IvoZ mmder ftrafbaar kunnen vinden, üóordien hy L*S5 fef' !n,Sb6t ««ven "i« zeker, dat e ke vfcüw die door haar voöriedagtlyi cnvoorzigtiR gedra- S rendc de zwangerheid oorzaak is van den dood én de
teiï's!6^van haar khid> °ok is



■ i3i
zaamheid. Maar niet zelden komt eens berouw na'het bedryf, en dikwyls helaas! te laat. Geen mensch overtreed de wetten en de orde der natuur ongeftraft in eenen hoogen trap, of hy ondervind gewislyk vrocg Pf ^at de kwaade ge. volgen daarvan» Men is maar al te zeer genegen , dezelven dan aan eene geheel andere oorzaak toetefchryven, om zich niets te moeten verwyten. , Het fpieekt van zelve, dat vrouwen in het algemeen, en zwaklyken in het byzonder, zeer prikkelbaare of aandoenlyke voorwerpen, alle kwaade gevolgen van eenen verwaarloosden leefregel altyd in eenen hoogeren trap moeten ondervinden, gelyk ik reeds meermaalen aangemerkt heb, en nooit dikwyls genoeg kan herbalen. — Gy zult zeer zelden voor eene miskraam of voor eene vroegtydige geboorte behoeven te vrezen, indien gy my in al de tot hier verhandelde Hukken getrouwlyk opvolgt. De tegenwoordige afdeling zal dan overtollig zyn; want het hoofdoogmerk der geheele verhandeling is , gelyk gy zelve ziet, u en uwe lichaamsvrucht tot op den behoorlyken tyd der bevalling volkomen gezond te bewaren. Doch, wyl er ook gevallen zyn, waarin gy op eene vry onfchuldige wyze door eene verreafzynde oorzaak eenen miskraam kunt krygen, en wyl op uw gedrag in dit ftuk veel aankomt gedurende den aanval, vordert de volledigheid van dit werkje, dat ik u dezelve ook leer kennen, ten einde gy u 'by voorkomende gelegenheid des te beter in acht nemen en het gevaar zelve vermyden kunt, I 2



Ik heb te voren gezegd, dat er vrouwen zyn, die zich aan veele oorzaaken van miskraamen blootftellen, en er echter van verfchoond biyven wanneer by haar, de neiging daartoe ontbreekt! Doch dit moet ook zo verftaan worden ; alle vrouwen hebben de neigingen tot miskramen, zommigen in eenen minderen, anderen in eenen hooSeren trap, en deze grooten of mindere neiging ngt zich naar de geaartheid van uwe lichaamlyke gefteldheid, opvoeding, en levenswyze. Doch, om recht duidelyk en verftaanbaar te kunnen zyn, zal ik een weinig geneeskundig moeten handelen, en myne lezeresfen zullen dan ook in deze afdeling, al haar geduld nodig hebben. Maar, wanneer gy bedenkt, dat dezelve tevens de gewichtigfte is, zult gy my gewislyk uwe ganfche opmerkzaamheid" voor eenige nïinuuten willen verlenen. — Het zal niet lang worden, want plaats en ruimte verbieden my, zo volledig te zyn, a]s ik weI zou wenfchen. Ik kan uit dien hoofde ook alleen het gewigtigfte dezer omftandigheid aanroeren en gy word er des te eer van verlost.
By het ontftaan van eene miskraam, of ontydige en vroegtydige geboorte, hebben, gelyk by andere ziekten, voornaamlyk tweederlei oorzaaken plaats.
i. Eene voorbereidende oorzaak, welke die gefteldheid des lichaams en voornaamlyk der baarmoeder is, volgens welke zy zich by voorkomende gelegenheid zamen trekt, en de lichaamsvrucht voorditoot.



m
2. Eene gihgenheidgeven.de oorzaak, wclkë, wanneer zy plaats grypt, de voorbereidende oorzaak verwekt en werkzaam maakt. Hoe grooter dus de neiging tot miskraamen is, des te geringer behoeft fiechts de gelegenheidgevende oorzaak te zyn, welke dezelven voordbrengt. *Tot de eerfte, 'voorbereidende dorzaaken, behoren in het algemeen zwakke, en zieklyke geitellen, te groote aandoenlykheid des lichaams, en voornaamlyk der baarmoeder. — De zamehhang der nageboorte of des moederkoeks, van welken de vrucht haar voedzel bekomt, rigt zich fchier altyd naar de fterkte of zwakte des ganfchen lichaams, en inzonderheid naar de plaatslyke gefteldheid der baarmoeder. Derzelver affcheiding van de baarmoeder, op welke, wanneer zy aanmerklyk is, altyd eene bloedvloeiing, miskraam, of de dood des kinds kan volgen, moet dus zeer ligt het gevolg zyn, en kunnen zyn, wyl de toevloed des bloeds in eene zwakke baarmoeder zeer ongeregeld gefchied, dan eens te geweldig, doch op een ander tyd te gering is; zo dat in het eerfte geval eene bloédvloeijing ontftaat, en in het andere de vrucht aan genoegzaam voedzel gebrek heeft: Derhalven kan in beide gevallen de vrucht omkomen, wanneer zy door de bloedvloeijing losgerukt en uitgedreven word, of zich uit gebrek aan voedzel van de baarmoeder fcheid en allengs fterft. Zeer jonge en zwaklyke vrouwen, die te vroeg trouwen , zyn voornaamlyk aan deze omftandigheden onderworpen. Want by zulke jonge vrouI 3



wen, welker lichaam zelf nog niet volkomen gevormd is, noch de behoorlyke fterkte bekomen heeft kan de vrucht het genoegzaam voedzel met bekomen. Zy moet zich, uit aoofde der gewoone zwakheid en aandoenlykheid des ganfchen lichaams, doch inzonderheid der baarmoeder in dezen ouderdom, en uit hoofde van den geringen zamenhang van den moederkoek met de baarmoeder, zéér ligt kunnen losrukken en weggaan. De ondervindingen der grootfte geneesheeren en vroedmeesters bevestigen de waarheid hiervan.
Maar gelyk eene te groote aandoenlykheid of prikkelbaarheid der baarmoeder oorzaak van het miskraamen kan zyn, zo is ook integendeel niet minder eene te groote hardigheid en onbuigzaamheid van dezelve insgelyks in ftaat hetzelfde te wege te brengen, wanneer zy der nodige uitzetting van de vrucht weerftaat, en dezelve fiechts tot eenen zekeren trap toelaat, als wanneer zy zich zamentrekt en de vrucht voordftoot. Deze gefteldheid der baarmoeder is dikwyls aangeboren , en vind zomwylen plaats by vrouwen, die te Iaat in het huwlyk treden. De keurslyven doen eindelyk ook zeer veel tot het ontftaan der miskraamen, wyl zy gemeenlyk van de tederfte jeugd af gedragen worden, wanneer alle deelen nog zeer meêgevende zyn, eö derhalven ongemeen ligt indrukzels aannemen. — En dezen zyn de gemeenfte voorbereidende oorzaaken der misgeboorten. Ik zou u vermoeijen, indien ik nog breedvoeriger wilde zyn, en ga



— 135
derhalven billyk de overige tegennatuurlyke en zieklyke gefteldheden der baarmoeder, der lichaamsvrucht en der haar aanbehorende deelen, voorby, welken ook dikwyls Oorzaaken der miskraamen kunnen zyn. — Maar eene zaak moet ik nog herhalen, eer ik tot de gelegenheidgevende oorzaaken overga. Ik heb het wel reeds gezegd , doch ik kan het niet dikwyls en ernftig genoeg zeggen, wyl het van het üiterfte gewigt voor uw gansch toekomend leven is. Wagt u met de uiterfte zorgvuldigheid voor de eerfte miskraam! Neemt in uwe eerfte zwangerheid, zo nauwkeurig als mogelyk is, al de regelen in agt, welken ik de eer gehad heb, u voortefchry* ven! Behalven, dat gy in de daad by elke miskraam uw leven in gevaar ftelt, word ook uwe gezondheid er zeer door gekrenkt en verzwakt, de baarmoeder bekomt zulk eene neiging tot verdere miskraamen , die zeer dikwyls naderhand door de beste middelen en den ftrengften leefregel niet weggenomen kan worden , want het is eene uitgemaakte waarheid, dat e'e'ne miskraam altyd meer anderen na zich fleept.
Ik heb u te voren de oorzaaken leren kennen, die reeds voor de zwangerheid, zelfs buiten uw toedoen aanwezend zyn, en deels weggenomen , deels niet weggenomen kunnen worden. Het fchynt fchier overtollig te zyn, u daarvan onderrigt te hebben. Doch, fchoon gy geen ander nut van de kennis derzelven bekomt dient het ten minsten daartoe, dat gy misfehien inu met grooter voorzichtigheid alle gelegenheidI 4



gevende oorzaaken vermyd, die u eene ta> kraam kunnen verwekken, wanneer gy ZuMc eene gefteldheid des lichaams by u befpeurt of ook flegts vermoed, fchoon hec wezenlyk' zo met is, want voorzichtigheid doet nooit kwaad.
De gekgenheidgevende oorzaaken, die eene miskraam kunnen te wego brengen, kunnen ten dcele door u vermyd, ten deele niet vermyd worden. De meesten echter zeker. - ]k moet hier met eenige woorden gewag maken van de volbloedigheid, die zeker alleenlyk en wel inzonderheid van kwaade uitwerkingen is, wanneer het bloed door de eene of andere oorzaak fterker in omloop geraakt. Zy is niet zelden de oorzaak der miskraamen, wyl de bloedvaten daardoor te zeer uitgezet, gefcheurd, de zamenhang der nageboorte met de baarmoeder verminderd, weggenomen, of de zenuwen gedrukt en de baarmoeder tot de zamentrekking geneigd' gemaakt kunnen worden. Onder de veraf-ele gene oorzaaken, die ook dikwyls buiten uw&toedoen plaats grypen, behoort alle van buiten aankomend geweld. Alle brandende zeer pynlyke cn kramp- of flymachtige ziekten, die u en de lichaamsvrucht gedurende de zwangerheid kunnen overvallen, en den dood of ten minsten eene vroegtydige bevalling veroorzaken.
Onder de andere gekgenheidgevende oorzaaken, die gy meest kunt vermyden, of welker uitwerkingen gy ten minsten eenigzins kunt matigen, behoren alle zulke zaaken, die u reeds uit tet voorgaande bekend zyn; doch welken ik nog



eens in het algemeen zal herhalen, ten einde gy dezelven diep in het geheugen moogt prenten. De naaste oorzaak van het miskramen, gelyk reeds gezegd is, het losgaan van den moederkoek van de baarmoeder, en daaruit volgende bloedvloeijing zynde, moeten ook alle zaaken, die denzelven meer of minder los kunnen maken, volgens den trap van derzelver hevige of aanhoudende werking, in ftaat zyn, eene miskraam te verwekken. Tot de eerfte klasfe behoren, zonder uitzondering, al te hevige aangenaame en onaangenaame hartstochten , als toorn , vrees , fchrik, hartzeer, droefheid en vreugde, van welken ik reeds by eene andere gelegenheid het noodzaaklykfte aangemerkt heb. — Ten tweeden, al te fterke en hevige lichaamsbewegingen, fchckkingen des lichaams, en drukkingen of persjingen van den buik, door enge klederen , keurslyvcn, fchielyk of hard ryden in een ftotend rytuig, te paard ryden, dansfen, fpringen, voornaamlyk van eene hooge plaats, klimmen op torens, bergen, hooge trappen, lopen, ftoten en vallen, voornaamlyk op den buik, te veel zitten, het heffen en dragen van zwaarten, het hoog reiken, te veel fpinnen en haspelen by zeer zwakke vrouwen, verder fterk lachen, niezen, fchreeuwen, zingen, braken enz. Ten derden , alle verhittende fpyzen en dranken, die het bloed zeer fterk deen gisten, en de zenuwen prikkelen. Vervolgens te weinigen te veeleeten, verftopping en buikvloed,' te fpaarzaam en te menigvuldig aderlaten, inzonderheid op den voet, yoet■baden, warme baden; en eindelyk, alle heyigwtr* I 5



kende fterke en verhittende artzenyen, die nog veei gevaarlyker toevallen kunnen verwekken.
Thans zal het nodig zyn, u ook van de tekens eener aanftaandc miskraam of vroegtydige bevalling te onderrigten, ten einde gy moogt weten" hoe gy u daarby moet gedragen, en wanneer gy naar hulp moet omzien. Wanneer eene der bovenaangehaalde oorzaaken voorafgegaan is, op welke miskraamen kunnen Volgen, of wanneer gy u buitendien niet wel bevind, pyn in de lenden voelt, die zig naar vooren uitftrekt, of eene trekkende drukkende gewaarwording in de ftreck •des fchoots, welke naaf weeën gelykt, en er zelfs ook wel afgang van bloed by befpeurt, is het eerfte en beste, dat gy kunt en moet do'en, u aanftonds ftil en in het bed te houden. Vermyd' daarby verder al te voedzaame, verhittende fpyzen en dranken, alle artzenyen, voornaamlyk van eenen verhittenden aart, te warme vertrekken en beddekens., en zoekt ten eerften verftandigehulp, want in het begin kan dikwyls nog door eene goede en behoorlyke behandeling de miskraam verhoed, of ten minsten de gevaaren, die er bykomen, verminderd worden. Het komt hier op een >Zeer gewigtig onderfcheid aan, hetwelk zeer moeilyk is, om het onervarenen in de geneeskunde te doen begrypen, en waarvan nogthans ten aanzien van den goeden en kwaaden uitflag zo veel afhangt. Er komen byzonder twee gevallen in aanmerking, en ik leer u hier ook voornaamlyk de gewigtigfte onderfcheidingstekens en de verfchiilende wyzen van behands-



1 1-t-r-- ISj
ling van dezelven alleenlyk een weinig nader kennen, ten einde gy zoud zien', hoe veel het op de bepaling van enkele omftandigheden aankomt, hoe ligtlyk gy kunt dwalen, en hoe gevaarlyk zodanige dwaling voor u kan worden.
Wanneer enkel krampen, die op eene fterke fchudding des lichaams, of op eene hevige hartstocht volgen, d,e oorzaak der bovengenoemde toevallen zyn, hetwelk veelal het geval by bleeke, zwaklyke, aandoenlyke, gevoelige, en tot moederkwaaien geneigde vrouwen is; — de pols gedurende den aanval klein , weck, fnel en zwak is; — de uiterftc leden by het aanraken koud zyn; — de mond der baarmoeder zig niet opent, dan is het aderlaten nadelig, en de miskraam kan dikwyls door ftil houden, en zagt krampftülende middelen , als by voorbeeld eenige kopjes kamillenthee, met eenige droppels zoetgemaakten geest van falpeter, of Hofmans droppels, en door de reeds gemelde krampftülende klysteeren uit een afkookzel van kamillen, nog verhoed worden. Wylen de zeer vcrdienstlyke Zuckert pryst in dit geval zeer het gebruik van een mengzel van zoetgemaakten geest van falpeter, geest van kamillen en melisfen, nevens overgehaalde citroenolie; doch, wyl door het verkeerd gebruik van deze artzeny ongelyk meer nadeel kan ontdaan, dan van de geene, die ik zo even heb aangeraden, zou men, om dit gevaar te vermyden, de laatfte alleen, naar het voorfchrift van eenen geneesheer kunnen toelaten. Ik kom tot het tweede geheel tegengeftelde



geval. Wanneer namelyk eene van de bekende feelegenheidgevende oorzaaken de bovengemelde pynen en gewaarwordingen vooraf gegaan en het bloed in eene zeer groote gisting is, voornaamlyk by eene anders fterke, gezonde en volbloedige Vrouw, (hetwëlk men uit de roodheid en hette van het ganfche lichaam, de harde foelie en volle pols, en de overige reeds aangehaalde tekens der volbloedigheid erkent) en er geen, of fiechts eene zeer geringe lozing van bloed uit de baarmoeder plaats heeft, (NB zonder opening van den mond der baarmoeder) kan het afgaan der lichaamsvrucht veeltyds voorgekomen Worden door eene aderlating op den arm door eenë groote ftilte ten aanzien van het fpreken en bewegen ; door het menigvuldig gebruik van lauw gersten- of haverwater, met citroenfap, wynazyn, of gezuiverde falpeter vermengd, of ook wel enkel water met citroenfap of framboozertazyn vermengd, en eindelyk door vermydinvan alle zeer voedzaame en verhittende fpyzen en dranken, waaronder voornaamlyk behoren eijercn, vleesch, en vette vleeschfop, en alle zogenoemde gekruide kragtige hoenderfoppen enz. Voor het overige zou het ook zeer goed zyn wanneer gy u de gevolgen in zulk een geval met al te vreeslyk voorftelde, want de vrees kan, gelyk gy weet, het gevaar vermeerderen. Vertrouw u hier geheel en al aan den geneesheer, en zyt goedsmoeds, dit zal gewislyk uwe genezing bevorderen. Maar, als de pynen zeer hevig zyn, er waar»



. ?4I'
•weeën ontftaan, die den mond der baarmoeder cjpenen en de waterblaas vormen, kan de miskraam of vroegtydige bevalling zelden of fchier nooit verhoed worden. Het gevaar rigt zig dan voornaamlyk naar de gefteldheid van den daarby plaatshebbenden bloedvloed, of dezelve groot, gering of anders met gevaarlyke erge toevallen, als krampen en ftuipagtige trekkingen verzeld is. Voor het overige geld hier ten aanzien van den leefregel en de overige gedraging alles, wat zo even gezegd is, (en zo veel te meer, hoe grooter het gevaar is ,) behalven het aderlaten, wanneer reeds veel bloed verloren en de vrouw zeer zwak geworden is. Alle zamentrckkende en floppende middelen, die de miskraam zouden voorkomen, doen hier ongemeen veel nadeel; zy kunnen de hevigfte ontltekingen der baarmoeder, de kwaadaartigfte zweeren , en in het vervolg zelfs kanker derzelven veroorzaken, en men bereikt dan evenwel zyn oogmerk nog niet, om de vrucht te behouden. Wanneer de mond der baarmoeder zig fteeds meer en meer opent, de pynen aanhouden, en fteeds heviger worden, alle tekens van vcrlosfing zig vertonen, kan de zwangere zagtlyk medewerken , en men moet het overige, wanneer er anders geen kwaade toevallen plaats hebben, aan de natuur alleen overlaten, dan word zomwylen, zo niet reeds van zelve, of .door misflag de waterblaas geborsten is, het geheele eitje zonder groot gevaar geboren. Dit gefchied voornaamlyk in de eerfte maanden der zwangerheid. In dien tyd zyn ook



meest de voorf-ellende tekens eener aanftaande miskraam, zo als by voorbeeld de pynen in de lenden en omtrent den fchoot nauwlyks merkbaardoch laater zyn niet alleen de barensfmcrten heviger maar ook is dezelve nog daarenboven met andere toevallen, als met voorafgaande zogkoorhen, plotslyk zwellen der borsten, rilling en koude der uiterfte leden enz. verzeld
Ik heb te voren gezegd, dat het grootfte gevaar van den bloedvloed afhangt. Maar dit "zo zyndc, en de maandlykfche zuivering zich dikwyls gedurende de zwangerheid vertonende, zal het niet overtollig zyö, ten einde gy niet onnodig verfchrikt, en ook de nodige hulp niet verzuimt, dat ik u hier de tekens een weinig nader leer kennen, waardoor gy beiden van elkander kunt onderfcheiden en de behoorlyke maatregelen daarnaar nemen. - De maandlykfche zuivering verfchynt op den gewoonen tyd • maar de bloedvloed is natuurlykerwyze aan gUi' bepaalden tyd gebonden. Dezelve vloeit ver volgens zonder naar weeën gcly kende gewaarwordingen en pynen, wanneer zy ook buiten de zwangerheid niet altyd van de laatften verzeld was. — De hoeveelheid des bloeds is ook geringer, dan in den bloedvloed. — Verder is het zelve dun en helder, en niet vezel- en klonterig, gelyk in eene miskraam. - De mond der baarmoeder is dan niet geopend, ten minsten het inwendig gedeelte van denzelven niet, ook vormt zich alsdan geen waterblaas; en eindeiy k is er dan zulk eene oorzaak ook niet voorafgegaan, waar-



ï—— 143
op gemeenlyk eene miskraam pleegt te volgen. — Deze onderfcheidingstekens zyn zeer gewigtig, en verdienen van uwen kant de grootfte oplettendheid, want uit het voorgaande weet gy, dat de verfchyning der maandlyke zuivering gedurende de zwangerheid, te meer wanneer dezelve van andere ongemakken verzeld mocht zyn, altyd verdacht is, en den ftrengften levensregel vordert." Ik heb reeds op eene andere plaats de regelen^ waarnaar men zich moet gedragen, in dit opzicht, hoewel flegts in het algemeen, aangeroerd. Hetzelfde, welk ik toen zeide, geld temeer by'elke bloedvloeijing, fchoon dezelve zonder alle kwaade toevallen, als pynen, weeën enz. mocht verzeld zyn. Gerustheid des gemoeds en des lichaams, diep ftilzwygen, niets dan koude dranken in menigte, hy voorbeeld citroenwater, of water met framboozen azyn, zyn hier ten hoogften nodig, zowel als vermyding van alle verhittende, gekruide en te voedzaame fpyzen en dranken, te groote warmte van het vertrek, als mede te warme koestering in het bed (m). Met e'e'n woord het ganfche gedrag ten aanzien van den leefregel
. (u) By alle deze middelen kan men ook voegen het omflagen van koud water om den buik, en welk gedurig ververscht moet worden ; want hoe verfchrikkelyk dezen cuur aan veele vrouwtjes, eri vooral aan eene weekhartige moeder, of"aan eene (in haare mening) kundige vroedvrouw of baker, toe mogt fchynen , is dezelve echter zeer aanpryslyk, en doet fomwylen meer als veele geneesmiddelen inwendig gebruikt, 't welk door de dagelykfche ondervinding bevestigd word,



snoet hetzelfde zyn, als by.de tekens yan eene aanftaande miskraam; want gemeenlyk gaat een meer of minder fterke bloedvloed eene miskraam vooraf, welke alsdan door eenen flipten en ftrengen leefregel dikwyls nog verhoed kan worden. — Plaatshebbende volbloedigheid komt hier Voornaamlyk in aanmerking. Ik heb op eene andere plaats van deze afdeling reeds aangemerkt, dat dezelve voornaamlyk flegts van kwaade uitwerking is, wanneer eenige gelegenheidgevende oorzaak, als by voorbeeld eene hevige beweging of het gebruik van verhittende fpyzen en dranken, voorafgegaan is, waardoor het bloed in gisting geraakt, en natuurlyk de nageboorte zeer ligtlyk van de baarmoeder gefcheiden en eene miskraam te wege gebragt kan worden. Behalven den ftrengpn leefregel, welke zo even aangeraden is, en niet nauwkeurig genoeg in agt genomen kan worden, dient by eene volbloedige vrouw, by welke nog niet veel bloed verloren gegaan is, en de tekens der volbloedigheid tegenwoordig zyn, eene aderlating op den arm, doch vooral niet op den voet. Ik verzoek, hier de afdeling, daar ik van het aderlaten in het algemeen breedvoeriger heb gefproken, te herhalen, ik heb er alleenlyk nog bytevoegen, dat door voorzigtige en op den behoorlyken tyd in het werk gefielde bloedontlastingen, door aderlaten by volbloedige vrouwen, die omtrent zekeren tyd fteeds aan miskraamen onderhevig zyn, hetzelve verhoed kan worden, wanneer men het onder den ftrengften leefregel, vier tot agt dagen



: j45
Voor den tyd, dat anders de maandlykfche zuivering zig vertoonde en de miskraamen volgden, in het werk ftelt. Want deze tyd is voor zwangeren, die reeds meermaalen ongelukkig waren, voornaamlyk in de eerfte vier maanden der zwangerheid, het gevaarlykfte, waarom zy in elk opzigt ook ten ftrengften nodig hebben, agt op zig te geven; doch de zaak is van te veel gewigt, dan dat hier iets zonder den raad van eenen geneesheer zou ondernomen worden, hetwelk ook niet minder ten aanzien van alle artzenyen moet verftaan worden, die de miskraam verhoeden, en de verdere neiging daartoe wegnemen zullen. Ik heb u vóór het onvoorzigtig gebruik van dezelven in eene der vorige afdelingen wel reeds gewaarfchouwd; maar ik kan deze waarfchouwing hier ook niet ernftig genoeg herhalen; want het is zeker, dat veelen, met oogmerk om eene miskraam te verhoeden , eerst door het onbedagtzaam gebruik van veele artzenyen, zig daar geneigd toe maken. Volgt my, myne waardfte lezeresfen! onderneemt in dit opzigt niets zonder den raad van uwen geneesheer, en gelooft zeker, dat het beste middel, om uwe gezondheid te bewaren, en de meeste miskraamen en vroegtydige geboorten te verhoeden, een verftandige leefregel, en de vermyding van al de oorzaaken is , die het gebruik van artzenyen noodwendig kunnen maken. En nu nog een woordje van de gevolgen der miskraamen, eer ik verder ga. Zy zyn altyd gevaarlyker voor de moeder, dan natuurlyke op den regten tyd volgende geboorten, K



I 'S4Ó
wyl zy veel meer, dan dezen, eenen piotzen; fchielyken dood, of ten minsten een zieklyk lichaam na zig kunnen flepen ; want het geen uw gevaar nog daarenboven vergroot, is, dat men in de eerfte maanden der zwangerheid zeer weinig dadelyke hulp kan toebrengen. Ik zou zulks mynen lezeresfen niet zeggen, indien ik niet dagt, haar daardoor dubbel voorzigtig te maken.
De geboorte van doode kinderen, wanneer zy vroeg fterven en afgaan, behoort hier insgelyks, en myn plan vordert, dat ik er ook iets van zegge, Zy veroorzaken meest eene vroegtydige of ontydige geboorte, wyl het bloed niet meer tusfchen dezelven en de moeder behoorlyk omloopt, zig in de baarmoeder ophoopt, en dezelve tot zamentrekking noopt; en het'is eene ongemeen heilzaame noodwendige neiging van de kragten der natuur dezelven uittedryven, zy zouden anders ligtlyk verrotten, inzonderheid wanneer de waterblaas geborsten is, en de lugt toegang heeft, het bloed der moeder aanfteken zelfs ontfteking der baarmoeder, en nog veel erger toevallen veroorzaken, indien het niet gefchiedde. Dezelfde oorzaaken, die eene vroegtydige geboorte of eene miskraam kunnen te wege brengen, zyn ook in ftaat, de kinderen in het lichaam der moeder te doden, wanneer zy misJchien zaSter> langzamer, en aanhoudender werken. De tekens alleen, als gebrek der beweging van het kind, zelfs wanneer men het lichaam met eene koude hand aanraakt, het vallen Van iets zwaars van (Je eene zyde naar de ande.



SSSSSSSS ï47
te, gevoel van koude in de baarmoeder, gedurige rillingen en flauwten, waaruit de zeer verdienstlyke Zuckert den dood des kinds met gewisheid wil bepalen, fchynen my niet toereikende te zyn, en ik zou er de volgenden nog by voegen, als invallen des buiks, terugtrekking van den navel, gevoel van eene zwaarte in het bekken naar de uiterfte deelen der geboorte, met geftadige drukking, voornaamlyk onder het gaan en liaan, zwellen der borsten met koortsrilling, zamenvallen derzelven, en eene wateragtige melk. En dan zou nog zulk eene oorzaak, die den dood des kinds deed vermoeden, moeten voorafgegaan zyn (v). Alle overige tekens, als eene Hechte koleurvan het aangezicht, vlakken in hetzelve , beklemde en ruikenden adem, duizeling, ruisfchen der ooren, hoofdpyn, flauwten, een onaangenaame lelyke fmaak in den mond enz., kunnen uit veele andere oorzaaken voordfpruiten, en zyn geen genoegzaame bewyzen van den dood des kinds. Maar het is echter goed, dat de moeder, als zy zieklyke toevallen befpeurt, als by
Cv) By alle deze tekenen kan men zeer gevoeglyk voegen, en welk wel het zekerfte is, wanneer er uit zekere deelen eene ontlasting van een kwalyk ruikende üoffe plaats heeft, enditbewyst zelfs niet alleen de dood des kinds, maar ook dat het doode vruchtje begind te rotten; hoe fchadelyk het nogthans voor de vrouw is , dat zodanig rottend lichaam lang in het lichaam blyft, moet men echter de herinnering van den fchryver niet uit het oog verliezen, cn deze is, de pogingen der natuur aftewagten, en de zo nodige ontlasting met geen geweld te bevorderen, ten minftcn gcene heete dryven*, de middelen in te nemen.
K 2



*43
voorbeeld eene zekere onaangenaame gewaarwording omtrent de lendenen en den rug, eene zwaarte in den buik, geringe beweging van hekind enz., zig ten. eerften ftü houd, niet dan ïigte, doch voedzaame fpyzen gebruikt, en behoorlyke hulp zoekt. Want dikwyls kan hier ook, door het tydig gebruik van gepaste middelen gepaard met den behoorlyken leefregel, het kind in het leven gehouden, en de vroegtydige bevalling verhinderd worden.' De verlosfing van een dood kind is gemeenlyk by zulke omftandigheden wel langzaamer, doch echter niet gevaarlyker en moeilyker, dan die van een levend. Alle afdryvende middelen, om de verlosfing te verhaasten, zyn om die reden hier, gelyk in alle andere gevallen, ten hoogften nadelig. Want zy kunnen zonder benadeling der gezondheid geen waare weeën verwekken, en vermeerderen op eene nadelige wyze de tegenwoordige. De ver dienstlyke Zuckert raad hier, tot verfterkinder weeën, een mengzel aan van zoet gemaal ten geest van falpeter en geest van fafW .Schoon de geringe hoeveelheid, waarin hy dit middel voorfchryft, niet veel nadeel kan doen daar tegen ook niet in ftaat is, van groote wer-' kmg te zyn, is het echter altyd beter, dat men alles zo lange der natuur overlaat, als er ïfc geen gevaarlyke toevallen vertonen; maar dan ook ten eerften hulp zoekt, of zekerheidshalve reeds te voren een bekwaam vroedmeester om raad vraagt, want op dezen tyd is daadelyke hulp *°d:ger, dan artzenyen, door welker gebruik,



■ , - wt49
fchoon zy geheel onnadelig waren, men dikwyls veel verzuimt, wanneer men lang vergeefs op derzelver Werking wagt, daar een bekwaam vroedmeester door zyne kunst, ook in dit geval, de meeste kwaade gevolgen gewis veel fchielyker en zekërer kan voorkómen.



INERTIENDE AFDELING*
Over het zeïfzogen en de nodige voorbereiding daartoe gedurende üe zwangerheid.
Deze ft0f fchrnt mede tot myn pian te behoren, in zoverre het namelyk de voorbereiding betreft, en ik agt het derhalven volftrekt nodig zulken myner waardfte lezeresfen, die den aangenaamften van alle pligten willen betrachten iets van de voordeden deszelven met opzicht tot haare gezondheid te zeggen, als mede van de middelen, waardoor zy zich, gedurende de zwangerheid, daartoe bekwaam kunnen maken Doch aangezien myn voorgenomen plan my niet veroorlooft, hier over breedvoerig te fpreken zullen zy zich wel willen te vreden houden ' dat ik thans alleen het gewichtigfte aanftip.
Vast gaat het, dat de natuur de borsten'niet alleen tot fieraad aan het fchoone gedacht gegeven heeft, maar voornaamlyk tot het groot doeleinde, dat de toekomende affiammeling namelyk te eenigen tyde zyn voedzel uit deze bronnen zou bekomen (*). De goede moeder de natuur,
C*) Ik Iaat het billyk aan de geestelyke heeren over om over de zedelyke beweeggronden to^ het zelfzoIenee;heeéï0eriger uitteweiden ^ fpreek teiffS



laat hier, even als in andere gevallen, de groote Voordeden genieten, die haare wenken volgen; want het is eene bekende, en, volgens het eenftemmig gevoelen der grootfte geneesheeren, uitgemaakte zaak, dat de vrouwen, die haare kinderen zeiven zogen, merklyke voordeden ten aanzien van haare gezondheid genieten boven dezulken, die het niet doen. Het zeïfzogen behoed voor menigerlei gevaaren, en verfterkt in het algemeen het vrouwlyk lichaam. De kraamzuivering is by zogende moeders zo fterk niet en duurt ook niet zo lange; de baarmoeder bekomt daardoor tyd, om haare vorige fterkte weder te krygen, en word tevens tot de toekomende af'fcheiding der maandlykfdie zuiveringen en tot hieuwe ontvangingen bekwaamer gemaakt. Dit is de reden , waarom dikwerf veele zieklyke Vrouwen gedurende het kinderzogen eene betere gezondheid bekomen; voor het overige is bet eene bekende zaak, dat de moeders, welken haare kinders zelve zogen j op dien tyd in het algemeen beter uitzien, vlugger zyn, en meer eetlust hebben, dan wanneer zy het niet doen; en eene tweede aanmerking is van ongemeen veel grooter gewigt, dat men zelden eene moedef gedurende den zoogtyd Ziet fterven. De fterflykheid van het vrouwlyk geflagt gedurende dittydperk zo wel, als gedurende de zwangerheid, is zelfs geringer. Eene omftandigheid voorzeker, die reeds veele moeders moest bewegen, ora zelve te zogen! Aan hoe veele groote gevaatën, die gewislyk niet in de verbeelding beK4



«5a
taan, zyn, aan den anderen kant, niet
Laar T' ^ ^
gewaarwordingen der borsten, die dikwyls tot
van het fchoonfte vrouwlyk fieraad verwoesten hardnekkige verhardingen en klonters, die niet' zelden gelegenheid geven tot het ontftaan van de Kanker, gevaarlyke, dikwerf dodelyke zogverplaatzingen en koorts, fterkere en langdurigere kraamzuivering, en daaruit ontftaande grond tot velerlei ziekten, witten vloed enz. zyn de eevaaren en ongemakken, waaraan niet zogende vrouwen veel meer, dan anderen onderworpen zyn. Voorzeker kwaaien, die de ingebeelde nadeelen van het zogen en de tegenwerpingen daartegen verre overtreffen. crPinben De plaats laat my niet toe, alle tegenwerpingen hier aantehalen en te weerleggen wefke,
zyn *
zyn. Ik zal derhalven alleenlyk het gevoelen der grootfte geneesheeren over deze ftof oP7e! ven. Doch de meeste ttgenw Pg^
van zeiven, wanneer flegts eerst bepaalt fe, w£ kemoeders, en hoe langezy moeten zogen? V« dit laatfte zullen wy echter op eene andere pi„« meer zeggen. iU<-'epiaats
Alleenlyk gezonde moeders moeten zogendat is te zeggen zulken, die noch aan te geweldige hartstochten onderworpen zyn, noch de keem tot eenige andere ziekte by'zlch dragen die welgevormde borsten en tepels en eene Zl voegzaam goede, noch te dunne, noch te dï-



fee melk hebben, waarvan het beste bewys is t wanneer het kind wél groeit, gezond is en fterk word. De beroemdfte geneesheeren geeven aan de moedermelk, wanneer dezelve uit gezonde borsten gezogen word, boven alle andere den voorrang. Het is ook geheel natuurlyk en overeenkomstig met het vernuft. Want, welk voedzel kan meer gepast zyn voor het kind, dan de moedermelk ? Zelfs zien wy hierin eenen wenk der natuur, dat de eerfte melk, ontlasting verwekt. Krüger zegt te regt: „ de geneesheeren hebben aangetoond en bewezen, dat fpys en drank in den aart onzes lichaams veranderd moeten worden, wanneer het ons heilzaam zal zyn. Dienvolgens gefchied de vertering en verandering van het melkfap of chyl veel gemaklyker, wanneer de genuttigde melk de vochten der kinderen zeer nabykomt; welke melk kan hetzelve nu nader by komen, dan die, welke uit een bloed ontftaan is, waardoor het kind gedurende geheele negen maanden onderhouden werd, en dus het bloed des kinds zeiven is ? Zelfs valt de verwisfeling ten aanzien der voedfelen volwasfen lieden zwaar , en veelen verdragen dezelve niet zonder nadeel der gezondheid; hoe veel te meer ftaat dit by een teêr en zwak fchepzel niet te vrezen? En welk een onderfcheid is er niet nog daarenboven tusfchen de moederlyke en vreemde borsten? Voorzeker, wanneer de gezondheidsomftandigheden het der moeder veroorloven, doet zy altyd beter, wanneer zy hetzelve zoogt, dan wanneer zy het K 5



*5'
.4
aan de zorg e'ener minne overlaat. Zelfs veele bekwaame ftaatsmannen fchryven het fterven van Veele zuigelingen toe aan de flegte gewoonte, van dezelven aan minnens toetevertrouwen, of op eene andere wyze te laten opvoeden.
Nu is de vraag, welke vrouwen dienden niet te zogen ? Dé grootfte geneesheeren houden te recht daartoe onbekwaam alle zeer zwaklyke, te jonge vrouwen, die zeer prikkelbaare aandocnlyke zenuwen hebben, die in het algemeen een gebrek aan melk of vochten verraden, die eene zwakke borst, eenen droogen hoest, of bloedfpuwing hebben ; zulken , die gedurende de zwangerheid eene zwaare ziekte gehad hebben, of kort na de verlosfing door gevaarlyke toevallen of geweldige hartstochten overvallen zyn, verder zulken, die reeds wegens ziekten niet hadden moeten trouwen, zulken, die reeds dikwyls miskraamen gehad hebben, en daardoor zeer verzwakt zyn geworden, en eindlyk al de zulken, die te kleine, kwalyk gevormde borsten en tot het zuigen geheel onbekwaame tepels hebben, weiken door geen kunst kunnen verbeterd worden.
Maar, wat moeten nu zulke vrouwen en inzonderheid voor het eerst zwangeren, gedurende de zwangerheid, en voornaamlyk tegen het einde van dezelve doen, die zich tot het zeïfzogen willen bekwaam maken, wanneer geen der bovengenoemde omftandigheden het verbieden? Het is niet genoeg myne lezeresfen, dat gy gedurende de zwangerheid ftipt volgens al de re-



gels van dit boekje leeft, ten einde het onzichtbaar pand uwer liefde het levenslicht gezond aanfchouwe; neen! ik vorder thans meer. Nog een andere plicht voor uwe verlosfing is de behoorlyke voorbereiding tot voeding van den nieuwen waereldburger. Het oogmerk der natuur, gelyk gy weet, is nu, dat eene moeder haar kind zelve zal zogen. Ondertusfchen zyn dikwerf gebreken van veelerlei aart der betrachting van dezen plicht hinderlyk; dochzommigen kunnen voor de geboorte des kinds nog voorgekomen worden. De vorming der tepels behoort hier voornaamlyk toe. Goede tepels moeten keegelvormig en week, tamelyk lang en een weinig dik zyn, ten einde het kind dezelven gemaklyk kunne vatten en drukken. Deze hoedanigheden ontbrekende by eene voor de eerfte maal zwangere, die misfehien door nauwe klederen of keurslyven de behoorlyke vorming der tepels verhinderd heeft, moet zy zich dezelven zo fpoedig mogelyk trachten te verfchaffen. Dit is eene zaak van het uiterfte gewigt. De heer hofraad Stein befchryft het ganfche beloop der zaak met het penfeel der natuur, en ik ontleen hier ten beste myner lezeresfen het volgende van hem: „ Voor de verlosfing denkt men aan niets minder, dan aan de gereedmaking der borsten tot derzelver aanftaande verrigting. Weinige uuren, ten hoogfteri daags na de verlosfing legt men het kind aan de borst, welker tepels gemeenlyk zo diep liggen en zo kort zyn, (men fpreekt hier van vrouwen, die van het eerfte



kind verlosfen) dat het kind dezelven flegts tbs* fchen de kaaken kan vatten. Het knypt de tepels met dezelven, cn doordien het dezelven fterk naar zich trekt, veroorzaakt zulks der moeder pyn en maakt de tepels wond. — Het kind laat dikwyls de tepels los, wyl het er niet mede te recht kan komen, en dezen kruipen dan om zo te fpreken, telkens weèr weg, en moeten iedere reis wéér op nieuw uitgehaald worden , de moeder lyd hevige pyn en het kind zuigt zyn eigen fpeekzel, veel wind en een weinig wateragtige melk, welke in plaats van te voeden, hetzelve niet zonder merklyke darmpyn afgang verwekt. Onder deze vruchtlooze pogingen komt de derde dag aan en met denzelven de zogkoorts. De borsten zwellen en worden hard de tepels trekken nu nog dieper in en kunnen door het kind niet zonder zwarigheid en van de zyde der moeder niet zonder hevige pyn gevat worden. De moeder ontbloot by deze gelegenheid de borsten dikwyls en lang, verkoud dezelven; de borsten worden nu met klonters en pynlyk en het geheele werk der ontlasting van de borst blyft fteken, de zogkoorts houd niet alleen aan, maar word zelfs heviger, en eindlyk ziet de afgematte moeder, dat zy niet in ftaat is , haar kind zelf te zogen. Gelukkig is het dan nog vóórhaar, wanneer niet door ontftekmgen verzwering haare tepels verminkt en haare borsten misvormd worden, en zy zelve voor al naar leven door lidtekens onbekwaam word, om een kind te zogen. Haar kind ondertusfeheö



■ *J7*
'Word, door gebrek aan vpedzel, flaap en rust, Verzwakt en ellendig, en ontgaat zelden den dood;, indien men het niet fpoedig door goed voedzel te hulp komt. " Is deze befchryving niet zeer treffend, waar en natuurlyk? Leest menige gewezen kraamvrouw hier haaren eigen gefchiednis niet? en is het.derhalven niet zeer verftandig en raadzaam, voor een korten tyd een geïing ongemak te lyden ten einde zeer grooter voor te komen. . Vrouwen , die meer gezoogd hebben, of by welken het zog voor cn na de .verlosfing fterk loopt, behoeven zelden de voor,zorg te gebruiken van de tepels vooraf gereed te maken. Maar wanneer de borsten niet lopen, moet eene zwangere, die gebrekkige tepels heeft, reeds in het begin der negende maand aan het verbeteren van dezelven denken; dooh als de borsten lopen, wachte men liever tot na .de verlosfing; want de nodige middelen tot verr betering der tepels vermeerderen tevens het lopen der borsten en verzwakken daardoor moeder en kind. Zeer dikwyls leggen de tepels te diep, en komen niet genoeg uit, of zy zyn te hard en als met eene korst bedekt. In dit geval fineert men alle avonden, als men naar bed gaat, de tepels met eene zalf, die uit gelyke deelen maagdenwasch, amandelolie en walfchot beftaat, en wascht ze des morgens af met eene fpons met zeepwater nat gemaakt. Dit herhaalt men zo lang tot dat de tepel week en zuiver word, alsdan tragte men denzelven langer te maken en uittchalen en de melkbuisjcs te openen. Dit ge-



fchied het best door zuigen met den mond door suigglazen, of door de zogpomp van den heer Stein; endrtmoet eenige reizen 'sdaags gefchieden en de tepels alsdan telkens met een waschdopje bedekt worden, ten einde dezelven voor de drukking der klederen te bewaren; doch deze waschdopjes moeten open zyn, om het zog te kunnen doorlaten, en van binnen met de bovengemelde zalf beftreken worden, ten einde . de tepels er niet aan kleven.
Veelen myner lezeresfen zal het gebruik der zogpomp onbekend zyn. Ik zal ten gevalle van zulken er kortlyk iet van zeggen; de zogpomp dient om het zog veiliglyk en zonder pyn uit de borst eener kraamvrouw te zuigen en de tepels langer en tot het zogen bekwaam te maken; tot welk laatfte einde de heer hofraad Stein dezelve reeds 8 of 14 dagen voor de verlosfing aanlegt. Op deze wyze heeft hy vrouwen, die diepe holten in plaats van tepels aan de borsten hadden, de beste tepels gevormd. Twee uuren na de verlosfing moet men eerst beproeven om het kind aan de borst te leggen; zo de moeder onder het zuigen van het kind hevige pyn gevoelt, moet men het kind afnemen, en de borst zo als bovengezegd is, laten uitzuigen O)'
O) Met hoe veel grond men ook de oude gewoonte, om de kinderen 24 ofwel 36 uuren na de verSr voor het eerst te laten zuigen, verworpen heeft,en 2 lerftZ yf °m df mGn °Vertuigd Seworde" * . dat te
S p,ekaglige ftoffe der ki,ldcren te be¬
vorderen, fchyndde hier bepaalden tyd van den fchryver



SSÜ5552S 3£<j
Vrouwen, die korte tepels hebben, welker borsten voor de verlosfing niet gelopen hebben, en die verzuimd hebben, de bovenaangewezen middelen te gebruiken, hebben zomwylen 8 of 14 dagen werk, voor dat zy in ftaat zyn, haar kind te zogen, en gedurende dezen tyd neemt het zog? in de borsten gemeenlyk toe, voornaamlyk als zy verkoud worden, en er ontftaan duizenderlei kwaade gevolgen , gelyk uit het voorgaande reeds gezien is. Het is derhalven veel raadzaamer, dezelven by tyds voortekomen, voornaamlyk wyl het op zulk eene gemaklyke wyze kan gefchieden.
Zo verre over de voorbereiding tot het zelf? zogen.
twee uuren namelyk na de verlosfing', echter al te kort, vermits moeder en kind nog te veel ontfleld zyn, en in-, derdaad 8 of 10 uuren te wachten komt my gevoegIyl?er yoor. Doch dit in het voorbygaan; in hét ade deeltje van dit werkje zal er ineer gelegenheid zyn, om over déze floffe breedvoeriger te fpreken.



VEERTIENDE AFDELING.
Over de tekens van den aannaderenden tyd der verlosfing, en de gedraging der zwangeren kort voor en gedurende dezelve.
± ^ iets is van meer belang voor jonge, voor de eerfte maal zwangere vrouwtjes, dan den regten eigenlyken tyd haarer bevalling te weten;1' niets maakt haar ongeruster, en in geen ftuk bedriegen zy zig evenwel menigvuldiger, dan in de tydrekening haarer zwangerheid. Misfehien verdien ik eenen kleinen dank, wanneer ik haar een weinig daaromtrent onderrigte; want het is uit hoofde van veele groote en kleine oorzaaken nodig , dat zy er behoorlyke kundigheid van hebben, ten einde voor de verlosfing alles in gereedheid zy, wat zy en de jonggeborene nodig hebben, ten einde zy nooit haare kragten te vroeg infpannen en verkwisten, nog minder den regten tyd der verlosfing laten voorby ftryken, en misfehien te laat naar de vereischte hulp omzien.
De tydrekening der meeste zwangeren is dikwerf zeer onregelmatig, en veele jonge vrouwtjes rekenen dikwyls zo onder elkander, dat zy



— IÏI
tef ten laatften zeiven niet kunnen uitkortifen. Noch het agterblyven der maandlykfche zuivering, noch de eerfte beweging van de lichaamsvrucht zyn de zekere onbedrieglyke tydftippen ^ waarnaar men met zekerheid den tyd der bevalling kan bepalen. Men kan zelden de week, en nog veel minder den dag daaruit voorfpellen4 Want by alle vrouwen blyft, gelyk zy uit het voorgaande weten, de maandlykfche zuivering niet aanftonds na de ontvangnis weg, en veelen kunnen dezelve in de eerfte maanden der zwangerheid nog hebben. Even zo min gefchied ook by allen de eerfte beweging van het kind op de helft der zwangerheid, of op het einde der vyfde maand. Want het komt hier ongemeen veel aan op de gezondheid, fterkte en zwakheid der moeder en des kinds. Sterke en gezonde kinderen bewegen zig gemeenlyk vroeger en fterker, zwaklyke daartegen later en dikwyls zeer onduidelyk. Hoe ligt kan derhalven eene zwangere dwalen, wanneer zy hieruit het waare tydperk der zwangerheid, en den tyd haarer verlosfing geheel zeker wil bepalen; wyl zelfs, gelyk ik reeds insgelyks aangemerkt heb, krampagtige bewegingen der darmen, en andere ingewanden des buiks niet zelden de beweging des kinds zeer nauwkeurig kunnen nabootzen. Doch over het geheel genomen, is het by géluk zo gewigtig niet voor eene zwangere het tydperfc der zwangerheid, als wel de eigenlyke tydftip der aanftaande geboorte, of bevalling te weten, ten einde haare maatregelen daar naar te kunnen nemen* L



lós
De gewoone natuurlyke tyd, dien het kind in de baarmoeder doorbrengt, en na verloop van denwelken hetzelve volgens de wetten der natuur moet geboren warden, is negen zonnemaanden, of 39 weeken, welken uit 273 dagen beftaan; en de geboorte volgt dan gemeenlyk op den tyd, wanneer de maandlykfche zuiveringvoor de negende maal moest verfchynen. Echter rekent men ook nog op eene andere wyze, naamlyk na tien maanden, elke van vier weeken, elke week van zeven dagen, en dus het ganfche tydperk der zwangerheid op 40 weeken of 280 dagen. Met het rond getal, wanneer men naar tien maanden rekent, komt het eenigzins beter uit, de eene helft der zwangerheid maakt dan even als de andere 20 weeken uit, en de geboorte valt dan ook, van de laatfte verfchyning der maandftonden gerekend, volgens den heer hofraad Stein, in het tiende tydperk van vier weeken. Doch deze beide wyzen van rekenen zyn tamelyk willekeurig. Men kan zig met de eene zowel, als met de andere vergisfen, en by beiden hebben uitzonderingen plaats; want elke zwangerheid duurt juist geen negen, of volgens anderen tien maanden; en veelen (onder dezen behoren inzonderheid de meesten, die voor het eerst zwanger zyn) kunnen, gelyk bekend is, vroeger, anderen een weinig laater bevallen, zonder zig juist in haare rekening bedrogen te hebben.
De eigenlyke, zekerer tekens van het niet meer verre afzynde geboortennur, vertonen zig



1%
niet altyd zeer lang voor hetzelve, en kunnen deels door de zwangere zelve, deels, en veel beter, door de onderzoeking waargenomen worden. — Het zal juist niet nodig zyn, u hier nog eens voor eene kwalyk begrepen Verkeerde fchroomagtigheid te waarfchouwen, welke de gevaarlykfte en treurigfte gevolgen voor u kan hebben ; wanneer gy hem of haar , die u zal .hulp bieden , niet veroorlooft den ftaat en de gefteldheid der vrucht behoorlyk te kunnen onderzoeken. Dikwyls moet dan , wanneêr de verlosfing ongelukkig afloopt, de vroedvrouw , fchoon misfehien onfchuldig, daar de fchuld van dragen , gelyk zy fomwyien in tegendeel met onverdiende loffpraaken overladen word. Veele zwangeren hebben de Hechte gewoonte, van zig niet eerder door de vroedvrouw te laten aanraken, dan wanneer zy in den kraamftoel zitten, zonder het nadeel en gevaar te bedenken, waarin eene te fchielyk gevolgde verlosfing haar kan ftorten. Een weinig nadenkens zal u van de waarheid hiervan genoeg overtuigen ; en fchoon gy reeds meermaalen deze ge™ vaarlyke proef, zonder alle kwaade gevolgen, mogt genomen hebben, is dit nogthans geen beWys, dat het altyd zo gaat, dat gy er altyd zo gelukkig zult doorkomen. Want het zal niet nodig zyn, u wydlopig te bewyzen, dat gy ééns eene gelukkige, goede verlosfing, en de andere reis eene zwaare en gevaarlyke kunt hebben. Maar ik bid u om uwer zelve wille wel degelyk ter harte te nemen, dat hy eene kwaade tegenli i



natuurlyke ligging des kinds de hulp des te minder gevaarlyk en fmertlyk voor u en de vrucht is, en veel voorfpoediger gaat, hoe vroeger men daarvan overtuigd is. En ik raad u derhalven tot uw eigen best, en tot voorkoming van veele kwaade gevolgen, de onderzoeking in den laatften tyd der zwangerheid by het geringfte vermoeden van den aannaderenden tyd der verlosfing toetelaten. Gy zult dan door dit klein nietsbeduidend ongemak veele grooten kunnen verhoeden. — Doch vergeef my dezen kleinen uitflap, die misfehien zo zeer overtollig niet is, en ik ga voord, met verder van de tekens der aannaderendc geboorte te fpreken. Om duidelyker te zyn, zal ik eerst die tekens bybrengen, welken zig in den laatften tyd der zwangerheid vertonen, en de rasvolgende bevalling doen vermoeden, en dan breedvoeriger fpreken van die, welken kort voor en gedurende den geboortetyd verfchynen.
Onder de voorlopers der aannaderende bevalling behoren de voorfpellende weeën, de toenemende zinking des buiks, de geringe onderdrukking, of de onwillekeurige afvloeijing des waters , de vermeerderde persfing tot den fioelgang, de vermeerderde bevogtiging en zwelling van zekere deelen en der beenen, enz. Onder de vaste en onbedrieglyke tekens van den tegenwoordigentyd der verlosfing behoren; de waare weeën, de opening van den mond der baarmoeder, de verfchyning en het bersten der waterblaas enz. Om niet te wydlopig te zyn, zal ik



■ ™5
alleen van de voornaamften dezer tekens, het gewigtigftc, het nodigfte zeggen, ten einde u alles zo duidelyk als mogelyk worde; alleenlyk moet ik daarby in het algemeen herinneren, dat niet allen en elke derzelven by alle zwangeren in dezelfde maat en op denzelfden tyd verfchynen, of zo juist op elkander volgen; maar dat hier ook uitzonderingen plaats vinden, en dat alleen de menigte der tekens of de tegenwoordigheid der gewigtigften den uitflag geeft. Het is derhalven goed, dat gy ook tevens op het uitblyven der maandlykfche zuivering, en de eerfte beweging van het kind agt geeft, ten einde des te zekerer in uwe rekening te zyn. De verlosfing volgt naar de natuurlyke wetten, wanneer de baarmoeder den hoogften trap van uitzetting, waarvoor zy vatbaar is, bereikt heeft, zig dan zamentrekt, en de lichaamsvrucht met al de daartoe behorende deelen voordftoot.
De zogenoemde voorfpellende weeën of voorlopers , die in den laatften tyd der zwangerheid dikwyls eenige weeken voor de bevalling verfchynen, zyn alleenlyk ten aanzien der during en hevigheid van de waare weeën (van welken ik hierna zal fpreken) onderfcheiden. Zy ontftaan, even als dezen, omtrent de lendenen, en (trekken zig naar voren in den fchoot en naar het heilig been uit, en veroorzaken aldaar eene trekkende, nederdrukkende gewaarwording en persfing op het water en tot den ftoelgang. Zy komen voornaamlyk tegen den avond, en biyven meestendeels weg in het bed, door eene eenigzins regte L 3



hgging des lichaams. Zy, die reed, meermaal, gekraamd hebben, laten zig juist niet ligt daardoor bedriegen; maar voor de eerftemaal zwangeren. worden er zeer dikwyls door misleid, wyl zy den barenstyd naderby geloven te zyn dan dezelve in de daad is. De zwangere word genoodzaakt, zig gedurende den aanval, met inhouding van den adem en overelkander gebeten lippen aan het eerfte beste vast te houden, en zo dé pyn te laten voorbygaan. Dikwyls worden zy ook zo ongerust, dat zy dan hier, dan daar lopen , en over groote beklemdheid klagen Hier moet ik myne lezeresfen waarfchouwen van zich ammers niet te vroeg in den kraamftoel te plaatzen, maar nog veel minder tot doorzetting dezer weeën kragten intefpannen. Het is zeer goed, wanneer zy zich gedurende dezelven lydende gedragen, en dezelven noch door fterk persfen vermeerderen , noch door fchreeu'wen en zuchten de nodige Werking Van dezelven
op de baarmoeder te veel verminderen. _L
Deze voorlopers verfchynen wel niet op'den be Hemden tyd, doch komen tegen het einde der zwangerheid /naar maate dat dezelve haare eindpaal nadert, menigvuldiger, worden hevi-cr en veranderen eindelyk in waare barensweeën' De flmking van den buik volgt niet alevd op den bepaalden tyd, en in eenen even hooeea trap; zy vertoont zich menigmaal eenige weeken, zomwylen flegts eenige dagen voor de bevalling, en dikwyls zeer duidelyk eerst na de Wm. van het water, De dikte des buiks



r. ~r 167
yerdwynt doorgaands alsdan eenigzins merklyk omtrent den navel, hy word platter, en de ribben worden vryer. De zwangere fchept dan ook een weinig beter, of liever, vryer adem, maar het zitten en gaan word haar moeilyker en zy moet, wanneer zy het evenwigt wil houden, ten einde niet te vallen, met eenen iuwaard gebogen rug gaan.
De waare weeën of barensnooden ontftaan uit de zamentrekking der baarmoeder, wanneer het bovengedeelte derzelve de waterblaas naar beneden drukt, daardoor op de deelen des kinds Werkt, en den mond der baarmoeder poogt te openen. (Er werken ook tevens nog andere deelen; doch dit behoort eigenlyk hier niet.) Zy zyn enkel, gelyk reeds gezegd is, alleen ten aanzien der during en hevigheid van de valfche of voorfpellende onderfcheiden, zy ontftaan, en ■ eindigen, even als dezen, doch met meer nadruk en zyn, gelyk reeds gezegd is, heviger. Gemeenlyk is er ook dikwyler persfing by tot den ftoelgang en op het water, fidderen der leden, voornaamlyk der kniën, roodheid van het aangezicht, hitte over het ganfche lichaam enz. Het onderfcheid dezer waare weeën van de zogenoemde valfche of fluipweeën, die zo dikwyls tot het grootfte nadeel der zwangere door onkundigen met elkander verwisfeld worden, en waarvan ik zo aanftonds zal fpreken , is van het hoogfte gewigt. Want, wanneer de barende by enkel plaats hebbende fluipweeën te vroeg aangetast, en (dc verlosfing niet fpoedig
h 4



volgende, wyl er nog geen waare weeën zyn } zelfs wel met dryvende middelen mishandeld word, ftelt zy zich bloot aan het grootfte gevaar, en verfpilt vergeefs al de nodige krachten, zodat zy, wanneer de waare geboorteweeën verfchynen, die alleen genoegzaam zyn voor de geboorte des kinds, te zeer afgemat en niet meer in ftaat is, dezelven behoorlyk doortezetten en de verlosfing te eindigen (*) Hetgewigt van dit onderfcheid blykt dus van zelve hier uit. Doch het meeste komt hier op de vroedvrouwen aan, en dezen kunnen zich met ligt vergisfen, wanneer zy op de bovenaan gehaalde gefteldheid der weeL,"derzel^Z ot «aan en rigting agt geven, en tevens opletten ,
viini» Het -is niet allcen v™ zeer veel bclan* &t A
St^Ser^^r ^^wSei nodig, dat dézei?P S * fPmwylen u het ook hoog meenlvL-Tmmerf yvn lda 1 WCg gfuimd "'crJra- Ge! «aamtfe óoSe/ dezer Tallhf, bewegi"Sc» * voorden de pogi, 4n derTanmr ?,Weeen' en dcKC k™"
de barende aantezetren nnS z-vu' om "och
Cwelk laatfte zv fne n ^'ddelen voortefchrvven, t^oren ook , Tvanneer^de va rT m°eSt6n d°en^ m™ houden, eenen™Serite^2^C? * kng *** men, r,ahet vonrfchrv^Tvfn P 5 C'3 mee'sta! ZaI di> valfche weeën 7^ ?e "°dlge mkfdele» «*èbi
het genoege^hebbên ïffi!^>
dv.'vnci nn ri„ . - y1- ^i-«-r icaieivk te zien ver-



dat de mond der baarmoeder zich dan ook pleegt te openen en de waterblaas zich daar in vertoont. — Het is nodig, dat de vroedvrouw voorj gedurende, en na elke hevige wee zeer behoedzaam onderzoeke, om de waare gefteldheid van den mond der baarmoeder en het vorderen der geboorte telkens, zo nauwkeurig als mogelyk is, waartenemen. Want gedurende de weeën word de mond der baarmoeder en de waterblaas gefpannen, en na dezelven de eerfte meer verwyderd bevonden; de vroedvrouw zou zich ligt kunnen vergisfen, wanneer zy fiechts gedurende de weeën zoude ondertasten en den tyd der geboorte geloofde, nog verre af te zyn, wyl zy den mond der baarmoeder hard en zo weinig verwyderd vind. (y) De bloedftreepen, welken
(y) Ten opzichte het onderzoeken, of zo het algemeen genoemd word, het onderjlaan, treft men verftliillende meningen aan. Sommigen befchouwen het te veel onderilaan fchadelyk, anderen integendeel (zo als onzen fchryver) heilzaam; en inderdaad zyn op beiderlei kanten 'gewigtige gronden. Het te veel of te vroeg onderdaan kan zeer pyntyke gewaarwordingen veroorzaken, en wanneer het zelfs niet zeer behoedzaam gedaan word, kunnen er ontydige ontlastingen van verfchillende vochten door veroorzaakt worden, welke ontlasting, wanneer het waare tydftip der verlosfing noch niet voorhanden is, meer kwaad dan goed doen zal. Aan den anderen kant echter zyn de redenen van onzen fchryver hier voorgefteld 'ook zeer gegrond; de veiligfte 'raad in dit geval is dierhalven, dat men, zo kng er geen waare tekenen eener aanftaande verlesfing voorhanden zyn, niet te veel of liever in het geheel Wiet onderllaat, cn integendeel wanneer de verlosfing naby is, hu en dan de ligging &c. der vrucht onder-



zich in deze omftandigheden na de onderzoeking aan den vinger vertonen, behoren insgelyks on der de tekens van het fteeds meer aannaderend" geboorte uur. - By deze gelegenheid moet ik
£Ln0f aarerke,V dat de ™ den
mond der baarmoeder zonder waare geboorteweeën geen onbedrieglyk teken der nabyzynde verlosfing is. Want by veele zwangeren, die reeds dikwyls gebaard hebben, opent zich het buztenfte gedeelte van den mond deTtTrnoeder wel reeds eenen geruimen tyd voor de, geboorte; doen by voor het eerst barende, daartegen fleehts kort voor, en gedurende dezelve. Vroedvrouwen moeten deze onhandigheid wel opmerken, ten einde zy, wanneer zy deze opening der baarmoeder by eene zwangere
plaats hebbende waare barensweeën, te vergeefs en tot het grootfte nadeel aanzetten.
Benevens de waare weeën, en de opening van den mond der baarmoeder, behoort ook de verfchyning van de waterblaas in denzelven tot de zekere onbedrieglyke tekens der nabyzynde verlosfing. De lichaamsvrucht, gelyk bekend is, ligt m de baarmoeder in een eivormig bekleedzel, beftaande uit verfcheiden dunne vliezen, en gevuld met een vocht, het welk men



gemeenlyk het kindswater noemt. Gelyk ten tyde der verlosfing de weeën fterker worden, en de mond der baarmoeder zich opent, vertoont zich natuurlyker wyze eene blaas in denzelven, en dan zegt men het water zet zich. By elke wee, of zamentrekking der baarmoeder, wor4 deze blaas gefpannen, en na dezelve, even als de mond der baarmoeder, weder flapper. Eindelyk berst deze blaas vroeger of laater, en er loopt meer of minder van dit vocht weg: dit noemt men: het breken van het water, en is voor vrouwen, die voor het eerst baren, nodig te weten, ten einde zy niet verfchrikken, wanneer het water plotslyk breekt. Dikwyls lopen ook reeds eenige weeken voor de verlosfing dc zogenoemde valfche of fluipwateren af, doch welk aflopen met geen weeën verzeld, en zonder groote merklyke gewaarwording is. En hier over moeten zy zich even zo min bevreesd ma? ken ; want dit aflopen is met geen gevaar gepaard, wyl hier flegts dit vocht weg loopt, hetwelk zich tusfchen de vliezen van het ei, of tusfchen hetzelve en de binnenfte oppervlakte der baarmoeder bevind, en het valfche water genoemd word. Even zo wel kan ook het plotslyk weglopen van eene menigte pis de waterbersting nabootzen en fchrik veroorzaken. Doch beide gevallen kunnen ook zeer gemaklyk van elkander onderfcheiden worden, wanneer men . agt geeft op de gewoone gewaarwording by het wateren, en op de hoedanigheid van het afyloeijende vocht. De pis is gemeenlyk door-



*'73 ■
zichtig, geel- of roodachtig. Maar het vocht weik in het eitje bevat is, of het kindswater is dikachtig, minder doorzichtig, witachtig, fjymig, en van eenen byzonderen reuk. — De nog niet geborste waterblaas helpt het best den mond der baarmoeder gelykvormig verwyderen en het vocht in dezelve is, nevens nog andere oogmerken, voornaamlyk ook befiemd, om by deszelfs afvloeijing de deelen, waardoor het kind moet gaan, glibberig te maken, en dus de verlosfing te verligten. Het kan derhalven ongemeen nadelig voor de moeder worden, wanneer men deze blaas onbedachrlyk te vroeg fcheurt of doorfnyd. De gevallen, waarin de vliezen doorgefneden of gefcheurd moeten worden, behoren hier niet, ik fpreek tegenwoordig alleenlyk van het nadeel van het al te vroeg wegvloeijen dezes waters, waardoor de deelen droog moeten worden , hetwelk den doorgang der vrucht noodwendig moeilyk maakt. En daar by is elke verlosfing, alle hulp na lang weggevloeid water na dat de baarmoeder zich over de deelen des kinds zamengetrokken heeft, altyd moeilyker voor de vroedvrouwen, en altyd gevaarlyker en fmertlyker voor moeder en kind. Gy ziet dus hier ook uit, hoe goed het is, wanneer gy uw leven en uwe gezondheid lief hebt, dat gy, by elke moeilyke verlosfing, waarby gy hulp nodig hebt, dezelve fpoedig zoekt; hetwelk des te noodzaaklyker is, wanneer geen vroedmeester in de naby heidis; want hier moet voornaamlyk ook op de tydftip gelet worden, welke ten groot*



ften nadeele der in barensnood zynde vervliegt, eer hy zich op de behoorlyke plaats kan laten vinden.
Voor dat wy nu verder gaan, nog een paar woorden van de valfche, of fluip, en gemengde weeën, en het gebrek aan waaren arbeid. De valfche weeën onderfcheiden zich van de waaren door dat zy niet gelyk dezen ontftaan en eindigen ; en nog veel minder met de opening of verwyding van den mond der baarmoeder gepaard gaan. Het zyn veel meer meestendeels krampachtige gewaarwordingen en pynen, die uit vuiligheden, verharden drek, winden enz. in de maag en darmen kunnen voordkomen. Zy worden gemeenlyk in de ftreek van den navel gevoeld, en ftrekken zich dwars over den buik uit. Zy zyn ook niet gepaard met drukking naar voren en naar beneden, gelyk de waare weeën, en werken in het geheel niet op de verwyding van den mond der baarmoeder, want dezelve word, noch gedurende, noch na dezelven, meer verwyd, maar veeleer dikwyls bevonden nog meer krampagtig zamen getrokken te zyn. Zy laten zich verder veeltyds gemaklyk verdryven door een krampftillend of zagt ontlastend klysteer, uit kamillen, met een weinig lynolie, en door eenige kopjes kamillenthee, en andere zagte middelen, waarop de waare weeën gemeenlyk fterker plegen te worden •, en zwangeren kunnen er meest van verfchoond biyven, wanneer zy op het laatst der zwangerheid flegts meest fpyzen, die ligt verteren, en niet te veel



374
eten nog telkens eene Zagte beweging nemefl, en nu en dan, voornaamlyk wanneer zy met verftoptheid geplaagd worden, een weinig van een mengzel van twee loot Engelsen of Segnetisch zout met een vierendeelloot poeder van rhabarber nemen, en, by de aannadering van den tyd der verlosfing , eene Weekmakende zagt ontlastende klysteer gebruiken; welke laatfte des' te nodiger is, wyl harde vuiligheid in den endeldarm de verlosfing daarenboven vertraagt en deze ontlasting anders zelfs wei gedurende dezelve zou kunnen plaats grypen, hetwelk voor den vroedmeester of de vroedvrouw altyd zeer lastig en onaangenaam moet zyn.
Dikwyls zyn de zogenoemde valfche of fluip weeën met de waare gepaard, hetwelk men uit de verfcheidenheid der pynen bemerkt, als ook door dat de mond der baarmoeder zich beurtlin-s opent en weer toetrekt. Zy laten zich ligtlyfc door de bovengemelde middelen, aIs kTJp^ lende klysteeren, en kamillenthee, verdryven wanneer zy uit kramptrekkingen uit den buik . en uit de boven aangehaalde oorzaaken ontftaan.
Van het gebrek aan waare weeën zal ik alleenlyk het gewigtigfte aanhalen, zynde het my onmogelyk, al de oorzaaken van hetzelve aanteroeren wyl ik te wydlopig, en voor veelen niyner lezeresfen te geleerd of te veel volgens ' de kunst zou moeten fchryven, en dus het mv voorgeftelde doeleinde evenwel nog niet geheel tergen. _ Volbloedigheid, te groote aan-



^oenlykheid en zwakheid des lichaams zyn de gemeende oorzaaken van het gebrek aan genoegzaame waare weeën. In het eerfte geval dienen aderlatingen, in het tweede krampftillende, en in het derde verfterkende middelen. Doch men moet ongemeen oplettend zyn op het onderfcheid dezer gevallen, wyl in alle drie de behandeling zeer verfehiliende is. Volbloedigheid ontdekt zich «uit de reeds aangehaalde kentekens derzelve, ■uit de fterkte en gezondheid der vrouwe, uit de fterke en volle pols, uit de volheid der bloedvaten , gepaard met roodheid des aangezigts en hitte of warmte over het ganfche lichaam enz. Hier vermeerdert eene aderlating op den arm meestendeels de waare weeën genoegzaam, hetwelk te meer plaats vind, wanneer de vrouwe in den laatften tyd der zwangerheid niet ader gelaten heeft. Te groote aandoenlykheid des lichaams, en het daaruit ontftaand gebrek aan waare weeën, of, in plaats van dezelven, valfche en fluipweeën, vind men dikwyls by zeer aandoenlyke en tot krampen geneigd zynde vrouwen. Men moet hier onderzoeken, of deze aandoenlykheid met volbloedigheid of zwakheid gepaard is. In het eerfte geval helpen insgelyks aderlatingen, en de zagte krampftillende middelen en klysteeren, en in het tweede verfterkende middelen met krampftillenden gepaard, waarvan ik boven reeds eenigen bygebragt heb (*). Maar by zwaklyke
(* ) Ik beroep my hier op het geen ik reeds ten aanzien van het gebruik der artzenymiJdelen gezegd heb, caherhaal myne mening, ten einde u meer van de zwarigheid eener welgepaste aanwending te overtuigen, daa de aanwending zelve te leren.



vrouwen, welker pols klein en zwak is, en & uiterfte leden koud in het aanraken zyn, by welken alle tekens van volbloedigheid ontbreken zouden aderlatingen nadelig zyn en alleenlyk verfterkende middelen voegen. Echter moeten zy zig ook hier , en nog .meer in de andere gevallen zorgvuldig wagten voor alle dryvende en verhittende middelen, alle geestryke dingen, tindtuuren en elixters, uit bevergeil, myrrhe, aloë amber, faffraan, kruidnagelen, muskaatnooten' foely kaneel, amberolie, met één woord voor* alle fpeceryën en gekruide fterke wynen, geestryke gebrande wateren en liqueuren, te fterke koffy, therlaak en hoe anders al die moordmiddelen heten. Ik zeg dit in het algemeen, want fchoon er eenige weinige gevallen kunnen zyn' waarin het eene of het andere dezer middelen in geringe menigte en met de uiterfte voorzigtigheid zou kunnen gebruikt worden, is nogthans* gelyk gy weet, de juiste beftemming derzelven met zeer groote zwarigheden, en het verkeerd gebruik dezer artzenyën met veel gevaar voor u verzeld, zo dat gy indedaad beter doet, wanneer gy u geheel van dezelven onthoud. — ik heb van de fchadelykheid van het willekeurig gebruik der artzenyën in het algemeen, en der dryvende middelen in het byzonder wel meermaalen gefproken, maar ik kan het gezegde, voornaamlyk in opzigt tot de laatften, niet ernftig genoeg herhalen , wyl ten aanzien derzelven de meeste, grootfte en gevaarlykfte misflagen ten tyde der* verlosfing begaan worden. Indien elke zwange-



"-" 27?
re fiechts^ bedagt, dat het verkeerd gebruik en misbruik dezer middelen haar door hevige bloedvloeden eenen fchieiyken dood kan veroorzaken, of haar ten minsten na de verlosfing in de gevaarlykfte en dodelykftc ziekten, als ontftcking der baarmoeder, heete koortfen enz. kan ftorteu , zoude zy voorzeker aan deze waarfehouwing gehoor geven, en zig niet moetwillig ongezond en ongelukkig willen maken, hoe zeer haar dergelyke middelen door zorgvuldige raadgeeffters mogten aangeprezen worden. — Ik weet zeer wel, dat er enkelde uitzonderingen plaats hebben en dat dergelyke lieden altyd een dozyn zogenoemde ondervindingen, of, liever, gelukkige toevallen, kunnen te berde brengen; dat, door het gebruik van verhittende en dryvende middelen, de verlosfing zeer fpoedig voleind werd. Ja! ja! eene blinde hen vind zomwylen ook een graankorreltje. Maar,'mogt men hier vragen, zyn dan alle gevallen elkander gelyk? en wie ftaat voor de gevolgen in? Is het dan genoeg enkel gekraamd te hebben, en heeft de moeder na de verlosfing geen verder voorzorg nodig ? — Maar zo verre denken zulke goedhartige lieden nier. Het eenige verfterkend, en uit dien hoofde een weinig dryvend middel, hetwelk men met behoorlyke matigheid kan veroorloven, wanneer de waare weeën indedaad uit zwakheid agterblyven, of verdwynen, .is een flok wyns, of een befchuit in goeden wyn gedoopt. Doch hier moeten alle bovengemelde tekens van volbloedigheid M



17«
ontbreken, er moet geen pyn omtrent de baarmoeder, geen bloedvloed, en geen ander bedenklyk toeval, maar zwakheid, verlies van kragten, kleine flaauwe pols, koude handen en voeten, en bleek aangezigt enz. plaats hebben, wanneer hot dan ook meer nut dan nadeel zal doen (z).
Ten aanzien der voorbereiding tot de verlosfing, en van de wyze, hoe men zig gedurende dezelve moet gedragen, heb ik het volgende aantemerken. — Iedere zwangere, die byzonder zeer hardlyvig is, en by welke de natuur in dit opzigt niet behoorlyk werkt, of welke gedurende de zwangerheid geen ontlastend middel gebruikt heeft, en deswegen fiechts eenige ongemaklykheid befpeurt, kan op het laatst der zwangerheid voor de verlosfing een zagt ontlastend middel uit manna en tamarinde nemen, en by het aankomen der weeën zig van eene weekmakende klysteer bedienen, indien de omftandigheden het vereifchen. (voor het overige beroep ik my hier op het geen ik op eene andere plaats by gelegenheid dezer middelen gezegd heb.) Eene zwangere moet insgelyks op dezen tyd ten hoogften zorgvuldig zyn omtrent eene behoorlyke wa-
f>) Buiten de wyn kan men in .dit geval ook de Pohmans droppels met zeer goed gevolg laten gebruiken; 15 of 20 droppels op wat fuiker om liet half' uur gebruut:, heb ik in zulke omftandigheden zeer goede Werkingen zien voorbrengen.



173
terlozing, en telkens, als zy er drang toe geVoelt, haar water maken (*).
De kleding van eene in -barensnood zittende moet gemaklyk, ruim genoeg, en niet te warm, (naar dat het jaargety is) doch ook niet te dun zyn, zo dat zy verkouden zou kunnen worden.
Het vertrek, waarin eene vrouw zal verlosfen, moet, zo het mogelyk is, ruim en zuiver zyn, en geen menfehen bevatten, dan tot hulpbieding en handreiking nodig zyn* Tc veel menfehen bederven de lugt, en maken het misfehien buitendien vreesagtig gemoed der in barensnood zynde vrouw, door veel fpreken, beklagen en kermen, nog ongeruster, hetwelk inzonderheid plaats heeft by eene eenigzins moeilyke en traage verlosfing, waarin men dan ook zelfs den vroedmeester hinderlyk is, en hem in zyne verrigtingen ftoort. De lugt van het vertrek, gelyk gezegd is, moet zuiver zyn, echter mag de barende vrouw zig nooit aan togt blootftellen, en vooral niet op het kraambed of in den verlosftoel. Als het winter is, moet er geen te groote warmte in het vertrek zyn, en het kraambed of de verlosftoel mag nog veel minder te digt by het vuur ftaan.
Voor het overige moot ik tri allen ernst doen ópmerken , dat voornaamlyk eene zwangere altyd den Wenk der natuur moet volgen, en nooit de persfing tot den ftoelgang en nog veel minder die tot het waterlozen mag tegengaan , zonder de gevaarlykfte kwaaien, als ganschlyke onftopping van het water, finertlyke en gej vaarlyke ontfteking der blaas, "en plotslyken dood te Vr&» zen te hebben.
M 2



J8o
Van de ligging of houding, die gy Voor of gedurende de verlosfing moet nemen, zal ik fiechts weinig zeggen, wyl zulks voornaamlyk van den vroedmeester of de vroedvrouw, naar zyn of haar eigen gemak, en naar gefteldheid der omftandigheden kan en moet bepaald worden. Alleenlyk moet ik hier aanmerken, dat een kraamftoel niet volftrekt tot de verlosfing nodig is, en dat gy in de dwarslegging, of, volgens de Engelfche wyze, op de regtc of op de linkerzyde liggende, even zo wel en zo gelukkig, kunt verlosfen; want, dat ook in dit ftuk het meeste op de gewoonte aankomt, zien wy uit het voorbeeld van andere volkeren. — In het begin van den tyd der verlosfing, voor dat het water naby het breken, of reeds gebroken is, kunt gy, indien geen toevallen uitzondering maken, naar uw gemak, gaan, ftaan, zitten of liggen ; maar zodra het water op het breken ftaat, of ook wel reeds gebroken is, is het nodig, dat de barende vrouw eene gemaklyke, voordelige en beftendige ligging kiest.
Voor het overige volgt behoorlyk den vroedmeester of de vroedvrouw, en zet zelve, wanneer het ernst met de verlosfing word, de weeën zonder fchreeuwen en ongeduld behoorlyk door. Uwe verlosfing kan -zeker niet geheel zonder fmerte zyn, doch ftel u dezelve ook niet al te gevaarlyk en te fmertlyk voor; want het gaat op verre na zo hard niet toe, als gy u wel verbeeld, en zyt verzekerd, dat het ganfche werk



door een verftandig ftandvastig gedrag veel verligt en verhaast kan worden!
Tot zo verre heb ik u dus geleid, mynewaardfte lezeresfen! en nu vordert myn plan, dat ik voor ditmaal affcheid van u neem. — Mogt tog dit boekje goedkeuring by u vinden, en al het nut bewerken, dat ik er door wenschte te ftigten, dan zou myn doeleinde bereikt, en myn befluit bepaald zyn, om, in een volgend werkje, iets van de nodige gedraging der vrouwen na de verlosfing, en de behandeling der nieuwgeboren kinderen en zuigelingen te zeggen. Want de dagelykfche ondervinding leert, dat ook hierin in het algemeen nog groote vooroordeelen heerfchen, en uit gebrek aan betere kundigheid veele gewigtige misflagen begaan worden.



D R UKFEILEK
Bladz. 34. aanmerking reg. i. v. o. fiaat nog niet, Um niet nog.
Bladz. 53. reg. 9. v. 0. fiaat gy „ nooi£j ^ g.y ^
2?Wz. 102. reg. 5. v. o. Jlaat kunnen verklaren, zult kunnen verklaren.