844
O 62 I 6608






NATUURLIJKE
HISTORIE
VAN
DEN MENSCHV






07 ^
natuurlijke ;
Ck i s XJ^ é JLJ^
-<tS ^ v O LG E isr s ^ —
(g.jj .mesgelis^)
HOOG Lï. KB AAK TE KONING S BEKGEN^
*c ^^^^
- y z ; ^ • *
MDCCXCm.






INLEIDING.
H et edelfte fchepzel, op den aardbol is de mensch. De gantfche aarbodem is zijn erfdeel, geen gewest van de Zuid- tot de Noord-pool, is hier van uitgezonderd. Zijn 'gedaante is de fchoonfte van alle fchepzelen. Zijn moed beheerscht, en zijn geest doorgrond alles.
Des menfchen ligchaam, geest en zede» gijn voor alle uiterftens vatbaar.
Hij verdraagd de koude onder de Noord-pool , en de hitte van de Middenlijn.
Hij is bij uitftek werkzaam en bij uïtfflck traag. Hij heeft een bewonderings* * waar-



iv INLEIDING.
waardig verftand, of is bij uitftek dom; en om zo te zeggen, aan God gelijk in deugden , of aan den duivel in boosheid,
S- 3-
Met de gantfche fchepping, met de gantfche natuur , met alles wat in het rijk der ligchaamen en geesten is, ftaat de mensch of in naauwe of in meer verwijderde betrekking. Hij is zelfs een wacreld in 't klein, en eene onuitputbaare bron der gewigtigtte ontdekkingen.
§, 4-
Des menfchert beftaan, zijne beftem,, ming , zijne verrigtingen zijn de gemeen-. ichaplijke fpil, om welke zig alle menfchelijkc weetenfchappen draaien. Naar inaate zij zig met deeze voorwerpen van
nader



INLEIDING. v
«ader bij beezig houden, zijn zij belangrijk keF en gewigtiger.
$> 5-
Wat is dierhalven voor den mensch van meer gewigt als de zelfskennis, in ieder be-
teekenis van dit woord ? de kragten
van zijn ligchaam, de vermoogens van zijne ziel ; en het tutwerkzel der gemeen» fchappelijke verbintenis van beiden, voor zq verre het onderzoek van den mensch hier in is doorgedrongen , en eindelijk de ftandstplaats waar op de Schepper den mensch in de waereld gefteld heeft, naauwkeurig te leeren kennen ; dit is het onderwerp van de menfchenkennis voor den Geneesheer en Wijsgeer.
% d.
Het zou ten eenemaal overbodig zijn te * 3 be-



vr l N L E I D I N G.
bewijzen-, dat de kennis 'uir deeze weeten fchap re haaien , voor den geleerden in 't algemeen nuttig ja onontbeerlijk; — en voor ieder die de zelfskennis bemind, welkoora is. Hij intusfchen dien het onverfchillig is, deeze weetenfchap te kennen, verwijdere zig als ongefchikt.
KORTE



K O R T E
I N II O U D.
I. NATUURLIJKE. HISTORIE VA IJ
DEN ME NS C H. Pïlg. I
io. OVEREENKOMST VAN DEN MENSCH MET DE DIEREN, EN ONDERSCHEIDING VAN DEZELVE. - - - 2.
VERSCHEIDENHEID EN OVEREENKOM ST VAN*' MENSCHEN. 15
II. GENEESKUNDIGE KENNIS VAN
DE ZIEL. - - - 30
I0. DIERLIJKE VERMOOGENS. 39
£°. VOO RT REFFELIJKHEEDEN VAN DEN MENSCH,BOVEN DE DIEREN. - - 43
30. ZIELS VERMOOGENS. - - ^)
4°. HET ONS TAAN DER BEGRIPPEN. - - - 54
5°« DE ZINNEN. - - 60
6°. HET DENKVERMO OGEN. - 6<J



vin JK O R. 'f E INHOUD.
7°. WAAKEN, SLAAP, DJR.OO-
MEN. - - - p-g. ?3
8°. DE TEMPERAMENTEN. 7S 9°. DE HARTS-TOCHTEN. 8(3 Ï0°. BERÖOVING VAN ZINNEN,
BLOOIIEID, ZELFS MOORD. 83
NA«



NATUURLIJKE
HISTORIE
VAN
DEN MENSCH.
EERSTE HOOFDSTUK. §• i.
Wij verftaan onder de woorden natuurlijke historie van den mensch den omvang van alle die zigtbaare eigenfchappen, waardoor de mensch met andere Ichepzelen , en bijzonder met het ganfche dierenrijk kan worden vergelékcn, en in het zelve boven het overige uitmunt.
§. *,
Om die eigenfchappen te Ieeren kennen, zal ons oogmerk vorderen ; de grondtrekken der zoölogie , of dierenkcnnis , in zo verre de zelve een gedeelte der natuurlijke historié uitmaakt, te laaten voorafgaan.
A $. 3-



i NATUURLIJKE HISTORIE
$• 3-
^ Zo wel dieren als planten onderfcheiden zig in het heelal door eene bepaalde bewerktuigde , zékere oogmerken bedoelende vorming , door trek tot vermeerdering , door vermoogens tot wasdom, en zig zeiven te onderhouden, van het rijk der delfftoffen.
§• 4-
Wij beweeren intusfchen niet, dat de delfftoffen eene bewerktuigde zamenftelling geheel en al misfen zouden : Maar zij is meer in 't oog loopend en duidelijker in het rijk der planten en dieren.
s- 5.
In haare innerlijke waarde en vorming, komen dus de planten nader aan de dieren, dan aan de delfftoffen.
De voortbrengzels van beiden rijken, van dat der planten en der delfftoffen, worden intusfchen lévenlooze genaamd ; hoe zeer hen die vermoogens vergezellen, welke de natuurkundigen gedeeltelijk in de ftoffe in 't algemeen, gedeeltelijk in zékere bewerktuigde ligchaamen gevonden hebben; 't vermoogen van veerkragt, beweeging, zwaarte, aantrekking, enz.
S- 7-



VAN DEN MENSCH. 9
S- 7-
De waare dierlijke vermoogens, waartoe de dieren bij uitftek bewerktuigd zijn, zijn lévensgeest , en vermoogens der zenuwen; beiden in onderfcheidene hoeveelheid; de onderfcheidene foorten en geflagten der dieren toegedaan ; en bij de meest volkomene onderfcheidelijk te zaamen verbonden; die vermoogens bewerken gewaarwording, bewust zijn , en bekwaamheid tot willekeurige beweegingen.
§. 3.
dieren zijn dus fchepzels, welker bewerktuigde zamenftelling min of meer eenvoudig tot een zéker oogmerk en verrigtingen beftemd is, en welke door hoogere dierlijke vermoogens, door levensgeest namentlijk, én vermoogens der zenuwen , tot werking gebragt worden.
S- 9-
Dieren zijn onder duizenderleië gedaantens, en in ontelbaare ménigte, de algemeene bewoonders van den aardbol, van de lugt, en van het water.
Geen lugtftreek, geene hoogte, geeil diepte van den eenen pool tot den anderen, is van dieren onbewoond. De nooddruft beA a paaJd



4 NATUURLIJKE HISTORIE
paald hunne woonplaats. Zelfs in dieren woonen dieren.
§• 10.
De meeste zijn binnen een' engen omtrek der bewoonbaare aarde ingcflooten , buiten welken zij zig niet durven begeeven; andere trekken op zékere tijden van het eene gewest tot het ander: Zömmige worden door kweeking van den mensch uit de eene lugtftreek in eene andere verplaatst; andere teelen hun foort, met geringe afwijkingen in hunne uiterlijke eigenfchappen, over een groot gedeelte der aarde voort.
§. tl.
De mensch alléén plant zijn geflagt over den ganfehen aardbol voort. In ftaat zijnde de hette onder den middenlijn, en de koude onder den noord-pool te verdraagen ; bewoont en beheerscht hij de aarde aan alle kanten. De lugtftreeken hebben niettemin eenigen invloed op' het toevallige in de vorming van zijn ligchaam.
$. 12.
Tot nu toa is wel niet beflist, of de fchepping in het algemeen, en het rijk der dieren in 't bijzonder, naar één zamenftel is ingerigt. Maar om het meufchelijk ver-
ft and



VAN DEN MENSCH. 5
ftand te gemoet te komen, kan men de dieren , gelijk de planten, naar maate zij eikanderen meer of minder gelijken, in trappen, rangen , foorten en geflagten, rangfchikken; welke wederom door hunne verfcheidenheden van eikanderen onderfcheiden zijn.
§• 13-
De wormen bewoonen de uiterfte grenspaalen van het dierenrijk; fchepzels van een zeer eenvoudig zamenftel , bijna alleen uit flijm en aarde betraande, gedeeltelijk zijn zij naakt , gedeeltelijk bewoonen zij fchelpachtige huisjes, of harde koraalen ; aan zommige zijn de ingewanden van grootere dieren b, v. de darmen van den mensch; ter woonplaatfe aangeweezen : Andere verheffen zig gelijk de planten op een' fteel in onderfcheidene takken of armen. Zo 'er eene keeten van weezens beftaat , is de overgang van het planten- tot het dierenrijk in de (zoöphijten) plantdieren of lévendige planten te zoeken.
S- 14-
Het bijzonder kenteken van deeze dieren , in 't algemeen , is groote lévensgeest en 't vermoogen van weder huns gelijken voort te brengen: zij hebben geene hersfens en weinig zenuwkragt, weinige zintuigen , eeniA3 §e



6 NATUURLIJKE HISTORIE
ge kunstdriften, ongecouleurde fappen, gelijkvormigheid in hunne meestal weeke vaste deelen , eenzijdig voortteelings^-vermoogen, eenen trek van zelfsönderhouding door fpijs, en tot dat einde een darmpijp met twee openingen , een meestal zeer taai en tegens de hévigfle gewelddadigheden zeer lang beltand leeven.
Het naast aan deezen zijn de gekurvene dieren (insecten) vermaagfehapt; eenigzints meer te zamengefteld van maakfel , met en zonder vleugels , met hoornagtige of weeke fchilden op het lichaam , gedeeltelijk geduurende hun' lévenstijd verfcheidene gedaante-verwisfelingen onderworpen , waarvan de laatfte de dood zelve is.
De Infekten léveren een bijzondere talrijke foort van fchepzelen op , in alle elementen (Hoofdftoffen) verflrooid.
§. 16.
Het hoofdkenmerk van dit foort van dieren is in 't algemeen de zelfde als bij de wormen, meer lévensgeest als zenuwkragt , weinige zenuwen, misfehien zonder hersfens; een weinig gevoel en gezigt, ménigvuldige fpieren; ongecouleurd bloed, merkwaardige
kunst-



VA NDEN MENSCH. ?
kunstdriften, bij voorb. in de bijen: bevrugting en voortteeling door eieren, gedeeltelijk een taai, gedeeltelijk een teder leeven.
S- 17-
visschen, dat zijn dieren van rood koud en weinig bloed voorzien , die zig m het water door vinnen beweegen, en door kieu. wen adem haaien; zij zijn van ménigvuldigerlei zamenftelling , zij zijn kenbaar door knorvelagtige beenderen, door hunne meestal platgedrukte gedaante en door het fchubbig dekfel van hun lichaam ; de oceaan, zeën en rivieren zijn hunne verblijfplaatfen.
S- ï8-
Zij hebben veel lévensgeest en beweegingskragt; maar ook zenuwkragt; en vijf heuvelSgtige herlfens. Reuk , fmaak , gehoor en gezigt heeft de natuur hen medegedeeld, en een op verren afitand verwijderde gelijkenis van zielsvermoogen; voor 't overige vloeid door hunne aderen een weinig rood koud bloed , zij verménigvuldigen do°or bevrugte eieren, en hebben meestal een zeer taai en tévens zeer langduurend » leeven.
$• 19-
Jn naauwe maagfchap met de visfchen, Haan A 4 de



8 NATUURLIJKE HISTORIE
de amphibiën; dat zijn dieren welke bij afwiiïeling hun verblijf in de lugt en in het water neemen. Een gelijkenis van long en ademhaaling , en wezentlijke beenderen, onderfcheid hen van de voorige foort van dieren. Naakt, of met fchilden, fchubben of hoornagtig vlies gedekt, met of zonder pooten , zijn zij bijzonderlijk in warme landea, een talrijk foort van dieren.
Weinig rood en koud bloed , herlfens , gelijk aan die der visfchen , meer lévensgeest als zenuwkragt, een ongeloofelijk taai léven , en vermoogen van wedervoortbrenging , zwakke zintuigen , gebrek aan konstdriften , eene hévige trek tot paaren en voortplanting door eieren; deeze eigenfchappen kenmerken meestal de amphibiën.
§• 21-
vogelen, dat zijn dieren met twee pooten, twee vleugels, een hoornagtige bek, en een met vederen gedekt ligchaam, bewoonen de lugt, en maaken te zamen een groot zeer verre uitgebreide foort van dieren, uit harde gedeeltelijk holle beenderen, fpieren, vaten, zenuwen; eenigzints meer genoegzaame hersfens, weezenlijke long, benévens een dubbel hart , en bijgevolg egte ademhaaling ;
een



VAN DEN MENSCH. 9
een zamenftelling tot verteering uit veele deelen beftaande ; deelen onderfcheiden van natuur , aldus verëenigd, behooren tot het lichaams-geitel der vogelen.
§• 22
De vogelen zijn rijkelijk voorzien van warm bloed ; meestal hebben zij meer zenuwkragt als lévensgeest ; min fterke bekwaamheid huns gelijken • voort te brengen : vrij genoegzaame zintuigen ; gezigt , gehoor , fmaak , reuk ; ongemeene kunstdriften, eene weezentlijke femme, bekwaamheid tot naabootzing, een fchoon zeer geringe trap van zielsvermoogens; bij uitllek gefchied de voortplanting door eiërcn bij deezen.
S- 23.
Wij klimmen tot den rang der zoogdieren op , welke lévendige jongen baaren , en de zelve met hunne borften zoogen. Wij bemerken hier ligchaamen zeer kunftig uit beenderen , fpieren, zenuwen , vaten , genoegzaame hersfens, wezentlijke longen, een dubbel hart , met tanden bezette kinnebakken , en veelvuldige verteerings - ingewanden te zamengefteld.
Zo fteeg de natuur van het eenvoudig maakzel der wormen en polijpen op, tot het A 5 kon-



io NATUURLIJKE HISTORIE
konftig zamengefteld maakzel der zoogdieren.
Onder alle dieren is het bijzonder kenmerk van dat foort , het warme bloed , en eene altijd zo in de koudlte als heetfte lugtftreeken van den aardbol, gelijke warmte van leeven, met eenen zekeren trap van levensgeest, tot gemeenfchappelijke werkingen overhellende doorweeven , groote kragt der zenuwen , zintuigen, zielsvermoogens, en bekwaamheid ter navolging, zwakke vermoogens huns gelijken voort te brengen, gedeeltelijk bewonderingswaardige kunstdriften, eene weezenlijke ftemme en ademhaaling.
§• 25-
Vermits de Mensch tot deeze clasfe van dieren behoord , verëischt ons oogmerk de onderfcheidene rangen van denzelven ftuk voor ftuk nategaan.
Zo naderen wij van zelve tot de in 't cog loopende voortreffelijkheid van het menfchelijk geflagt.
$. 26.
De walvisschen fchijnen de fchakel te zijn der kéten , waardoor zoogdieren en visfchen aan eikanderen gehegd zijn. Zij
be-



VAN DEN MENSCH. n
bchooren intusfchen meer tot de eerfte ; dan tot de laatfte foort. Hun gedaante en grootheid is verfchrikkelijk , zeer verre van den mensch verfchillend. De wateren in 't Noorden zijn hunne verblijfplaatzen.
De volgende rang vertoond ons dieren , welke amphibiën (zie §. 19) onder de zoogdieren zijn ; de natuur heeft hen van korte pooten , tot zwemmen ingerigt, voorzien ; onder dezelve is de bever merkwaardig uit hoofde van zijne bewonderingswaardige kunstdriften tot de bouwkunde. Zo ook de zee - beer , indien men gelooven mag , dat de wijfjes uit droefheid traanen zouden Horten. (Steller)
§. 28.
Eene anderzints uitgeftrekte rang beftaat uit de groote viervoetige min of meer lompe niet zeer verre verfpreide dieren , met dikke pooten en een dikke huid met hairen; onder deeze is de elephant door zijne leerzaamheid en bekwaamheid tot naarvolging, welke men bij zulk een groot en onbehouwen lichaam niet zou verwagten , door eene gelijkenis van verftand gepaard met eene zeer buigzaame , en van werktuigen voorziene fnuit, ten uiterften merkwaardig.
§• 29.



xa NATUURLIJKE HISTORIE
§• 29.
De dieren met gefpléten klaauwen onder welken de kameel , het fchaap , de os , het hart, het zwijn enz. behooren, maaken eenen rang van dieren uit, welke zig voor 't grootfte gedeelte aan het gezelfchap van den mensch gewend , en alzo huisdieren geworden zijn. Zonder bij uitftek leerzaam te zijn , verfchaffen zij den mensch veelvuldig nut, en dienen den zeiven tot onderhoud. Verfcheidene van hen, bij voorb. het fchaap, kenmerkt eene bijzondere traag- en domheid , zij vreeten bijna alle gras,'en herkauwen.
$• 3°-
De rang der dieren met hoeven omvangt flegts een eenig geflagt van tweeërleië foorten. Het fchoone geagte paard , en de veragte ezel.
De hulp en dienst welke beiden den mensch toebrengen , zijn algemeen bekend. De beiden foorten van deeze geflagten, teekn alleen, als tot een voorbeeld in de natuur , met eikanderen den muilezel voort , die zelve ter voortteeling en vrugtbaarheid van zijn bastaard - geflagt onbekwaam is. Het beftaan van de zogenaamde jumar, een voortbrengzel van ftier en paard, behoord in tegendeel tot de fabelen der oudheid.
S- 31.



VAN DE N ME N S C H. 13
§• 3i-
De verfcheurende meestal vleesch-vreetende dieren met klauwen , zijn weder eene rang van dieren. De veelvuldige foorten van honden kenmerken zig onder deezen, door veelvuldigheid van hunne konften van fpeelen, door de leerzaamheid, en bekwaamheid ter naarvolging , door hunne trouwe en ververkleefdheid aan den mensch , en door de fijnheid van hunnen reuk: De leeuw is ook merkwaardig door de buitengewoone kragt zijner fpieren , en naar evenredigheid zeer kleine zenuwen.
§• 32.
De rangen der ratten, der vliegende zoogdieren , der fteekel en fchubdieren , en der traage kletterende en met hair begroeide dieren , bieden ons flegts een en ander dier aan door kunstdrift of bekwaamheid merkwaardig : Of de zoorten van dieren in deeze range-n niet een weinig naauwkeuriger kunnen gerangfehikt worden? is eene vraag, waarop wij niet verpligt zijn te antwoorden.
§• 33-
Op deeze wijze geraaken wij tot den hoogeren rang der dieren met vier handen , of aapen , die wel is waar, een aangezigt hebben,



U NATUURLIJKE HISTORIE
ben , aan dat van den mensch gelijkende , doch 't welk van vooren tot een dierenfnoet verlengd is. Hoe na ook deeze dieren in geftalte bij den mensch komen , verwijderen zij zig toch van het menfchelijkc door hunne ganfche vorming ; door hunne fmalle heupen, en platte lendenen ; inzonderheid door de gedaante van hunnen kop en aangezigtslijn, zeer afwijkende van die van den mensch.
S- 34-
Bijzonder zijn de twee foorten van aapen zonder ftaarten , de pongo, en de fatijr ; de eerlle word bij Linnaeus de nagtmen&ch genaamd; de tweede word van Rousfeau als de oorfpronkelijke mensch , hoe zeer verre benéden derjzelven in waarde voorgefteld.
Beiden hebben, wel is waar, een onaanzienlijk menfchelijk aanzien , maar de kop is als die der aapen, en al het overige getuigd hunnen dieren ftaat.
S- 35-
- Hoe zeer namentlijk de pijgmeeuw of woudmensen, eenigermaate overëndkan ftaan; zijn tog zijne verfenen te fmal en te kort , en heeft zijnen voet te veel overeenkomst met eene hand , zijne heupen zijn te fmal en te zwak , zijn kop hangd te veel voor over, dan
dat



VAN DEN MENSCH. 15
dat de opgerigte gang hem zo wel als den mensch zoude toekomen. Hij is veel meer met zijne vier ruige handen gefchikt , tot het beklimmen van boomen.
§• 36.
En even zo min is ook de naast aan den mensch gelijkende aap , tot de fpraak , het meest uitdrukkend kenmerk , en voortreffelijkfte middel der menfchelijkheid gefchikt ; zelfs dan zou hij 'er niet toe gefchikt zijn , gelijk men vermoeden mag , wanneer hem den zak, welke aan zijne fpraakdeelen hangende, het geluid inflokt, ontnomen was. toonen zoude hij misfchien in nabootfing vormen , maar nimmer leeren fpreeken.
S- 37-
De weerelooze , maar moedige en met verftand begaafde mensch eindlijk, word door zo veele merkwaardige eigenfchappen van geest , en lichaam van de geheele overige fchepping onderfcheiden ; dat hij niet alleen in een geheel bijzonder eigen geflagt , maar wel degelijk in eenen bijzonderen rang van hetzelve moet worden afgefcheiden. QBlumenbach.)
S- 38-
Het onderfcheidend kenmerk van 't men*
fche-



16 NATUURLIJKE HISTORIE
fchelijk weezen in 't algemeen , doed zig hoofdzaakelijk op in een verband der voortreffelijklte eigenfchappen van der dieren-ftaat; gepaard met een verfiandig denkend en willend weezen. Daar zijn dus zo wel voortreffelijkheeden van het lichaam , als van den geest, waardoor de mensch zig boven alle lévendige fchepzelen kenteekend , en boven dezelve verhéven is.
§• 39-
Over de voorttreffelijkheeden van den geest, en van het geen 't welk met denzelven in het naauwfte verband Itaat; het verftand namenthjk in plaats van injtinkt bij de dieren , bekwaamheid ter fpraake, voortreflijkheid van de menfchelijke zintuigen enz. zal ons de geneeskundige kennis van de ziel onderwijzen. Wij houden ons nu enkel met de voortreffelijkheeden van het lichaam bezig.
§. 4°-
Hiertoe behoord de reeds meer gedagte groote uitbreiding van het menfchelijk geflagt, over den gantfchen aardbodem, zo in koude als heete lugtflreeken. Bijna geen hoek der aarde is van menfchen onbewoond gevonden; de orangoutang daar en tégen, de oorfpronglijke mensch van Rousfeau,
woont!



VAN DEN MENS C H. 17 woond en kan flegts woonen in de heeta hndftreeken van Africa of Afien. Geen ander dier , zelfs de hond die den mensch anderzins bijna overal vergezeld , kan hem hierin naar volgen.
S- 4i-
Een zeer gewigtig voorregt van den mensch 't wulk hem van de dieren onderfcheid , is zijne opgeregte houding , en de ganfche inrigting van zijn ligchaamsgeftel tot dit oogmerk. Hij alleen heeft twee handen en twee voeten. Daar integendeel de voorpooten van aapen die zelfs het naast aan den mensch gelijken , zo wel ten aanzien deibreedte , als de kortheid van de verfenen, en de uitwijkende bijzonder korte duim meer aan eene hand dan aan een voet gelijk is. Van daar gaat ook de orangoutang niet dan met moeite overeind: maar klimt daarentegen zeer behendig op 't geboomte.
Anderzints agtbaare mannen hebben hun fcherp vcrftand misbruikt , om de beftemming van den mensch tot den opgerigten. gang met drogrédenen te betwisten. Het zij het hen ernst is geweest , of kwaalijk uitgedagtc fpitsyondigheid a ons oogmerk B ver-



iS NATUURLIJKE HISTORIE
vordert de volgende drogredenen te toetfen, en te ontzenuwen.
$• 43-
„ De rigting in welke een dier het fté„ vigst Haat en zig met het meeste gemak ,, en de meeste gezondheid bevind , moet
zijne natuurlijke rigting zijn ; bijgevolg ,, moet de rigting op vier voeten de natuur,, lijke van den mensch zijn , om dat zij „ fléviger is als op twee voeten."
§• 44-
De voorafgaande Helling waarop dit befluit genomen word is geheel valsch , en bij gevolg ook het befluit zelve: de natuur bedoelde in de zamenftelling van het menschlijk ligchaam , geen gemak nog Hevigheid als haar hoofdoogmerk: maar het vermoogen , de werktuigen en kragten van het ligchaam, op de ligtfte wijze ten meesten nutte te gebruiken.
De rust alleen verëischt Hevigheid —— ftévïgheid is in werking hinderlijk, de ftévigfte rigting is dus geenzints de natuurlijkHe. Bovendien is juist de opgerigte zamenflelling der beenderen van den mensch , en de rigting van zijne fpieren, gefchikter als die op handen en voeten.
$• 45-



VAN DEN MENSCH. 19 §• 45-
„ De rigting op handen en voeten is ge„ fchikter , vermits zij het ligchaam beter onderftcund, en onder het ftaan minder „ fpanning van de fpieren vorderd. Van , daar dat een dier op vier pooten Maande [] kan uitrusten , 't geen de Mensch op „ twee beenen ftaande, niet in ftaat is."
i 46.
De zamenftelling van beenderen en fpieren is bij de dieren zo ingerigt , dat deeze ftaande kunnen rusten. Bij den mensch heeft het tegendeel plaats, vermits zijne beftemming geen rust , maar eene geduurige werkzaamheid is. Gedwongen zomtijds rust te zoeken, ft'eld hij het ganfehc zamenftel van zijne fpieren , door legging buiten werkzaamheid : de natuur was bij de rigting der fpieren niet fpaarzaam in het bedeelen van kragten tot ligter beweeging der lédemaatcn, want hoe veel kragt gaat niet bij de beweeging der fpieren verlooren ? maar de natuur was op rigting, aan het oogmerk beantwoordende, e» op evenredigheid bedagt.
S- 47-
Vergelijk eindelijk de uiterfte gedeeltens
van den mensch , zo boven als onder ;
B 2 welk



io NATUURLIJKE HISTORIE
welk eene verfcheideuheid , van boven het zeer lange fleutelbeen om de fchouders van eikanderen te verwijderen : het korte boven en voorgedeelte van den arm bekwaam, ter uittrekking en buiging, ter agter en voor overhelling en met fpieren voorzien.
Waartoe zou deeze rigting bij eenen gang op handen en voeten dienen ? de handen van den mensch door zamenftelling van werktuigen voor konstvverken bekwaam, zouden dan op de aarde rusten , en nergens toe dienende voorpooten werden. Hoe zou eindelijk het fijn gevoel van de toppen deF vingeren met zulk vernéderend gebruik der kanden kunnen beftaan?
S- 48.
Welk eene lengte van de onder-uit-eindens in vergelijking van de bovenfte ? Te vergeefs beweert men, dat dit een gevolg van den opgerigten gang is: indien dezelve op de lengte der uit-eindens invloed had gehad , moest juist het tégengeftelde plaats gehad hebben. Al verder de rigting der fpieren van den agterkaak, de gedaante van het bekken, de gewrigten der beenderen, in 't bijzonder van de knie met de knie-fchijf, de lengte der na agteren uitgerekte verfenen,de vlakte der voet, het ver voorüitfteeken van den teenj — dit
al~



VAN DEN MENSCH. 21
alles zou den gang op handen en voeten zeer bezwaarlijk maakeu , maar verligt zigtbaar den opgerigten gang.
§• 49-
Zie eindelijk de rondheid van het menfchenhoofd , zijne gewrigten met den ruggraad , de rigting van de werktuigen van zijne zinnen, de zwaarte van zijne herslens: 't gemis der peefen in de nek ; zo zal de Helling, dat de mensch tot den gang op handen en voeten beflemd is, in al haare ongerijmdheid te voorfchijn komen.
§• 5°-
,, De opgerigte Hand van den mensch is „ eene oorzaak van veele ziektens , welke „ door eene horifontaak rigting kunnen „ worden vermijd.
Dan deeze tegenwerping is niet meer al« een ongegrond voorgeeven. De meeste menfchen kunnen veele ziektens door een geregelde levenswijze voorkoomen. Zie intusfchen de lijst der ziektens na , waaraan de viervoetige dieren onderhevig zijn ; zijn zij in 't algemeen, niet dezelfde, als wij bij dei» mensch aantreffen? Gefield eindelijk dat de mensch door zijne opgerigte houding aan een B 3



as NATUURLIJKE HISTORIE
of andere ziekte meer onderworpen was als de dieren; is daarom de opgerigte gang zijne natuurlijke gang niet ? en zoud gij daarom liever een viervoetig dier als een mensch zijn ?
§• 5--
,, Men heeft menfehen gevonden in 't ,, wild, in bo.sfchen opgegroeid, die zeer „ behendig op handen en voeten liepen. ,, De reisbefchrijvers fpreeken zelfs van gant„ fche volkeren van dit foort."
§• 53-
Zij die dit fchrijven, misbruiken de ligtgeloovigheid van den leezer. Volgens geloofwaardige getuigenisfen is 'er geen volk hoe önbefchaafd ook anderzints gevonden, dat men op handen en voeten heeft zien gaan. Zelfs de zogenoemde peschera's in vuurland niet. Dat 'er enkele onder de wilde dieren opgewasfen menl'chèn gevonden zijn , welke door de bekwaamheid der lédemaaten van den mensch om zig tot alle rigtingen te gewennen , op handen en voeten gingen, zulks kan hier voor geen bewijs der tegenwerping doorgaan. Zelfs in de meeste voorbeelden van dit foort hadden zij, die in *t wild opgegroeid waren , den opgerigten gang ook behouden.
S- 54-



VAN DEN MENSCH. 33
S- 54-
Boven en behalven de reeds aangehaalde ondericheidingeu, heeft het vrouwelijk geflagt nog een haar eigen kenmerk, dat niet bij den man noch bij de dieren bevonden word: te weeten, een geregeld verlies van bloed in een' bepaalden tijd vanjaaren, en een lighaamhjk kenteken, der ongefchondene maagdelijke onfchuld,
$. 55-
Het menfchelijk geflagt met zo veele uitmuntenheeden begaafd, en zo ver uitgebreid, wijkt wel is waar nergens van de hoofdgedaante van de waare menfchelijke geflalte af; maar bied telfens het oog van den befchouwer van de eene landftreek tot de andere veelerleie toevallige verfcheidenheeden aan: Het zij in groote of in couleur, in hanen baard, in evenrédigheid van lédemaaten, of gedaante van het hoofd; om niet te gewaagen van misgeboortens, en de verfcheidenheid van aangezigten die zig in het oneindige uitflrekt.
§• 56.
De patagonen in het enderfte gedeelte van Zuid-Amerika woonende, zijn de grootfte van alle natiën welke immer geleefd hebben , en waren derhalven de reuzen der B 4 oud"



*4 NATUURLIJKE HISTORIE
oudheid. Hunne weezenlijke groote is, volgens geloofwaardige getuigenisfen 6 voet , parijfche maat , de zelfde lengte, welke geloofwaardige fchrijvers, den ouden Duitfchers toefchreeven. Zij hebben breede fchouders, zijn grof van beenderen , een groot hoofd , fterk gefpierd , rond van gezigt , lévendig van oog , wit van tanden , en met lang zwart hair. Hunne levenswijze is onbefteudig, hun voedzel is vleesch, hun vel is koperagtig van couleur.
§• 57-
De eskemos welke in het uiterfle van 't Noorden woonen, de Groenlanders, Laplanders , Samojeeden en Ostiaken, zijn bijna niet langer als omtrend 4 voet. Door de fterke koude, krimpen in die landen de planten en dieren in. Integendeel beguiiftigd een gematigf de lugtftreek den groei der ligchaamen. Hier bij komt nog het gebruik van lterke dranken bij veele Noordelijke volkeren , waardoor de fpiervéfelen van het menfehelijk ligchaam vroeg verftijven, en inkrimpen. De peschera's in vuurland zijn klein , en lelijk, de ql'imos in het midden van Madngascar zijn verdweencn, federt de reisbefchrijvers opregcer, en hunne leezers minder ligt van geloof geworden zijn.
5- 5*.



VA N D E N M E N S C H. 25
S- 58.
De middelmatige en meer natuurlijke lengte van den mensch, tot op vijf voet en iets meer zig bepaalende , vind men in getemperder lugtftraeken , daar de gedaante van den mensch ook het fchoonst befneden is.
,, de georgiet, circasit , persiaan, Cli
griek, zijn niet alleen aanzienlijk door hun grootheid , maar van een zeer evenrédig maakzel ; van daar is de regelmatige evenredigheid der léden, bij deeze grootheid en in deeze lugtltreeken meest te vinden.
§• 59-
In de couleur van den huid, zijn de bewooners van verfcheidene ftreeken nog verder van eikanderen verwijderd , de bij uitftek zwarte gaat bij trappen tot het fchoone incarnaat wit over.
§. 60.
De neger , de bewoonder van het midden gedeelte van Africa, 't welk de heetfte landftreek is, is geheel zwart, de Abeï'fmier en Moor zijn iets minder zwart ; de Inwoonder van het oostelijk gedeelte van Afiën, de Zuidlander, de Noord-Africaan en Zuid-Europeaan zijn bruinagtig : de geboore Americaan is koper-rood of bronscoUleurig , bijzonder in B 5 k«



«6 NATUURLIJKE HISTORIE
het zuidelijk gedeelte, de Afmat is olijfcouleurig of geelbruin, zo ook de noordelijke Americaan, Groenlander en Eskimos; de meeste Europeaanen eindelijk, in de mindere en gematigder koude lugtftreeken zijn wit. Deeze couleuren, fpeelen intusfchen op veelerhandc manieren, verfcheidenlijk onder eikanderen.
§. 61.
Zo is het ook met de hairen gelégen, welke op het hoofd, en aan andere deelen van het ligchaam groeijen. Lange , onaanzienlijke en fterke hoofdhairen , blond van couleur , zijn in 't noorden; bruine of zwarte , zijn in de zuidelijke gedeeltens ; het cierfel van den Europeaan, en van natiën welke in andere gedeeltens der waereld, hem het meest gelijken ; daarenboven is de kin van den man met hair begroeid , de Americaan heeft meestal weinig hair en geen' baard , en de zwarte neger onderfcheid zig van anderen, door dien hij ongebaard , en van kroes wolgelijkend kort hoofdhair voorzien is.
S- 62.
• In de gedaante van het hoofd , vertoonen zig verder zeer merkwaardige verfcheidenheden , zo wel met opzigt tot het gezigt , als het agterhoofd. Om hier over bij vergelijking te kunnen oordeelen, moet men de ge-
zigts-



VAN DEN MENSCH. 27
zigtstrek van Camper als een rigtfnoer, of denkbeeld van hetfchoonitemenfchen hoofd ftellen.
Trek een regte lijn door de holligheeden van het oor , tot op het onderfle van den neus : en eene andere regte lijn , die langs het hoogst voóruitlteekendè gedeelte van hetvoorhoofds-been necrdaalende , den neus raakt , en tot op het meest vooruitfreekende van het Kinbaksbeen getrokken word , (te weeten in 't profil). In den hoek, die deeze twee lijnen maaken , beftaat niet alleen het onderfcheid deï dieren , maar ook der onderfchei-
dene natiën , de kop van een' africaan-
fchen moor, maakt een' hoek van 70, die van een Europeaan van 80 graaden.
S- 63-
Door deeze gezigts-lijn onderfcheiden zij op deeze wijze, het fchoone aangezigt van Grickfche gedaante , met het fterk gebogen vooren agterhoofd , en het agteruititaande kinbaksbeen van het hoofd des negers , vanden Afrieaan, en van den Hindo, wier gelijk voorhoofd tegens een vlak agterhoofd fluit.. De oogen zijn gezonken , het kinbaksbeen ftaat voorwaards , de neus is ftomp, de lippen gezwollen , de overgang van het agterhoofd tot de zijde, is ongebogen en vlak. Om niet te gewaagen van andere onderfcheidings-
tee-



a8 NATUURLIJKE HISTORIE
teekenen, die flegts bij den ontleder merkbaar zijn.
§• 64.
Nu is de vraag, bevestigen deeze verfcheidenheeden, hoe menigvuldig ook de Helling, dat het menfchelijk geflagt uit onderfcheidene. foorten , (fpecies) of takken van onderfcheidene oorfprong, heiraat, en dat de grootte, couleur , gedaante van aangezigt en hoofd , op ieder ftam bij voortplanting overgaan ? Mannen van beproefde verdienften , hebben dit op de volgende gronden beweerd.
§• 65.
De Eigenfchappen, waar door zig de volkeren van eikanderen onderfcheiden , kunnen bij geene mogelijkheid aan het climaat, en andere toevallige oorzaaken toegefchreeven worden. Breng eenen neger en negerin in Europa over , zij teelen Negers , verplaats een paar Europeaanen na Guinea, zij teelen niets dan blanken, en paar eenen neger met eene Europeaanfche vrouw, of eenen Europeaan met een negerin ; zij teelen mulatten , die , gelijk de muilezel de kenteekenen van zijne ouders onder eikanderen gemengd , behoud. Daar nu de Eigenfchappen van ieder foort onvermijdelijk voortplanten , is het kennelijk ( dat zij van onderfcheidene Hammen zijn,
of



VAN DEN MENSCH. 29
of dat in de kiem van een' eenigen (tam, de rigting tot de veele thans ontwikkelde geflagten te vinden is.
$. 66.
Hoe zeer de grondwet, dat de neger met de blanke kinderen teeld, die wel ter voortteeling bekwaam zijn, doch welke naar verdere vermenging in de vierde generatie verbasteren , buiten tegenfpraak de bijzonderheid van het menfchelijk geflagt in de ongerijmdheid van de vergelijking , tusfchen den Mulat , en Muilezel bewijsd ; kunnen wij egter uit hoofde van gronden, die ons meer overtuigen , ons aan de meening in d» ▼oorige §. gefield, niet onderwerpen.
S- 67.
Al verder: alle die onderfcheidingen, waardoor deeze opgegeevene foorten zig van eikanderen onderfcheiden, zijn met betrekking tot de kennis van de ziel , zo niets betékenend en toevallig, dat zij over het algemeen geen onderfcheidene foort, maar enkel fpeelingen of veranderingen kunnen aanduiden. In hoe veele zaaken van meer belang , fpeelt de natuur niet? Zij verplaatst de ingewanden , brengt fteekels in de opperhuid voort , vormt handen met zes vingeren, teeld reufen en dwergen. Het is daarentegen kennelijk, dat de
hoofd»



3o NATUURLIJKE HISTORIE
hoofd-couleur, het hair, de baard en gedaante van het hoofd, van lugtftreek , manier van leven en gebruiken afhangen , en getemperd kunnen worden.
§. 63.
De zwarte couleur van den neger, heeft haare plaats en grondflag in het flijmagtig en bij hem dubbeld net, 't welk onder de opperhuid gevonden word,waarvan het binnenfte gedeelte 't welk tegen de huid raakt zeer zwart is ; Of een overvloed van voor handen zijnde onvlambaare lugt, dit ligchaams-gedeelte couleurd, en de oorzaak van den Herken reuk der uit\vaasfeming,vanden neger te weegbrengd? Of het de gal is , die,'door haare zwarte verwe, in gevolge de overëenflemming van het zamenfM der gal met de huid , deeze laatfte verwt? of het bloed van den neger zwartügtig rood is ? of de hersfens zelfs iets van deeze couleur hebben aangenomen ? daar omtrent is men niet eenftemmig van gedagten, en wij willen zulks niet beflisfen : wij gaan ongerijmde gedagten met ftilzwijgen voorbij.
$• 69.
De werkende oorzaak is zekerlijk de hette van de zon, en flegts het middenfte gedeelte van Africa, is het vaderland van den zwartften neger. Naar de helling van den cirkel
ver-



VAN DEN MENSCH. 31
verminderd de zwarte couleur. Verblijf in de open lugt en lévensmiddelén , zijn naar alle vermoeden ook medewerkende oorzaaken. Zo ftaat het ook met de koper-roode couleur der Americaanen , en met de olijf - couleur van die van Indostan.
§• 70.
Langzaam, en niet dan na zommige graaden of voortteelingen , gewend zig de natuur van den neger tot een zagter of kouder lugtftreek ; zo zal ook de blanke in Guinee niet eensklaps fwarte kinderen teelen ; maar de invloed der lugtltrëek werkt zo fchielijk niet , en als een inwoonder de lugtftreek eens gewoon is, ontwend hij dezelve zo ras niet weder. Ondertusfchcn bevestigd dit verfchijnzel geen verfcheidenheid in de foorten.
Ongebaard zijn verfcheidene Americaanfche natiën , niet vermits de natuur hen geen' baard gaf, maar om dat zij dezelve zonder ophouden uitroeiden. En gefield , dat de Zuid-Americaan oorfpronkelijk zo dun bchaird en baardeloos ware ; hoe zouden wij geregtigd zijn , hem als eene bijzondere tak op te doen , daar het onderfcheid tusfehen hem en anderen flegts op een gedeelte , 't
welk



3s NATUURLIJKE HISTORIE
welk in de dierlijke huishouding, zo weinige betekenende betrekking heeft.
S- 72.
Zelfs het vlakke voor- en agterhoofd, de van natuur en zonder kunst platte en ingedrukte neus , de dikke lippen van den neger, de geringe afwijkingen der overige natiën van de fchoone Griekfche evenrédigheid der leden. — Dit alles zijn afwijkingen van een eenig zoort tot fpeelingen, bewerkt door lugtftreek, lévenswijze en gebruiken.
§• 73-
De vrij waarfchijnlijke afftamming der twee zeer onderfcheidene volkeren, die der Laplanders namentlijk van de Hongaaren, of gelijk anderen meenen van de Tartaaren, bewijst insgelijks dat de natuur van den Mensch, overeenkomst krijgt met de lugtftreek die hij bewoond; en dat mitsdien de onderfcheidene ftammen niet oorfpronkelijk tot den grond , waar uit zij gefprooten zijn, behooren.
$• 74.
Nu is de vraag: kan men de fpeelingen of veranderingen van het menschdom tot een zeker getal brengen, zo dat ieder van de zelve
door zijne tékens kenbaar is ? Niet
ligtelijk. Mannen van fcherpzinnigheid hebben



VAN DEN MENSCH. 33
ben wel is waar de proef genoomen ; maar de afwisfelingen der fpélingen loopen te veel in malkanderen , om bepaalde kenmerken van veranderingen te kunnen vastftellen.
$f 75-
De vcrdecling van Linnêus in Europeaa* nen, Afiaaten , Africaancn en Americaancn houd geen fteek , en de Erxleevenfche verbétering van die verdecling , beftaande in ' de Laplanders en Tartaar en van dezelve af te fcheïden, maakt de zelva niet dienftïger tot gebruik.
' De zéven ver'cheidenheeden van Huntcr zijn door hun eenig téken van onderfcheid , naamentlijk , de couleur der huid , niet genoegzaam uitgedrukt. De vier foorten van den beroemden Kant , waardoor hij de blanke Europeaan , dc kopcr-roode Americaan, de zwarte Africaan, en de olijf-gecouleurde Indiaan, van malkanderen onderfcheid, hebben ook de goedkeuring van den bevoegden regter lüet weggedraagen (Herder, ForJler.~)
i 76.
Naauwkeuriger en door zékere trekken heeft Blumenbach door vijf verfcheidenheeden den mensch onderlcheiden. x. De EurppeaaC nen,



34 NATUURLIJKE HISTORIE
nen , de Laplanders daar onder gerekend , benévens een gedeelte der Afiaaten en NoordAfricaanen, wit van couleur: en naar onze begrippen de fchoonst gevormde menfchen. 2. De geel-bruine dun-behairde Afiaaten, Chineefen , Americaanen met hunne platte gezigten en kleine oogen. 3. De zwarte Africaanen met wolagtig hair, ftQmpe neus en dikke lippen, 4. de overige Americaanen , koper - rood van couleur , rijzig van wasdom , en voor-uitfteekende kinbaksbeenderen. 5. De zwartbruine bewoonder deizuidelijke eilanden: breed van neus, groot van mond, en dik behaird.
§■ 77-
Zonder ons intusfchen eene veröordeelende vonnisvelling over deeze verdeeling aantematigen, vinden wij ons in de noodzaakelijkheid van de zelve af te wijken , en dezelven in zo verre te verminderen , dat zij flegts twee hoofd-verfchillen behouden.
Deeze zijn. 1. De blanke ; het waare beeld der menschclijke fchoonheid, rijzig van wasdom , met een ovaal aanzigt en gezigtslijn van 80 graaden , gebogen vooren-agter-hoofd.
2. De zwart of neger minder evenrédig
op



VAN DEN MENSCH. 35
opgegroeid , met een gezigtslijn van 70 graaden, ingedrukten neus , vooruitfteekend kinbaksbecn , vlak agterhoofd , fchaaps-wol gelijkend hair, en fterk-rickend zweet. De plaatzen welke beiden bewoonen zijn uit het voorgaande bekend.
§. 78.
Tusfchcn beiden min of meer aan de een «f ander grenzend , rangfehikken zig de overigen §. 76. aangevoerden welke onmerkbaar tot malkander overgaan, en nu hier dan ginds , op den aardbodem verftrooid zijn.
§• 79-
Men dooie egter niet, wanneer men den neger , en andere natiën , door hunne gezigtslijn en vlak agterhoofd , na bij aan den aap ziet komen , men laate zig niet verleiden om te gelooven , dat hij met dit zoort van dieren vermaagfehapt zij. Neen, hij is daarom niet minder mensch, op een verren afftand van den aap verwijderd , waarfchijnlijk met ons van eenen oorfprong , bekwaam ter nabootzing , en fpraak en in zijn foort volkomen. Hij overtreft den Europeaan in fijnheid en fcherpheid der wertuigen van gehoor en reuk.
C 2 § 80,



^6 NATUURLIJKE HISTORIE
§. 80.
Tot dit verfchil behoort de te onregt-, als een bijzonder zoort aangevoerde , kakkerlak , blafard , albinos of witte
moor , die ook geen bijzonder verfchil uitmaakcn, maar door ziekte verbasterde fchepzelen zijn.
I Si.
Zo zijn volkeren met ftaaren, door de natuur omgorde iiottentottinnen , sijreken, centauren niet anders als fchepzels, van de verbeeldingskragt, door bedrog verzonnen, en door ligtgcloovigheid waarfchijnlijk gemaakt. De meer gegronde kennis der natuur heeft duidelijk beweezen, dat zij niet beftaan.
S- 82.
Bij aldien dus het geheele menschdom naar allen fchijn, een en de zelve afffamming erkend: is de vraag, uit welk gedeelte der bewoonde aarde heeft het zig verbreid ? waarfchijnlijk uit het midden van Afiën, een der grootfle verhévenheeden van onze aarde, waaruit ook de grootfle rei der bergen zijnen oorfprong neemt. En zo eens het menschdom niet van eénen ftamvader afflamd , 'er is ten minsten in de natuurlijke historie niets, 't welk de onmogelijkheid van deezen oorfprong zoude kunnen bewijzen.
S 83.



VAN DEN MENSCH. 3? §• 83.
Gelijk voor het overige alle wijfjes onder de dieren zig van de mannen, door mterlüke in 't oogloopende kentekenen onderfcheiden: Zo kenmerkt zig het vrouwelijk geflagï ook bovendien door veele eigenfchappen , die tot geen onderfcheid van geflagt behooren. Zagtheid der weezenstrekken, rondheid der léden, tederheid der Werktuigen van de zinnen, en in 't algemeen iets vrouwelijks in de geheele zamenvoeging der léden, is hier opmerkzaam, de leer der ziel zal ons hier in nader onderwijzen.
S- 84.
Zij, wien ik in mijne natuurlijke historie gevolgd heb, zijn Camper, Buffon , Ljfihijis E Zimmerman, Blumenbach, Jofepln, Sommering, Maijer, Shreber, Ralm, Herder, Streb.
S- 85-
De uitmuntendheeden van des menfehen geest, zal de geneeskundige kennis der ziel, waartoe wij nu zullen overgaan, ieeren.
C 3 GE~



38 NATUURLIJKE HISTORIE
GENEESKUNDIGE KENNIS VAN DE ZIEL.
S- i.
De geneeskundige en wijsgeerige kennis der ziel verfchillen daar in , dat de laatstgemelde de ziel ontbind , dat is, als een weezen van het ligchaam afgezonderd, befchouwd, en haare eigenfchappen onder dit gezigts-punt onderzoekt; daar intégendeel de eerstgenoemde de ziel zo als de zelve met het ligchaam verbonden is , en de verfchijnzelen die daaruit ontftaan, tot voorwerpen van haare befchouwingen neemt.
De geneeskundige befchouwing der ziel, kan dus billijk als de eenige grondflag der wijsgeerige kennis van de ziel, gerékend worden, zonder welke de Iaatfte een zwak, en bouwvallig gebouw is.
% 3-
Behalven bij de ouden, vinden wij, bij Locle, Helvetius, Herder, Platner, Selle, Zimmerman, Tiedeman, Sommering, Streb en eenige anderen, de Roffen tot deeze grondftelling.
S- 4-



- VAN DEN MENSCH. 39 §. 4-
De geneeskundige leer der ziel is voor den geestkenner , den arts , den wijsgeer en godgeleerden, eene noodzaakelijke en onontbeerlijke weetenfehap. Zij alleen bedoeld, waare menfehenkennis.
S- 5-
Om ondertusfehen den mensch in die betrekking te leeren kennen: moet men zulke dierlijke vermoogens , welke wel over het algemeen de kentekens van het dieren-njk opléveren, (N. H. d. M. §• 70 «aar den mensch in onderfcheiden maat en trappen gefchonken zijn , in der zeiver zamenhang en verbintenis befchouwen.
DIERLIJKE VERMOOGENS.
De lévensgeest is de inwendige lévendige , kragt om elke neiging het zij door zamentrekking, of op eene andere bepaalde wijze , tegen te werken.
§• 7.
De mindere trap der zenuw-kragt verfchaft gevoel. Bewust-zijn, in hooger trap word
* C 4 ze"



4a NATUURLIJKE HISTORIE
zenmv-kragt het werktuig der inwendige zinnen , denk-vermoogen.
$. 8
De plantdieren (of lévendige planten,) Wormen, en infecten, bezitten meerder lévens-geest , • dan vermoogens der zenuwen. De lévensgeest toont in de zelve zijne werking door de verbaazende gewrpgten van het vermoogen, om zijns gelijken voort te brengen.
§ 9-
Amphibiën en visfehen bezitten wel is waar na évenrédigheid meer zenuw-kragt als Zij : maar hun lévensgeest is nog grooter , en toont zijne werkzaamheid in de bewou' denngs-waardige vatbaarheid der dieren voor het 4éven.
§• 10.
Veel meer zenuwkragt , maar ook eene hoogere trap van lévensgeest, kenmerkt de vogelen en foogdieren. Beide kragten zijn in deeze foorten van dieren zigtbaar als m elkander geplooid, en door malkanderen geweven.
S. ii.
Heï eêrfte gevolg va» deeze zamenvocging
is,



VAN DEN MENSCH. 41
is gevoel van behoefte : de trek om dezelve te voldoen kunstrek, kunstgevoel.
§•
Beide verëenigde vermoogens Haan in betrekking met het zamenftel van de dieren, min of meerder bewerktuigd , naar maate hunner beftemming.
S- 13
Levensgeest huisvest meest in de fpieren , zénuwkragt in de zenuwen : deeze zijn de werktuigen en de zetel der gewaarwording.
§• 14-
Op zig zeiven befchouwd , behooren lévensgeest en zénuwkragt onder zodanige eerfte oorzaaken der dingen , welke het menfchelijk verftand niet ligt doorgronden zal. Waarfchijnlijk bewerken beide vermoogens , eene ten uïterften fijne en aan haare eige wetten onderworpene itoffe.
Sr 15.
Met de zenuwen is zomtijds meer, zomtijds minder hoeveelheid van herfens verbonden: de hoeveelheid hersfenftof zelve is C 5 in



4a NATUURLIJKE HISTORIE
in meer of mindere heuvels verdeeld , en ftaat met de dikte en fterkte van de zenuwen, die daaruit voortkomen, in onderfcheidene betrekking.
S- NS-
Hier is het middenpunt tusfchen ziel en ligchaam. Door het zelve regeerd zij de handelingen van het ligchaam. Ieder zenuw gevoeld wei op die plaats , daar dezelve word aangeraakt, maar de ziel is daarom niet in het ligchaam verfpreid.
S- 17.
Zoöphijten, plantdieren, wormen en infecten zijn bijna zonder hersfens: visfchen en amphibiën hebben weinig hersfens. Grooter hersfens hebben de foogdieren in verfcheidene afdeelingen en takken, verdeeld. (N, H. v. d. M. S. 23.)
§ 18.
Hoe grooter de hoeveelheid van hersfens en hoe zwaarder zij is , in evenredigheid der overige deelen, maar bijzonder in vergelijking met de grootheid der zenuwen die daaruit voortkoomen , zo veel grooter zijn de zielsvermoogens.



VAN DEN MENSCH. 4S
De grootfle hersfens met de kleinfle zenuwen brengen denkvermoogen. (Z. Sommering.)
DE MENSCH.
§• 20.
De mensch verëenigd in zig veele voortreffelijkheeden bóven andere dieren , hoe zeer de een of ander van de zeiven, hem ook in fommige bekwaamheeden mogt overtreffen.
§• 21.
Daarentégen heeft hij ook bij uitfluiting, zijne voortreflijkheeden. Ook de dieren welke de mensch het naaste bijkoomen: Pijgmeeuwen en aapen, hebben daar geen aanfpraak op.
§. 22.
i. Word flegts bij den mensch de evenrédigheid tusfchen de hoeveelheid der hersfens en zenuwen, die 'er tot zijn denkvermoogen noodig is, aangetroffen (§. 18. 19.) de laatfle fchijnen meer aan de hersfens aan-, hangend, als uit dezelve ontfpringend.
s- 4



44 NATUURLIJKE HISTORIE
§• 23.
Hier in heeft de Europeaan of blanke een voorregt bóven den Aethiopier, of Moor: de iaatfte grenst in gedaante van hoofd, en in evenredigheid der hersfens tot de zenuwen , meer aan het geflagt der aapen.
a. De mensch alleen is bekwaam ter ipraake, dat is, de konst door gewijzigde klanken zijne gedagten uit te drukken. De fpraak behoord bij uitfluiting tot de menfchelijkheid: vandaar dat zelfs Pijgmeeuwen met menfchelijke fpraakdeelen, tog voor de fpraak onvatbaar zijn.
§• 25-
De bekwaamheid van den mensch tot de fpraak , heeft dus zijn' grond meer in de bekwaamheid van zijnen geest, als in de hem eigene werktuigen.
$. 26.
Wat voor het overige den oorfprong eu befchaaving der fpraak , haare gebréken , voordeden, beftanddeelen enz. betreft, behoord tot het onderzoek daar over in de wijsgeerige kennis der ziel (Z. Meiners.')
$. *7>



VAN DEN MENSCH 45
3. De Dieren weeten wel is waar hunne vreugde door gebaarden, en droefheid door gefchrei uit te drukken, maar over belagchelijke omfrandigheeden te lagchen, en onder het ttortcn van traanen. over imcrtclijkt ondervindingen, welker oorzaaken niets minder als ligchaamlijk zijn , te weenen -—« kan alléén de mensch,
s- #
4. Over den opgerigten gang en ftand van deu mensch heeft ons de natuurlijke gefchiedenis te vooren onderwézen: wij voegen 'er hierbij , dat deeze ftand met de hoogere zielsvermoogens van den mensch, in een noodzaakelijk verband ftaat.
Zelfs de manier, waarop de werktuigen van zijne zinnen gebruikt worden , en bijzonder de fijnheid van zijn aanraaking of gevoel aan de toppen der vingeren, hangt van deezcn opgerigten ftand af.
§• 3°-
5. Het gebrek der konstdriften, waardoor zig zo veele dieren kenmerken , en welke ben tot een voorregt dienen, word bij den
mensch



40- NATUURLIJKE HISTORIE
mensch door het vermoogen van uitvinden vervuld.
$• 3i-
Of konstdriften bijzondere werktuigen der zinnen voorönderftellen, dan wel eene werktuigelijke noodzaakelijkheid ten grondflag hebben; behoefd op deeze plaats niet onderzocht te worden. Het is zéker dat de dieren zonder de zelve weerloos , en voor hunne beftemming ongefchikt zijn zouden.
§• 32-
De konstdriften zijn ook evenwel in den naauwen omtrek van de onveranderlijkheid ingefloten. De mensch daarentegen vind de konsten uit , verbétert , befchaaft , en brengt de zelve tot volmaaktheid. Zijn onderzoek is onbeperkt.
S- 33-
Dit onderzoek berust op de groot? vatbaarheid van den mensch, tot vorming, op de gefchiktheid van zijne werktuigen, en de vermoogens van zijn ziel en ligchaam.
S- 34-
Zelfs de lengte van tijd , welke tot vorming en opleiding van den mensch tot menfchelijkheid vereischt word, is als 't
wa-



VAN DEN MENSCH. 47
ware voor een aankondiging en bewijs van de voortreflijkheid der natuur van den mensch aan te zien. In ieder foort neemt het voortreffelijkfte langzaamer aan, als het flegte.
§• 35-
6. Eindelijk behoort tot de uitmuntenlieeden van den mensch , de menfchelijke boven alle dieren verhévene ziel , een denkend en willend weezen, eene adem der goddelijke almagt , naar allen vermoeden onftoffelijk , Cnfterffelijk, de trap van fchepzel tot fchepper.
§• 36-
In haar ligt de grondflag van de verhevenere zielsvermoogens van den mensch. De fijnere werktuigen van de menfchelijke zinnen , en van de binnenfte werktuigen der ziel, zijn haare werktuigen.
§• 37-
Het tegengefteld gevoelen dat de fijnere bewerktuiging der menfchelijke zinnen, de grondflag der hoogere vermoogens van de menfchelijke ziel zijn zouden zonder eenige innerlijke voortreffelijkheid, is valsch, gelijk duizend voorbeelden bewijzen.
§. 33.



*S NATUURLIJKE HISTORIE
S- 38.
De mensch kan dus met reden een verHandige geest, die zig aan de Waereld door middel van een dierlijk ligchaam vertoont, genoemd worden. (Z. Platner)
§• 39-
Het midden tusfehen ziel en ligchaam zijn de hersfens (§. 16.): de aart van de verbinding zelve is onbekend. Men kan de hersfens werktuigen der ziel noemen , ter oorzaak van de gelijkvormigheid van hunne gewrogten, met die der werktuigen van de zinnen.
§. 4°.
Kan men tusfehen ziel en ligchaam wel een middending uitdenken ? En is de geest van de ziel in zo verre onderfcheiden , dat de laatfle het denkend, en de eerfte het bezielend weezen mag genoemd worden?
§• 4i.
Deeze verönderftclling bij de ouden reeds zo geliefd, is niet geheel zonder grond: op dezelve is het onderfcheid der bezielde, en onbezielde weezens gegrond.
S- 42.
Ondertusfchen is ziel en geest bij den
mensch.



VAN DEN MENSCH. 49
menseh zo door clkandercn geweven, dat ' léven zonder ziel zelfs ter naauwer nood, —
möoglijk voor een zeer korten tijd, '
plaats hebben kan.
ZIELSVERMÖOGENS, §• 43-
De ziel bewijst haare werkzaamheid door 'de uitöeffening van haare vermoogens. Dee2e zijn: ï. Het geheugen ; eene bekwaamheid i om eens ontfangene denkbeelden të bcwaaren, te rangfehikken, te vernieuwen j en als tegenwoordig te befchouwen.
S- 4*»
a. De Phantaüe of verbeeldingskragt. Dseze fehept nieuwe denkbeelden , of uit de zulke, welke de ziel heeft, of zelfs uit dezulke welke zij nooit gehad heeft: zij gebiedt in het rijk der mooglijkheeden, wanneer het aan weezens ontbreekt.
§• 45-
3. Het verfland of vermoogen van beöordeeling: dat is de bekwaamheid om de betrekIcing van zaaken wel in te zien, en waarheid Van valschheid te onderfcheiden. Zij is het D kost-



$o NATUURLIJKE HISTORIE
kostbaarse gefchenk van de Godheid aan den mensch.
S- 46.
4. Het geheugen, waarméde de onvefftandige dieren ook begaafd zijn, waarvan zij althans een evenbeeld hebben , fchijnt wel het uitgebrcidfte, maar in rang het geringfte zielsvermoogen te zijn*
Daar het geheugen intusfchen den grondflag tot de overige zielsvermoogens legt, is zij geenzints de minfte van belang, en verdient de zorgvuldigfte kvveeking.
S- 4S.
Het geheugen van den mensch gaat dat der dieren ook verre te boven , vermits hij alléén de bekwaamheid heeft ontvangen , denkbeelden naar ruimte van plaats en tijd te rangfehikken : een vermoogen, 't welk den dieren fchijnt te ontbreeken.
§• 49-
In deeze betékenis is naar alle vermoeden , in de wijsbegeerte van Kantlt dit ftelzel te verftaan i dat ruimte en tijd loutere befchouwingen van het menfchelijk verfïand, cn van deszelfs Formen zijn. In geen an-
de-



VAN DEN MENSCH. $jv
ciére betekenis kan de zielkenner, die zig bp bloote ondervinding grond, deeze Helling toefïaan.
S- 5°-
Verbceldingskragt is een hooger vermoogen, der menfchelijke ziel alléén eigen: nuttig , wanneer zij binnen de paaien gehouden word; maar teffens eene gevaarlijke leidsvrouw van het menfchelijk verftand , als dit haar onderworpen is*
De kweeking der verbeeldingskragt fchijnt meest al ten kosten van het verftand te geleideden. Uit haar ontltaan dweeperijen van alle foorten , en het geloof aan het ongelooflijke.
fl 52*
Op haar berust het beftaan van fpookert | en verhaalen van verfchijningen van geesten*
S- 53-
De godsdienftige , de menfchelijke maat* fchappij zo fchadelijke dweeperijen, de minder nadeelige bovennatuurkundige droomen, zijn gevolgen eener uitfpattende verbeeldingskragt.
Da §• 54»



& NATUURLIJKE HISTORIÉ §• 54-
En waar voor zijn de nieuwfte geneeskundige dweeperijen , onder anderen het Magnetismus , Somnambulismus , enz. anders te houden, als voor voortbrengzels van eene ten uiterften verhitte verbeeldingskragt ?
S- 55-
Het verftand , door een goed geheugen ondcrfteund , van eene getemperde verbeeldingskragt verzeld , is het voortreffelijkfte; het hoogst te waardeeren vermoogen der ziele,
S- 56.
Zij is het, die den wil buigt, en de handelingen van den mensch bepaald : de verbeeldingskragt heerscht alleen onder het masqué van het verftand, wanneer zij het zelve uit haare plaats heeft uitgedrongen.
$■ 57'
Het verftand verdient dierhalven , als de zekerfte leidsvrouw in alle voorvallen van het menfchelijk léven, de zorgvuldigfte hefchaaving.
S- 5S.
Is verftand van vernuft ouderfcheiden s In het gemeene gebruik der taal niet,
maa



VAN DEN MENSCH, 53
maar in de eigentlijke betékenis is verftand do bekwaamheid , om de vermoogens der ziele zo te gebruiken , dat geen van de zelve eene andere tot hinder yerftrekke ; dat inzonderheid geheugen en verbeeldingskragt aan 't verftand onde-rgefchikt blijven.
§. 59«
Genie is een zielsvermoogen van de voortgen niet onderfcheiden, maar een hoogere trap van de zelve. Genie vereischt in 't bijzonder of eene fterke maar wel gel-cide verbeeldingskragt , of eene ongewoone fchcrp-. zinnigheid in het vermoogen van bcöordeeling , of beiden te zamen. In 't kort, genie is het non plus ultra , de hoogfte trap. vau het menfchelijk verftand.
%. 60.
Geniën zijn zij, die door de duisternis van hunnen tijd doorgedrongen , de wectenfchappen befchaafden en omfmolten , en haare grenspaalen uitzctteden, Hippocrates , Baco % Newton, Boerhaave zijn voorbeelden.
Geniën zijn zij , die op ongebaande wégen in weerwil van alle hindernisfen, door D 3, **»



54 NATUURLIJKE HISTORIE
innerlijken aandrang in het binnenfte der wee-, tenfchappen dringen , fchoon zij de zelve niet met ontdekkingen verrijken.
§. 6*2.-
Zijn de bekwaamheeden der. ziel bij alle menfchen even fterk , en worden de zelve flegts door uiterlijke toevallige omftandighee-
den opgewekt en gevormd ? — Zéker neen
daar geen voorbereidheid is , is ook geene leiding van eenig nut , en hoe ménig genie heeft dikwijls de tegcnftreevendlte om, ftandigheeden moeten overmeesteren!
S- 63.
Spitsvondigheid en luim worden door den invloed van het temperament begunstigd, als de voorbereidheid tot de zelve voorbanden is. fpitsvondigheid verëischt eene beeidenrijke verbeeldingskragt : Luim eene zékere gemakkelijkheid in de te pasfe komende uitdrukking.
HET ONTSTAAN DER BE. GRIPPEN.
§• 64,
De uitöcffening van de bekwaamheeden der Zkl voorönderfteld begrippen of denkbeel-
v den,



VAN DEN MENSCH. 55
den, over welkers oorfprong en geboorte in de ziel, wij tot dus verre onze redekaveling hebben moeten befpaaren.
§. 65.
De oorfprong van ons bewust zijn , is tweeërlei , de zinnen, of het verftand : de zinnen brengen gewaarwordingen en fchilderingen ; het verftand vormd begrippen en oordeel. QSelle.)
$. 66.
Ondertusfchen voorönderfteld het verftand gevoel der zintuigen: want zonder gewaarwordingen en beeltenisfen door dezelve verkrégen , kan het zelve noch nieuwe denkbeelden , noch oordeelen , vormen. Ondervinding is dieswégens de eenige bron van onze kennis.
§• 67.
Brengt de mensch aangeboorene denkbeelden mede op de waereld, die in zijne ziel onontwikkeld liggen , en eerst door gewaarwordingen der zintuigen moeten opgewekt worden?
$. 68.
Behoort hier toe de Helling , [waar over men redentwist,] naamentlijk van den genoegD 4 zaa-



S6 NATUURLIJKE HISTORIE
zaatnen grond, van het beftaan der Godheid enz. als grondflellingcn van het verftand, welke de eeuwige en noodzaakelijke waar* heeden bevatten ?
$• %
De wijsgeerige leer der ziele houde vrij de voorönderftelling der aangeboorene be-. grippen tot haar behulp voor noodzaaklijk; maar de geneeskundige leer der ziel kan haar hierin op de volgende gronden geen toeftemming geeven.
§. 70.
1. Men kan geen begrip nog grondflelling van 't verftand opdoen, waarvan de afflans ming niet uit de kennis door de zintuigen, langs eene waare geestkundige afleiding kan geleideden.
S-. 71.
2. Het gebrek van een zintuig wordt; door het gebrek van alle van haar afhangende begrippen en grondflellingcn gevolgd.
§■ 72.
3. Van al de zintuigen beroofd , zou de ziel niet één. begrip noch grondflelling hebben.



VAN DEN MENSC H. 57
§• 73-
4. Wanneer 'er begrippen of grondftellingen in dc ziel lagen, onaf bangelijk van de kennis door de zintuigen verkregen, zo zou de ziel van de zelve bewustheid moeten hebben; want men kan geene begrippen of grondftellingen, zonder bewust zijn , denken.
§• 74- ,
5. Bij gevolg ontftaan alle begrippen even-, eens als alle grondftellingen van het verftand, zelfs de Helling van het tegenftrijdig gevoelen van den genoegzaamen grond , noch eenige anderen uitgezonderd, door de zintuigen.
§• 75-
6. Het weezen der menfchelijke ziel beftaat niet in denken, maar in het vermoogen tot denken: niet in het voorloopend bezit van zuivere begrippen en grondftellingen van het verftand, maar in het vermoogen, om denkbeelden, uit de ftof der kennis dooide zintuigen verkrégen, te vormen. (Z. Platner.~)
$■ 76,
7. De naauwkeurige en onpartijdige beD 5 track



gS NATUURLIJKE HISTORIE
trachting van de ontwikkeling der bekwaamheeden van de ziel bij kinderen van hunne geboorte af tot de rijpheid van hun verftand , toont ook geen het minste fpoor van één voorloopend begrip vóór de kennis door de zintuigen geboren, ontvangen.
$• 77-
Tégen deeze gronden zijn die van de innerlijke overtuiging , van de onbewijsbaarheid, van de onbegrijpelijkheid van dert oorfprong der algemeene begrippen door de zintuigen , waarvan wij gewaagden, voorons loutere fchijn-gronden,
i 78.
Zonder ons eene beoordeeling over de vraagc van de hoedanigheid der begrippen over ruimte en tijd , waarover men niet eens is, aantemaatigen, kunnen wij dezelve naar onze beste overtuiging niet voor zuiver en te vooren daar zijnde , maar voor louter door de zinnen bewerkt , houden. (Selle.)
$• 79.
Ruimte is een begrip door de zintuigen verkrégen, 't welk het eerst teffens met de uiterlijke omflandigheeden in de ziel gebooren wTord , in den oorfprong ten uiterften
don-



VAN DEN MENS C II. 59
donker , en onbepaald; maar in de gevolgen door oeffening bepaalder en duidelijker.
S- 8o«
Tijd is een begrip van het verftand door de zintuigen veroorzaakt, 't welk lange ondervinding insgelijks eerst moet vormen en volmaaken.
Daarenboven heeft de ziel geheel geene bewustheid van het bezit van form of gedaante, om dé begrippen door de zintuigen verkrégen , daarin te plooijen of to rangfehikken,
Het op zig zeiven onömftootelijk en onwederlegbaar befluit der wijsbegeerte van Kant : dat het gebruik der begrippen en grondftellingen van ons verftand bloot op het veld der zintuiglijkheid , en op den regelmaatigen zamenhang der natuur moet befteed worden; ftrookt onzes bedunkens beter met het niet beftaan als met de wcezentlijkheid der aangeboorenc denkbeelden of zuivere aanfehouwingen.
S< 83,
Van ééne bron onzer kennis, van het
ver-



60 NATUURLIJKE HISTORIE
verftand namentlijk hebben wij gcfproken. D.e tweede blijft ons nu overig — dat zijn de zinnen.
DE ZINNEN.
Kenners van ziel en geest, bepaalen dft zinnen in uit- en- in-wendige.
3.5-.
Ieder zin heeft zijn hem bijzonder eigen werktuig, 't welk flegts. ter aanneeming van zékere gewaarwordingen gefchikt is. Naar de gelijkheid van werking, kunnen wij ook de inwendige zinnen werktuigen toefchrij-t ven , die wij onder den naam van ziels-, werktuigen bevatten.
§. 86.
De mensch heeft vijf zinnen , gevoel , fmaak, reuk, gehoor en gezigt.
, | 87.
'T gevoel heeft zijne zitplaats op de toppen der vingeren , de fmaak op de tong, de reuk op de binnen oppervlakte der neusgaten, het gehoor in het binnenfte der ooren, en het gezigt in de oogen
S< 88,



VAN DEN MENSCH» Si
S' SS.
De zinhen leeren ons door de indrukzelen welke zij aanneemen, de gefleldheid der 'omftandigheeden die ons omringen ; hunne betrekking tot eikanderen, en hunnen invloed op ons»
S- 89-
Zou de Schepper der natuur ons niet nog meerdere zinnen , en daartoe noodige werktuigen hebben kunnen geeven, om de begrippen van uiterlijke omftandigheeden nog meerder bij een te verzamelen, en ten nutte te maaken?
§• 9°;
Waartoe deeze vraag? de zinnen aan ons verleend, zijn ter vorming van de vermoogens onzer ziel, en kennis van het verband der dingen toerijkende. Waarom zouden wij na het onbekende , overvloedige [treeven ?
$• 9i-
De verrigting der zinnen is nu eens objeiïiv of onderwijzend, dan eens fubjettiv of genietend : Gevoel, gezigt, en gehoor zija meestal van het eerfte; reuk en fmaak van het iaatfte foort.
S- 94



62 NATUURLIJKE HISTORIE
Men onderfcheidt met regt in de zinnen fijnheid van fchcrpheid en van teerheid : fijn noemen wij de zinnen, wanneer zij de verfcheidenheid in de indrukzelen ligtelijk bemerken: fcherp, wanneer zij op een verre verwijdering werken; téder, wanneer zij de zwakfte indrukzels gewaar worden.
§• 93.
Wanneer men deeze drie eigenfchappen der zinnen te zamen befchouwt: laat zig de vraag van de voortreffelijkheid der menfchelijke zinnen boven die der dieren lig^ telijk beflisfen. Mdnig dier overtreft den mensch in de fcherpheid van fommife zinnen, maar wijkt hem in fijnheid en teerheid van de zelve.
§• 94-
De werking der uiterlijke omftandigheeden op de werktuigen der zinnen, gebeurt op de zenuwen welke in de zelve verdeeld liggen. Het is onwaarfchijnlijk dat deeze werking , gelijk in het oog; alzo ook in de overige werktuigen, in eene verkleinde vertooning van de ftof der omftandigheid beftaan zoude; en zo verre het oog ook in zijne zamenftelling van andere werktuigen
der



VAN. DEN MENSCH. 6$
der zinnen afwijkt, zo verfcheiden is ook de werking der uiterlijke omftandigheeden op het zelve.
%. 95>
Deeze werking wordt met regt het uitwendig indrukzel genaamd; onderfcheiden Van het inwendig indrukzel.
§• 96.
Om deeze te doen ftand grijpen, word eene onafgebrokene gemeenfehap tusfehen de zenuwen van de werktuigen der zinnen en het werktuig der ziel, of de woonplaats der ziel verëischt.
§• 97-
Dan flegts alleen behoud de ziel de ver* tooning van den indruk der uiterlijke omftandigheid in de werktuigen der zinnen. Zou de indruk van buiten niet wel werking, en van binnen tegenwerking kunnen genoemd worden?
S- 98.
Ook kan bij geheel onverhinderde ge* tneenfehap der zenuwen met de woonplaats der zinnen, door geheel afgetrokkene oplettendheid op eene andere zaak, de inwendige indruk , of tegenwerking zo gekrenkt
en



64 NATUURLIJKE HISTORIE
f.n onderdrukt worden, dat uit de uitwen* dige indruk geene vertooning volgt.
S- 99-
Gefield eens, de manier en wijze der werking en tegenwerking bij het ontflaan der zinnelijke denkbeelden, was dan alléén ver<klaarbaar, wanneer de vermoogens der zenuwen en haare werking bekend waren. Is het een geest? Is hij in doorgangen opgeflooten ? Is het fpanning en beeving van de zelfftandigheid der zenuwen? Is de zenuwHof in haare verrigtingen algemeen de bekkende natuurwetten onderworpen?
§; ioo.
Hoe geöeffender de werktuigen der zinnen zijn, zo veel juister en duidelijker is ook de vertooning.
§. IOI.
De mensch alleen fchijnt het voordeel te bezitten, het verlies van een werktuig der zinnen door de volmaaktheid van een ander eenigermaate te vergoeden. Zo bekleed dikwijls het fijnder gevoel de plaats van het gebrek van gezigt.
§. 102.
Bedriegen de zinnen wel eens door val-
fche



'VAN DEN MENSCH. 65
fche vertooningen ? In dit geval alleen , wanneer overëenftemming tusfehen werking en tegenwerking opgehéyen is. (§. 97.)
§. 103.
De algemeenfle en noodzaakelijkfte der zinnen is het gevoel; het zelve is de grondflag der overige, en bij den mensch eene zijner grootfle werktuiglijke uitmuntendheeden (Z. Herder.)
§• i°4-
In de bewerktuigde zamenftelling van de meeste dieren, is het bezit van dit werktuig der zinnen niet te vinden; en het is nog twijirelagtig , of pijgmeeuwen en aapen, hoe zeer hunne handen die der menfchen gelijken , en de toppen van hunne vingeren week zijn , het lijn gevoel 'der menfchelijke vingeren hebben.
§■ i°5-
Het gevoel is mitsdien voor ons een noodzaakelijke onderregtendc zin, om warmte , koude , droogte , vogtigheid , groote bewceging, rust, zwaarte, fcherpheid en afftand te beoordeelen.
§. 106.
Bij de Winden vervuld het gevoel gedeelE te°



66 NATUURLIJKE HISTORIE telijk het gebrek van gezigt. Wij hebben bekwaamheid, uitvindingen en konsten aaa het zelve te danken.
§• 107.
Het zintuig van den fmaak is meer dierlijk en tot zinnelijken lust beftemd, als onderrigtend: bij veele dieren fcherper; maar vermoedelijk bij geen zo fijn als bij den mensch.
§. 108.
De gewaarwording van het onaangenaam en aangenaam, 't welk door alle zenuwen des ligchaams heerscht , heeft noch met het zintuig van het gevoel, noch met den fmaak zo veel gelijkheid en werking, dat men het zelve een bijzonder zintuig zoude kunnen noemen; maar laat zig uit het algemeen gevoel der zenuwen verklaaren.
§• 109.
De reuk is bij veelen , inzonderheid bij roofdieren zeer fcherp ; bij gevolg meestal meer genietend als onderwijzend.
§. 110.
Intusfchen is de zelve bij den mensch niet alleen fcherp, maar ook bijzonder fijn, en ftaat met de vermoogens van de ziel in eene zékere betrekking. Een groot wijsgeer



VAN DEN MENSCH. 67
geer noemd dc reuk het werktuig der verbeeldingskragt.
§. in.
De werktuigen van 't gehoor en gezigt zijn beiden dubbel. Beiden hebben wel is waar ook zinnelijke genoegens, maar zijn telfens de noodzaakelijklte ter ontwikkeling va* de vermoogens der ziel.
§. 112.
In dc werktuigen van deeze beide zinnen is het indrukzel van buiten altijd dubbel. Maar het inwendig indrukzel of de tegenwerking altijd eenvoudig ; van daar dat met twee ooren flegts eenen gelijkluidenden klank gehoord: - met twee oogen niet meer dan een en de zelfde beeltenis gezien word.
§• H3-
Welk eene naauwe en inwendige gemeen* fchap de werktuigen van het gehoor met de werktuigen der ziel , dc hersfens hebben; leerd ons het betooverend vermoogen der muziek, en zij wekt en verzagt de hart» togten.
Het gezigt ftaat ook met het werktuig E 2 def



c*8 NATUURLIJKE HISTORIE
der ziel, de hersfens in naauwe betrekking. De oogen zijn de fpiegel der ziel.
S- "5-
De couleuren kunnen door dit zintuig alleen beoordeeld worden. Dit zintuig vormd met behulp van het gevoel, en ook eenigzints van 't gehoor , het denkbeeld van ruimte , en bepaald de uitgeftrektheid vaa de zelve.
S. HÓ*.
De geringe afftand der beiden oogen van eikanderen, verleend den mensch en de hem meest hierin gelijkende dieren, het voordeel op zoo veel verder afftand te kunnen zien.
§• "7.
Voor het overige overtreffen wel is waar zommige dieren den mensch door fcherpheid van. gezigt en gehoor: maar kunnen hem in fijnheid niet évenaaren , en zelfs is de fcherpheid deezer zintuigen van den mensch , dikwils aan die der dieren gelijk (Paww.)
HET



VAN DEN MENSCH. 69
HET DENK VERMOOGEN.
Het werktuig der ziel of de woonplaats der zinnen is in de hersfens gevestigd. (§. 16.) Hier oeffend de ziel haare vermoogens uit, (§. 43. en volg.) En zo verre is de Helling van Helvetius (dat denken de fijnfte trap van ondervinden is) niet geheel en al valsch.
§• "9-
Welk gedeelte der hersfens boven anderen de woonplaats van het werktuig der ziele zij: weeten tot nog toe ontléders , noch natuurkundigen: intusfchen is 'er flegts weinig naagedagte nodig , om overtuigd te zijn, dat ieder zielsvermoogen niet in een bijzonder gedeelte der herféns woond.
In gevolge van zommige waarfchijnlijke vermoedens, is de varolsbrug, of het verdunde merg het punt, waarin de naaste verëeniging tusfehen de ziel en de hersfens moet gezogt worden.
E 3 S- i2i»



?o NATUURLIJKE HISTORIE
§. 121.
Te vergeefs hebben de wijsgeeren zig moeite gegeeven, om het denken, dat is, het opneemen der begrippen door de zintuigen ontvangen, en de uitöeffening der zielsvermoogens naar de bekende wetten der natuur, te verklaaren: geene hunner verönderftellingen is voldoende.
De vooraf vastgeftelde overëenflcmming is een wijsgeerig fprookje , 't welk eertijds door zijne nieuwheid beviel, maar bij nadere verligting zijne waarde verloor.
$. 1=3-
De veröndcrftelling van den natuurlijken ininvloed; van de ftof der denkbeelden; van de beeving der hersfen - vaten, van de zig beweegende hersfen - bolletjes , zijn alle van deeze foorten, dat zij flegts gedeeltelijk en onvolkomen , of de aanneeming der beelden van 't gezigt, vertoonen, of flegts op de oeffening van 't geheugen pasfen.
§• 124.
Het denken is dus onverklaarbaar; het is eene bekwaamheid van de eenvoudige ziel door oeiTening verkregen , welke zig door
mid-



VAN DEN MENSCH. 71
middel van eene uitwendige aandoening der hersfens uit.
De noodzaakelijke voorwaardens tot denken zijn, bewust zijn, en oplettendheid.
§. 126.
Het bewust zijn van ons zeiven, word zomtijds door ligchaamlijke oorzaaken in flaauwtens enz. ook in den natuurlijken flaap voor een tijd lang, opgehéven.
§• 127.
Voor zo lang is ook de ziel van haar denkvermoogen beroofd, Zomtijds fpeeld als dan de verbeeldingskragt flegts met verwarde denkbeelden , zonder orde of zaamenhang.
S. 128.
Opmerkzaamheid is eene dadelijke wending van de ziel , op eene ontwaarwording der zintuigen, of op eene werking van 't verftand. Verftrooijing is de tegenövergeftelde gefteldheid der ziel.
De opmerkzaamheid ontbreekt het kind, en neemt met den wasdom van den mensch toe: E 4 vaft



72 NATUURLIJKE HISTORIE van daar zijne eerfte onbekwaamheid , en naderhand toeneemende bekwaamheid , om de vermoogens van zijne ziel te gebruiken.
S- 130-
Hoe grooter de opmerkzaamheid der ziel op een eenig voorwerp is, zo veel te zwakker word de tegenwerking , of het inwendig indrukzel van de overige vertooningen , die de zinnen of gedagten omvangen : in den hooglren trap der opmerkzaamheid, word dat uitwendig indrukzel geheel gefmoord.
-$• i3*«
De opmerkzaamheid der ziel word gaande gemaakt , door de deelneeming welke zij neemt aan het voorwerp, dat voor haar is.
§• 132.
De aanëenfchakeling der denkbeelden werkt naar zékere wetten , welker befchouwing aléén voldoende is, de bewerktuiglijke verklaaringen van het denkvermoogen te wederleggen.
1 -33-
De eerfle, en de hoofdwet der verëeniging van denkbeelden is : 1. De gelijktijdigheid: denkbeelden, welk op een' en denzelfden tijd door onderfcheidene zintuigen deziel



VAN DEN MEN S C H. 73
ziel zijn toegevloeid, volgen malkanderen op de herinnering van de eerfte, als de fchakels van eene kéten.
§• 134-
1. De gelijkaartigheid. Zij wekt dc gelijkvverkende denkbeelden zo wel die in dc verbeeldingskragt als in het verftand rusten, op. In de vaardigheid om onverwagts gelijkheid te ontdekken, beftaat meestal feherpzinnigheid en luim. (§. 63.)
§• f35.
3. De wet van eene natuurlijke of willekeurige rangfchikking. Men zou hetzelve meede onder het eerfte (§. 133.) kunnen begrijpen.
WA AKEN , SLAAP, DROOMEN. §• 136.
De ziel gebied door middel van haare verbintenis met het ligchaam, zeker foort van verfigtingen des "ligchaams ; terwijl in tegendeel een ander foort van het zelve van haaren onmiddelijken invloed, is uitgezonderd: de eerfte zijn willekeurige , de laatfte onwillekeurige handelingen.
E 5 $• 137-



74 NATUURLIJKE HISTORIE
§• 137-
De willekeurige handelingen , namenlijk de werktuigen der zinnen, en de beweeging der aderen, zijn aan de wet eener afwisfelende daadelijkheid en rust; dat is van waaken en flaapen onderworpen.
S- 138.
Ondertusfchen gaan de onwillekeurige handelingen , dat is de omloop van 't bloed, en ademhaaling, ongeftoord hunnen gang.
§• 139.
De flaap is, of natuurlijk en gezond, als hij op de infpanningen der fpieren volgd; of tegennatuurlijk en ongezond, wanneer de hersfens door eene oorzaak van ongewoonen aart bezwaard zijn.
§• 140.
Alles wat de hersfens en zenuwen te veel aandoet, verhinderd den flaap.
In den natuurlijken flaap is het bewust zijn, eene noodzaakelijke voorwaarde tot denken, (§. 125.) opgehéven , van waar ook de vermoogens der ziel teffens met de willekeurige handelingen rusten.
S. 142-



VAN DEN MENSCH. 7$
De onnatuurlijke , over 't algemeen ongezonde Stap, word flegts door droomen , voortbrengzels van eene onrustige verbeeldingskragt geftoord.
§• 143-
Zommige beweeren wel , dat droomen onaffcheidbaare bezwaaren van beiden , en dus ook van den rustigen flaap zijn :^ dat de ziel nooit ijdel van vertooningen zijn kan: dat hoe zeer de ontwaakende van den droom geene bewustheid hebbe , hij zig egter zonder fout te binnen brengd , kort voor zijne ontwaaking, gedroomd te hebben.
§• 144-
Maar deeze beweering fpreekt de ondervinding regtsftreeks tégen : het weezen der ziel beftaat niet in denken, maar in vermoogen om te denken fj. 7S-) vertooningen zonder bewust zijn , is een onding. (Non ens.~)
$. 145-
Dat ieder ontwaakte zig den droom , zijne ontwaaking kort voorafgaande herinnerd, vloeid natuurlijk hier uit voort: de eigentlijke en naaste oorzaak van eenen droom
is



75 NATUURLIJKE HISTORIE
is een trek tot ontwaaken, welke egter niet Iterk genoeg is, het zelve te bewerken. Intusfchen ontrust zij de verbeeldingskragt.
§• 146,
Van daar dat ieder tegennatuurlijken trek van het ligchaam , den flaapenden, droomen veroorzaakt , even eens als een lévendige verbeeldingskragt, bij hem die wakker is.
§• 147-
Droomen zijn bij gevolg geene werking van het verftand, 't welk veel eer over de gedrogtelijke zamenflelling van beelden en vertooningen der verbeeldingskragt verftomd, wanneer dezelve lévendig genoeg geweest zijn, om in het geheugen te blijven.
S- 148.
Men vind ook voorbeelden van perfoonen met groote bekwaamheeden van geest, die zig mimmer eenen droom konden herinneren.
!• 149'
Men vind eene gefteldheid tusfehen flaapen en waaken , die of ziekelijk is (coma vigil") of perfoonen van eene vuurige verbeeldingskragt overkomt , in welk geval
zij



VAN DEN MENSCH. 77
zij van alle vertooningen der zinnen aftrekt.
S- 150.
Het nagtwandclcn is niets anders als een lévendige droom , waar bij de overige zielsvermoogens rusten: de verbeeldingskragt in tégendeel de plaats van het verftand inneemd , en de willekeurige handelingen in daaden veranderd.
s-15--
De zo genaamde magnétifche nagtwandeling waarop het vermoogen van voorzegging volgt (§• 54-) is de werking van eene verbeeldingskragt, die door aanhoudende voortgezette begeertens onverantwoordelijk verhit is.
Of 'er in droomen zomtijds weezentlijke voorgevoelens en voorzeggingen van toekomftige dingen begrépen zijn: kan de geneeskundigekenner van den geest, den wijsgeerigen, ter beantwoording overlaaten.
DE



78 NATUURLIJKE HISTORIE
DE TEMPERAMENTEN.
§•153.
Van her grootfle gewigt is in de leer der ziele, over het algemeen de leer der temperamenten, welker invloed in de kweeking der zielsvermoogens onloogchenbaar is.
S- 154-
Het temperament van den mensch, entdekt zig door den loop van zijne daaden, als gevolgen der natuur van zijn denken , £n gewaarworden.
S- 155.
De Ouden onderftelden vier foorten van temperamenten , namentlijk cholerisch gahigtig, fanguinisch bloedrijk , melancholisch droefgeestig, en phlegmatisch wateragtig. Eene valfche theorie was de oorzaak deezer verdeeling, de theorie zelve verdween, maar de verdeeling bleef ftand grijpen.
§• 156.
Veele laateren hebben wel is waar, de oude temperamenten nieuwe oorzaaken aangewréven : of op nieuwe gronden , nieuwe verdeelingen gebouwd, maar, de fcherpzin-
nig-



VAN DEN MENSCH 79
uiofte befcbouwers vorderen daarin niet verre , vermits het hen aan een bepaald alphabet van onderkenning ontbrak, om zulk eene ménigte te onderfcheiden. (Z. Herder.')
S- 157-
De waars oorzaak der verfcheidenheid in de temperamenten der menfchen, fchijnd in de onderfcheidene vermenging van lévensgeest met zénuwkragt te liggen , welke bij alle menfchen niet even eens is.
§. 153.
Aan deeze mengeling fchijnd ook het werktuig der ziel, (de hersfens) en door het zelve de ziel zelve eenig deel te neemen. Het hart van den een is lévendiger , of gevoeliger dan dat van den ander.
§. '59-
Dus is noch de getemperdheid van het bloed, noch de veerkragt der vaste deelen, de grondoorzaak der temperamenten.
§. 160.
Zoo zéker dit is, zo moeilijk is het ook de temperamenten in zoorten te deelen , vermits de modificatien van die vermoogens, zig door onmerkbaare overgangen in het oneindige verménigvuldigen.



9o NATUURLIJKE HISTORIE
Men neeme dieswégens de Helling vaa twee, vier, agt of twaalf foorten aan; men zal altoos in de noodzaakelijkheid zijn, ontelbaare onderdeelingen toe te laaten. Intusfchen fchijnd de eenvoudigfte verdeeling de voorkeur boven de overigen , te beweeren.
§. 162.
Door deeze overtuiging bepaalen wij ons, in de verdeeling der temperamenten , bij twee foorten. 1. De ligt aangedaane. 2. de traage. De menfchenkenner zal ligt eene ménigte van onderverdeelingen ontmoeten.
§• 163.
Hoe aandoenelijker het temperament is , zo veel te Herker is de zugt tot nabootzing , de grondlegging der bekwaamheid tot vorming , (waarvan de invloed op het gebruik der zielsvermoogens onloogchenbaai is,) in de ziel van den jongeling.
DE HARTSTOGTEN.
§ 164.
Het geen ftormen en orcaanen in de natuur



VAN DEN ME NS C H. \ \ 6j>
tuur zijn, zijn hartstogten bij den mensch:, Hevige en ongerangfchikte. beweegingen, der ziel, door eene geëvcnredige drift voortgcbragt ; waardoor niet-! alleen het vreedzaam gebruik, der zielsvermoogens , maar ook de' bezigheeden van het ligchaam geftoord, en de grenfen tusfehen willeken, rige en onwillekeurige handelingen , verplaatst worden,
3 B&f*feg -4* ■■ ■■■ De temperamenten hebben op de geboorte en neiging der' hartstogten grooteq invloed.
• Hartstogten zijn of aangenaame of onaangenaamc wendingen van de ziel. Bij voorbeeld , vreugde- en hoop zijn van dc eerlte; toorn en.gramfchap van de laafte foort.
§. 167.
Beide foorten zijn meer of minder hé* vig of ook ïangduung; Hévig zijn vreug-, de 'en toorn , langduurend hoop en gramfchap,
(V ,1 I %. 16^:, . ■: EK Hartstogten van beiden foörten die bij uit» ftck hévig zijn (§. 166.) hebben dikwijls F de



Sa NATUURLIJKE HISTORIE
de hersfens zeer fchielijk verward en eenen piotslijken dood veroorzaakt*
S- 169.
De hartstogten die minder hévig en langer van duur zijn, kan men gevoegelijk in opwekkende en nederilaande verdeelen : de eerfte verfterken en bcvoordeelen zommige verrigtingen; de laatfte ftremmen en verdrukken de zelve geheel en al.
§. 170.
Zo verfterkt bij voorbeeld vreugd en hoop den omloop des bloeds; liefde wekt de vermoogens der zenuwen op; fchaamte doet bloozen; toorn veroorzaakt krampen en ongeregelden loop der gal; verdriet, gramfchap en nijd verzwakking van de vermoogens der ademhaaling; angst ftremd den adem.
S- 171.
Bij uitneemendheid is de onloogchenbaare indruk, welke ieder hartstogt in de trekken van het aanzigt maakt, voor den zielkenner merkwaardig. Deeze indruk laat zelfs onuitwischbaare fpooren over , wanneer dezelve dikwijls herhaald word.
$. -7*-



VAN DEN MENSCH. 83
Hierop grond zig — ten minsten ten deele, de zig verheffende weetenfchap der gclaatkennis, welke egter .tot nog toe aan juiste en bepaalde grondftellingen gebrek heeft,
BEROO VING VAN ZINNEN, BLOOHEID: ZELFSMOORD,
§• '73-
Berooving van zinnen , voorönderfteld verwarring van begrippen, valfche verbeeldingskragt , en onnaauwkeurige vermoogens van beöordeelen ; waaruit teffens de handelingen , welke tegcns de wetten en algemene welvaart ftr-ijden, uitfpruiten.
S-v 174'
Deeze ziekte van het werktuig der ziele (de hersfens) welke of uit lijdende, of mede toeftemmende oorzaaken ontftaat, verbasterd in ontelbaare foorten , welker onder•fdie'dbigsinerken zwaar te bepaakn züh,
175»
Dikwijts ligt de grond van de zelve h* v-aïfdje vertooningen niet overeenkomendeF s> ©elf



U NATï'lU-Ü'R'LïtKE ILISTOllIE
met de uiterlijke voorwerpen. Men heeft te vermoeden, dat in dit geval de indruk Van buiten (§. 99.) met die van ' binnen; of de' laatfté met' de eerfte niet' overeenilemd.
£. t76.
Aan den toeftand der zinneloozen grensd zeer na bij de 'inbeelding van den hijpocondcren man , of van de vrouw die met vapeurs gekweld is. — Het voorlédcnc , tégenswoordige , en toekomende vervuld hunne ziel met treurbcelden en begeertens» .Een mindere trap van melancholie.
. Het geheugen is, wel is waar, den zinneioozen redelijk getrouw , : maar de .denkbeelden daaruit ontleend , zijn dikwijls ver* valscht ,.'t welk noodzaakelijk een verkeerd oordeel ten.gevolge heeft.
- Het vermoogen der zich't welk bi} zin. heloozen het s meeste lijd ,, is de verheel* dingskragt. — Zij hond de ziel gelijk bij de droomenden valfchc begrippen en beel* den voor, welker waarfchijnlijkheid. het ver-noogen van oordeclcn , in de war brengd»



V A N DEN MEN S C B8 $5
..- ; i... 1199 I S. 179-
De ziniieloozc oordeeld wel zomtijds na Vooriifgeftelde ..valfche denkbeelden of beelden der verbeeldingskragt,' redelijk ter zaake: maar bet verftand lijd tog in alle1 gevallen in deeze ziekte het meest , zo niet van het begin af, ten minste in de gevolgen.
« iSo..
Wij twijffelen dierhalven, of de verdeeling van eenen nieuwen fchrijver in ideaale en nationaale zinneloosheid, wel gegrond , en na den aart der zaake is.
§..181.
In de hersfens zelve hebben de ontlédcrs nog geene verandering gevonden, welke men met grond voor eene toereikende oorzaak der zinneloosheid houden kan.
§. 182.
De blöohartigheid vertoond ons eene bovenmaatigc zwakheid van zielsvermoogens Welke zig noch aan jaaren, noch aan eene gepaste opvoeding ftoord.
$• 183-
Tot zelfmoord befluit flegts die geen : l\ die inden hoogften trap droefgeestig is, F 3 wiens



$6 NATUURLIJKE HISTORIE
wiens overdrévene begrippen een onverdraaglijk onaangenaam, gevoel verwekken : Of a". de weezentlijk hoopelpoze ongelukkige, die de kwaaien van wanhoop door de vernietiging van zich zelve, zoekt te ontgaan.
EINDE.