01 1065 4845 UB AMSTERDAM



BESTE G E N E E S-W Y Z E
DER ONDERSCHEIDEN ZOORTEN YAN
KOORTSEN,
EN DE
KINDER-POKJES,
OP NIEUWE EN DE SEKUURSTE GRONDEN VOORGEDRAGEN.
BENEVENS
DE BEWARING DER GEZONDHEID VOOR 'T SCHEEPS-VOLK.
DOOR DEN HEER.
JOHN HUXHAM,
Mi D: Lid van de Koninglyke Genootfchappen 'ie Edinburg , en Londonenz. enz.
&k €È
SJP W w
© 8 •
Te AMSTERDAM, ByCORNELIS GROENE WOUD, Boekverkooper, over de Trappen van de Beurs. MDCCLXXXX1V.






VOORREDEN.
Ha is onnoodigiets van onzen Schryvcr te melden; Eik Geneesheer, die ztg heeft toegelegd, om de beste Schryvers in zyne (ludie te leezen, moet den grooten man kennen, en kent denzelven; en elk Genees-of Heelmeester, die dit of verzuimd, of by mangel van het Engelsch of Latyn te verflaan, daar tot gcene gelegenheid gehad heeft, behoeft zig flegts by de eerstgemelden te vervoegen, om te verneemen wie Doctor huxham zy, en om door der zeiver berigt met eene driftigebegeerte vervuld te worden, om alles van hem te leezen, wat zy magtig kunnen worden.
Noodiger zal het zyn, dat ik hen kortelyi onderrigte, wat zy in deze Verhandelingen of Proeven, zo als wy dezelve, in navolging van den Engelfchen Schryver,*genoemd hebben, al of niet te wagten hebben? en dit zal ik ten deele met zyne eigen woorden doen.
De Heer huxham heeft in dezelve niet zozeer bedoeld volledige verhandelingen te geeven over de ziekten, die 'er het onderwerp van zyn, als wel eenige noodige aanmerkingen en zvaarneemingen mede te deel en, daar niet behoorlyk opgelet wordt^, en die egter noodig zyn om den aart dezer ziekten wél te kennen en te geneezen. Evenwel twyffel ik met of'allekundigenzullen eenpaarig toeflemmen,dat aan deeze Verhandelingen, ten aanzien van de beginzelen , niets onbr eektom volledig te zyn; en dat de Schryver,indien by door dezwaarwigtige bezigheden van zyne uitgefirekte Praktyk niet afgetrokken geweest ware,met zeer weinige hoofdbreekens, {bad hy zyne beginzelen flegts in dezelfde orde willen uitwerken) de volledigfie verhandeling over deze onderwerpen had kunnen geeven'. Kundigen zullen, ,tgeen hieraan ontbreekt, gemaklyk uit hunnen voorraad aanvullen; en min Kundigen mogen deze verhandelingen tot een rigtfnoer houden, om uitvoeriger Schryversmet vrugt te leezen ,e« hunne dwaalingen te verbeter en. * i Een



n VOORREDEN.
Een ieder, die weet dat zonder eenige infpanning het leezen altoos gebrekkig is, zal dan ook ligtelyk bigrypen dat dezelve in '/ byzonder by het kezen van h u x h Am's proeven om meer dan eene rede gevorderd wordt ; Men vindt hier niet eene flender-praktyk, of opftapeling van recepten, daar men by den tast één uitneemen, en by geluk ééncn Lyder mede helpen kan, tegen veelen, die men door eene ververkeerde toepasftng van het voorgefchreivme den doodveroorzanke; De ziekten worden in haar en aart befcbouivd, hst oordeel van elk verfïandig lezer opgeklaard, en zyne hand inhetvoorfchryven wysfelyk geleid,niet flaaffch gedwongen. De Heer huxham beeft met rede goed gevonden weinige Recepten te gsev'en,loant,gelykdegrootehippocrates zegt, hydie de ziekte kent,weet ook wat gepast is om dezelve tegeneezen. Als een Geneesheer weet, of
,er prikkelende of rusivervjekkende, ver/lappende of faamentrekkende, verdunnende of verdikkend: middelen noodig zyn, kan hy niet zeer verlegen flaan hoe de bepaalde medicynen te vinden in den grojten voorraad van allerhande middelen, waarvan wy thans zulk een overvloed hebben. • Hy beeft
flegts emige weinigen van de kragtigfle uit elk foort uit te 'kiezen, enzigdaar toe te bzpaalen, zonder die oneindige menigte door te loopen, da.ir de meesten zo veel zin in bebben, en daar de mie sten in ver» dwaalen.
Als een Geneesheer dus te werke gaat, als hy de kraglen en uitwerkzelen der Geneesmiddelen weet, en zig daar by houdt, zal hy welhaast de toevallen der ziekte van die, welke door de Geneesmiddelen veroorzaakt zyn, weeten te onderfcheiden, hetwelk dikwils van geen gering belang is.
Alen ziet in depraktykvan zommige Geneesheer en, en zelfs inde openbaar eSch rif ten van anderen, zulk eene verwarring. zulk een moesmas van ftrydige middelen,in het zelfde Recipe by malkanderen fianfen,dat Efculaap of Apollo zelf verlegen zouden flaan, om hit oogmerk te gisfen, 't welk daar mede bedoeld



VOORREDEN. jzi
■
moge worden. Ik wil hier geenzins mede zeggen, dateer zigin dePraktyknietmeermaaleneenevermen* ging of faamenvloeifing van onge/ieldheden, en zelfs vanflrydigeongeflèldheden, vertoone, waardoor dan zomtyds tegenflrydige middelen fchynen gevorderd te voorden. Ik wil niet zeggen, dat men alle vermenging van Geneesmiddelen verbannen, of de werking van het een niet door het ander bepaalen, of verbeteren moge. Dit bedoel ik alleen, dat dit alles zig gcmaklyk aanwyst, als een Geneesheer den aart der ziekten ken$,en op goede gronden van Theorie enOn. dervinding weet te beoordeelen, en dat hem eene op' jlapeling van voorfchriften hier van geen dienst kan zyn. ,
Voorfchriften,of'Recepten, gelyk zy genoemdworden , kunnen een Geneesheer weinig baaien om hem te onderrigten of te leiden. Twintig of der¬
tig greinen Rhabarber zullen zommigcn zo veelpurgeeren als de dubbele hoeveelheid jalappe anderen zal doen. • Een grein Opium of twintig druppels van de Tinctuur is voor den een zulk een flerke
gift, als driemaal zo veel voor den anderen. —
Daarenboven het ge/lel en de levensioyze van den Patiënt moet zo wel als de ziekte in het voorfebrift in aanmerking genoomen worden. Een maatig, fober, menscli, of iemand, die lioornamtlyk van Melk, Aardgewasfen, en water leeft, kan op verre na zulke heete medicynen,' gedisteleerde wateren, en geesten nietverdraagen, ais zeer welgefchikt kunnen zyn voor ben, die gewend zyn flsrk in Ragouts en Ratafia''s te doen.
Dit wyst zig zeiven aan, en even klaar vertoont zig bet gevolg, 't welk 'er uit voortvloeit, dat men nameiyk altoos met kleine of'zeer maatige giften van allerhande foorten moet beginnen, en dat niet alleen de Geneesmiddelen, maar ook de fpys en drank der zieken wysfelyk geregeld moeten worden; Want zeker lyk moet bet'geen wy by oneen en ponden gebruiken, zo ivel zyn uitiverking op ons lighaam voortbrengen, als'/ geen men by oneen en fchrupels inneemt. tiïP* * 3 i>o-



iv, VOORREDEN. II
POCHATEse»(/e Ouden waren zeer zorgvuldig in dit (luk, en zeer nauwkeurig om een leefregel zo wel ■ ahorn een Geneeswyze voor tefchryven, en jonge Geneesheer en zullen wel doen, met zig hieromtrent op de noodige kundigheden uit te leggen, en den groot en meester na te volgen.
Men zal uit dit weinige den aart dezer verhandelingen, denk ik, reeds genoeg kunnen opmaaken, en zien met zoat oogmerk men dezelve leezen moete.
Wat de taal ofjlyl betreft, waar in wy dezelve onzen Landgenoot en aanbieden; Dezelve heeft niets van 't geen men fierlyk of fraai noemt; Men vordert of verwagt dit niet in Medifcbe verhandelingen, en het was in deze verhandelingen in 't by zonder onmoogelyk ; De flyl van den Heer huxham is 'ongemeen vol en ingedrongen, in zo verre zelfs, dat min geoef enden in eene tweede en derde leezing bevinden zullen, dat zy (leeds wat nieuws opmerken, of de reeds opgemerkte dingen in een helderer licht befchouwen zullen, fchoon zy anderzins den Schryver reeds op de eer(le leezing zeerwelverflaan kunnen; In het overbrengen nu van zulk eenen flyl moest ik tny vooral met niets anders dan getrouwheid en klaarheid bemoeien, en hier voor meene ik zo wel zorg gedraagen te hebben, dat ik my met de agting en erkentenit myner landgenooDen, wegens het geen ik in dezen ten hunnen nutte gedaan heb, inderdaact durf vleien; onze eerjle, en met regt geagte Geneesheer en kennen dit werk in het oorfpronkelyke, en hebben het daar in geleezen, derzelver aanpryzing van het zelve verzoek ik alleenlyk in zo verre zy bevinden, dat myne vertaaling dezelve niet onwaardig maakt.
* * *
Ik heb gehoopt hier nu reeds een' Aanbangzel over het gebrnik vande Kina'als het groote middel m RotkoortPan £jj te voegen; opgemaakt uit menigvuldige en treffende geneezingen , welke die gezegende bast m de allerhevig/Ie, en zelfs in Peflilentiaale, Rot-
hoort-



VOORREDEN. v
koortfen,op verfcheidenen van onzes JandsOorlogfchepen beeft uitwerkt; lk durfden Lezer by voorraad verzekeren, dat by verbaasd zal ft aan over bit geen dit middel, in eene genoegzaam maate gebruikt ^(pvc-r het geen zeifs wel eens de enkele waasfem van betzelve,) in de allerwanhoopigfle gevallen, niet flegts dikwüs, maar flandvastig en altoos heeft voortgebragt'. De ontdekking, de eerfte proefneemingen_ zelve, gefchiedden genoegzaam by gevat, maar het'
geval biedt zig duizendmaalen gun flig aan gemeene 'eesten a/m, zonder dat zy 'er gebruik van we:ten te maaken; ha poet aangegreepen, het moet vastgehouden, en geleid worden, om 'er voordeel mede te doen. Kundige m opmerkzaame Geesten letten geftadig op alle omflandigheden en toevallen, vergelyken het een met het ander, befchouwende zaaken in haar geheel verband, trekken gevolgen, neemen proeven, en doen ontdekkingen, die aan mindere geesten ontfnappen, omdat ben de noodige vereischten ontbreekentom het geval.als ik zo fpreeken mag, tebeftieren. Dit haclt hiér gelukkig plaats. De Agtenswaardige Officier, niet min een Vader als Bevelhebber over zyne Equipage, was /leeds op hunne gezondheid bedagt, en diegeduurigejpmerking leidde hem verder danhy in 't eerst zelf vermoedde. fVy zullen 'er onzen Lezer een omftandig ver/lag van mededeelen, zodra wy hy de papieren, welke ivy daar toe reeds bezitten, eenige andere van buiten 's lands ontvangen zullen hebben. Wy zullen dit als eenaanhangzelby dit werk voegen, daar bet inderdaad een naauw verbandmede heeft, niet flegts omdat men in dat febeepsbeftuur gewerkt heeft op gronden door Doctor huxham/» deze Proeven opgehelderd en aangedrongen, maar omdat het zelve voor een gedeelte onder het oog van dien Geneesheer isverrigt, diedeverbazende uitwerkzelen der Kina, op eene wyze zo als hy nog nooit te voren ondervonden hadt, zelf met de gmtfte verwondering heeft
Eer



vi VOORREDEN. * * *
Eer ik eindige, hebiknog een woord te zeggen aan de zodanigen onder myne Confraters,^ „ die nog „ leezen nog redeneeren willen, maar die by de flen„ der praktizeeren, en by 't geval voorfthryven.
Dit werkje is hen waarfchynlyk nog te groot om „ door te bladeren, maar dat zy my vergunnen hen
te bidden en betuigen, om ten minften zulk een „ kleinflukje als djTiengebooden eens door te leezen „ en byzonderlyk agt te geeven op het zesde gebod: „ Gy zult niet dooden.
ONDER-



ONDERZOEK
OVER DE
KOORTSEN,
EN DERZELVER VER. SCHEIDENE SOORTEN.
EERSTE HOOFDSTUK.
de eenvoudigste, —— de meer saamgestelde koortsen; koortsen met ontsteeking.
X)e groote boerhaave in zyne ver-
wonderlyke Aphorismen de cognoscendis et curandis morbis, begint met de ongefteldheden, eener enkele vezel; en inderdaad, de eenige manier om tot eene tamelyke kundigheid in eenige weetenfchap te geraaken, is met de eerfte beginzelen dier weetenfchap aan te vangen; want het geen gemaklyker en eenvoudiger is laat zig eer en beter begrypen, dan het moeijelyke en meer Saamgeftelde; order en klaarheid zyn derhalven de natuurlyke gevolgen van zulk eene manier van onderwyzen.
A Op



a DE EENVOUDIGSTE, — DE
Op de zelfde wyze moeten wy , de natuur der koortfen willende onderzoeken, eerst de enkele of eenvoudige koorts be-
fchouwen; Laat ons dan een Perfoon
onderftellen, die, zo wel ten opzigte van zyne vaste deelen als van zyne vogten, eene volmaakte gezondheid geniet, en die door eene geweldige lighaams-oeffening, als loopen, of eenige andere (lerke beweeging, vervoerd wordt: Die beweeging, een tyd lang voortgezet, moet de fnelheid,de fchuuring en hitte van het bloed grootelyks vermeerderen , welke zeer verre boven den natuurlyken ftaat gebragt zynde, eene koorts, of koorts-agtige-gefteldheid genaamd wordt. Hier hebben wy dan eene. allereenvoudigfte koorts, uit niets anders fpruitende, dan uit eene vermeerderde werking der vaste deelen op de vogten, en uit de weder* werking der vogten op de vaste deelen; welke koorts na het ftaaken der geweldige lighaams beweeging ftraks ophoudt.
Laat ons nu een ander Perfoon onderftellen, die insgelyks volmaakt gezond zynde zig aan eene koude vogtige lugt blootilelt, waardoor zyne doorwaasfeming merkelyk . belemmerd wordt: Hier uit zal eene vermeerdering van vogten geboren worden , en eene verdubbelde pooging der Natuur om die vogten te loozen, en de verftoppingen te openen. Waar uit eene koortsagtige gefteldheid zal fpruiten , welke egter door de zagtelyk verflappende warmte van het bed, of foortgelyke middelen, die de
poo-



WEER SAAMGESTELDE ENZ. 3
poogingen der Natuur bevorderen,ligtelyk zal verholpen worden.
Een derde, van eene even goede gefleldheid, drinkt te veel Wyn of andere geestryke dranken, welke de hoeveelheid der vogten, en tevens de beweeging des blocds, door deszelfs prikkelende hoedanigheid vermeerderende , een koorts voortbrengt, die even als de voorgaande fchielyk ophoudt,als de oorzaak daarvan, door volgende maatigheid enz. wordt weggenoomen.
It. elk van deze gevallen wordt alleenlyk eene enkelvoudige Ephemera, een eendagfche of korte Koorts voortgebragt. —• Maar byaldien, in het eerste geval, het bloed zo geweldig bewoogen en verdund is geworden, dat, door deszelfs fterken aandrang, en de uitzetting der vaten, zommigen der roode bolletjes in de wey voerende flag-aderen gedrongen worden, zal daar uit eene obftruclie met ontfteeking voortkoomen: Gelyk wy uitwendig zien, wanneer de roode bolletjes gedrongen worden in de vaten van de Tunica conjunaiva, of het Bindvlies der oogen , daar alleen de lympba of het waterig vogt door moest gaan. En byaldien daarenboven de fnelheid en hitte van het bloed zo groot zyn, dat hier door veel van het dunste gedeelte gefpild worde, en vervliege, zo moet het overblyfzel grover en dikker worden, en dus minder gefchikt om door de kleinfte vaatjes te vloeijen; en het Wey zelf verandert op die wyze in een A a foort



4 DE EENVOUDIGSTE, •— DE
foortvan Geley. — Want eene hitte, niet veel grooter dan de hitte in eene gemeene koorts , zal het Wey van het bloed doen ftremmen; en de dikte of lyvigheid van dit Geley zal zyn in evenredigheid met
de geweldigheid en duuring der hitte.
Hier dan, zeg ik, zal door eene enkele verfnelde beweeging van 't bloed, eene koorts met ontfteeking worden voortgebragt van veel langer duur, en veel gevaarlyker
gevolgen. Byaldien de ontfteeking de
Longen aantast ,zal 'er eene Peripneumonie; zo zy op deP/«/r<«ofhetBorst-vliesvalt,zaI 'er eene Pleuris, of zydewee uit voortkoomen; zo zy zig tot het breyn of deszelfs vliezen bepaalt, is 'er eene Phrenitis het gevolg van. — En deze toevallen zyn des te fterker, wanneer 'er, vóór deeze geweldige beweeging des bloeds, eene meerdere kragt van fpieren , en éene grootere pepaktheid en hoeveelheid van bloed plaats hadt.
Byaldien, in het tweede geval, de verftopping der zweetgaten, en dus de belemmerde doorwaasfeming zeer aanmerkelyk, de vezels daarenboven fterk en gefpannen zyn, en eindelyk het bloed in groote hoeveelheid, en tevens zeer dik is, moeten 'er Koortfen van denzelfden aart uit geboren worden.
Wanneer eindelyk in het derde geval, by al te fterk gefpannen vezels, en veel lymig dik bloed, eene groote hoeveelheid Wyn, of andere prikkelende vogten wordt bygevoegd; zo kan beide de hoeveelheid en de fnelheid van het bloed zo fterk vermeerderd



MEER SAAMGESTELDE ENZ. g
derd worden, dat 'er eene gevaarlyke fcherpe koorts, die de dronkeni'chap maar al te dikwils opvolgt, uit voortkome.
Nu gelyk eene der bovengemelde oorzaak en op zig zelve een koorts kan voortbrengen, zo zal 'er, het overige gelyk zynde, uit een famenloop van twee of drie tevens,noodwendig, een geweldiger koorts geboren worden, Dus zal op eene te fchie•lyke verkoeling, na eene fterke lighaamsbeweeging, wanneer men zig, by voorbeeld, bezweet zynde voor een zeer koude lugt blootilelt, en het zweet en de doorwaasfeming, eensklaps fluit, zekerlyk een zeer gevaarlyke koorts met onfteeking volgen, welke nog des te geweldiger zal zyn, indien het bloed door eene groote hoeveelheid geestryke dranken , ommiddelyk te
voren gedronken, verhit is geworden. In
het voorbygaan zal ik hier aanmerken, dat niets de nadeelige gevolgen een er dronken party zowel verhelpt, als zig warm te houden, en in het bed te blyven liggen, om uit te dampen, zo als de liefhebbers het noemen.
Als wy dus de naaste oorzaaken dier koortfen in aanmerking neemen, is de wyze hoe dezelve te moeten behandelen ligtelyk op te maaken, welke hier op uit koomt, dat men de {helheid, de hoeveelheid, en de fcherpte van het bloed zo dra moogelyk vermindere. -— Maar niets tempert zo fpoedig de al te foelie beweeging, de hoeveelheid, en de hitte van.
A 3 het



6 de eenvoudigste, —- de
het bloed, als eene adcrlaating; want door dit middel wordt het roode gedeelte van het bloed verminderd, en de beweegen-
de kragt van hetzelve verflapt; Door
een Patiënt tot de bezwyming toe ader te laaten , gelyk galenus en zommigen der oude Geneesheeren in Koortfen met ontfteeking deeden, ftaat de beweeging van het bloed, voor een korten tyd, byna geheel ftil.
Het aderlaaten derhalven is zekcrlyk de eerfte Indicatie in de behandeling der koortfen, die van eene te groote hoeveelheid en te fchielyke beweeging van het bloed voortkoomen: En hoe langer dit worde uitgefteld, hoe lymiger en fcherper het bloed wordt, omdat het dunne gedeelte van hetzelve vervliegt, de roode bolletjes verdikt, of meer faamgepakt, en de hitte van het Wey zelf tot zulk een trap vermeerderd worden , dat het zelve in een foort van Geley
verandert. Daarenboven verkrygen
dus de dierlyke Zouten en Oliën geduurig een hooger trap van fcherpte, (als welke altoos evenredig is met de grootte en aanhoudenheid der hitte) en de geheele mas» fa wordt eindelyk rottend en onbekwaam voor de dierlyke gebruiken, daar zy toe
verordend is. Behalven dat, welke
verftoppingen ook gemaakt mogen worden, 't zy in de uiterfte takken der Bloed —, 'tzy in de beginzelen der Wey-voerende Slag-aderen , dezelve loopen gevaar van vaster toe ° te raaken, en dieper op te gaan door de al
te



MEER SAAMGES TELDE ENZ. 7
te fterke beweeging van het bloed.
Zo dat het verzuim van Aderlaaten in het begin van eenige fcherpe ziekte, dikwils nooit vergoed kan worden in de volgende tydperken van de koorts, wanneer de verdikking en inpakking der verftoppende ftoffe zodanig toegenoomen, en de taeyheid enlymigheid der vogten zo groot geworden is, dat zy de kragt van allerhande verdunnende en doorfpoelende middelen te loor Hellen.
In het algemeen moet men de hoeveelheid bloeds, die men zal aftappen, bepaalen, naardefterkte desLyders, en den ilag zyner Pols; naar de fterkte der koorts, de hitte, en geweldigheid der toevallen, die dezelve vergezellengelyk Pyn , bezwaarde Ademhaaling enz. Ja de
grootte of lighaams-omtrek enz. van den Lyder moet zelve wel degelyk in aanmerking koomen, wantzekerlyk kan, het overige gelyk zynde, een kloek fterk mensch meer bloed verliezen,dan een klein fterk mensch. — Het is evenwel veiliger wat te weinig dan te veel bloed, op één maal, te trekken, dewyl de Aderlaating zo dikwils, en fteeds met het zelfde gemak, herhaald kan worden, als de omftandigheden een Geneesheer zullen aanwyzen. Byaldien de Pyn, Hitte, moeyelyke Ademhaaling enz. na de Aderlaating niet verminderen , toont dit de noodzaakelykheid aan om dezelve te herhaalen.
En hier moet ik de jonge Geneesheeren waarfchouwen zig niet te laaten verleiden door A 4 een



8 DE EENVOUDIGSTE, DE
een onderdrukte Pols, welke dikwils alleen een gevolg is van al te veel bloed; gelyk blykt, om dat de flingeringen of Hagen der flagader in zulke gevallen, vryer en fterker worden na het aderlaaten, zo als de dagelyk-
fche ondervinding aantoont. Maar
hoe dat te onderfcheiden ? Laat de Geneesheer , die twyffelagtig is of de onderdrukte Pols uit enkele volbloedigheid of uit de andere gemelde oorzaaken fpruite, zyn vinger, terwyl het bloed des Lyders uit den eenen arm vloeit, op de Pols van den anderen arm houden,en byaldien hy bevindt, dat dezelve merkelyk valt, weiffelt, of afbreekt:, is-het tyd van op te houden; byaldien zy fterker en vryer doorflaat kan hy
veilig en met gerustheid voortvaaren.
Zommige Menfchen zyn uitteraart geneigd tot zwymen onder het aderlaaten , door eene natuurlyke {lapheid van vezelen, en gebrek van die behoorlyke veerkragt, welke de vaten in evenredigheid met derzelver ontlasting, behoort faam te trekken. —— Deze Lieden moet men in eene agteroverleggende geftalte aderlaaten, en de opening kan voor een korten tyd gerustelyk verfcheidemaalen toegehouden worden, opdat zy hun bloed niet dan by tusfchenpoozen verliezen, waardoor het zwymen voor een goed gedeelte zal voorgekoomen worden. Deze lieden, fchoon zy al te
zwakke vezels en vaten hebben, zyn dikwils Piethoriek, of volbloedig, en hebben by gevolg eene aderlaating noodig; inzon-
der-



MEER SAAMGESTELDE ENZ. (J
derheid wanneer de drukking der vogten de kragt van 't hart begint te overwinnen , gelyk het gewoon geval is in een onderdrukte Pols.
Het aderlaaten vermindert niet flegts de hoeveelheid en fnelheid van het bloed, maar maakt ook ruimte om de doorfpoelende vogten toegang tot hetzelve te geeven, en gelegenheid te verfchaffen van daar in te koomen. Gepaste doorfpoeling is volftrekt noodzaakelyk in alle koortfen, byzonderlyk in heete koortfen, en koortfen met ontfteeking ; want in dezen wordt het bloed te dik en te lymig door het vervliegen van deszelfs dunste gedeelte, en het overblyvende Wey wordt korftiger of geleyagtiger door de groote en geduurige hitte; zo dat verkoelende,dunne,doorfpoelende vogten noodzaakelyk zyn om het geduurig verlies van de Lympha, of het waterig vogt en van het Wey te vervullen, en de geheele masfa in een behoorlyken trap van vloeibaarheid te houden. Die vogten moeten
van een zuuragtigen, en eenigzins zeepagtigen aart zyn. De eerfte hoedanigheid is noodzaakelyk, om dat zy verkoelende moeten zyn, en den aangroei van deloogzoutige fcherpte der vogten voorkoomen , welke lcherpte anderzints geduurig toeneemt door de groote fehuuring en hitte van het bloed;want de dierlyke zouten worden veel fcherper,en bytender, door de koorts-hitte, en de dierlyke oliën worden door die zelfde oorzaak eindelyk garftig, en ten uiterften A 5 fcherp,



10 DE EENVOUDIGSTE, — DE
fcherp, gelyk men weet, dat de zoetste oliën, Boter by voorbeeld, door groote hitte, vreeslyk bytend worden. De andere gemelde hoedanigheid, zeepagtigheid namelyk, wordt in de koeldranken vereischt, om dat dus niet alleen de traage beweeging van het taeye bloed door de vermenging met dunne vogten, welke daar aan ontbreeken, bevorderd, maar ook de vogten beter in een flaat van vereeniging gehouden worden door de zouten, de olyagtige deelen, en het water volkomener met het bloed te vermengen. Ik heb dikwils zuiver water, overvloedig gedronken in heete koortfen, byna zo bleek, en fmaakeloos zien loozen, als toen het genuttigd werdt; ('t welk, om dit weder in 't voorbygaan aan te merken, een zeer gevaarlyk toeval is.) Het water alleen vereenigt zig niet met de olyagtige vogten, zo dat als het wey-agtig gedeelte van het bloed door de hitte tot een Geley is geworden, en deszelfs olyagtig gedeelte insgelyks verdikt, en tevens vermeerderd is door het vet, 't welk van de Membrana adipofa, of het vetvlies, gefmolten, en daarin overgegaan is , men zig niet behoeft te verwonderen, dat zuiver water zig niet ter deeg met het bloed vermengt, en niet blykt een kragtig Spoelmiddel te zyn. Hier uit kan men derhalven de noodzaakelykheid opmaaken van iet zeepagtigs met de fpoelmiddelen of koeldranken te vermengen, gelyk als Suiker, Syroop, Konferven van fruiten, als
Aal-



MEER SAAMGESTELDE ENZ. II
Aalbesfen, Framboozen, Kerfen, en der-
gelyken. Het fap van Citroenen of
Oranje-appelen, met wat fuiker vermengd, en met eene gepaste hoeveelheid water aangelengd, is een zeer aangenaame drank in dergelyke gelegenheden,en beantwoordt aan de oogmerken, zo wel van een zuuragtig als zeepagtig fpoelmiddel.
Behalven het voordeel, dat de Diluentia aan de vogten des lighaams toebrengen, doen dezelve geen gering nut ten opzigte van de Vezels en Vaten , welke zy eigenaartig geneigd zyn, te ontfpannen, inzonderheid als zy wat warm gedronken
worden. Eene al te groote fnelheid,
hitte, en dikte van het bloed , welke altoos by eene koorts met ontfteeking zyn, of liever het wezen daarvan uitmaaken , worden natuurlyk vergezeld van eene al te groote fpanning der vezelen, en andere vaste deelen: Maar yder een weet, wat warme baden uitwendig uitwerken, en men mag hier vryelyk uit befluiten, dat eenigzints warme fpoeldranken inwendig een gelykfoortig gevolg zullen voortbrengen. Met alle deze bedoelingen derhalven wordt het bloed minder fnel, minder lymig, en bygevolg minder heet, gemaakt, 't welk dingen van het grootlïe belang zyn in de behandeling van heete koortfen met ontfteeking. Men kan 'er byvoegen , dat de verdopte fyne buisjes, en de geltuitte doorwaasfeming door deze midcielen op de veiligfte en kragtdaadigite wyze verholpen



12 DE EENVOUDIGSTE, DE
pen worden, dewyl de vogten dus vloeibaar, en de kleinfte vaatjes opengeraaken; want men moet aanmerken, dat als 'er na eene rykelyke doorfpoeling, met vogten van een verkoelenden verflappenden aart, een zagt,algemeen,en overvloedigzweeten volgt, hetzelve gemeenlyk een middel van fpoedige geneezing, of, zo gy wilt, eene goede fcheiding is, waarna de koorts ras wegblyft. Ik zeg een zagt zweeten, want fterk zweeten behoort in het begin der koorts nooit aangezet te worden, voor zo verre het dunste gedeelte van het bloed hier door wordt weggenoomen, en het overige te dik, lymig en taey blyft, en dus te meer geneigd om verftoppingen te maaken. ... In het byzonder heb ik dikwils waargenoomen , dat dit van het allernadeeligfte gevolg is in het begin van een Zyd-en Longwee, en van de Kinderpokjes. m . En om dezelve rede zyn overvloedige Stoel-ontlastingen, en dunne pis nadeelig.
Maar de verderflykfte manier van zweet in het begin der koortfen te verwekken, is, wanneer men den Lyder heete, vlugge , zo genaamde Alexipharmaca, of Tegengiftige medicynen geeft, denzelven tevens broeyende, en ftoovende door de lugt van zyn kamer te verwarmen; en hem onder eene menigte dekens byna verfmoorende. Dit alles vermeerdert de beweeging en hitte des bloecis, die reeds niet dan al te fterk zyn, en werpt, om zo te fpreeken ,
brand •



MEER SAAM GESTELDE ENZ. 13
brandftoffen in 't vuur;ja zeer dikwils zyn deze middelen zo verre af,van zweet te verwekken, dat zy hetzelve beletten door het bloed met al te groot een geweld te doen vloeyen, om eenige natuurlyke en geregelde affchei-
dingen te maaken. Het is bekend,
dat hoe fterker de koorts is, hoe minder de affcheidingen zyn, 't zy door zweeten, waterloozing, fpeekzel en dergelyken. —
Het is klaar, dat byaldien eene enkele vermeerderde beweeging des bloeds eene koorts kan voortbrengen, alles wat die beweeging aanzet, de koorts aanhoudend moet maaken en vermeerderen,'t welk men weet dat deze behandelingen en geneesmiddelen ook inderdaad uitwerken.
Om die zelfde redenen zyn ook Blaartrekkingen, die eenfcherp zout in het bloed brengen, en de vezels gróotelyks prikkelen, zeer ongefchikt, vooral in het begin van alle
heete Koortfen met ontfteeking. En
evenwel hoe dikwils zien wy niet, in de gewoone Praktyk, dat men de Patiënten eerst rykelyk aderlaat, dan denzelven blaartrekkende pleifters legt, en vervolgens verfcheidenerhande heete , vlugge middelen , Alexipharmaca, Cordiaalen, enz. toedient! Dit is juist even verftandig, als een gedeelte van een vuur, dat te hevig brandt, eerst uit te dooven, en dan te werken, om het overblyfzel door middel van Buspoeder , Brandewyn, Pik of Olie met dezelfde, of grooter, woede weder te doen branden; of een Paard met zweep en fpooren te begroeten,



14 T)E EENVOUDIGSTE, DE
ten, wanneer wy het in zyn loop fluiten willen; Dit laatfle is volmaakt het geval ten opzigte van Blaartrekkingen, wanneer de flag der vaten reeds te flerk, en de beweeging der vogten te groot is.
Na het Aderlaaten zyn verkoelende, verzagtende, zagtelyk afgang verwekkende klyfleeren van groot nut in de behandeling van fcherpe koortfen, zelfs in het begin, om de harde uitwerpzel-ftoffen, die dikwils in de darmen ophoopen, telosfen, en eenige ontlasting te geeven aan eene galagtige fcherpe floffe, welke anderfints, ten minsten voor een gedeelte, door de melkvaten opgeflorpt, en in de maffa van het bloed gebragt wordt. Daarenboven zyn dezelve een foort van warme, ontbindende flooving voor de deelen van den onderbuik, en eene afwending voor die van het hoofd en de borst, en bevorderen , behalven deze voordeelen, ook- de waterloozing.
Een zagt flreelend Purgans is insgelyks dikwils van den grootflen dienst, inzonderheid om de darmbuis te zuiveren van de rottige flof, die in dezelve ligt opgepakt. Maar ik wil byzonderlyk zodanige Purgantia hebben aangcpreezen, die op de eerfte wegen werken, als Manna, Cremor Tartari, [al Cathavticus Glauberi, Khabarber,Tama~ vinden, en dergelyken. Alle fchielyke en geweldige Purgeermiddelen, zyn zekerlyk nadeelig, en zo zyn alle heete bereidingen van Aloë , 't zy tindluuren, pillen , enz.
— In-



MEER SAAMGESTELDE ENZ. I3
• Inderdaad alle overdaadige buikzuivering is fchadelyk, voor zo verre hier door te veel van het waterig gedeelte van het bloed wordt weggevoerd, en het overige te veel verdikt; Wanneer de
Natuur al te veel dien weg fchynt over te hellen, is eerst eene maatige gift Rhabarber, en vervolgens een weinig van de Spedes e Scordio, met een zagt rustmiddel of dergelyken aan te pryzen.
Inderdaad fchynt 'er in de geneezing van heete koortfen met ontfteeking weinig meer noodig dan gepaste en welgeregelde ontlastingen , en overvloedige verkoelende doorfpoelingen, met een weinig Salpeter-agtige Geneesmiddelen en de zuure zeepagtige Plant-fappen; want deze flrekken niet flegrs uit eigener aart om het bloed in een bekwaamen trap van vloeibaarheid te houden, maar ook om te voorkoomen, dat het niet tot
den Haat van rotting overfla. Door
deze vryelyk te geeven volgen wy alleenlyk de Natuur, onze beste Leidsvrouw, die dezelve ernftiglyk begeert. ■ Want
hoe fterk haare afkeer van fpyzen in de koortfen wezen moge, zy verlangt en haakt egter naar drank, en het is een ongunflig voorteken, wanneer zy geene begeerte daar naar te kennen geeft, dan na dat de koorts ten einde loopt.
. Indien, door eene der bovengemelde oorzaaken, eene koorts met ontfteeking een Perfoon aantast, die vooraf een fcherpen ftaat van vogten heeft, zal de koorts daar
door



l6 DE EENVOUDIGSTE, — DE
door des te geweldiger worden, om dat de fcherpe zouten als zo veele prikkels zullen werken, die de beweeging van het bloed verfnellen, en een fpoediger en grooter rotting in hetzelve voortbrengen. • Hier
uit blykt derhalven de alleruiterftenoodzaakelykheid van doorfpoeling in zulke gevallen, om de beledigende zouten te verdunnen en als weg te vaagen, (want niets dan een waterig fmeltvogt kan de zouten ontbinden) en te gelyk van geneesmiddelen, die, uit hunnen aart, tegen de beledigende fcherpte werken; maar terzelfder tyd zietmen,datdefpoelingen,om reden boven gemeld, iets van een zeepagtigen aart moeten hebben; inzonderheid als de olyagtige deelen des bloeds grootelyks vermeerderd zyn door het vet, 't welk door de koorts-hitte gefmolten en in hetzelve overgegaan is; 't welk dikwils gebeurt in eene verbaazende hoeveelheid, en zeer fchielyk in zommige vette perfoonen; al dat vet of die olie nu wordt ras garftig en fcherp, en vordert eenig zeepagtig middel om het met de wateragtige deelen te verbinden, anders brengt het de doodelykfteverftoppingen, en den hoogften trap van fcherpte voort.
Wat de wyze van doorfpoeling betreft, ik denk dat men den Lyders moet veroorloven zo dikwils en zo veel te drinken als hen behaagt, maar hen tevens vermaanen, om hunne maagen niet te overlaaden, door te veel op eénereis te neemen, hetwelk walging , gebrek van verteering en winden voortbrengt,



meer saamgeste lde enz. i?
brengt, met groote benauwdheid en onrustigheid, en by flot, braaking of ftoelgang.
De Praktyk van asclepiades was in geen ding onnatuurlyker en monfteragtiger dan hier in, dat hy den zieken, de drie eerfte dagen van de koorts , allen drank verboodt; en hy ging hier in zeer verre af van den regel, dienhy zelf geeft van tuto, cito, etjucundé, (veilig, fchielyk, en aangenaam) te geneezen, dewyl hy, gelyk, cel sus zegt,(Convelkbat vires agri luce, vigilia, fiti ingenti, ficutne os quidem primis diebus elui fmeret. Lib. III, Cap: 4 ) „ de kragten des Lyders door licht, waa„ ken, en grooten dorst verteerde, zodanig „ dat hy hen zelfs de eerfte dagen niet toe-
„ liet den mond te fpoelen. " Ik
ben verzekerd , dat hy dit nog van den grooten hippocrates, nog van de Rede, nog van de Natuur of de Ondervinding hadt
geleerd. — • Maar de man wierdt van
een wild Redenaar een Geneesheer, en maakte zyn werk om vlak ftrydig te handelen met alle de Geneesheeren van zyn tyd; en de nieuwigheid der zaake gaf hem een naam , gelyk Mt nog dikwils met de kwakzalvers in "onzen tyd gaat, en altoos zal, gaan, dewyl de meeste menfchen zot zyn.
Kleine hoeveelheden tevens, maar dezelve dikwils herhaald, is de beste wyze van doorfpoeling; want van dezelve hoeveelheid vogt, in een zekeren tyd gedronken, zal waarfchynlyk door de opllurpende vaten, die menigvuldig zyn van den mond tot de B maag,



18 DE EENVOUDIGSTE, DE
maag, meer worden ingedronken, als men dat vogt by kleine teugjes gebruikt, dan wanneer men het met groote golpen doorzwelgt, omdat het op de eerfte wyzemeermaalen, en langer tegen de gemelde vaten wordt aangebragt. ■■ Daarenboven wanneer het vogt langzaam wordt ingedronken , en met kleine hoeveelheden tevens genuttigd, zo werken de maag en ingewankragtiger om het in de Melk-en Darmfcheel-vaten te drukken, dan wanneer deze deelen door een vloed van vogt als overmd worden. De doorfpoeling en ontfpanning kan verder bevorderd worden door verzagtende ftooVingen, warme baden, verkoelende en verzagtende klifteeren enz. Het baden van
Armen en Handen, gelyk ook van Beenen en Voeten, en van den Bovenbuik is van zeer grooten dienst in koortfen, daar ontfteeking mede gepaard is, waarvan ik de poede uitwerkzelen eens voor my zeiven ondervonden heb; maar de ftooving moet piet veel heeter zyn dan de tegenwoordige gefteldheid des lighaams , dat gemaklyk, door middel van een Thermometer,bepaald kan worden. Deze behandeling verzorgt niet alleen het bloed met vogtigheid, door de opflorpende vaten, maar dient ook grootelyks om de verftopte vaten te openen, en eene algemeene ontfpanning der vezelen, die thans gemeenlyk te ftrak zyn, te weeg te brengen. In zeer drooge ftugge geftellen kan het niet anders dan van den grootften
dienst



MEER SAAMGESTELDB ENZ. I£
dienst zyn. ■ De huiden en blaazen
van dieren, laaten,terwyl zy geheel droog zyn, niets door, maar als men ze bevogtigd heeft, gaat het water door derzelver
Poren. En het dikwils drinken van
warme verzagtende vogten is ter zelfder tyd een foort van inwendige verzagtende ftooving voor de eerfte wegen, voor de borstingewanden enz. 't welk van geen gering voordeel is, inzonderheid in ontfteekingen van de longen, van het borst- of ribbe-vlies;
enz. Ik zal hier alleenlyk byvoe-
geh, dat dit het gebruik der Ouden was, die weinig anders in koortfen gaven, dan dunne waterige doorfpoelingen, garftewa» ter-dranken, honing met water gemengd, met of zonder azyn, die onder den naam van Hydromel, en Oxymel bekend zyn,daar zy zeer dikwils ftoovingen en klyfteeren byvoegden.
Gelyk de vermeerderde fnelheid van de omloopende vogten van zelf een koorts zal voortbrengen, zo moeten alle oorzaaken, die den loop des bloeds aanzetten, de koorts vermeerderen; de heftigheid van de koorts zal dan zyn in eene faamgeftelde rede der beweegende kragten, te weeten fterke gefpannen vezels, veel dik rood bloed, en veele fcherpe zouten in hetzelve, welke het hart en de flagaderen prikkelen, en tot meerdere
en fterkere faamtrekkingen aanzetten.
Het menigvuldig gebruik van fterk gezouten, en metfpeceryen aangezette fpyzen zal ïi * . eene



20 DE EENVOUDIGSTE, — DE
eene koortsagtige hitte, zelfs in de gezondfte menfchen, veroorzaaken.
Integendeel, hoe zwakker en flapperde vezels zyn, en hoe dunner en armer het bloed is, hoe minder heftig de koorts zal
zyn. Dit is het geval in het geen
wytraage, fleepende,of zenuwkoortfennoemen; welke voortkoomen door eene ilappe , waterige , ongezonde levens-wyze , rauwe waterige vrugten,regenagtig,warm, en nat weder, lange en groote ongerustheden van ziel, neerflagtigheid en droefgeestigheid enz. 1 ■ Hier wordt inderdaad ook een foort van Traagheid of lymigheid der vogten voortgebragt, en dezelve is eene naaste oorzaak van de ongefteldheid; maar dezelve is niet van dat foort, 't welk met ontfteeking vergezeld gaat, of van dat, 't welk de Ouden noemden Phlegma Phlegmonodes, diebyzonderlyk inderoodebol-agtige deelen des bloeds plaats heett; want zy huisvest voornaamelyk in de Wey-of watervoerende vaten, die hier door verftopt worden: En van zulk een arm lymig bloed koomen weinige dierlyke geesten, en dezelve worden nog daarenboven onregelmaatig afgefcheiden en verfpreid; van hier de zenuwtoevallen, waar van de koorts haaren naam ontleent. . En naarmaate 'er verftop* pingen koomen, zo worden de ftilftaande Lgmpha, of waterige vogten,meer en meer fcherp, 't welk meer of min koorts veroorzaakt, die door de fnelheid van de Pols,
on-



MEER SAAMGESTELDE ENZ. 41
onregelmaatige hitte , huiverigheid enz.
kennelyk is. ■ Alle de vogten des
lighaams worden, naar maate zy langer ltilftaan, meer en meer bytende; zelfs de w_aterzugtige zwelling der beenen, fchoon in 't eerst zo koud als marmer,wordt eindelyk zeer ontftooken; de vogten worden ten laatftenzo feherp, dat zy Roos, Belroos, of dergelyke zwellingen, en zelfs zweeren , voortbrengen, gelyk dikwils is waargenoomen op het einde van de waterzugt.
Gelyk nu de zetel van deze koortfen voornaamelyk in de uiterfte vaatjes fchynt geplaatst te moeten worden, dat is te zeggen , in de Wey voerende en lymphatifcheoï water-voerende flagaderen, en misfchien in den oorfprong zeiven der zenuwen, en gelyk zy altoos vergezeld gaan van eene al te groote flapheid en dofheid der zenuwen en vezels , en de verftoppingen verder af liggen van den grooten weg van 't omloopende bloed, is het geen wonder, dat men 'er met medicynen niet zo gemaklyk by koomen, nog het kwaad zo gereedelyk keeren kan, als of derzelver oorzaak meer byzonderlyk in de bloedvaten gelegen ware. —. Daarenboven moet men aanmerken, dat de zenuwen en vezels niet zo aanftonds tothaaren behoorlyken toon herfteld kunnen worden. - Dit is de rede dat wy by de
uitkomst bevinden, dat dit foort van koortfen langer aanhoudt eer zy gezet zyn, en langer tyd noodig heeft, eer zy zig overB 3 win-



22 DE EENVOUDIGSTE, ENZ.
winnen laaten, dan eene gemeene koorts met ontfteeking.
Deze twee foorten van koortfen fchynen in eene groote maate tegenftrydige oorzaaken,en by gevolg zeer verfchillende toevallen en uitwerkzelen te hebben. Laat
ons nu een koortfigen tusfchenftaat in aanmerking neemen, hetwelk een meerder
licht over dit geheele ftuk zal fpreiden. .
Laat ons dan eene afgaande koorts befchouwen.
TWEE-



AFGAANDE KOORTSEN. S3
TWEEDE HOOFDSTUK.
AFGAANDE KOORTSEN.
X)e gemeene gelegenheid geevende oorzaaken van fcherpe koortfen, zyn een vogtige mistige dampkring, een natte lugtover een laagen moerasfigen grond hangende, en metderzelver uitwaasfemingenbezwangerd, of een aanhoudend, koud, regenagtig dampig weder; hierom zyn in laage veemge ftreeken, de koortfen, de Volk of Land-ziekte, en in die jaargetyden, waarin het gemelde weder de overhand heeft, eene algemeene ziekte, daar weinigen van bevryd blyven. Door zodanige gevleidheden van de lugt worden de vezels te veel verllapt, en de regelmaatige doorwaasfeming belemmerd , 't welk welhaast eene traagheid in 't bloed voortbrengt, waaruit dan verftoppingen en eenige ftilftand en vervuiling in de uiterftc takken der Bloed-voer. nde"flagaderen geboren wordt; gelyk blykt uit de koude, de bleeke of loodkleurige verf der vingeren, nagels, lippen enz. welke de grilling der
koorts onmiddelyk voorgaan. Het
bloed loopt naar het hart te rug, en alle de vermogens der Natuur zyn werkzaam om de verftoppingen weg te neemen, welke ook dikwils weggenoomen worden door de gioote hitte, het zweeten, drabbige pis B 4 ' enz.



S4 AFGAANDE KOORTSEN.
enz. Wy zien, dat 'er een foort
van koorts-aanval wordt voortgebragt door het baaden in zeer koud water; bleekheid, koude , huivering i eene ftuiting van het bloed in de huid-flagaders, en eene te rug dry ving naar het hart; zodra een gezond fterk mensch uit het Bad koomt, overwinnen het hart, de flagaders enz. den wederftand der voorigefaamentrekking, en brengen eene algemeene gloeying voort. Maar byaldien de baadende Perfoon zwak, het water zeer koud, en de tyd lang is, dien hy daar in blyft, kan hy fterven, door het koud bad, op dezelfde wyze als een zwak Patiënt kan fterven in de koude van de koorts, ('t geen doorgaands gebeurt als de ziekte doodelyk wordt,) omdat het hart niec in ftaat is den wederftand te overwinnen*
Indien de vezels tamelyk fterk, de traagheid en verftoppingen niet zeer groot zyn, wordt de aanval door deze pooging der Natuur ligtelyk overwonnen. —< Maar byaldien de traagheid en verftoppingen groot zyn, de vezels fterk en meer gefpannen, loopt-de koorts in de hitte hooger, en verandert , doorkwaade behandeling, ligtelyk in eene geduurige koorts. Het is inderdaad opmerkelyk, dat zommige algemeene koortfen in zommige geitellen, eerst eene vertooning van heete koortfen maaken-, en dan op alledagfche of anderdagfche uitloopen; en het is niet ongemeeu, dat een alledagfche, of anderendaglche , door eenen zeer heeten leefregel in het begin, gelyk
het



AFGAANDE KOORTSEN. 25
het gebruik van vlugge geesten, Brandewynj Peper, Slangenhout enz., die door Quakzalvers den arme Lyderen niet zelden worden voorgefchreeven, in eene ontfteekende koorts met Phrenitis of harfen ontfteeking of met Long-ofzyde-wee verandere. •— Zodat de gefteldheid der vaste deelen en vloeiftoffen, in zommige loorten van koortfen, niet zeer fchynt te verfchillen
van die der koortfen met ontfteeking.
Ik herinner my wel, dat de Zinking-koorts, die zig zelve onder den naam van Influenza in de lente van 't jaar 1743. door geheel Europa verfpreidde, dikwils iets van den aart van eene Long-of zyd-wee-koorts aannam, en even dikwils, na verloop van twee of drie dagen in een alledagfche, of anderendagfche overging, naarmaate de verfchillende geitellen der Lyders de natuur der ziekte van gedaante deeden veranderen.
Zomtyds gaan de alledagfche,dubbele anderendagfche , derdendagfche zeer gemeen en gelyktydig met Epidemifche of algemeen heerfchende Long-en zyde-weên in zwang, gelyk dit byzonderlyk plaats hadt in 't jaar
1744 ■(*) Het koude jaargetyde fpant
de vezels, in zommige geitellen , dan zo fterk, en verdikt het bloed tot zulk een trap van lymigheid, dat hier door, op het vatten van koude of andere toevallen, koortfen
(•) Zie 'des Schryvers Waarneem: over de Lugt en Epidem. ziekten. Vol. II. Maart, April, May 1744, in 't Latyn uitgegeeven.
B 5



2(5 AFGAANDE KOORTSEN.
fen met ontfteeking voortkoomen. ; W Terwyi d~tz-: oorzaak in menfchen van flapper zenuwgeftel en vezels, en van kragteloozer waceriger vogten, alleenlyk zodanig werkt, dat 'er de vermogens van de fungerende vaten door aangezet, en het bloed genoeg verwarmd wordt, om 'er de nadeelilige gevolgen eener gebrekkige uitwaasfeming door te verhelpen, en de lymerige zwaare vogten, door de herhaalde aanvallen van een regelmaatige afgaande koorts te
verbeteren. Dus zien wy menigmaalen
menfchen van flaauwe geesten van een water-of ilymagtig lighaam tot eene koortfige gaffel iheid koomen door 't gebruik van warme verfterkende medicynen, ftaalmiddelen enz. En indien deze wenteling der Natuur wel wordt in agt genoomen, eindigt dezelve doorgaands in hunne volkoomen herftelling. •— Indien men eene traage Zenuw-koorts in eene regelmaati ^e afgaande kan veranderen, zal de geneezing van den Lyder welhaast volgen.
Maar verder. Ik heb meer dan eens Longen zyde-weên en verkouwdheden met ont. fteeking zeer fterk zien regeeren in een koud droog voorjaar, en eene menigte afgaande koortfen in volgende warme maanden daar op zien volgen, omdat de hitte de ftyf heid der vezels vermindert, en de lymigheid en dikheid van het bloed eenigzmts ontbindt; daar integendeel,indien de vaste deelen ftyver en meer gefpannen, en het bloed dikker en lymiger gebleeven was, koortfen met
ont-



afgaande koortsen1. d?
ontfteeking daar het gevolg van geweest zouden zyn na het vatten van koude of dergelyk eene oorzaak, welke thans alleen eene koorlfige ongefteldheid voortbragt.
Regelmaatige afgaande Lente - koortfen hebben dikwils zeer heilzaame uitwerkzelen door de traagheid en kwalyk geftelden faamenhang van 't bloed te breeken, gelyk een ftormwind een dikken vogtigen befmetten dampkring zuivert. De verfterkende kragt van het vorderende voorjaar,en de aangroeiende milde warmte en droogte van de lugt, waardoor de logge zwaare vogten verdund, en de Poren geopend worden, zyn de redenen waarom de voorjaar koortfen, op het naderen van den zomer, zo gemaklyk flyten. En waarfchynlyk is de verlevendigende, verdunnende invloed dertoeneemende Lente, die de vermogens der Natuur in werkzaamheid brengt om de zwaare lymige vergadering te ontlasten , welke een koude vogtige winter in zommige geftellen merkelyk ophoopt, zelve eene rede en oorzaakj waarom wy zo veele afgaande koortfen in het voorjaar hebben. — Het is zeker, dat de geheele Natuur op dien tyd van 't jaar een foort van Drift ondergaat; zelfs, de traagegewasfen krygen een nieuw leven, en derzelver verftyfde vogten hervatten hunne geftremde beweeging. Het blykt uit de Proefneemingen (f) dat het
bloed
(f) Zie Dr, lancmsch modern Tbeory &c. Chip. F.



28 AFGAANDE KOORTSEN.
bloed in de alledagfche koortfen dikker en lymiger is dan in de anderendagfche, in de anderendagfche dan in de derdendagfche; zodat het, in de alledagfche, het overige gelyk zynde, naast koomt aan den ftaat van ontfteeking; en men merkt gemeenlyk op, dat als de koorts van eene regelmaatige anderendagfche tot eene dubbele anderendagfche of alledagfche overgaat, of grootelyks vervroegt, eene remitteerende of geduurig verpoozende koorts daar welhaast het gevolg van is. ■ En dit is dikwils het uitwerkzel van een al te heeten leefregel, of eentefchielyk gebruik van de Koortsbast.
. Inderdaad men ziet veelal, dat
alledagfche en dubbele anderendagfche koortfen, (welke, in 't voorbygaan, dikwils dezelfde zaak zyn) de Cortex in het begin niet lyden willen, voordat men van gepaste zouten,gefchikte verdunnende doorfpoelendemiddelen, en,in zommige gévallen, van aderlaaten, buikzuiveren, en braaken gebruik heeft gemaakt. Ik denk het
in der waarheid nooit voorzigtig, in zulke gevallen van afgaande koortfen, de Koortsbast, onder welk eene gedaante ook, toe te dienen, tot dat 'er ten minftenvier of vyf aanvallen zyn geweest,en men meer of min bloed getapt heeft van Perfoonen, die vry fterk tot volbloedigheid overhellen. . En deze methode moetbyzonderlyk in voorjaars koortfen worden in agt genoomen. Ik moet verder aanmerken, dat gelyk niets kragtiger is om de koortfen te genee.



AFGAANDE KOORTSEN. 2Q
neezen, dan tydige en zelfs herhaalde, braakingen; (gelyk de Natuur zelve ons aanwyst, met dit tot eene haarer ftandvastige poogingen in de Paroxysmus te maaken) dat tevens eene voorafgaande aderlaating dezelve veiliger maakt in volle bloedryke geitellen, inzonderheid als de braakmiddelen in de Paroxysmus gegeeven worden, gelyk dikwils met zeer goed gevolg gefchiedt. ., En dit is geenzints eene nieuwe
Praktyk, want celsus raadt al, Cum primum aliquis inhorruit, et ex horrore incahit, dare ei oportet potui tepidam aquam fubfalfani, et vomere eurn cogere. Lib. III. Cap 12,, wan„ neer iemand eerst huiverig, en na de ,, huivering heet is geworden, moet men ,, hem laauw water met eenig zout laaten, „ drinken, en hem doen braaken. "
Wy zien dan, dat zommige foorten van enkele koortfen naby aan ' den ftaat van koortfen met ontfteeking koomen, en eene koele levenswyze, gepaste doorfpoeling, en dikwils eene aderlaating, zo wel als andere ontlastingen, vorderen. Ik heb het noodzaakelyk bevonden, geduurende het geheele beloop der geneezing, Salpeter by de Koortsbast te voegen, en zelfs het gebruik van de Koortsbast een dag ol twee op te fchorten, het zout van Alfem en het fap van Citroenen met een trekzel van Kamilbloemen, en fchillen van Sevilifche Oranjeappelen of
dergelyken te geeven. Indien eene
afgaande tot eene geduurige koorts met ont-
'ftee-



30 AFGAANDE KOORTSEN.
fteekmg overgaat, zal eene aderlaating, en een zagt verkoelend Purgans dezelve welhaast tot haar eerften ftaat brengen.
Maar terwyl zommige afgaande koortfen wel eens in koortfen met ontfteeking veranderen, zyn verre de meeste byzonderlyk in den herfst geneigd om tot ligte onregelmaatige verpoozende rottige, ofilappeZenuw-koortfen over te gaan. Het is gansch niet zeldzaam, dat een alledagfche koorts in een anderendagfche overfla, en eindelyk in waterzngt uitloope ; en dit heeft byzonderlyk plaats in zommige jaargetyden en plaatfen. Dit toont duidelyk, dat de vezels verflappen, en het bloed zeer laf en waterig wordt. . Zelfs Lente- anderendagfche koortfen, welke dikwils van zelve flyten in een gunftig jaargetyde, zyn op andere tyden ten uiterften hardnekkig, en wel in 'vogtige regenagtige zomers, en de Lyders zyn dan zeer gefchikt om met de geringde gelegenheid weder in te ftorten, Dit was byzonderlyk opmerkelyk in de natte, koude zomers van 1734. en 1735. («) » In zulke gevallen heb ik bevonden , dat het dagelyks gebruik van den huid te borftelen,en herhaalde koude baden,van groot nut zyn, om de inftortingen te voorkoomen.
» Het is misfchien de winter-koude
die de vezels fpant, waardoor de fcherpe
koort-
(_•) Zie des Schryvers Waarneem: over de Lugt en Epidem: Ziekten. Vol. L



AFGAANDE KOORTSEN.
3?
koortfen in dat jaargetyde gefluit worden; want men heeft aangemerkt, dat zy dikwils zeer hardnekkig zyn in een warm vogtig weder.
Ontydige ontlastingen door aderlaaten en buikzuiveringen , ongezonde , grove , lymige fpyzen, verfchaalde lymige dranken, gelyk flililaand zwaar water, drabbig bier, en dergelyken, maaken deze koortfen zeer onregelmaatig , hardnekkig en gevaarlyk , en doen ze dikwils in kwaadaartige, rottige, of fleepende zenuwkoortfen ontaarden; op andere tyden eindigen zy in waterzugt, geelzugt, of algemeene verftoppingen der ingewanden van den onderbuik, en dikwils
in zenuwziektens. In één woord,
alles wat de veerkragt der vezels te veel wegneemt, en de geheele gefteldheid van het bloed verzwakt, brengt deeze nadeden voort; en wel byzonderlyk, wanneer de behoorlyke doorwaasfeming dikwils wordt afgebroken door eene koude dampige lugt, gebrek van genoegzaame lighaams-beweeging, grove, zwaare, flymige fpyzen, als visch, falade, komkommers, en andere waterige, fmaakelooze vrugtenofgewasfen, die bekend zyn de doorwaasfeming grootelyks te beletten.
Deze waarneemingen toonen derhalven duidelyk de noodzaakelykheid om een verwarmenden, verfterkenden, verdunnenden leefregel in de geneezing der koortfen, welke perfoonen van eene Üappe Lighaams-gefleldheid en een dun armelyk bloed overvallen ;



31 AFGAANDE KOORTSEN.
len; byzonderlyk wanneer 'er eene natte vogtige dampkring is. ■ In zulke om-
Handigheden blykt de Kina, hoe goed en zorgvuldig gegeeven, dikwils kragteloos te zyn, ten zy dezelve met gefchikte Aiexipharmaca, als Rad: Serpemar: Virgin: Contrayerv: Myrrh: Campher, enz. vergezeld
Wo*rde. — Na vier of vyf aanvallen
kunnen warme Staalwateren met zeer goed gevolg toegediend worden. —-— Maar men moet nooit te fchielyk zyn # met de Kina of Staalmiddelen te geeven, wanneer de Lyder eenigzins geelagtig is, of een gefpannen buik heeft, of tot hardlyvigheid overhelt. In welke gevallen Mercuria-
tia, zeepagtige, losmaakende middelen met Rhabarber, bereidingen van Aloë, Tart arm regeneratus of SolubUis, vooraf moeten gaan; ja zy kunnen in zommige gevallen zeer gevoegelyk met de Kina verbonden worden.
Uit alles dan, wat over dit ftuk gezegd is, blykt, dat een regelmaatige anderdagfche koorts een middelfoort is tusfchen een koorts met ontfteeking, en eene traage zenuw-koorts; en dat aan de eene zyde de gefteldheid der vaste deelen en vogten zo fterk kan aangezet worden , dat het bloed daardoor in eene geduurige ontfteeking geraakt, terwyl dezelve aan den anderen kant derwyze kan neergeflagen wor. den, dat 'er eene traage zenuw-koorst uit
voortkoome. En hier door fchy-
nen derhalven de oorzaaken, en geneeswyzen, van zulke koortfen zig vry duidelyk te vertoonen. Ge-



AFGAANDE KOORTSEN. 33
Gelyk nu alle foorten van koortfen worftelingen der Natuur zyn om zig zelve te verlosfen, van een last, die Kaar drukt, moeten wy altoos haare poogingen onderfteunen door de bekwaamde middelen, 'die de Rede en Ondervinding aan de hand geeven. Maar wy moeten zeer voorzigtig zyn, voor al in den beginne, hoe wy hec zullen aanleggen, om die poogingen aan te fpooren of te . beteugelen, en ten dien einde moeten wy de natuur,de grootheid, en de hoedanigheid der ziekte en de gefteldheid van den Lyder wel in aanmerking neemen, waar toe een nauwkeurig onderzoek van deze twee zaaken noodig is; vooreerst de ftaat der vaste deelen; en ten anderen die der vogten.
C DER-



34 STAAT DER
DERDE HOOFDSTUK.
STAAT DER VASTE DEELEN. »
_tS^\ wat wy fterkte van lighaam en vastheid vangeftel noemen, is, naar alle waarfchynlykheid te zoeken in de oorfpronkelyke beginzelen , in de eerfte Stantina onzer lighaamen; en van derzelver fterk of flap weefzel, als ik my zo mag uitdrukken, hangt onze voordeelige of onvoordeelige, gezondheid,
voor het grootfte gedeelte af. Daar
is inderdaad eene bepaalde gefteldheid en fterkte van Vezelen door de Natuur bedoeld, en ydere afwyking van dit oorfpronkelyk ontwerp kan eene ziekte genaamd worden; Die afwyking, die zwakheid nu kan fpruiten of van zwaklyke ouderen, of van gebreken in de levenswyze, lighaams-oeffening, en verfcheiden andere oorzaaken, en hierop moet in de behandeling der Lyderen nauwkeurig agt gegeeven worden. * Eene juiste evenredigheid van {banning, en een genoegzaame trap van buigbaarheid maakt den gelukkigen middelftand, waar in eene volmaakte gezondheid beftaat;Eene al te groote ftyf heid ftrekt om de voedende deelen te fchielyk te verfpillen en loopt uit op eene uitteerende ziekte; Eene groote llapheid van vaten maakt dezelve onderhevig om overlaaden te worden, en eene flym-of
eene



VASTE DEELEN.
35
eene waterzugt voort te brengen. De eerfte gefteltenis verteert de dierlyke vogten te fterk, de andere vereenigt en verbindt^ niet genoeg* het geen wy tot ons voedzel gebruiken.
Een zeer fterk veerkragtig. geftel van vaten werkt met groote kragt op de vogten, welke daarin vervat zyn, en* brengt veel wryving voort, en gevolgelyk groote hitte en eene ftandvastige groote verfpilling van de fynfte en wateragtige deelen, waardoor de bloedbolletjes evenredig talryker, dikker, en faamgedrongener, en de vogten in 't algemeen lymiger, worden; gelyk men kanwaarneemen uit den ftaat van 't bloed, die zig duidelyk laat onderfcheiden in fterke werkzaame menfchen, waar in hetzelve altoos
van dat foort is, als ik gemel! heb. ■
Wanneer dit de natuurlyke peil merkelyk overtreft, wordt het eene ziekte van geftel, en veroorzaakt eene geduurige koorts als 't ware, en eindigt ten laatften, in een voedingloosheid , en volkoomen uitdrooging, indien eenige brandige ziekte, de Lyders niet veel eer wegrukt; Hier aan zyn zy zeer blootgefteld , ■ en hier aan ontfnappen zy zelfs bezwaarlyk , ter oorzaake van den dikken lymigen ftaat des bloeds, en de ftyf heid en famentrekking der vaten; Ten minften loopen zy onvergelyk lyk meer gevaar dan anderen, die zagter vezels , en een flapper maar vloeibaarer bloed hebben. Daar is geen voordeel zonder eenige vermenging van nadeel. De Roos heeft haare doornen. Deze nadeden fpruiten zelfs uit Ca de



36 STAAT DER
de grootfte gezondheid en kragt; ó Menfchelyke Broosheid!
• In zulke geitellen is het gebruik van verzagtende mëelagtige fpyzen en dranken zeer dienftig, gelyk o.ok dikwils herhaalde warme baden, byzonderlyk in zeer droog en zeer
koud weder. 1 > Wanneer menfchen
van zulk eene gefteldheid in koortfen met ontfteeking vervallen, gelyk Long-en zydeweën, of dergelyken, zoude ik altoos eene groote hoeveelheid van warme waterige verzagtende doorfpoelingen, geduurig gelept, aanraaden; door welke middelen de warme dampen de deelen en doortogten der Longen ontfpannen, en een vryer flroom des bloeds door dezelve,gelyk ook eene gemaklyker en overvloediger ontlasting van fluimen kunnen voortbrengen, terzelfder tyd dat het bloed dus allermeest verdund wordt. -"■ ■. 1 • Daarenboven moeten 'er verzagtende en verdunnende, matig warme (niet te heete) ftoovingen aan de voeten, beenen, handen, armen, den boven-buik, en de borften gelegd
, worden, welke dikwils eene verbaazende goede uitwerking gedaan hebben, en van oneindig grooter voordeel en kragt zyn, dan zommige van de onverteerbaare vodden uit den Apotheek, daar men voormaals zo veel vertrouwen in {lelde.*
Ik heb de zeer nadeelige uitwerkzelen gezien , die een verkeerd gebruik van 't koude bad op ftugge geitellen, en ftyf gefpannen vezels hadt; want dat zelf vermeerdert de
. fa-



VASTE DEELEN. 37
famentrekking en ftramheid. ' Men
kan in 't algemeen aanmerken, dar allen, die het koud bad gebruiken, wat dunner
maar fterker en werkzaamer worden.
Voor eenige jaaren, wierd ik geraadpleegd door een Heer van een dun mager lighaamsgeftel, maar van veel natuurlyke levendigheid van geest, en die ftandvastig veel lighaamsbeweeging, en, federt lang, de gewoonte hadt, om zig heel dikwils,en zomtyds zelfs in heel koud weder in zee te baaden; Hy verloor dagelyks nog meer van zynvleeseh, en wierdt ten laatften flauwhartig en droefgeestig. > Ik oordeelde, dat, door deeze manier, het Vezel-geftel al te fterk aangezet wierdt, en dat'er te veel van het fynfte waterig en zelfs van het zenuw-vogt door de poren werdt uitgedrongen, enz. Want hy gebruikte,geduurende al dien tyd, een genoegzaame hoeveelheid voedzel,en hadt geene ongemeene
zigtbaare ontlastingen. Ik bragt
hem tot een zagten, verflappenden, voedzaamen leefregel,verboodt hem het gebruik van koude baden, en zond hem ten laatften naar Bath om daar de waters te gebruiken.
• De uitflag was, dat hy welhaast
eene veel beter gezondheid, meer vrolykheid, en meer vleesch kreeg. Niets integendeel verfterkt kragtiger zwakke flappe vezels dan een koud bad,- Hier door worden zwakke vooze kinderen,die de Engelfche ziekte hebben, fchielyk, en als 'tware, won* derdaadig, verfterkt en geneezen. •
C 3 . In



38 STAAT DER
In die tyden toen het Roomsch Bygeloof, en de onkunde die daar aan verknogt is, heerschten, toen de Priesters guiten, en het volk zotten waren, is menig een Wel of Fontein als eene wonderdaadige gezondheidsbron geheiligd op geen anderen grond, dan omdat dezelve koud water opleverde, welks heilzaame uitwerkzelen de Mirakelmaakers aan den een of anderen Heiligen, die hen best tot hunne oogmerken diende, toefchreeven.
De leer der oude Methodisten ,ten opzigte van het stric tum en laxum, als wy dezelve op een redelyken voet betragten, zoude van grooten dienst kunnen zyn in de beoeffening der Geneeskonst; fchoon zy dezelve inderdaad dikwils verwarden, beide in de befchouwing en in de Praétyk. Maar boerhaave heeft menigvuldige redelyke en agtenswaardige waarneemingen gemaakt over de ongefteldheden van al te fterk, en al te flap gefpannen vezelen , welke van eene alleruiterfte nuttigheid zyn in de
beoeffening der Geneeskonst. ■ Daar
fchynt eene andere foort van vezelen te zyn, daar geen agt op geflagen is, en welke de tedere of aandoenlyke (delicate) gefteldheid der vaste deelen genaamd mag worden, welke zeer gereedelyk en zeer grootelyks aangedaan wordt door vermaak of droefheid; maar waarin de Stamina zo dun en rank zyn, dat dezelve door een zeer ligt toeval breeken. Dit wordt dikwils waargenoomen in dunne, fchoone per• foo-



VASTE DEELEN. 39
foonen, van een zeer teder maakzel, maar ten uiterften levendig, in welken de Geest gewillig maar het vleesch zwak is,- De zodanigen vallen dikwils in eeneBloedipuwing, of andere foorten van Bloedftortingen, m eene ontbinding der vogten, en eeneLong-teermg, en hierdoor worden zy hetgeen men byzonderlyk Teeiïngagtig noemt.
Wy hebben nu de nadeelige uitwerkzelen van eene groote fpanning of ftyfheid der vaste deelen kortelyk befchouwd ; laat ons nu ook op dezelfde wyze bezigtigen welke nadeelen 'er uit eene al te groote flapheid fpruiten. ,
Slappe vaten werken niet genoeg op de vogten, die zy bevatten, zy maaken de Chyl-deeltjes nietfyngenoeg,zy neemen er de fcherpe punten nietbehoorlykaf ,zy maaken ze niet ter degen rond, nog vereenigen dezelvegenoeg tot eene wél gebonden vloey-
ftof. Inderdaad de Chyl zelf wordt,
daar de werktuigen der fpysverteering flap
zyn, nooit wél bereid. ■ Wanneer de
vaten een behoorlyken toon hebben, en met kragt werken op de voedende fappen, die zy van de maag ontvangen, enz. worden :er geene chylagtige,onregelmaatig gevormde deeltjes in het bloed gevonden eenige uuren na de maaltyd; maar in zwakke flymzugtige menfchen worden dezelve nooit, of niet dan een langen tyd daarna, in bloedbolletjes, en een gefchikt wey veranderd.
. Behalven dat wordt in deze flappe
geitellen het Bloed zelf niet werkzaam geto C 4 noeg



4o
STAAT DER
noeg gemaakt, en met genoegzaame kragt voortgedreeven om eene behoorlyke Ievenswarmte te onderhouden , of de zouten, en zwavels of oliën tot zulk een trap van dunheid te bewerken, als dezelve bekwaam kan maaken om tot de oogmerken der dierlyke natuur of huishouding te dienen; Ook worden de roode bloedbolletjes, het groote beginzel van leven en warmte, niet behoorlyk faamgepakt, en in eene genoegzaame rondheid en vastheid gemaalen,
om het zo eens te noemen. • Van
hier die onregelmaatige famengroeyingen m de vaten, eene traagheid of lymigheid in het wey, en in het waterig vogt,'weinige dierlyke geesten, en alle de affcheidingen
zwak en onvolmaakt. Uit dit alles
fpruiten ongedaanheid, flymzugt, enwaterzugtige ongefteldheden, onregelmaatige afgaande en verpoozende koortfen, of die van het langzaame zenuwagtig foort; dewyl de vogten tot een foort van rotting overgaan, by gebrek van behoorlyke beweeging en omloop, en door ftil te ftaan in de uiterfte vaatjes, teroorzaake van de verftoppingen, die geduurig gemaakt worden, door de onvolmaakte werking der vaten, die de vogten, welke zy bevatten, niet genoegzaam beweegen, verbryzelen, en voortftuwen.
Alle de ftilftaande vogten nu deslighaams beginnen ras te bederven, enfcherp te worden, en dikwils zelfs tot zulk een trap,dat zy koortfen van het ergfte foort voort brengen; want fchoon de omloop des bloeds en
der



VASTE DEELEN. ,41
der vogten zeer flap en kwynende is, ter oorzaake van de zwakheid der voortftuwende vaten, dezelve is egter genoegzaam, om een zekeren trap van koortshitte voort te brengen door de prikkelende fcherpheid, en eindelyk eene algemeene rotting te _ maaken; getuige de koortfen der Vryfterziekte, welke dikwils van eene kwaadaartige natuur
en zeer gevaarlyke gevolgen zyn.
Koude waterzugtige gezwellen der voeten eindigen veelmaalen in een foort van Roos en heet vuur.
Eene behoorlyke opmerking derhalven op den ftaat der vaste deelen is een ftuk van groot aanbelang voor de Geneesheeren, niet flegts in fleepende, maar ook in fcherpe ziekten ; want deze zyn gemeenlyk de eerfte werkende oorzaaken van den ftaat der vogten. By voorbeeld, wy kunnen natuurlyk befluiten, dat een fterk lighaamsgeftel, fterke fty ve vezels, en aan veel lighaamsoeffcr ninggewend, een dik ryk bloed zal hebben, dat tot zulk een trap van lymigheid overhelt, als ontfteekingen moet voortbrengen, zodra 'er eenige koortzige ongcfteldheid by koome; en derhalven, dat eene tydige aderlaating de gepaste weg is om dit voor te koomen. Integendeel dat een zwak, flap, voos geftel een armelyk,dun, waterig bloed zal hebben, en geene aderlaating nog fterke ontlastingen kan verdraagen.
Een naarftig onderzoek van dien aart is van groot belang in het begin van fcherpe ziekten, 'byzonderlyk in de Kinderpokjes C 5 en



4= .
staat der
en andere Koortfen met uitflag, en naar dit onderzoek moest een Geneesheer zig voor of tegen het'aderlaaten bepaalen.
By voorbeeld, wanneer een fterk man, met een fterke pols met geweldige toevallen van kinderpokjes overvallen wordt, zou het onvergeeflyk zyn hem niet een ader te openenvoor het uitbrecken;want men kan niet anders verwagten, dan dat de koorts in zulk een geftel zwaar zal worden; maar het zoude zeer onbedagt zyn Perfoonen van eene zwakke flappe lighaams-gefteldheid ader te laaten, ten zy zeer dringende toevallen dit vorderden. « Hoe weinig eg-
ter wordt dit in degewoonepraktyk betragt! Veelen immers hebben de gewoonte van te aderlaaten, en te doen braaken, welke lyders zy ook mogen voor hebben, op de minfte vertooning, dat 'er Pokjes voor handen zyn; daar anderen integendeel zo vreesagtig zyn van de kragten hunner Patiënten te verzwakken, dat zy dezelve van ontfteeking laaten fterven, het venyn der ziekte zelfs niet in aanmerking genoomen zynde.
-Indien een Geneesmeester een voorafgaande kennis heeft van den Lyder, kan hy niet zeer verleegen zyn om over zyn geftel te oordeelen; en derhalven zegt celsus te regt: cumpar fcientiafit,utiliorem tarnen medicum esfe amicum quam extraneum. Prafat: Sub finem;,, Dat van twee Geneeshee„ ren die gelyke bekwaamheden hebben, hy „ die met ons verkeert, ons van meer dienst „ kan zyn, dan de ander, die geheel on-
„ kun-



VASTE DEELEN. 43
„ kundig is van onze byzondere geaard„ heid. " Wanneer dit ondertusfchen het geval niet is, gelyk dikmaal gebeurt, zyn een drooge huid, groote hitte, dorst, hooge kleur, heete uitademing, en geweldige pynen, met eene fterke, gefpannen, fnelle Pols, tamelyk blykbaare tekenen van fterke, zeer veerkragtige vezels, en van een heete koorts met ontfteeking. — Een flappe, levendige, zagte Pols , geen groote hitte nog hooge kleur, weinig dor^t, bleeke pis , een zagt vleesch , en vel, klam, plaatzelyk, onregelmaatig, koud, of overboodig, zweet, meer met zwaarte en benauwdheid, dan met fterke pynen, en eene vogtige, fchoon misfchien wit beflaagen en vuile tong, wyzen het tegendeel
aan. Maar dit alles moet meer door
de ondervinding geleerd, dan het door onderregting kan aangeweezen worden. — En hierom zal ik 'er niets meer van zeggen.
VIER-



44 BESTAAT
VIERDE HOOFDSTUK.
DE STAAT DER. VOGTEN.
D
e ftaat der vogten moet thans in aanmerking genomen worden, welke, gelyk wy te voren zeiden, ten grooten deele afhangt van den ftaat der vaste deelen.
I. Daar is dan vooreerst een ftaat des bloeds', Waarin de vogten te dik en te lymig zyn, waar in de Bloedbolletjes in te groote hoeveelheeden te vast op malkanderen gepakt of verdikt zyn, en waar in de weybolle-
tjes dezelfde gefteldheid hebben. In
één woord, waar in de geheele masfa der vogten te lymig en teveel gefchiktis, om in de gedaante van een vast lighaam faam te loopen. Perfoonen van fterke geitellen, ftevige vezels, die veel lighaamsoeffening hebben, en wél eeten, zyn byzonderlyk hier aan onderhevig. Nu,
wanneer de bloedbolletjes zeer gepakt, en in groote hoeveelheid, wanneer de vaten zeer fterk en veerkragtig zyn, moet 'er een groot gewigt van beweeging in de omloopende vogten voorvallen en bygevolg eene groote fchuuring en hitte geboren worden, door welke beide de vloeibaarfte deelen van het bloed vervliegen, en de lymigheid toeneemt, zodat het overfchot zeer taey en kleeverig,
en



D E K. V O G T E N. 45
en minder bekwaam wordt om de uiterfte takjes der hair-buisjes of fynfte flagadertjes door te gaan, en van hier de verftoppingen, van hier de ontfteekingen.
Daarenboven groote hitte ftrekt om het wey te doen ftremmen,- Eene hitte, welke die van heete koortfen niet veel te boven gaat, zal het wey van 't bloed in een geley veranderen, gelyk by proefneemingen ge-
bleeken is. Dit is de rede dat wanneer
men bloed trekt in fterke koortfen met ontfteeking, het zelve zig bedekt vertoont met eene dik lymig vlies, of eene korst, zo als men het noemt. Ik heb dat in zommige •fterke ziekten van zydewee en rheumatismus
byna een duim dik gezien. Dat dit
door de koortshitte zodanig gemaakt worde is blykbaar, want in de eerfte aderlaating in het begin der ziekte of van de koorts, zal het bloed zig dikwils vry helder,, fchoon zeer dik, vertoonen, daar het in de tweede, derde, of vierde aderlaating, wanneer de hitte langer geduurd heeft, en tot een grooter trap is gefteegen,ten uiterften lyvig,en met
een zeer dikke korst bedekt wordt. •
En waarlyk hoe fterker in 't algemeen de koorts , en hoe fterker tevens de perfoon is, van welken het bloed getrokken wordt,
hoe dikker en lymiger hetzelve is. En
dit gebeurt op eenebyzondere wyze in koortfen , die van geweldige pynen vergezeld gaan,als Pleurisfen,Rheumatismen enz. — Want naardien de pyn een prikkel is, die de beweeging, fchuuring en hitte groote-
lyks



4*
de staat
lyks vermeerdert, verdikt dezelve ook de wey in evenredigheid van derzelver meerdere of mindere geweldigheid. . En de
ontfteekende {toffe ook, in de zeer kleine vaten der vliezen , ophoopende, rekken en verwyderen dezelve onnatuurlyk, en brengen verdere ontfteekingen en pynen voort; zodat deze oorzaaken wederkeerig op malkanderen werken, en de eene onderling de andere vermeerderen. Gelyk deze dikke ftaat des bloeds, in gezondheid, met groote lighaams fterkte, een fterke vaste pols, en veel natuurlyke hitte vergezeld gaat, brengt dezelve in het acces van eene koorts zeer geweldige toevallen voort, die fchielyk doodelyk worden, zo men dezelve niet door eene tydige aderlaating, verkoeling, doorfpoeling, verzagtende dranken en geneesmiddelen voorkoomt.
Maar verder, eene al te groote volheid zelfs van goed bloed is een trap van ziekce, en daarom verklaart hippocrates (aphorism. 3. Sect. /.) gezondheid, of het gezond voorkoomen der flerkfle menfchen gevaarlyk, en celsus zegt zeer fraey, van dezelve, „ dat menfchen van zulk eene ge,, fteldheid " Susfpecta habere bona fua debent , (L. //. c. 2.) ,, hunnen voordeeligen ,, ftaat verdagt moeten houden." Zulk eene Bloedrykheid fpant en rekt niet alleen de bloed-flagaderen te fterk , maar verwydert ook de monden van de wey of water-voerende flag-aderen; waar door, op de minfte oorzaak, de bloedbolletjes in dezelve gedrongen worden, en verftoppingen maaken
door



der vogten. 47
door eene plaatsverdwaaling gelyk men 't noemt; waar uit dikwils onttteekingen en het breeken der vaten volgt, byzonderlyk
in de harfenen en longen. Hier zal
niets zo veel dienst doen als aderlaaten, 't welk ( byaldien het niet onmaatiggefchiedt) zo verre af is van te verzwakken, dat het den Lyder verfterkt, door het behoorlyk evenwigt te herltellen tusfchen de vaste deelen en vogten. De onderhouding van die evenwigt evenwel vereischt in zommige gevallen en geitellen de uiterfte nauwkeurigheid , fchoon het, in 't algemeen, vry wat ruimte toelaat, zonder dat 'er de gezondheid door benadeeld wordt. Zommige tedere, bloozende, volbloedige menfchen lyden onmiddelyk, zodra zy een weinig boven of beneden hunnen gewoonen leefregel gaan; En ik heb zommige mansperfoonen van zulk eene gefteldheid gekend, die eene even geregelde maandelykfche ontlasting hadden door eene of andere bloedvloeying, als de
zwakkere Kunne. De best gevoede
en flerkst gemeste kapoen zal zyn Athletisch goed voorkoomen, zyn onnatuurlyk vet, niet boven vierentwintig uuren behouden, en vervalt verbaazend fchielyk, (<») quia nonyltra progredi pot est, retro, quafi ruina quddam revolvitur, gelyk celsus zig van een volbloedig mensch uitdrukt j.
(«O Zie Dr. bryan robinson on tbt Food and Difcharges of buman Bodies. pag. 119.



48
de staat
drukt; (3) „ omdat hy in zynen groey niet „ meer voorwaards kan gaan, wordt hy,
dooreen foort van inftorting, agterwaards „ gedreeven. "
II. Daar is ten anderen eene gefteldheid of getemperdheid van 't bloed, tegen de vorige geheel overgefteld, waar in te weinige bloedbolletjes, en deze te weinig gepakt zyn, en waarin het wey te waterig en laf of verfchaald, en zomtyds van een taeyen ilymigen aart is. Van dit zwak fnotterig bloed worden geene dan onvolmaakte affcheidingen gemaakt, en dezelve hebben niet genoeg van de dierlyke natuur; De Gal is kragtloos, de dierlyke geesten flauw en gebrekkig,het fpeekzel een louter fmaakeloos flym, en zo voorts al het overige.
. ■ Van hier eene algemeene vertee-
ringloosheid, zwakheid, koude, bleekheid,
kwaadfappigheid, Waterzugt enz. In
één woord, zulk eene traage beweeging der vogten, dat zy ten laatften, by gebrek van behoorlyken omloop tot ziekelyke famengroeyingen overgaan, waardoor zy de vaten op zommige plaatfen verftoppen, en, op anderen ftilftaande, van zelve beginnen te bederven, en eindelyk zulk een trap van fcherpte voortbrengen, dat zy dikwils op koortfen van eene zeer kwaadaartige natuur en gevaarlyke gevolgen uitloopen: En dat .zo veel te meer, omdat de vaten, in zulke elendige geitellen, hunne veerkragt, en het
bloed
(/O Lib. II. Cap. 2.



DER VOGTEN.
49
bloed zyn besten levenmaakenden geest
grootelyks verboren hebben; • Zodat,
by de uitkomst, of het {lymige traage bloed omtrent het hart ftilftaat, of de bedorven vogten de tederfte en wezenlykfte deelen van het dierlyk maakzel verbyten en vernielen, en wel byzonderlyk de harfenen, alwaar de vogten natuurlyk ten uiterften langzaam beweegen, en de vaten van een allertederst maakzel zyn. Gelyk. dus een
al te foelie omloop de kleine vaten dikwils doet barsten, zo raaken ook de vogten, door te langzaam te beweegen, aan het ftilftaan, en bederven, en knaagen ten laatften de vaten door.
Deze twee verfchillende ftaaten van vogten kunnen niet oneigenlyk gezegd worden in de geftellen gegrond te zyn, voor zo verre zy van den betrekkelyken ftaat der vaste deelen afhangen; zodat een fterk ryk bloed altoos een gevolg is van een fterk veerkragtig geftel van vaten, en een flap waterig bloed een uitwerkzel van eene zwakke lighaamsgefteldheid; wanneer een van beiden zeer verre af wykt van den peil der Natuur , wordt het eene wezenlyke ziekte, en daar moet wel degelyk agt op gegeeven worden, van welke bykoomende ziekte dit kwaad ook vergezeld moge worden. Heete koortfen met ontfteeking, by voorbeeld,zyn natuurlyk het uitwerkzel van al te veerkragtige en ftyve vezelen, en een zeer dik taey bloed; gelyk de flappe langzaame zenuwkoortfen van een te flappen ftaat van vaten en een te dun flap bloed voortkoomen. Maar daar D zyn



5© DE STAAT DER VOGTEN.
zyn verfcheiden ziekten , byzonderlyk die, welke uit befmetting fpruiten, welke aan beide gefteldheden gemeen kunnen zyn, en in de behandeling dezer bykoomende ziekten, zeg ik, moet op de natuurlyke ziekte, of gebrekkige formatie van het geftel, tevens wel degelyk agt gegeeven worden.
VYF-



DE ONTBONDEN EN ROTTIGE ENZ. 51
VYFDE HOOFDSTUK.
DE ONTBONDEN EN ROTTIGE STAAT VAN HET BLOED.
J^ehalven de twee gemelde ftaaten,waar in zig het bloed kan bevinden, is 'er nog een derde ftaat van gevaarlyker gevolgen dan een van deze beiden. Ik meen dien ftaat des bloeds, waarin hetzelve onmiddelyker tot zyne ontbinding en tot rotting over- ' helt. Dit is blykbaar het geval in zom¬
mige Scorbutique menfchen, gelyk zy genoemd worden; In hetwelk, zonder eenige aanmerkelyke, voorafgaande, gevoelige ongefteldheid, (.want he,t koomt meest al op een foort van vermoeidheid en kwyning uit; I de menfchen fchielyk worden overvallen van eene paarfche-en violet-kleurige uitflag, of zelfs zwarte en blauwe plekken over het geheele lighaam, en aanftonds ftorten in overdaadige , en zomtyds gevaarlyke, en zelfs doodelyke, bloedvloeyingen, terwyl zy zig zeiven nauwelyks oordeelden, of door anderen geoordeeld wierden aan eenige wezenlyke ongefteldheid onderhevig te zyn. —— Daar zyn eene menigte voorbeelden van dit foort voor handen; Ik heb 'er veelen, zo wel in kinderen, als in volwasfen menfchen waargenoomen, en de op D 2 han-



52 DE ONTBONDEN'EN ROTTIGE
handen zynde bloedvloeying dikwils voorzegd.
Wanneer vrouwsperfoonen zulk een uitflag, zulke zwarte en blauwe ftriemen, of breede onregelmaatige plekken, even als kneuzingen krygen, zyn zy altoos onderheevig aan al te groote ontlastingen der Honden, byaldien zy geene andere overdaadige bloedvloeyingen krygen. -—— Ja, wanneer Perfoonen van een van beide Kunnen deze verfchynfelen of toevallen krygen , hellen zy over om door de minfle wonde, diezy ontvangen , overboodig te bloeden, en zeer dikwils, zonder eenige wonde, uit het Tandvleesch, den Neus, darmen of piswegen.
Het bloed van zodanige perfoonen,na de aderlaating, (waardoor men den verderen voortgang der Bloedvloeying poogt te fluiten , en 't welk, in 't voorbygaan, een zeer verkeerd middel is, ten zy in geval van volbloedigheid) vertoont zig altoos als geheel geronnen en als één'Huk, niet fcheidende in dik bloed en wey, gelyk gewoonlyk, maar blyvende in eene eenpaarige half geflremde masfa, gemeenlyk van eene paarfche kleur, of ten minflen donkërer gekleurd dan doorgaands, fchoon het zomtyds lang helder blyft;
Maar het rot altoos zeer fchielyk. Men
neemt zelfs waar, dat de adem van zulke menfchen gemeenlyk zeer Hinkt, reeds voor • dat de vlekken te voorfchyn koomen ,en dat hunne pis dikwils zeer vuns en bedorven riekt; Duidelyke tekens van de beginnende
rot-



STAAT VAN HET BLOED.
rotting der vogten, welke meer enmeerfcherp wordende de vaten eindelyk doorknaagen. Want dit foort van bloedvloeyingen overvalt dikwils Perfoonen , die niet het minfle teken hebben van volbloedigheid, geene volle, geene zeer fnelle Pols, weinige ,of geene koortzige gevleidheid, en geene gewoonte van flerke lighaamsbeweeging : zodat dit breeken der vaten koomt, door het doorknaagen , niet door het fcheuren, 't welk eene al te groote fnelheid des bloeds veroorzaakt. In zommige zeer tedere, delicate geHellen inderdaad, kan eene ligte pooging de fyne dunne vaten doen barsten, gelyk men waarneemt in zommigen, die eene Bloedfpuwing hebben, of die onderhevig zyn om,by de minste gelegenheid, uit den neus te bloeden; Maar deze bloedvloeyingen worden zelden vergezeld, of voorgegaan van
Paarfche of violet-kleurige vlekken enz.
In deze gevallen kan eene kleine aderlaating dienftig zyn, om den al te grooten aandrang op de tedere vaten te verminderen, en dit Eelfs blyft noodig, fchoon 'er geene blykbaare volbloedigheid befpeurd worde.
Schoon ik verzekerd ben, dat de bovengemelde bloedvloeyingen gemeenlykst voortkoomen van een fcherpe gefteldheid der vogten, waardoor de getemperdheid des bloeds verb'rooken,en de uiteinden derfynfle flagadertjes, doorgebeeten worden , zo fpruiten zy egter ook dikwïls uit eenen al te losfen famenhang der bloedbolletjes, die niet genoeg gepakt worden door de werking van D 3



54 DE ONTBONDEN EN ROTTIGE
het hart, de flagaderen, enz., door welk gebrek zy onvolmaakte klootagtige lighaampjes, of onregelmaatig gevormde klompjes of deeltjes, in plaats van regelmaatige bolletj es, worden, en bygevolg grooter middellyn , en een minder vasten famenhang krygen,
dan zy natuurlyk hebben moesten. ■
Maar het blykt uit waarneemingen met het vergrootglas, byzonderlyk die, welke met het zonneftel gedaan zyn, dat de bloedbolletjes, door de kleinfte takjes van de bloedvoerende flagaderen doorloopende, hunne bolagtige gedaante dikwils in eene zeer langwerpige figuur veranderen, om door deze ten uiterflen kleine vaten te kunnen
doorgaan. En het is gemaklyk te be-
grypen, hoe deze zo los te famenhangende bolletjes in hunnen doortogt kunnen breeken, wanneer derzelver grooter omtrek dien
doortogt moëyelyker maakt. — Nu,
gelyk deze gebroken deelen van veel kleiner omtrek zyn dan de oorfpronkelykebolletjes, zo kunnen zy gereedelyk in-en zelfs doorgaan door zommige der affcheidende buifen, en per Diapede/ïn, gelyk de Ouden het noemden, door de rokken der vaten doorzweeten. — Dat dit inderdaad zo is, fchynt te blyken uit de bloedige pis, floelgangen, en andere bloedvloeyingen, welke zomtyds zonder eenige pyn, zonder geweldige beweeging, of het geringst vermoeden, wegens het breeken van vaten, voorvallen. — Ja ik heb meer dan eens of tweemaal in 'kwaadaar-



STAAT VAN HET BLOED. 55
aartige koortfen, en wel in Lyders waar in de beweeging van het bloed verre af was van zeer fhel te zyn, gezien,dat een foort van bloedig'zweet uit de oxelen te voorfchyn kwam, 't welk het linnen byna met de kleur van Bourgonje-wyn verfde. (*) — En men merkt op, dat wanneer dit foort van bloedvloeyingen uit den neus gefchiedt, de ftoffe eene dunne en bloedagtige_ en als met water vermengde zelfftandigheidis, niet faamenloopende of Hollende, gelyk het bloed gemeenlyk doet uit den neus van gezonde menfchen , of in eene koorts met ontfteeking, 't welk veelal zeer dik, glanzig en helder is. Zommige jonge meisjes, die de vryfterziekte hebben, zyn zeer geneigd om uit den neus te bloeden , enegter kleurt haar bloed maar even een wit linnen. De purpere vlekken, de ftriemen, de blauwe pukkels die deze bloedvloeyingen zeer dikwils vergezellen,- toonen, dat de bloedbolletjes ontbonden of gebroken zyn, en in de weyvoerende flagaderen , uitwaasfemende vaten enz.,doordringen, alwaar zy vast raakende deze verfchynzelen voortbrengen.
En ik heb, in zommige rottige,
kwaadaartige koortfen, byzonderlyk een foort van geelzugt, of liever ligte vlekken, zeer menigvuldig, en van geen min doodelyk voorteken dan de andere petechia,
waar-
(*) Doctor hodges, over de Pest, nam ook purper-zweet in dezelve waar, en zomtyds zweet als bloed.
D 4



56 DE ONTBONDEN EN ROTTIGE
waargenoomen. Hier waren de bloedbolletjes in zulke kleine deeltjes gebrooken, dat zy hunne oorfpronkelyke kleur, die zy vereenigdzynde hebben, byna'geheel verlooren hadden. Misfchien fpruitenhetroetagtig zweet, en donker gekleurde, of zwarte pis, met een paars zetfel, welke zomtydsin koortfen van het kwaadaartig foort befpeurd worden, uit een gebroken bedorven ftaat der bloedbolletjes. Ik heb verfcheidenmaal gezien, dat de pis byna geheel wit geloosd werdt, en naderhand eene oneindige hoeveelheid zetzel kreeg van eene ftoffe, naby de kleur van het dik der koffy. £n wy ftaan dikwils verwonderd van het aangezigt en de handen der zieken morfig, en roetagtig als 't ware, te zien worden, fchoon alle bedenkelyke zorg worde gedraagen om dezelve rein te houden, [al blyken, ten minften zeer gegronde vermoedens,dat het bloed door 'onnatuurlyke we • gen uitvloeit, en eerst tefyn gebrooken om zig rood te vertoonen, naderhand van de wateragtige deelen, 't zy door bezinking, gelyk in het geval van de pis, 't zy door uitwaasfeming, gelyk in 't laatfte geval, afgefcheiden, zig weder 'onderfcheidenlyk doet kennen. ]
Daarenboven zyn 'er zommige dingen, die de koppeling der bloedbolletjes fchynen te vernielen, en de fcheiding der zes weybolletjes, die dezelve faamenftellen, te bevorderen ; byzonderlyk Laurierwater, 't welk het bloedig gedeelte veel minder gepakt, en
het



STAAT VAN HET BLOED. 57
het verband zeer veel (Tapper en tederer maakt dan natuurlyk, en het wey eene roode kleur, of die van Bourgonje-wyn «■eeft, gelyk blykt uit de opmerkelyke procfneemingen (a) van Doctor nichols en Doctor langrish. O) De beet van de flang Hamorrhon, (c) veroorzaak? zulk eene ontbinding van het bloed, dat het uit alle deelen van het lighaam, zelfs dePoren uitbreekt , en den dood door eene algemeene bloedvloeying aanbrengt, 't Is moogelyk dat overdaadig zweeten, een buikloop, pisvloed, en van zelfs aankoomende kwylingen kunnen fpruiten uit een foort'van ontbinding der wey-agtige bolletjes. —Een lang en rykelyk gebruik van de kwik zal de geheele masfa van 't bloed in. een waterig vogt veranderen.
Maar, gelyk ik te voren zeide, deze gebroken bedorven ftaat der bloedbolletjes is, in 't algemeen ,het uitwerkzel van eene fcherpte. Qd) Salvolatile Oleofum met bloed, dat versch getapt is, vermengd , verdelgt of ontbindt de bolletjes in minder dan een minuut; (c)-Geest van Hartshoorn, in ruime hoeveelheden genoomen, zal bloedvloeyingen.
(a) Doétor me ad of Poifons 3. Edit p. 170.
(b) Zie bis expehiments on brutes.
(c) ZieLUCAN. dioscor1d. nicander
vaTberiacis &c. dr. me ad of Poifons.
(d) Zie leeuwenhoeks brief aan chri-
stoph. wren.
(e) arbuthnot of Diet. p. 106.
D 5



5^ de ontbonden en rottige
gen voortbrengen; en zo zullen ook geduurige en ruime giften van bereidingen uit Aloë doen,
gelyk ik meermaalen heb opgemerkt.
zulk: een ftaat van bloed inderdaad wordt gemeenlyk veroorzaakt door fcherpe fpyzen en dranken, door geneesmiddelen enz — Dus brengen de gezouten en half gerotte kost van 't fcheepsvolk; op lange reizen, zulk eene fcherpheid en bederving van vogten voort, dat zy minder gefchikt worden voor de gemeene gebruiken des levens, maakende groote zwakheid, kwyningen, vliegende pynen en krimpingen,ftinkenden adem, een doorknaagd fponsagtig tandvleesch, z warte blauwe en bleeke plekken, vuile donkere, blaauwe vooze zweeren, verftervingen, enz., en zulke Scorbutique Lyders vallen ook dikwyls in blutskoortfen, roode ioopen, bloedvloeyingen, enz. Het is verbaazend, het geen de Eerw. Heer vvalter, in de reize van Lord anson meldt, namelyk, dat het bloed uit de wonden borst van zommigen der Scorbutique Lyderen, nadat die wonden twintig of dertig jaar geneezen waren geweest. — Ik heb verfchaiden maal fcheepsvolk gezien, dat .in volkoomen gezondheid op een kruis-togt uitging, en dat in twee of drie maanden geheel ziek, en van de fcheurbuik opgegeeten , te rug kwam, zynde een derde gedeelte half verrot, en onbekwaam tot den dienst. — Omtrent vier of vyf weeken nadat zy in zee geweest zyn, beginnen zy, de een na.den ander, te vervallen, en ten
laat-



STAAT VAN HET BLOED. 59
laatften met dozynen tevens, tot datzy eer' lang niet in ftaat zyn om half hun werk te
. verrigten. Byzonderlyk herinner ik my, dat wy voor eenige weinige jaaren, van het Esquader onder dén Admiraal mar• tin, byna twaalf honderd man te gelyk ziek aan Land kreegen, fchoon zy allen zeer
. gezond waren uitgegaan, en in omtrent twaalf of dertien weeken weder herfteld waren. — Ik zal hier by in het voorbygaan melden, dat ik, by die .gelegenheid een ontwerp maakte om de Scorbut onder de Matroozen voor te koomen, 't welk ik aan verfcheiden Kapiteins en Heelmeesters van Oorlogfchepen mededeelde. Dit heb ik naderhand gemeen gemaakt in de gene-
ral even in g post in ÖCtob. \1\7 y
waar uit het weder overgenoomen is in het
gentlemans magazine Van ÖCtob.
I747. , Gelyk het federt meteen goeden uitüag beproefd is beide op de Oorlogfchepen en Kapers, en ik ten vollen overtuigd ben van deszelfs nuttigheid, zo neeme men my niet kwalyk, dat ik het ook hier weder aanprys, enagterdeze verhandeling plaats.
Zy, die zig zeiven gewennen om rykelyk vlugge en vaste loogzouten, poeders, en bereidingen van Aloë te gebruiken, zyn altoos onderhevig aan deze ziekten.
. Niet weinigen van die geenen, die
de loogzoutige zeepagtige moesmas van Juffrouw step hens , endezeepigeNeerzakzels of feculae, voor een langen tyd



*60 de ontbonden en rottige
agter malkanderen gebruiken, vallen in eene ukteerende hitte, een heete Scorbut, bloedvloeyingen , buikloop enz. Een opmerkelyk voorbeeld hier van verfchafte onlangs een Heer in.'t wésten van Cornvoal, die verfcheiden jaaren een Steen in de blaas
hadt gehad, j Hy was oorfpronkelyk
van een tedere gefteldheid, en hadt het Lixivium enz. verfcheiden weeken gebruikt, tot dat • eindelyk zyn tandvleesch ten uiterften fponsagtig ontftooken en paarsch begon te worden, en ten laatften te rotten, en als weg te zweeren, zodanig dat. het vleesch met het grootfte gemak kon afgefcheiden en weggenoomen worden; Het bloedde fterk op de minfte drukking, en geftadig vloeide 'er een dun waterig bloed
uit. Lootkleurige of paarfe plekken
openbaarden zig ook over zyn lighaam, en zyne beenen ; zyne Dyen byzonderlyk wierden geheel zeer, en van de kleur van Rooden Wyn, of nog donkerer, zodat 'er eene verderving te vreezen was. In dezen ftaat werd ik voor hem geraadpleegd door den Heer hingston, een zeer ervaren Apoteker van Penryn, die my
zyn geval nauwkeurig opgaf. Vree-
zende, uit de medicynen, die hy gebruikt hadt, en uit de toevallen, waaronder ik hem bevond, vooreen loogzoutigenrottigen ftaat der vogten, en eene ontbinding des bloeds, fchreef ik het afkookzel en extract- van de koortsbast met Elixir Vitrioli, en zuuragtige dranken en fpyzen voor; 't welk de
ont-



staat van het bloed. 61
ontfteeking, de fponsagtigheid en het bloeden van het tandvleesch haast decdt ophouden, en den verderen voortgang der paarfche kleur zyner dyen enz. ftuitte, welke laatfte zelfs in weinige dagen verdween. Omtrent twee of drie weekendaar na, brak eene menigte roode vuurige puisten over zvn geheele lichaam uit, welke hem eemg 'voordeel fcheenen te beloven. — Door de uiterfte zwakheid egter, uit eene vermenging van ongefteldheden voortgekoomen en eene ingekankerde fleepkoorts, ftierf hy, geheel uitgeteerd, omtrent veertien dagen of drie weeken daarna. — Men haalde na zyn dood een zeer grooten fteen uit zyn blaas van maakzel als een Peer, weegende agt oneen en een* half drachma; het fmalfte ot dunfte end lag tegen de krop van de blaas.
Het blykt ontwyffelbaar uit proeven genoomen op de pis der geenen , die het Lixivium van Juffrouw steph en s geneesmiddelen tamelyk rykelyk gebruikt hebben, ' dat de pis loogzoutig wordt (tf) en byge•volsook het wey van het bloed, daar dezelve van afgefcheidenis. Dit is inderdaad een zeer fterk bewys ten voordeele van het fteenbreekend, of ontbindend vermogen der gemelde tnedicynen, gelyk zy
° nn.
ra) Zie de Proeven van Doftor iiartley rutty; van den Heer mor and enz. over dit onderwerp.



62 DE ONTBONDEN EN ROTTIGE
ontwyffelbaar die uitwerking hebben op de fteenen, die in de blaas groeijen, wanneer dezelve, uit het lighaam gehaüd /zynde, in dat loog gelegd worden. — Maar ik denk, ter zelfder tyd, dat het een billyk vermoeden geeft om de ergfte gevolgen te vreezen uit een lang gebruik van zulke middelen, die wy gezien hebben, dat de bovengedagte uitwerkzelen voortbrengen ;* inzonderheid moeten dezelve gevaarlyk zyn in zommige zwakke geitellen.
Het is bekend, dat vlugge loogagtige zouten, vermengd met bloed, dat eerst versch getapt is, of liever zo als het zelve ui: de ader vloeit, hetzelve beletten te ftollen, en verhinderen dat het niet fcheidt in bloed en wey, gelyk het'anders doet; De proef is gemaklyk te neemen, en elk zal dezelve, op het neemen, waar bevinden. Dit gelykt zeer volmaaktelyk naar het bloed van bloedende Scorbutiqu? Lyders, en ook van de meeste perfoonen,. die rottige blutskoortfen hebben, wanneer het bloed zeer vroeg in de ziekte wordt afgetapt.
Alle vogten des lighaams, wanneer ze wezenlyk gerot zyn, worden een fterk Alkali , En rottig bloed verliest zyn faamenhang, en kort daarna zyn kleur , gaande tot eene geelagtige donkergekleurde bloedige etter over. — Het bloed in eenige grootelyks rottige blutskoortzen getrokken, heeft deze vertooning gemaakt, en men heeft
waar-



staat van het bloed. 63
waargenoomen, dat het zelve Honk, zodra het getapt werdt, O) 20 wel als de pis zodra die geloosd was ; Zo verre was de Rotting reeds gevorderd, terwyl de Lyder nog leefde. De verbaazend groote en fpoedige bederving der lighaamen, die aan Pestkoortzen met vlekken fterven, toont dit insgelyks. Ik heb waargenomen dat zulke bedorven lyken in zeven of agt uuren zo fterk ftinken als doode lighaamen gemeenlyk in zeven of agt dagen doen, en dat zy eene allerrottendfte bloed-etter uit alle de uitgangen des lighaams lieten
uitvloeijen. 't Welk, in het voorby-
gaan, eene dringrede te meer is, om men. fchen, die aan zulke koortfen fterven, zeer fchielyk te begraaven.
Zommige foorten van vergiften, gelyk byzonderlyk de beet van Adderflangen en zommige andere venynige dieren, brengen zeer fchielyk rotting, en ontbinding des bloeds voort, en doen het tot eene geelagtige bloed-etter overgaan. Pestagtige uitvloeizelen verdelgen ook welhaast de gefteldheid van het bloed, en veroorzaaken eene algemeene gefchiktheid tot eene rottige ver-
fterving in de vogten. Dit is blykbaar
uit de menigvuldige en doodelyke bloedvloeyingen, het uitermaaten Hinkend zweeten, braaken, en ftoelgangen, en de algemeene
<d) Zie van der mye de morbis Bredanis. Morton, Pyretohg. Prolegom.p. 26.



64 DE ONTBONDEN EN ROTTIGE
meene verfterving die 'er op volgt, welke in de Pest en Pest-koortfen door de beste Schryveren is waargenoomen. (d) De bloedvloeyingen in 't byzonder zyn dikwils zeer groot en hardnekkig in de Pest; en ik heb dikwils hetzelfde in Pest-en Blutskoortfen waargenoomen, en het bloed, 't welk dus uitloopt, ftremt niet (b) als naar gewoonte; — Al bewyzen van de grootfte fcherpte en ontbinding des bloeds.
De befmetting der kinderpokjes fchynt zommige geitellen veelal op dezelfde wyze aan te doen, brengende vlekken, rotting, en ruime uitftortingen van bloed uit verfcheiden deelen des lighaams voort, zomtyds zelfs op
een en denzelfden tyd. Ik heb veele
voorbeelden in deze ziekte gezien, waarin , binnen de vier of vyf dagen na dat 'er de Lyder van was aangetast, Purper-vlekken zig ook over het geheele lighaam vertoonden, en bloedvloeyingen uit verfcheiden deelen op eene overvloedige wyze te voorfchyn kwamen; byzonderlyk uit de Baarmoeder, dePiswegen, en den Neus; en na dat de Puisten geheel zwart geworden waren, vloeide 'er een waterig bloed in groote hoeveelheid uit dezelve; en dit gebeurde zelfs, al waren 'er geene geweldige toevallen van eenig foort voorafgegaan.
" ■ • De
(d) Byzonderlyk van diemerbroek,hodges, en de Schryvers in AtTraité de la Peste, faitpar ordre du Roy, Paris 1744. 4™.
(b) Traité de la Peste, p. 1. /. 343-



STAAT VAN HET BLOED. 65
«——. De jonge Juffrouw R. . . . n, omtrent vyf jaaren oud, hadt zulk een foort, voor omtrent veertien jaaren; zy kwamen voor den dag met naauwelyks eenige aanmerkelyke koorts , pyn, ziekte of dergelyken; egter vertoonden zig de vlekken ter zelfder tyd zeer groot, paars, en zwart. —— De pokjes waren weinig, zommigen van welken, omtrent de lippen, de binnenfte deelen der Wangen, en de Tong zeer zwart wierden en vry rykelyk bloedden.
Het kind wierdt dikwils door eene
kleine bezwyming overvallen, en wilde ftraks tot haar fpeelgoed wederkeeren. —— Ten laatften gaf zy dikwils vry veel helder bloed op, en loosde ook eenig zwart en geftold door ftoelgang, en zonk ongevoelig, als't ware, weg in de armen des doods, omtrent den negenden dag na dat haar de ziekte was aangekoomen.
Ik zag laatst een vreesfelyk geval van dit foort in Juffrouw B. . . . y, eene jonge Dame, die zig zelve in zeer heet weder, en onmiddelyk voor dat zy door de kinder» pokjes werdt aangetast, met wandelen,
ryden, danfen enz. veel vermoeid hadt.
Zy hadt duizenden van wezenlyke kinderpokjes, en eene menigte zwarte en blauwe plekken, die over haar geheele, lighaam uitbraken, den derden dag ingellooten, nadat zy eerst was aangevallen, en haare beenen en dyën vertoonden zig geheel purperagtig; zy bloedde zeer rykelyk uit het Tandvleesch en den neus, en egter hadt zy E ter-



-68 de ontbonden en rottige
eenige uuren na den eeten, wit, dun, roet en aangenaam is; Maar laat haar zestien of agttien uuren vasten. zo wordt het zog dik, geel, ziltig, en onaangenaam; En wanneer zy zig nog eenige uuren langer van voedzel onthoudt, wordt hetzelve van eene nog hooger geele kleur, walgagtig, en zelfs Hinkende; En dit alles nog'zo veel te meer, indien zy, geduurende dien tyd, een koorts heeft, als wanneer een bloedig foort van ftoffe in plaats van melk te voorfchyn koomt.
t. Gebeurt dit nu aan het zagtfte
vogt des lighaams en dat tevens meest tot zuurworden overhelt, wat zal aan de gal, het waterig vogt, of de Lympba, enz. gebeuren ?
Wanneer de hitte en fchuuring des bloeds zeer aanmerkelyk zyn,-gaat deszelfs rotting verbaasd fchielyk voort. Het blykt uit b o e rba ave's (a) proef op een hond, in eene heete Smker-Rafinadeurs ftoove opgeflooten, dat de geheele masfa der vogten, in weinige minuuten, tot zulk een trap bedorf, dat dezelve een onverdraagelyken ftank veroorzaakte, en zo geheel ontbonden werdt, dat het fpeekzel zelve bloedig werdt, ja zo verfchriklyk Hinkende uitwaasfemingen van zig gaf, dat 'er een fterk man, die in de Proefneeming gebruikt werdt, door in flauwte viel.
De dierlyke vogten *gaan natuurlyk tot
ont-
(a) üoerhaavii Cbem. Cap. de Igne Exper. XX. Coroll. 16.



STAAT VAN HET BLOED. 69
ontbinding en tot rotting over, zy dit voorgekoomen worde door eene dagelykiche vernieuwing van zuurwordend voedzel; Een leefregel van enkel vleesch, visch, kruideryen, en water,zal welhaast een rotkoorts voortbrengen. ——— Brood is niet alleen de ftaf des levens, voor zo verre het als voedzel dient, maar het verbetert ook door zyne zuurwordende, of tot zuur overgaande hoedanigheid de garftige fappen vandierlyk voedzel. — De Spaanfche en FranfcheKrygsgevangenen,diewy hier (in Engeland)gehad hebben,haalden zig,door het ongewoon en onmaatig gebruik van vleesch, zulke gevaarlyke koortfen op den hals, dat veelen hunner daar door wierden weggefleept. — Zy waren 'er derwyze op verzot, dat zy dikwils ftierven met het vleesch, om zo te fpreeken, in den mond.
Laat ik by deze aanmerkingen, wegens de voortbrenging der loogzoutige fcherpte in 't bloed, alleenlyk nog by voegen, dat het my, uit alles wat boven gezegd is, toefchynt te blyken, dat in zommige gevallen de dierlyke zouten werkelyk loogzoutig, vlug en bytende gemaakt worden , en dat zy in dezen ftaat de bloedbolletjes, zo wel als de kleinfte vaatjes, zelfs geduurende het leven vernielen. — •Wanneer de dierlyke oliën zo fcherp en garstig zyn geworden, vereenigen zy zig met deze zouten, en maaken een allerverderfelykfte ontbindende zeep, die veel van den aart van bedorven gal heeft, en E 3 al~'



fO DE ONTBONDEN EN ROTTIGE
alle de beginfelen des levens knaagt en verbyt.
Nu, gelyk, aan den eenen kant, een fcherpe ftaat des bloeds met al te ftyve fterk gefpannen vezels, en eene taeyheid, met ontfteeking gepaard kan gaan, zo kan dezelve aan den anderen kant ook beftaan met een dunnen ontbonden ftaat des bloeds, en flappe zwakke vezelen.
Laat ons de befmetting voor de fcherpte neemen, (want zy werkt op dezelfde wyze, en blykt by de uitkomst van denzelfden aart te zyn ) en wy hebben 'een zeer juist voorbeeld van de gemelde gevallen in de kinderpokjes; waar in de ziekte zomtyds vergezeld gaat van een zeer lymigen ftaat des bloeds, koortfen met fterke ontfteeking, geweldig fcherpe pynen, toevallen van Longewee, Harfen-ontfteeking, en dergelyken ; zomtyds integendeel gaat de ziekte vergezeld van een kragtloos, ontbonden bloed, een langzaame llappe pols, of eene zwakke en fnelle, zenuw - toevallen, dunne rauwe pis, verfcheidene en overvloedige bloedvloeyingen, weinig of geen pyn, zwelling, zeerte, of dergelyken. In het eerfte geval loopt de koorts te hoog en verbrandt denLyder, in het laatfte is 'er geen koorts genoeg om eene volkoomen uitkooming en rypwording der Puisten te bevorderen, maar zy* bly ven laag, rauw, en ongekookt, en koomen niet tot zweering; waardoor eindelyk de geheele masfa des bloeds in een rottig,bytend waterig bloed, of een verdervend ftinkvogt overgaat. Men



STAAT VAN HET BLOED. 71
Men befchouwe de zaak op eene andere
wvze Ik heb dikwils Longzugt-of
Pleuris-Longzugt koortfen, menfchen van een zeer dun fcherp bloed zien aantasten, en dezelve egter bevonden van een hoogen trap van ontfteeking vergezeld te gaan.
Dit gebeurt zeer dikwils aan bcorbutique zeevaarende Lieden. _
ln de jaaren r74o. en 1745. wierdt eene menigte menfchen overvallen met huivering, vervolgens groote hitte, koorts, en moenelyke ademhaaling, aanhoudende zwaare hoest, zeer fcherpe fteekende pynen in de borst', zyden, en rug, en dikwik; ook in 't hoofd en in de flaapen van t hoofd,zy hadden veelmaalen een zeer fnclle harde pols, maar,die in-of naar binnen getrokken was als 't ware; de Adem was zeer heet én hinderlyk voor de geenen die by hen waren, en de ftof, die zy opgaven, was dan eens dun en rauw, en dan weder zo geel als Saffraan. Maar gemeenlyker eene dunne etterige bloedige ftof, veelal een naarenftank geevende en zomtyds zo fcherp dat zy eene groote fchorheid en rauwheid van de lugt-pyp in keel voortbragt, en zomtyds zelfs het vel van deze deelen wegbeet. Het bloed door aderlaating van hen bekoomen, was of van eene donkere paarfche kleur, bedekt met een lootkleurig of groenagtig dun vlies, of zomtyds geheel helder, inzonderheid in de eerfte aderlaating, maar van eenelosfezagte zelfstandigheid, wanneer het koud geworden was. Die fchynbaare vertooning jer.



?2 DE ONTBONDEN EN ROTTIGE
wonderde dikwils den Chirurgyn of Apotheker, die, de toevallen in aanmerking neemende , eene geheel andere vertooning van bloed verwagteden. In verfcheiden van deze koortfen egter was het getapte bloed geheel bedekt met een tamelyk dikke taeye huid, niet van eene witagtige geele kleur, gelyk gemeenlyk in gewoon Long-of Zydewee-bloed plaatsheeft, maar van eene kleur gelykende naar die van kornoeljes, of wat minder rood dan die van het gewoon Geley van roode Aalbesfen. — Deze kleur van de korst op het bloed heb ik ftandvastig waargenoomen, dat een kwaad voorteken • is; Ik vermoede, omdat dit tevens eene groote lymigheid, en terzelfder tyd eene groote hoeveelheid fcherpe zouten in het bloed aanwyst, welke deszelfs bolletjes verbreeken, en het in een rottigen ontbonden' ftaat brengen; Want deze vertooning fchynt voort te koomen van de gebroken bolletjes, door de ontftooken taeye ftof als omwonden. Wanneer een gedeelte vlug Loogzout vermengd is met het bloed van een Perfoon, die een fterk Zy de wee heeft, zo in dat g-val bloed uit de Ader loopt zal hetbovenfte van het bloedig gedeelte grootelyks gelykennaar dat, daank nu van gefprookenheb;En het is zeer opmerkelyk, dat het Wey van zulk foort van bloed zeer dikwils een ligt zweemzel van bloedkleur heeft, byna zo hoog als Bourgonje wyn, en zo heeft inderd ;ad ook dikwils het Wey van de andere foorten van bloed, fchoon het zig dikwils alleenlyk van
eene



STAAT VAN HET B1.0ED. 73
eene troebele geele kleur .vertoont De pis was gemeenlyk zeer hoog, en zomfyds donker gekleurd met een ioort van lootkleurig fetzel; Dezelve werdt doorgaands mtt kleine hoeveelheden tevens geloosd. Flauwte, onzekere plaatzelyke u tbreekingen van zweet uit zommige deelen des lighaams, byzonderlyk het aangezigt e^hS , verzeilen dikwils de andere toevallen, fchoon dit zweeten veeltyds kort voor den dood zeer overdaadig en geheellyk ontbonden of colliquatief wierdt: Paarlcne of zwarte plekken vertoonden zig dikwils als de ziekte op haar hoogst was, en ik denk, dat zy zelden of nooit misten de voorloopers des doods te zyn De zwarte en bruine fprouw, welke insgelyks zomtyds tegen het einde uitbrak, was een niet veel cunftitfer voorteken. Maar eene algemeene, brandende, jeukende uituag was zomtyds het einde van de koorts; en zomtyds liep dezelve ook af me-, een uitüag van zeer groote, verbolgene, zweerende puisten tan den hals , de fchouders , en armen, maar byzonderlyk omtrent den neus en lip-
P6Maar van dit foort vanLonge-wee-koorts hebben wy elders O) gefprooken, gelyk ook van de wyze hoe dezelve te behandelen. — Ik zal voor tegenwoordig alleen aanmerken,
dat
O) In eene afzonderlyke verhandeling, in het zelfde boekdeel uitgegeeven.
E 5



74 DE ONTBONDEN EN ROTTIGE
dat ter zelfder.tyd, toen deze kwaadaartige Peripneumony, als ik ze zo noemen mag, te Plymoutb en in den omtrek woedde, de. Long-en zyde-weën, en de Pleur o-peripneumonies allerwegen heerschten, en algemeen van het ergfte inflammatoore foort waren, een gevolg van de koude drooge Noordelyke en Oostelyke winden, die langen tyd gewaaid hadden. In dezen was het
bloed zeer dik en lymig, en gemeenlykst geheel over bedekt met een zeer dik wit of geelagtig vlies, en de Lyders verdroegen het verlies van bloed wél, en vonden 'er baat by, zelfs fchoon men hen veertien oneen, of zomtyds meer, op een reis aftapte. Daar integendeel het bloed, in de kwaadaartige Long-wee-koortfen, zodanig was als ik het boven befchreeven heb; en wanneer het zeer korftig was, de gemelde vertooning maakte, en de Lyders dikwils verbaazend vervielen na de eerfte en tweede aderlaating; zomtyds inderdaad tot myne groote verwondering en verbaasdheid, dewyl ik in de harde pols, groote drukking op de borst, fteekende pyn in de zyde, en zwaaren hoest genoegzaamen grond meende te hebben om dezelve voor
te fchryven. Daarenboven fchoón
deze laatften vry groote hoeveelheden van rauwe en dunne, of gemeenlyker van etterige bloedige fluimen uitragchelden, zywier'er geheel niet door verligt, daar integendeel wanneer de eerften rykelyk en vry opgaven, zy 'er groote verligting door bekwamen. < Nu



STAAT VAN HET BLOED. 75
Nu moet ik verder hier by gedenken, dat gelyktydig met beide deze ziekten, eene befmettende, rottige, bluts-of-vlek-koorts zeer menigvuldig in en om deze Stad m zwang ging; byzonderlyk onder deMatroozen enKrygsgevangenen, en hen, die veel omgang met hen hadden, en het wasvoornaamelyk onder dit foort van Menfchen, dat de kwaadaartige Long-wee-koórts woedde.
Zodat dit eene vereeniging van de ge-
meene inflammatore Peripneumonie, met de befmettende vlek-koorts fchynt te zyn, terwyl de befmettende uitvloeizelen op het bloed werken op de wyze van fcherpe zouten, en deszelfs ftaat van vermenging vernietigen. Het is zeker, dat wy
dikwils Peripneumonies van dit foort aantreffen, enkel door den fcherpen ftaat der vogten van hen, die daar van worden aangetast. .
Nu dit zyn koorden, waarin eene 1 aeyheid van vogten van ontfteeking vergezeld, nog gepaard gaat met een grooten trap van fcherpte,of vereenigd wordt met een foort van
vergiftige, ontbindende uitvloeizelen.
Maar wy ontmoeten ook dikwils , andere, waar in eene zeer hooge fcherpte der vogten verbonden is met een al te flappen ftaat van vaten, en van al te los faamengepakte bloedbolletjes , *t welk zeer gemeen hg: geval is in vlek-koortfen, byzonderlyk zulken, als met bloedvloeyingen vergezeld gaan.
Ik verzoek hier vryheid om de historie van zodanig eene koorts op te geeven, welke
ik



7*3 DE ONTBONDEN EN ROTTIGE
ik denk, dat de zvvaarfte was, die ooit een mensch, die van zyne ziekte opkwam,
heeft uitgeftaan. . En ik verzoek dit
te meer, omdat ik de manier van deze geneezing nauwkeurig zal aanwyzen, welke my niet alleen in dit geval, maar in verlcheiden andere gelykfoortige, fchoon niet even zwaare gevallen, by de ondervinding gebleeken is ten hoogften dienftig te wezen, en welke ik zelf overtuigd ben , dat de eenige goede geneeswys is, die in dezen behoort gevolgd te worden, hoe zeer dezelve van de gewoone praktyk verfchillen moge
Een uitmuntend Heelmeester van eene nabuurige Stad, van eene fchraale en eenigzints tedere lighaamsgefteldheid, maar ftandvastig aan beweeging en lighaams-oeffening gewend, en dikwils aan koortfen, en Scorbutique Kheumatismen onderhevig als hy koude hadt gevat; verviel in de maand van October 1741, in een foort van 'leepende koorts, vergezeld van eene kleine ftyfheid, menigvuldige gloeyingen des hoofds, eene fchielyke üappe Pols, verlies van kragten en eetlust,met eene groote drukking op de horst, en eene bezwaarde ademhaaling.
Niettegenftaande dit alles ging hy
met zyne bezigheden voort, telkens rydende, en z^g zeiven vermoeiende geduurende vier of vyf dagen nadat hem de ziekte eerst was aangekoomen. •■■ Ik ontmoetede hem aan het Huis van een Heer, die myn Patiënt was; en hem in de ftraksgemelde
ge-



STAAT VAN HET BLOED. 77
gefteldheid vindende, ^ bemerkende dat ?vn adem toen reeds zeer Hinkend was, Sadde k hem ernftig in tyds een behooryke zorg voor zig ^Iven te draagem -— Twee dagen daarna werdt hy, terwyl hy aan \ huis van een Heer in de buurt was, fch\elvk overvallen van eene groote flaauwte die hem van zyn floel deedt neder^'gen Het gezelfchap., dat hem ophief merkte verfcheiden paarfche en violet-kieuXe vlekken op zyne armen en aan zyn hak. Her was met groote moeite, dat zy hem t
h^üs kreegen, ^^^X^S maar twee of drie (Engelfche) mylen ver was zwvmde hy egter dikwils onder weg. was, zwym ^£ *werdt yder 00genblik
IZZZm hadt eene grootekvvyning met
bloedi "eitof vloeide geduurig uit zyn tandvlees h, en duizend paarfche violetkleurige «iWe vlekken vertoonden zig over zyn ^'de Hghaam, op het lyf zo wel als op
deHeywierdt adergelaaten op den arm en mentaptehemtot twaalf oneen bloed f maar dit gafhem geeneverhgting; Dedruk king, het zugten, het zwymen, en d. be n afwdheid b!eeven zo erg als zy geweest waren en namen zelfs meer toe dan at. Wa \ Eene geweldige bloedvloeying uit den neus kwam hier by, en dewyl dezelveuk beide neusgaten zeer flerk aanhidd ,



78 DB ONTBONDEN EN ROTTIGE
v/ierden hem wederom tien oneen bloeds, twaalf uuren na de eerfte aderlaating, afgetapt; • ■ Ook dit gaf hem geene
. verligting maar vermeerderde zyn zwakheid grootelyks , en hy bleef even benauwd , rusteloos, en gedrukt als te voren, zonder den minften flaap. Het bloed liep thans niet flegts uit zyntandvleeschen neus,maar
hy hoestede ook bloed op. . Het
neusbloeden inderdaad hadt wel een weinig opgehouden, maar het bloeden van het tandvleesch was 'er door vermeerderd, en dit ging nu op eene verbaazende wyze fterk. Het bloed vloeide zelfs, fchoon langzaam, uit het traan-kliertje van een zyner oogen ; en verfcheiden paarfche zweeren op zyn tong, en aan den binnenkant van zyne lippen, borften open, en ontlasteden eene bloedige dunne ftoffe in groote menigte.
Toen de bloedvloeying wat verminderde, kreeg de Lyder een roode loop met fcherpe nypingen en eene alleruiterfte flauwheid, blyvende ondertusfehen geduurig zonder rust en zeer koortzig. Zyn Pols intermitteerds nu telkens na zes of agt flagen, enfloegdan weder byster fchielyk door. Hy hadt insgelyks eene geduurige trilling en opfpringing der peezen. De bloedvloeying hieldt dezen geheelen tyd aan uit het een of ander gedeelte, en wanneer z: op de eene plaats wierdt gefluit, borst zy fchielyk uit op eene andere; zodat zyn pis nu met bloed fcheen gemengd, en een zweemzel daar van vertoonde, zynde zeer donker van kleur, ja byna
zwart.



STAAT VAN HET BLOEI?. 7$
zwart. Kort nadat hy voor de tweedemaal was 'adergelaaten wierd ik gehaald, en ik
haastede my naar hem toe. Ik
vond hem op die wyze als ikbefchreeven heb, onder eene onuitfpreekelyke benauwdheid, egter geheel vry van ylhoofdigheid, fchoon hy in verfcheiden dagen of nagten geheel geen flaap gehad hadt; Zyn tong was geweldig zwart, en zyne adem zo onverdraagelyk Hinkend, dat men dezelve op een vry grooten afftand nauwelyks verdraagen kon: en zyne ftoelgangen waren zo afgryslyk, walgelyk en rottig, dat de oppasfers braakten en in flauwte vielen terwyl zy dezelve weg bragten.
' Ik vond, dat geen van beide gedeeltens bloed, die men'hem afgetapt hadt, zelfs niet het eerfte, in bloed en wey, gelyk gewoonlyk, gefcheiden was, fchoon het eerfte zo veele uuren geftaan hadt, maar dat hetzelve bleef, gelyk het was, half geftremd, en van eene blauwe paarfige kleur van bo.
ven< « . Het liet zig, op de minfte
aanraaking, ligtelyk verdeelen, en fcheen eer eene etteragtige Sanies, of bloed-etter, dan bloed, met een foort vanroetagtigpoeder op den bodem. Zyne bloedvloeying hieldt ft'eeds aan, inzonderheid van de Tong, de lippen en uit het tandvleesch, met eene geduurige druiping van eene dunne bloedige Icbor, of waterig bloed uit zyn neus; Dus was hy vervallen tot een alleruiterlten trap van zwakheid, met nimmer ophoudende
bee-



80 DE ONTBONDEN EN ROTTIGE
beevingen , opfpringingen der peezen, en byna geduurige zvvymingen.
Wat ftondt 'er nu te doen in dit vreesfelyk geval? zouden de heete zo genaamde Pestmiddelen, of Alexipharmaca , de vlugge hartderkende middelen, en Blaartrekkingen hem dienftig zyn geweest, gelyk zommigen ziu- ligtelyk verbeeld zouden hebben, uit aanmerking van zyne alleruiterfte zwakheid, zwymingen, zwaarte op de borst, beevingen enz. ? Verkeerd! gelyk deze middelen het kwaad niet verwonnen zouden hebben, moesten zy des Lyders dood verhaasten, voor zo verre zy de prikkelende fcherpheid vermeerderd, de koorts verzwaard, en de vermenging des bloeds verder vernietigd zouden hebben, daar 't zelve reeds niet dan al te veel ontbonden, en tot een foort van rottig ftolzel overgeflaagen was.
Ik befchouwde het van dien kant, en, gelyk ik de groote nuttigheid van de koortsbast, in het voorkoomen en fluiten van den voortgang der verftervingen, by herhaalde ondervinding, kende, gelyk ik dezelve voormaals reeds met goeden uitflag had gegeeven in de kwaadaartigevlek-koortfenvan I73*)- O) Zo liet ik2ehem dikwils inkleine giften gebruiken met Elixir Vitrioli, hatende een kleine dofis Rhabarber voorafgaan. - Behalven dit dronk hy Tinctuur van Roozen met Kaneel-water, zeer
zuur
(a) Zie Obferv. de Aèfe et Morbis Epidem, Menfe Majo.



STAAT VAN HET BLOED. 8l
zuur gemaakt, en ook een atkookzel van SevililcheOranje-Appel-C:mllen,RoodeRoozen,. Kaneel, en een weinig Cacbou, wel zuurastig gemaakt: Roode Wyn, en roode Portwvn, met omtrenthalfwater, dronk hy
naar welgevallen. Gelyk hydebasc
wel gebruiken konde, hield ik met flegts daarmede aan, maar vermeerderde de hoeveelheid daarvan geevende met dezelve wat Confect. Fracapor. fine melk, om de roode
loop wat te verminderen. ■ ■ Desmet-
tegenftaande gaf ik nu en dan eene kleine dofïs Rhabarber tusfchén beiden, om eenige bloedige, galagtige, ofbloed-etterigeftoffe, die in de ingewanden mogt zyn of gevoerd worden , te loozen. In den tusfchentyd belastede ik dat hy dikwils verfterkt moest worden met Ryst, Broodwater, Sago, Geley van Hartshoorn, ter degen zuur gemaakt; met geroost brood metrooden Wyn,ol roodenPortwyn;en ik belastede ftoovingen van Speceryen en faamentrekkende middelen, in rooden wyn gekookt, dikwils op den geheelen onderbuik te leggen.
Door deze manier, ftandvastig agtervolgd, wierdt deeze Heer, door de Godlyke goedheid herfteld uit een ftaat van algemeene Rotting als 't ware, tot een volmaakte gezondheid; 't Is waar, dat hy, een aanmerkelyken tyd, nadat zyn koorts hem geheel verhaten hadt, ten mterften zwak bleef; en zelfs nadat hy in ftaat was om uit te gaan, was het neus-bloeden genei d om by de minfte gelegenheid weer te b • ;■ f koo-



8a DB ONTBONDEN EN K.OTTIGE
koomen; zyn tandvleesch bloedde op de minfte wryving,*en zyn adem bleef een
zeer langen tyd, zeer leelyk. Door
het aanhoudend gebruik egter van de Cortex, van de Elixir vitrioli enz. hieldt dit eindelyk geheel op; ■ Maar zyne beenen
en voeten bleeven een veel langer tyd gezwollen , en zyn vleesch over zyn geheele lighaam, bleef ten uiterften zagt,teder, en zeer, zodat hy nauwelyks verdraagen konde, dat men hem aanraakte. Buik»
zuiveringen uit Rhabarber bereid , ligte maag-ftaal-middelen \ Elixir Vitrioli, Pyrmonts water met gepaste pisdryvende middelen , en eene zagte geregelde lighaamsoeffening weerden eindelyk alle deze toevallen ; en in omtrent twee of drie maanden kreeg hy een goeden Haat van gezondheid weder,welke hy federtheeft genooten.
Ik heb verfcheiden van deze vlek-koortfen met bloedvloeyingen in den Zomer en Herfst van 't jaar 1745. ontmoet; byzonderlyk by eene Juffrouw van St. Anthony, digt by Plymouth, die van zulk eene koorts wierdt aangetast met toevallen vry veel gelykende naar die in het bovengemelde geval,fchoon
niet in zulk een hoogen trap. < Zy
verviel in eene geweldige ontlasting uit de baarmoeder, (fchoon niet op haar tyd zynde) na eene zeer groote bloeding uit den neus; zy bloedde ook uit het tandvleesch, en hadt ten laatften een rooden loop. Zywas fterk ylhoofdig voordat zy uit den neus begon te bloeden, en hadt eene menigte pur-
pe-



staat van het bloed. 83
pere en zwarte vlekken over haar geheele lighaam, zommigen ten minften zo groot
als een zilveren halve ftuivers-ftuk; .—.
Ik behandelde haar juist op' de bovengemelde wyze t en zy herftelde gelukkig, fchoon haare beenen daarna zeer gezwollen waren, en zy lang in een ftaat van zwakheid
bleef. Zy was tweemaalen aderge-
laaten eer ik haar zag. Het eerfte
bloed heb ik niet gezien, maar meester freke, haar Chirurgyn zeide, dat het zeer helder en ryk was, gelyk hy het noemde; maar zeer zagt, en heel weinig roodagtig wey gaf; Ik zag het tweede, 't welk van eene zeer donkere zwarte kleur was , bedekt met een dunne, tedere, groenagtige
huid. Haare pis was, geduurende
den geheelen tyd van haare koorts, genoegzaam gelyk witte Wyn, of Cyder, die lang aan de lugt is blootgefteld geweest, en zwart wordt; ten laatften egter kreeg dezelve een foort van donkergekleurd meelig zetzel.
De koorts, die de verftervingen verge» zelt, is gemeenlyk van dit foort, bedervende en ontbindende het bloed,- de bloedetterigp ftof van het gegrangr enter de deel, in de masfa van het bloed opgenomen wordende, brengt eene algemeene gefchiktheid tot Gangrene in de vogten voort, en ontbindt de gezonde roode bolletjes; vanhier de vlekken, bloedvloeyinge, zwarte tong,
ylhoofdigheid enz. Celsus(V)
F a merkt
O) Lib. V. Cap. *6.



8a de ontbonden en rottige
merkt te-regt aan, dat eene heete koorts, yling, groote dorst, en flinkende adem eene Gangrene vergezellen, al tekenen van bederving des bloeds en van de hoogde fcherpheid. ■ Ik zal dit maar in één voorbeeld ophelderen, 't welk ik denk, dat vry ongemeen is in verfcheiden omdandigheden-
Mejuffrouw elisabeth S. - . th. van St. Germains in Cornwal, omtrent vyf en twintig jaaren oud, van eene zwakke gefteldheid, en kwaade lighaams-geaardheid, welke nooit geregelde maandelykfcheontlastingen gehad hadt, wierdt op 'tlaatde van May 1742. aangetast van een pyn in de regtervoet naby de toonen, en van eene doofheid in het geheele been; welke by de uur vermeerderende haar 'deedt befluiten, om den Heer dyer te zenden, een verftandig Heelmeester van Looe, die het deel met gekamferden brandewyn wreef, en haar eenige zenuw-en hart derkende middelen
gaf, Dewyl dit geene uitwerking
hadt, doof de hy het deel met een zeer warm Aromatkk afkookzel, leggende het dikke van dit afkookzel met geestryke vogten, Tberiaca enz. op het been en de voej; des niettegendaande werden deze deelen haast ontkleurd, koud en geheel gevoelloos. _ Toen ik 'er bykwam, belastede
ik de deelen te vlymen, en dat wel diep, maar daar kwam evenwel geen bloed uit; eenige weinige druppels flegts vaneen gansch zwart bloed reezan hier en daar zagtjes op van de
groot-



STAAT VAN HET BLOED. 8^
grootte van een erwt. ■ Het vel en
vleesch zagen 'er uit, als of het been reeds eenige dagen was afgezet geweest, fchoon het eerst in den voormiddag van den vierden dag was, federt de Lyderes door het ongemak was aangetast. Daar waren geene blaarén op het vel, en de ïnfnydingen gaven naderhand niet den minften
flank, ftof, of bloedige etter. Ik
fchreef haar onmiddelyk de koortsbast voor met Elixir vitrioli, confect. Ralegb. en een warmen zuuragtigen koeldrank, welke zy rykelyk dronk, dewyl zy zeer flauw was.
, Een geweldige pyn overviel haar
in den agtermiddag in haar regter dye en liesch, en hier kwam ftraks een koorts by, met fterke krimpingen in de ingewanden, en een bloedige loop, welke haar terftond tot den uiterften trap van zwakheid bragt, met geduurige zwymingen, en doodelyke benauwdheden.
Den volgenden nagt wierdt zy zeer ylhootdig,haar tong werdt geheel zwart, en ftamelende, haare pols ten uiterften ras, flauw, en jaagende, met geduurige trekkingen der
peezeh, en trillingen. Dewyl de
Cortex niet wel in de maag en ingewanden werkte, maar onverteerd geloosd werdt, gaf ik haar een fterk Tinctuur van dezelve met Decoct. Fracastor. Elix. Vitriol, enz. 't welk eene betere uitwerking
In dezen elendigefl toeftand bleef zy drie of vierdagen, terwyl elk, die by haar was, F 3 alle



$6 DE ONTBONDEN EN ROTTIGE ENZ,
alle oogenblikken haar dood 4verwagtede ; De veriterving ging egter niet voort, en kwam niet boven de knie,fchoon de geheele Dye door eene geweldige pyn, die voornaamelyk in het beenvlies fcheen te huisvesten, werdt aangedaan. — . Eindelyk
vertoonde zig een donkere,"paarfche {treek of lyn,rondom het lid, onmiddelyk onder de knie, en dit wees aan, waar de Natuur geneigd was het doode deel. van het levende af te fcheiden. Deze neiging tot affcheiding werdt yderen dag zigtbaarer, en de Chirurgyn gebruikte alle dienftige middelen, om dezelve te bevorderen; want welke grond 'er mogt wezen voor een afzetting, nog zy, nog haare vrienden wilden daar ooit toe verdaan.
• In deze beklaageb/ke omftandig-
.heden, terwyl het doode deel van 't lid daagelyks van het gezonde afrottede,bleef zy tot op den iAden July, wanneer de Chirurgyn, vindende dat 'er eene volmaakte fcheiding in het lid gemaakt was, met een het doode been van de gezonde Dye by de knie, in de artikulatie zelve wegnam, met zeer weinig pyn, zoiir der haare toeftemming, en byna buiten haar weeten, terwyl het gedaan wierdt. • Kort daarna raakte zy aan 't be¬
teren, vorderde dagelyks,en door een gepasten leefregel, en goede geneesmiddelen herflelde zy in korten tyd tot een tamelyken ftaat van gezondheid.
ZES-



het verschil tusschen enz. 87
* ZESDE HOO.FDSTUK.
het verschil tusschen eene sleepen de zenuw-en een kwaadaartige rotkoorts.
1 k moet deze proef over de koortfen niet befluiten, zonder het groot verfchil in aanmerking te neemen, dat 'er is tusfchen de kwaadaartige Rot-en de lleepende Zenuw-, koorts; Het gebrek van welke onderfcheiding, ik my verzekerd houde, dat meermaalen gewigtige dwaalingen in de Praktyk veroorzaakt! heeft; en dit is des te meer te vreezen, omdat de twee gemeldeTcoortfên in zommige opzigten vry wat naar malkanderen gelyken, fchoon zy in andere opzigten zeer wezenlyk verfchillen. En
dit foort van byvoegzel verkieze ik hier des temeer te plaatfen,omdat ik in mynz Difertatie de febribus lentis et nervofis dit onderfcheid, dat ik thans voorheb aan te wyzen, niet onderfcheiden genoeg heb doen zien , en omdat ik niet één Schryver ken, die dit uitdrukkelyk gedaan heeft,behalven Doétor langrish in zyne hedendaagfche befchouwing en behandeling der ziekten.
Uit het geen boven gezegd is meen ik duidelyk te blyken, dat in kwaadaartige Roten Vlek-koortfen het bloed, byzonderlyk F 4 zo



88 HET VERSCHIL TUSSCHEN
zo genoemd, wordt aangedaan, daar integendeel de fleepende zenuw-koortfen haar zitplaats voornaamelyk fchynen te hebben I in de Lymphatifche en zenuw-fappen. Bederving der vogten, en ontbinding des bloeds doen zig in een hoogen trap in de eerfte opmerken, maar in de laatfte ongefteldheid houdt de fleepende zenuw-koorts dikwils zeer lang aan, zonder eenige merkelyketekenen-van rotting.
Daarenboven deze twee verfchillende foorten van koortfen kunnen door konst, als ik my zo mag uitdrukken, worden voortgebragt door twee verfchillende foorten van 'leefregel, Regimen, enz. en dezelve zyn inderdaad niet dan al te dikwils de gevolgen daarvan. De heete, fcherpe, zoute, vlugge, en Specery-agtige fpyzen en geneesmiddelen , "een zeer heete lugt, en dergelyke oorzaaken zullen eene kwaadaartige Rotkoorts voortbrengen. — In tegendeel
koude, waterige, flymige, fnotterige dingen, gelyk komkommers,meloenen, rauwe llegte vrugten, verfchaalde dranken, mistige koude lugt enz. veroorzaaken fleepende zenuw-koortfen.
Indien wy beide deze foorten van koortfen onderftellen konden uit befmetting voort te koomen, het welk doorgaands het geval is in pest-en vlek-koortfen, en zomtyds ook zo wezen kan in fleepende zenuw-koortfen, zoude ik de werking der ziekte-maakende uitvloeizelen, of effluvia morbifica in de eerfte vergelyken met die van het vergif deiad»



SLEEPENDE ZENUW- ENZ. "9
adderflangen, 't welk het weefzel der bloedbolletjes onmiddelyk aandoet en verdelgt, en eene zeer fpoedige bederving ver-
o0ryakt; ■ En in de laatfte by het
vergif van een dollen hond, 't welk langzaam werkt, en voomamelyk de Lympba, en het zenuw-fap fchynt aan te doen, en geene tekens van rotting vertoont, dan tegen net einde van het Treurfpel.
Gelyk nu deze twee koortfen een zeer verfchillendenoorfprong hebben, kunnen zy haare uitwerkzelen niet dauop verfchihgnde wvzen toonen, en vorderen eene zeer verfchillende geneezing. En egter ben
ik zeer verzekerd , dat de eene met de andere ligtelyk kan verbonden zyn, en niet zelden verbonden is; Ik meen, dat een zeer fcherpe ftaat des bloeds met een zeer zwak flap geftel van vaten kan gepaard gaan, en »zig zelf niet met zo veel geweld verwonen, als of de beweegende kragten en vaten fterker en veerkragtiger waren, en dus meer vatbaar voor de prikkeling der fcherpe, ziekte-maakende, zouten, enz. en geïolgelyk dat de ongefteldheid in dit geval langzaarner is inderzelvervoortgang,fchoon misfehien even doodelyk. — De verfchillende voorafgaande ftaat der vezels en kragten der Natuur, wanneer de befmetting de maafte oorzaak der ziekte is, verandert ongetwyffeld grootelyks de natuur der volgende koorts. , ! Door beide dee'ze koortfen zorgvuldig te befchryven, zal derzelver aart en verfchil des te volkoomener blyken.
F 5 ZE-



90
DE. SLEE PENDE
ZEVENDE HOOFDSTUK.
DE SLEEPENDE ZENUW-KOORTS.
~\k begin met een befchryving van de fleepende zenuwkoorts, welke zeer inauwkeuriglyk gemaakt is naar zo veele voorwerpen, als de ongelukkige flagtoffers van deze ver» radtrfche en gevaarlyke ziekte zyn geweest.
De Lyder wordt in 't eerst wat lusteloos, en voelt kleine huiverigheden en trillingen, met onzekere fchielyke hittens,en een foort van matheid in zyn geheel geftel, gelyk als men na eene groote vermoeidheid ontdekt; Dit gaat altoos vergezeld met een foort van zwaarmoedigheid en neerflagtigheid t en meer of min van last, of pyn, of duizeligheid , in 't hoofd; walging, en wanfmaak in alles volgen hier welhaast op, zonder eenigen aanmerkelyken dorst, maar dikwils met neiging tot braaken, fchoon nauwelyks iets dan een fmaakeloospbkgmi wordt opgebragt.
Schoon zomtyds een foort van gunftiger tusfchentyd vernoomen wordt, volgen'er de gemelde toevallen egter welhaast weder met verzwaaring op, byzonderlyk tegen den nagt; Het Hoofd wordt zwaarer, of duizeliger, de hitte grooter, de pols rasfer,maar flauw, met een foort van drukkende ademhaaling.
■— Eene



Z E, N U W-K 0 0 R T S. <?I
, Eene groote verdooving, of doo-
ve pyn en koude tast het agterfte gedeelte deshoofds dikwils aan, en zomtyds wordt een zwaare pyn gevoeld boven op, langs de kroonnaad; Leze pyn, en die van het agterfte deel des hoofds vergezellen gemeenlyk zenuw-koortfen, en worden veelal door eenig foort van ylhocfdigheid gevolgd.
In dezen ftaat blyft de Lyder dikwils geduurende vyfof zes dagen,met een zwaar, bleek, ingezonken wezen, fchynende niet zeer ziek, en egter zeer verre af van gezond te zyn; rusteloos, angftig, en gemeenlyk geheel, zonder flaap, fchoon zomtyds zeer Üuimerig en bezwaard; maar fchoon hy zelfs den geenen, die by hem zyn, toefchynt te llaapen,hy heeft'er geheel geene gewaarwordingvan, en ontkent dat hy gellaapen hebbe.
De Pols is geduurende al dien tyd ras, flap, enongelyk, zomtyds wankelende, en zomtyds voor eenige weinige minuuten lang* zaam, ja zelfs tusfehenpoozende, en dan weder, met eene fchielyke opzetting in het wezen, onmiddelyk zeer ras, en misfehien fchielyk daarna weder verbazend bedaard
eneenpaarig; en dit alles beurtelings.
De Hitte en huiveringen zyn even onzeker 'en ongelyk; zomtyds een fchielyke kleur en gloed op de wangen, terwyl de tippen van neus en ooren koud zyn, en het voor, hoofd terzelfder tyd met een koud zweet bedauwd is. Ja het is zeer ge¬
meen, dat een hooge kleur en hitte zig op
het



j)2 DE SLEEPENDE
het gelaat vertoonen, terwyl de uiteinden zeer koud zyn.
De pis is gemeenlyk bleek, en dikwils helder; dikwils van eene Wey-kleur, of gelyk verfchaald dun bier, en bevat geen zetzel, en even weinig van dat foort van losfe ftof, die onregelmaatig op en nedergaat gelyk wolken. , « De Tong is in het
begin zelden of nooit droog of miskleurig, dog zomtyds beflagen met een' dun witagtig ilym'; In 't vervolg egter ver¬
toont zy zig dikwils zeer droog, rood, en met vooren of fpleeten, of van kleur als de fchil van Granaatappelen; Maar dit wel het meest als de ziekte op haar hoogst is, o'f tegen het einde; hoe droog egter de Tong en lippen fchynen; de Lyder klaagt nauwelyks ooit van dorst, fchoon zomtyds van eene hitte op de Tong.
Omtrent den zevenden of agtften dag wordt de duizeligheid of zwaarte des hoofds veel grooter, met een geduurig ruisfchen in het zelve , of een tinnitus aurium, fuisfching der ooren, welke den Lyder zeer lastig is, en veeltydseeneylhoofdigheidvoortbrengt. De Drukking op de borst, benauwdheid, en flauwte worden allengs grooter , en zy vallen dikwils in eene wezenlyke zwyming, byzonderlyk zo zy poogen op te zitten; koud zweet vertoont zig fchielyk op het voorhoofd, en boven op de handen, fchoon 'er terzelfder tyd zig veel hitte op de wangen, en binnen in de handen doet voelen; en het koude zweet gaat fchielyk
we



2 E N U W-K O O R T S. 93
weder weg. -< Indien nu de pis blee-
ker en hefderer wordt, is 'er zekerlyk eene vlhoofdigheidteverwagten, met eene algemeene beeving, en trekkingen der peezen; De vlhoofdigheid is zelden geweldig,maar, als 't ware, eene verwarring van gedagten, preevelende zy geduurig in zig zeiven, en Stamelende in hun fpreeken; zomtyds ontwaaken zy alleenlyk in eene verwarring van gedagten en werkingen, en herftellen zig lelven aanftonds, maar vallen dra weder in een ftaat van prevelen en bedwelmdheid.
De Tong wordt dikwils zeer droog m het hoogst der ziekte, byzonderlyk m het middelfte gedeelte, met eene geelagtige lyst aan weerskanten,, en dezelve beeft fterk; alsdeLyd'er haar poogt uitte fteeken. ——Als de Tong om dezen tyd vogtiger wordt, en 'er eene overvloedige fpuuwing te voorfchvn koomt, is het altoos een zeer goed
tekJen Maar als 'er eene moeyely-
kedoorzwelging,geduurig flikken of geilootenheid van de keel koomt, is het een zeer gevaarlyk toeval, byzonderlyk zo dit vergezeld gaat van eenige de minfte hik of nok.
Dikwils breekt een overvloedig zweet allerwegen op eenmaal uit omtrent den negenden ,tienden,of twaalfden dag, gemeenlyk koudagtig en klam, aan de uiteinden des lighaams: dikwils hebben de Lyders zeer dunne ftoelgangen; de eene en andere deezer ontlastingen zyn gemeenlyk verteerende en zeer verzwakkende. —■—- Eene warme vogtigheid of dauwing der huid i*



94 de SLEEï*ENdE
egter doorgaands heilzaam, en eene zagte buikloop neemt gemeenlyk de ylhoofdigheid en flaapzugtige gefteldheid weg.
Nu zinkt de Natuur fpoedig, de uiteinden worden koud, de nagels bleek of lootkleurig, de pols kan eer gezegd worden te beeven en te jaagen, dan te liaan, de ilingeringen zyn zo ten uiterften zwak en fnel, dat zy nauwelyks onderfcheiden kunnen worden,fchoon zyook zomtyds verbaazend langzaam zyn en zeer dikwils intermitteeren. De lyder wordt geheel wezenloos en zonder aandoening wordt nauwelyks getroffen door het luidrugtigst geraas,of het fterkfte licht, ■fchoon hy in 't begin zeer vatbaar was voor * de indrukzelen van beiden. De vlhoofdigheid loopt nu op eene 'diepe, doodfche kwyning, of volftrekte flaapzugt uit, en deze eindigt welhaast in den eeuwigen ilaap. — De ftoelgang, pis, en traanen vloeyen te- ' gen wil en dank, of buiten weeten' des Lyders, en kondigen eene fpoedige ontbinding aan, gelyk de groote beevingen en knypingen der zenuwen en trekkers, voortekenen zyn van eene algemeene ftuiptrekking, welke
den levensdraad eensklaps affnydt. . «
Op de eene of andere dier manieren worden de Lyders weggenomen, na veertien, agttien, of twintig dagen, ja zomtyds veel langer, gekwynd te hebben.
Alle Lyders worden doof en wezenloos tegen het eind der ziekte, (zommigen ten uiterften doof) fchoon zy al te levendig en •vaardig van aandoeningen waren in het begin,



Z E N U W-K O O R T S. 95
gin, in zo verre, dat het minst geraas of licht
hen grootelyks verveelde. Veelen
fchvnen, door hunne onmaatige vreezen, zio- zeiven uit het leven te willen rukken, om zo te fpreeken, daar in het begin wei-. ni<r gevaar te zien was; Ja verfcheidenen willen zig geen flaap vergunnen uit een ydele vrees van den eeuwigen flaap te gaan flaapen; en anderen, om die belemmering, die benauwdheid en verwarring te ontgaan,
die zy by hunne ontwaaking voelen.
Wanneer de doofheid eindigt jn een ettergezwel aan het oor is het in 't algemeen een goed teken,en zo is het insgelyks,wanneer eene der oorklieren zweert, of eene groote puistige verbolgen uitbreéking zig aan de lippen en den neus vertoont.
Dit is eene lange en verdrietige, maar naauwkeurige befchryving van de fleepende zenuw-koorts in haare allerergfte omftandig* heden; waarin ik de toevallen heb opgegeeven in die order, als zy natuurlyk koomen;
en dit denk ik, behoort altoos in agt
genoomen te worden in de befchryving eener
ziekte. Dezelve tast gemeenlykst per-
foonen aan van zwakke zenuwen, van eene flappe lighaamsgefteldheid, en een arm dun bloed; zulken, die groote ontlastingen hebben gehad, in eene lange neêrflagtigheid van geest geleefd, onmaatig waaken, boekoefeningen , of eenige andere zwaare vermoeidheden ondergaan, gelyk ook de zodanio-en, die veel rauw ongezond voedzel, flegte verfchaalde dranken, gebruikt hebben,
° of



90
de slee pende
of die lang in een vuile dampige lugt bellooteo zyn geweest ;zulken eindelyk welker natuur, lyke fterkte van geftel door kwylingen, door al te veel purgeeren, door een onmaatig byliggen enz. gebrooken en verzwakt is. Waaruit ik denk dat het blykbaar is, dat deze ziekte fpruit uit een te flappen ftaat der vaste deelen, een arm Hap bloed, en eene traagheid en verfchaalitig, om zo te fpreeken, van de Lymphatifche en zenuwfappen. -— De Methode der geneezing zelve toont dit, welke beftaat in zagte prikkelende, verdunnende en gefchikte Cordiaalen, verfterkende fpyzen en geneesmiddelen. • Hip po kr at es tekent ergens aan, dat de geneeswyze, die met goeden uitflag wordt te werk gefteld, den aart der ziekte kan doen kennen.
Laat ons nu derhalven zien-, welke dc beste wyze is om deze koorts te geneezen.
Het was een andere grondregel „van den grooten hippokrates, dat al wie dc natuur eener ziekte kent, ook de wyze hoe dezelve te moeten behandelen , weet. (a) Het is ten minften een allernoodzaakelykfte pligt van yder Geneesheer, voor dat hy zyn Patiënt iets voorfcfiryft, zyn geftel en de natuur zyner ziekte wél te onderzoeken ; want gelyk c e l s u s zig op eene fraeye wyze uitdrukt (a): Mftimatio caufa fiepe morhum folvit „ de regte waardeering van de
• ,, oor-
rd) Lib. de arte fub finem. O) Celft Prafat. fub'finem.



Z E N U W-K 0 O R T S. 97
j, oorzaak der ziekte geneest dezelve dik„ wils." En dit is in geen geval noodzaakelyker, dan in koortfen, waar in de tyd kort is en de proefneemingen gevaarlyk zyn; wanneer de ongefteldheid niet met groot geweld aantast, is het beter een weinig tewagten, en de beweegingen der Natuur waar te neemen, dan al te haaftig te zyn.
. Maar het is zeldzaam, dat men de
Geneesheeren in het eerfte begin van fleepende koortfen haale; dezelve zyn dikwils te verre gevorderd, eer men daar een Doctor 'over raadpleege.
Het is, uit de historie der fleepende zenuw-koorts , denk ik, blykbaar, dat zwaare ontlastingen, inzonderheid aderlaatingen , en voorn aamelyk voor Lyders, die oorfpronkelyk een zwak flap'geftel hebben, hoedanigen daar meest aan onderhevig zyn, geene
gepaste middelen van geneezing zyn. »
ik heb gezien, dat een gemeen Purgans, zonder oordeel in het begin der ziekte gegeeven, onmiddelyk gevolgd werdt van verbaazende kwyningen, bezwyming, en een grooten fleep van andere flegte verfchynzelen; fchoon ik tevens erken, dat het zomtyds, zelfs in het begin, noodzaakelyk kan zyn, de eerfte wegen te zuiveren door een zagt braakmiddel, een weinig PJoabarber, manna enz. indien men eenige fchielyke fterke buikzuiveringen geeft, wees verzekerd dat 'er de Patiënt door zal lyden, en
dat gy het u zult beklaagen. En
hier moet ik aanmerken, dat een zagt braakG mid-



93 DE SLEEPENDE
middel met veel minder verwarring voor de Natuur kan gegeeven worden, dan een gemeen Purgans, en inderdaad nuttig ja noodzaakelyk is, wanneer de walging, drukking, en ongefteldheid der maag dringende zyn, 't welk dikwils gebeurt in den aanval der koorts; • Klyfteeren van melk, fuiker, en zout kunnen om den tweeden of derden dag veilig en met voordeel gebezigd worden, byaldien de natuur niet genoeg geneigd is tot ftoelgangen.
De matig werkende, hartfterkende . zweetopenende of uitwaasfeming bevorderende geneesmiddelen zyn zekerlyk meest gefchikt in deze koortfen, en welgeregelde, verfterkende, en tevens doorfpoelende voedzels zyn noodzaakelyk. De laatfte, met oordeel gegeeven, zullen van zelve zeer veel doen in de geneezing, byzonderlyk zo hier tydige, en wél geplaatfteblaartrekkingen bykoomen, en eene behoorlyke zorg gedraagen wordt, om den Lyder zo gerust als moogelyk is te houden,beide naar lighaam en geest. Maar men moet wél in agt neemen, dat fterke Oplaaien gemeenlyk zeer verderfelyk zyn, fchoon het gebrek van flaap en de rustloosheid dezelve fchynen te vereisfchen.
Zagte uitwaasfemende middelen, als
Pulv. Contrayerv. Comp. met' een weinig Bevergeil en Saffraan; en kleine hoeveelheden Theriac. Andromachi, of Elixir Paregoricum, hebben veel beter uitwerkzelen; als welke, door een zagtgemaklyk zweeten te verwekken, of ten minften eene ruime doorwaasfeming



Z E M U W-K O O R T S. 00
ming te bevorderen , het gewoel en de ongeregelde beweegingen des bloeds en der geesten ltillen , daar eene zagte verfrisfchen* de fluimering op volgt. Wanneer de verwarring en-neerllagtigheid van geest zeer groot zyn, kan 'er Galbanum of Silphium met een weinig Campher worden bygedaan; en aanftonds nioeten blaartrekkingen in den hals, aan het agterhoofd, of agter de ooren gelegd worden, en gediuirende al dien tyd een vry gebruik van ligte dunne wey met wyn gemaakt, een of ander aangenaame koeldrank, of garftewater met een weinig zagten wyn, toegeftaan worden. Inderdaad de Lyders mogen in dit geval wel dikwils drinken, en fchoon zy zulke groote hoeveelheden vogt niet noodig hebben als in de heete, of zelfs in de kwaadaartige rot-koortfen, moet dé drank egter genoegzaam zyn om het werk der doorfpoeling te volbrengen, het zagtlyk zweeten, of fterk uitwaasfemen«an den gang te houden, en het bloed met verfche en gezonde vogten te verfrisfchen, in plaats van de verflagene, fcherpe waterige ftoffe, die geduurig wordt
afgevoerd. En ik denk, dat, tot
dit oogmerk, eene dunne hoender-foep insgelyks van dienst is, zo wel ten opzigt van voedzel als met betrekking tot het denkbeeld van geneesmiddel, byzonderlyk tegen het afgaan der ziekte, en om dezelfde rede zyn dunne geleys van Hartshoorn, Sago, en Broodwater dienftig, als men daar een weinig wyn, G 2 en



IOO DE SLEEPENDE
en het fap van Sevilifche Oranje-appelen of Citroenen by doet.
Men moet aanmerken, dat de Lyders het nooit zo gemaklyk hebben, als wanneer zy in een zagt mild zweeten zyn, want dit weert ras de fcherpheden, die de hitte, de beroering der vogten, enz. maaken ; maar overdaadig zweeten, is nooit aan te raaden, en moet nooit bevorderd worden, inzonderheid niet door fterke, verhittende geneesmiddelen , vlugge loogagtige zouten, geesten enz. en vooral niet in het begin of den voortgang der koorts; want zy putten het Liquidum vitale,het levensvogt te veel uit, en worden gevolgd van eene groote neerflagtigheid van geest, beevingen , trekkingen der peezen, en loopen zomtyds uit op grillingen, koud klam zweet ,bezwymingen,
of eene flaapzugtige gefteldheid.
Zomtyds volgen hier op onregelmaatige, plaatfelyke hittens, en geweldige toevloed van vogten, met groote benauwdheid , rustloosheid , ylhoofdigheid , moeyelyke ademhaaling, en eene groote zwaarte en drukking op c|e borst, zodat een min voorzigtig waarneémer door dat alles ligtelyk in het vermoeden zoude vallen, dat 'er iets van den aart eener Longwee by ware. i Maar zelfs hier wagt u van ader¬
laaten, want gy zult de Pols zeer klein en ongelyk, fchoon zeer ras bevinden. Niet alleen raadt de zwakheid en wankeling van de Pols het aderlaaten af, maar
ook



ZEN ü W-K O O R T S. IOI
ook de bleeke, waterige, heldere pis die 'er gemeenlyk mede gepaard gaat. Deze toevallen toonen, dat de zwaarte, de drukking, en benauwdheid op de borst voortkoomen van eene zenuw-drift ,niet van eene Long-verftopping of ontfteeking; De ademhaling in dit gevakfchoon zwaar en moeijelyk, is niet heet, maar een foort van zugtende, of {hikkende ademhaling, en dikwils gaat dezelve in 't geheel van geen hoest of kug vergezeld, zodat dit eerder als een foort van kramptrekking der levens-deelen, dan als een gevolg van ontfteeking befchouwd moet worden, en dit blykt zeer duidelyk in de aanvallen van het Moerfpel.
Hier worden derhalven zenuw-en hartfterkende geneesmiddelen, en blaartrekkingen, op de dyen, beenen, of armen gevorderd;
. Ik gebruik gemeenlyk de volgende
bolus en haujlus.
ju. Pulv. Contrayerv, comp. gr. xv. Croc. Anglic. gr. iij. Confetl. Ralegh. Bj. Syr. Croci q. f. M. F. Bolus.
Wanneer 'er groote trillingen en trekkingen der peezen koomen, gebruike ik Muscus$iï. in plaats van het Pulb. Contrayerv. Comp, met zeer goeden uitilag. Myne Hau¬
jïus is deze.
G 3 "fy- Sal



102 D E SLEEPENDE
ty. sai c. c. 9ir.
Succin. Limon. 3Üj.
Liq. Alexit. Simpl. gjff.
M. pera&a efervefcentia adde.
Spir. Lavend.
Syr. Cr oei ana 3] ff.
M. F. Haujlus.
Deze of dergelyken laat ik alle vyf, zes, of agt uuren, en tusfehen beiden een maatig hartfterkenden koeldrank gebruiken; De Spiritus volatilis aromaticus of feetidus kan nu en dan met ligten Wyn,of ilappe Appeldrank, of, 't geen in veele gevallen nog beter is, een dun afkookzel van mostertzaad genomen worden, 't welk, zonder eenigen kostbaaren toeftel, geen veragtelyk geneesmiddel is, inzonderheid voor arme Lieden. Deze middelen prikkelen zagtjes de traage vaten, en wekken derzelver flag of llingerende veerkragten op; zy verdunnen de vogten en fpotlen ze door, enbevorderen hier door een gemaklyk verligtend zweeten, 't welk ras den Erethismus wegneemt, gelyk de Ouden het noemden. Dezoutagtige haujlus , naar het ftraksgemejde voorfchrift bereid, is veel gefchikter om door de poren van de huid door te gaan, dan wanneer dezelve bereid wordt yan 't zout van alfem, 't welk meer op de piswegen werkt. —— Als ik, uit herhaalde ondervindingen, verzeker, dat de boven befchreeven haujlus goed is in aamborftigheid, kan elk deszelfs nuttigheid in deze ligtelyk begrypen.
Maar.



Z E N U W-K O O R T S. 103
Maar om weder te keeren,deze moeijelyke ademhaaling, drukking en benaauwdheid wordtdikwils gevolgd vaneenei gterst-uttflag, diezi^ doorgaands den zevenden,negenden of elfden dag van deze koorts, en zomtyds kater vertoont; —- Inderdaad eenegroote benaauwdheid en drukking op de borst gaan altoos vóór puistagtige uitflag, van wat aart, in alle foorten van koortzen. — Elk weet hoe ontydig en verkeerd het aderlaaten in zulk eene gelegenheid zou wezen wanneer men allen vlyt ™* om de werking der Natuur m dit foort van omlasting, die dikwils eene volkoomen fcheiding maakt, niet te vertraagen, lntc gendeeltmen moet dezelve bevorderen door laste gemaklyke Cor diaalen, gepaste doorfpfelinïen en dergelykenen *^f& by dezen zomtyds een weinig Tbertaca Andromachi, of Elixir Asthmaticumvoegen, welke nietalleenftrekken, om die doorgaanletgemaklykheid, daar de Lyders over klaasen, te verminderen, maar ook eene vryf doorwaasfeming, of zagt zweeten daar dLierst-mtfag vryelyk en gemaklyk mede voedert, kragtdaadig voort te zetten.
DÓa 'hoe voordeelig een zagt dauwend zweeten gemeenlyk is, een fterk overdaadig zweeteniszeldenofnooitgoed, zelfs fchoon
het met zeer veel uitfag vergezeld gaat; want ik heb gevallen gehad, dat twee o drie nieuwe generaties van g^W1^ malkanderen zyn opgevolgd, cn dat_ ttere zweeten, lang aanhoudend voortgme,, ■ 4



104 de sleepende
zonder eenige verligting voor deze Lyders, ja tot hun groot nadeel ftrekte, voor zo verre zy daardoor tot een uiterften trap van zwakheid vervielen. In der 'waarheid dat fterke zweeten is gemeenlyk meer een toeval dan dat men het als eene fcheiding zou kunnen aanmerken, en de daar op volgende uitilag is zeer dikwils het enkele toeval van een toeval, want de gierstkliertjes van de huid vertoonen zig zeer gezwollen, en bootfen om zo te Ipreeken een uit'flag na, als die van fterk zweeten, en dit heeft zelfs in de gezondfte menfchen plaats.
In zulke fterke verteerende zweetingen heb ik zeer dikwils een weinig besten Rooden Wyn, wat aangelengd zo 't noodig was, met het grootfte voordeel gegeeven; Dit maatigt aanftonds het zweeten, verfterkt den Lyder, en onderhoudt ook de roodvonk, byaldien 'er deze by is. Cel sus verzekert dat faamentrekkende wyn in eene Hartftikking als op eene wonderdaadige wyze werkt; vinum aufterum miraculwn in morbo cardiam (a) welke hartftikking , of morbus cardiacus ik denk een foort van zenuw-koorts met verteerende
zweetingen geweest te zyn. Tegen
het afgaan van de koorts, wanneer het zweeten overvloedig en verzwakkend was, gaf ik daarenboven kleine giften van de Tinctuur, van Cortex Peruv. met Saffraan,
en
•
O) Lib. III. cap. 19.



Z E N U W-K O O R T 5. IP5
en flangenwortel, hier na befchreeyen ftdknde hier nu eu dan eene do/is Rhabarber tusfchen, om de rottige verzameling mde eerde wegen af te voeren, J Welk daarenboven de verpoozingen of tusfchenpoo. zingen,die dikwils voorvallen m het afgaan der zenuw-koortzen, onderfcheidener en duidelyker maakt, en dus eene gunlhger gelegenheid geeft, om bereidingen van de koortsbast te gebruiken. — Ik geef dezelve om dezen tyd, met een haujlus uit zout vanAlfem, en fap van Citroenen, die ze kragtiger doen werken. Ik ben verzekerd, dat deze methode die koortzen zal verkorten, zelfs die met gierst-uitflag, welke al te dikwils •verfchriklyk lang duurt, enveeltvdsmet gevaarlyke inftortingen vergezeld
iaat _ Ik heb meer dan eens Lyders
onder deze koorts zien bezwyken; Navytot zes weeken agter malkanderen in eene zweetende behandeling gehouden te zyn, en na drie of vier opvolgende vernieuwingen van Gierst-uitflag gehad te hebben, fmolten zy om zo te fpreekenweg en vei teerden in hun eigen zweet, terwyl het bed onder hen verrottede.
Schoon een zagte buikloop zomtyas van blvkbaaren dienst is tegen het einde van deze koorts, zyn egter rauwe, dunne verteerende ftoelgangen zeer verre af van goed te doen, maar flaan daarentegen den Lyder op eene verbaazend fchielyke wyze neder; wanneer dezelve paars of lootkleung zyn, G 5 'noe



10(5. DE SLEEPENDE
hoe wél zy als dan ook gebonden mogen wezen , is het een gevaarlyk verfchynzel.
Daar is geene ontlasting van gunftiger voorfpelling, dan eene tamelyk vrye fpuwing of kwyling zonder fpruw; wanneer deze vernomen wordt, en van eene zagte vogtigheid der huid vergezeld gaat, wanhoop ik nooit aan myn Patiënt, hoe zwak
en wezenloos hy zyn moge. Inderdaad
de Doofheid doet den Lyder dikwils op het einde zyner ziekte minder aandoenlyk fchynen, dan hy wezenlyk is, terwyl het evenwel aan den anderen kant ook waar is, dat 'er verfcheidenen, uit dezen ftaat het graf ontworftelende, vooral hun levenvolflagen Idiobtgn blyven.
Onder eenige dezer overvloedige ontlastingen, welke zy ook mogen zyn, is eene volle leefregelen het gebruik van verllerkend,doorfpoelend voedzel volftrekt noodzaakelyk, om de geesten gaande te houden, om het-verlies van de dagelyks verfpilde fappen goed te maaken, en de overblyvende te verbeteren. Wanneer derhalven de Lyders al te ongevoelig en wezenloos zyn, moeten zy daar zeer dikwils toe opgewekt worden, want dit is even noodzaakelyk als het gebruik van geneesmiddelen.
Wy hebben in deze koortfen niets, dat eene volkoomen fcheiding aanwyst; Inveele gevallen fchynt de tyd zelfs ze te doen ophouden. De pis is nauwelyks ooit gekookt, maar rauw, bleek en dun den geheelen loop
der



Z E N .U W-K O O ft. T S. 13?
der ziekte door, en dikwils al te overvloed£- zomtyds is dezelve na de verheffingen der ziekte, of in het zweeten hooger gekleurd, maar zonder zetzel, weinig m hoeveelheid, en gemeenlyk vetagqg, als t
WaHet koomt my blykbaar voor, dat de al te groote traagtevan de waterige en meest fcherp geworden fcppen des hghaams eene der faamenloopende oorzaaken van fleepende zenuw-koortfen is;en ik begryp, dat gelyk het wey, wanneer het door koorts-hitte eens geftremd is, nooit weder ontbonden wordt in eenige vloeiftof, gelchikt voor de gebruiken der dierlyke huishouding, maar fot eene fcherpe rottende ftof overgaat, zo ook de taeye ftilftaande Lympba,by trappen bedervende, tot een rottig ftinkvogt ontaart, 't welk uit het lighaam ontlast moet worden door deszelfs gevvoone uitgangen, of door konst-wegen. Schoon de Poren van de huid en de kwylbuizen doorgaands de voordeeligfte ontlasting-wegen bevonden worden, loopt de gemelde ftof egtermemgmaal ook weg door de darmen , en pis-
wesen Schoon nu deze ontlastingen
veeltyds zeer overvloedig zyn , leert evenwel de ondervinding, dat zy met te fchielyk geftuit kunnen worden, zonder eene zeer ïevaarlyke verplaatling der ziekte-ftoffe op de levens-deelen te veroorzaaken: Een fchielyke ftuiting van het zweeten wordt meest al sevolgd van ftuiptrekkende grilhngen , ° ö groo-



I08 DE SLEEBE.NDE
groote ongemaklykheid en drukking op de borst, flauwten enz. gelyk walging, pyn in de maag, kolieken en ylhoofdigheid de gewoone uitwerkzelen zyn van fterke faamentrekkendc middelen ontydig gegeeven om
de waterloozing te beteugelen. Zelfs
de blaaren der Spaanfche vlieg-pleisters moe* ten in dit geval niet te fchielyk geflooten of opgedroogd worden, hoe meer zy in 't algemeen ontlasten hoe beter; en zelfs indien zy wat zweeren, is het gemeenlyk geen ongun (tig toeval; want fchoon dit de fcherpte aantoont van het vogt, dat uitgetrokken is, is het tevens een blyk, dat de Natuur kragten genoeg heeft, om hetzelve uit te dryven — Zodat, wanneer de eerfte blaartrekkingen beginnen te droogen, of te geneezen, andere op andere deelen behooren gelegd teworden;want het is hier niet enkel door de prikkeling maar door het vogt, dat uitgehaald
wordt, datzy dicnftig zyn. De groote
verbolgen puisten, die dikwils uitbreeken nadat de koorts op haar hoogfte is, of kort daarna, en dikwils verzweeren en fterk loo • pen zyn een foort van natuurlyke blaartrekkingen, welke uittogt geeven aan het rottig bytend ftinkvogt, en dezen wyzen den weg genoegzaam aan, hoe men de Natuur te hulp moet komen.
Over het geheel dan, wanneer eenige van deze ontlastingen zeer fterk onmaati.* zyn, moeten zy voorzigtig beteugeld,maar met geheel geftuit veel min te ruggedreeven
wor-



ZENUW-KOORTS. 1®9
worden, en derhalven zyn een.koudelugt, koud linnen, koude vogten, of een-koude ievenswyze grootelyks af te raaien, en evenwel uwen Patiënt altoos heete Cordiaalen of vlugge loogzouten toe te .dienen, en in een Zeer heete&lugt te houden om het zweeten te bevorderen, is mderdaad meer hem te doen verfmelten, dan te herMlen En wat het groot getal, en de herhaalde uitbreekingen van de witte en roode gierstpuistjes betreft, zy toonen met alleen de hoeveelheid der ziekte, gelyk wy dit noemen , maar wyzen ook niet zelden de kwaade behandeling van den Geneesheer aan. Geneezen wy gelukkiger met eene ™™gte kmderpokies door een heeten leefregel uit te doen koomen? En evenwel dielaatstgemelde ziekte cischt met meer regt eene volkoomen fcheidende ontlasting, dan de eerile. Z En ik beroep my op alle bedrevene Geneesheeren, ofzy ooit groote en over, vloedi^e zweetingen van eenigen dienst in de kbderpokjes of maazelen gevonden hebben? Ik ben verzekerd, dat zy dezelve dikwils zeer fchadelyk hebben be-
fpeikheb my te langer met dit fluk opgehouden, omdat ik ten vollen overtuigd ben , dat de aewoone manier van de Gierst-koortfen, of de fleepende Zenuw-koortfen zonder uitflas. te behandelen, door heete, zweet dryvende geneesmiddelen, en voedzels, aan duizenden den dood heeft toegebragt. —



IIO DE SLEEPENDE
In één woord, in Gierst-koortfen, of in de fleepende* Zenuw-koortfen zonder uitflag, moet het eenig oogmerk der Geneeskonst zyn de Natuur in haare werkingen by te ftaan, en haar tot het wel verrigten van dezelve te fchraagen; En dit moet gefchieden op zulk eene wyze, als met de algemeene wetten der dierlyke huishouding overeenkoomt; namelyk de ontlastingen door de konst te bevorderen, wanneer de Natuur dezelve gebrekkig maakt, of die te beteugelen, wanneer zy al te overdaadig en ongeregeld zyn; onder dit alles nauwkeurig zorg draagende, van nooit in eenige byzondere ziekte, eenige byzondere fcheiding in de war te brengen, welke eene juiste waarneeming en eene lange ondervinding geleerd hebben, datregelmaatig, ftandvastig [en heilzaam is; Zodanig eene ■ Crips, zeg ik, moet nooit door de konst omgekeerd, of in wanorder gebragt, maar
integendeel bevorderd worden. DuSj
om hier van een voorbeeld te geeven in de koorts, daar wy thans over handelen, wanneer eene buikloop te fterk is, kan dezelve beteugeld worden door een zagt hartfterkend Opiaat, gelyk de*Theriaca Andromachi, of iets dergelyks,'t welk door de prikkeling te doen bedaaren,en de huid-ontlasting te bevorderen, den vloed maatigt: want een zagt, gemaklyk, dauwend zweeten is altoos nuttig bevonden. Dit op één maal te
floppen door fterke famentrekkende middelen, is zig te verzetten tegen de poogingen



• z e n u w-k o o r t s. iii
gen der Natuur, dewyl men dus beide ftoel-
gangen en zweeten belet. . Maar al
wie een vollediger kennis begeert wegens de wyze hoe de fleepende Zenuw-koorts te behandelen, kan eene onlangs uitgekoomen verftandige verhandeling leezen van den Heer richard manningham overde Febricula. &c.
AGT-



112 KW AAD-AARTIG E ROTTIGE
AGTSTE HOOFDSTUK,
KWAAD-AARTI GE ROTTIGE VLEKKOORTSEN;
"f^aat ons nu de rottige, kwaadaartige, of Pestagtige Bluts-koortfen eens befchouwen, en dan overgaan, om eenigfc weinige beftieringen wegeris derzelver Geneeswyze Voor te draagen.
De Koortfen diegrootelyksrottig,kwaadaartig, en zelfs Vlek-koortfen zyn , koomen meermaalen voort van de enkele voorafgaande fcherpte des bloeds, door de koorts, die 'er toeflaat, geweldig geroerd ; egter hebben de Pestagtige koortfen, en de Vlekkoortfen gemeenlyk haaren oorfprong uit befmetting;en tasten derhalven perfoonen van allerhande geitellen aan, 't welk noodzaakelyk eene groote verfcheidenheid in de
toevallen moet voortbrengen. . Want
gelyk de bekoomen belmetting ten naasten by op dezelfde wyze werkt als fcherpte, moet zy zeer verfchillende uitwerkzelen hebben, wanneer zy gezonde fterke geftellen, en eenryk lyvig bloed aantast, van 't geen zy zal te weeg brengen, wanneer zy in flappeweeke lighaamen valt met een dun arm bloed,en welks bolletjes eene te losfe vermen-



VLEK-KOORTSEN; II^
menging en faamenhang hebben; En eene zeer verfchillende werking eindelyk van diebeide, wanneer zy zig in eene zeer fcherpe masfa van vogten openbaart.
In het algemeen egter tasten deze koortfen met veel meer geweld aan dan de fleepende zenuw-koortfen; de grillingen, zo 'er die by zyn, zyn veel grooter, zomtyds zeer groot, de hitten veel fterker en aanhoudende, fchoon in 't begin fchielyk voorbyo-aande , en .verpoozende, de Pols meer gefpannen ofJiard, maar gemeenlyk fnel en klein, fchoon zomtyds traags en fchynbaar regelmaatig voor een tyd, en dan jaagende
en ongelyk. De PYn in ?t hoofd,
duizeling, walging en braaking zyn veel fterker, zelfs van het begin af. Zomtyds wordt een fterke beftendige pyn gevoeld aan een of de^beide flaapen des hoofds, of over een of beide winkbrauwen, dikwils op den bodem der ooghollen, en deze pyn is niet
vliegende maar vast. ■ De oogen
fchynen altoos zeer vol, zwaar, geelagtigj en zeer dikwils een weinig ontftooken. Het gelaat fchynt meer gezwollen, en meer doodkleurig'dan gewoonlyk. -Doorgaands
ook flaan de flaapflagaders fterk, en hebben de Lyders een gefuisch in de ooren, dat hen zeer verveelt; eene fterke klopping van de krop-flagaderenkoomt'er,in den voortgang ' der koorts, insgelyks dikwils by , fchoon de pols in de voor-hand klein en zelfs langzaam kan zyn; Dit is een zeker teken van een op handen zynde yling,en fpruit doorgaands uit eenige merkelyke verftoppingen in de harsfenen.
H De



114 KWAAD-AARTIGE ROTTl GE
De neerflagtigheid van geest, de zwakheid eij ilauwte'zyn zeer dikwils verbaazend groot en fchielyk, fchoon 'er geene ongeregelde ontlasting voorvalle, en dit heeft zomtyds zelfs plaats, wanneer depolstamelyk fterk fchynr.
■ ■ De ademftaaling is gemeenlyk" be-
zwaarlyk en wordt met een foort van zugten of mikken afgebrooken, en de adem zelve is heet en kwaalyk riekende.
Weinige of geene van deze koortfen zyn zonder een foort van ^Lumbago, of pyn in den rug, en de lendenen; altoos voelen de Lyders eene algemlene matheid of zeerte, en dikwils veel pyn in de leden.
■ Zomtyds wordt de kolk van't hart,
zo als men 't noemt, of de krop van de maag aangedaan - met veel hitte, zwaarte en pyn,met geduurige braaking van groenagtige of zwarte gal, en eene zeer lastige hik; de ftof, die ontlast wordt,is gemeenlyk van een zeer walgelyken reuk.
De Tong, fchoon in 't begin flegts wit, wordt dagelyksdonkerer van kleur, en drooger, zomtyds van een heldere paarfche kleur met een foort van duiftere bobbel aan de top ,• zomtyds ten uiterften zwart en blyft zo verfcheiden dagen na .malkander; en het beflag gaA 'er, zelfs fchoon 'er eene gunftige fcheiding is geweest, in verfcheiden dagen niet af; op het hoogst van de ziekte wordt zy gemeenlyk zeer droog, ftyf, en zwart, of van eene donkere Oranje appel kleur. — Hier door is de fpraakzeer belemmerd, en nauwelyks verftaanbaar.
De



V L E K-K O O S. T S E N. 115
De dorst is,in hettoeneemen der koorts, gemeenlyk zeer groot, zomtyds onleschbaar; en egter behaagt geenerleie foort van drinken, maar alles fmaakt bitter en walgelyk, op andere tyden egter ftaat men verbaasd , dat de Lyders van geen dorst klaagen, fchoon de mond en tong ten uiterften beflaagen en droog zyn; Dit is altoos,een gevaarlyk toeval, en eindigt in eene ylhoofdigheid
of ilaapzugt. De lippen en tanden,
byzonderlyk omtrent het hoogst der ziekte, beflaan met een zeer witte taeye vuiligheid.
In den aanval van de koorts is de pis dikwils rauw, bleek en kragteloos, maar krygt een hooger kleur in den voortgang der koorts, en gelykt gemeenlyk naar een fterk loog of Citroen-pis, geverfd met een klein weinigje bloed: Dezelve heeft niet het minfte zetzcl, of zelfs wolkjes, enblyft zo verfcheiden dagen na malkander; By trappen wordt ze donkerer, gelyk zwaar hoogkleurig dik bier, en ruikt zeer garftig en leelyk. •■ Ik heb dikwils de pis, in
Vlek-koortfen, byna zwart en zeer ftinkend gezien; byzonderlyk die van zekeren Heer shirley, een Zee Chirurgyn, die byna geheel zwart was, met een zetzel zo zwart als roet. Hy hadt eene menigte zeer zwarte plekken, ftriemen, bloedige buik-of roodeloop, en eene flaapzugtige ylhoofdigheid en ftierf omtrent dèn dertienden dag.
De ftoelgangen, byzonderlyk op het hoogst of in het afgaan van de koorts, zyn, voor 't grootfte gedeelte , onverdraagelyk ftinkend, groen, paarsch, of zwart, dikwils H 2 met



Il6 KWAAD-AARTIGE ROTTIGE
met zwaare fnydingen en bloed. — Naar m%ate zy geelagtiger of bruiner zyn, is het gevaar minder, en hetzelve is grootst, wan* neer de afgang, van welke kleur ook, ongevoelig afloopt. Het is insgelyks een zeer kwaad verfchynzel, wanneer de buik hard,'gezwollen , en gefpannen blyft, na overvloedige ftoelgangen: want dit is gemeenlyk het gevolg van eene ontfteeking of verfterving der
ingewanden. Eene zagte buikloop is
dikwils zeer gunftig, en dit fchynt veeltyds zelfs de eenige weg, dien de Natuur verkiest in te liaan, om zig van de ziekte-ftoffe te ontlasten.
Wanneer zig zwarte, paarfche, donker bruine, of groenagtige vlekken vertoonen, is 'er geen twyffel te liaan aan de kwaadaar tigheid der ziekte: Hoe helderer evenwel de vlekken zyn hoe minder het gevaar is, het is een goed teken, wanneer de zwarte of violetkleurde vlekken een helderer kleur krygen. — De groote zwarte of paarfche vlekken gaan'meest altoos van fterke bloedvloeyingen vergezeld. — De kleine donkere bruine plekken , gelyk Zonnefproeten , zyn veel minder gevaarlyk,dan de donker paarfche en zwarte, fchoon de bloedvloeyingen deze maar zeldzaam vergezellen; zeer fterk, koud, klam zweet koomt 'er dikwils by,waardoor zy ook zomtyds verdwynen, fchoon zonder eenig voordeel voor den Lyder. — De uitbreekingvan de vlekken is onzeker, zomtyds verfchynen zy den vierden of vyfdendag, zomtyds niet voor den elfden of zelfs laater.
De ftriemen, of groote paarfche of
don-



V L E K-K O O R T. S E N. II?
donkere groenagüge tekenen verwonen zig zelden voor dat het doodelyk tydperk naby
■1S . Wy ontmoeten dikwils een uitflag,
gèlvkde Mazelen, in kwaadaartige koortfen; maar van een doover en minder heldere kleur, waarmede de,huid, byzonderlyk op de borst, als 't ware gemarmerd en gevlamd is; Dit is in 't algemeen een kwaad teken, en ik heb 'er meermaalen de allerongunftigfte gevolgen van gezien. .
Zomtyds omtrent den elfden of veertienden da*, nadat het fterk zweeten begonnen is, verdwynen de Petecbia, en daar breeken zeer veele witte gierst-puisjes uit ; ik heb hier zelden een merkelyk voordeel van gezien, maar zo zy van een jeukend, pynlyk, rood foort zyn, verligten zy de Lyders doorgaands veel, en zo doen ook de groote knaagende waterige blaazen, die dikwils op den rug, de borst, fchouders, enz.' opkoomen. Len fchurftagtige uitflag ook, omtrent de lippen en neus, is zekerlyk een van de heilzaame toevallen; en hoe heeter en verbolgener dezelve is, hoe beter. -Maar van veel
onzekerer en gevaarlyker uitflag is de bruine donkerkleurige fpruw; en ook is die,welke ten uiterften wit en dik is, gelyk fpek, van
geen zeer voordeelig uitzigt. ~Pa^"
volgt fchielyk op eene groote moeyelykheid in 't zwelgen, pyn en zweering in de keel, den flokdarm enz. met een geduurige hik. De geheele eerfte wegen worden op 't laatst aangedaan , een bloedige buikloop koomt 'ex by, gevolgd van eene verfterving der in» H 3 ge'



Il8 kwaad-a artice rottige
gewanden, gelyk blykt uit de zwarte, etteragtige, bloedige, afgryslyk ftinkende, en ten uiterften bedorven, ftoelgangen.
De ftriemen, of groote zwart-en'blauwagtige merken, naar kneuzingengelykende, worden dikwils tegen het einde van de koorts befpeurd, en zynP byaldien zy met paarsheid en koude der uiteinden vergezeld gaan,zekere tekens van een aannaderenden modi Ik heb de zwartheid byna tot de elleboogen toe zien, koomen, en de handen dood koud gevoeld, een dag of twee lang voor dat de Lyder ftierf. Een merkwaardig voorbeeld van dit foort ontmoetede ik voor eenige weinige jaaren in eene Mevrouw hop kin s, by welke ik geroepen werd den zevenden dag van haare ziekte. Zywas wezenloos, en wat ylhoofdig, geduurig zugtende, alsof zyde uiterfte fmarten leedt; Zy klaagde over eene zeer geweldige zwaarte en drukking voor haar hart; Zy hadt eene zeer fnelle, kleine, beevende ongelyke pols, en eene korte, hygende, moeyelyke, afgebroken ademhaaling ;Zygenoot geheel geen ilaap in een langen tyd, en lag egter zeer wezenloos en zonder aandoening ; Zy hadt geene groote hitte, fchoon onverzaadelyk dorftig; De tong was niet zeer droog maar zwartagtig, de keel was haar wat pynlyk en zy kon niet dan met eenige moeite zwelgen; Haar oogen ware/iftaarende, ftonden ftyf, en waren ontftooken. — Den agtften dag hadt zy zeer fterke overdaadige zweetingen, haar tong wierdt geheel



V L E K-K O O R T S E N. &9
heel zwart, of liever paarsch, en ten uiterften droog; In den avond kwaamendeitonden tevoorfchyn, en waren zeer onmaatig; (zy was zoogende, en dit was de eerfte reis, dat zy de verandering kreeg na haare bevallingen het zweeten hieldt aan, en was van een zeer kwaaden reuk. Op den negenden dag ontdekte men ftriemen, of groote zwarte-plekken op verfcheiden deelen van haarlighaam, eene in 't byzonder op het topje van haar neus, en eene andere boven aan dennens, welke geheel zwart wierdt, gelyk ook eene groote plek op ydcr wang, die byna de grootte van een dubbelen agten-
twintig hadden. Den tienden hielden
deftondenop,zy verviel in een geweldigen afgang, haar buik zwol verbazend. ~Haare nagels en handen werden zeer zwart en zo koud als marmer; De p* en ftoelgangen liepen tegen haaf en wil of buiten haarweete£af; Zy zelvelag byna geheel gevoelloos tot den elfden dag, en ftierf toen. ~ Een onverdraagelyke ftank verfpreiddezig van haar de laatfte veertig uuren voor naar dood, fchoon zy met alle moogelyke zorgvuldigheid zuiver en rein gehouden wierdt.
Ik weet zeer wel, dat het woord kwaadaartig,voorzo ver het op koortfen wordt toegepast, federt eenige jaaren veel van zvn kra*t en betekenisverloorenheeft,dooi het misbruik, dat 'er van gemaakt is om zvne onkunde te bedekken, ofdcweitfche vertooning te maaken van de geneezing ee-
ner moefelyke ziekte Maar daar
H 4 1



i20 kwaad-aartig e rottige
is wezenlyk eenige grond in de Natuur voor zulk eene benaaming, ten minftenom eenig woord te gebruiken, waar door de ziekte welke ik thans befchreeven heb, onderfchei' den worde van eene gemeene koorts met ontfteeking, gelyk inderdaad de uitdrukking mflammatoirc koorts, of koorts met ontfteeking, onderftelt dat 'er andere foorten
van koortfen zyn. . Het is m'sfchien
önverfchilhg of men dezelve rottig, kWaadaartig of Pestiléntiaal noeme. , Wanneer de Petecbice te voorfchyn koomen noemt elk dezelve Bluts- of Vlek-koortfen, -— en zo zy uit befmetting ipruiten, beImettende koortfen. — Ik wil met niemand over woorden twisten, maar wy moeten zekerlyk woorden hebben om onze denk• beelden mede te deelen, en byaldien dezelve wél bepaald worden, heeft niemand veel rede om daar over te kibbelen.
Ik heb den diepften eerbied voor de ge« heugenis van den grooten sydenham, en egrermoet ik zeggen, dat indien hy niet alle koortfen, de Pest zelve, als enkele koort" ien met ontfteeking behandeld hadt, zyne wactyk in 't algemeen beter geweest zoude zyn, en meer navolging verdiend hebben, als zynde voor het overige zeer wel gefchikt voor die koortfen, die van eene brandde
taeyheid afhangen. — Maar zekerlyk
poet hy niet altoos gevolgd worden, zelfs m de behandeling der kinderpokjes, welke Hy anders m 't algemeen wel befchreeven, en op de verftandigfte wyze behandeld heeft.
Daar



V L E K-K O O R T S E N, 1*1
Daar zyn, buiten allen twyffel ,koort-
fen, die wat meer vorderen, dan het Lancet, dun bier, en een Purggns; Moet de fleepende zenuw koorts dus behandeld worden ? vorderen zommige foorten van kmderpokies, en Blutskoortfen, Gierst koortfen enz. zulk eene befliering ? Ik beroep my hier op alle Geneesheeren die ondervinding hebben en oordeel gebruiken. Maar men geeve eer, dien men eer verfchuldigd is- Hy verzettede zig met rede tegen de heete, zweetdryvende ,brandigelevenswyze, welke toen gemeenlyk in alle foorten van koortfen gebruikelyk was , en voerde gepaste ontlastingen en een verkoelenden, doorfpoelenden, gemaatigden leefregel m; eene manier zekerlyk zeer verftandig m alle foorten van ontfteekende en heete koortien.
Enkele ontlastingen, en koude wa-
terige doorfpoelingen evenwel zyn voor alle foorten van koortfen en geitellen, zonder onderfcheid, niet gefchikt. —Maar de tegenftelling wordt gemeenlyk te ver getrokken, en een begunftigd'denkbeeld kan zomtyds iemand leiden, om de levensvlam byna geheel uit te blusfehen, en een ander, om het lighaam geheel in vuur te zetten, op dat de verderfelyke fmet-ftofien daar geen verblyf in houden mogen.
Indien de koorts eene pooging der Natuur is om eenige fchadelyke, of ziekmaakende ftof te ontlasten, gelyk zy zekerlyk is, kan het o-ewisfelyk niet goed zyn dezelve altoos
te fluiten ■ De beete aanval van een
H 5 an'



122 K WAAD-AARTIGE ROTTIGE
anderendaagfche koorts, eindigt met de vogten te verdunnen, de taeyheid weg te neemen , en de verftoppingen in de uiteinden
der fynfte flagadertjes te weeren. On-
tydige aderlaatingen en buikzuiveringen doen deze koortfen gemeenlyk veel langer aanhouden , en maaken dezelve tevens ongeregeld
en gevaarlyk. . Wanneer de befmet-
ting der kinderpokjes in het bloed is overgenoomen, brengt zy eene koorts voort, welke in een goed foort wel haast op eene volkomen uitkooming der pokjes uitloopt, en dan ophoudt, dewyl d; koorts, dat is te zeggen, de pooging, die de Natuur ter ontlasting aanwendt, de, ziekte-ftof heeft uitgedreeven.
• Maar dikwils heeft dezelve door
overdaadige ontlastingen, onmaatige vreeze, neerüagtigheid van geest, en verkeerde behandeling, geene genoezaame kragt om deziekte door eene goede fcheiding uit te dryven; De pokjes zyn dan bleek, doof,plat, en blyven rauw, zonder eene bekwaame rypheid. En dit is menigmaalen het geval in andere uitflag-koortfen, zelfs in de Pest.
De rede derhalven, welke wyin het begin van zulke koortfen,: voor het aderlaaten hebben, is om te voorkoomen, dat de koorts al tehoogloope, en ontfteekingen in de harsfenen, longen, of andere edele deelen voortbrengen welke een groote volheid van ryk dik bloed, geweldig bewoogen en verhit, zeer
bekwaam is voort te brengen. Inderdaad
fchynt het aderlaaten in eene befmettende
ziek-



V L E K-K O O R T S E N. 123
ziekte, voor zo ver die enkel uitbeünetting fpruit, niet aan te raaden, omdat de befmetting innerlyk met de vogten vermengd is en dat men dus, met eenig gedeelte bloed af'te tappen, de fmet-ftof zeer weinig vermindert, die haare volle uitwerking zal voortbrengen, 't zy men al of niet aderlaate. En de ondervinding, in de Inenting der kinderpokjes, leert, dat degeringile hoeveelheid pokftof, in net bloed gebragt, de pokjes niet alleen voortbrengt, maar ook even goed voortbrengt, als eene meerdere hoeveelheid; (*) Wy zien dit zelfde ook in andere gevallen, 't zy in de beet van eene adderflang of van een dollen hond, in het laatst van welke voorbeelden eene kleine wond gemeenlyk erger wordt bevonden dan eene groote, die veel opgefcheurd is, omdat deze meer uittogt geeft aan het vergif.
Wanneer men eenige gistftof innerlyk vermengd heeft met een vogt,'t welk men voorheeft te doen fermenteeren ,kan men de fermentatie niet wegneemen, door een gedeelte van het vermengde vogt uit te Horten; want yder deel van het vogt, wanneer het aan het gisten is, behoudt een evenredig gedeelte der gisten, en wordt eene gistftof op zig zelve; Zo werkt ook de bcfmetting, eens in het bloed overgenoomen, en daar mede
ver-
(*) Dit is inzonderheid uitgemaakt door de laatfte verhandeling van den Hooggel. Heer, p. camper over de Inenting der kinderziekte. Leeuwaarden. 177°'



124 kwaad-aartige rottige
vermengd , op alle deelen van hetzelve eveneens. — Door verkoelende, zuuragtige middelen kan men inderdaad de gisting maatigen, en wanneer dezelve al te geweldig is, en de vaten al te vol en fterk gefpannen zyn, om dezelve te wederftaan, kan men het barsten of breeken daar van voorkoomen, door een tydigen uittogt aan een gedeelte der vogten te geven; Dus kan men in befmettende koortfen, door aderlaaten, het bloed verminderen, en dus voorkoomen dat de vaten niet door al te geweldige uit' zetting, ontfteeking en gisting, breeken; men kan hier door ook de al te fterke hitte leenigen , waar door anderfints de kragt der befmetting, grootelyks vermeerderd, en de geheele mos fa der vogten in een enkel lymig
ontfteekend ciment veranderd worde.
Maar byaldien men, om de gelykenis te behouden , het fermenteerend vogt te veel verkoelt, en de gisting ontydig ftuit, maakt men het geheel verfchaald en taey, en het zuivert zig zelf als dan nooit door eene behoorlyke fchuiming, nog wordt een goed
wynagtig vogt. Dus, wanneer de
befmetting is overgenoomen, en men de kragten der Natuur door aderlaaten enz. te veel verzwakt, en haare werking van de ziekte-ftof uit te werpen, of door gisting uit te fpuuwen, gelyk sy den ham het noemt, belet, zo houdt men de ziekte binnen, welke dan de geheele masfa van 't bloed in een rottig etter-bloed, of ftinkvogt verandert. «-—— Gelyk egter aan den anderen kant het
ader-



V L E K-K O O R T S E N. 12$
^Pr1aaten de brandftoffen verminderen kan, fchoobefmettend vuur daar door met worde ultgebluscht, is hetzelve zeer aan te raden,winneer'er een overvloed van bloed
Wen is Maar des niettegen-
l^de l^ng haare uitwerking hebben, en ik heb evenvee , en een even kwaad foort, van kinderpokjes gezien na elne rutae 'aderlaating, als ik ooit gezien heb,wanneer dezelve wasnagelaaten. — Het ^daarenboven zeker, dat de Pest, die de eerfte is op de lyst der befmettende koortfen zeer zelden het aderlaaten toelaat, ten mm'ften in eenige merkelyke gelyk uit de getuigemsfen der beste bcïiry
VeïSt ons dit Hoofdftuk eindigen met eenige weinige aanmerkingen over de oogmerken, die men zig in de geneezmg dier koortfen, daar wy hier byzonderlyk van gefproökeri hebben, moet voordellen. IzLf. En hier moet ik eerst aanmerken, dat fchoon kwaadaartige en Pesöentiaale koortfen, van den eerften aanval af, den geest ver'baazend nederflaan , en eene wonSrlyk fchielyke en groote zwakheid veroorzaaken,byzonderlyk wanneer zy van befmetXg toornen, egter eene kleine-aderhatin? gemeenlykst vereischt wordt, ja m Be en volbloedige menfchen volftrekt noodzaakelyk is,niet flegts om den hoop die bevvoogen moet worden, de moksmovenda, te verminderen, en een vryer ipel aan de flingerende vaten te geeven, maar ook om



füó" KWAAB-AAUtlGE ROT TIGI3
verftoppingen uit ontfteeking voor te koomen, die zelfs in het eerfte begin gemaakt kunnen worden, en om de fchuuring en hitte te maatigen, welke, in de eerfte dagen der ziekte, dikwils zeer aanmerkelyk zyn en welke de zouten en oliën van het bloed meer en meer kragtig maaken, de fcherpte vermeerderen, den rottenden ftaat der vooten aanzetten, en de werking der ziektestof
grootelyks. begunftigen. , Dit moet
derhalven als het noodig is,zo vroegmoo-
gelyk gefchieden. ■ . Eene rasfe,
fpannen pols, fterke hitte, groote moeyelykheid in 'fcademhaalen, hartklopping, xre. weldige pyn in 't hoofd en in den ruo- Vor-
deren dit baarblykelyk. .Maar men moet
wel m agt neemen, dat fchoon eenegrillinode hitte voorga, en de drukking op de borst zeer aanmerkelyk is, egter minder bloed moet atgetapt worden, dan in een waar Lon^ewee, hetwelk deszelfs aanvallen dikwils byna op dezelfde wyze maakt; maar de fchielyke zwakheid, de groote neerflagtigheid, het beeven der handen, de bleekheid en rauwheid van de pis, gepaard met de afweezenheid van hoest, en hitte van de borst, die de waare Long-wee-koortfen vergezellen, onderfcheiden de eene van de andere ziekte. Daarenboven is dit ftuk aan mindere misvattingen onderheevig, wanneer rottige, pestilentiaale of uitflagkoortfen gemeen zyn en de gefteldheid der lugt tot dezelve fchikt. Maar wat ook het geval moge wezen, het getapte bloedzal welhaast het ver-
fchil



V L E K-K O 0 R T S E N. 12?
fchil aanwyzen,'t welk in kwaadaartige koortfen van veel losfer faamenhang en flapper weefzel om zo te fpreeken is , daarenboven zig veel zagter v'an zelfltandigheid laat voelen, fchoon het zeer helder moge fchynen, dan dat van Lyders, die het Long-of zydewee hebben,'t welk, fchoon het in de eerfte aderlaating zeer helderroodmoogefchynen, en zonder een ftyf wit vliesje op hetzelve , byzonderlyk wanneer het langzaam by den arm afloopt en niet in een vollen ftroom verzameld wordt, egter koud geworden zynde een zeer va'st en dik crasfamentum, of enkel
bloed zal formeeren. Wanneer men
het geheel anders vindt, moet men in alle gevallen voorzigtig zyn, en niet te los omfpiïngen met het levens-vogt.
Schoon het nu noodzaakelyk mogt zyn fterke en gezonde menfchen in het begih van befmettende koortfen ader te laaten, moeten wy egter zorgvuldig agt geeven op 'de natuur van de koorts, als fpruitende uit eene befmetting, welke niet flegts het bloed, maar voornaamelyk en eerst ook de dierlyke geesten aandoet. De fchielyke bedwelming, zwakheid, beevingen, en groote neerflagtigheid van geest, en de aanval zelf, wyzen dit duide-
lyk aan. ■ In zommige Pesten zyn de
menfchen dood neergeworpen, als door een blikfemflag, zonder eenige voorafgaande
koorts, of zelfs ongefteldheid. Let
is onmoogelyk rede te geeven wegens de' onmiddelyke werking van de beet eener Ra-.
tel-



128 rwaad-aarti ge rottige
telflang, (welke dikwils in een of twee rak nuuten doodt,) op eenige andere onderftelling dan van de werking des vergifts op de dierlyke geesten; gelyk 'ook niet van de verbaazend fchielyke uitwerkzelen die zommige reuken, op eenige menfchen,hebben, als waar door het geheele weefzel der dierlyke huishouding byna in één oogenblik in verwarring, en zelfs tot ftuiptrekkingen , gebragt wordt. — De thans zo wél bekende uitwerkzelen van den fchok der electrifche uitvloeizels fchynen dit denkbeeld niet flegts te bevestigen, maar toonen ook de overeenkomst die 'er tusfchen deze werkingen plaats heeft, en dat het een ten naasten by op dezelfde wyze als het ander toega. — Die hier van meer begeert te weeten, kan de inleiding nazien, welke Doétor mead voor de derde uitgave van zyne Proef over de Vergiften geplaatst heeft, (a)
De zenuwen en dierlyke geesten,door de befmettende ftoffen aangedaan zynde, werken niet met eene genoegzaame kragt of geregeldheid op de fpiervezels en vaten;waaruit eene groote zwakheid, en eene te zwakke klopping van alle de flagaderen geboren wordt, en hier door loopt het bloed op zommige plaatfen tot geronnen klompen faamen j terwyl het op anderen geheel ontbonden is.
Het hart en deszelfs ooren worden na de
dood gevonden zeer uitgefpannen door een
taey
(a~) tntroduction to the tbird Edition of Dr< mead's EJfay on Poifons»



VLEK-koortsen. i2q
taey dik bloed indiegeenen,die aan de Pest fterven, dewyl het bloed naar het hart, 't welk geene kragt genoeg heeft om het voort te ftuwen, weder te rug vloeit; maar het bloed in de andere vaten fchynt dun en ontbonden, in zo verre dat het dikwils wegvloeit door de eerfte opening die hervindt of maaken kan, qua dataporta. Timoni en anderen merken aan, dat het ten uiterften moeyelyk is omhetteftuiteninde openingen door het Aderlaaten en koppen gemaakt. Dit heb ik insgelyksgiikwils waargenoomen in gemeene Bluts-en pestagtige koortfen.
Uit de byzondere gefteldheid der zenuwdraadjes, en die van het fynfte en vlugfte gedeelte der dierlyke vloeyftoffen , welke zo gröotelyks verfchillen in verfchillende Perfoonen, fpruit die verbaazende verfcheidenheid van aandoeninge zelfs van de eigen
oorzaak. • De Reuk van eenig kruid,
van een bloem, van Muskus die duizenden verkwikt,doet zommige menfchen zwymen. , DefchokderElectrifcheuitvloeizels doet verfchillende menfchen op verfchillende wyzen, ten minften in eene zeer verfchillende maate, aan, waarfchynlyk niet alleen door de verfchillende getemperdheid der dierlyke geesten, maar ook door de verfchillende fpanning, fterkte enz. van de zenuw-vezeltjes,
(^) Zie fbihfopb. Tranfact. N. 364.



130 KWAADAARTIGE ROTTIGE
tjes, even als muzyk-fnaaren van verfchillende lengte enfpanning door dezelfde ftreek op eene zeer verfchillende wyze worden aangedaan.
Het kan misfchien, voor een gedeelte,
aan de byzondere fchikking der zenuwen en dierlyke geesten wordentoegefchreeven,dat zommigen zeer fchielyk door de Pest, Kin. derpokjes enz. worden aangedaan, en zommigen nooit, fchoon veele menfchen rondom hen lyden.
Dog dit zy zo 't wil, de befmetting verzwakt zekerlykt de kragt der vaste deelen, -en ftrekt om het bloed te ontbinden; zodat| wanneer wy een vermoeden hebben, dat eene koorts uit befmetting ontftaat , wy voorzigtiglyk te werk moeten gaan met Aderlaaten, zelfs fchoon de toevallen in-den beginne vry hoog mogen loopen, en fchynen te vereifchen, dat men eene tamelyke hoeveelheid bloeds aftappe. In kwaadaartige
Pleuro-peripneumonies, en in Peripneumonies heb ik niet dan al te dikwils gezien, en met fmart gezien, de onvoorzigtige misflagen, welke men, byzonderlyk in de jaaren 1740. 1741. en 1745. ten dezen
opzigte beging. En daarom fchoon
de eerfte Aderlaating dienftig moge wezen, de tweede zal het niet zyn , en misfchien zeer
verderfelyk bevonden worden. Het
eerfte bloed vertoont zig dikwils helder rood, liet geen vier en twintig uuren laatergetrokken wordt, is gemeenlyk blauwagtig , zwart, en te dun, een derde deel ontbpnden, en
et-



V L E K-K 0 O R T S E N. 131
etterbloedig. Dit is dikwils het geval
in kwaadaartige Vlek-kourtfen; Ik heb zomtyds waargenoomen, dat de vermenging des bloeds zo verbrooken en vernietigd was, dat 'er zig een zwart poeder, gelyk roet op den bodem zettede, zynde het bovenfte gedeelte of een paarsch itolzel, of een foort van donker groen, en ten uiterllen zagte geley. •
Daarenboven de Pols valt in deze gevallen dikwils verbaazend, na eene tweede Aderlaat ing, ja zomtyds na de eerfte; En dit heb ik meer dan eens waargenoomen tot myne groote opmerking en verwondering, en dat zelfs in gevallen, waarin ik uit de pols zelve, met genoegzaamen grond, tot eene tweede Aderlaating meende te mogen
befluiten. Zo noodzaakelyk is het
derhalven eene behoorlyke opmerking te hebben op den byzonderen aart eener epidemieke of algemeen heerfchende koorts.
Nauwelyks tast ooit eene befmettende koorts iemand aan, zonder eene ongefteldheid in zyn maag en braaking te veroorzaaken. Gelyk de ziekte-maakende uitvloeizelen met het fpeekzel enz. worden doorgezwolgen, kunnen zy dan ook niet, ten minften voor een gedeelte, afgefpoeld en uitgeworpen worden, door met de Natuur mede te werken, of liever door de Natuur des te meer aan te zetten, en het braak en te
bevorderen? Door welk z?lfde middel
ook alle galagtige, fcherpe rottige verzaameling, flie in de maag voor handen moge I a zyn,



I32 KWAADAARTIGE ROTTIGE
zyn, kan weggeveegd worden, welke anderiints al meer en meer liggende te bederven, eene vertcheidenheid van kwaade toevallen zal voortbrengen, en de oorfpronkelyke on-
gefteldheid grootelyks vermeerderen.
Daarenboven de Natuur poogtmenigmaalen te vergeefsch zig te ontlasten door braaking, zonder behulp der konst, en werkt egter als dan zo geweldig , als of men eejri gepast braakmiddel hadt gegeeven, eneenegenoegzaame doorfpoeling daar op doen drinken; Ja, 't is 'er zo verre af, dat men des Lyders ongemak daar door vermeerdere, dat het drinken integendeel het braaken tevens gemaklyker en van meerdere uitwerking maakt, en hier door te gelyk het zelve gefluit wordt, wanneer de prikkelende ftof is uitgeworpen; Maar ik wil, dat dit altoos flegts door zagte middelen gefchiede, gelyk een trekzel of afkookzel van Ipecacuanba, Oxymel Scilliticum , met een klein trekzel van Kamil-bloemen, en dergelyken. -—— De manier van door enkel warm water te braaken keur ik niet goed, dewyl men dus dikwils verpligt is eene oneindige hoeveelheid in te zwelgen, voor dat men*de maag tot uitwerpen kan brengen, waar door dezelve zomtyds zodanig overlaaden wordt, dat haar vermogen niet beftand is tegen 't geen haar gevergd wordt, en de Lyder, hoe meer hy drinkt, des te orfbekwaamer wordt tot overgeven; De maag, dus boven maa* ten opgefpannen, wordt geheel werkeloos,
waar



V L E K-K. O O R T S E N. 133
waar uit vreesfelyke gevolgen kunnen voort-
koomen in alle gevallen derhalven,
wanneer het braaken niet volgt na een pint of twee gedronken te hebben, poog eene ontlasting te maaken met den vinger, of den veder van een pen, en voor alle dingen waot u van dien vloed van vogten, welke zo& dikwils verkeerdelyk gegeeven wordt. _ Ik denk, in het voorbygaan, dat de waarneeming, hoe de maag, al te fterk uitgezet, en overlaaden met vogt, werkeloos wordt, en zig niet meer kan ontlasten, even als de Pisblaas, al te vol en dus te veel gefpannen zynde, zig niet meer kan toetrekken om de pis uit te dryven, dat deze waarneeming, zeg ik, toont, dat hei- braaken niet enkel eene werking is van het Middenrif, en de Onderbuik-fpieren, gelyk de Heer c h irac en anderen onderftellen; want derzelver uiterfte poogingen brengen dikwils gcenerleie uitwerking voort op eene al te volle
maag of blaas. Inde laatftezynwy
dikwils genoodzaakt onze toevlugt tot de Catheter te neemen.
Indien het braaken aanhoudt, nadat üe maag is uitgefpoeld, zo geef een weinig Theriaca Andromachi met een gepast maagmixtuur, als Zout van Alfem, Litroenfap, Kruis-en munt-water enz. en leg eene Aromatieke'ttoovmg, of liever een Pap, van Species Aromatic* mctThertaca, welke meesten tyd helpen, als alle andere dmgen
faalen< t , kei
* j



134 kwaadaartige rottige
Niet flegts de maag, maar ook hetgehee. Ie gedarmte moet in het begin van deeze . koortfen ontlast worden; maar de Rede en ondervinding toonen gelykelyk de noodzaakelykheid aan , van dit met veel voorzigtigheid te doen; Klyfteeren van melk ,'fuiker, en zout, laxeerende middelen, al» Manna, Cremor Tartari, Sal Catbartic. GlaubeH, Tamarinden en Rhabarber, zyn de dingen, die ik'voornaamelyk, zo niet eeniglyk aanraade. Ik heb zeer dikwils de allerflegtfte gevolgen van fcherpe flerke Purgantla gezien; ■ Hoffman waar-
fchouwt zelfs tegen fenneblaaden. (a) De bovengemelde gemaklyke zagte braakmiddelen , en zagte purgeermiddelen hebben verder dit voordeel, dat zy hernaald en van tyd tot tyd gegeeven kunnen worden,naarmaate de rottige galagtige verzameling in de eerfte doortogten afzet. * — Door zodanige middelen vreeze ik nooit eenige ligte braaking, of eene ftoelgang of twee te bevorderen, als het noodig is, op welken tyd van de koorts dit weezen moge; een bittere fmaak in den mond, walging der maag. vettige, garftigeen ftinkendeoprispingen, of, eene te groote hardlyvigheid, gefpannen buik, winden, fnydende pynen, enz. zyn 'er de indicaties van. Schoon hippocrates (b)irihetalgemeen
(a) De Febribus Pet echt al. veris Tom. IV. Q>j Aphor. 2. Sedl. I. & Lib. de Humoribus,



VLE.K-ROORTSEN. 135
meen het purgeeren der rauwe vogten, in het begin der ziekten,en voor dat zy gekookt zyn, afraadt, ftaat hy egter toe, dat wy in het begin purgeeren mogen, wanneer 'ereene groote opzetting der vogten is , en deze eene pooging ter ontlasting doen; Dus is een Boort eene pooging der Natuur om zig van eene overvloedige fcherpe Gal te ontlasten. — Wanneer rottige, kwaadaartige herfst-koortfen fpruitenuit een overvloed van rottende verbrande galftof^zo als de Ouden ze noemden, in den omtrek yan de lever, de maag, enz. 't welk dikwils het geval is na da't heete zomers de Gal, de dierlyke zouten enolïen grootelyks hebben aangezet, moeten wy zekerlyk beginnen met zulke za>te braakmiddelen en buikzuiveringen, ais
ik gemeld heb. , . .
(Wetwyffeld heerscht het galagtig beginzefte fterk in alle rottige, kwaadaartige
enuitflag-koortfen. De Galblaas en
Galleiders worden altoos gevonden vol van eene zwarte* of groene gal in die menfchen , die van pest-ziekten fterven, en zo is ook de maag, de twaalfvingerige Darm enz. («) Nu byaldien deze rottige Gal met afgevoerd wordt , wordt dezelve langs hoe meer fcherp, en veroorzaakt groote benauwdheid, walging, pyn in de maag, enz. en in het bloed opgenoomen wordende brengt ze oneindige on-
#
(V) Traité de la Peste &c. Paris 1744- 4*«« I 4



I36 KWAADAARTIGE ROTTIGE
heilen voort; prikkelt het zenuw-geitel deerlyk, vernietigt de vermenging des bloeds, en verandert de Lympba in een bytend ftinkvogt. -y— Wanneer 'er derhalven tekenen zyn dat dezelve overvloedig voor handen is, moetzy aanftonds door braaking of ftoelgang, naar dat de Natuur aanwyst,
ontlast worden. . Ik heb in deze Rot-
koortfen dikwils met vermaak de verbaazende verandering ten goede gezien , die op eene braaking , of*eene ftoelgang of twee volgden, wanneer eene onuitfpreekelyke benaauwdheid, drukking op de b,orst, geduurige walging, oprispingen en hik voorafgegaan waren, De groote beflaagenheid der Tong-, ongefteldheid en zwaarte in de maag, met eene onaangenaame bittere ftnaak, en afgryslyk ftinkende adem en oprispingen toonen den ftaat der maag, en de vervaarlyk ftinkende , zwarte galagtige ftoelgangen de noodzaakelykheid en het voordeel van
die ontlasting. Zekerlyk ^indien een
vergif, van welk foort ook* in de maag en ingewanden huisvest, kunnen wy niet in beraad ftaan, om het zelve zo ras moo- . gelyk uit te dryven; en Gal die waarlyk rot is weinig minder fchaadelyk, dan een werkelyk vergif. Gemeenlyk als deze koortfen aan het ftaan zyn, oftusfchen den zevenden en veertienden dag, poogt de Natuur, uit eigen beweeging, zig zelve te ontlasten « van de rottige galagtife vervuiling door braaking of menigvuldiger ftoelgangen, en
haa-



V L E K-K O O II T S E N. 137
haare geregelde werkingen moeten altoos door de konst bevorderd worden: In gevolge van dezen grondregel geeve ik gemeenlyk een zaat laxeetend middel den agtllen of negenden das, tenzyikbefpeure, dat eenige zigtbaare uitflag zigvertoone, of dat een gunftig zweeten hetverbiede. ——- lot aan dien tyd gebruik ik zeiden eenige Purgantia, ult-ezonderd een weinig Manna, Cremor Tartari, of dergelyken, heel in t begin (byzonderlyk wanneer ik rede heb van te denken, dat de ziekte meer uit befmetting, dan uit eene verzamelde rottende ftofïe fpruit) belastende egter, yder twee of drie da*en, naardat de gelegenheid medebrengt,
een veftagtend laxeerend klyfteer. -
De laxeering herhaal ik van tyd tot tyd, naarmaate de toevallen aanwyzen, en onderfteun, geduurende de werking zorgvuldig myn Patiënt met gepaste verwerkende voedzels, dranken en geneesmiddelen.
i Door deze middelen voorkoom
ik niet alleen de ophoopende en aangroeyende bederving van deze rottige galagtige ftoffen in de eerfte wegen, maar ook der' zeiver wederopneeming in het bloed, en bevorder insgelyks eene verdere ontiastmg van de kwaade vogten naar de darmen, en van daar buiten het ligha*am. Deze .zagte manier van buikzuiveren omtrent dezen tyd, in deze koortfen, heb ik al veele jaaren bevonden van groot voordeel te zyn; maar ik verklaar my tegen de purganes die uit I 5 Aloë,



I38 KWAADAARTIGE ROTTIGE
* Aloë, Scammonium , Coloquint gegeeven worden, welke in zulk een roctigen, ontbonden, fcherpen ftaat des bloeds vergitten, geene geneesmiddelen zyn, en al wie dezelve in zulk een geval gebruikt, mag zyne harfenen wel purgeeren, zo hy die heeft.
—1 • De Natuur werkt, zonder zulke*
geweldige prikkelingen, van zelve reeds niet zelden al fterk, en ftort in een overdaadigen buikloop, en rooden loop, dikwils
doodelyk,zo hy niet geftuit wordt. «■ .
Dog dit heeft gewoonlykst plaats, wanneer men de bedorven galagtige ftof te lang in de ingewanden laat huisvesten en rotten; en de beste wyze om het te voorkoomen is . dat men de ftof, op bekwaame tyden, en met behoorlyke tusfchenpoozingen verdry-
ve- ' Wanneer men met zulk eene
onmaatige ontlasting gedreigd wordt, moeten wy toevlugt neemen, tot gepaste faamentrekkende Pestmiddelen, als Tberiaca Andromachi, Confect. Fracastor. Tinctuur van Roozen, Rooden wyn op Kaneel enz. getrokken, maar boven al, zo het geval zeer dringend is, tot een faamentrekkend klyfteer van Confect. Fracast. of Tberiaca Andromachi , met een kleine hoeveelheid van het afkookzel van Zevenblad, Roode Roozen ,4 of Casjoe. * . Maar daar is geene
kleine voorzigtigheid noodig in het gebruik daarvan, want het is altoos gévaariyk een fcheidingmaakenden buikloop ontydig - te floppen; en ik denk dat dit nooit behoort
te



VLEK-KOORTSEN 139
te gefchieden zonder eene kleine gift Rba»
barber of twee vooraf te laaten gaan.
Eer dat ik deze Afdeeling eindige, moet ik by al het vorige nog voegen , dat, fchoon ik dikwils een buikloop eene fchei- n ding heb zien maaken, en heilzaame uitwerkzalen voortbrengen,wanneer de koortfen aan 't ftaan of in het afgaan waren, ik denzelven egter in het algemeen nadeehg heb gevonden in het begin, inzonderheid als hyzeer dun, weyagtig, en overdaadig was.
J. Niets toont met meer zekerheid, dat
een buikloop nuttig is, dan wanneer een zagt dampend zweeten, of warme vogtigheid van de huid.denzelven vergezelt.
Schoon de Natuur zeer d.kwils werkt, om de ziekte-ftof, in rottige, kwaadaartige koortfen, door braaking en ftoelgang te ontlasten, haare ftandvastigfte en grootfte pooging egter is om het door de: poren
van de huid te doen. ik verklaar
uitdrukkelyk, dat ik nooit eene van deze koortfen volkomen heb zien eindigen zonder dat 'er een meerder of minder zweeten was
voorafgegaan. Als dat zweeten maa-
tig warm, en over het geheele hghaam gelykelykverfpreidis, met één woord, zodanig als wy gewoon zyn, dampen, waasfemen . of meuken te noemen, als het koomt, wanneer de ziekte aan het ftaan is, en de lols een weinig te voren vryer, zagter en bedaarder wordt, en geduurende het zweeten blyft,is het altoos heilzaam. Maar



140 KWAADAARTIGE ROTTIGE
byaldien zeer overdaadig, koud, klam, of plaatfelyk zweet, omtrent het hoofd en de borst alleen, befpeurd wordt, hebben wy veel meer rede van te vreezen dan te hoopen.
. ; Indien overdaadig zweet in den
beginne te voorfchyn koomt, is het in 't algemeen verderfelyk; byzonderlyk-zo 'er eene grilling by vernoomen wordt.
Maar gelyk dit zweeten altoos voordeeligeris, wanneer de Natuur alleen hetzelve uitwerkt, dan wanneer het door konst wordt voortgebragt, zo moet men het nooit te fchielyk nog te fterk uitdryven door geweldige heete middelen, leefregel enz. het is genoeg het te bevorderen,' en te onderfteunen doorrykelyke zuuragtige doorfpoelingen en zagte hartfterkende uitwaasfemende middelen : Zodanige als de zouten kunnen ontbinden en weg fpoelen,de fcherpte temperen, den verderen aangroey van de rotting en ontbinding des bloeds voorkoomen, en den toon der vaste deelen bewaaren en verfterken.
Maar, gelyk menfchen van zeer verfchillende gefteldheden, beide ten opzigte van hunne vaste deelen, en van hunne vogten, door befmettelyke ziekten kunnen aangetast . worden, zo zullen 'er zeer verfchillende <reneeswyzen in hunne byzondere gevallen noodig zyn. Die van fterke vezels en een ryk gepakt bloed hebben zulke verwarmende geneesmiddelen niet noodig als vereischt worden om de zwakke en waterige geftelleri
te



V L E K-K O O R T S li N. Hl
te onderdennen. Men moet egter in het Sgemeen aanmerken, dat, gelyk het bloed en Se voeten in Pestilentiaale en V ek-koortfentot ontbinding, een bedervend ftilftaan en rotting overhellen, zodanige geneeswyzen gevorderd worden, als de faamentrekkencfe kragt der vaten kan bewaaren, en den voortgang der rotting beletten De Bant-zuuren, enzelfsde gepastelyk bereide mineraale zuuren zyn van grooten dienst tot hetlaatfte oogmerk; en de Pestniiddelen die een weinig famentrekkende zyn, koomen tot het eerfte zeer te pas. -— Maar ik ben zeer zeker, dat het gebruik vin vtoge Loog-zouten en geesten zeer fchadelTk is, dfwyl zy ongetwyffeldten rottendenftaatder vogten, vermeerderenden als zo veele prikkels tot eene fpoediger vei
delging werken. Een zeer rykelyk
Smk van zodanige dingen is zon'der behulp van befmetting, bevonden eene be&g en ontbinding des bloeds voort te brengen, en gelykfoortige koortfen, zelfs in af gezondfte menfchen uit te werken. " 1 Misfchien is de fmetftof zelve alleenlyk een zeer fterk vlug en fyn.gemaakt
dTerlykzout. Het voortbrengen van
Se koortfen, door de rottige uitwaasfenftngen van doode lighaamen, na veldilagent belegeringen enz. fchynt dit aan te
dUHet geen ik van de vlugge Loog-zouten gezegd heb, leidt my tot eene aanmerking



142 KWAADAARTIGE, ROTTIGE
over het niet onderfcheiden gebruik , dat men van blaartrekkingen in deze koortfen maakt, welke by zommigen het eenige plegtanker in die gevaarlyke gevallen genaamd worden: maar zy worden, den^ik, dikwils te fchielyk en ontydig aangelegd, inzonderheid in het begin, wanneer de koorts zwaar is, en geene verdere prikkeling noodig heeft; want de werking der fpaanfche vliegen is niet enkel op de huid, maar doet het geheele famenftel van zenuwen en vaten aan; Nu, wanneer de prikkelingen en flingeringen reeds te groot zyn, gelyk^hkwils gebeurd in 't begin van zulke koortfen , worden de blaartrekkingen zeer verkeerdelyk aangelegd. Daarenboven de zouten der Spaanfche vliegen werken veel qp dezelfde manier als de vlugge Loogzouten, en flrekken zekerlyk om de ontbinding, en gevolgelyk de rotting des bloeds te bevorderen. Het is zekerlyk waar, dat de Natuur wel eens een fpoor kan noodig hebben, ja dikwils heeft zy die noodig, inzonderheid tegen het afneémen dezer koortfen; wanneer de vaste deelen log worden, de omloop traag is, de geesten uitgeput, en de Lyder ilaaperig; Hier koomen Spaanfche vdiegen te pas,en zy zyn van groot nut, op welke tyden van koorts zulk een fleep van toevallen zig ook vertoonen moge. Maar in de bovengemelde omftandighedenhebik zeer dikwils zeer verderfelyke uitwerkzelen zien voortvloeyen, als zy te vroeg wierden aangelegd,
als



V L E K-K 0 0 R T S E N. I43
als hardnekkige flaapeloosheid, ylhoofdigheid , opftopping van waterloozing, beevingen, trekkingen, enz. Ik zou derhalven de jonge Geneesheeren raaden, voordat zy flerk in deze heilzaame geflrengheden, zo als 't hen belieft die te noemen, doen, dat zy BAGLivi de ufu et abuju veficantium eens willen raadpleegen, en zy zullen dat werk zo veel te beter verftaan, als zy vooraf een ander werk van denzelfden Schryver, de Fibra motrice, en bellini* Stimulis
willen leezen. Laat myhier verder
byvoegen, dat wanneer verfcheiden Spaanfche vlieg-pleiners., in eenige fcherpe ziekte worden aangelegd , de Patiënt vryelyk Wey, ' mandei-melk, of eenig ander zuuragtig en ftreelend vogt mag drinken , anderfmts kan hy ligtelyk zo veel lyden van het hulpmiddel als van de ziekte.
Men zal met rede verwagten, dat ik van de Kamfer gewag zal maaken als de groote verbetering van de fcherpte der Spaanfche vliegen, en tot dit oogmerk gebruik ik dezelve dikwils,wel weetende,dat niets de fcherpe punten der zouten meer verftompt, dan deze ten uiterften fyne, vlugge, Plant-Oly;zelfs die v#n kwik-bereidingen worden 'er merkelyk door verzagt. Maar ik denk, dat dit middel in deze rottige" pestilentiale ko ^rtfen nog een ander, en veel gewigtiger oogmerk bevordert, door een vermeerderde uitwaasfeming of gemaklyk zweeten uit te werken, 't welk algemeen erkend wordt in deze geval-



144 KWAADAARTIGE ROTTIGE
vallen van den groottten dienst te zyn ; Dit nu doet niets kragtiger dan de Kamfer , met dit voordeel verder , dat dezelve op verre na zo veel niet verhit als vlugge Loogzouten en overgehaalde geesten. —Daarenboven haare pynftillende ftreelende hoedanigheid maakt dezelve zeer dienftig om de woeling te bedaaren, en de geesten tot rust te brengen, en dus een gemaklyken flaap te bevorderen, daar de flaapverwekkende middelen dikwils feilen, ja het gewoel en de onrustigheid vermeerderen. Inderdaad de Kamfer met een Opiaat gepaard, is het zekerfte zweetmiddelen de Natuur, en de Elixir Asthmaticum of Paregoricum, is niet flegts in dit öpzigt, maar ook in verfcheiden andere opzigten, een zeer edele medicyn. Maar, wanneer de Opiaaten in deze koortfen gegeeven worden, moet het alleen in kleine hoeveelheden tevens zyn, waartegen men de giften, naar vereisch en aanwyzing van omflandigheden, kan herhaaien; Tberiaca Andromachi, Mithridaat, Diafcordium , Elixir Paregoricum zyn , buiten allen twyffel, verre de beste. • Kamfer evenwel heeft dit gebrek, dat zy zeer onaangenaam is voor de maag, maar wanneer zy ontbonden is in , of liever volmaakt vermengd met heeten Wyn-azyn,by wyze van een Julepus e Camphora, neemt de maag dezelve gemaklyker aan, en dan is zy een geneesmiddel zeer wel gefchikt tegen rottige kwaadaartige koortfen, en zelfs tegen de
Pestj



vlek-koortsen. 145
Pest; want Kamfer en'Wynedik worden hor> gelyk aangepreezen door meest alle Geneesheeren, in Peftilentiale Ziekten* De Franfche Geneesheeren maakten groot gebruik van beiden, en met een zeer goeden uitllag in de laatfte Pest te Marfeilk; en heinisius (a) kreeg een Standbeeld, ter zyner gedagtenis opgerigt voor den dienst, welken hy in de Pest te Verona gedaan hadt meteen middel, waarvan de Kamfer de voornaame ba fis was.
Gelyk wy nu verpligt zyn zuure en faa* mentrekkende middelen te geeven in kwaadaartige Rot-en Vlek-koortfen, om de getemperdheid des blonds, en den toon der Vaten te bewaaren, en de verdere rotting der vogten te voorkoomen, zo moeten hier ook uitwaasfemende middelen, onder welker voornaamften de Kamfer is, by gevoegd worden om eene vrye doorwaasfeming of zagt zweeten, welke door de voorgaande medicynen vertraagdmogten worden,aan den gang te houden. Dit is geheel overeenkomftig met detPraktyk eter Ouden, die faamentrekkende middelen met Pestmiddelen vermengden in de faamenftelling hunner Tegengiften , gelyk men zien kan in de Tberiaca Andromacbi, Mithridaat, enz. Ik ben verzekerd dat 'er
dezelve te beter om zyn. ■ • Deze
hebben de proef der eeuwen uitgedaan ,
en
(a) Zit etmulLer de Peste Tom. I. p< 5463, Francfortfche uitgave van 1688. in folio. K



I46 KWAADAARTIGE ROTTIGE
* en zyn ongetwyffeld, als zy wél gebruikt worden, uitmuntende medicynen, fchoon 'er verfcheiden beuzelagtige dingen, zo wel ten opzigte der hoeveelheid, als der hoedanigheid, in-koomen. Ik weet,
zeerwel, dat Aluinen Nootenmuskaatmet voordeel gegeeven kunnen worden in andere koortfen, behalven de afgaande, byzonderlyk wanneer 'er een weinig Kamfer en Saffraan wordt bygevoegd.
Hier verzoek ik verlof om de volgende bereiding der Koortsbast in te voegen, welke ik nu veele jaaren met goeden uitflag gebruikt heb, niet flegts in afgaande, en fleepende zenuuw - koortfen, maar ook in de rottige, pestilentiaale en vlek-koortfen, byzonderlyk in 't afgaan, en dat zelfs,fchoon de verpoozingen zeer duister en weinig kennelyk waren, en egter ook met goede uitwerking. ■■ Maar indien de Lyder 'hardlyvig is , of een te veel gefpannen en opgezetten onderbuik heeft, laat ik altoos eene dofis Rbabarber, Manna, of dergelyken voorafgaan.
1^. Cort. Peruv. Opt. gij.
Flaved. Anrant. Hifpan. |jff. Rad: Serpent. Virgin. 5iij. Croc. Anglic. £)iv. Coccinel. 9ij. Sp. Vini Gallici. ,^xx. F. Infuffo cl au fa per dies aliquot, "(tr£s f altem quatwrve) deinde coletur.
Hier



V L E K-K O O R T S E N. I47
Hier van geeve ik van een drachma tot een halt-ons, om de vier, zes, of agt uuren, met tien , vyftien, of twintig droppels Elixir f'itrioli met eenig gepaste haujlus, of
wyn en water. - Dit laat ik hier in
de Apotheeken in gereedheid houden, als eene Winkel-medicyn, en ik pryze de beproeving daarvan, als ten uiterften heilzaam,
aan alle Geneesheeren aan. — lk ben
verzekerd, dat deze bereiding zomtyds in afgaande koo/tfen zal helpen, wanneer de Kina in zelfftandigheid, of zelfs het afkookzel , zig tniet wel fchikt voor de Lyders, en dit is dikwils een voordeel van Geneesmiddelen in eene vloeibaare gedaante te geeven , wanneer dezelve in eene vaste gedaante onaangenaam zyn, en derhalven als dit gevoegeïyk kan gefchieden, moet men zig in dezen naar der Lyderen kiesheid voegen.
. De ftraks gemelde Compofitie ftrekt
om de vaste deelen te verfterken, om de verdere ontbinding en bederving des bloeds te voorkoomen, en by de uitkomst, deszelfs vermenging te herftellen,- En
dit doet dezelve zonder de poren van de huid te veel te fluiten, 't welk de Cortex in
Subjlantie dikwils te veel doet. Want
men moet aanmerken, dat fchoon zeer overdaadig zweeten in deze, en alle andere koortfen, denk ik, zeer nadeelig is, egter eene zagte, gemaklyke, gemaatigde zweeting altoos behoort bevorderd te worden, byzonderlyk als de ziekte op haar hoogst, Ka en



I48 kwaadaartige rottige
en in 't afneemen is, en dat wel do,or ge-..' paste , rykelyke doorfpoelingen , vogtig voedzel, enz. Inderdaad gelyk deze koortfen dikwils zeer langen tyd duuren, zyn 'er verfterkende voedzels en dranken noodig, zonder welke de Lyders zekerlyk onder dezelve nederzinken. ■ Tot dit oogmerk , en in de gemelde gevallen, raade ik een besten zwaaren Rooden wyn, als een edel natuurlyk zagt faamentrekkend hartfterkend middel, fterk aan, £n misfchien
kan de konst geen beter verfchaffen. •
Hier ben ik zeker van, dat zomtyds in het ftaan, en nog meermaalen in het afgaan van rottige kwaadaartige koortfen, dit middel van den grootften dienst is ; byzonderlyk wanneer men den wyn nog wat zuuragtiger • maakt met het fap van Sevilifche Oranjeappelen of van Citroenen. ——— Ook kan dezelve bezwangerd worden met eenige Speceryen, als Kaneel, de fchil van Sevilifche Oranje-Appelen, Roode Roozen, en dergelyken, naar dat de omftandigheden en t verfchynzelen een Geneesheer zullen aanwyzen; En naar dat zelfde rigtfnoer kunnen'er ook eenige druppen Elixir Vitrioli in gedaan worden. Ik zal niet zeggen, in de ver¬
heven taal van asclepiades. (*) „ Dat „ het nauwelyks in der Goden magt is den
„ Mensch
(*") Pr, in 11 Hiflor. Natur. ex edit. Har duttii. P(,rif. 1723. Fel. Tom. II. p. 301.



V L E K-K O O R T S E N. I49
„ Mensch iets nuttiger te fchenken^ dan den „ Wyn \ " UtUitatem vim tequari vix Deorumpotentid: Maar dezelve is ongetwyffeld van een verwonf erlyk gebruik niet flegts in
hetgemeeneleven, maar als medicyn.
Ehynfche en Franfche witte Wynen, met water gelengd, maaken een zeef heilzaamen drank in verfcheiden foorten van koortfen, en beste Cyder of Appeldrank is weinig minder dan een van beiden. • En gelyk
ik boven gezegd heb, oude roode Wyn is eene fyne , zagtelyk faamentrekkende ,
hartfterkende Julep. De Aüaanen en
andere Volkeren, alwaar de Pest-ziektcn veel gemeener zyn dan by ons, ftellen meer heil in het fap van Citroenen in deze koorfen dan in de beroemdfle Pestmiddelen. Het is niet flegts in deze byzonderheid, maar in veele andere, dat wy van de Konst zoeken, het geen de gocdgunftige Natuur ons gcrcedclyk en allcrkragtigst aanbiedt, zo wy flegts fchranderheid genoeg hebben , of naarftigheid genoeg gebruiken, om haare giften op te merken, of uit haare handen te gaan ontvangen. En ik kan niet nalaaten. hier
in 't voorby gaan op te merken, dat ik het Diëtetisch gedeelte der Geneeskonst niet zo
wel beoefend houde, als het verdient.
Ik ben verzekerd, dat dit de natuurlykfte weg van geneezen is, fchoon dezelve minder ophef en min pragtige vertooning maakt dan Jlexipharmacifche bolusfen , koortsdry\endcbauftus, en hartfterkende Juleppen.
K 3 Ge"



J$0 KWAADAARTIGE ROTTIGE enz.
Gelyk de eerfte der twee volgende korte Verhandelingen, myne gegeeven onderrigtingen en aanmerkingen verder zal ophelderen en bevestigen, en de* andere, in deze Verhandeling reeds door my beloofd is, zal ik dezelve hier by voegen.
PROEVE



PROEVE
OVER DE
KINDERPOKJES.



I



153
PROEVE
over de
KINDERPOKJES.
I Je verfchillende uitwerkzelen der zelfde ziekte, op de verfchillende gefteldheden der vaste deelen en vogten, zyn in geen geval
duidelyker dan in de kinderpokjes.
Want
Voor eerst, Wanneer de pokkige finetftof een Perfoon van fterke, gefpannen vezelen, en een ryk dik bloed aantasr, volgt 'er gemeenlyk eene fterke koorts met ontfteeking op, waar in zomtyds de Longen, zomtyds de harfenen, de keel, en andere deelen grootelyks ontfteeken; en na de Aderlaating bekoomt men een zeer dik ontftooken bloed, en men is met zelden verpligt herhaalde reizen te aderlaaten, ten , zv men den Lyder wil zien weggerukt door een geweldige harfen-ontfteeking, of verflikt
door eene Long-ontfteeking. Hier is
de Pols fnel,vol, gefpannen; De Ademing heet, kort, en bezwaarlyk; De Hitte zeer fterk, en de Pis hooggekleurd; De Dorst groot; De Tong droog en vuil; De pyn in 't Hoofd, den Rug, Lendenen en Ledemaa-
ten ten uiterften fcherp. Daar zulke
toevallen voorhanden zyn zoude ik het K g bloed-



154 PROEVE OVER DE
bloedlaaten aanpryzen in eene Pest, of in eenige andere ziekte, welke ook, buiten 't welk het uiterfte gevaar te vreezen is van de ontfteekende gefteldheid des bloeds, zelfs buiten aanmerking der befmetting.
Maar ik kan op geenerhande wyzen het onverfchilhg gebruik van het Aderlaaten, zo gemeen in zwang in alle aanvallen der Kinderpokjes, goedkeuten,- :— want
Ten a n d e r e n , die "ziekte koomt dikwils aan met de gewoone toevallen van eene fleepende zenuw-koorts, en de Lyders vervallen, zo als het gemeen zulks uitdrukt, doorgaands een langen tyd van te voren; De koorts is weinig, de geesten neérgeflagen, de pols flauw, fnel, en wankelende, het aanzigt bleek en vervallen, de pis rauw eh dun, geene groote dorst, geene groote hitte, eene geduurige draeying en zwaarte des hoofds met beevingen , eene ge.duurige walging , en braaking, doorgaan! de ongemaklykheid, zwakheid, vermoeydheid, lusteloosheid enz. Ik heb niet zelden ^ dit foort van toevallen'zeven of agt dagen * na malkander zien aanhouden, en eindelyk op kinderpokjes zien uitlobpen; Die dan altoos van een zeer kwaad foort zyn, bleek, raauw, met kuiltjes en plat,'nooit wel opryzende, of gunftig rypende, maar blyvende fteeds vlak en flap, of loopende te faamen in groote waterige blaaren, vol van een dun onbereid flinkvogt, en zo bly vende tot op het laatst; terwyl zyin het Wezen, van eene doodelyk bleeke, lyk-agtige kleur overgaan



KINDERPOKJES. 155
gaan tot eene zwarte als die van een fpook, en tot eene zeer vast aanhangende korst, indien de Lyder lang genoeg in 't leven blyft, en zelfs dan worden deze pokjes evenwel in 't algemeen doodelyk.
Ten derden, zomtyds gaan de Kinderpokjes vergezeld van eene koorts van het kwaadaartige of vlekkige foort, waarin de vermenging des bloeds geheel ontbonden wordt , en zwarte loodkleurige vlekken te voorfchyn koomen ; Hierop volgen bloedvloeiingen, de puiften worden zwart, verftervende, en dikwils bloedig, fchielyk na de uitkooming; en dat zelfs te dikwils, wanneer de pokjes zeer weinig en onderfcheiden zyru Hier vinden wy dan drie ver¬
fchillende foorten van koortfen voortgebragt door een foort van befmetting, en wy zyn verpligt in de geneeswyze agt te geeven op de byzondere koorts zo wel als op den bvzonderen aart eener befmettende. ziekte.
Hier uit zien wy dan reeds, hoe ongerymd het algemeene denkbeeld van een heeten of kouden leefregel is in alle foorten van
kinderpokjes,zonder orfderfcheiding! •
Zomtyds kan de methode van sydenham, zomtyds die van morton te pas
koomen. ■ In een woord, elkbyzondcr
geval Vereischt eene byzondere methode, en de Geneesheer, dieby de Lyders geroepen wordt, moet zyn oordeel raadpleegen, om de regte manier van behandelen voor elk derzelver te bepaalen.
Schoon de befmetting der Kinderpokjes dezelfde foortelyke ziekte is, de trappen
egter



1$6 PROEVE OVER DE
egter dier ziekte verfchillen zeer veel.
Zelfs de eigen befmetting brengt zeer dikwils in het zelfde huis, in dezelfde familie, of in het zelfde gehugt, zeer verfchillende' footten van Pokjes voort; zommigen ten uiterften gunftig en onderfcheiden , zommigen zeer kwaadaartig en gevaarlyk.
Wy zien ontelbaare voorbeelden , waar in zy, die eerst aangetast worden, een zeer gunftig foort zullen hebben, de volgende een faamenvloeijend kwaadaartig en doodelyk; Dit is eene dagelykfche ondervinding, en egter onder dit alles koomen voorbeelden tusfchen beiden van het giinftigfte
foort. Zo dat het als eene volkoomen
zekerheid mag aangemerkt worden, dat de geftellen der byzondere Lyderen deze ziekte grootelyks verfchillende maaken. — En het gaat in alle andere gevallen eveneens ■ want zelfs eene ligte kwetzuur of fchrap vervuilt by den eenen mensch, en wordt eene kwaadaartige zweer, terwyl by een anderen eene groote opgefcheurde wonde heelt met weinig of geene zwaarigheid. Eene gemeene ontfteeking ontbindt by den eenen gemaklyk, of zweert gunftig, terwyl zy by den anderen tot eene verfterving, knoest. of kreeft-gezwel ontaart.
De befmetting der Kinderpokjes veroorzaakt niet altoos eene koorts, ten minften in eene aanmerkelyke maate,want verfcheiden kinderen, en zelfs volwasfenPerfoonen hebben dezelve, natuurlyk, van zulk een gunftig foort gehad, dat zy geene merke-
lyke



KINDERPOKJES. 157
Ivke koorts befpeurden", en naauwelyks eenig ongemak voelden voor of onder de ziekJt De Pok-etter tast zomtyds de huid aan van die geenen, die dezelve alreeds gehad hebben, brengende eene menigte Puisten voort, meest al gelyk aan die van de kinder-pokjes, van dezelfde drmmamheid en wvze van rypwording, maai zonder
eenige koorts. Dit is zeer gemeen
onder hen, die Perfoonen, 'door deze ziekte aangetast, behandelen, byzonderlyk als zv een fyn en teder vel hebben.— Hier doet de befmetting de klieren der huid enz. alleen, en niet het bloed aan, t welk door de vorige pokjes reeds zulk eene verandering ondergaan heeft, dat het niet meer vatbaar is voor dezelfde befmetting. —Daar zyn eenige byzondere geftellen ,welke deze ziekte nimmer
den «menfchen hebben nooit de kinderpokjes eekréegen, fchoon zy veel omgang gehad hebbenme Lyders, die aan dezelve lagen, ,> fchoon zy die Lyders hebben opgepast. Ik ken eene oude Minne, en een Apotheker die voor verfcheiden jaaren Menfchen ren'zelfs eene menigte menfchen) in de kinderpokjes hebben opgepast, zonder dezel-. ve egter ooit te krygen. Javeelen, die zig veele moeite gegeeven hebben om de befmettingte vatten, door zig in de kamers der Lvderen te onthouden, hebben dit ver-
feefsch gepoogd. En egter zyn
fommigen van° die zelfde perfoonen eenige maanden of jaaren daarna door de kinder-



158 PROEVE OVER DE
pokjes aangetast. — De Pok-etter hofnet, m de Inenting niet yder een, en het is bekend, dat de etter, zelfvan de ei^en Perioon, een zeer verfchiUend getal van kinderpokjes in verfcheidene perfoonen en zeer verfchillende trappen van koorts' voortbrengt _ Over het geheel is het derhalven blykbaar, dat de voorafgaande ftaat des hghaamsen geileldheid der vo^en grootelyks toebrengen om de hoeveelheid en hoedanigheid der kinderpokjes te bepaalen ' — Niet dat de befmettende ftof den eenen tyd met veel kwaadaartiger en werkzaamezy dan den anderen, of seduurende' den eenen ftaat van de lugt niet veel meer wo<*'de dan in eene andere geileldheid der zelve; Inderdaad wy bevinden, dat dit zo is-
. Maar zelfs dit kan zeer veel voort-
koomen uit dien byzonderen ftaat van den Dampkring, waar door zulke of zodfni<re hoedanigheden in de vaste deelen en voeten zyn gebragt, die dezelve aan zulke of zodanige koortfen onderhevig maaken. _
Want wy bevinden de eene geileldheid van den Dampkring gefchikt om koortfen met ontfteeking, eene andere om fleepende zenuwkoortfen, afgaande of verpoozende koortfen enz. voort te brengen, en eene derde om rottige, kwaadaartige, of vlek-koortfen
te doen geboren worckn. , wan.
neer de befmetting zig voegt by, en faamenwerkt met zulk of zulk eene eefteldheid zal dezelve zulk of zulk een foort van kinderpokjes, of liever zulk of zulk een foort
van



kinderpokjes. 150
van koorts met de kinderpokjes voortbrengen Want gewisfelyk zien wy dikwils' een zeer hardnekkige koorts de kinderpokjes verzeilen, wanneer dezelve, fchoon zeer weinig en onderfcheiden , van een
kwaad foort zyn. Ik meen inderdaad
dikwils te hebben waargenoomen, dat eene gemeene heerfchende koorts blykbaar faamenliep met de kinderpokjes, en dat de pok-fmetting de ziekte alleenlyk eene verfchillende gedaante gaf; of liever dat de • heerfchende koorts zig in den zelfden Lyder by de kinderpokjes voegde. —— Dit was zeer dikwils het geval in 1740. 1741- en I74«, als wanneer eene geweldige algemeen heerfchende koorts van het fterk befmettend foort hier (te Plymoutb) woedde, en wel voornaamelyk onder deMatroozen, de Soldaaten, en Gevangenen, (byzonderlyk in het laatfte der drie gemelde jaaren ) die gemeenlyk de blykbaarfte toevallen hadden van de kwaadaartige koorts met de kinderpokjes , welke derhalven ten uiterften doodelvk onderhen waren;Terwyl integendeel veeIe Perfoonen in de Nabuurfchap die geene gemeenfchap met de Hospitaalen hadden,en ook anderfmts redelyk gezond van geftel waren, een zeer gunftig foort hadden.— En waarfchynlyk^kwam deze kwaadaartife koorts voornaamelyk voort uit de fterke fcheurbuikige kwaade gefteldheid des lighaams, der le'venswyze, der gevangenis enz. daar het ftraks genoemde foort van menfchen aan onderwor°en was. . Schoon ik denk, dat de koorts
v • in
9



IÖÖ PROEVE OVER DE
in 't jaar 1740. een anderen oorfprong hadt. (*)
Het fchynt derhalven, dat zo wy eene zekere byzondere gefteldbeid van 't bloed en de vogten konden voortbrengen, of onderhouden, wy de kragt der befmetting zouden kunnen te loor (tellen; En hier van inderdaad wordt by zommigen gefprooken,
maar ik denk op zeerflegten grond.
Zommige byzondere bereidingen van de Kina en de Kwik, by wyze van tegengiften, zyn geoordeeld een goeden uitflag te hebben* voortgebragt, en ik heb zommige voorbeelden gezien, die my ook hebben doen overhellen, om 'er dus over te denken ; Maar ik ben verre af, van in zo verre over dezelve voldaan te zyn, dat ik de gemelde middelen zoude aanpryzen, of my daarop verlaaten durven.
Inderdaad zal in verfchillende Lighaamsgeftellen hetzelfde geneesmiddel zeer verfchillende uitwerkzelen hebben, en het zou dwaasheid zyn de Kina en verfterkende Kordiaalen te geeven aan iemand van zeer fterke ftyve vezelen, en een zeer dik lymig bloed, by wyze van Prophylaclica of voor-behoeding; fchoon dezelve van veel dienst mogten zyn in een zwakken flappen ftaat van vaten, en een arm waterig bloed. Zouden kwikmiddelen gepast zyn in een al te weinig
faa-
0N' Zie de Historie daar van in onze Obfervationes de A'ère , &c. Vol. II. Menfe Junie i74o.



KINDERPOKJES. ÏÓl
faamenhangenden, ontbinden den ftaat des
bloeds? Ongetwyflèld heeft men meer-
maalen kwaade uitwerkzelen van het ontydig gebruik daar van gezien, byzonderlyk vlekken, bloedvloeiingen , en overvloedige buikloop in de volgende pokjes, fchoon ik verzekerd ben, dat zy in andere omftandigheden zeer dien (lig kunnen zyn. -— In 't kort dan, alles wat redelyker wyze op deze manier gedaan kan worden, moet gefchieden met een oogmerk , om 't geen verkeerd is, te verbeteren, of't geen gebrekkig is in de geitellen, te vervullen, gelyk, by voorbeeld, dezelve te vcrfterken tegen den aanval der ziekte, of ze te bereiden, om beter met dezelve te kunnen ftryden, wanneer zy werkelyk door dezelve zyn aangetast. Misfchien zyn deze weinige
aanwyzingen niet geheel der overweeging onwaardig, van die geenen byzonderlyk ^ aan welken de voorbereiding, en behandeling van Perfoonen wordt toevertrouwd, welken men wil inenten.
Ik ben verzekerd, dat, indien Perfoo* nen, die behoorlyk voorbereid waren, de Pok-fmetting natuurlyk ontvingen, verre het grootfte deel de Pokjes op eene gunftige wyze hebben zoude; want ongetwyffeld koomt een kwaad foort van Pokjes meermaalen door eene al te groote volbloedigheid, fcherpte van vogten, groote ophooping van kwaade ftoffenin de eerfte wegen; en zeer dikwils worden 'er misflagen begaan in den Leefregel, in de LighaamsL ba-



16a proeve over t> e
beweeging enz. nadat de befmetting eerst is overgenoomen, 'twelk dikwils doodelyke gevolgen in de uitkomst voortbrengt. ■ ' * Hier voor moeten en kunnen zy,die ingeënt zyn .„bewaard worden, en zie daar den grond
.van het goed gevolg dier Bewerking.
Waarmede ik evenwel niet zeggen wil, dat het goede foort van pokjes, waar van men den etter beezigt,en de zeer kleine hoeveelheid fmetflof, die men gebruikt in de inenting, ook niet gedeeltelyk toebrengen,
, om de ziekte gëmaklyker te maaken.
Dit is misfchien het geheele ftuk der inenting , indien men daar by tevens in aanmerking neemt, dat dezelve te werk gefield wordt op jonge, onbevreesde, en de gezondfte perfoonen. Ontelbaare voorbeelden hebben egter nu genoeg getoond, dat deze manier een zeer goed gevolg en groote voordeden heeft, en, byaldien wy alles toegeeven, wat Vooroordeel en Partyzugt daar tegen hebben ingebragt, zo is het gevaar van de natuurlyke Kinderpokjes évenwei nog tienmaal grooter dan van de Ingeënte.
Men moet dan byzonderlyk agt geeven op de lighaamsgefleldheid van den Lyder, ën op de gefteïdheid van de lugt, indien wy de kinderpokjes, en inderdaad alle andere algemeen heerfchende ziektens, op eene verftandige wyze, en met een gelukkigen uitflag, behandelen willen. Want
Voor eerst. De gezonde en fterke Geftellen hebben meer lymige en dikke vogten , en veel meer rood, eigenlyk zo genoemd
en



KINDÉRPOKJES. * IÖ3
'en ftevigerfaamgepakt, bloed; en zyn by gevolg gemeenlyk aan fterker koortfen en groo* ter ontfteekingen onderhevig, dan perfoonen van flappe vezelen , en een arm waterig bloed; en kunnen om deze reden , in alle gevallen, de ontlastingen, inzonderheid het Aderlaaten, beter verdraagen. " By de eerftcn dan raadt de voorzigtigheid, om, in den aanval der kinderpokjes, eenig bloed te trekken, en, indien de toevallen fterk zyn, dit te herhaalen. Een volle, gefpannen, kloppende Pols, groote hitte, " eene moeyclyke en heete ademhaaling, hooge kleur van 't gelaat, roodheid der oogen, ylhoofdigheid enz. vorderen dit byzonderlyk; Eene fterke pyn in 't Hoofd, ontfteeking der oogen, en klopping van de kropflagaderen, en llaap-llagaderen, geeven eene ontfteeking der harsfenen, of van derzelver vliezen te kennen, welke men nooit te ernftig of te vroeg kan poogen weg te neemen. —— Na eene gepaste hoeveelheid bloeds uit den Arm getrokken te hebben, heeft eene Aderlaating op den voet doorgaands eene verwonderlyk goede uitwerking.
Het Aderlaaten vertraagt in zulk een geval den uitllag of het uithoornen niet, ten minften niet boven den behoorlyken tyd.
• Wanneer het Bloed en de Geesten in
eene gewpldige beweeging zyn, en de omloop boven maate fnel is, zo wordt de Natuur zodanig belemmerd,dat zy onbekwaam is om eene geregelde uitdryving der ziektemaakende ftof te bevorderen, veel min is zy t, z als-



1Ó4 PROEVE OVER DE
alsdan in ftaat om die ftof behoorlyk te koo< ken, of zelfs om de gemeene natuurlyke affcheidingen te maaken- In gemeene brandende , en ontfteeking-koortfen, is men dikwils verpligt eens en andermaal te aderlaaten, eer men het minfte zweet kan te voorfchyn doen koomen. •— — Daarenboven is een zekere trap van kooking nodig in alle fcheidingmaakende uit* breekingen, ten minften in zulken, als blyken heilzaam te zyn; en daarom heeft men gemeenlyk meer of min zetzel in de Pis, ommiddelyk voor, of in de uitkoo-ming, en de koorts vermindert. Wanneer alles in eene fterke beweeging is, en de Pokjes koomen te fchielyk uit, dikwils» binnen dertig uuren, zo houdt _ de koorts aan, en de uitkomst der ziekte is byna altoos doodelyk. — Ook zal het Aderlaaten, in de ftraks bepaalde omftandigheden, de vermogens der Natuur niet verzwakken; maar door de zeer geweldige beweeging van het levens-vogt te ftillen, en eene geregelder -affcheiding der dierlyke geesten voort te brengen, zal het haar verligten, en in haare werking onderfteunen.
Het Aderlaaten op den voet is bekend een zeer fterke afwending te maaken van het Hoofd en de Borst; Deelen, die wy, zo veel moogelyk, tegen het geweld dezer ziekte moeten poogen te beveilige'n. —— En tot dit oogmerk zoude ik ook het badender voeten en beenen in warmwater, of warme melk en water voor eenige weinige



KINDERPOKJES. 165
nige minauten, twee of driemaal daags herhaald, voor, en by de uitkooming,aan-
■ raaden; en wil ik ook Pappen «van melken Brood, gekookte Raapen, of dergelyken
op de voeten gelegd hebben. Deze
praktyk heb ik, voor verfcheiden jaaren
/"met goéd gevolg te werk gefield, en byzonlyk aangepreezen in een kort berigt van een onregelmaatig foort van kinderpokjes, dat hier, in 1724. en 1725. O) woedde. . Dit trekt het bloed in grootere hoeveelheden fiiar de benedenfte deelen, en verligt by gevolg, gemeenlyk her. Hoofd en de Borst; en gelyk het meer bloed, benedenwaarts voert, zo brengt het ook meerpokflof naar deze deelen, en, wat meer is, het maakt de uitkooming op dezelve gemaklyker; het welk het getal der pokjes vermindert, die anderfints aan het hoofd, de borst enz. te voorfchyn zouden koomen. Terzelfder tyd ftrekt de vernappende eigenfchap der warme baden om de drift des bloeds te bedaaren, en kan in zekeren zin als een doorfpoelend middel beichouwd worden. Het is zeker, dat,waar deze methode gevolgd wordt, eene groote menigte pokjes aan de beenen en voeten te voorfchyn koomen , en zomtyds worden, op het aanleggen der Pappen zeer fterke pynen in die deelen gevoeld. Plet is
de veelheid van pokken aan het Hoofd, de Keel en de Borst, die met reden te vree-
zen
O) Piilofopb, TranfaEt. N. 390, L 3



l66 PROEVE OVER H E
zen is; Eenegemeene Roos is aan het aangezigt en hoofd veelgevaarlyker, dan aan de
benedenfte deelen. Het hoofd moet ,
derhalven nooit te'heet gehouden, maar moet gefchooren worden voor dat dë pokjes uitkoomen, byzonderlyk als 'er dik hair is; Dit houdt niet alleen het hoofd veel koeler en maakt het minder onderhevig om door veeje pokken bezet te worden, maar voorkoomt ook verfcheiden lastige toevallen in het beloop der ziekte.
Byaldien, niettegeftaande de koorts fterk aanhoudt, de uitkooming niet regelmaatig voortgaat, zoude ik niet alleen raaden de beenen en voeten, maar ook de armen en handen, ja zelfs het lighaam, te baaden. Dit heb ik niet meer dan eens gelegenheid gehad te werk te ftellén in eenige kinderen, die , door gewend te zyn om koude baden, tegen de Engelfche ziekte, te gebruiken , een dikker en harder opperhuid , dan natuurlyk, gekreegenhadden , het welk de uitkooming waarfchynlyk tot na den behoorlyken tyd vertraagde. In eenen van dezeiven, die nu een fterk vrolyk Man is verfcheenen de pokjes niet voor den zesden dag, fchoon hy van den beginne af een zeer fterke koorts hadt; entoen kwamen dezelve , nadat ik hem, tot de borst toe, in warme melk en water hadt laaten baaden, te voorfchyn, zynde van een zeer goed foort, fchoon zeer menigvuldig.
■ Het lighaam op deze wyze te baaden
ftrekt niet flegts om het Hoofd en de Borst



KINDERPOKJES. 167
teverligten, maar trekt ook de ziektemaakende Hof af, en bevordert deszelfs ui,tkoomins uitwendig op het lighaam, waardoor de binnenfte deelen, en die een naauwer verband met het leven hebben, minder onderhevig zyn aan de woede dezer ziekte. Men heeft al te dikwils bevonden, dat de Pok-puiften op de Longen, de ingewanden van den Onderbuik enz. doodelyke uitwerkzelen voortbrengen. Dit is niet geheel en al eene nieuwe methode, want r h azes Ca) raadt de Lyders in een foort van vanDamp-bad, Balneum Vaporis, te houden , om het uitkoomen te bevorderen.
Dikwils vallen de Herkenen volbloedigen in eene groote neerflagtigheidvan geest, en in eene algemeene zwakheid, vergezeld met eene zwaare onderdrukte Pols, zodra zv van de kinderpokjes worden aangetast; 't welk den min geoeffenden Geneesheer zeer verlegen maakt, of hy tot eene aderlaating moet befluiten, fchoon dezelve hier even noodzaakelyk is, en niets den Lyder meer verligt, inzonderheid , wanneer dit ten grooten deeie fpruit uit vrees en ongerustheid wegens de ziekte; 't welk zeer dikwils het geval is met volwasfene perloonen, die, (in 't voorbygaan,) ook best het aderlaaten verdraagen kunnen , ten zy zy zeer oud mogten zyn. Want met alleen
doet
(a) Vid: rhazes de Vaviolh & MorbUliu, Caj, VI. Editionh m e a d i i.



l68 PROEVE OVER DE
doet de befmetting misfchien eerst de dierlyke geesten aan, maar de vrees en ongerustheid ook verwarren en vezwakken derwyze de vermogens der Natuur, dat het Hart en de famentrekkende vaten veel minder kragt oeffenen op de vogten, die 'er in vervat zyn ,■ waardoor de r ^gelmaatige affcheidingen en ontlastingen merkelyk verminderen, byzonderlyk, die voornaame, het zenuwvogt, en de doorwaasfeming; zo dat hier door de moles movznda, het ge wigt dat bewoo • gen moet worden, aanwast, terwyl de vis motrix, de beweegende kragt, vermindert, r— Wanneer men derhalven een gedeelte van het aangegroeide bloed, in zulke omHandigheden, aftapt, doet men inderdaad hetzelfde, als of men de beweegende kragt
verfterkte. Daarenboven, wanneer
een gedeelte van de lymige vogten is afgetapt, worden de overblyvende des te gemaklyker verdund, en bekwaamer gemaakt om de werkende beginzels, of dierlyke geesten, in behoorlyke hoeveJheid, af te fcheiden. Eenig bloed moet derhalven, in zulke gevallen, zo dra moogelyk, getrokken worden, maar niet in te groote
hoeveelheden op eenmaal. Het is
zekerlyk beter het aderlaaten te herhaalen zo het nodig is, ten minden het Laatgat nu en dan te floppen, want hier door voorkoomt men zwyming, die anderzints dik • wils voorvalt, ten zy de Patiënt in eene agteroverliggende, of ten minften liggende, geflalte wordt adergelaaten.
Maar



KINDERPOKJ E S. «169
Maar verder, wanneer onmaatige vrees en neerflagtigheid met de ziekte faamenloovta is 'erwezenlykmenigmaaleneenenoodzaak'elykheid om iets ter verflerking of opbeuring van de Natuur toe te dienen, zelts in het eerfte begin, en die hanfterking verfcheiden reizen, en nietfpaarzaam, te laaten gebruiken. Nu wanneer de al te groote hoeveelheid bloeds afgetrokken is, kunnen deze verfterkende middelen met meer veiligheid en voordeel gebruikt worden , en ik heb 'er dikwils uitneemend goede uitwerkingen van gezien, wanneer de pokken door overmaatige vrees,en neerflagtigheid' der Lyderen, in de huid, als 't ware, begraven lagen, en in drie of vierdagen na malkanderen, geene merkelyke vorderingen
maakten. lk ben geen groot voorftan-
der van den heeten Leefregel, byzonderlyk in het begin der kinderpokjes, maar ik ben verzekerd, dat dit inliet gemelde geval te werk moet gefteld worden , en dat men zelfs blaartrekkkingen moet aanleggen, om de traage flingeringen der vaten aan te zetten, buiten 'twelk de Lyder zekerlyk onder
het gewigt der ziekte nederzinkt. In
het algemeen egter ben ik 'er niet voor, om zeer vroeg in de kinderpokjes blaartrekkingen te gebruiken, ten zy'er groote rede is om te vreezen, dat de Tong, de Keel, en de Neuspypen anderfmts waarfchynlyk grootelyks mét dezelve bezet zullen zyn. Wanneer de ziekte aankoomt met eene rauwheid, zeeree, «of groote hitte van den L 5 • mond



IfO , PROEVE OVER DE
mond of de keel, en een merkelyke fcherpe zinking of verftopping inde neusgaten,met geduurige niezing, en eene prikkelende hoest, zo moet men de ftraksgemelde uitwerkzelen verwagten, ten zy dezelve worden voorgekoomen door tydige blaartrekkingen , welken ik dikwils bevonden heb van een zeer goeden uitllag te zyn. -— Geduu? rig niezen, en fcherpe vloeying uit den mond en neusgaten, toonen dat het binnenvlies van den neus, 't welk dient om alle deze deelen te befmeeren, door het motterig vogt in zyne kliertjes af te fcheiden, grootelyks is aangedaan, en dat'er eene aftrekking van dezelve vereischt wordt; want zelfs eenige weinige pokken in de keel en neusgaten zyn van veel erger gevolg dan honderdmaal meer uitwendig op het lighaam; groote pyn, en eene moeyelyke ademhaa•lingen zwelging zyn de zekereuitwerkzels, byzonderlyk tegen het einde der ziekte, welke dikvvils den Lyder geheel verflikken, ten zy gy ten uiterften zorgvuldig zyt met uwe gorgeldranken, infpuitingen, enz. — Zomtyds heb ik zulk eene geweldige zinking op deze deelen gezien, dat 'er eene overdaadige kwyling, zelfs in het begin , door veroorzaakt werdt; het welk den Lyder geduurig waakende hieldt,de tong, lippen , en keel ontvelde ; en zulke zwaare pynen veroorzaakte, dat hy 'er volftrektelyk buiten ftaat door wierdt gefield, om een oog te luiken, en dat hem het doornikken van ecnig.voedzel of eenigen drank onver-
draa-



kinderpokjes. i?i
draagelyk werdt. Hier zyn vroege blaartrekkingen in den Nek, agter de ooren, enz. onontbeerlyk. Maar
'Jen anderen. Wanneer Perfoonen van llappe zwakke vezelen, en een arm dun bloed, of zulken, die onlangs groote ontlastingen ondergaan hebben, van de kinderpokjes worden aangetast, zo houd uw lancet binnen, zo gy het leven uwer Lyderen lief hebt. — :— Dezen hebben gemeenlyk een vervallen, bleek, voorkoomen, een zwakke fnelle, beevende pols, zeer jrroote neerflagtigheid , met. eene blecke rauwe, weyagtige of heldere pis, beurtelings huiveringen en hitte, weinig dorst en geen groote pyn, maar eene geduurige drukking en ongefteldheid m de maag , duizeling enz. Hier, durf ik zeggen, dat Sek en Saffraan niet ondienftig zyn, met eemo-eliotehart-en zenuw-Herkende geneesmiddelen, Sek-Wey, Wyn en water, of der-
d ken . Maar dit alles kan gefclne-
den zonder groote giften yan vlugge loogzouten en geesten, flangenhout, brande-
wyn, zwaaren wyn enz. En egter heb
ik vry groote giften Wyn aan fommige laag neêrgeüaagen Lyderen met zeer groot voor. deel zien geeven; Blaartrekkingen kunnen hier ook gebezigd, en prikkelende pappen aan de voeten gelegd worden; het baden fchynt zo gepast niet.
Daar is nog iets, 't welk het uitkoomen der Pokjes grootelyks bevordert in deze laage, neêrgeflaagen Lyders, by welken



172 PROEVE OVER DE
de pokken zig niet geregeld, noch ter regte^r tyd, verwonen, maar in het vel als begraaven liggen, met weinige of geene uitpuiling, en nog minder kleur; Dat men hen name-
lyk een zagt braakmiddel geeve.
De Natuur doet byna altoos van zelve eene pooging tot braaken in deze ziekte, en ik denk dat wy haar geleide behooren te volgen; want hierdoor wordt niet flegts deziekte-maakende ftof, die allereerst de maag aandoet, gedeeltelyk weggenomen, maar ook de drukkende, rottige, galagtige ver- * zaameling, die in de maag, de lever, de galblaas enz. opgehoopt moge zyn, geloosd. Ook is het blykbaar, dat de werking van het braaken de uitwaasfeming,het zweet, en dus de pokken door de huid uit-
dringt. Ik weet, dat men hier tegen
inbrengt,dat het braaken te veel bloed naar de harsfenen dryft, en derhalven ongepast is in het begin der kinderpokjes; en ik denk 'er even eens over, indien het by volbloedige Perfoonen »in 't werk worde gefteld voor dc aderlaating; Ja ik heb zeer' fchrikkelyke toevallen daar op zien volgen, wanneer het dus zonder oordeel gefchied-
de. Maar men gelieve aan te merken,
dat, zonder de aanprikkeling der konst, de . Natuur zelve daar altoos heen wil, en byna geduurige, fchoon dikwils vrugtlooze,poogingen doet om de maag te ontlasten. Nu is het zeker, dat wy, door mede te werken * met haare beweegingen, en haare poogingen met eene gefchikte doorfpoeling te onder-



KINDERPOKJES. I?3
derfteunen, haar werk grootelyks bevorderen en verligten, en dat het braaken dan ook veel eer ophoudt; en hetisopmerkelyk, dat als de pokjes'geheel zyn uitgekoomen, het braaken ganfchelyk ophoudt, en dat dit uitkoomen zelfs door dit middel zeer veel
bevorderd wordt. • Ik wil de pappen
aan de voeten onmiddelyk na het braakmiddel laaten volgen, omredenen, die zig aan elk oplettenden ligtelyk vertoonen.
Het braakmiddel heeft gemeenlyk het verder goed gevolg van een ftoelgang of twee uit te werken, waardoor de darmen ontlast worden van dikke , verharde uitWerpzelftoffen, of van galagtige rottige ophoopingen •, zo dit niet gebeurt, moet een verzagtend, laxeerend klyfteer voort daarna gezet worden; En in veele gevallen is een zagt gemaldvk, koel Purgans van Manna, tremor Tart ar i, Sal Glauberl, of Rbabarber noodzaakelyk; zelfs indien'er eene fterke buikloop is, kan eene Dofis of twee Rbabarber gegeeven worden.
Verfchillende gefteldheden van de lugt hebben verfchillende uitwerkzels op deallergezondften, veel meer derhalven op zieken en zwakken, en by gevolg op de ziekten zelve. . Het is reeds voor lang aangemerkt, dat dé eene geileldheid van den S Dampkring den voortgang eener algemeen heerfchende ziekte, byzonderlyk de kinderpokjes, bevordert, eene andere dezelve vertraagt; De kinderpokjes, weet men, be<rinn;nnu eens in den afgelegenften hoek van fe èeft



174 'PROEVE OVER DE
ecü Stad of Plaats, en woeden welhaast allerwegen; dan wederom tasten zy die plaatlën in het harte zelfs aan, en houden egter fchielyk op; De Pest zelve wordt gemeenlyk gefluit door eene verandering van lugt, van • heet en vogtig tot koud en droog.
» De ftaat zelf van 't bloed hangt
grootelyks af van de voorgaande en tegenwoordige gefleldheid der lugt, en het is beweezen, dat de befmetting verfchillende uitwerkzels heeft op de verfchillende flaatert des bloeds. Eene behoorlyke opmerking derhalven op de tegenwoordige en voorafgaande gefleldheid der lugt is van geen gering belang, in onze wyze van geneezen.
Gelyk eene lang aanhoudende koude drooge lugt de vezels fterk en zeer veerkragtig, en het bloed dik en lymig maakt, mag men billyk befluiten, dat de Lyders, in zulk eene gefleldheid van lugt, al het overige gelyk zynde, het aderlaaten meer van nooden zullen hebben, en beter verdraagen kunnen, dan in een warmen natten verflappenden ftaat van lugt;en dat zymeer doorspoelende, verzagtende brandverkoelende dranken, fpyzen en geneesmiddelen zullen behoeven, daar in de laatfte gefleldheid van den Dampkring, meer hartfterkende , zagtelyk faamentrekkende, en rotting wederflaande dingen vereischt worden.
Het is zeker, dat in zeer koud en droog weder, gelyk ook als het zelve zeer heet en droog is, de Menfchen of kinderen, die de
kin-



«KINDERPOKJES.
175
kinderpokjes hebben veel minder fpuwen, dan in de tcgenovergcftelde ftaaten der lugt; Zo dat in een zeer droogen Dampkring alle gepaste middelen behooren gebruikt te worden, om de vogten door te fpoelen, en de kwyling, noodzaakelyk en heilzaam in deze
ziekte, te bevorderen; > Deze egter
is in zommige jaargetyden, en by zommige Perfoonen, veelte overvloedig en nadeelig; en wel voornaamelyk denk ik, in koud, vogtig, dampig weder, en in-Perfoonen aan zinkingagtige ongefteldheden onderhevig, s— Ik heb dikwils de kwyling zo vroeg zien beginnen, en zo onmaatig aanhouden, dat ten laatften het' gemeene bekleedzelvan de Tong, den Mond, en de Keel ontvelde, waardoor de allerhevigftepyn veroorzaakt, de flaap en het flikken belet, en de Lyders als op eene geduurige pynbank gehouden wierden. En derhal¬
ven vrees ik altoos een te vroege kwyling, byzonderlyk, als dezelve overvloedig en zeer fcherp is.
Gelyk zommige gefteldheden van den Dampkring eene genoegzaame kwyling beletten, zo fchikken andere wederom de Lyders tot eene al te groote en te gelyk eene al te fcherpe kwyling; Eene epidemifche, of algemeen regeerende verkoudheid zal op den eenen tyd aileenlyk een dun, zagt, fmaakeïoosfnot doen ontlasten; op een anderen een overdaadig fcherp, dun ftinkvogt, dar
den neus,de lippen,keel, enz. ontvelt.
Waarfchynlyk kan zulk een foort van Damp* kring



1?6 PROEVE OVER DE»
kring, als de Lyders fchikt tot onmaatigë kwylingen, gedeeltelyk ook die rauwe, kryftallyne onbereide pokken, die wy zo dikwils aantreffen, voortbrengen. Want een vogtig, dampig, koud, jaargetyde verflapt niet flegts de faamentrekkende vaten te veel, en bezwangert het bloed met koude falpeteragtige dampen; maar verftopt daar by ook grootelyks de doorwaasfeming, waardoor eene fcherpe , weyagtige verfaameling wordt opgehoopt; En het is voornaamelyk in zulke jaargetyden, dat dit foort van kinderpokjes heerscht,gelyk het kleine, wrattige, zwarte foort met weinige of geene kwyling géWenlykst wordt waargenoomen, geduurende eene lange aanhouding van drooge Noord-oostelyke winden, en zeer heet of zeer koud droog weder. — Geeft ons deze waarneeming geene aanleiding om op de verfchillende leefregels, die in verfchillende fayfoenen te pas koomen, agt te geeven?
Deze krystallyne of waterige pokken worden nooit gunftig ryp, maar de ftof blyft rauw en een louter waterig ftinkvogt, tot* het laatfte toe s en in zommige plaatfen loopen zy in malkanderen, en vormen zeer groote blaaren; welke ten laatften door breekende, en alles rondom zigwegvreetende, den Lyder als in eene zweer leggen, en 'er doen
uitzien als een gevild konyn. Ik heb
zommigen onder zulk een foort van Teering twintig of dertig dagen na malkanderen als zien verfmelten, terwyl de fcherpe vogten geftadig van hen afliepen en nederdnipten, tot dat zy ten laatften in ee« dubbelen zinge--



KINDERPOKJES. 177
gezegd konden worden , ontbonden te zyn. Zeer dikwils w'ordt een groot gedeelte van deze dunne , rauwe {toffe, wederdtn in 't bloed opgenoomen, en laat eene menigte, flappe, ledige of dekzel-pokken, zo als zy 't noemen, na. Dit veroorzaakt verfchrdo lyke wanorders, en vertoont"het Treurfpel eens weder van nieuws af, 't welk gemeenlyk een doodelyke uitkomst heeft; ftuiptrekkende grillingen, Long-ontfteeking-koortfen, ylhoofdigheid,roode loop , zwymingen enz.
zyn'er de gewoone gevolgen van. »
Schoon de Lyders evenwel, wanneer de ftof door eenen maatigen buikloop, of eene zeer rykelyke ontlasting van hooggekleurde pis, die zetzel maakt, wordt ontlast, zeer 'dikwils herftellen; Maar wanneer de ftoelgangen zwart, bloedig, of etter-bloedig zyn, wyzen zy gemeenlyk een verderving der darmen aan, byzonderlyk , zo de onderbuik gezwollen, pynlyk en gefpannen is. ^
. En eene geduurige perfing om te'.
wateren, zonder eenige merkelyke ontlasting, is een zeer kwaad toeval, ten zy het door fpaanfche vliegen is veroorzaakt. — Indien ooit rykelyk zweeten nuttig is in de kinderpokjes, het is in dit foort derzelver; en ik meen hetzelve" verfcheidenmaalen zeer voordeelig bevonden te hebben
In deze rauwe, ftinkvogtige, ongekookte Pokken, en overvloedige geduurige fpuwing, waar in de huid en pokken bleek, of blauwagtig, de Pols flauw,de pis dun, waterig, rauw zyn , worden verwarmende GeneesM mid-»



I?8 PROEVE OVER DE
middelen vereischt, gelyk als Pulv. Contrai. jerv. Comp. Myrrhe, Muskus, Saffraan, Kamfer* Theriak, Mithridaat, ConfeclioCardiaca Deze zyn van groot nut om de pokken te doen opkoomen, de Hof te kooken en kunnen dot?rgefpoeld worden met Sekwey, Decoct. Rübicund, eenen maatigen koeldrank, of een kopje kofTy, met wat melk daar in, nu en dan te neemen, welken ik meer dan eens bevonden heb, at, geduurende het geheele beloop der kinderpokjes, met geen kwaad gevolg,ja met een zeer goeden uitflag, kan gedronken worden, naardien de prikkelingen van den kittel-hoest, welken de fcherpe dunne fnotfto iën* veroorzaaken daar door blykbaar geftilt worden.
Hier koomen ongetwyffeldookflaapmiddelen te pas, en Theriac, Elixir Paregoricum, of Tin&ura Thebaïca, moet dikwils met Diacodium gegeeven worden,maar in zulke hoeveelheden, dat 'er de Patiënt door tot rust gebragt, /niet bedwelmd en als verdoofd wordt; Het geen inderdaad de veiligfte ma ier is van de flaapmiddelen toe te dienen, in welke foorten van koortfen het wezen moge, en waardoor by ilot het bedoelde oogmerk best bereikt wordt; want fchoon eene groote gift op eenmaal den flaap ohmiddelyk beter moge uitwerken, zo is dezelve egter minder verfrisfend; Maar wanneer de flaap daar niet op volgt, is eene ylhoofdigheid, of eene lang aanhoudende bedwelming daar byna
altoos het gevolg van. In alleuitkom-
ften veroorzaaken groote giften, zeer groote
ver-



KINDERPOKJES. 179
verflappingen, en eene algemeene zwakheid, welke niet anders dan door eene nieuwe Dofis m verloop vaneenigen tyd, of eene verwarmende hartlterking kan verholpen worden. Het is hier even eens als metrykelyke giften van geestryke vogten,waardoor voor een korten tyd, dolheid of bedwelming wordt voortgebragt,en die in algemeene zwakheid, trillingen, en de uiterfte neerllagtigheid eindigen — Daarenboven, niemand kan
vooraf weeten, welke uitwerking eene zekere Dofis Opium op een bepaald perfoon zal hebben, voor dat men het bezogt heeft; Zommigen hebben zulk eene byzondere geileldheid, dat eene zeer kleine gift hen grootelyks aandoet, terwyl anderen, die gelyke fterkte, van geftel fchynen te hebben, viermaal meer mét veel minder uitwerking
gebruiken zullen. Zommigen kun.
nen zeer wel tegen Diacodium, die geen Opium volftrekt verdraagen kunnen; zodat het altoos voorzigtig is ten minften met maatig fterke ilaapverwekkende mitidelen, en met kleine giften te beginnen.
In weerwil vah de noodzaaklykheid dezer voorzorg egter zyn 'er geene geneesmiddelen, welke ook, die dunne fcherpe vogten zodanig verdikken, hunne prikkeling en nedervloeyingen zo verminderen, en de pokken derwyze tot rypheid brengen, als flaapmiddelen, gepastelyk gegeeven. — Inderdaad wanneer de pokken menigvuldig zyn, kunnen wy zeer weinig zonder Opiaaten bedryven, inzonderheid als de ziekte op 't hoogst begint M 2 te



l8ö PROEVE OVER J>E
te koomen, wanneer de zweeren zeer pyn-
lyk zyn. En egter hier moeten wy,
wanneer de kwyling ten uiterften lymig en lastig , en de ademhaaling kort en moeyelyk is, ook voorzigtig zyn in dezelve te gebruiken, en ze te gelyk geeven met Gom Ammoniak , Oxymel Scilliticum enz.
Ook moeten wy in deeze waterige of kryftallyne pokken niet fpaarzaam zyn met blaartrekkingen , welke , behalven haare andere goede uitwerkingen, een ruimen aftogt geeven aan de fcherpe ziektemaakende vogten; en om dezelfde rede moeten de groote blaaren, welke de pokken maaken door in een te loopen, met het Lancet geopend worden. • Die opening met een
gouden naald te maaken f gelyk («) avic e n n a aanpryst, is meer keurig, dan noodzaakelyk. Men doe het, zo als men wil, daar volgt altoos een erger lidteken op, dan of men het aan de Natuur hadt overgelaaten; Maar hiér moet die. aanmerking wykenvoor het gevaar; want de bytende ftoffe brengt zomtyds eene verfterving voort, en eenig gedeelte van dezelve wordt daarenboven geduurig, weder in het bloed opgenoomen.
Ik raade ook eenige gepaste pisdryvende middelen by de Alexipharmaca of Pestmiddelen te voegen, gelyk als Nitrum, Sal Succini, Spirit. Nitri Bulcis, en dergelyken.
0)avicenna. Canon. Medic. Lib. IF, Cap. de Fariolis, p. 66. ex Edit. Plempii.



KINDERPOKJES. l8l
ken" Want ik heb dikwils bevonden, dat eenê overvloedige Pisloozing het gebrek van andere ontlastingen zeer gelukkig vergoed; E„ zo dit gebeurt wanneer de kwyling begint op te houden, en het aangezigt te ' üinken, is het altoos heilzaam en dewyl •hetzodanig is, moet het zo veel moogelyk bevorderd,endeLydersmoetenaangefpoord
worden, om hun water dikwils te maaken, het welk men best uitwerkt door hen van wd tot tyd op hunne kniën te la'aten zitten; want terwyl zy platliggen, hebben zy dikwS nog neiging nog magt om te wateren fchoon zy, op gezegde wyze, overend geholpen zyndV, het zelve aanftonds zeer overvloe'uig zullen doen.
Niets is gemeener, dan dat de dunne , fcherpe pokftof zig benedenwaards naar de dSnPwendt, en dat zeer dikwils op eene zeer geweldige wyze. -—- Untelbaare voorbeelden zyn my in de kinderpokjes voorgekoomen, waar m eene fcheiding maakende buikloop het even van den Patiënt behouden heeft;De Natuurzelveftelt deze ontlasting inkinderen,in plaats van de kwyling in volwasfenen. —- Men moet derhalven voorzigtig zyn van dezelve niet te haastig te Hoppen,en zelfs,wanneer zv overdaadig is, moet men dat met ondernemen, voordat men een Dofis of twee Rhabarber vooraf heeft laaten gebruiken;en dan inderdaad kunnen gepaste faamentrekkende flaapverwekkende middelen, als DecoM. Rubicund, Decoiï. Fracast. Tmct. Ros.
M 3 enz'



iö2 proeve over De'
enz. gebezigd worden; en wanneer alle andere middelen faalen,zal een klyfteermet Diascordium of Tberiak den vloed (tuiten. Maar in het algemeen moeten wy denzei ven flegts maatigen, vooral als de ziekte op het hoogst of reeds aan het afneeraen is, evenwel zorg draagende, om den Lyder* geduurende den buikloop, met gepaste verflerkende, zagtelyk faamentrekkende fpyzen en dranken te ynderfteunen.
Ik heb nooit gemerkt, dat of de plantzuuren of de mineraale zuuren van eenigen grooten dienst zyn in de kryftallyne pokken, maar ik heb dezelve dikwils grootelyks dienftig bevonden in het kleine, zv^arte, faamenvloeyende foort, met vlekken; waarin de rotting der vogten in het algemeen veel grooter fchynt te zyn, en de ftof der Pokken veel ftinkender en vuil-etteriger dan in het kryftallyne, waar in het daarin bevatte dunne vogt dikwils weinig of geheel geen ftank heeft. . Schoon moogelyk nauwelyks één van vier herftelt, uit het'kleine, zwarte, faamenvloeyende foort, ( en wanneer hetzelve verzeld gaat met zwarte plekken, bloedige pis, en andere bloedvloeyingen, nauwelyks één van duizend) egter heeft men zomtyds groote dingen gedaan door mineraale zuuren , faamentrekkende Pestmiddelen, en bereidingen van de Kina, wanneer de Petechics menigvuldig, en de Pokjes zeer zwart, klein, en faamenvloeyende waren, ja zelfs vergezeld gingen van eenige bloedvloeying. . Ik heb eeni¬
ge



K I H D E * P O K J E S. 183
verbeelden bygewoond van eene herftel-
wvze van behandeling uitgeweikt, maar St heb ik iemand ontmoet die bloedige ï?'loosde, en de ziekte doorkwam, tenzy KÏÏS^meldeverfchynzel blykbaar door Spaanfche vliegen.veroorzaakt werd:. —Waar eelvk dit foort van Pokken van zeer knTe dlnring is. en denLyder, (als hy ten laatften daar van opkoomt) verfcheiden dal?n na malkander ,tusfchen leven en dood als 'tware, doet hangen, zo zyn, in dat eeval de bovengemelde geneesmiddelen net alleen noodzalkelyk, -aar hy moe ook rykelyk onderfteund worden, byzonderlvk in het laatfte tydperk met gepaste
er> dranken, totdat hy ten »at*ljn, even als de Hangen, regte ^^JS % wedergekreegen gezondheid, eindelyz. uu de zwarte aflegzels
bedorven huid verliest en ^g^16^ vel nieuw leven en 'nieuwe kragten we en waarlyk ik heb zommige gev lÜlezfcn, die nieer r™™*™*? opftanding, dan naar eene herftellmg ge-
^Alsikhet gebruik van At Kina, in zommiee foorten der kinderpokjes aanprys, doe Kulks op genoegzaame ondervinding en «z^DtezlopinVneunpryzmgnietdnA ferlalten, kan grooten Du mbaiKO
(•) De Variolis & Moiïillis. ƒ. 45-



I84 proeve over de
Profeflor m onro («)en Dr. w a ll(fi) 0Ver dit ftuk raadpleegen. — ik begin gemeenlyk met de Akxipharmafche tinctuur van de Koortsbast, welke ik boven befchreeven heh, wel zuurgemaakt met Elixir van Vitriool; en dan ga ik over tot het af kookzel> of tot, h« extra®, zo het noodig is.
* T* Maar ik waarfchouw wel ernftitr
om niets van dit foort te geeven, wanneer de ademhaalmg moeyelyk is, het lighaam zeer geflooten, en de onderbuik hard en gefpannen, ten minften tot dat men alle deze toevallen heeft weggenoomen.. , ikmoet
er byvoegen , dat de Tinctura Cort. Alexipharmaca byzonderlyk dienftig is in de watengê pokken, en gegeeven moet worden itraks na de volkoomen uitbreeking om zo veel moogelyk, eenigen trap vin rypwordingte bevorderen; Het is zeker, dat de Kina gemeenlyk eene goede ettermaaking in dunne water-etterige zweeren te weeg brengt. — Morton (y) gaf de Kina niet alleen in het afgaan, maar geduurende de rvpwording der pokken, indien hy eenige verpoozing vondt; en dat zelfs om de drie of vier uuren, tot de hoeveelheid van een Brachma; en ik weet, dat dit voor eenise jaaren met goeden uitflag te werk is gefield by andere uitmuntende Geneesheeien De groote moeyelykheid en het gevaar
de-.
(cc) MedicalEfays Vol. V. p. i0a
O) ibilof. Transaft. N. 48Ó.
Ct) De Farielis Cap. IX. pag. 250.



KINDERPOKJES. ,185
dezer ziekte koomt voornaamelyk als de pokken op het hoogfte zyn, of beginnen te verminderen, (hetwelk in het eene loort veel vroeger plaats heeft dan in het ander; en m het gunftigfte foort altoos het eerst,) want hoe gemaklykde ftoffen tot aan dien tyd toe mogen hebben voortgegaan, wordt men egter thans, (te weeten den zevenden, negenden, of elfden dag na het uitkoomen,) zeer dikwils overvallen van eene zeer onaangenaame verandering, en verfchnkkelyke toevallen. De zwelling van het aangezigt valt eensklaps neder, ^e kwyling houdt fchielyk op, de pokken worden flap, de tusfchenruimtens bleek,blauwagtig of aschkleurig; Mier koomt eene grilhng by , en daar volgt een koorts op, met groote moeijelykheid vanademhaaling,zwyming, walgagugheid. Eene geduurige benauwdheid, trillingen, trekkingen, ylhoofdigheid enz. voegen
zig hier welhaast mede by. ^ulK
eene verandering moet men verwagten, byaldien de Pokken in grooten getale te voorfchyn koomei», den eerflen, tweeden, of derden dag, na dat de Lyder eerst door de ziekte is aangetast; Indien zy, na de yolkoomen uitbreeking niet vol of gevuld , rond, en wél gepunt blyven,maar flap worden, of buitenwaards uitloopen, of een klein holletje, of zwarte vlek in 't midden hebben; Indien niet van een helder roode bafis of rand van onderen omgeeven zyn, en
zelve bleek of duifter gekleurd zyn; f
Byaldien de Pis onderwyl bleek, rsauw en
* n 5 dun>



185 proeve over de
dun,gebleeven of geworden is, en de kropflagaderen, en flaapflag-aderen veel kloppen,
is 'er geen gering gevaar op handen. *
Hier dan moet een Geneesheer zyn Lyder met eene byzondere zorgvuldigheid en de uiterfte vlytigheid gade flaan, want de zaak van leven of dood wordt nu in weinige uuren
afgehandeld; -< . En fchoon geene vol-
ftrekte regels kunnen gegeeven worden in eene ziekte, die aan zulk eene groote verfcheidenheid van toevallen onderhevig is als de kinderpokjes, zullen egter de volgende onderrigtingen niet geheel nutteloos zyn.
Voor eerst. Indien de zwelling der handen niet regelmaatig volgt op de zwelling van het aangezigt, en de zwelling der voeten op die van de handen,wordt dit met rede voor een kwaad toeval gehouden; Want dit is eene regelmaatige en fcheiding maakende overbrenging der ziekte-vogten naar deze deelen, en valt gemeenlyk voor, wanneer de kwyling begint te verminderen, en het aangezigt Hinkt. Wanneer*derhalven de omftandigheden dreigende zyn, zoude ik raaden dat 'er aantrekkende middelen gelegd wierden aan de voorhanden en enkels, een weinig eer men verwagt, dat de zwelling dier deelen koomen zal, want deze haaien de vogten niet alleen met meer zekerheid derwaards, maar geeven dezelve ook uitlogt; en ik denk, dat het gebruik van verzagtende pappen of Cataplasmata en ftoo-
vin-



kinderpokjes. 187
vingen op die deelen, eenigen tyd voor de blaartrekkingen, te werk gefteld behoort te worden, dewyl dezen insgelyks ftrekken, om deze fcheidingmaakende zwellingen voort
te brengen. Baglivi («) zegt, dat
hy fponfen in verzagtende af kookzels natgemaakt met zeer goed gevolg belastede. -—Zomtyds inderdaad brengt de Natuur, uit eigen beweeging, de ziekte-ftof met zulk eene geweldigheid naar de uiterfte deelen, dat hieruit groote ontfteeking, zwelling, en allerhevige pyn geboren worden , welke nergens °zo veel door verligt worden, als door verzagtende ftoovingen, door de deelen te verflappen, en de pooren te openen.
Ik heb dé hiergemelde geneeswys reeds voor twintig jaaren O) aangepreezen, en heb dezelve ledert in een overvloed van voorbeelden , met groot voordeel gevolgd?
. De al te fchielyke wyking van lchei-
■ dingmaakende gezwellen, is altoos van een zeer gevaarlyk gevolg, getuige zelfs de gemeene Tigt, in zo verre, dat wy dikwils verplïgt zyn dezelve door fcherpe pappen te
. onderhouden; In het ftraks gemelde
geval haaien de blaatrekkende middelen niet flegts de ziekte-ftoffe naar de bedoelde deelen, maar ontlasten ook dezelve. Ik doe zeer dikwils blaartrekkende middelen by de pappen, en ik vind, dat het thans by eenige groote Geneesheeren in gebruik is, in gevallen 6 van («) De Varïolh tj Morbillis. {tj Pbilofopb. Transact. iV.,39°'



Ioo proeve over DE
van gevaar, blaartrekkingen onder de zooien der voeten te leggen. ,
Ten anderen. Indien hitte, hoofdpyn, ongefteldheid en drukking in de maag, groote rusteloosheid of bedwelming, zig omtrent den zesden of agtften dag na het uitkoomen der pokjes doan voelen, terwyl het lighaam zeer geilooten is, gelyk doorgaands plaatst heeft, zo mist een eenvoudig klyfteer van melk, fuiker, en zout,zelden van onmiddelyke verligting te geeven, en dit is byzonder noodzaakelyk, wanneer de Lyder , menigvuldige maar vrugtlooze poogingen tot afgang doet. Want de uitwerpzehtorFen door hitte en lange inhouding verhard zynde, liggen in den kartel- en endeldarm opgepakt , alwaar zy drukkende tegen den bodem van de groote flagader , tegen de •heupvaten, of de fcheiding der vaten van den onderbuik en de krop van de blaas, den vryen aftogt des bloeds naar de laagere dee- • len verhinderen, terwyl het hoofd en de borst overlaaden worden. Daarenboven beletten zy de water-loozing, en nog de pis, nog de afgang, nog de winden kunnentioortogt krygen, voor dat de verharde uitwerpzelftoffen verzagt, en de darmen door een gepast klyfteer ontfpannen, glad gemaakt, en geprikkeld worden om hun werk te verrigten. 1 Ik laat,inderdaad zelden myn
Patiënten ,byzonderlyk jonge Perfoonen,zo uittermaaten hardlyvig worden, want ik laat gemeenlyk, daar het noodig is, alle twee, drie of vier dagen, van het begin



KINDERPOKJES. 189
af een verzagtend klyiteer zetten, tot dat ik'tot het gebruik van zagte purgeermiddelen overga, hetwelk den Lyder veel koeler houdt en het gebruik van rust-middelen veel veiliger en kragtiger maakt;. Want zeer dikwils hebben, zy weinige ot geene uitwerkin<r voordat het lighaam ontlast is, of zy "brengen eene flaapzugtige geileldheid
V°Ten derden. Rustmiddelenkoomen, •byna altoos te pas, ja zyn noodzaakelyk in de kinderpokjes, byzonderlyk 111 en tegen defcheiding; En al ware het nergens anders > voor, dan om de pyn, die door de ontfteeking van de huid en de puisten veroorzaakt wordt, te {tillen, zouden zy zelfs om deze rede noodwendig zyn; Want indien eene zweer zo veel ongemak baart wat moeten dan zo veele honderd of duizend doen? fchoon de pyn en zeerte, daar de Lyders over klaagen , in het algemeen een goed teken is ; — Het is zekerlyk een kwaad teken, wanneer nog de huid nog de pokken ontfteeken, of pynlyk worden; want dit geeft een groot gebrek of verval van de Levenskreet, gebrek van omloop in de uiterfte hairbuisfes, en eene algemeene verdooving
te kennen. " Laat ik hier verder
bwoegen, dat byzonderlyk als de ziekte op het hoogst is, de flaapmiddelen vroeg in den avond moeten gegeeven worden, voordat de verheffing van koorts begint, en dat men ze in ruime giften toedienen, en, des noods, meermaalenherhaalenmag. Dtaco' mum



ioo proeve over. de
Hum blykt by de uitkomst*hier zelden genoegzaam te wezen, ten zy in kinderen.
De gift van het Rustmiddel moet byzonderlyk vermeerderd worden , des avonds voor dat men de .fcheiding wagt, om de onrustigheid, die algemeen in den daarop volgenden nagt koomt, te (lillen ; Want gelyk hippocrates aanmerkt „ O) de nagt vóór de fcheiding is in alle ,, koortfen de onrustigfte. " Als de Lyder zeer koorrzig en heet is, vind ik best hef* rustmiddel met eenig zuur of eenig zout in het drankje te vermengen, maar als hy Hap * en kwynead is, moeten 'er Theriak, of eenige Pestmiddelen bygedaan worden.
Ten vierden. Indien, op de aankomst van de tweede koorts de Pols zeer fnel, hard, en fterk Haat, de krop-flag-aderen fterk kloppen, de hitte toeneemt en groot wordt, de ademhaaling zeer moeyelyk is, en 'er eene zwaare hoofdpyn, of meer of min eene ylhoofdigheid bykoomt, moet men onmiddelyk aderlaaten, of in korten tyd zal het geval onherftelbaar zyn. — ■ Het is opmerkelyk, dat het bloed in zulke omftandigheden getrokken, ten uiterften lymig, en zo korftig is als in de zwaarfte Pleuris. Het is zeer duidelyk, dat hetzelve in een zeer ontfteekenden ftaat is, uit de oog-ontfteekingen, keel-ontfteekingen, long ontfteekingen, Rheumatismen, en andere uitwendige ontfteekingen, welke 'er gemeenlyk op volgen. Maar
Ten
(•) Apbortfm. 13. Secï. II.



KINDERPOKJES- iqi
Tenvyfden. Byaldien inte¬
gendeel de Pols flap is, de Lyder zwymt, de Pokken in de tusfchenruinuens tuslchen dezelve bleek, rimpelig en neergezonken, of lootkleurig zyn, de uiierfte deelen koud of klam worden, kunt gy nauwelyks te heete medicynen, dranken enz. geeven , nog te veele blaartrekkingen aanleggen; lk heb in zulke omftandigheden zeer groote hoeveelhed< n warmen wyn met een verbaazend goed gevolg zien geeven.
Ten zesdln. Tegen het em-
.de van het derde tydperk der kinderpokjes, vermindert de kwyling gemeenlyk fterk,«en de ftof wordt zeer dikwils zo ten uiterften dik en lymig, dat zy met de grootfte moeite wordt uitgefpoogen,en bynayderminuut verftikking dreigt, ten zy geduurig afgefpoeld door gepaste Gorgeldranken, Spuiting enz.
, ik ken geene beter Gorgeldranken in
dit geval, dan Appel-wyn en honing, ot Wynazvn, water en honing, of Oxymei Scühticum , met een weinig Nitrum of rouw Sal Amomac. Mostert kan ook met voordeel in de Gorgel- dranken gekookt worden, wanneer 'er eene
fterker prikkeling noodig is. De Plant-
zuuren zyn veel zeepagtigeren affpoelender dan de geest van Vitriool, fchoon de laatfte
meer gebruikt wordt. Dikwils zal dit
alles zonder uitwerking blyven, en zal mets dan een wezenlyk braakmiddel, hulp toebrengen ; sydenham liet in dat geval braaken met Vinum benedictum, tot een en
een half once; Wy hebben veel zag-
ter-



102 PROEVE OVER t> E
ter, en egcer even kragtige middelen; Ja Oxymel Scilliticum dikwils gegeeven, heeft eene goede werking, door zagtelyk te prikkelen en beide de fluimloozing en de ademhaalmggemaklyker te maaken. Daarenboven , dit heeft verder het voordeel van de waterloozing en ftoelgangen te bevorderen, die zeer dikwils in dezen tyd der ziekte gebrekkelyk zyn; maar wanneer het geval dringende is, moet men zyn toevlugt neemen tot een afkookzel of trekzel van de Ipecacoanha. Ik heb eerlykheids en moeds genoeg om dit menigwerven in praktyk te • fteflen, wanneer, dit de laatlte toevlugt is, en ik heb hier door mynen Lyder dikwils baarblykelyk uit de handen des doods gered, fchoon met gevaar van myn eigen agting, welke ik ook in andere gevallen, met het verlies van myn Patiënt, wezenlyk verminderd heb. ■' Maar ik zal altoos van 't gevoelen van celsus wezen , om liever een twyffelagtig middel te beproeven, dan
geen middel in 't werk te ftellen. Het
• is niet zeer ongemeen, de tong en keel bedekt te vinden met een zeer dik, aanhangend,, witagtig, of bruin vlies, zodat deze deelen 'er uitzien, als of zy half gekookt waren , en de Slokdarm en de Long-pyp zyn gemeenlyk in denzelfden ftaat; Dit kan nog door braaking, nog gorgelen, nog iets anders weggenoomen worden, en is een zeer kwaad toeval, naardien het aantoont, dat 'er geheel geene affcheiding is door de klieren van deze deelen.
De



kinderpokjes. IQ3
De groote taeiheid ypn het flym des raonds,der keel,enz. fpruit dikwils uit gebrek van geduurende den loop der ziekte
vryelyk te drinken. Maar dit is volitrekt
noodzaakelyk om het bloed te verdunnen, de kwyling aan den gang te houden, de Pokken te vullen, de fcherpe ziekte-maakende zouten door te fpoelen, en de vaten met meer heilzaame vogten te voorzien; Het voedzel zelf moet in deze ziekte, voornaamelyk vogt, of zeer dunne vloeibaare fpys zyn, dewyl de vaste fpyzen meestal niet gefmaakt nog doorgeflikt kunnen worden. In de zwarte , faamenvloeijende kinderpokjes moer men
drinken of fterven; Dun zuuragtig
Wey, Decocl. Lufitan. Water gruël, of water met Rhynfchen of ligten Franfchen witten wyn, Cyder en water, of dergelyken, zyn ten uiterften gepast; en zo 'er zig of Vlekken, of bloedvloeyingen opdoen, is de Tinctuur van Roozen, of Roode wyn en water, wat zuurgemaakt , dienftig. Maar
Ten zevenden. — Wanneer de bekorsting volkoomen geformeerd *is, en de kwyling vermindert, moeten wy ons toeleggen, om .eenige andere ontlasiingen te bevorderen; want niets wordt nu uitwendig geloosd, weinig of niets kan thans uitwaasfemen , door de korftige fchubagtige huid, welke het lighaam bekleedt gelyk een lederen kolder, of liever, als men de gevolgen gadeflaat, gelyk het vergiftigd hembd van N Her-



194 PROEVE OVER DE
Herkules; want het verhindert niet alleen de doorwaasfeming, maar bepaalt ook den etter, en bloed-etter, die yder uur rottiger wordt, binnen het lighaam, en, dewyl dezelve geduurig opgenoomen, en in het bloed overgebragt worden, wordt de tweede koorts daar door voortgebragt, gevoed, en vermeerderd.
Zo wy de kwyling aan den gang kunnen houden, en een behoorlyke loozing van wélgekookte pis, op dit tydperk bevorderen, gaan dedingen tamelyk wel, maar zeer dikwils faalen zy allen eensklaps, en de Lyder ftort in het uiterfte gevaar. — Hier moeten alle poogingen aangewend worden om deze ontlastingen te vernieuwen; daar moeten aanftonds meer blaartrekkende middelen aangelegd, en een verzagtend, afgang bevorderend klyfteer gezet worden; ook moet men dikwils borst-ontlastende mixtuuren van Oxymel fcilliticum, Lac ammoniac. enz. laaten gebruiken.
Daarenboven het is van geen gering voordeel in dezen tyd der ziekte het linnen der Lyderen te- verfchoonen, 't welk nu ten uiterften vuil, ftyf en ftinkend is geworden, en daar zy dus zeer ongemaklyk in liggen, - Behalven dat hier door de lugt van het vertrek zeerbefmet, en de kamer zo onbekwaam wordt voor het ademen, dat zelfs de gezondfte het daar naauwelyks in houden kan; ja de Ademhaaling wordt'er niet alleen door belemmerd, maar ook gaat de fmet-
ftof



kindskpokjes. 195
ftof van dezen vergiftigden dampkring geduurig over in het bloed door de influrpende vaten,.de Longen, enz. en bederft verder het bloed. Het is verbaazend te zien, hoe grootelyks de Lyders verkwikt worden door de ververfching der lugt, als men de venfters en deuren voorzigtig opent, het ftinkend linnen wegneemt, enz. Zy voe¬
len nu een nieuw leven , gelyk zy het dikwils en gepastelyk uitdrukken, want fris-
fche lugt is de adem des levens. Het
is zekerlyk van het allernadeeligfte gevolg zulk een rottige lugt in het vertrek te houden,
en de Lyders daarin te bepaalen. ■
De ongerymde manier van een foort van Gasthuis-Kamer in een huis te maaken, en daar twee, drie, of meer Patiënten by malkanderen in te ftommelen, is eene allergevaarlykftepraktyk, en ik heb dezelve dikwils op de allerblykbaarfte wyze doodelyk
bevonden. De flank, het zugten,
het fteenen van den eenen ontrust en benadeelt de anderen"; het beurt zelden, dat zy allen te gelyk flaapen, maar het beurt maar al te veel, dat zy allen tevens waaken;Het is kwaad te leeven, by zulke flegte nabuuren • Wat men ook moge voorwenden , daar is geen gevaar in de Lyders te verfchoonen, mits dat het zorgvuldig met zeer droog warm linnen gefchiede; Jmaar het is eene morfige opvatting, dat het hembd eerst een half of heel etmaal door een ander moet gedraasen worden, eer de* zieke het aan 't



I<?6 PROEVE OVER DE
lyf kryge. Kan het op geene andere
wyze volkoomen droog en warm worden? zal niet de doorwaasièming, of het zweet van den allergezondften het zelve met dam. pen vervullen en minder fchoon en frisch maaken ?
Maar hier van genoeg; ik koom weder tot het ftuk der ontlasting, en zal deze korte verhandeling beüuiten met eenige waarneemingen over het Buikzuiveren in de m de tweede koorts der kinderpokjes.
Als de kwyling regelmaatig voortgaat,de Pokken vol blyven, en gunftig rypen, de zwellingen van het aangezigt, van de handen en voeten ter regter tyd koomen, en de Lyders gerustelyk flaapen en vryelyk ademhaalen; zyn alle dingen wél, en de Natuur verrigt op de beste wyze haar werk, en mag wel gepastelyk daar in onderfteund,maar moet nooit in verwarring gebragt worden, door
haar te veel te willen helpen. - Hier
onthoude ik my zelfs van Klyfteeren, (fchoon de Lyder verfcheiden dagen na malkander hardlyvig moge geweest zyn) tot na de volkoomen bekorfting; en dan zyn dezelve goed, om de Lyders te bereiden tot de daarop volgende purgaties, die als dan ongetwvffeld noodig zyn.
Maar het gebeurt zeer dikwils, ja byna altoos in defaamenhangendeen faamenvloeijende Pokjes, in of voor dit tydperk, dat meer of mm eene tweede koorts befpeurd wordt; deels door de opneeming, of op-
flor-



KINDERPOKJES. 107
florping der ftoffe van de uitwendige en inwendige pokken, deels door de onderdrukte uitwaasfeming, en deels door de rottige vervuiling van het gedarmte, welke met dan zeer aanmerkelyk kan zyji, dewyl ongetwyffeld een deel van de ziekte - ftof, door dekkeren van den mond, de keel enz. afgefcheiden, en doorgezwolgen wordt, en nog veel meer in of naar de darmen moet afgcfchciden worden door de klieren van dezelve , door de Galleiders enz. Want dewyl thans veel minder dan gewoonlyk door de huid doorgaat, moet'er eene veel grootere hoeveelheid vogten op de ingewanden vallen ; zynde het een welbekende grondregel, dat het verminderen van de eene ontlasting de vermeerdering is voor eene andere, en ook dat 'er een byzonder verband is tusfchen de huid en de darmen; By dit alles koomt insgelyks de etter-ftoffe der pokpuisten, die in de maag en ingewanden zyn moge. -—• Zodat'er niet anders dan eene groote verzameling van zeer rottige ftoffe in de eerfte wegen kan huisvesten, welke allengs kwaadaartiger wordt naar maate zy daar langer huisvest, en geduurig weder in het bloed overgaat, door de opflorpende vaten der darmen, en een brandftoffe verftrekt voor het vuur der koorts, waar door zig de Natuur, gedeeltelyktenminften,van deze ftoffe poogt te ontdaan. — Moet dezelve
daar dan blyven, of moet zy afgevoerd worden 2 Het antwoord vertoont zig van N 3 zelf.



198 PROEVE OVER DE
zelf. De Natuur poogt dit met het
grootfte voordeel, gemeenlyk uit eigen beweeging, in de volwasfenen, en byna altoos in kinderen, by welken een buikloop op zekere wyze de plaats vervult van de
kwyling van oudere Perfoonen. Is
dit dan geene genoegzaame aanwyzing hoe haar in zulke omftandigheden te helpen? En in der waarheid welke fchrikkelyke ftinkende , rottige, overvloedige ftoelgangen krygen wy niet in deze ziekte op het gebruik van Klyfteeren, en nog meer na eene Purgatie! namelyk als de ziekte op het hoogst of in het afgaan is. Ja deze verzameling van bedorven ftoffen lang in de darmen liggende, en desgelyks rottiger wordende, wordt eindelyk zo alleruiterst fcherp, dat 'er de darmen door geknaagd, ten minften zo grootelyks geprikkeld worden, dat 'er die zelfde buikloop of roode loop, die zommigen zo dwaasfelyk van een zagt purgeermiddel vreesden, door veroorzaakt wordt.
Maar verder, indien de Natuur, nog door haare eigen poogingen, nog met behulp der konst, in ftaat is om de ziektemaakende vogten te beletten, om niet op de levensdeelen te vallen, maar door eene ongelukkige overbrenging der zelve, als onder derzelver gewigt fchynt neêr te zinken; gelyk op een fchielyken inflag of te ruggang van de zwelling van het aangezigt en de handen, eene ontydige ophouding der kwyling en dergelyken, moet men dan daar uit niet
be-



KINDERPOKJES. I9^
befluiten, dat het noodig is de beledigende ftoffe langs eenigen anderen weg te ontlasten ? en wel byzonderlyk door de darmen, cue men veel gemaklyker en zekerder ter ontlasting kan inzetten, dar,t de, Poren van de huid, de Piswegen, of de Kwylbmzen?
" Inderdaad, wanneer de kwyling
volgens het gewoon beloop ophoudt, fchynt ha my toe gevoegelyk te zyn, om eenige aSontlalting in derzelver plaat, ^ b^ vorderen, en zo wy een klyfteer, ot eene zStepurgatiegebruiken,kunnen wy de al te grootePontlasting,zo'erdieop mogt volgen
door een Opiaat gereedelyk "tuten.
Mm kan tesenwerpen, en men heeft tegefg wo"dat de'ze Praktyk ftrekt om Ie fchadelyke vogten uitwendig, van het lighaam af te trekken en naar de levens-dee.
len te leiden. Dog hier op antwoor-
l ik, dat ik.voor het purgeeren byzonderWk nleit, wanneer de korst gemaakt, en dl zïekte'-ftof gekookt is ten nnnften zo veel zv gekookt worde, (want eene behoorlyke kooking of ryping kan m het waterig foort nooit verwagt worden,) Ver der dat ik hier voor byzonderlyk pleit wanneer eene ongunftige verplaatzing van de ziekte-ftof reeds voorgevallen is , en door o eene andere middelen wel en gereedelyk kan verholpen worden; Dat dit m de plaats gefteld wordt van eene opgeftopte fcheidingmaakende ontlast mg, en dat de Natuur eene ontlasting langs deezen weg poogt te maaken, jasten laatften volftrekt



_300 PROEVE OVER De
vordert; Daar 'er geene andere dan deze
men daar de tweede koorts door gevoed wordt, te doen verhuizen; Ik p eft daar voor, omdat, wanneer 'er e'ene groote m mgte vuile bedorven ftof in de eeEveï is, van wat foort dezelve ookzv mf S;-M?dridig eene k°o«s moet zyn'
fen tc\ Ir?0"?11' 'de Kelder S len, de Gal-koortfen, die niet dan doo. buik zuiverende en braak-middelen kunnen weg genoomen worden;. Eindelyk pïékik dafr voor omdat eik de volftrekte noodzaakelykheid van purgeeren op het einde der kinderpok^ erkent; dewyl dezelve anderfi ts van Etter-buüen, verharde klieren Vuïe
tnpift» n .ï • de meest verzagtende be tinZ'7 \°^P^ermidJelen e
dK van v 6 ?UrZanti« ™ bereigingen van Scammonium, Aloë en? ?vn doorgaands zeer ongepast tor L l koorts grootelyks atnS 'danLderdaad fjogen eenige fterke bu.kzuveringen. fdEr
woroT ï^^ ^ üerke ^C^W ïï
««'dc Lydefs
on-



KINDERPOKJES. aoi
onderfteunen, hebben, des ben ik verzekerd, dikwils zeer nadeelige gevolgen voortgebragt; Maar ik ben zeer gerust, dat Purgeeren in de tweede koorts , op de wyze als ik boven geraaden heb, van grooten dienst is,
:i» v,ok mpniffvuldi.o'p. vnnrlipeldpn
•til llv lii-L/ ——o o . .
van deslelfs goeden uitflag gezien.
N 5
VER-



202 BEWAARING DER GEZONDHEID
■
VERTOOG OVER DE BEWAARING DER GEZONDHEID OP DE SCHEPEN.
ïl et is eene bekende zaak, dat wy, in eenige weinige jaaren, eene groote menigte matroozen verlooren hebben aan verfchrikkelyke Scorbutieke ziekten, fpruitende voornaamelyk uit kwaade levensmiddelen, liegt water, kwaad bier enz. Welk alles de onvermydelyke gevolgen van lange kruistogten en groote reizen zyn ,■ Want de levensmiddelen moeten natuurlyk flegter worden, het beste Rund-en varkenvleesch bederven ,het water vervuilen, en het bier, ten minften, dat bier, dat op de fchepen gebruikt wordt, niet lang goed blyven. By gevolg moet het lang en ftandvastig gebruik van zulke levens-middelen allengs de vogten des lighaams befmetten, eene groote fcherpte in het bloed brengen, en hetzelve dagelyks meer en'meer tot een ftaat van rotting fchikken. Deze uitwerkzelen moeten aanmerkelyk vermeerderd worden door geduurig in een vogtigen, zouten dampkring te leeven,en de vuile befmette lugt tusfchen deks in te ademen. Eene ftandvastige ondervinding toont dat dit het geval is. Ik heb meer dan duizend menfchen van een enkel Es~
quader



OP DE SCHEPEN. 203
«uadcr, na een kruistogt van drie maanden aan Land zien koomen, meestal ten uiterften ■Scorbutiek, behalven verfcheidenen die op de Reis ftierven. Zodra de vloot m de haven was wierden de zieken beter, omdat eene frisfche lugt, gezonde drank, versch voedzel, byzonderlyk gepaste vrugten en groentens hun bloed en vogten zuiverden, en hunne kragten en gezondheid dus van zelve wederbragten. De frisfche lugt, levensmiddelen , fruiten, of groentens , die de Engelfehen en Nederlanders op het Eiland St. tlelena en aan de Kaap de goede Hoop krygen, zyn voordezelven van de allergrootfte nuttigheid in hunne Oost-Indifche reizen, zonder het welk zy altoos ten uiterften ziekelyk wor-
d£De Geneesheeren weeten wel, dat de beste manier om eene loogzoutige fcherpte des bloeds te verbeteren, en de verdere voortgangen van de rotting in de vogten voor te koomen, is het gebruik van plant-en mineraale zuuren , waarvan de eerfte verre de beste zyn, en met drankjes kunnen gegeeven worden, daar men de laatften flegts by druppels toedient.
Dat de ftaat des bloeds in de gemeene Zee-Scorbut van dien aart is, blykt uit den Hinkenden adem der zieken, hun verrot, weggevreeten tandvleesch , hooggekleurde ftinkende pis, vuile zweeren, zwarte,blauwe en bruine plekken en puisten of zweeren. op de huid, menigvuldige koorts-hitte , vuile tong, galagtige en bloedige buik-en roode loopen, welke dit ongemak altoos



204 BEWAARING DER GEZONDHEID
meer of min vergezellen. Nu het is dus bekend en zeker, dat het gebruik van groentensen andere fpyzen, die tot een zagf zuur' overgaan, frisfche lugt, verfche levensmiddelen, zuur-en wynagtige dranken, de zekere en Ipoedige hulpmiddelen tegen deze ziekte zyn, ais dezelve nog niet ver gevorderd is. Appelen, Oranje-appelen, en Citroenen alleen, zyn dikwils bevonden verbaazende dingen te doen, in de geneezing van zeer beklaagelyke Scorbutieke gevallen uit kwaade levensmiddelen, liegt water enz op lange zee-reizen voortgekoomen '
Maar het geen het kwaad kan ge'neezen kan hetzelve ook voorkoomen. Indiende/ halven zulk een leefregel op Zee gevolgd en zulke fpyzen en dranken gebruikt worden ' zullen dezelve een foort van geduurig tegengif zyn tegen detoeneemende rottige hoedanigheden van den gemeenen fcheeps-voorraad, en deszelfs kwaade hoedanigheden verbeteren,ten minften verzwakken en verminderen. De ondervinding heeft dit gevolg bewaarheid en getoond, dat de Officiers die wyn,Appel-wyn, Citroenen, verfche levensmiddelen enz. mede neemen oneindig minder door de Scorbut worden aangedaan, dan de arme gemeene matroozen, die niet zo wel voorzien zyn
Maar is het uitvoerlyk zulkeene'algemee-' ne levenswyze op de fchepen in te voeren 2 Ik denk ja, en, door rede en ondervind dmg geleid, prys ik de volgende methode
Dat alle fchepen, die op lange kruistog-
ten



OP DE SCHEPEN. 205
ten of reizen uitgaan, voorzien worden van een genoegzaamen voorraad gezonde kragtige Cyder; hoe wranger, of ltraffer dezelve is, mits dat zy regt goed zy, hoe beter. Daar de appelen van zulk een grooten dienst indefcheurbuik zyn,kan zekerlyk deizelver fap, een wynagtig vogt geworden, niet anders dan heilzaam zyn, en fchynt byzonderlyk gefchikt, als een gemeene drank gebruikr, om door deszelfs zuurheid de loogzoutige rottige hoedanigheid van kwaade bedorven levensmiddelen te verbeteren. Deze appeldrank moet ten minften drie maanden oud,en zeer klaar zyn, eer hy gebruikt wordt; zohy te nieuw , en niet fchoon is, ïshybekwaam fcherpe Kolieken te veroorzaaken; hy moet ten minften eens van de moer . op goede en zuivere vaten worden overgeftooken, het geen veel zal toebrengen, om hem te beter fchoon te maaken, en voorkoomen dat hy niet lang of taei worde, als wanneer hy nergens toe deugt; maar indien dezelve nu en dan eens geheel verzuurt, en tot azyn overilaat, het geen ligt gebeuren kan, zal hy nog fteeds van dienst zyn; dog men heeft bevonden, dat men deezen wyn als hy wél behandeld wordt, goed en zuiver zelfs naar de Indien kan overvoeren.
Yder matroos moet ten minften een Pint Cyder daags, buiten zyn Bier en water, hebben. Ook zoude ik een geduurig en vry gebruik van Wyn-edik in der Matroozen leefregel aanraaden, byzonderlyk wanneer de levensmiddelen garftig beginnen te worden.



2o6 JiEWAARING DER GEZONDHEID
den. Daarenboven moeten de dekken dik. wils met wynedik gewasfchen, of befprenkeld worden, nadat de grove en vuile lugt,door de Ventilators van sutton, of van hales is uitgehaald,'t welk voor het minst alle dag eens gefchieden moet.
In Herfstkruistogten kan ook eene goede hoeveelheid appelen mede gevoerd worden, welke wel uitgekoozen, en wel bewaard indroogedigte kisten, twee of drie maanden zeer goed zullen blyven. Zefs Citroenen en Oranje-appels, in flannel bewonden, of in iets anders dat hunne uitwaasfemende vogtigheid kan indrinken, en in geflooten, drooge vaten, en tamelyk koel, bewaard, kunnen ook een langen tyd goed gehouden worden. Indien dit niet uitvoerlyk is, kan 'er een imengzel van Citroenfap en Rum, (Shrub\ zo als zy 't noemen) in eene genoegzaame hoeveelheid mede genoomen worden; Gelyk dit lang goed kan blyven; zo zal het ook oneindig gezonder zyn dan de verdroogende, vuurige vergiftige, fterke dranken, die zo rykelyk op de fchepen en elders worden uitgedeeld. In het voorbygaan zal ik hier aanmerken, dat niets de verderfelyke hoedanigheden van deze geesten kragtiger verbetert dan het Citroenfap.
Ingeval'erniet anders dan ftinkend water voorhanden is ,moetmen 'eraltoos Citroenfap, Elixir van Vitriool, of Wyn-azyn mede vermengen, waardoor het veel minder ongezond zal worden; de Romeinfche Soldaaten dronken Posca, (namelyk water en azyn) voor hun gevvoonen drank, en vonden dien drank zeer gezond en goed. Elixir



OP DE SCHEPEN. ZO?
Elixir van Vitriool en wyn-edik worden reeds in groote hoeveelheden op de fchepen opgedaan, en zyn zeer dienftig bevonden. En daar il onlangs een order uitgegeeven, om de Oorlogfcheepen ook van Cyder te voorzien, welke ik my ten vollen verzekerd boude, dat, zo dezelve met behoorlyke oplettenheid en eerlykheid wordt uitgevoerd, van de grootfte nuttigheid zal wezen. Inderdaad men heeft dit reeds werkelyk aldus bevonden op zommige Oorlog-en andere fcheepen, daar het, fchoon flegts met kleine hoeveelheden op te werk is gefteld. Ik zal hier byvoegen, dat de wynen, die wy als Pryzen veroveren, en die gemeenlyk ligt en flauw zyn, en zeer dikwils bederven als men ze bewaaren wil, onder de matroozen (inzonderheid als 'ergebrek aan Cyder is,) met zeer goed gevolg kunnen uitgedeeld
W°Men kan dit inderdaad een zeer kostbaar ontwerp noemen, maar, daar het leven van zo veele braave en nuttige kaarels m dit ftuk betrokken is, denk ik, dat de kosten in geene vergelyking kunnen koomen met het voordeel dat 'er van te haaien is; De Romeinen voerden altoos azyn en wyn op hunne vlooten, en in hunne Legers mede, en de gemeene Soldaat en Matroos hadt dagelyksch zyn deel van beiden; ja zy deeden verfcheiden andere aanmerkelyke onkosten om de gezondheid hunner Legers te bewaaren; Maar nu, indien datroemryk, voorzigtig volk het leven van een Roomfchen Soldaat zo waardig fchattede, en
zig



SOS BE^^GDE,GE20NDSN2_
bLn°/ede k°Sten «««w>ftede om het re behouden waarom zouden wy niet even veel agt Haan op dat van een Bri sch m ' troos, die tevens zo dapper en zZ!' voor de gemeene welvTart?' nUtÜ« 13 Ik kan deze korte verhandeling niet befluiten, zonder aan te merken, dat d\ 7' woone manier van de Matroo.en te P£" fen zodra zy van lange en verdrietige* e zen te rug koomen ,om aanflonds fndere gelykfoortige reizen aan te vangen ombind
hunne farmhen en vrienden niet te zien en gemeenlyk m een flegten ftaat van gezond heid zonder hen tyd of gelegenheid te ven dezelve eerst wederge bekoomen fen" dood aan duizenden veroorzaakt heeft'- e ik wenschte, voor de eer der Natie dat S eemge manier, om onze vlooten tebeSaf nen, konde uitgevonden worden, die me J
tZfu tVll^mCt de Sronden ^n gemTene Menfchelykheid en met onze Britlhe vry-
Plymoutb-zoSspt. 1747.
EINDE.