'BIBLIOTHEEKUNIVERSITEITVANAMSTERDAM
01 2514 5763



LÉVENS BESCHRYVINQ
VAN
FREDERIK den GROOTEN
koning van prü1ssen; DOOR
K.JREL HJMMERDÖRFER.
UIT HET HOOGDLTTSCH VERTAALD.
te ROTTERDAM, ByJ. BRONKHORST,
En te A M S T E R D A M, B x. J. C ROEDE R,
m d c c l x x x v i i.






LÉVENSBESCHRYVING
VAN
FREDERIKden GROOTEN. $ > —— ■■ - ^
Hy, die het verlies, welk niet alleen Brandenburg , Siiefiea enPruisfen, maar ook het Duitfche Ryk, ja gansch Europa, in deze dagen heeft geléden, met onverfchilligheid kon befchouwen, zou geen vriend der menschheid, geen Duitfcher moeten zyn. Veele Monarchen der aarde, veeIe in de daad groote Mannen, zyn ook reeds met of zonder het Purper ten grave gedaald , zonder dat het gerugt van hunnen dood , zulk eenc groote en algemeene aandoening veroorzaakt heeft, als die van dezen grooren Koning. Wanneer anders de Regeerder van het heelal, eenen onzer aardlche goden doet ondervinden, dat hy in den dood met den geringften zyner onderdaan'en gelyk ftaat, ziet men de Hovelingen wel verward en ontfteld door elkander lopen, het Volk, «ver het welk hy den Scepter zwaaiie, eenige.
A be-.



2 Lévens befcbryving vm
beangftigde deelneming betonen ; maar by denUitlander leest men de tyding, dat zyne Majefteit of zyne Doorlugtigheid zeer ziek is , mei hetzelfde belang, waarmede men de tyding \an den dood des Keizers van China zou lézen. Maar geheel anders was het ten aanzien van Fre derik den Grooten I Hy-was de Man van Europa, I,et middenpunt, op welt alle gefprek•ken, zo te Parys als te Petersburg , zo vel te Weenen zelfs als in Dresden, gedurende de laatfte dagen van zyn gloryryk léven uitliepen. „Hoe „ vaart de Koning ?" was de vraag, welke vrien<den elkander toeriepen, voor dat zy van hunne eigen aangelegenheden fpraken; de Koning, vroegen zy; als ware hy de eenige, dien men onder
dezen naam kende verftaan en ménig eenen
fchoot eene traan in de oogen, v anneer het antwoord weinig hoop tot zyne herflelling overliet. En toen nu de tyding daar was: dat fy in het sezelfcbap der Markus Aureliussen,
T/rajaanen, HeNDRIKKEN IV, F r E D E-
ai ik Willem s, M aria's T he r esi a's,, en van >zyne voor hem heen gegaane Helden was
opgenomen ben ik verzékerd, dat zelfs te
Verfailles het Lever dn Roi met ftüzwygen voorby gegaan is, ten einde van Frederic h Grand te kunnen fpréken.
De



Frederik- den Groolen. 3
De grond van dit alles zou ook wel in Staat' kundige bekommeringen en zorgen kunnen gelegen zyn, en ménig een was wégens de ziekte van Frederik, zo zeer getroffen, en neemt zynen dood zo zeer ter harte, wyl hy koopt of vreest, dat dezelve door oorlogsbedryven zal gevolgd worden; doch dit vermoeden komt niet ove-al te pas, en de aandoening zou volftrekt zo fterk en zo algemeen niet geweest zyn, indien hetbyzonder ge vigt van den grooten.Man, niet daar by in aanmerking ware gekomen.
Frederik was voorzeker een der zeldzaame geniën, van dewelken 'er misfc'.ien in de duizend Jaaren , flegts eenigen te voorfchyn komen, die in alles, wat zy ondernémen , groot zyn, die niets te klein voor zig vinden, wyl zy in ftaat zyn, om de kleinfte dingen ten beste yan bet geheel aan te wenden; die alle zwarigheden wéren te boven te komen , licht te verbreiden, daar de gemeene hoop van menfchen altyd en eeuwig in het duister tast, en alles uit
en door zig zeiven némen en zyn, gelyk
voorzéker in eenen oneindig hoogen trap
het hoogde aller wézens in zyne eigen volheid beftaat en werkzaam is.
Men heeft zeer ongevoeglyk dezen grooten Man , fchier altyd alleen van de zyde des veroA 2 ve:



4 Lévensbifcbryving vin
reraars befchouwd , zyne lévensbefchryvers , welken hy in .zyn Léven 'er reeds meer had, dan méni;e Yorsr na den dood, lchiïderen byna allen, enkel de Krygsbedryven gedurende yyne Regering, houden ons met niets anders, dan met Vel ifhgen en Belegeringen op , en vergétcn geheel en al den Geest, die zyne Regering op zulk eene merkwaardige wyze onderfcheid. Frederik de Groote, bezat alle de talenten, die den Veroveraar vormen", doch zy zyn ondergelchikt aan de poingen , om zyn Land gelukkig te maken , en als hy het Zwancd uittrok , als zyne ontzachiyke Kry sheiren ten St.'yde uittogen , gefchiedde 2u!ks alleen om dit oogmerk het eenigiTe , hetwelk hy gedurende zyne ganfche Regéring op het oog had, des te germkhyker en ^ékerer te bereiken. De onverwagte Heldüidaaden, waai mede hy zyne loopbaan opende, bepaalde het oordeel van Europa, hetwelk langen tyd in hem niets dan den Veldheer ontdekte , en fchier geheel gewend werd, om y.yne veel grooter verdienften over let hoofd te den. Het geen hy in zyn Land ais Burger Koning-deed, gefchiedde zonder gelugt, werd door geen gehuurde Nieuwtfchryvers in alle Landen uitgeba uind , en dus cok Biet opgemerkt; min bleef na »l!eefeffiSri, by
de



Fred.rik Cm Groote». j
de nieu r,e Kry s- en Legerkunde, by bet fchielyk en vaardig Pruisfisc'i vuiir, en de Zégenpna-
Jen des Konings. 1-red krik was hier m de daad ook groot iri , maar het was niet zyne eenige, zyne hoogde grootheid. Hy herfchiep de groote Legers, welken zyn Vader enkel tot Haat onderhouden had, tot waare Krygslieden, ver¬
meerderde de/elven aanmerklyk , leerde hun ee-
ne nieuwe ivrygstcunst, welse hier en daar kwalyk nagevolgd werd , en bevogt met dezelven, eene reeks van de luisterrykfte overwinningen , die teen Veldheer voor hem 2:0 , en tégen zo yeéle Vyanden te geïyk", bevogten had; maar dit alles doet in de oo0en van den waaren en regten waarnemer', alleen in zo verre, tot zyne grootheid, als hy daar door het évenwigt tégen veele Staaten hield , zig in daat delde, om de vryhédeh van het Duitfché Ryk te handhaven, en voor de Prüi.sfifché Staaten eenen hoogen trap van waardig .eid en aanzien , in 't daatkundig fyftema verwierf. En dit was immers ook voor het welzyn van zyn Land zorgen, wanneer hy het in zulk eenen goeden daar van verdédiging bragt, dat niemand hetzelve ongedraft durfde aantasten. Was Frederik groot als Veldheer, als ervaren Krygskundige, die de uitkomst van eenen Veldflag, fchitr even zojuist als een A 3 wis-



6 Lévinsbefcbryvixg van
wiskundig voordel, wist»te beréhenen, hy was
nog grooter als Staatsman of om de
woorden van zynen lofredenaar te gebruiken:
Was hy het niet zelf, die met alle overré,, dingskunst, fyni.heid van geest, en gepaste
toegevend ".eid , el .en Grooten , dieu hy wil„ de, tot een' Vriend maa te? die zyne Sraats„ verbir.dtenisfen aanging ? Zyne verdragen en „ verbonden floot?" En was hy het niet, voeg ik 'er nog by, die meer door de zuiverheid zyner • onderhandelingen , Vyandeu tot zyne Vrienden maakte , dan door de Wapenen , die de tégen hem gefmeede ont ■ erpen verydelde, en nog op het laatde van zyn Léven , hc.t zo zeer drydig belang der Duitiche Vorden, tó: eenc VqtJU..' verbtndtenis vereer.Kde ?
En middsn onder het Kryrsgedruys, midden onJer eens aanëenfchakeiing van onder andelingen , v eiken veelen anderen met eenen matigen geest begiari, het Léven bitter genoeg zouden gemaakt neiben, met de vorg voor duidend behoeften ües_Lands beiaden te zyn, zyn oog over alles te laten gaan , zelf te Hoven , en zelf v. eik :aam te ,.yn is de hoa Kt top, wel¬
ken de groote Man kan be.limmen Hy was het, die den zéven^aarigen Oorlog voerde, zonder zyne Onderdanen, eenige de minde zwaarer
be-



Frederik den Grooteti, 7
belastin en cp te leggen', aan zy in den diepften Vréde droegen. Hy maakte zyne Provinciën, zelfs die, welken van de natuur flegts matig bedeeld waren, tot vrugtbaare en gezégende gewesten , deed vaarbare Kanaalen maken tot ver. breiding van den Handel en overvloed , vermeerderde de bevolking, moedigde-de nyverheid zyner Onderdanen, in Handwerken en Kunften aan , cnderfteande de béhoéftigen , door landplaa.:en gedrukt en, als een waare tédere Vader, ontftak den fakkel van Geleerdheid, en toonde door zyn groot voorbeeld, dat eene volkomen vryheid van denken, eene algemeene verdraagzaamheid in den Godsdienst, eene betaamlyke vryheid der Drukpers , met het waare welzyn van den Staat zeer wel beftaanbaar zyn; hy beteugelde de langdralende en bedrieglyke Pleidooijen van regtsgedingen, verzékeide door goeds wetten en zorgvuldige toezigt op derzelver onderhouding , het Léven en de bezittingen der zynen, voor de klaauwen van bloedgierige Regters en hebzugtige Pleitbezorgers,- en hield zig tot op het laatfte oogenblik zyns Lévens , nog bézig met de zorg voor het welzyn des Menschdoms, en het geluk zyner Onderdanen (*).
Zo
(*) Zyne laatsten gefprekken met den Heer . A 4 Hof-



3 Le'vcnsbefibryv'.iig mn
. Zo was Frederik ! Niet enkel een Held, niet enkel een Staatsman, maar een goed Vader van zyne talryke familie van Onderdanen , vriend en bevorderaar van den goeden en deugdzaamen, en groot in alles, wat den Mensen op eene roemwaardige wyze doet uitmunten , wat hem, die ag dikwyis zo zeer tot een Dier verlaa .t, v. eêr tot hooger Wezens verheft.
Ik weet geen onderwerp, welk eene ryker ftof
oplevert voor den Gefchiedlchryver doch
voor den Gefchiedlchryver , uie een Wysgeer is, in den édeiften zin des woords dan Frederik denGrooten, en ik hen veriékeic, dat, terwyl ik dit fchryf, in alleWatreiigewesten Schryvers bezig zuilen zyn, cm in dicht en ondicht van htm te fpréken , wyl L.y voor ailen , ztlis dezulken, die hem zogten te berispen, van ge.'.igt was Misfchien dat eerst de toekomende Eeuw den gefchiedfchiyver zal voorribrei'gen , die lust en moeds genoeg zal Lebben , om hem naar zyne regte waarde aftebeelden; maar ik berisp daaiom niemand , die
zig
Hofraad Fï i tze, betroffen onder anderen ook, de bétere inrigting der Veldlazaretten , -dus een gewigt g ftuk tot vermindering der mens-.l.lyke eiienc.e.



Frederik den Gr Men.
9
zig met hem in de loopbaan waa0t , wyl hy niet van te veel -,y en gefchetst en bewon'erd kan worden. Deeze weinige bladen , mogen insgelyks zyner. gedagten's gewyd zyn ; geen zweem van vleijeiy bevlekt dezelven; want zelf onderdaan zynde van een' roemwaardig' Vorst, behoef ik geen Vorst der Aarde te vkijen ; maar van ruyne kindsheid af, droeg ik den grooten Man , reeds eerbied en hoogachting toe, fchepte 'er altyd vermaak in , hem met de groote Mannen van den voorléden ty-d te vergelyken, vond hem meest altyd grooter dan dezelven ; ook ben ik niet minder getroffen, door het verlies , het welk de Menschheid door zycen Dood treft, dan de getrouwde zyner Onderdanen 'er door getroffen kan zyn , en misfchien ben ik nu ook zo gelukkig , om hier en daar een woord te zeggen, dat dien grooten Vorst
waardig is.
Frederik de Groote aanfchouwde het eerde levenslicht in Berlyn, op den 24den van Louwmaand, desjaars 1712, Hy was de derde Prins van ten Koning Freder ik Wilhelm, die op dien tyd nog Kroonprins was , en van Soi'hia Dorothea, uit het Huis van Bruns i yk-Lunenburg. Al wie het Karakter van het Pruisfisch Hof in die tyden, en den afkeer A 5 van



ro Lévertsbtfcbryving van
van Fkedbrie Wil hei m van alles, vat geleerdheid ademde, eenigermate kent, zal zeer Egtlyk kunnen geloven, dat de opvoeding van Frederik niet van dien aatt was, dat zy tan hem kon vormen het geen hy naderhand geworden is, (choon hy zyner ftrenge opvoeding 2yne harde lichaams gefteldheid , de zucht voor éene Hipte orde, «Jen afkeer van alle weéldrLe én wellustige vermaaken , en eene werklooze lëvenswyze te danken had. De Koning tragtte iolftrekt een' Krygsman van hem te maken, era die réden was zyne geheele opvoeding Krygsfcaïtig, en de Prins, die zo veel zucht voor de fchobfce Kunfteh liet Liyken, zag zig geftadig in ZVSe meest geliefde neiginge bepérkr. Hieruit fwM eïndtyk misnoegen géboren ; de Koning Üé« onbuigzaam ; de Prins zogt zyne neiging ftesïSwyie te voldoen , v. aardóor h«t eindtiyk zo verre kwam , dat de Prins, welken Pruisfen :n het vervolg alles verfchuldigd zou ?yn , in 1730, naar Kufttln in eene zoort van ballingfdsap verzonden werd, alwaar hy agt Maanden moest doorbrengen. Hoe hard dit ook was, en hoeveel harder het lót van Frederik ook nog zou hebben kunnen worden ,■ indien des Konrngs overhaaste befluiten niet waaren gefluit, wist echter de Prins deeze verwydering van een
Hof,



Frederik den Grooten. li
Hof, daar het hem buiten dien niet behaagde, zig op de beste wyze te nutte te maken. Hy had in Kujlrin alle gelegenheid, om-de groote talenten aan te kwéken, welken by zyne opvoeding als een Soldaat geheel verflikt, of ten minften verkeerdlyk aangelegd zyn geworden; hier oefende hy zig door het lézen der beste ichriften, en door de verkéring met den Kamerprefident van M u n c h o tv; hier offerde hy aan de Zanggodinnen, en van hier kwam hy dus, met 'oneindig meer kundigheden verrykt , weer te Berlyn , dan hy die Stad verlaten had.
Het was in Oogstmaand des Jaais 1,731, dat deeze terugkomst plaats had ; de onëenigheden waren nu bygelegd, en de verzoening werd bevestigd, door het Huwlyk met de Prinzes Enzabeth Christina, van Brunswyk-Beveren, de tégenwoordige Koningin Wéduwe; een Huwlyk, hst welk deszelfs grond meer in den v. i! des Konings, dan in de genegenheid van den Prins had ; doch, dat den Prins echter niet weerhield, orn zyne jonge Gemalin , met dc téderfte agting te bejégenen.
Frederik leidde nu, door dit Huwlyk volkomen met den Koning verzoend , een ftil Wysgeerig léven. De Koning had hem het Steedje Reinsberg , het welk zédert 1744, aan Prins
Hen-



j2 L z-; -': Jbryc'ng zat
Hemd*ik toebehoort, gefchonken ; en hier Van si "her .édrüisch 'der grocte Waereld verwyderd, leer nv yne cageh , in die verrukkende ïilie, welke de' moeder dr ver' tveriMe en éc'elfte gecagten , en der róetfte en aan .énaa'x.fie gewaarwordingen is. ' Dié hem hier gezien had, noe hy in Boeken als beg'aven /at, zig met de Muziek bezig hield, eene B.-icfwisfe'ing mét geleerden or.c.e;hie.d, of met zyr.én kleinen Hof-
Soet irdien men een klein getal verftandige
'bannen, die n.eer uit genegenheid 'an uit pligt,
"aar. hem gehfgt waren ,- dus kan noemen -
ever Wy'sgeêrige. fiotr;n en onderwerpen handelde; die herri zp gezien had, zou hem niet 'voor den "Ee'rfgenaain der Prui.n.che'Kroon , rrrsar" mog^iyk veeleer voer eenen Wysgeer gehootten hebben ,"dicn 'de 'groote Waérèld een wsi ten rb:nfr't*n zou niemand'op.dV^edagte g-.v.b.r. '/ja. dat cee e Prins te eeniger. v.e'e, de rol eens Jcheid.rr.ar.s in Europa ou'fpëlen.
Iri eènen r^aar"matigen geest, zou eene flegts door éer.i e k'.eïn'e reizen afgebroken zesjaari.'e rast ,'ee'yk ceeze , eewis'yk de j_.ar.fche veerJi.ragt der Z:ele verlamd i.ebb.r., en i y zou fn eene volkomen ongevoeligheid neder gezonken zyn; maar Fsiofku ru.tte, ever. a's dé natuur, w anneer zy in den Winter haa're kragten
vér-



Fredirii. dun Gnoten. 13 .
venamelt, ten einde ons in het Voorjaar met een rykdom en de menigvuldige verfcheidenheid haarer voordbrengzelen te verrasfen. Hy fchreef den 'An'Amoe!ia::el , en maakte- Vaerzc'n in het Fransen , doch hy oefende zich ook , om zig tot eenen toekomenden heerfcher bekwaam temaken, en leide in zyne Ziele den grond tot het groot gebouw , het wel'.; hy naderhand met eene meesterlyke hand voltooide. Op deze wyze verliepen pmtrent zes Jaren, wanneer de lévensdagen van Fii.edeb.iK Wilhelm, na eene aanhoudende lichaamszwakheid, den siften van Bloeimaand 1740, een einde namen, en F rede kik zyn Uil wysgeerig léven tégen het woelig en bcflommerend léven des Troons moest verwisfelen.
Hoe zeer ik niet wil ontkennen, dat de orde en fpaarzaamheid van Frederik Wilhelm 'den nieuwen Koning veele dingen gemakly}moesten maken , was 'er nogthans ;o veel te verbéteren en te veranderen , dat het 'er verre af was, dat hy de raderen van het Staatsgebouw 20 'wél inger'gt , en zo wél in gang gevonden zou hebben, als hy dezelven nu aan zyn en opvolger nagelaten heeft. De Koning vond wei ongeveer tachtig duizend wel geoefende Soidaaten; doch zy waren op verre na nog zrj niet,
ük'



14 Lèvinsbcfcbryo-ng vgn
als zv het zédett geworden zyn, en het voornaamlte in den Oorlog was verwaarloosd, voor niets betékenende kleinigheden ; zo dat, gelyk de onfterfiyke Koning zelf zegt, dat indien de Vréde langer dan tot- het Jaar 1740 geduurd 'had, waarfchynlyk Blanketzel en Moesjes in gebruik gebragt zouden zyn. Wétenfcl.appen , Kunflen en Koophandel, bevonden zig by den Dood van Frederik Wilhelm in niets minder, dan in eenen b'.oeijenden flaat; de zéden waren ruuw , niet verfierd door ééne der fchoone kunflen, noch door de fyne befchaafdïeid van de gezellige verkéring , de Krygshaftige vorm , waar in alles moest gegoten zyn , gaf aanleiding tot veclerlei kwaad, en vreemdlingen vloden de Pruisfifche Landen, wanneer zy van de natunr geen vrybrief van den Soldatenfland bekomen hadden. De Koning vond dus veele zaken niet zo als hy wenschte, dat zy waren; hy kon dezelven in den ftaat, waar in zy waren, niet laten blyven ; maar by moest aanmerklyke veranderingen ondernémen , indien het groote plan , om Pruisfen van buiten ont;achlyk , en inwendig bloeijend en gezégend te maken, ten uitvoer zou gebragt worden. De eerfte dagen ïyner Reg'éring, die ménig ander Vorst der vrolykheid en praj toewyi, wcrJen door hem
dea



Freierik den Grooten. i>
den Vaderlande geheiligd. Den tweeden dag reeds deed hy de voorraadhuizen openen , en den armen het Koorn tot eenen matigen prys uit» delen ; bevorderde de Huwlyken, ten aanzien van zommige tot hiertoe verboden trappen van verwantfehap , en nam daar door voor de bevolking eenen fterken hinderpaal ait den weg; fchafte de wilde Dieren in de Wildbaan te Koningsbergen af, en beval, dat de duizend Daalers , welken Jaarlyks daar toe beftemd waren, onder de Armen zouden uitgedeeld worden , makende voor het overige nog verfcheiden andere fchikkingen. welken allen het welzyn des Lands ten doel hadden.
Te midden deezer vreedzame bezigheden,' vergat hy ook niet voor het Krygsléger te zorgen, welke niet alleen merklyk vermeerderd, maar ook op eenen veel béteren voet gebragt werd , dan hetzelve onder den vorigen Koning geweest was. De volgende tyd billykte deeze fchikkingen volkomen, want voor het einde van het'-elfde Jaar , werd de rust van Duitschland afgebroken door eenen Oorlog, in welken Frederik zyne groote bekwaamheden als Veldheer , op de luisterrykfte wyze aan den dag lei. Deeze was de Oorlog om de Oostenrykfche Erfopvolging , welks gefchieienis -te zeer bekend
is,



ló Lêvensbefcbryiing tan
is, dan dat ik dezelve kier zou aarftippen. De Koning maakte aanfpraak op eenige Vo'ftendommen in Süeiïën, en beloofde, dat, ïy al dien men hem daarin voldoening gaf , hy de Konin.in van Hongaryën in de verdédiging van haar Erfdeel, tégen de overige mededingers , zou onderdennen; maar Maria Theresia verwierp c'ien voorfhg; beriep zig op de Vragmatiqmè Sir.êlie, of Atfe van Erfopvolging; was, misfchien, ook te weinig onderrLt, om in den Keurvorst van Brandenburg, haren, gevaarlykden tégenpartyder te ontdekken , en geloof e , ten minden nog tyds genoeg , tot onderhandelingen te hebben. Maar Fr e d er ik wist, hoe kostlyk de oogenblikken waren ; hy begreep, dat de onderhandelingen de beste vordering hadden, wanneer hy in Let bezit van het Land was, en dus deed ' y ee reeds verzamelde Troepen, in Wintermaand des Jaars 1740, in Silefiën inrukken.
Dit fc' oon Land, bevond rig in den ellendigden flaat van verdédiging , en de rr.énLte van Protcftanten, welken onder de ftrengfte verdrukking in het ftu'; van Godsdienst geleefd hadden , konden het Léger van eenen Proteftantfehen Vorst, niet dan met genoegen ontvangen. De inrukking der Pruisfifchen, fcheen
dus



Frederik den Grooten. 17
dus veeleer te gefchieden in een Land, hetwelk reeds voor lang aan den Regeerder van Pruisfêfï was onderworpen geveest, dan in eene Provincie, die nog eerst door de wapenen moest veroverd worden, In ééne Maand was ganse!. Silefiën in Pruisfifc'ne handen , en eerst in Giasrnaand k.varri een Oostenryk's Léger tégen de overwinnaars opdagen , hetwelk nu niet meer zyne bezittingen had te verdédigen, maar dezelven moest tragten den handen der veröveraaren weer te ontrukken.
, De fl.ig 'iy Molwitz leerde de Oostenry ers, welk eenen \yand zy voorhadden , en de overwinning , welke de Koning hier, fch ion niet zonder verlies van veelen zyner Manx.iap, behaalde , maakte hem de volkomen verovering van Silefiën gemaklyker. Maria Theresia, die nu ook van andere zyden bekneld werd , bood thans aan, eenige afftanden aan den Koning te doen ; doch haare aanbiedingen waren nog altyd van dien aart , dat hy de elven niet kun aaunémen ; zonder zyne ree s verkregen vou deelen weêr te laten varen. Daarenboven ftond de Koning reeds in onderhan'eling met Beyeren, S.ixen en Frankryk , welke hatsce , verbaas t over de Krygsverrigtingen van den Miryuïs de'bra'nB d<m-



la Lév nsbe'clryj'ng van
denfmufg, met vreugde zulk eenen Bondgenoot de hand bood.
Oi.der.vylen dat de Koning SileCën weg nam , verzuimde hy ook niet het peen hy aan de zekerheid zyner o.udeStaaten fc'..uldig was, door by Gattin een observatie léger byëentrob, hetweik de Hanoverfche Troepen , die wellLt eene afwending zouden gemaakt hebben, in bedwang hield, en door Staatkundige onderhandelingen met de Staaten Generaal en Groot'erittanniën al het waarfchynlyk gevaar tragrte te verwyderen.
Si'ehen was dus nu in Pruisfifcl.e handen, de Koning be andelde het volkomen als ;ynen eigendom, dien hy niet dagt weder te géven, en zyne Troepen vervolgden nu , in ge olge van de verbindois met Beyeren , Saxen en Frankryk, hunne veroveringen in Moravië, alwaar zy reeds op het einde van 1741 ingeiukt waren. De overwinning by Chotuörs opende de Koning ook den v eg naar Bohemen en Oostenryk, en nu was de Koningin van Hongarye gereed, om zig door fet afftaan van de veroveringen door den Koning gemaa t, van eenen vyand te ontflaan,. die haare overi e vyanden zo verre in magt overtrof. De Vréde k« am zonder verdere 1 inderpaalen, teBresIau, op een zS van Hooimaand
1741.



Fl-ederik den Grooten.
19
1742, tot ftand", en de Koning verkreeg daar by den afftand van Opper- en Neder- Süefiën, nevens het ©raaffchap Glatz, zo dat de Koningin flegts een klein gedeelte van Opperfilefie'n overhield. Frederik had zonder tégenfpraak zeer wézenlyke voordeelen in dezen Oorlog behaald: Hy had zig in het bezie gefield van een Land , welks oppervlakte 640 vierkante mylen bedraagt, dat toen reeds meer dan een millioen Inwonsrs bevatte , door de natuur met rykc voordbrengzels gezégend'is, en door een arbeidzaam en nyver Volk bewoond word : Hy had zyne Troepen , die te voren. meest tot parade gebru;kt werden ■, tot waare Krygsüeden geoefend, hen door twee Winterveldtogten aan ongemakken gewend , hen met het vertrouwen op hem bezield , en door de vaardigheid van zyne ondernemingen gansch Europa, hetwelk de oogen op hem gevestigd hield , ontzag voor hem ingeboezemd; alle voordeelen , die dan Staat en het Volk middeiyk of onmiddelyk van groot nut moesten zyn.
De herftelde Vréde gaf den Monarch gelégenheid, om op het wélzyn van zyne Staaten bcdagt te zyn, welken hy zelfs in het midden van het gewoel der Krygslégers niet uit het oog verloor; getuigen daarvan zyn zo veele verordeninB i gen,



20 L('ven hefcbryving vin
gen, welken gedurende den Oorlog nog bekend
gemaaKt weruer. Silenen, alwaar de inkomften des Lands zeer flegt waren bcltierd , alwaar niemand zyne gedagten had laten paan, dar eene regering wel iets meer tot wélzyn van het Land kan doen , dan het aan zig zeiven en den Hémel over te laten , ondervond inzonderheid de goede uitwerking der Koninglyke voorzorg. Het Jufti ■ tie wezen werd op eenen vasten voer gefield, èn de war.ördens en ongeregeldheden , welken tot hier toe plaats gehad hadden, door gepaste verordeningen weggenomen ; de Protestanten krégen mee- voorregten, zonder dat de regten der Roo 1 schkaihoh ken , die ten deele eene i cheelc hervorming gevreesd hadden, in het ge ringfte daarby verkort werden; de Stad Breslau bekwam twee Misfen of Jaarmarkten ; vreemde Fabrikeurs werden uitgenodigd , om zig in Silefiën te komen néderzetten, en de _ eenen welken 'er reeds gevonden werden , krégen meer vryheden tot beter voordzetting hunner fabrieken Niet alleen Silefiën , niet alleen de nieuwe Onieidaanen, maar ook de ouden, betchouwden in Fhedürik den Vader des Vaderlands, en niet alleen de Landbouw , Fabrieken , Juftitie en Policie , hielden zyne groote Ziele bezig; maar hy was oog. op de verfraaiing des Lands
be-



Frederik den Grooten. 21
'bedagt. Toen werd het fchoone Berlyner Operhuis gebouwd , de Koninglyke lustfloten verbéterd en verfierd, de verzameling van oudheden van den Kardinaal van P o l ig n oc gekogt, de Boek.-ry en de Muntverzameling aanzienlyk vermeerderd , en te zelfden tyde , als hy enkel met de fchoone kunflen zig fcheen bézig te houden, v.éder nieuwe regimenten opgerigt.
De Vréde had twee Jaaren onafgebroken geduurd, en binnen dezen tyd had de Koning in 1744. na het uitflerven van den manlyken ftam der Vorflen van Oost-Friesland, bezit eenomen Van dit Vorflendom , op hetwelk het Huis Brandenburg reeds in 1694 de beléning bekomen had, hoewel niet zonder tégenfpraak van KeurBrunswyk- Lunenburg; doch niet lang na deze bezitnéming, zag de Koning z'g op nieuw genoodzaakt, ten beste van Keizer Karei den zévenden, die zig door het beflendig g.luk der Oostenrykfc e Wapens tot het uiterlie gebragt zag, en tot handhaving -des Duitfchen Ryks de Wapenen op te vatten.
Dit was het doeleinde der Frankforter verëeni ing van den 12 van Bloeimaand 1744, waarin de Koning, de KJzer, de Keurvorst van de Paltz en de Landgraaf van Hesfencasfel zig met elkander verbonden. Men beproefde in het.1 eerst B 3



22 Lévensbafcbryving van
v el den zagtften weg, maar het Weener Hof waS te trotsch op het geluk zyner Wapenen, en de Koning rukte dus te gelyk door Silefiën en Saxen in Bohemen in. Maar het gevolg van dezen Veldtogt was niet zo als de Koning hem ontworpen had , deels , wyl zyne geallieerden re te werkloos waren, deels, wyl den Koning de toevoer langs de Elve onmogelyi. gemaakt werd, hebbenfle Saxen de zyde der Oostenrykfchen gekozen. De terugtogt uit Bohemen naar SileDën, welken Frederik moest némen, was de eerfte tégenfpoed, dien hy in den Oorlog leed, de eerfte, waarin hy gelégenheid had, de grootheid van zynen geest en zyne ftandvastigheid.die hem nimmer verlaten hebben , te tonen. Oostenryk .vleide zig in de daad reeds, Silefiën w.êr te kunnen heroveren, maar de overwinningen by Hohenfrieuberg, Soor, Hennersdorf en Kesfelsdorf déden hetzelve zien, dat Frederik wel door overroagt tot het terug trekken genoodzaakt , maar niet zo gemahdyk overwonnen kon worden. Indien de Koningin van Hongarye de herovering van Silefiën niet in den zin gehad had, zou de Oorlog eenige Maanden vroeger geëindigd zyn geweest, want de Koning was niet naar Bohemen gegaan om te veroveren, maar alleen om Oostenryk af te léren eenen te zeer geprangd.n
Kei.



Frederik den Graaien. ■ 23
Keizer te drukken; doch deze Keizer was reeds den 20 van Louwmaand overleden, dus haj het Staatsbelang eene andere gedaante aangenomen, en de Koning zou ongetwyfeld de hand tot den Vréde aangeboden hebben , indien M a r i a T h euesia niet alle voorflagen, waarin de herovering van Silefiën niet begrépen was, van de hlnd gewézen had, Hy verdédigde derhalven zyne Staaten met onverfchrokkenheid, toonde den Vyand , dat hy dezelven wist te verdédigen , en keerde door den Vréde, in Wintermaand 1745, te Dresden gefloten , met nieuwen roem bekroond terug, uit eenen Oorlog, dien hy voorzéker niet ondernomen had uit zugt tot het doen van veröverin en.
De Vréde was nu weêr herfteld; Duitschla'nd zou de rust , welke Veldflagen en belegeringen afgebroken hadden , opnieuw fmaken, en Frederik maakte zig deze rust te nutte op eene wyze, zo als elk goed Koning dezelve te nut zal maken: ten besten namelyk van zyne Staaten, en tot geluk van zyne Onderdaanen. Hy was nau'.vlyks weêr te Berlyn gekomen, ofhy maak-te een fchriftlyk ontwerp , volgens hetwelk alle regtsgedingen binnen het Jaar ten einde gebragt moesten worden , de openlyke Kerkboete van bezwangerde Meisjes, als eene oorzaak van mé3 4 flig-



24 Lévenshe/clryv'ng van
nigvu.cFg. K'ndermoorden , afgefcbaft, en vee'e andere verbeteringen in hu juititie wézen gemaakt werden , die zo zeer zyn veiftand en door i t aan den dag leiden, als zy ten bewyze ftrekten, dat hy zyn Volk vaderlyk bemindeIn : etzel.dc Jaar 1746, werd ook het Kanaal va» Flauen, hetwelk de Elve met de Havel verlenigt, en het Kanaal van Finow , hetwelk uit de Havel in den Oder loopt gecraven ; :.eide Kanaalen, waardoor de onargehroken Scheepvaart uit Siieiiën naar de Noordzee , en uit de Elve in de Oostzee mo.elyk gemaakt , en de in'ar.diche Handel dus aanmer.lyk bevorde d werd.
Elk Jaar léverde nieuwe fchikkingen op. tot bevordering der bevolking, van den Landlouw en aile tak en van den Néringftand , nieuwe verbéteringen zo in de Juflitic als in de Fohcie, men zag rutti e of pragtige gebouwen oprigten, maatrégcis beramen tot onderfieuning det noodleidenden , tot vermindering van ellende en tot verbétering van het burgerlyk geluk , en Fre-, deriks Vyar.den za en het met r.ydige oogen aan, dat hy zyne Staaten dagelyks in . loei deed totnémen, fteeds voordvoer de Zanggodinnen te offeren^ en altyd tot den K;yg toet erust was, Üeeds tévens voordvoer om zy;;e Krygslé.ers zo
vrees-



Frederik dm Grooten.
vreeslyk als mogelyk te malen , en , zonder zyne On erdaanen te drukken, en zonder fchuiden te maken, in (laat was, zulks alles uit te voeren. Het zoude buiten myn oogmer.; lopen , indien ik hem by alle zyne roemvolle daaden wilde ver.ellen, doch dit moet ik zeggen, dat niets zyn oog (pptg]jpte , en dat zelfs het gerin. fte, hetwelk mrsfc .ien ménig Landjonker benéden o zyne waardigheid . gu geagt hebben , door hem gade gefla_,en en ingeriet werd. Dus verbood hy reeds in 1747 tot bevordering van den inlandfchen Handel en de Fabrieken, het omzwerven en uitventen van waaren en goederen, het opkopen van Koorn en Wolle, den invoer van vreemde Sitzen en Wollen Stoffen ; hy deed ook tor verbétering van den Schaapenteelt, Spaanfche Rammen komen, en om den Wynbouw in zyne Staaten te bevorderen en aan te moedigen , veele duizend Wynftokken aan de landlieden uitdelen; hy liet Moerasfen droog en gebruikbaar maken en bebouwen; het pragtig
Invalidenhuis digt by Berlyn een onver-
gan.lyk gedenkteken zyner grootheid , het Akademie0ebouw en veele andere gebouwen, op eigen kosten ftigten; gaf in 1750. aan eene te Emden in Oostfriesland opgerigte Oostïndifche Maatfchappy van Koophandel eenen Octrooibrief B 5 voor



26" Lévens bsfcbryving van
voor vyftien Jaaren, en verk'aarde oo''. naderhand , ter bevordering van de_e Maatfchappy — we.ke egter door r.ayver der Zeemogendheden te gronde ging, -—- Emden tot eene vrye Haven ; liet in 175-;. een nieuw Kanaal uit den Oder g'aven, bevorderde op alle mogelyke wyzen de Zydeteelt, leide Fabrieken aan , en on0 derfteunde de Fabrikeurs, die hem dikwyls voor aanmerklyke fcmn en opli.tten: met één noord, hy deed alles, wst het ftrengfte wetboek van Régenter.pligten nauwlyks van eenen Régent zou kunnen vorderen. En dit alles deed by zelf; hy maakte de ontwerpen, 7 yne Ministers waren flegts de wérkïui en van vynen wil. Pe Jagt onttrok hem de uuren niet, welke hy aan het Vaderland fchonk, geen vleijende gunstling had hy hem gehoor, geen courtifane bezat zyn hart
zyn ganfehe léven offerde hy den Staat op.
Men flaat verbaasd, wanneer men bedenkt, Koe veelerlei voor .verpen den geest van F re dekik oncphoudelyk bézi; hielden , en hoe gefliaklyk het hem was, op zaaken van eene tégengeilelde hoedanigheid genoegzaam te gelyk öt kort na elkander afwisfelende zyne oplettend heid te vestigen. Nu zorgde hy voor een grondig onderwys ea bekwaammaking der Vroedvrouwen.
Zy-



Fredaik den Groeten.
27
Zyne byzondere vvyze van léven was die des Wysgeers op den Troon; en de arbeid, welke de Koninglyke waardigheid hém opleide , afgerékend, nog altyd dezelfde, welke hy als Kroonprins in Reinsberg geleid had. Geen pragtige of verkwistende, maar met weinige gezonde, docri fmaaklyke Spyzen toegerigte Tafel ; verkéring met weinige, doch uitgezogte Mannen; de Muziek; de Lézing en eigen letterkundige bézighe^ den, waren zyne uitfpanningen , welken hy inzonderheid op het verruklyk êMs-Joüci gehoor alwaar hy niet als Koning , niet met de pragt en glory des Monarchs en des Hclds omgéven, maar als een beminlyk onbeampt Perloon verfcheen.
Misfchien, dat zyne Vyanden , die hem altyd flegts door een valsch gekoleurd glas zagen, zyn fchitterend en luisterryk tydmerk als voorby befchouwden ,' dat zy geloofden , hem géheel onnadelig voor zig te kunnen maken, en hem wéder in den -laat te kunnen brengen, waarin zyne voorvaders zig bevonden , wanneer zy in ftilte hunne ontwerpen fmeedden , en dezelven met der haast uitvoerden; maar de groote geest van Frederik, die onvermoeid waakte omtrent alles, wat voor zyn en zyner Sraaten geluk tot nadeel kon {.rekken, was zo gemaklyk
uiet



23 L 'vcnsbej\bry<cing lan
niet in flaap te wiegen: Hy doorzag de ontwerpen , die tégen hem gefmeed werden , en verBiciigde dezelven, voor dat ze ten uitvoer gebragt tonden werden.
Men ziet ,'dat ik hier van den rampzaligen Oorlog fpreek, welke de diepe rust die ons Vaderbnd in den fchoot des Vrédes fmaakte , pp n'euw Hoorde, gedurende zéven Jaaren deszelfs m ewanden vericheurden , Duitfchers tégen Dcitichcrs wapende, bloeijende Steden in de asicr.e le:de , vrugtbaare Velden in wildernisfen verar derde , den hugenoot van zyne Egtgenoote fehcidd-, den Zoon zynen Ouderen, den Vader ;ynen Kinderen ontrukte, duizend weigezéten Famihën tot den Bedelzak bragt en uit
welken ein elyk, nogthans zo veele algemeene wéldadige gevolgen voordfproten.
Het is hier de plaats r.iet, om my over de aaLleiden.de oorzaaken van dezen Oorlog breedvoerig uit te laten ; zy zyn , uiten dat genoeg bekend, en elk weet, waar over beide de voornaanftc Oorlogvoerende Magten elkander befchuldigd hebben , fchocn geen onbeampt Perfoon des tyds nog in (iaat rnogt yn, een ontwyfelbaar oo-.deel over de regtmatigheid eer wéderzydfche befchuldigingen te vellen. Wanneer de verdedigers van Piuisfen bewezen, dat
vol-



Frederik den Grooten. 29
volgens het verdrag van Petersburg, de Landea des Konings hadden moeten vyandeiyk aangevallen worden , en de bewyzen van dit ontwerp in de archiven re Diesden gevonden zyn, ont» kent de tégenpa-ty den voorgenomen aanval, beweert , dar het verdrag van Petersburg enkel defenfief geweest is , dat de verdédigfehrifteh van de zyde van Pruisfen niet bewyzen, wat zy moesten bewyzen, en dat in het algemeen Oostenryk zo wel als Saxen zig in vee] te ilegten Krygsftaat bevond , dan dat zy eene gegronde vrees zouden hebben kunnen veröorzaaken. Ik wil gaarne toeftaan, dat ik niet in ftaat ben hier te I eflisfen , en dat, wanneer aan den eenen kant de flegte Krygsftaat der befchuidigde aanvallers my twyfelagtig maakt, ik het aan den anderen kant met de wysheid van Frederik, ja zelfs met de arglistigheid, Waarraéde zyne Vyanden hem befchuldigden , niet overeen kaa brengen , dat hy eenen Oorlog zou begonnen hebben, in welken hy de magiigtte niet was, en die hem op den oever des verderfs zou gebragt hebben, indien hy in zig zeiven, in zyne ftandvastigheid en diepe Staatkunde de middelen tot redding niet I ad wéten t* vinden Schoon hy Saxen buiten ftaat van verdediging t-n Oostenryk nog ongewapend vond, had hy nocthans
Rus-



3© Lrccnsbcfcbrysiv* vin
Rusland en Frankryk te vré?en , de neiginge» der ryksftandcn waren hem bekend , meer tot zyn nadeel dan tot zyn voordeel te zyn, en de eenige Bondgenoot, op wien hy ftaat kon maken Grootbrittannién had in alle vier
de Waerelddeelen zyne handen te vol , was te weinig tot eenen Landoorlog genegen, dan dat hy zig groote hulp en byftand van hem zou hebben kunnen beloven. Het zoude eene floutheid zyn geweest, welke men van geen groot' Man kan vetwagten, indien hy in zulke omftandigheden zig met veroveringen gevleid hadde, en het blyft eene uitgemaakte zaak, dat men den aanval, dien hy waagde, uit geene andere vooronder-telling verltancigiyk kan verklaren , dan wanneer men fielt, dat hy voor zig en zyne Staaten etn gevaar vreesde, welk hy oordeelde, op het Ipoedigfte te moeten voorkomen.
Ook bleek aanftonds na den inval der Pruisfifchen in Saxen , hoe zeer de Koning zou gedwaald hebben ,■ indien hy zig verbeeld had, cp d:e wyze zyne Staaten te zullen vergroten. De klagten der Saxsfche en Oostenrykfche Gezanten bragten den geheelen Ryksdag in beweging; men beefde , éven als of de Turken op de grenzen van Duitschland waren , en in weinig Maanden had men bellottn tot bet op de heen
bren-



Frederik den Grooten. 31
brengen van een Rykslé;er , twee of driemaal zo fterk als naar gewoonte. Buiten Duitschland was de indruk, welken dee inval maakte, voor den Koning niet gunftiger: Fiankryk verklaarde ten eerften, de aangevallen patty allen mogelyken byftand te /.uilen bieden; het Hof van Rusland deed de elf ie verklaring, en zelfs nam de Zweedfche Ryksraad het befluit, als Garandeur van de Westfaalfchen Vréde, hulp te verlenen om den Koning tot réden te brengen.
Terwyl dit onwéder tégen den Koning zamentrok , was hy inmiddels niet werkloos. Hy maakte zig meester van Saxen névens de Stad Dresden , zonder tègenftand , noodzaakte het Saxisch Léger, hetwelk in eene vaste légerplaats by Pirna —— doch eilaas zonder Krygs- en
Mondbehoeften nédergeflagen had , om te
capituléren, en drong ook in Bohemen in, doch hetwelk hy uit gebrek van eene vaste plaats wéder moest verlaten, niettégenftaande de Oostcnrykers in den bloedigen flag by Lo tofit- het flagveld aan het Pruisfich Léger hadden moeten laten.
Dit was ten miniten het begin niet der groote voiöveringen, welken de Koning in den zin zou nioeten gehad hebben, en niet konde heb' en, wyl hy wél moest voorzien, dat Oostenryk niet
zo*



32 Levctjsbefch;yvmg tin
zou in gebréken blyven, hem zo veele vyanden te verwekken, als inogelyk was. Ondertusfchen was hy évehw'él in het bezit van Saxen, en hy bragt den Winter, in welken zig alles met alle magt tégen hem toerustte, fchoon niet zonder de frerkfte toti ereidzelen te maken , e. ter in zyne ledige uuren , met dezelfde gerustheid en dezelfde bézigheden door, als of hy zig op Sansjouci bevonden had.
Midlerwyl hadden zyne Vyanden zig met het Jaar 1757 aanmerklyk vermeerderd. Frankryk , Z wedden , Rusland, de meefte Duitfche Ryksftenden rusten zig toe tégen den Koning, die tot op dien tyd volftrcl t nog zonder eenige hulp was, en nogthans onwankelbaar bleef, en niets van zyne ftandvastigheid verloor. De Veldtogt van dit Jaar was een der bloedigften, en tévens voor den Koning de gevaarlykfte in den geheelen Oorlog Zyne Vyanden oordeelden nu magtig genoeg re zyn, om hem te onder te kunnen brengen , de Keizer dreigde derhalven met den Ryksban , de Franfchen namen bezit van het Hertogdom Kleef, en de wervingen in het Ryk werden met eenen yver , die anders juist niet. zeer merkbaar is, voordgezet. De Koning was ondertusfchen de eerde in het Vel.i; zyn Léger brak van twee kanten uit Saxen en Silefiën in
Bo-



Frederik den Grooten. 33
Bó'iemen door, en verëenigde zig voor Praag; daar hy de Oostenrykers uit hunne verfchanstè Legerplaats verdreef, en hun Le'ger geheel ganse',lykfcheurde. Zo gloryryk de overwinning ondertusfchen was, die de Koning hier bei haald had , zo vastlyk men geloofde , dat dé verovering van Traag en het geheele Koningryk Bohemen , de natuurlyke gevolgen van dezen Zégenpraal zouden zyn , 10 fchielyk verd.vénen; deze verwagtingen der vrienden van Pruisfen; door den (hg by Kollin , in welken F1 e o é"r 1 k voor de eerftemaal de. veranderlykheid van het K"ygsge!uk moest oudervinden. Hy werd gefla^ gen , doch hy verloor den moed niet, en Weinig' da.en na eenen (lag, die hem voorzékcr zyne fchoonfte hoop vereideld had , fchreef hy aari Lord M arschal : ,, Het geluk heeft my op „ dien dag den rug toegekeerd; dóch ik had' „ zulks moeten verwagtïti, want Fortnna is eene' „ Vrouw, en ik ben niét galant. -—- Ik weet ,-, niet, of het eene fchande voor my zal zyn ;! „ onder te liggen , maar dit weet ik , dat het ,, geen eer zal zyn, my te overwinnen."
En deze (lag , over welks ongelukkige uitkomst de Koning riog kon fchersfen, was nogthans, als ware het, het ^ein, op het welk zynè Vyandea van alle kanten in zyue Staaten irfylê' G lerfi



34 Lévehsbe/cBryving van
len, om toch aan de Zégepraal deel te hebber., dien zy nu met minder moeite over het troticce Pruisfen meenden te bevechten. En in de daai bevond de Koning zich toen in zulk eenen gevaarlyken ftaat, dat juist zo veel tégenwocrdigheid van geest en onvertzaagdheid, als hy bezat, verëischt werd, ten einde cm getn fchandelyken Vréde te fmeken, noch met de drift eens wanhopigen te ftryden. Zyne Staaten waren geheel van Troepen ontbloot; de dertig duizend Man in Pruisfen, kon.'en het veel fterker Rusfich Léger onmogelyk het hootd bieden, die in haast byëen verzamelde tien Bataillons Landmilitie konden de Zweeden geen tégenfiand doen, de Hanoverfche, Hesiiicl.e. en Brunswy.^fche Hulptroepen , konden de Franfchen het gedurig voordrukken niet beletten, en moeiten zelfs eindelyk zig tot eenen Wapenftilftand Ichikken, en het Ryksléger met een ander Fransch Corps was op wreg, om in Saxen in te vallen, en den Ko ring van zyne Staaten af te fnyden. De Koning verliet r.u Bohemen , en trok met een gedeelte zyner Troepen het Fransch- en Ryksléger te gemoed, te.wyl hy den Prins van Bevern liet, om Silefiën tégen den aanval der Oostenrykers te dekken. Doch de Prins van Bevern was te z ak, om de overmagt der Oostenrykers te Kunnen



Freder'k dm Groiten. fjy
nen weêflaan, cie hein by 7.ynen terugtogt voet voor voet navolgden, hem by Breslau floegen, en deze Stad zo wel als Schweidnitz veroverden. Silefiën wa« nu in de oogen der Oostenrykers zo goed als herwonnen, het Léger des Konings was by hen eene Berlynfche Wagtparade, welke . y zig vleiden, wehaast klaar te zullen zyn, en het ftond in de daad maar zeer cwyfclachtig, of de Koning zig wel weêr herfteld zou kunnen hebben , indien hy niet te voren zich van het Ryksléger ontdsan had , hetwelk mrt dezelfde ftrélende vooruitzichten van overwinning, Saxen genaderd was.
Fr ederiks geluk fcheen , gelyk ik reeds gelegd heb , hem den rug gekeerd te hebben, maar de tegenwoordigheid van geest verliet hem nooit , en was zo groot, dat hy het plan van zyne gedraging ,. in den tégenfpoed , nog in Vaerzen kon ter néderflellen, in een' Brief aan Voltaire, eindigende met de récels:
Pour moi, ner.a'è du naufrnge Je dois en affrontnnt l'(trage, Vivte cl?1 mourir en Rot fjjV.
Die zo da t , dien kon ook de aannadering van een Léger niet verfchrikken , hetwelk in C 2 ^e-



36 Lévensbefcbryving van
getal het zyne wel tweemaal overtrof, doch in Krygstugt en dapper eid verre benéden hetzelve was. Ook kon de flag by Rosbach, tot welken, op aanraden van Mevrouw Pompadour, zelfs de Prins van Sou bis e , ten einde aldaar van haare zaken zeker te zyn , naar Duitschland moest, om het bevél »p zig te némen, eer der eene vlu t der Franfchen en des Rykslégers, dan een Vcldflag genoemd worden; want dit Léger werd in alle vier de Winden verilrooid De overwinning was fchielyk aan de zyde des Ko« nings, die dezelve enkel aan zyne wy e fchikkingen te danken had, en de Franfchen geloofden, gelyk Volt ai re zegt , hunnen leermeester voor zij te hebben , verloren den moed , en namen de vlugt. De fchrik der over .' onneiingen was zo groot, dat zy niet eerder durfden wagen, halte te houden , dan na dat . y over ds gren en van Thurin^en waren, en nog is Rosbach een naam, dien de Franfchen, onder eene nationale rilling gewaar te worden, niet kunnen horen. Die over de gewigtigheid van eenen Veldftag, uit de menigte der gefneuvelden wil oordelen . moet dezen als van weinig belang befchouwen, want het verlies der overwonnenen bedroeg niet over de drie duizend aan doden, en van ckzen was nog het grooifte gedeelte op de
vlu^t



Frederik den Groot en. 37
vlugt gevallen. Maar deze weinig bloedige flag, was van /eer gewi tige gevol en , wyl de Koning nu in ftaat gefteld was , om de Oostenrykers uit den zoeten droom , als of Silefiën reeds hun eigendom was, te ontwaken In twee en twintig dagen was hy in Silefiën, en cp den 5den van Wintermaand, bei aaide hy by Leuthen eene zyner grootlle overwinningen, met een hand vol door togten afgematte troepen, tégen een veel fterker Léger, hetwelk hem en zyn Léger dagt te verdelgen. De herwinning van Breslau, en omtrent 40000 gevangenen, warende vrugt van deze over inning, die het hart van Fre0 er 1 k o min deed zwellen , en hem zo weinig van het fluiten van den Vréde afkerig maa té, dat hy veeiëer eenen Blief aan dé- Keizerin Koningin fchreef, opgevuld met de vieed_.aamfte en vriendlykfte betui ingen.
Deze twee overwinnin.,en , en de werkloosheid der Rusfen en Z eeden in hunne Kry sverligtingen waren oorzaak , dat tégen et einde van den Veldtogt de toeftand des Konings merklyk verbéterd was, en dat fchier alle ..yne Staaten van Vyanden gezuiverd waren. Te recht zegt derhaiven een Sc ryver, dat de twee laatfte Maanden van dit Jaar het merkwaardigst tvdmerkzyn van het Léven des, dat het nooit'zo C 3 merk-



58 Lêv:iisbefcbryving van
merkbaar is geweest als toen , dat zyne tégenwoordigheid en zyn gce.t de voorr.aamfte oorzaak is van de onwcérftaanbare \ aardigheid zyner Troepen, en dat de verwondering over het genie, door hetwelk zulk eene fnelle verwisfeling bemerkt wordt, in deelneming en aandoening overfaat, wanneer de Held niet a!s bedwinger van Landen, maar als verdediger zyns Ryks, zyner_eer en vryheid verlchynd.
Zo zeer nu de Vyanden des Konin.s nodig hadden adem te halen , zo weinig kon men nog aan de hcrftelling van den Vréde denken , en zonder tégemptaak hadden zy te zamen meer bronnen om zig te verfteiken , dus ook meer hoop om nog ove.winnaars te worden; dan de Koning, die zig genoodzaakt vond, zyne kragten door kundige middelen te bewaren en te vermeerderen, indien hy zyae, buiten dien reeds genoeg gedrukte Staaten, niet wilde uitputten.
De Franfchen openden den Veldtogt met eenen inval in het Halbeiftadl'che , doch daar zy voor Prins H e n d b. r k moeden wyken, en het geallieerd Léger het verdrag, het welk aan het zelve de handen gebonden hield, verbroken had, kon de Koning, die den Prins Fbrdinjn d \an Brunswyk aan de fpitze van dit Léger gcdeld had, weer aanvallender wyze te weik gaan, en
eer



Frederik den Grooten.
39
eer de Rusfen , welken hy Pruisfen overliet, verder voordrukten , iets tégen de Oostenrykers ondernémen Hy viel in Moraviën, en belégerde Olrruts, hetwelk hy gemaklyk meende te \eröveren, doen de dappere verdediging van den Generaal Mars c h a i. l , gaf aan het Oostenryksch Léger tyd, om te naderen, en de Koning, welke gevaar liep, van aan alle zyden aangevallen te worden , en een groot Transport van eenige duizend Wagens verloren had , zag zig in de noodzaaklykheid van Moraviën te moeten verlaten , en zyne Marklanden te hulp te fpoeden, in welken het Rusfisch Lé.er zig begon uit te breiden, Zyn lot hing nu weêr van de uitkomst van eenen Veldflag: alle zyne Vyanden zochten den weg naar het hart zyner Courlanden , ten einde zig aldaar te verëenigen, en kem 'er geheel uit te dryven; en het is zéker, dat, indien de Slag by Zorndorf, ongelukk:g voor hem uitgevallen was, hy zig in de gevaarlykfte omflandigheden zou bevonden hebben. Deze Slag bleef wel eemgZihs onl eflist, doch de gevolgen waren voor den Koning volkomen de gevolgen der Zégenpraal, wyl de Rusfen tot aan de Poolfche Grenzen terug trokken.
Het voordrukken des Oostenryk<"chen HoofJlégers en der Rykstroepen, belette ondestuskhen C 4 de»



_jo Liverjsbtfcbryjing v.m
den Koning het behoorlyk nut van dezen terug-, tpgt te trekken, maar dwong hem veeleer, zvncn weg naar Saxen te némen , alwaar Prins Hek dei k te zwak, om zelf iets te ondernémen, alle mogelyke kunst nodig had, om de ondernémingen der Vyanden te verydelen.
De ongelukkige Slag by Hochkirchen, welke den Koning veel Volk koste, gaf nogthans aan de Oo.tenrykers verder geen groot overwigr. De Pruisiifchen verloren hun Legerplaats, Bigaad e ec Gefchut, doch de Koning trok flegts een uur van het Slagveld terug, en was kort daarop in ftaat, om de Vesting Neisze.in Silefiën te ontzetten, de Provincie van de Vyanden te bev/y» den, en dan weêr de Oostenrykers uit Saxen te verdry ven, 20 dat hy op het einde van Slagtmaand , weêr in het bezit zyner Landen was, uitgezonderd Pruisfen.
In den nieuwen Veldtogt fcheen ec Koning op nieuw door zyne Vyanden te zullen overweldigd worden , doch hy verydelde andermaal hunne aar.flagen, en keerde zonder overwonnen te worden , uit de grootile gevaaren terug. De Pruisfifchen veiloren twee Veldilagen tegen de Ru.fen , by Kay en Kunersiorf, in welken laatfien den Koning .elven twee Paarden onder het Lyf doedgefchoten werden, en die den over.
win-



Frederik den Grooisn. 41
winnaar zo veelBloeds kostte , datSoi-TiKow zeide : „Als ik nog eens zulken Velellag win, ,, zal ik alleen de tyding daarvan, naar Peters,, burg moeten brengen." De Koning was nu met een ongemeen verzwakt Léger, van Saxen en Silefiën afgefnéden , het Ryksléger was in Saxen , de Generaal Daun in Nédeilaufnits, en des niet te min was de Koning by dat alles zo wél gemoed , dat hy tégen eenen Officier , door den Herrog Feudinand afgezonden, zeide : „ Als gy op uwen terug weg nog gelukkig „ doorkomt , erf Daun niet reeds in Berlyn, „ en Cohiades in Magdenburg vind , kunt ,, gy den Hertcg van my verzékeren , dat 'er „ nog niet veel verloren is," En dit was letter-i lyk waar: het minlte was nog niet verloren» De Koning belette de verëeniging van het Oos* tenryksch en Rusfisch Léger, waardoor men hem in de daad een gevoelige -treek zou toegebragt hebben , noodzaakte de laatfte enkel door de ge* zwindheid zyner togten en zy'nen voordéligen fland v-eer naar Polen te kéren, en bragt den Kr, g weêr naar Saxen pver , alwaar de Oostenrykers en Rykstroepen ras genoodzaakt werden , hem overal te ontwyken, terwyl zy van Saxen eerlang niets anders overhielden dan Dres-
C J De



Le'vtmbefcbyï.ng van
De Vyanden des Kon:ngs hadden gewis z» veel tégenftand niet verwagt. Hem telkens naby zynen ondergang ge'rragt te rebben, en dan te zien, hoe hy op eens alle benauwers rondom zig heen, verdreef, zig uit de nételigfie omftandig eden redde, en altyd middelen vond, om den Oorloj tegen vier Mo.end eden met nadruk te blyven voordzetten, moest hen nood aaklyk «anfporen, om 'r et uiterfte te wagen. De Konin inré endeel, fpaarde irsgelyks niets, om ?ig in den besten ftaat van tegenweer te (tellen : Hy bevend zig in den flaat \ari noodweer, daarin het op zyne zehbehoudenis aank am , en dus vt erd zekerhk het on elükkig Saxen met eene zoort van hardigheid behandeld, die in andere geval'en met de Menfchenliefae \anFRiDEai« riet overeenkwam, en cok in de daad zou vermyd zyn geworden, indien fy ;ig niet in de omiland; heid gevonden had,'van de ongelukkige ktus te moeten deen. om zyn eigen Land geheel te ver eesten, of Saxen mei hardigheid te behandelen. Met dat alles beliep, zelfs volgens de berigten van de Vyandlyke zyde , de ganfche magt des Koning', in 1760, niet boven de So.cco Man, waarméde hy dus éven zo veel Rusten , 2o,oco Man van het Ryksléger, ten rcinikn io.oco Zweeden en 100,000 Oostenry.
kers



Frederik den Groeten.
45
kers moest beüryden. Het fcheen fchier onvermydelyk, dat hy Saxen of Silefiën aan de Vyanden zou moeten ten beste géven, doordien hy met een verdeeld Léger onmogelyk iets kon uitvoeren. Hier heen ftrtkte zig ook ia de daad het tégen hem ontworpen plan van den Vcldtogt : de Rusfen en een Corps Oosténry. ers, zouden Silefiën veroveren , doch de Generaal Daun en de Rykstroepen zouden den Koning werk verfchaffen. Het begin was in dé daad vleijend : Laudon floeg den Generaal Fouquet , veroverde de vesting Glatz, en belegerde Bres'.au, doch op de veifchyning van den Prins Hen» rik , die, met ;o,oco Man , 70.000 Rusfen en 30.000 Oostenrykers in ontzag hield, was het gantfche ontwerp , welk men gemaakt had, geffremd. Laudon brak de belégering op, de Ruslen bléven aan de ovetzyde van den Oder, en de Koning, die ondertusfchen Dresd:n , hoewel te vergeefs, belegerd had, kwam nu insgelyks naar Silefiën, werwaard Daun hem ins<*eiyks volgde, doch zo min kon beletten, dat Laudon door den Koning by Liegnht geflagen werd, als het hem gelukte, om fle.ts het geringfte voordeel over zynen verheven tégenpartyder te behalen. De Bombardering van Colberg , de driedaagfche bezetting van Berlin
wa-



44 L e: e: s&efcbfy rug vm
ren rampen, die la de g-cni alleen den Burger troffen, doch den Ve. togt niet beflisten. Indien de Koning tig 01 derwsfehen niet v eêrmeester maakte van Saxen , daar zyne Troepen uitgedreven «aren, zouden zyne Vyanden ditmaal een groot overwigt over hem gekregen hebben , tn de volgende Veldrogt onvermydelyk in zyne Landen gevoerd zyn geworden Hy fpoedde zigderhalven naar Saxen, en bevoet op den 3de van Sla.tmaand by Siptitz , in de ftree 1an Torgau, eene o-erwinning, in welke de dappere Zie the n met zyne Huzaaren, het Kry:slot befliste, en die hem zo veele voordeden aanbragt, dat hy zig op het einde des Jaars in denzelfden toefland , ten aanzien van zyne Vyanden , bevond , als te voren, uitgezonderd het bezit van Glat , welke plaats hy verloren had, en by het Hof van VVeenen altyd een fïerke beweegreden was, het ontwerp van de verovering van Silefiën nog niet te laten varen.
De Veidtogt werd dus met nieuwen moed en hoop geopend: de Rusfen en Oostenrykers bewerkten de verëeniging hunner Légers , weike zy reeds zédert vier Jaaren ont orpen hadden, doch nog nooit tot ftand hadden kunnen . rengen , en de Koning durfde geen Slag wagen , wy] eene ongelukkige uitCag daarvan hem afes
zou



Frederik den Crooten. 45
zou hebben doen verheien. Doch gedurende twintig da.en, hield hy deze hem ver overtreffende magt werkloos, en dwong hen dus, uit gebrek aan lévensmiddelen, zig weêr van een te fcheiden Maar fct oon hy zig daardoor voor dat oogenblik van het hem dreigend gevaar bevryd had , was zyn ftaat echter nog weinig ver* béterd De Oostenrykers waren in het bezit van het rootiie gedeelte van Silefiën ; zy bra ten Prins Hendrik in Saxen in het r.aauw ; de Rus-en brei den zi; nog fteeds verder uit in Pommeren, en hadden Colberg veroverd, en de Vyanden van Fre&erik zagen zig meer dan ooit, naby het doel hunner wenfchen, toen het r.oodlot zelf hunne verwagtingen verydelde, en den Koning, met roem gekroond, het einde van eenen vceljaarigen Oorlog voorbereidde.
Weinige da en na Nieuwjaar van 1762, overleed de 'Rusfifche Keizerin Eiu.abeth, eene onverzoenlyke Vyandin des Konings , die aan haren opvolger Peter den III. eenen Vriend had, welke hein eene fchier buitenfporige hoogagting toedroeg, De gevol en van dit Sterfgeval waren dus een by-.ondere Vréde, waarop weldra eene verbindccnis als méde dè Vréde met Zweeden volgde. De Rusfifche Alliantie was wel van geen duur, want de Gemalin van Pit er III,
fle



4Ó- Lcvensbefcbryvivg van
de thans regerende Keizerin, die, na de onttroning haars gemaals, in Hooimaand den Troon hekiom , ver laaide zig weêr tégen Pruisfen, en floot weinig dagen daar na eenen Nieuwen Vréde met hem, waarop echter geen verbindtenis volgde. De Koning werd hier door ten minften van eenen gevaarlyken Vyand verlost, en in ftaat gefteld, om Oostenryk meer dan te voren het hoofd te kunnen Lieden; en fchoon de Vréde, in 1762, tusfchen Frankryk en Grootbrittanniën gefloten , hem van de Engelfche Hulptroepen beroofde, was echter het voordeel thans zogrrot op zyne zyde, dat een of twee Veldtogten hem zo verre ;-ouden gebragt hebben , dat hy den Oorlog met veroveringen had kunnen eindigen. „ Ma»r hy bood de hand tot den Vréde , en ,, leide Wapenen néder , niets anders bedingen„ de. dan rust. Hy had geen Oorlog gevoerd , „ om veroveringen te maken , maar, om het ,, veroverde te verdéd'gen." Den 15de van Sprokkelmaand 1763, werd de Vréde gefloten, en drie Wetken daarna, bevond eik der Oorlogende Mogendheden, zig in het bezit van zyne Landen , in grootte en uitgeftrektheid juist dezelfde, als voor het uitberften van den Oorlog, doch in hoedanigheid, in veel vetërgenden toeftand.
Dit



Frederik d;n Grooten.
47
Dit was de uitkomst van den Moedigden Oorlog, die zédert Eeuwen in Duischland gevoerd is. Geen der Mogendheden trok 'er voordeel uit, maar wel fchade, en de Koning alleen de Eer, van zig zéven Jaren lan tégen zo v:e!e Vyanden verdédigd te hebben, : onder iets verloren , zonder nieuwe belastngen in zyne Staaten ingevoerd, zyne Onderdanen be-waard, Kapitalen opgenomen te he ben , of de minde Soldy fcbuldig .ebléven te yn ; te regt kende Europa , hem den ntam van Giiooten toe, welken niemand meer verdiende en waardig was, dan hy, die te midden van eie bloedi e Kry.,sgevegten, te midden der gevaren, die hem bedormden, zyn Land niet vergat; het zelve nog, zo veel hy kon, door nuttige fchikkingen bevroor eelde , en altyd een opgeruimd gemoed bezat, nooit kleinmoedig werd, na elke gemiste ondernéming, na elk behaald voordeel door de Vyanden, voor hen no: vreeslyk bleef, en in alle gevaren nog kon fchersfen, en den Zanggodinnen offeren
De herftelde Vréde gaf den Koning de handen ruim , om met verdubbelden yver voor het wel'zyn zyns Lands te zorgen , en in plaats van, gelyk in andere Landen, den Onderdanen de ttoede des Oorlogs, na het einde van denzelven,
nog



48 Léiensbe/cbryving van
nog te laten fmaken, alles in het werk te ftel. len, wat hun de naween van denzelven onvoelbaar moest maken. Dus fchonk hy aan Silef èn aanftonds na den Vréde eene belasting van zes Maanden , 17000 Paarden tot bebouwing der Landen , en Koorn tot Brood en cm te zaaijen , en cp die wyzc bedagt hy ook alle de overige Provinciën, D2ar maate zy den last des Oorlogs gedragen hadden.
Hier werdeD Stéden en Dorpen weêr opgebouwd, nieuwe gebouwen aangelegd, Volkplantingen aangemoedigd, Vaarten gegraven, Fabrikeurs door het fchieten van Geld onderileund, en dit alles op kosten des Konir.gs, en weina eenen Oorlog , die zo vee'.e geldfcmmen verzwolgen had.
Die iDe de heilzame fchikkingen , wel.-en de Koning zédert den Vréde van Hubertsburg gemaakt heeft, nagaat, in aanmerk..-g neemt, welke verbazende zommen hy aan zyne Onderdanen gefchonken, en wat hy al gedaan heeft, om hen van dag tot dag gelukkiger te maken, zou in de daad niet kunnen dulden, dat men dien onfternyken Koning van Defporisrnus be-^ fchuldigde. De belasting bleef in zyne Landen gedurende zyne ganfche Regering onveranderlyk, zelfs ia den zwaarftcn Ocrlog zyn dezel-
ven



Ftederïk den Grooten.
ven niet verhoogd geworden, en de accynferi, welken zo Zeer het .oorwerp Van haat zyn, zyrt ten voordeele van den boerenftand, dus der nut* tigfte en noodZaaklykfte klasfe van volk aangelegd. Noch handel noch manufactuuren, maar alleen de Veldbouw is de voornaarnftc gronditeen van het Pruisfisc'i ftaatsge'iouw, en hierop berustte ook de accyns, Welke de confumptie en de arti* kelen het minst de noodzaaklykfte lévensmiddelen betreffende , raakt. Schóón nu de buitenlandfchc handel eenigermaaté daardoor mogt verloren hebben , heeft de inJuftrie 'er te meer byeewonnen, gelyk ten duidelykfte blykt uit den aanwas der volksménLte.
Die de Pruisfche Landen uit géén berigten van onkundige, of, het geen nog erger is. kwaïyigezinde fchryvers, kent, moet véten, dat alle de klagten, welken men hier en daar over flaverny, Waarin men zegt, dar de be voners van dezelven léven, hoort verheffen, van allen grond ontbloot zyn. In geen ■ land zyn de belastingen ZO min drukkend, nergens Worden Zy met zo weinig hardigheid ingevorderd , dan in de PruisüFdié Landen, en zelfs de inrigting van het ballier, waarover men alom zó eefchreeuwd, én die men als een klaar bewys dér onlochenbaarite d .inglandy voorgedragen heeft, is op v.'rrè na D to



53 L/vcnsèefcèryv'ng van
zo drukkende niet, ais men die heeft uitgekreten , en indedaad word in andere Linden , daar nun die beftiering wd niet heeft, het geen men onder dit noord Levat, in de voifte kragt &cotfend.
Het regt word in geen Land o ftreng in agt genomen ais in de Pru;sfi!che Landen; de geringde Onderdaan kan zyn regt zelf tégen den Monarch verdédigen, en FnEpEaiK de Groote" heeft nooit afgelaten, de reg:soefenin0, dit gc«igtig deel van het daatsbedier, door eene reeks van verordeningen opteheldcren en te verbéteren. De gebeurdtenrs met den Molenaar Ar nol d , welke van zc vtele kanten verkeerd beoordeeld is, was, genomen dat 'er eenige overhaasting by plaats ge ad had , nogt ans een lofwaardig bewys, hoe zeer de Koning wilde, dat eiken Onderdaan regt en eeregtigheid zou gefchieden , en gaf ten minden aanleiding tot verandering en hervorming van een ge < igtig deel van het uditiewezen, leer'e de regte.s, hoe weinig verfchoning zy van den Monarch te v agten hadden, indien zy het . ig lieten gelusten, het regt maar in het minde te buigen , om daardoor eenen aanzienlyken te behagen Dikwerf veranderde de Koning ook zelf de beflisfingen der regters, en dan wéken zyne vonnisfen misfchien ". cl van de
ge-



FreCiirik dm Groeten.
5f
gefchrévcn wetten af, doch zy wa'en dan evenwel altyd op de heilige wetten der natuur gegrond, en niet zelden met een doorziend oordeel beflempeld, Menfchenbloed moest zo veel mogelyk gefpaard worden, en de grondwetten van eene zagte regtpléging in het halsftratlykc, welk» onze Schryvers hebben getragt te verbreiden ^ werden in meest alle de Pruislifche Landen reeds geoefend , eer zy hunne pennen gefcherpt hadden.
Op die wyze hield by zig aanhoudend hézig, met het vvelzyn zyner Onderdaanen , fpande zyne pogingen in,om aan zynen ftaat eene uitwend ge fterkte en een inwendig welvaren te bezorgen , en door eene voorbeeldeloo'.e bezuiniging gelukte het hem, om alle zyne ftaatsuitgaaven goed te maken, jaarlyks nog eeni e honderdduizend Dalers aan gefchenken te géven, en ook nog daarenboven groote forrmen rot verfraaying van lustfloten en aan kunstverzamelingen te beftéden.
By dit alles was zyn byzonder léven zo gerégeld ingeri,t, als het léven van eenen Monnik, én zo wysgeerig, als weinig Naamwysgeeren gewoon zyn te léven, of lé ven zouden, wanneet de Hémel hen tot eene kroon beftemd had. Hy was altyd in eene Uniform , voor welke een Vaandrig zig zoude gefchaamd hebben , altyd D z ge-



J2 Lêvensbercbryving van
gelaersd'; cn vreemdelingen ,die zyne Weerkamer bc eerden te zien, ftonden verbaasd, wanneer hun niets dan eenige Uniformen getoond werden. Des Zomers ilond hy te vier, des Winters te vyf uuren op: en in v eini.e minuuten washy van het hoofd tot de voeten gekleed, de eerite kamer ienaar, die flegts by de hand was, fch-oer hem den baard . en kamde hem de hairen uit. Alsdan ging hy in zyn Kabinet. daar hy alleen tot zéven uuren arbeidde, en zig daarop in een ander Kabinet begrf, om Chocolaad te drinken , en.de Brieven te lézen, welken ineekomen zyn. Hy arbeidde onafgebroken tot tien uuren , onderhield zu vervolgens met de Generaalsperfoonen , die zig fteeds by hem bevonden , en hem opwagten, ging dan naar de Wagtparade, of eene wandeling doen op den weg naar Potsdam, om de Huiden te be igtigen, w elken hy op eigen kosten voor Burgers liet bouwen. Dan keerde hy weer naar Sans-Souci , hield daar het Middagmaal, hetwelk kostbaar maar niet pragtig was. Tot half vier bleef hy aan Tafel , dronk dan Koffy, en arbei.dewéér tot zes uuren, het overige gedeelte van den dag Heet hy met Muziek, met lc. en of gefprekken met den een" of ander', dien hy by zig liet komen. Op deeze wyzc werd elke dag beflcten, en geen Jagt, geen Minnaar-
rcs-



.Frederik den Grooten. ƒ3
resfen , geen Biegtvader en geen Hof kabaaien, maakten in deeze eenmaal vastgeftelde orde, eenige verandering
Zyn Horraat was zo gering, als of hy in de daad niets meer dan Ma kgraaf van Brandenburg was geweest, en hy denzelven nog meer om de waa;dig';eid der Kroon, dan dadelyk om hem tot dienst te wezen, welks Ministers zelfs niets meer dan berigters waren, die, fchoon tot de uitgelézendlte Mannen behorende, welken men kon vinden , niets dutfden verri ten of ondernémen, hetwelk de Koning niet btlloten of goedgekeurd had,
„ Indien ik dezen Oorlog overleef," fchreef hy in den zévenjaarigen Oorlog aan Voit airs, „ zal ik het overige myner dagen , verre „ van alle Staatkundige bedryven, in den feboot ,, des Vrédes en der Vriendfchap flyten," en in de daad , hy was 'er de oorzaak niet van , dat hy nog eenmaal als Krygsheld op het Waereldstoneel moest verlchynen. De bezitnéming van een gedeelte van Polen , gefchiedde zonder den Dégen, en zou misfchien niet gefchied zyn, indien de beide Keizerlyke Hoven niet goedgevonden hadden , Pruisfen in zyne aanfpraken op West- Pruisfen te begunfeigen, op dat,de Koning hen de haren ongehinderd mogt laten uitvoeren.
D 3 De



ƒ4 Lévrnsbcfckryving van
De Koning . fchoon hy veel minder verkreeg dan zyne médevorderaaren , bekwam echter eene groote itreel. Lands, verë'enLde het Koningryk Pruisfen daar door met zyne overige Staaten, en kreeg op nieuw gelegenheid, om zyne neiging van Landen gelukkig te maken, te voldoen. Westpruisfen , hetwelk tot hier toe maar al te zeer het ganfche nad»el der Regeringloosheid gevoeld had, welks fchoon Land op veele plaatzen onbebouwd lag, welks Inwoners Slaven , ondervond wel ras de gevolgen van eene wyze Regérin,. ; het nam oogenfchynlyk in welvaren toe, de bevolking werd fterker, de Landbouw maakte alöm opgang , 'er werden Vaarten gegraven , die den binhénlandfchen handel bevorderden , en zelfs werden de zéden van het verwilderd Volk allengs en trapswyze verfynd.
Elk weet nog,' welke vierende hoop de toenmalige eendragt van Pruisfen en Oostentyk gaf , hoe vast, en hoe overyld goede Zielen, welken egter flegte Staatkundigen waren, uit de byëen. komst en het Mondgefprek van Jozef enFr\sderik opmaakten, dat alle Vyandfchap afgedaan en de rust voor altyd in Duitschland herSeld was. Her feheen ongelooflyk te zyn, dat Monarchen, die elkander met zo veel beleefdheid, met zulk eene hartlyke Vriendfchap beogen-



Frederik den Crooten. $T
geflfjeri, 'die met elkander aten en dronken, niet altyd góede Vrienden zouden blyven , en dat zy Ooit in eenen Ooriog /ouden kannen ingewikkeld worden. En nogrh?ns was deeze Oorlog toen zy zo vriendlyk by elkander waren , flegts nog'maar eenige weinige laren verwyderd, en de Dood van den Keurvorst van Betjeren brak by gefuR de' rust van Duitschland flegts voor eenen korten tyd af.
Alleenlyk om de vryheden des Ryks te handhaven , en den regten Erfgenaam in het bezit van zyne Erfnis te helpen ftellen , vatte Fredexu in 1778 de Wapenen op, doch vatte ze iüet eerder op , dan na dat hy alle Vreedzaame middelen had beproefd , om het Huis Oostenryk te bewégen, ten einde zyne Troepen weêr uit Bei eren terug te nekken. De e Oorlog was niet bloedig , wyl men van weêrskanten het Bloed hunner Onderdanen -wilden fparen, maar ondérfchefden Ziekten öeepten by beide Légers een groot getal Menfcben weg, en Frederts, die.'gelyk zelfs yne Vyanden moesten bekennen, dezen Ootlo'g niet uit zucht naar veroveringen had begonnen , bereikte no.thans zyn oogmerk.' de Keizerin Koningin bood de hand tot den Vréde, en hy, de groote Man, die in degen Oorlog vérfcheiden Tonnen Gouds verD 4 fpüd



56 Léver.sbe/i.bTyiing van
fpild ha', keerde ui: denzelven wéder, zoBdet eene handjreeds Lands, zonder eenen Penning tot ichaveigocding gevordcrt te he.ben. Qok heeft deze gloritryke daad veelen van de geepen , die te voren niet zeer gezind voor hem waren , in bewonderaars van hem veranderd. Zy waren by zig :.elvtn overreed , dat alleen v.aare grootheid van Geest in ftaat is, zo te handelen , en daar zy nogrhans niet gaarne wilden bekennen , ree 's te voren pmtrend hem gedwaald te hebben, beweerden zy uogthans, dat hy door deze groote daad zyne voor.aacde onreètvaardige Ooilo.en wéér vergoed had._
Voor het overige had hy in de en korten Vcldtogt nog dezelfde werkzaamheid laten blyken , en alie zwarigheden, daar tégen overgefteld, gelyk in zyne eerfte Vudtogten, het een zo min als bet ander, verliet hem ook niet tof in het laatfle Jaar zyns Lévens, en het lcheen, als of de moeilykheden des Ouderdoms, die een
waar Koning welke niet fruges eonfumtrf
tt.atus vroeger en fierker moet.voelen, dan
een onbeampt Perfcon, dien de last der Kroon niet grys doet worden , eerbied voor den Man voedden , die zig der onfierflykheid zo zeer had waardig gemaakt.
Hy toonde even zo groote en nog grooter
ge



Fïsikrlk den Groote-n. 57
gematigdheid in de verfchillen met de Stad dantzig, die zyne regten had durven veikor.-n, en pnaangezien alle vertoen , de onreg.muh neid harer vorderingen niet had willen toelkaur.en. Het zou hem zeer gemakiyk zyn geweest, den trotsch van Dantzig door eenige Regimenten te beteugelen, en b\ behoefde niet te vrezen, dat Rusland of Oostenryk de minfte bewéging zoude gemaakt hebben, .indien hy zyn regt met de .Wapenen had doen gelden ; doch hy verkoos liever door kragt van redenen, dan door geweld van Wapenen te Zégenpralen: hy toonde Dantzig alleenlyk, at het zig door desfelfs lwMerrige tegenkanting konde berokkenen, en was te vréden met eene veifchoning , die de Magiftraat niet in gebiéiien bleef te maken.
Hoe toegevend en gaarn vergevende hy was , ?ls het op hem aangedaane beledigingen aankwam , was hy ecter werkzaam en op zyne hoede, zonder het op eene onzekerheid te laten aankomen , wanneer de rust en vryheid van Duitse land, 'er flegts in het minfte méde gemoeid was, of eenig gevaar liep. Hy had een gerust aanfehou er geweest, hoe zeer de Keizer de Republiek Holland in het r.aauw bragt, doch hy bleef niet onverfchillig, toen het gerugt verfpreid werd , van eene ontworpen ruiling van D s Bei-



58 Lhnsbtfcbrycing van
Eeijeren tégen de Oosténrykfche Néderlar.den'. By den V'éde van Tefchen nametyk hnd" het Hof van Weenen van alle a.infpraken cnBeijereii wel plegtig affhnd gedaan , doe- in Louwmaand desjaars i"Sj werd door der, Rustic en Gezand , G-ave van Rcmanzow, aan den Herrog van Tweebrngcen de Voo flag .edaan van deeze ruiling, tévens roet verzékering. dat, indien hy binnen de agt dagen geen vast befluit wilde géven', de ruiling buften hem tot Mand oude kóöéft. De Koning , by wien de Hertog van Tweebruggen zig verfoe d ' ad, liet nu aan het Rusüsch Hof voorfiellingen doen, eh wyl hy niet anders dan de onbepaalde verzékenng kreeg , dat het Hof vaft Weehen het ontwerp had laten varen, om dat het den Hettch; van Tweebruggén niet aanneerrJyk was voorgekomen, maakte Ly 'tr ten eeriten zyn werk van, om eene ver* b::.dten!s met verfeceiden Duitfehe Vörilen aantegaan, hetwelk hem ook gelakte, en de laatfte Lauwer in den Krans van zyne onllerflyke daaden werd. Deeze verbindrenis heeft niet anders ten oogmerk, dan om de Stratsgefteid' eid van het Duitfehe Ryk overê'enkornfti: dé'Wetten te handhaven , eiken van r. «zelfs léden in 'r er vtj genot van zyne re ten en bezittingen te be aren, en zig té;en alle willekeurige ondérnémin-
gen



Frederik den Grooten.
f0
gen te verzetten; eene verbindtenis , die dus niets anders ten doel had dan de bewaring der rust, en een nieuw bewys opleverde, hoe zeer de Koning ook na zynen Dood nog voor de voortduring van den Vréde he orgd nas.
Ik -eg, ook na zynen Dood nog; want eilaas de Koning voelde reeds zédert eenige Jaren, dat hy niét verre meer van den eindpaal zyner glo rieryke loopbaan kon wézen. Zyn geest bleef wel opgeruimd , onder den druk der lichamelyke fmerten, en hy wil e dikwyls meer doen, dan zyne kragten hem veroorloofden, maar zyn Lichaam leed geweldig; hy leefde fchier alleen door de kunst der Geneesheeren , en 'er ging byna geen Maar.d voorby, waarin men niet de tyding te gemoed ge ien had, dat hy 'er ge eest was. Hoe groot ondertusfchen zyne fmerten waren, en hoe zeer dezelven verergerden, waren dezelven echter niet in ftaat, zynen geest geheel uit te doven, en dus was hy als eene ondergaande Zon, die lteeds licht en warmte met haare laatfte ftralen op de Aarde zend. De laatfte dagen des Lévens, welken de meefte Menfchen , het zy Koningen of Bédelaars , in een fomber onbewust zyn , in onverftaane Godsdienstoefening en en onvruchtbaar berouw, welke alleen de vrees voor den Dood doet ontftaan,
door-



6o L:-i-c".befcbryv!ng van
doorbrengen, waren by hem nog lichtvolle ver» heven oogenblikken : hy rorgde nog voor het welzyn des Yuiks, bleef midden in het gevoel , dat niets hem meer kon helpen, de v.yze en groote Man , die hy altyd was geweest, en ontfliep eindelyk den i7den van. Oogstmaand dezet Jaars , ets Morgens te zes Uuren. Duizend Vorsten zyn reeds vergeten, Léven flegts op de lyst van Vorsten, en op.verzierde gedenktekens, of worden ook wel met dien at.chuuw genoemd, Reiken men gevoeid, wanneer men den naani van eenen geesfel ces Menschdoms uitfpreekr; maar de Naam van Fb.eder.ik, zal Eeuwig in de gefchiedenis Leven, en zelfs, de volgende Eeuwen zulten van hem nog met aandoening gewag maken ; dan zeif» zalmen nog zeggen; JJy ~.i'!S ee;\ groot Man.
En dat hy dit in de daad was, daarvan hen .': in deze fchets van zyn Leven, waar in de zaken flegts kon aanfrippen , reeds ménig bewyt aan. gehaaid : be ' yzen van zyne uiïftékence talenten a!s Veidneer en Staatsman, van zyne ftandvastigheid in gevaar , en van zyne fteeds blakende üefde voor zyneOnderdaanen; doch ik kan deze fchets niet eindigen , zoncer nog iets van zyn Karakter gezegd te .-ebben, het • eik dikwyls belasterd is geweest. Grootheid van geest, en alle
d"



Frederik dén Gr Men. < éi
de hoedanigheden , welken de Heldendeugd, de Virtutem der Romeinen uitmaken , heeft ook niemand zyner Vyanden hem betwist, doch voor hej overige heeft men zig niet zelden de grootfie belasteringen tégen hem veroorloofd, en ik ken lieden , welken meenden , niet te veel te zeggen , wanneer zy hem befchuldigden, alles behalven een goed hart om te dragen.
By my en by elk, geloof ik, die onpartydig oordeelt, zal het Karakter van F r e a e r i ic altyd en in alle opzigten eerwaardig blyven Hy was een Man , in wien het Si fraüus itlabitur orbis impavidum ferimt ruina zonder téger.fpraak vervuld was, dus geen weekling, dus ook geen Held der aandoenlykheid, welke voor een do. yn Jaaren in den fmaak was, doch wie alle Menschlyke deugd niet verdagt wil maken , en voor elke voortrefljke daad eene laage beweegréden opzoeken, zal in zyn Léven een reeks van getuigenisfen vinden, die voorzéker be vyzen drafen van zyn goed hart, van zyne grootmoedigheid en Menschlievend eid. Of was het dit niet , wanneer hy aan den geringften zyner Onderdanen toegang tot zig gaf, met een ieder zelf fprak , die hem iets had voor te ftellen , en een ieder hielp, dien hy kon helpen ! Was het dit niet , (vanneer hy alle Koninglyke pracht verban-



62 Lévensbefcbryving van
bande, als een onbearnpt Man leefde , tn een ieder alleenlyk fchatte naar het geen hy waarlyk was, en niet naar het geen, waartoe geboorte en fortuin hem gemaakt had? De Monarch, die door zyn voorbeeld de Koningen der Aarde oplettend deed wezen , op het geen zy zyn , en door vleijcry fchynen te zyn; die zo innemend en gemeenzaam was; dikwyls met den geringften kortswylde; geen Doodvonnis , dan met weerzin ondertekende , en overal in alle zyne daden en verordeningen, de regten van het Menschdom niet zogt te na te komen, was zonder tégenfpraak Wenschlitvend ; de Monarch , die altyd dezulken , die hem met »oorden of daden beledigd hadden, vergaf; die bedienden, welken hem voor eenige duizenden beflolen hadden, niet anders ftrafte, dan dat hy ze wegjoeg , de-ze was gewislyk giootmoedig ; en de Monarch, die elke behoefte zynes Volks onderzont, alle rampen en ellende tragtte weg te némen , en niemand ongetroost van zig liet gaan, wanneer het eenigzins met het welzyn van het geheel beftaan' aar was, was ongetwyfeld goedhartig. 'Er zyn menigvuldige Anecdoten, welken dit alles kunnen bevestigen , en ik moet 'er ten minnen eenigen van aanhalen , al was het ook alleenlyk ten beste van de geenen, die niet
ge



Frederik den Groeten.. 63
geloven, voor dat zy tékenen en wonderen zien. De veröorloving, om zyne klagtefi by den Konin. zeiven, of ten minften by het Opperjufticié Departement in te brengen, moest zékerlyk dikwyis tot misbruiken aanleiding géven, maar des niet te min wilde de Koning het gebruik niet affchaffen, maar liever op rekening der onwétenheid zetten , hetwelk nogthans zomwylen ten minften een gevolg van voorbedagte boosheid was. Dus gaf eenige Jaaren voor dén Oorlog om de erfopvolging, van Beijeren, een Landman den Koning een fmeekfchrift over, waar in hy zig beklaagde over geweigerd recht: de Koning verwees de zaak naar het Jufticie Departement, en hetzelve bevond, dat de Boer on elyk had. In de meefte Staaten zou de Boer ftrenglyk geftraft zyn geworden en het Jufticie Departement drong in de daad ook daarop aan by den Koning. Zyn antwoord was .• ,, Ik kan zelfs den ,, geringften myner Onderdanen niet weigeren, „ zig tot my te na 'eren , agt het ook onbillyk ,, hem te ftraffen, die uit onkunde feilt, wes„ halven myn Jufticie- Departement den Boer ,. van zyn ongelyk flegts heeft te overtuigen."
In den laatften Sileiifchen Oorlog, overnagtte de Koning by eenen Dorpprédiker. Hoe maakt §y het al myn Heer? Vroeg di Koning. Zeer
flegt



<4 Lérens bifcbryvwg vin
flc-t zyne Ma efteir, Wel nu, zeide de Ko-
nin,, troost u met de ver. lyfplaatst hiernamaals, daar zal het wel béter gaan. té twy-
fel 'er aan ; misfchien gaat het daar nog erger. De Koning vond dit antwoord opmerklyk; hy kon niet venvagten in eenen Dorpgeestlyken een' lochenaar der onfterflykheid, of een' Zondaar, die aan zyne Eeuwige Zaligheid twyfelt, te vinden; by vroeg derhalven verder, en toen verf.harde de Dorpprédiker hem zyn /onderling antwoord niet te.zeg en, dat hy, om zynen drie Zconen en tw ee Dochteren eene goede opvoeding te géven , zig in fchulden gefto en had, en wyl ' y geen \ooruitzigt had, om nog voor zynen Dood het jnum cuique in agt te némen, en zyne fc; u'deifchers te voldoen, zyn onthaal in de toekomende Waereld mogelyk wel het beste
niet mogt wézen. Hoe hoog belopen dan
uwe Sc: ulden wel? Op acht honderd Daler.
ïk zal de/elven betalen, en als u-.i.s Kinderen iets geleerd hebben , zal ik voor dezelven zorg dragen, en gy zult Jaarlyks eene verhoging van
inkomen 1 ebben. De Dochters werden in
eenen Mcdewin cl gezet, en met eene fomme Gelds begiftigd , de Zoons werden insgelyks verzorgd , en de Koning roemde iomwylen is fcherts , eenen Dorpprédiker "voor Tyd
en



Frederik den Groeten. 65
en Eeuwigheid gelukkig gemaakt te hebben.
De anecdote met Ziethen, dien de Koning niette te gaan zitten, is bekend; men heeft ze zelfs door eene afbeelding inkoper vereeuwigd; maar ik' weet niet, of het wel eens eene zo teel betékende zaak was, dat Fridbiï eenen grysaait, door ouderdom en wonden verzwakt, veroorloofde te gaan zitten; veelmeer verdient het der vergételheid ontrukt te worden, dat de Koning, toen Ziethen eens aan tafel in flaap gevallen was, niet wilde, dat men hem zoude wekken, maar zeide: laat hem flapen, hy heeft lang genoeg voor ons gewaakt.
Welk eene zagtmoedigheid hy bezat omtrent de geenen, die hem belédigd hadden, is door Verfchèidén voorbeelden geftaafd. vVie herinnert zig niet den abt R ai kal, die hem in zyne Hifloire politique g? pbÜofopbique (Staatkundige en Wysgeerige gefchisdenis) juist niet zeer gefpaard had, en eg'er zo gerust in Berlyn mogt wonen, als of hy de yverigfte lofredenaar des Konings was geweest?En wienis het onbekend, dat men hem dikwerf beftölén, belogen en agtsrhaaid heeft, zelfs dat lieden, op Welken hy vertrouwen gefield had,hem agterhaald hebben, zonder dat hy zj'k? gevoelig gc.lrafd heeft, of E dasr



f55 Lévensbefcbryoing van
daar door wantrouwig tégen anderen geworden is?
Een andere trek zyner zagtmoedigheid is de volgende : Een Luitenant Colionel, die op het einde van den Oorlog des Jaars 175e afgedankt was, hield zonder ophouden aan by den Koning dm wéder geplaatst te mogen worden; hy werd hier in zo lastig, dat de' Koning verbood, dat men hem zou toelaten, tot hem :e naderen. 'Er kwam een Schimpfehrift tégen den Koning in het licht. Hoe toegevend en zngt van aard de groote Frederik in dit opzigt ock was, werd hy echter door de floiuheid van den Schryver zo vergramd, dat hy vyftig Frederiksd'or beloofde aan den geenen; die denzelvan zou ontdekken. Zo dra de Luitenant Colionel hiei van kennis kreeg , liet hy zig by den Koning aanmelden, als hebbende eene zaak van groot gewigt aan hem te berigren. Sire, zeide hy, toen hy voor den Koning verfcheen , gy hebt vyftig Frederiksd'or beloofd, aan den geenen, die den Schryver van zodanig Schimpfchrift zóu ontdekken : ik ben de Schryver daarvan , en breng myn Hoofd voor uwe Voeten; maar houd uw. Koninrilyk woord, en den fchuldigen itrafTende, zend aan myne behoeftige Vrouw en ongelukkige



frederik den Grooten.
ge Kinderen , de beloning aan dm aanbrenger toegezegd.
De Koning fknd verbaasd over bet uiterfle, waartoe een anders waardig Officier door dé behoeftigheid kon gebragt worden. Desnietce. min kende hy hem fchuldig. Begeef u op liaan* devoet , naar Spvda'i , zeide de Koning, en venvagt ondtr de Boeijen ih die vesting', da uitwerking van den billyken toorn 'tms Souva-
rains. Ik gehoorzaam: Maar de iyffig Fre.
deriksd'or? Uw Vrou'v zal dezelven binnen
twee Uuren ontvangen. I^eern dezen Brief, en ftel dien ter hand aan den Commandant van Spandau ,die denzejven niet moet openen, dan na den Eeten. De Luitenant Colionel vertrekt op het verfchriklyk Kasteel, hetwek hem tot eene verblyfplaats was aangewézen, en verklaart zig daar als gevangene. De Commandant opende den Brief na den Maaltyd, en vond denzelven-van dezen inhoud: Ik geef het Commaqdement van Spandau aan den brenger van dezen Brief en deze order, hy zal zyne Vrouw en Kinderen met de vyftig Frederiksd'or welhaast by zig zien. De tegenwoordige Commandant van Spandau 2al in
de/.elfde hoedanigheid naar B gaan Ik
vergun hem deze bevordering , tot vergelding van zyne. dienden.
Frederik, E 2 Men



SS* Lévmsbefcbryving vzn
Mea heeft dikwyls gezegd , dat de Konirig gierig is, en lieden, welken gezien I ebbe i, dsc hy aan lédiggangers geen Penfioenen gaf, dat hy geen kléderen droeg, die van Goud, Zilver of Juwealen fchitterden, en liever zag, dat zyne Ministers en Dienaaren gezond verftand , dan dikke Buiken hadden , dtze zoort van lieden vondea deze befchuldiging volkomen gegrond. Ondertusfchen was de Koning niets minder dan gierig , fchoon misfchien niemand de kunst van fpaarzaamheid zo wel beoefend heeft, en dezel. re zo wél verftond, dan hy. Waar vind men voor het overige de Monarch, die zédert den ,Vréde van Hubertsberg, over de 40 Millioenen aan zyne Staaten te koste gelegd heeft ? Zegt men, dat deze foinmen fyklyk haare renten opgebragt hebben, wyl dezelven alleenlyk tot verbétering van het Land zyn befteed; bewysc men juist daar door de wél aangelegde milddadigheid des Konings; wam Bédelaars in hunnen lediggang te onderfteBne j , is immers geen milddadigheid, die den Koning en den Wyzen past.
Daarenboven heeft de Koning niet alleen als de waardigheid der Kroon het vorderde, aanzienlyke fommen Gelds uitge. éven; maar ook zyne getrouwe Dienaaien niet onbeioond tt.ainten. Hier van zyn msnigvuldige blyken en
be-



Frederik dm Groeten. 6)
bewyzen voorhanden, welken allen ten duidelykften tonen, dat de Koning Frederik de Groote wel fpaarzaam, maar tévens ook grootmoedig en milddadig was.
De meeste gezelfchappen des Kooings, beftonden daarënhoven uit geleerden , en de agting, die hy hun toedroeg, was een gevolg van de liefde , welke hy voor de Wétenfchappen voedde. Dezen waren van zyne jeugd af zyn troost , en zyne lieffte uitfpanning , en men vind weinig voorbeelden van Koningen , die hem in geleerde kundigheden évenaarden. Men. kent de gefchriften , welken van hem het licht zien, in welken allen de geest des Wysgeers doordraait , en die allen bewyzen van zynen finaak opléveren; fchoon zy lévens als zo veele getuigen zyn van de weinige voldoening , welken hy in de Taal zyns Vaderlands vond. Misfchien zou het voor Frederiks roem als Schryver te wenfehen zyn geweest, dat hy het werk: Sur la litcerature allemande niet had gefchrévén, want het verried maar al te zeer, hoe weinig hy het innerlyke der Taal, en de Schryvers in dezelve, welken hy wilde berispen en verbéteren, kende. Het fmert eenigzins , van fenen Monarch, op wien Duitschland grootsch E 3 was,



•Lévensbefcbryving van
was, te moeten zeggen j dat hy de Taal van DLirschlahd niet achtte noch kende; doch wan^eer^men-bedenkt, 'dat hy zyn cerftV ondérw/s van eene Franfche Vrouw ontving, dat de Duit. Tche Schryvers in dien tyd brabbeltaal fchrdven , ftfeftfe een' Wan van fmaak niet kon behagen, 'zai uien de'voorKeur, die hy'derl-raniche Taal 'gaf, dus te verfcbdonlyker vinden.-' Hy, die waarheid navorsehtc , vooroordeelen tragtte uitterocijen-, ha byteloóf te ve; bannen , vryheid en opklaring van-het verftaiid pcóg'rfe te ver•bre'idcn, vond immers in hem eenen vooiftander en befchermer, om het éven, of hy in de Duitfehe of Frarifche Taal fchrécf.
AHc zoortcn van Geioofsbelyders'en byzondere Sekten, vonden in zyne Landen volkomen vi-.heid ; hy liet-20 wd den Atheist als den Dwueper ongemoeid, mits dat zy zig wagtten , de rust van den Sraat te iioren. De gefchiedenis met het verbéterd- Gezangboek , was een fpiéhend bewys van deze zyne verdraagzaam1;e onderneming was nuttig, ftemde overeen nut de begeerte des Komngs , om meer Helft te ve.-ipreiden , en echter was hy zo verre af, van de weêrfpannigen met hardigheid te dwingen, dat hy veel meer verklaarde, dat het
een



Frederik den Groot en. 71
een' ieder in zyn Land geoorloofd was te zingen e'n te Bidden , het geen hem goed dacht, ais hy zig 'buiten 'dien Hechts als een rechtfehapen Burger gedroeg.
Deze verdraagzaamheid was het ook, die hem hy allen, Protestanten, Roomsch-Katholyken, Hernhutters , Jooden en Deïsten bemind maakte , en dat zyn Land onder zyne Regéring, fteeds in bloei en welvaren toenam.
Op die wyze verfierde Heldenmoed , Menfchenkennfs'-, 'Menfchenliefde, grootmoedigheid, goedheid met vcrtland gepaard, liefde voor recht en waarheid, toegévéndheid en verfchoning van den dwalenden zyn verhaven Karakter'; was hy by zyne Vyanden gevreesd, en bemind en hooggefchat by zyn Volk , hetwelk door hem gelukkig was; te recht, dus vlieten de Tranen, verdient hy, dat zyne gedachtenis nimmer uitgewischt worde, zo lang 'er Menfchen zyn, die gevoelig zyn voor waare grootheid van Geest, en voor do verdiende van goede' Koningen, die goed zyn , niet uit zwakheid, maar om dat zy overtuigd zyn , aat goed te wezen de eenige weg is om gelukkig ce worden, en gelukkig te maken.
Zo verre den taak, dien v/y ons in de LéE 4- vens-



72. Lêvensbefcbr. van Fr. den Gr,
vensbefchryving van den Grooten Frederik voorgefïeld hadden , geëindigd hebbende, zuilen wy een naauwkeurig berigt van zynen Dood médedélen.
KORT



KORT B E R I G T
van den
E> - O O D
van
FREDERIK den TWEEDEN
KONING FAN PRUISSEN. *fc ■——■——5^==*=»== > ■
Frederik de Groote, Frederik de eenige is niet meer! Op den i;den van
Oogstmaand, des morgens omtrent half drie, verliet de onfterflyke ziel haar fterflyk ligchaam (*). Twee dagen te voren had hy al zyn Ko-
ning-
(*) Tn het vertrek, waar in de Koning ftierf, ftond het bekend fchoon uurwerk, met het opfchtift: Diem perdidi, en het Standbeeld van den Keizer Ti tv s. Dit uurwerk liep juist af, toen de Koning voor de laatftenmaal zyne oogen ope s flo«g-"



74 Eertgt zan den Dood vm
ninglyk werk nog met die tegenwoordigheid vaa geest , met die vaerdige werkzaamheid verrigt, welke den grooten min altyd hebben gtkenfchetst. -Elk was verwonderd,over de bedaardheid des gemoeds, waarméde hy den naderende dood-te gemoet zag. Op denzelrden dag gaf hy aan den Luitenant Generaal van Rondich eene gemaakte fchikking over tot een manoeuvre, welke Ic'-.ikking volmaakt volgens de plaars, ingerigt en den overwinnaar by Moilwirz waardig was. Den ió werd het-elve door de bezetting van Potsdam verri t, en men was juist i ézig met avanceren, toen de tyding kwam, dat de toeilihd aes~llötiiugs meiiclyk" verergerde.
Dit
liueg. H.ce gering de?e orallandighcid fchynt, nvaakt dezelve nogdians eenen fterken indruk op den yi-aar.rémer, by wien alles, wat in de laatfte obgenl-hkken des levens van een' groot minvoorvfii' van' gt-wlgt is. Het uurvenc, hetwelk zo dflcwyft de our-en aanwees, welken Fr'e d e r i k. tot het welzyn zyner Staaten, tot de befchouwing en het gadefiaan vanjiuropa's Jvenwigt, het-welk i oor eiken Duitl'eher van zo veel gewist is, beSccdde, het uurwerk, welks wyzer nooit eenen
verloren dag tékende Dit uurwerk voleind,
met zynen Koninglyken bezitter, op den zelfde» eyd zyne loopbaane.



Frc'.erïk fiVri Grootsn. 75
Dit treurig beiigt werd van tyd tot tyd bevestigd, en des avonds te zéven uuren werd het geru t ve'rfpreid, dit de Koning den nagt niet' zou overléve.'i. ■ 31 wie era ': emindé, al
wie zyne grootheid gevoelde ontweck ftulet es
, - . v. .• , . ■ . / ■ • no risn
de -.ioelige gczellchappen , om 111 zyn eenzaam
vertrak bittere traa'nëii te ftorten over het iiabyzynde verlies van den groófen man, en verwagtte ridderende, de treurige tyding van zynen dood. Des morgens te drie uuren uerden de^ poorten gefLten, — en dit was het fein van tien a'genieenen rouw. Alles verbet zyr.e woning' de eeue vriend ontmoette den anderen , zondet; hem te zien. De hoveling vergat in dit oogeu'i blik zyne ftaatkunde, en gaf zig aan de aandoeningen zyns harten over. De traanen ftundeu ih elks oogen; elk drukte des anderen hand , en
vin - j .
niemand kon een woord uitbrengen. Nooit heeft men met waarheid gezegd: Doior fine -cocii trfavitf
Omtrent ten 8 Uuren vergaderde de be/cttmg, ten einde den Koning Freberik Wieiem den eed van trouwe te doen. Men kan zig geen flairelyker Schouwtoneel verbeelden , dm toen men de benden zag optrekken, die onder aanvoering van Fredeiik zo veele veidil^en byge-
woond>



7ó B:r!gt vin. den Dood Ttn
woond, zo veele moeilyke overwinningen bei vogten hadden. Ee bataillons eenen kring gefloten hebbende, trad de'Opperde Veldprediker (*) toe , herinnerde t e dappere pruisfifchen aan den or.fterr.yken roem , dien zy onder hunnen nu onner.lyken Koning by Mcllwirz,
Czafiauj — Hohenfriedberg, — Lcwofitz, — Prag, — Rosbach', — Leuthen, — Zorndorf,. — Liegnitz, — Torgau enz bevogten hebben, en vermaande hen tot dezelfde opoffering van hun léven, wanneer Frederik Willem aan hunne fpitze treden en hen tégen de vyanden vap den ftaat, tégen de vyanden van de Duitfehe verbindtenis zoude aanvoeren Den edelen gryzen Grenadier rolden de traanen langs de wangen In den .'on.en Kry.sman werd dezelfde heldenmoed ontvonkt, en elk zwoer den piegtigeneed: ie'k Ko'.hg FreJtik tPïÜ-m getrouw te zyn, hem te beminnen, en voor hem in den dood te gsan.
Tégen elf uur krégen de officiers bevél, om naar Sans-Souci te komen, en het woord te ontvangen. Na dat men het lyk in deUnifoim van het eerile bataillon Gardes gekleed had,
werd



Frederik den Grooten. 77
werd de toegang tot de treurkamer veroorloof*1.' leder naderde met eeibied bet lyk van den groo-, ten man , \esti.-de een oog op het groot gelaat, waarop de fchranderheid van den geest, die het zelve had bezield, nog te lézen was. Slegts weinigen verlieten het vertrek, zonder op het fberkfte aangedaan te zyn, en zonder traanen te ftorten. Veelen konden niet wénen, wyl de fmert, hunnen Vader, hunnen Wcldoender verloren te hebben , hen overftelpte.
Het was eene aandoenlyke vertoning , te weêrzyde, by elke zuilenftelling, het zy den Prins Fredrik, of den Prins Lodewyk van Pruisfen, of wel een Officier met een treurig gelaat te zien flaan. En voorzeker dezealgemeene treurigheid, deze ménigvuldige ongeveinsde traanen, die de Koning zelf over zynen grooten Oom , die de bc clhebbers der Troepen in Potsdam ftortten, de fchoonfte en kragtigftc lofréde, welke op den Overwinnaar by Leuthen kan gemaakt worden.
Verdiende ooit een Koning door zyne tydgenooten bartelyk beweend, door de nakomclingfchap bewonderd, door den laatilen Naneef geëeibiedig l te worden , zo is het de Koning FsEBEuiK de Twee 'e.
Mojt



?3 ' Bcrigt van den Deed van
Mogt zyn geest nog Eeuwen bug op dit Ryk rtrsten ! Mogt de elven ons bezielen , mogt hy ons zyne goedkeuring toewenken , wanneer wy eens wer ■ et Zwaard ter verdediging der regten •van 0=1 en Koning , van ons Vaderland zullen trekken !
De^ Avonds tégen agt Uuren, werd het Koninglyk Lyk door t ■ aalt-; Onderofficiers van het eerfie Bataiilon Gardes in de Kist gelegd , en met eene Lykkoets met a t Paarden befpannen , van Sans Souci naar het Koninglyk Slot in Berlyn geb-agt. De Train ging, van Sans -Souci de Brandenburger Poort in , alwaar de Officieren a Jflr de Lykkoets opfloten , en dezelve met ter Aarde gefligen oogen volgden.
Des Nagts van den rr/dea tot den i8den van Oo stmaand , werd het Lyk door vier Overften bewaakt, en des Avonds van den laatstgemelden dng ia de Guarnifoenkerk in het Graf van den Koning Fk e d t r i k Willem in ftilte bygezet, tot dat de toebereidzelen tot eene ple^tjge Lykiiaatfie voleindigt waren {%
.: • Dit
O Tieze lbykftftntile heeft den odefi van Herfst„ maand plaats gehad met eene pragt, die alzing ,, aan de grootheid van het voorwerp be's'nr. ?, woordde."



Frederik den Grooten. 79
Dit is het einde van Fr ede hik. Het is groot en het eenige in zyne z»ort , éven als zyn Léven het was. Nadat hy zyn Ryk door regtvaardige, als ook door regtvaardige bezitnémingen uitgebreid ; vier zwaare Oorlogen gevoerd, en in den voorlaatften Oorio',, Oostenryk , Rusland, Frankryk en Duirschiand het hoofd geboden , en nogthans den b'oedi en en langdurigen ftryd gelukkig en Zegeryk geëindi d had, gaf een Léger van twee honderd duizend Man , eenen verbazenden fchat, wel voorziene Magazynen van Krygs- en Mondbehoeften, met een woord , eenen Staat, die in den Raad van Europa de verhévenfte en roemrykfte rol fpeelt, eenen (laat, die Duitschlands rechten, Duitschlands vryheden befchermt, eenen ftaat, die door zyne nabuuren geëerd en gevreest word, in handen van zynen opvolger over,
Zo Stierf de veroveraar Al ex a nd e r , noch zyn nabootzer Karei niet, wier Ryken na hunnen Dood in puinhoopen vielen ; zo Stierf Lodewyk van Frankry; niet , die de e-rootheid en den roem van zyne door de T u r e nnen en Cox Dés vereeuwigde Regeering in de armen eener Maintenon overleefde.
Frederik Yerlaat een bloeyenttRyk, daalt
van



8o Berigt van den Dood van Fr. den Gr.
van den vasten troon met de gelatenheid'eens wysgeers in het graf zyner Vaderen neder, en blyft zynen grondregelen tot aan het laarite oogenblik getrouw. Het geen- hy in de eerde kragt, in het volle vuur zyner jeugd beweerd had, beweerde hy ook tot in den kmiten Avond zyns Lévens met eene Wysgeerige koelheid , met Newtons doordiingendbeid van geest. Gy gewaande Wysgeeren , die by de aannadering des Doods ziddert ! Gy So itu atessen, die by het overgéven van den vergift Béker , den Goden offeit, die gy in uw Léven befpot
hebt, weet, dat Frederik ook in dit
epzigt de grooifte dercStervelingen is.
Gefchréven in Postdam, den loden van Oogstmaand, 17:6.



UITERSTE WIL
VAN
FREDERIK den TWEEDEN
KONING VAN PRUISSEN.
1. Aan de Koningin Weduwe, eene vermeerdering van Jaarlyks inkomen van 10000 Dalers.
2. Aan Prins Hendrik 100.000 Dalers, eenen kostbaaren Ring, nevens 50 Oxhootden Hongaarichen Wyn , en den besten Lichtkroon op het Slot te Potsdam.
3. Aan Prins Ferdinand 50,000. Dalers , de beste Koets en een gefpan Paarden.
4. Aan de Prinfes Amelia, Jaarlyks 10,000 Dalers en een Zilveren Tafelierues.
5. Aan de Gemalin van Piins Hendrik Jaarlyks 6000 Dalers.
F 6. Aari



Sz Uiterfle Wil mn
6. Aan de Gemalin van Prins Fcrdinand, eens iö.coo Dalers, en een ' kostbaare Snuifdoos.
7. Aan de Hertogin Weduwe van Brunswyk, 50,000 Dalets , en een Zilveren Tafelfervies.
8. Aan den Regcrenden Hertog van Brunswyk, eenen kostbaaren Ring en twee Paarden met Zadel en Tuig.
9. Aan Prins Frederik van Brunswyk, 10,000 Dalers.
10. Aan den Hertog Ferdinand van Brunswyk , eene kostbaare Snuifdoos.
11. Aan den Markgraaf van Anfpach , eenen Ring.
iz. Aan de Hertogin van Wartenburg 20,000 Dalers, e» aan haren Gemaal een Ring.
,£3. Aan de Landgravin Weduwe van Hesfen Kasfel, 10,00a Dalers.
14. Aan



Frederik den Grooten. 83
14. Aan ieder Soldaat en Onderofficier van de Gardes te Voet en de Gardes du Corps, twee Dalers.
15. Aan iedei Officier der beide Gardes, eenea Gouden gedenkpenning, waarop de voornaamfte gebeurdtenis uit den zéven Jarigen Oorlog is verbeeld»