HEDENDAAGSCHE HISTORIE O F TEGENWOORDIGE STAAT VAN ALLE VOLKEREN; XXVfte DEEL. Behelzende de Befchryving der VEREENIGDE NEDERLANDEN, En wel in 't byzonder van FRIESLAND. Met Naauwkeurige Landkaarten en Printverbeeldingen verfierd. DERDE DEEL. Te umrznnAM, leiden, doro. hurlisóeh , By P. Schouten, J. de Groot, G. Warnars, S. en J. Luchtmans, A. en P. Blusse', en V. van der Plaats. MDC CLXXX VUL Mit Privilegie. i   TEGENWOORDIGE STAAT DER VERÊEN1GDE NEDERLANDEN; VYFTIENDE DEELj Vervattende het Vervolg der Befchryving van FRIESLAND. Tt , dat de byzondere Provinciën nog niets irigebiagt had. den tot eene buitengewoone Uitrusting ter Zee, die met den aanvang van Maart gereed moest zyn. LAMBitai Tam. XII. p. 8,  ia Tegenwoordige Staat Admi- Kollegie, waar onder het Schip t' huis behoort, xmt" ontvangen (y> IN Het Kollegie in Zeeland heeft negen Fm es Leden, waar onder zes Afgevaardigden van de land. Zeeuwfche Steden, Middelburg, Vlisfingen, Zierikzee, Goes, Veere en Thoolen. De Stad Amlterdam heeft 'er altyd eenen Afgevaardigden; en de Steden Dordrecht, Delft en Rotterdam zenden 'er , om de zeven jaaren ? een' by beurten. De negende Afgevaardigde is uit de Provincie Utrecht. De Afgevaardigden van de zes Zeeuwfche Steden zyn tevens Afgevaardigden van de Provincie, en maaken den Gekommitteerden Raad van Zeeland uit; doch in de hoedanigheid van Raaden ter Admiraliteit, leggen zy den Eed af aan de Algemcene Staaten. Zy houden, in hunne Provincie, den voorrang boven de Afgevaardigden der andere Steden. De Zeeofficieren, onder dit Kollegie behoorende, zyn veelal een Luitenant-Admiraal, een ViceAdmiraal, ten Schout by Nacht, en zeven Kapiteinen. Volgens befluit van hunne Hoogmogenden van den 8 Oktober des jaars 1686 ( z), wordt, door het Kollegie ter Admiraliteit in Zeeland , het halve recht gevorderd van de Goederen, die, uit of naar Holland, over de Zeeuwfche Strcomen, gezonden worden. De wederhelft wordt door de Kollegien ter Admiraliieit in Holland en Westfriesland ontvangen. Met Kollegie in 't Noorderkwartier, heeft elf Leden. De Steden Amfterdam, Alkmaar , (y)Mm Plak. I Deel, Fol. 145. (z)Mm.Plak. II Deel, fol, 67. verfo.  van FRIESLAND. 13 maar, Hoorn, Enkhuizen, Monnikendam en Admi. Medenblik hebben 'er ieder eenen Afgevaardig- JJJ-fc den. De Provinciën Gelderland, Zeeland,Uc- j N recht, Friesland en Overysfel, zenden 'er ook Frieselk eenen. De Afgevaardigden van Amfterdam land. en Zeeland zitten 'er voor hun leven. De Afgevaardigden der andere Steden worden, om de twee, en die der andere Provinciën, om de drie jaaren, veranderd. Onder het Kollegie in 't Noorderkwartier ftaan veelal alleenlyk veertien Kapiteinen. Het Kollegie in Friesland beftaat uit tien Raaden, waarvan vier uit die Provincie , één uit Gelderland, één uit Holland, één uit Utrecht, één uit Overysfel, één uit de Stad Groningen , en één uit de Ommelanden , afgevaardigd worden, en wel de afgevaardigde van Holland , om de drie jaaren, uit de Steden Schoon» hoven en Purmerende , beurtelings gekooren. By de oprechting der Admiraliteits Kollegien , in den jaare 1597, had dit Kollegie zyne zitting te Dokkum: dan deeze Stad tot den aan* bouw, toerusting, en het uitbrengen van Oorlogfchepen, niet wel gelegen zynde, en het Kollegie dus, naar evenredigheid , met de overige Kollegien ter Admiraliteit deezer Landen, ten gemeenen beste , niet konnende medewerken , verviel het zelve meer en meer tot werkeloosheid , en deszelfs middelen geraakten eindelyk zo zeer in verval, dat het, in den jaare 1642, ten naasten by onvermogende was, en groot gevaar liep van niet langer te konnen be liaan. Dit deed de Staaten van Friesland , zo  14 Tegenwoordige Staat Admi- wel als die van Groningen en Ommelanden, tciV crnm£ °P m^delen bedacht zyn, om den in ftaat van dit kwynend Kollegie, en deszelfs F mus. inkomften, te verbeteren; en men oordeelde, land. in de eerfte plaats, hoogstnoodig te zyn, om hetzelve naar Harlingen te verplaatfen , als welke Stad veel beter tot den Scheepsbouw en grcote Zeevaart gelegen is , en ook aan dit Kollegie gelegenheid zoude verlchafFen , om met meer werkzaamheid den algemeenen Vyand ter Zee afbreuk te doen, en, door de te doene Konvooyen, zyne inkomften te vermeerderen (a). Eenige Afgevaardigden uit de Staaten van beide die Provinciën ontwierpen toen, op den 8 Augustus 1643 binnen de Stad Groningen; op goedkeuring van wederzydfche Staaten, een Plan, waarnaar de.verplaatling van dit Kollegie naar Harlingen, zoude kunren gedaan worden, en de toerusting van Schepen gefchieden: dan dit Plan ontmoette by de Staaten van Friesland eenige bedenkelykheden , welke wederom eenige vertraaging veroorzaakten , tot dat evengemelde Staaten, op den 15 Maart 1644, goedvonden, dat wederzydfche Afgevaardigden nader met eikanderen handelen zouden , om eindelyk tot de daadelyke verplaatfing van dit Kollegie, ten dienfle van beide Provinciën, te befluiten , en dezelve in 't werk te Hellen, Op deeze wyze werd dit Kol« legie, nog in hetzelfde jaar, naar Harlingen over9 gebragt ( b ), alwaar hetzelve zich tot heden toe on- (ti) Refo'utie der Staaten van Friesland van den 22 April 1642. ( b 1 Refolutie van de Staaten van Friesland van den 30 July 1644.  van FRIESLAND. 15 onderhouden, en zelfs een' hoogen top van Admiroem en luister bereikt heeft, in weerwil van *A L£ gevoelige rampen , welke het nu en dan heeft l N moeten ondergaan. Fk 1 es. In den jaare 1771, 's nachts, tusfchen denLA»D« 12 en 13 January, ontfiiond daar in het Vergaderhuis van dit Kollegie een felle brand, waardoor hetzelve, benevens twee daar naast liaande , en met Scheeps toebehooren opgevulde Magazynen , binnen weinige uuren in de asch gelegd werd. De Nacht, een ongemeen laag Gety waters en zwaar Ys, maakten alle redding ondoenlyk, en, ondanks alle aangewende poogingen , kon niets van eenig belang geborgen worden; zelfs moest de Secretary, met den geheelen voorraad van oude en jongere Refolutie-Boeken , Charters en Papieren , aan de vlammen ter prooie worden overgelaaten. Het Huys Leeuwenburg, mede aan dit Kolle» gie in eigendom toebehoorende , werd vervol • gens tot eene Vergaderplaats en Secretary aangelegd en vertimmerd, en op de plaats van de afgebrande Huizen , werden ruime Magazynen gebouwd, welke, benevens de vlak daar tegen over ftaande Scheepstimmerwerf van dit Kollegie , eene deftige vertooning maaken. Voor den jaare 1781 kon op deeze Werf niet meer dan een Schip, telkens, en wel niet grooter dan van 54 Stukken Kanon, getimmerd worden ; doch in het laatst van den jaare 1780, toen de Oorlog met Engeland opgekomen, en daardoor een meerdere aanbouw van Oorlogfchepen noodzaakelyk geworden was, werd deeze Werf, door aankoop en afbreuk van naastgelegen  i6 Tegenwoordige Staat Admi- legen Huizen , dermaaten vergroot,dat 'er drie £Ajl" Hellingen op geplaatst, en ook grootere Schei N pen gebouwd konden worden; gelyk daar ook Fries- nog in hetzelfde jaar, een Schip van 66 Stuklas v. ken Kanon, en twee Fregatten, het eene van 44 en 't ander van 36 Stukken Kanon, te gelyk op ilapel gezet werden. In den jaare 1782 werd deeze Werf, op gelyke wyze, andermaal vergroot, en eene vierde nog grootere Helling geplaatst, op welke de bouwing van een Schip van 74 Stukken Kanon, nog in hetzelfde jaar begonnen, en in 1783 voltooid werd (6). Ook (6). Hoe zeer dit Kollegie, geduurende den laatften Oorlog met Engeland, ten gemeenen nutte, werkzaam geweest zy , blykt ten klaarden uit het getal der Schepen, welke hetzelve, federt de eerde vergrooting der Werf, en alzo nu geduurende den tyd van drie jaaren, aangebouwd heeft; zynde. 1 Schip van 74 St. Kanon, Friesland genaamd. 66 , De Admiraal Tjerk H. de Vries. 3 Schepen van 66 St. Kanon, naar de drie Goè'n van Friesland genaamd. 1 Fregat van 44 St. Kanon, Harlingen genaamd. 36 ' , Juno genaamd. 1 Hulk. 2 groote Kameelen, en 1 Fregat van 24 St. Kanon, als nog op dapel daande. Waar te boven nog in den jaare 1783 , op eene partikuliere Werf, by aanbefteeding, afgetimmerd is, een Schip van 74 St Kanon, Stad en Lande genaamd. De mogelykheid van zulk eenen zwaaren en verhaasten aanbouw, by dit Kollegie, waaraan nog voor weiüige jaaren een ieder derk getwyffeld zoude hebben, is dus met de daad beweezen; en het vertier der ongemeene groote geld fommen, als een noodwendig gevolg van dit werk, fchynt zowel den bloei van dit Kollegie als de  van FRIESLAND. 17 Ook bouwde men, in 1782, op en aan dee-ADMize Werf, eene groote Timmerloots en Mal-B A LIzolder, als mede eene Loots om ChaloupenJ^IT en kleine Vaartuigen te timmeren. Voorts zyn F ai es. door dit Kollegie, in den jaare 1783, nogver- land. fcheiden naast elkander ftaande Vastigheden, aan de Westzyde van de nieuwe Haven, binnen Harlingen aangekocht, op welken grond, des noods,een tweede Werf zoude konnen worden aangelegd. De Ampten van Luitenant Admiraal, ViceAdmiraal en Schout By Nacht, zyn by dit Kol. legie onbezet, en het heeft thans maar vier gewoone , en even veel buitengewoone Zee Kapiteinen onder zich, benevens dén' Kapitein ter recherche. Wy hebben dus kortelyk de gefteldheid van Overgang elk deezer Kollegien in 't byzonder aangewee- tot de zen, en haasten ons nu, om hunne gemeene f^0le"e Huishouding voor te draagen. ding der De Raaden ter Admiraliteit voeren den Titel Admiravan Edele Bfogende Heeren, en het Wapen liteits. van de Admiraliteit is een gekroonde Leeuw, KoUegIen* met een Zwaard in den rechter , en zeven faamgebonden Pylenin den linker Voorpoot; ftaande óp een Schild, met eene Scheepskroon voorzien, tegen twee kruiswysftaande Ankers, van welke de beide Ankerltokken, met hunne Ringen, aan de welvaart der Stad Harlingen, aan te duiden; welke beide wy wenfchen, dat, in 't vervolg van tyden, bewaarheid , en meer en meer bevestigd mogen worden. III. DEEL, B  i$ Tegenwoordige Staat Admi- aan de beide bovenfte hoeken van 't Schild, en kali- ^ benedenfte deelen , met de vier Bladen , aan de onderfte hoeken van't Schild, uitlleeken; Fries- zynde aan elke zyde en boven de Kroon van 't land, Schild de letter P. geplaatst, welke drie letters, pro paxria pugno, dat is, ik vecht voor '/ Vaderland, zullen betekenen ; in welker plaats echter fommige deezer Kollegien tegenwoordig de eerlte letters van hun Kollegie gefield hebben, by Voorbeeld, het Kollegie in Friesland de letters A. I, F. Raaden De Raaden ter Admiraliteit worden door de ter Admi-Provinciën en Steden, die recht hebben, om ter raliteit. Admiraliteit af te vaardigen, verkooren ; mogende echter geene perfoonen daartoe genomen worden , die elkander in den vierden graad van bloedverwantfchap, of in den derden van maagfchap, door een huwelyk, beltaan: zelfs mogen, in Holland, de verzoekfchriften, om van die verpligting ontflagen te worden, volgens een befluit der Staaten van die Provincie, niet eens geleezen worden ( e ). Een Raad ter Admiraliteit verkooren zynde, moet eerst den eed van zuivering doen, inhoudende, dat hy geene gefchenken, ter bekominge vandatAmpt, gegeeven hebbe. Daarna legt hy den eed aan de Algemeene Staaten af, waarby hy belooft, zich naauwkeurig naar zyne lnftructie te zullen gedraagen (7). Ingevolge van dien mogen deeze (e)Refol, van Confid. ten tyde van de Witt, bl. 7) Men vindt dien eed, onder anderen, in 't Gr. Plac'. Boek van Cau II Deel Bladz. 1254. Het is bekend, dat de Kollegien ter Admiraliteit geene na-  van FRIESLAND. 19 deeze Raaden geen deel hebben in Schepen , Admi. die ter kaap vaaren, noch goederen koopen,die RALlm door 's Lands Oorlogfcheepen , tot buit ge x NE 1T maakt , of anderszins verbeurd verklaard zyn. FriesOok Haat het hun niet vry, deel te hebben in land. het leveren van eenige behoeften tot den aanbouw en uitrusting van Schepen ten Oorloge, noch van eenige eetbaare of andere waaren, welke door de Kapiteinen, ten diende van hunne onderhebbende Schepen, worden aangekocht ( f). De Wed- nadere lnftructie hebben , dan die van den 13 Aug. 1597, te vinden in 't Recueil van Zeezaaken i Deel Bladz. 1 , waarop destyds deeze Kollegien , by provifie , voor één jaar, opgerecht wierden; en het is dus niet te verwonderen, dat de lnftructie, door verloop van tyd en verandering van zaaken , niet alleen in veele Art. op de tegenwoordige tyden niet meer past, maar zelfs in eenige poincten met de hedendaagfche orde en ingevoerde behandelingen ftrydig is; gelyk de Staaten van Holland en Westfriesland zich reeds by hunne Refolutie van den 2ï. Febr. 1667 fj Recueil van Zeez : i. Deel bladz. 64 ), in deeze bewoordingen daarover hebben uitgelaaten: „ Men zou dierhalven ,, grootelyks mistasten, wanneer men oordeelde, dat thans „ nog deletterlyke inhoud van die lnftructie, door de ,, Raaden en verdere Admiraliteits Amptenaaren, bezwoorenwierd, of deeed afgelegd, zo als dezelve, by 't 60 Art. van die lnftructie, bepaald was; moetende in ,, het tegendeel begreepen worden, dat die generaale eed „ hedendaags, doorgaans, meteenig voorbehoud, of „ betrekking tot de tegenweordige praktyk, afgelegd ,, worde, zoo als zulks reeds in de.voorige Eeuw gefchiedde; gelyk uit de Refolutie van de Staaten van Holland en Westfriesland, van den 12 Maart 1665 „ (Recueil van Zeez: i Deel Bladz: 58 ). kan worden „ opgemaakt". {F) Zie behaiven dë lnftructie de Refol. van Confid. t«a tyde van ds Witt. bl. 783, B *  ao Tegenwoordige Staat Admi. Weddedeezer Raaden beloopt een duizend gulteit" dens 's iaars? behalven de huishuur, die ten IN hoogden op vierhonderd guldens gerekend Fries- wordt (g> Wanneer zy buiten de Stad,daar land. het Kollegie gehouden wordt, reizen moeten, genietenze vyf guldens en vyftien Stuivers 's daags boven hunne Reiskosten. De Afgevaardigden in de Admiraliteits Kollegien zitten, beurtelings, ieder eene volle week voor, volgens den Rang van hunne Provinciën. By elk van deeze Admiraliteits Kollegien is, door de Algemeene Staaten , een Fiskaal benevens een Sekretaris aangelteld , welke deeze Ampten geduurende hun leeven bekleeden , en toegang en zitting in den Raad hebben ; moetende elk Kollegie, wanneer eene van deeze bedieningen komt open te vallen, eene benoeming van twee bekwaame perfoonen aan de Algemeene Staaten overzenden , om een daarvan te verkiezen en aan te Hellen (h). Deeed , welken de Fiskaal, zo wel als de Sekretaris , by 't aanvaarden zyner bediening moet doen , is , zo veel de aart der zaake toelaat, "gelyk met dien van de Raaden, en hunne verpligting dus ook dezelfde fi)Fiskaal. De Fiskaal voert den Titel van Raad en Advocaat Fiskaal, en moet in zynen Eed byzonderlyk belooven, dat hy de Rechten, Rechtsgebieden , Voorrechten en Hoogheden der Admiraliteit zal voorltaan, en befchermen, zonder te ge- (g) Recueil van Zeezaken, I Deel. bl. 48. en II Deel. bl 368, verfo. (h) Art, 55.der lnftructie. (i) Art. 67 en 80 van de lnftructie.  van FRIESLAND. m gedoogen, dat die by iemand worden benadeeld A d m r(k). In de Vergadering der Raaden moet hy J^1' alle zaaken, overweegender wyze, helpen be- j N vorderen, behalven zodaanige, waarin hy zich, Finss. wegens de gemeene zaak, party moet dellen. HyLA ND* moet, in Oorlogs tyden, fcherpelyk toezien, dat geene Vrybuit-fchepen, zonder Bedelbrieven van den Admiraal Generaal , uitvaaren, en dat in de toerusting van die Schepen niet reeden , of op eenigerhande wyze deel hebben, eenige Luitenant Admiraals, noch die van den Raade, Sekretaris, of andere Bedienden van de Admiraliteit, noch Kapiteins, Luitenants, ofandere Krygsüeden , te Water of te Lande dienende. Tegen een ieder, die 's Lands rechten tracht te verkorten, of der gemeene zaake , zo verre zy aan het bellier van de Admiraliteit toe vertrouwd is, in andere opzigten, te na komt, moet hy zich party dellen. Ook moet hy op de Rekeningen der Ontvangers van 's Lands rechten, en of dezelven de verfchuldigdc penningen terbehoorlyker tyd opbrengen, naauwkeurigc acht geeven, endiegeenen, welke ingebre. ke bevonden worden, voor den Raad dagvaarden. Die 's Lands inkomende en uitgaande rechten verkort, of op eenigcrlei wyze tegen de Plakaaten van de Algemeene Staaten gehandeld hebben, worden door hem, naar inhoud van die Plakaaten , gebrcukt; mogende hy nogthans, buiten kennis van den Raad, met zodaanige lieden geen Verding maaken. Korte lyk, de Fiskaal moet fjk) Art. <3o van de Inftr, B 3  aa Tegenwoordige Staat Admi- moet op de geheele Huishouding van 't Kolletjut Sie' 20 te Wacer als te Lande, naauwkeurig JIN ietten, en toezien, dat eeniegelyk, by hetKolF ries legie, wiehy ook zy, zich in zynampt en bel and, dieninge naar behooren,en ten meeftennutte van den Lande, kwyte. Van alle voorvallen moet hem dus de vereischte kennis gegeeven worden , en de Kapiteinen, het bevel op eenige Schepen van Oorlog hebbende, zyn, na volbragten togt, verpligt, om het dagverhaal (1), aan boord van hunne Schepen gehouden, in handen van den Fiskaal over te leveren , ten einde door hem gezien en beoordeeld moge worden , het geen dagelyks, geduurende de reize, op de Schepen gedaan en verricht zy ; moetende de Fiskaal vervolgens van zyn onderzoek en bevinding van dit dagverhaal, ter vergaderinge van de Raaden, berichten, voor dat aan die Kapiteinen de betaaling hunner rekeningen van kostgelden , en van andere gewoone en buitengewoone verfchotten, behoort gedaan te worden (8). De (1) Journaal. (8). Men ziet hier uit, dat het Ampt van Fiskaal, voor 't waar belang deezer Kollegien, eene zaak van 't uiterfie gewigt is. Eene oplettende waameerning van hetzelve, gepaard met oordeel en kundigheid, kanaltyd, dochbyzonder in tyden van eenen Oorlog ter Zee, groote Sommen in de uitgave befpaaren, terwyl daar en tegen de veronacbtzaaming van dit Ampt ruime gelegen, heid tot allerlei bedekte handelingen, en met de fnftruc. tie ftrydende praktyken, geeft, welke eindelyk voor wettig aangezien, en van den eenen, op den anderen, onder de benaaming van baaten en emolumenten hunner bedieningen, overgedraagen worden.  van FRIESLAND. 23 De Sekretaris moet in de Vergaderinge der AdmiRaaden naauwkeurige aantekening van de ge- " 21 ? vallene befluiten maaken, en, wanneer hy, terIK oorzaake van andere Ampts bezigheden, in de Fr ies. vergadering niet tegenwoordig zyn kan, moe-land _ ten die aantekeningen , door een' der Raaden, Sekretaris, gedaan worden. De uitvaardigingen ( m), welke uit de befluiten van den Raad voortvloeyen,moeten door hem , zo fpoedig doenlyk , verzonden worden; mogende nogthans geene befluiten worden uitgevoerd, dan na dat dezelve te boek gebragt zyn (n ). De Hukken en papieren het Land betreffende, als mede de rechtelyke fchriftuuren, welke, door pleitende partyen, in den Raad overgelegd zyn, moet hy wel en getrouwelykbewaaren, eneindelyk, moet hy elkeen, die iets van den Raad verkreegen heeft, fpoedig afvaardigen, zonder voor die afvaardiginge iets meer te genieten, dan hem by den Raad is toegelegd (9). De 'm") Depêches. (n ) Art. 52 van de lnftructie voor de Kollegien ter Admiraliteit, Recueil van Zeezaken. I Deel.bl 1. (p) Er is geene andere bepaaling der rechten van den Sekretaris bekend dan de Lyst, welke het Kollegie in het Noorderkwartier, op den 18 January, 1629» bepaald heeft, te vinden in het Recueil van Zeezaaken I. Deel bladz. 67. Het fpreekt echter van zelfs, dat die Lyst, voor de Sekretarisfen der andere Admiraliteit» Kollegien deezer Landen , geene verbindende kracht heeft; gelyk ook het verfchil der rechten, die by de andere Sekretaryen gevorderd worden, genoegzaam bewyst, dat men deeze Lyst geenszins vooreen richtfnoer houdt. B 4  24 Tegenwoordige Staat t™ï' FiskaaI en Sekretaris worden doorgaans T E i T ^tntsters van het Kollegie, waarby zy geplaatst in zyn, genoemd, en wanneer één of meer van lil lS' Je1Raaden'rer behandelinge van eenige zaak van belang, uit den Raad worden afgevaardigd , worden gewoonlyk beide deeze Ministers of ten miniTen één van hen , mede daartoe afgevaardigd. ° De verdere voornaamfle Amptenaaren by deeze Kollegien ter Admiraliteit zyn de Ontvanger Generaal Kommis Generaal , Equipagiemeester en Vendumeester. SêSr 06 ?mva"ger Generaal wordt door de Algeoeneraal. meene Staaten, uit eene benoeminge van twee bekwaame perfoonen , door bet Kollegie waarby deeze Bediening oPen Haat, te doen! verkooren en aangefteld , en moet, by 't aanvaarden zyner Bedieninge, genoegzaame BorgeHellen. Hy ontvangt jaarlyks, uit handen van de Konvooymeesters en Koilekteurs, na dat hunne rekeningen in den Raad opgenomen en gefloo- Landsmiddelen van Konvooyen en Licenten ontvangen is; voorts alles wat door verkooping' van verbeurd verklaarde en andere goederen , by t Kollegie gemaakt wordt, benevens de rantioenen by zodanige veilingen bedongen; ook de rantfoenen van Gevangenen , fampt boeten en breuken, waarin eenige van "s Lands Bedienden, ter oorzaake van ecnig wanbedrvf tegens hunnen eed, verweezen mogen zyn; wyders alle penningen , welke het Kollegie, ten onder! Itande, uit de Gencraliteits Kasfc, of uit die van de byzondere Provinciën , geniet, en zodaamge welke by hem, ten behoeve van't Kol-  van FRIESLAND. 25 Kollegie op intrest gelige worden ; en eindelyk Admi. alles wat in gereeden gelde by dit Kollegie moet *A^" worden ontvangen. Waartegen hy alle betaa- IN lingen, by het Kollegie vallende, moet doen, Friesdoch niet anders, dan op Schriftelyke bevelen LANI>(0) van den Raad, welke door drie Raaden, met den Sekretaris, vertekend moeten zyn,met aanwyzing, op welke Bladzyde dezelven aan de Sekretary te Boek gebragt zyn ( p ). Van deezen ontvang en uitgave moet de Ontvanger Generaal, naar 't voorfchrift van zyne lnftructie (q) , eene behoorlyke Rekening opmaaken, en dezelve binnen zes maanden , na verloop van ieder jaar, aan de Generaliteits Rekenkamer afleggan, of uidtel verzoeken. De Kommis Generaal wordt door de Alge» Kommis meene Staaten onmiddelyk , zonder benoeming Generaal= van het Admiraliteits Kollegie, waarby deeze Bediening open valt, verkooren en aangefleld (10). Hy mag zich op geenerlei wyze met eenigen KoopCo) Ordonnantiën, (p) Art. 57. van de lnftructie voor de Admiraliteiten. Recueil van Zeez I Deel. bl. 1. (q) Deeze lnftructie is van den 1 Jan. 1Ö22 , en te vinden in 't Recueil van Zeez. I Dceï. bl. 82. (10) Deeze aanftelling van den Kommis Generaal, zonder voorafgaande benoeminge van een tweetal, door de Kollegien te doen, is nu en dan, door de Staaten van eenige Provinciën , tegen gefproken ; onder anderen in den jaare 1611, door de Staaten van Friesland en Stad en Lande, by bet aanftellen van eenen fongftal tot Kommis Generaal by het Kollegie ter Admiraliteit in Friesland: dan hunne Hoog Mogenden hebben dit hun recht altyd gehandhaafd,enhetzelve, byzonder in hun befluit en antwoord aan de Staaten van Zeeland , den 26 Febr 1710 (Recueil van Zeez: III Deei bl: 597; ten bondigften betoogd. B S  t6 Tegenwoordige Staat t ?iV" KooPhandel bemoeien , en moet byzonderlyk toétÉit' zien dat de partikuliere Komroifen, tot onderi N zoek van de uit- of invoert, of binnen 's Lands Fries- vervoerd wordende goederen, gefield ( r ), hunland» ne posten9 naar behooren, waarneemen. Wanneer deeze partikuliere Kommifen eenige goeren , die in 't geheel niet, of in hunne hoedanigheid, of hoeveelheid, kwaalyk aangegeeven zyn, hebben aangehouden, moeten zy daarvan aan den Kommis Generaal kennis geeven, dewelke zulks dan by den Fiskaal aandient, en de bewysflukken aan denzelven overhandigt, ten einde daarin rechtelyker wyze te kunnen handelen, zo 't behoort (s). De Kommis Generaal geeft ook verlof, om op Zon- en Feestdagen, als mede voor of na Zonnen ondergang, te mogen laaden of losfen , hetwelk anders niet mag gefchieden ( t ). Wanneer een Kommis Generaal, op aanfthryving van de Algemeene Staaten, in den Haag moet komen , geniet hy vyf guldens en vyftien flvs. voor daggeld, volgens befluit hunner Hoog Mog. van den 21 July 1727 (u ), De eed, welken de Kommis Generaal, by 't aanvaarden zyner bedieninge, moet afleggen, is in 't 19. Art. van de Inilructie voor de Generaale Kommifen vervat (n). De (r) Kommifen ter Recherche, (s) Art. 77. vatl de lnftructie voor de Kollegien ter Admiraliteit , Re. cueil van Zeez. I Deel. bladz. 1. O) Zie Art. 58 en 63 van hun Hoog Mog Plac. van den 31 July 1725 , Recueil van Zeez. IV Deel. bl. 134 en volgende, (u) Recueil van Zeezaaken. IV Deel. bl. 314- (,11). De lnftructie voor de Kommifen Generaal is van  van FRIESLAND. 2? De Equipagiemeester wordt door het Kolle- Adm 1gie ter Admiraliteit, alwaar die Post vervuld moet 1N Fr 1 es- van den ir July 1507, en te vinden in 't Recueil van land. Zeez . 1 Deel bladz. 101 en in 't Groot Plac. Boek van vnu;n-> Cau l Deel Kol. 23,0. Jgïï,. Wy hebben hiervooren, op den eed van de Raaden ter jer> Admiraliteit, aangemerkt, dat dezelve gerekend moest worden niet meer op den letterlvken inhoud hunner lnftructie, maar onder voorbehoud, en met betrekking tot de hedendaagfche gewoonten en praktyken gedaan te worden. Deeze aanmerking vindt mede eene gegronde toepasfing op de eeden, welke de Amptenaaren van deeze Kollegien , by 't aanvaarden van hunne Bedieningen , moeten afleggen ; en wy hebben, in dit opzigt, een zeer aanmerkelyk voorbeeld in de lnftructie en eeden van de Kommifen Generaal. By den eed, welken deeze, naar inhoud van het jo Art. hunner lnftructie, moeten doen, belooven en zweeren dezelven , met ronde woorden, dat zy zich wel en getrouwelyk, volgens die lnftructie, zullen kwyten en draageu; en in het 2. Art. van die lnftructie vindt men, even uitdrukkelyk, bepaald, dat zy geene andere Officien mogen bedienen direktelyk , of indirektelyk, maar, datzy, geduurende hunnen dienst, ontflagen zullen weezen van alle eeden waarmede zy aan eenige Landen, of Steden, verpligt zyn. Nogthans is het overbekend, dat de Kommifen Generaal, federt onheuglyke tyden hervvaards, telkens andere Officien hebben bediend, en veeltyds mede in Stedelyke regeeringen , en Magiftraaten zyn toegelaaten, zonder dat men in het algemeen , met eene gelyke overtuiging, wist, of dezelven ten dien opzigte, van de letter hunuer lnftructie ontheven waren , dan niet. Dit gaf, in den jaare 1783, aanleiding, dat de Kommis Generaal Rengers, by 't Kollegie ter Admira. liteit in Friesland, dewelke teffens Burgemeester der Stad Franekerwas, op aanklagte van twee Burgemeesters van die Stad, door den Prokureur Generaal der Land ■ fchappe^ op de Crimineele Rol, voor het fiof van Ju • ftitie, binnen die Provincie, gedagvaard , en tegen hem, uit hoofde van gepleegden Meineed, eisch genomen wierd. De zaak is vervolgens keurlyk tus- fchen  28 Tegenwoordige Staat Abbi. raoetworden aangefteid. zeifs vermogen deeze T e it Kollegien, elk in zyn bedryf, zo veele Equipain giemeesters aan te Hellen, en op alle zodaanige Fn ie s. plaatfen te houden, als zy ten meesten nutte van A ' den Lande dienftig oordeelen; wordende de lnftructie voor den tquipagiemeester ook door de Raaden ter Admiraliteit opgemaakt (x). Hy fchen partyen voldongen, en eindelyk den Prokureur Generaal, op den 20. Dec: 1733, by featentie vanden Hove , zyn eifch ontzegd. Men zal dit gereedelyk , als een bewys van de egtheid onzer aanmerking , aanneemen, en met ons inftemmen , dat eene fchynbaare ftrydigheid tusfchen Infiructicn , eeden en handelingen van de voornaamfte Amptenaaren, niet alleenlyk by deeze Kollegien ter Admiraliteit, maar by verre de meeste , zo niet by alle hooge Kollegien deezer Landen, plaats hebbe. Het nadeel van zulk eene gefteldheid der zaaken behoeft weinig betoogs. Voor zeker wordt de verpligting , welke de eed op het gemoed van den Amptenaar noodwendig moest leggen, om aan zyne lnftructie te voldoen, door een onbepaald voorbehoud van praktyken , met die lnftructie ftrydig, dermaaten verydeld, dat elk Amptenaar, volgens den aart van't menschlyk hart, zich die referve altyd runner toe . eigenen zal, dan de Wetgeever dezelve ftilzwygende toelaat, en dat doende, zal hy nimmer zwaarigheid maaken, om de gewoonten en praktyken van zynen Voorganger, hoe ftrydig ook, op te voigen, en naar goedvinden nieuwe in te voeren. De eeden zullen meer en meer in befpottelyke en Godtergende handelin. gen ontaarten, en debezwoorene Inftructien louter Speelpoppen worden, welke men zil inroepen, of verwerpen, naar maate kwelzugt , of eigen belang , zulks aanraaden. Wy hebben ons deeze vrymoedige bedenkingen ver., oorlofd; doch zullen ons over de waarfchynlyke rede. nen, waaraan deeze ftrydigheden haaren oorfprong en voortgang verfchuldigd mogen zyn , niet uitlaaten. (x ) Art. 38 van de lnftructie voor de Coll. ter Adm, Ree. van Zeez. I Deel. bl. 1.  van FRIESLAND. 29 Hy draagt zorg voor de uitrusting der Sche-AoMrpen , en voor den inkoop der goederen , welke h AL r" tot gebruik der Admiraliteits Kollegien ver- "1T eischt worden. Nogthans mag hy niets inkoo- Fries. pen , buiten goedvinden van den Raad. OokLAlND* mag hy geen deel hebben in 't geen aan 't Land geleverd wordt, noch eenig gefchenk van de leveraars aanneemen. Van ieder Schip van Oorlog, met deszelfs toebehooren, moet hy nette Lysten houden, en indien dezelve Schepen afgedankt en opgelegd worden , moet hy bezorgen, dat dezelven, met hun Gefchut en verdere toebehooren, wel onderhouden, en de behoeften van elk Schip afzonderlyk bewaard worden,ten einde dezelve Schepen, des noods, ten fpoedigften wederom uitgerust en gebruikt konnen worden ; doch zodaanige Schepen , welke onbekwaam zyn, om verder ten Oorloge gebruikt te worden,moeten, met voorkennisfe en goedvinden van de Raaden ter Admiraliteit, ten meesten profyte voor 't Land, met al het onnutte Gereedfchap, door den Vendumeester, ten overltaan van twee Raaden, worden verkocht* Op het gedrag van de meesters der Werven moethyacht geeven, en toezien, dat het Land in de daggelden , zo van Timmer- als Sjou-werlieden, niet worde verkort of benadeeld. • De Vendumeester wordt mede by de Kollegi- Venduen ter Admiraliteit aangefteld; doch zyne In- meester, llructie is door de Algemeene Staaten mede in die voor de Kollegien ter Admiraliteit van het 81, tot 89: Artikel, begreepen (y). Hy heeft het (y) Ree. van Zeez. 1 Deel. bl. 1.  3» Tegenwoordige Slaat -i ^ali' het °pzigC 0ver aile Verkoopingen van goedete it ren' welke by het Kollegie , zo van de Buitïn of verbeurd verklaarde, als andere goederen, Fk i Es- gedaan moeten worden; doch hy mag zelfvan t a w d, die goederen niets koopen, noch doen koopen. Ook is hem de bewaaring der Pakhuizen, waarin de goederen opgeflagcn zyn, toevertrouwd. De Verkoopingen moeten doorhem, in'topenbaar, en^a voorgaande bekendmaaking in de naastgelegene Steden ,. worden gedaan , en wel aan den meestbiedenden, voor gereed geld ; zonder iemand, wie hy ook zy, in die Verkoopingen te begundigen , noch van iemand eenige giften aan te neemen. Van de Koopers moec by, boven den prys van hunne gekochte goederen, van ieder Pond Vlaams, twaalfgrooten opgeld bedingen , hetwelk rantfoengeld genoemd wordt, en waarvan zeven Grooten voor de gekwetde matroozen, en anderhalf voor de zieke foldaaten , opgelegd , en benevens den Opbreng van de goederen zelve, aan den Ontvanger Generaal overgeleverd moeten worden. Pe Vendumeester geniet daar van twee Grooten, mids dat hy voor de penningen van de verkochte goederen infta ; de Kontrolleur van den Vendumeester één, en de Sekretaris één halve Groot. In de Kollegien waar geen Kontrolleur is, geniet de Sekretaris, die het Kon* traboek moet houden, ook derdehalve Grooten ( z ). Ten langden binnen veertien dagen na de Verkoopïng, behoort de Vendumeester zyne re- (zï Art. 87. van de lnftructie voor de Adm. Ree. van Zeez. I Deel, bl. 1.  w» FRIESLAND, 31 rekening in den Raad over te leveren , welke Admials dan ten eerllen opgenomen en gellooten K A L 11 moet worden. De Vendumeester moet twee ] *1T goede Borgen, tot genoegen van het Kolle-FRiesgie, waarby hy geplaatst is , ftellen; by {oiii-land. mige Kollegien voor eene fom van dertig duizend guldens, en by anderen minder, naar maate zyn bewind van aanbelang is. Wanneer wy het werk van de overige Be- Overige dienden , welke de Kollegien ter Admiraliteit Bedi"ldei» aan Land hebben , naamelyk dat van de Ont- Kollegien vangers en Kontrolleurs van de Konvooyen en ter Admi. Licenten , Kommilèn ter recherche, Gewei- raliteic dige Provoost , Hoog - Bootsman , Ijk - en Tauxatiemeester , en van meer andere, met gelyke naauwkeurigheid wilden befchryven , zouden wy noodwendig in eene al te groote wydloopigheid moeten vervallen. Wy zullen in 't vervolg hier en daar nog wel gelegenheid vinden , om van de voornaamften onder hen een woord te zeggen , en zullen 'er ons daarom hier dies te liever van onthouden. Eeniglyk moeten wy hier nog aanmerken, dat de Ontvangers en Kontrolleurs van de Konvooyen en Licenten, door de Algemeene Staaten, uit eene benoeminge door de Kollegien ter Admiraliteit, doch alle overige door de Kollegien ter Admiraliteit zelve, aangelteld en onder eed genomen worden. 1 ~< Wy zullen dan niet langer draalen, om het Overgaug bewind van deeze Admiraliteits Kollegien te tot !?ec befchryven. Dit kan uit twee verfchillende den\dm. gezigtpunten befchouwd, en op eene zeer Kollegien. gevoeglyke wvze onderfcheiden worden. 1. In  32 Tegenwoordige Staat Admi- j, ln hun bewind met betrekking tot de *AL'* Zee , en te 1t » in 2. In derzelver beltier aan Land. Fries. Het eerlle is de waare oorzaak van 't beland. ftaari) en hec eigentlyke bewind der Admiraliteits Kollegien. Wy geeven dus daaraan alleszins den voorrang , en zeggen, met be- SrTcfmi !Pkkin& t0t de Zee: hec groote doeiwic raliteits deezer Kollegien is , om de geheele vaart Kollegien, ter Zee , als mede op alle Havens , Riviem%vS' ren en Stroomen' te beveiligen; ten einde trekking de onbeperkte handel , welken de VereeZee. nigde Nederlanden , door middel van de Scheepvaart, in alle Gewesten deezer wereld hebben, en waarvan het weezenlyk beftaan en welvaart deezer Landen afhangt, veilig gedreeven,. en tegen alle aanrandingen van nyd en roofzucht, krachtdaadiglyk befchermd moge worden. Ten dien einde moeten dezelve Kollegien de uitrusting, zo wel als den aanbouw, van Oorlogichepen bezorgen , om de Koop. vaardyfchepen daar mede te geleiden, den gemeenen vyand , in tyden van eenen Oorlog ter Zee, afbreuk te doen, en onze kusten te beveiligen. Ook kruisfen 'er altyd eenige deezer fchepen op de t'huis komende Oostindifche Vlooten; fomtyds ook mede op de Walvischvangers en Haringbuizen Men zendt ook Oorlogfchepen af, om den vrede met die van Algiers, Tunis, en andere Barbaarfche. Mogendheden ,.te maaken, of te bevestigen; moetende de vrede met deeze Volkeren altyd gekocht, en metkostbaare jaarlykfche gefchenken onderhouden worden. Het  van FRIESLAND. 33 Het (laat echter niet aan de verkiezing van Adm 1deeze Admiraliteits Kollegien, wanneer, of hoe nALt' veel Schepen, zy willen uitrusten, ofaanbou-lN wen; maar zy moeten daarin het goedvinden van F a 1 n s * de Algemeene Staaten opvolgen (12). land. Zo C12) ^e reden hiervan is, wyl deeze Admiraliteits Kollegien de Admiraliteit der Vereenigde Nederlanden, als ten Oppermagts recht, niet in handen hebben; maar alleenlyk, als afgevaardigden tot de behandeling der aangelegenheden van de Admiraliteit, uitoeffenen, hetgeen hun uitdrukkelyk, door de Admiraliteit, eens voor altyd , is toegedaan en aanbevolen, of hun, naar tyds omftandigheden, afzonderlyk wordt opgedraagen. Uic dien hoofde komt het ons ook zeer oneigen voor, wanneer wy nu en dan deeze vyf Kollegien ter Admiraliteit de vyf Admiraliteiten genoemd vinden. Naar onze^ begrippen, is in de Vereenigde Nederlanden maar ééne Admiraliteit; deeze is een recht, om de opperde magt en onafhangklyke Souverainiteit, waarmede men , binnen bepaalde grenzen, op het vaste land bekleed is, ook op de vrye en openbaare Zee te doen gelden, naar maate men de vermogens heeft, om zich het gebruik van die Zee toe te eigenen en ftaande te houden. Dit recht, of deeze Admiraliteit, huisvest, ten minften 'federt het einde der zestiende eeuw, in den boezem van de Algemeene Staaten. Voor den jaare 1597, wanneer de Staaten van elke Provincie , die 't meeste belang in den handel ter Zee ftelde, hunne eigene Admiraliteit beftierden , zou het nog eenigen fchyn gehad hebben, om meer dan eene Admiraliteit binnen deeze Landen te erkennen; offchoon ook destyds reeds het denkbeeld van den band der Unie en van't gemeene belang, om de Zee te beveiligen en den algemeenen Vyand af te weeren, met zodaanige begrippen niet al te nel zoude hebben geftrookt: dan , dewylièdert dien tyd de ganfche beftiering van het Zeewetzen, met uitdrukkelyk goedvinden en toeftemming van de gezainentlyke Bondgenooten, aan de Algemeene Staaten opgedraagen en af- ^eftaan III, DEEL. C  34 Tegenwoordige Staat Admi- Zo dra de Algemeene Staaten hebben betei"t* fl°oten» noe veele, en hoe groote Schepen IN van Oorlog, zy willen uitrusten, wordt de Fries, ganfche uitrusting aan de gezamentlyke Kollel and. gjen ter Admiraliteit toevertrouwd, en elk Kolle* gie deelt daarin, naar evenredigheid met de overige Kollegien, of naar maate het van Schepen voorzien en vermogende is. INogthans wordt gedaan is, blyft 'er geene bedenkelykheid meer over, waar de Troon der Admiraliteit van de Vereeenigde Nederlanden geplaatst moge zyn ; en wy gelooven, dat dit Oppermagts recht even weinig aan hun Hoog Mogenden kan worden betwist, als inen de Souverainiteit van elke byzondere Provincie, opzigtelyk hun Grondgebied, in twyffel zoude kunnen trekken. Wy moeten wel toedemmen, dat de Algemeene Staaten deeze Admiraliteit, tot wrlzyn en luider van dit Gemeenebest, onmogelyk zouden kunnen handhaaven, zonder door de byzondere Staaten, vooral in eenen ZeeOorlog, met groote geldfommen onderdeund, en in ftaac gedeldte worden , om aan hunne Admiraliteits Kollegien de noodige penningen , tot aanbouw en uitrusting van Oorlogs Schepen , te bezorgen; wy zien uit dien hoofde ook de noodwendigheid ten vollen in, dat die fommen door de byzondere Staaten eerst moeten ingewilligd zyn, voor dat de bouwing , uitrusting, of aankoop van behoeften, met genoegzaame gerustheid kan gedaan worden ; wy weeten ook wel, dat de Raaden ter Admiraliteit, niet uit de Algemeene Staaten, maar uit de byzondere Provinciën afgevaardigd worden: dan deeze en geiykfoortige bedenkingen, wel overwoogen , fpreeken onze voorgemelde Helling geenszins tegen , en wy zouden onze gedachten ook daaromtrent gaarne willen uiten , zo wy niet voorzagen eene Verhandeling , in dede van eene aanmerking te zullen moeten ichryven, waarin ons ook het befluit der Staaten van HoUand c> Westfriesland van den 22 Febr. 1667 C Recueil van Zeez. I Deelbl: 64) eenige ongemakkelykheid zoude veroorzaakenv  van FRIESLAND. 35 worde, in die verdeeling, het Kollegie te Am- Admifterdam , als het magtigfte , gewoonlyk voorRALI' een dubbeld Kollegie aangezien , en aan bet-IIfE4r zelve ook een dubbeld aandeel in die uit-.Kr iesrusting toegeweeezen. Met de bepaaling, ver-LAMÜ« deeling, en uitvoering van den aanbouw der nieuwe Oorlogfchepen, is het op dezelfde wyze gelegen, als wy van de uitrusting der voorhanden zynde fchepen hebben gezegd. In Vredenstyden worden gewoonlyk deeze Admiraliteits Kollegien tweeemaal 'sjaars, door de Algemeene Staaten, aangefchreeven, om eenigen, uit hun midden, naar 's Haage af te vaardigen ; doch, in tyden van eenen Oorlog ter Zee, zyn zodaanige Afgevaardigden meest by aanhoudendheid in 's Haage tegenwoordig. Hiertoe worden dan uit eik Kollegie twee Raaden, benevens den Fiskaal, of Sekretaris., afgevaardigd, welke vervolgens aldaar met elkanderen vergaderen, en over die ftukken raadpleegen, welke de Algemeene Staaten, by opdraagende befluiten ( k), in handen van hunne, tot de zaaken van de Zee, afgezonderde Leden (1) , hebben gefield, om dezelven te onderzoeken, de bedenkingen en raad (m) van deeze Afgevaardigden, uit de gezamentlyke Admiraliteits Kollegien , daarop in te neemen; en, na zulks, ter Vergaderinge van de Algemeene Staaten te berichten ( n )(1 3). De (k) Refolutien commisjoriaal. CO Gedeputeerden tot tle zaaken van de Zee. (m) Confideratien en Advif. ( n J Rapport te doen. C13 ) Deeze Vergadering van Afgevaardigden uit de gezamentlyke Admiraliteits Kollegien, is in 't algemeen bekend. C 2  3 6" Tegenwoordige Staat Admi- De Voorwerpen van overweeginge, in de Ver» teit" gaderingen van deeze Afgevaardigden, zyn gei N woonlyk de berichten, welke by de Algemeene Fries- Staaten, met betrekking tot het Admiraliteits land. weezen i van hunne Afgezanten aan vreemde Hoven en van hunne Confulsinbuitenlandfche Zeeen Handel-Steden, zyn ingekomen, en op welke eenige befchikking moet worden gemaakt ; voorts alle Verzoekfchriften van handeldryvende Ingezetenen deezer Landen , tot verhooging of vermindering van 's Lands rechten , op fommige uitgaande , of inkomende goederen , liggende ; en eindelyk alles wat de Admiraliteit betreft, en by de Algemeene Staaten in overweeging hangt; doch voor allen de Staat van des gemeenen Lands Zeemagt, en het onderzoek, of en in hoe verre een aanbouw van nieuwe, of uitrusting van voor banden zynde, Oorlogfchepen, voor 's Lands welzyn noodig moge zyn. De Afgevaardigden uit de gezamentlyke Admiraliteits Kollegien dan hunne bedenkingen en raad, op eik voorwerp, aan de voornoemde Leden der Algemeene Staaten, uitgebragt hebbende , berichten deeze, nopens elk point afzonderlyk , ter Vergaderinge van hun Hoog Mogenden, welke dan in alle die zaaken ein- delyke befluiten neemen ( \$). lot bekend , onder de benaaming van het Haagsch be> föigne. ( 14) Men ontdekt hierin wel eene groote omflagtig. heid en vertraaging der eindelyke befluiten van de Algemeene Staaten. met opzigt tot de Admiraliteit en 's Lands Zeemagt: dan men wordt teffens daardoor overtuigd , dat die befluiten niet gebooren worden, dan wel bo.  van FRIESLAND. 37 Tot het goedraaaken der kosten, Welke tot het Adm 1uitrusten van Oorlogf:hepen ' vereischt wierden, waren eertyds de belastingen op de Buycen, , N op den Vyand veroverd, als mede de Rechten Fa 1 es. op de Koopvaardy Schepen, en de meeste ver- land. voerd wordende goederen, gelegd, aangewcezen. Wy zullen van deeze inkomften gevoeglykst by de befchouwing van 't bewind deezer Admiraliteits Kollegien aan Land kunnen handelen , en vergenoegen ons dierhalven hier met de bloote opgave, dat dezelven tegenwoordig op verre na de kosten der jaarïykfche uitrustingen van Schepen niet kunnen opleveren ; maar dat daartoe, zowel als tot den aanbouw van Schepen , van tyd tot tyd, aanmerkelyke fommen, door de byzondere Provinciën, moeten beraaden , en na alvoorens door Leden van regeeringe, welke van den ftaat van 's Geraeenen Lands zaaken volkomene kennis draagen, ten naauwkeurrgften overwoogen te zyn. Ongerymd is het dierhalven, een of ander Lid der hooge Regeeringe, in 't byzonder , van onachtzaamheid te befchuldigen , wanneer men, by eenen onverhoeds opkomenden Oorlog ter Zee, de Zeemagt van den Staat niet in die gefteldheid bevindt, waarin menze dan wel wenschte te hebben. Men zou eene oneindige menigte der aanzienlykfte Leden van regeeringe, welke uit alle Provinciën afgevaardigd geweest zyn, en elkander, federt jaaren herwaarts, afgewisfeld hebben, van een' onzinnigen toeleg op 's Lands en hunnen eigenen ondergang , moeten verden• ken. Dit loopt echter tegen de gezonde reden aan, al wilde eene opzeilyke kwaadaartigheid zulks inblaazen, C 3  '38 Tegenwoordige Staat nALi.' f61? WOrden °V&bl*& Ci5). Om deeze te tbit bekomen» wordt de Raad van Staate der in VerFit i esland. f15) De noodzaaldykheid hiervan zal beter be-> peepen worden , als inen bedenkt , welke zwaare kosten op het uitrusten eener Vloote loopen Zie rhier, ten voorbedde, eene gewoone Koncept Rekening van de Uitrusting eener Vioote van dertig Schepen van rang met hun toebehooren, die men, in 't jaar 1718, voor den tyd van zeven maanden, voorhad , naar de Oostzee te zenden • Schepen Stukken Kanon Koppen. 1 90 — 550 • 0 — 72 'eder 400 Koppen 2400 waar onder begreepen twee Vlaggen 100 7 64 3z5 2275 16 . 5+ 2..q 43ao 2 ~ 24- i2c 2.;o 6 Branders. 60 . 360 10245 Kosten op 102,15 man, voor 7 maanden, tot ~~ 30 Gids. ter maand . Guld ofs„,rt Voor de zes Branders ^'f,^ Voor zes Fluiten , tot 2000 Gl. ter maand, en voor de Mondbehoeften 8,oof5 Drie Hoekers en drie Galjoots tot 1000 Gl. ter maand —_ . Twee Zieken..'chepen . ^ooo Voor Onkosten aan een Fiskaal, Sekretaris, Predikant en andere Bedienden r0o0o Gereed geld voor óooo Man , voor 75 dagen, tot 10 Stuivers's daags de Man ——- 225000 In 't geheel Guld. 3132740 ZMLamberti Memoires, Tom XI. p. 18 en 20. Men moet aanmerken , dat in deeze Rekening niet begreepen is het beloop der Schepen met derzelver Zeilen, ftaand en loopend Wand, Gefchut enz.  van FRIESLAND. 39 Vereenigde Nederlanden, door de Algemeene A DM»« Staaten, verzocht, om eene Petitie aan de^y gezamentlyke Provinciën van dit Bondgenoot- j N fchap, ook aan zulke, die geene Schepen h Fes EtZee hebben, te doen, ten einde door dezelven LA ND* zodaanig eene fomme, als de vastseftelde aanbouw, of toerusting van Oorlogfchepen, gerekend wordt te moeten kosten, moge worden ingewilligd. Deeze Petitie ingewilligd zynde, behoort ook elke Provincie haar aandeel, hetwelk zy in de Generaliteits lasten moet draagen , in de kasfe van de Generaliteit te bezorgen , en elk Admiraliteits Kollegie ontvangt dan uit dezelve, op fchriftelyke bevelen ( o ) van de Algemeene Staaten, zyn aandeel, naar evenredigheid van de Schepen , welker bouwing, of uitrusting, aan hetzelve is toe vertrouwd, Nogthans gefchiedt deeze overgave van penningen aan de Kollegien ter Admiraliteit niet anders, dan op vastgeftelde.termynen, naar maate dezelven aan de Algemeene Staaten, by hun verzoek tot aanbetaaling, doen blyken , dat met hun aanbevolen werk gevorderd zy ; doch voor het overige hebben deeze Kollegien over die penningen , en over het werk zelf, de vrye beftierrig , des dat door hunnen Ontvanger Generaal , jaarlyks, rekening van Ontvang en Uitgave, aan de Generaliteits Rekenkamer werde gedaan. Hoe de aanbouw van Oorlogfchepen , op Aanbouw de Werf van elk Kollegie ter Admiraliceit, van on- ScnePen» (o) Ordonnantiën* C 4  • 4® Tegenwoordige Staat Admi- onder 't opzigt van den Equipagiemeester} TUT Scheeps-Timmerbaas en Hoog Bootsman, in ih t werk getold werde, zal zich een iegelyk, Fries- uit den aart der zaake, ligtelyk kunnen verUHD' beelden; eeniglyk zullen wy daarby aanmerken, dat deeze Kollegien gewoon zyn eenige Raaden , benevens den Fiskaal en Sekretaris , af te vaardigen, om onder den naam van Kornmisiarisfen tot de Werf, een geduurig waakzaam oog op den aanbouw, met den aankieeve van dien, te houden, en de zaaken, ten meesten nutte van den Lande, te befchikken ; des dat dezelven van hunne verrichtingen ter Vergaderinge van den vollen Raad verflag doen. Dan de uitrusting der Schepen, tot den dienst in Zee, verdient eenige nadere opmerking. Uitrusting De Schepen van Oorlog ter uitrustinge geder reed zynde, wordt het bevel over elk fchip c epen. afzorKjerlyk , door het Kollegie ter Admiraliteit , met voorkennis van den Admiraal Generaal, aan een' Zee-Kapitein opgedraagen, en die geenen , welke onder hem als Luitenants daarop dienen zullen, onmiddelyk door het Kollegie benoemd. Teffens wordt aan den Kapitein eene Lyst ter hand gefield van de Manfchappen, welke hy zal hebben aan te werven , en hem ook aangezegd , voor hoe langen tyd hy zyn onderhebbend Schip van Leeftogt, (p), voor alle Manfchappen , zal moeten voorzien. Deeze Leeftogt wordt dan, door den Kapitein, voor zyne eigene rekening, ingekocht, en hy geniet daar en tegen dage- lykfche (p) Fictualit.  van FRIESLAND. 41 lykfchekostgelden, voordegeheele Manfchap , Admivan het Land, De werving der Onder - Offi- RALIeieren , als Schippers , Stuurlieden en meer ™1T anderen, als mede van Matroozen en Soldaa-fri e». ten, wordt, onder het opzigt van den Kapi- land. tein, door de Luitenants waargenomen, en de Onder - Officieren met een fchrifteiyk geblyk hunner aanftellinge van het Kollegie ter Ad« miraliteit voorzien. Ook worden, door den Raad, op elk fchip een Opper- en gewoonlyk twee Onder- Heelmeesters geplaatst, gelyk mede een Opper - en een Onder - Schryver, welke Opper- of eerfle Schryver de Naam Rol der manfchap , en naauwkeurige aantekening van een ieders te goed hebbende Gagie en Scheepsfchuld moet houden; in de ScheepsKrygsraaden het oordeel van elk Lid, als ook de gevallene befluiten en vonnisfen aantekenen ; hec Dagverhaal te boek zetten, en verders alles doen , wat aan boord, tot 's Lands dienst, met de pen, moet worden verricht. Geduurende de werving wordt het fchip en volk, gewoonlyk een of tweemaal , door Afgevaardigden uit den Raad, benevens den Fiskaal, gemonlterd, en het fchip uit de havens naar een der Zeegaten in Texel of in 't Vlie gebragt, alwaar dan , het fchip ten vollen bemand en alle Leeftogt aan boord gebragt zynde , de laatlle monftering, door eenige Raaden uit het Kollegie, benevens den Fiskaal, behoort gedaan te worden. De tyd van den dienst , waartoe het fchip bepaald is, begint van den dag deezer laatfte monftering te loopen, en C 5 wan-  42 Tegenwoordige Staat A°iY' wanneerby dezelve (i6) bevonden wordt, rr.ït dat de KaPirein leeftogt , voor minder tyd t N dan, hem aanbevolen is , aan boord heeft, Fries, verbeurt hy een dag kostpenningen voor 't ini)' ganfcheScheepsvolk, en indien 'er omtrent een geheele maand aan ontbreekt, behoort hy afgedankt te worden (q). Ook mogen de Kapiteins geenen koophandel dryven, noch Koopmans goederen in hunne fchepen laaden , onder verbeurte van hun Ampt (17). Wanneer de Kollegien ter Admiraliteit 's Lands fchepen van Oorlog, wel bemand en van den noodigen Leeftogt voorzien , in de Zeegaten deezer Landen hebben geleverd, geeven zy daarvan kennis aan de Algemeene Staaten , als mede aan den Admiraal Generaal, van welken het dan verder afhangt, om den togt deezer fchepen naar Zee, en der. zeiver gebruik tot 's Gemeenen Lands dienst te bepaalen. De fchepen liggen dan onder de bevelen van de Algemeene Staaten en 't Opperbeen t6") Het maakt dus voor 't waar belang van 't ■ Kollegie ter Admiraliteit een zeer groot verfchil, of deeze fchepen fpoedig bemand worden, dan wel vier, vyf en meer maanden met eene onvoltallige Rol in werving liggen , wyl, geduurende dien tyd, clefoldyen en kostgelden van de aangeworven Manfchap toch voldaan moeten worden (q) Reglement van den 20 Oct. 1703. Art. r. Groot Plac Boek van Cau. V Deel bl, 289 (17) De reden hiervan is ongetwyffeld , op dat de ruimte en luchtigheid in de fchepen niet benaauwd, en ook den Koopvaarderen de vragt niet benomen , noch 's Lands Rechten verkort mogen worden.  van FRIESLAND. 43 bellier van den Admiraal Generaal ; en het Adm ibewind der Admiraliteits Kollegien, met be-RALI' trekking tot de Zee , neemt, met de daardel» , w Iing der uitgeruste fchepen, een einde, behab Fr 1 asven dat elk Kollegie aan zyne fchepen nogLANDvoor derzei ver vertrek, of geduurende hunnen togt, zodaanige behoeften bezorgt, als dezelven door het een of ander toeval benoodigd mogen worden. Wy vinden dus ook hier , in de befchouwinge van dit bewind der Admiraliteits Kollegien , onzen Gezichteinder ; dan wy oordeelen, dat het onzen Leezeren niet ongevallig zal zyn, ook eenig verflag van 't bellier over 's Lands Vlooten in Zee , en van de huishou' ding , en rechtspleeging, aan boord van 's Lands Schepen van Oorlog, te hebben, hetwelk wy nergens gevoeglyker , dan hier kunnen geeven. In de eerde plaats moeten wy hier eenig Admiraal gewag maaken van het hoog en zeer aanzien- Generaal, lyk Ampt van Admiraal Generaal der Vereenigde Nederlanden, waarvan wy reeds hier en daar een woord hebben moeten zeggen: Dit Ampt wordt tegenwoordig bekleed door Willem den Vyfden , Prins van Oranje , en is ook altyd door eenen der Prinfen van Oranje waargenomen , uitgenomen in die tyden, waarin de meeste Provinciën van dit Gemeenebest zonder Stadhouder en mede zonder Admiraal Generaal geweest zyn. In alle Kollegien ter Admiraliteit heeft de Admiraal Generaal het recht van Voorzittinge , zelfs moeten by die Kollegien, de vonnisfen op des-  44 Tegenwoordige Staat A»Mi- deszelfs naam worden uitgefproken (r). Naast te i t de A]gemeene Staaten, heeft de Admiraal GeIN neraal het hoogfte gezag over 's Lands VlooF-r ies- ten en over alles, wat tot de Admiraliteit deeland. zer Landen eenige betrekking heeft. De befluiten der Algemeene Staaten, over den dienst en togten van 's Lands Vlooten, meesten tyds, zo niet altyd, met voorkennisfe van den Admiraal Generaal genomen , worden door zyne bevelen ten uitvoer gebragt. Nogthans woont de Admiraal Generaal in perfoon nooit ^eenigen Zeetogt by, maar het beftier over 's Lands Vlooten in Zee wordt door Vlag • Officieren , ingevolge Berichtfehriften (s) van den Admiraal Generaal, waargenomen. Deeze Vlag - Officieren zyn de LuitenantAdmiraals , Vice - Admiraals en Schout-byNachts, waarvan dezulken , welken het bevel over 's Lands Vloot opgedraagen wordt, mede naar Zee gaan. Ook wordt 'er een Fiskaal, als mede een Sekretaris van de Vloot aangefteld, die zich mede aan boord van den Admiraal of Opper-Bevelhebber bevinden. Schikking De Vloot, in Zee zynde , wordt, door yan den Luitenant Admiraal, of wien anders het VloóThj °PPerSezag over dezelve aanbevolen is , in Zee. eenige Hoofddeelen (t), doorgaans in drie, verdeeld ; welken de Avantgarde of Voorhoede , de Batailje of Middeltogt en de Ar- rie- Cr) Art. 19. van de Inftr. voorde Kollegien ter Adm. Ree. van Zeez. I Deel. bl. 1. (s) Injlructien* (t_) Esquaders.  van FRIESLAND. 45 rieregarde of Achterhoede geheeten worden Ad (18). %\™ Elk Hoofddeel is door de plaats, van waar , ^ het zyne Wimpels waaien laat, onderfcheiden. Fr 1 esDe Schepen van den Voortogt laaten de L A N DWimpels van de Voorfteng waaien ; die van den Middeltocht van de groote Steng, en die van de Achterhoede van de Kruisfteng. De Esquaders zyn wederom in Smaldeelingen, linker en rechter Vleugels, verdeeld. Elk Esquader heeft zynen Luitenant - Admiraal . die over het zwaarfle Smaldeel van 't zelve het gebied voert, en eenen Vice - Admiraal en Schoutby-Nacht onder zich heeft. Men Haat ter Zee, doorgaans, van ter zyde, en de Voortogt doet den aanval; hoewel het onderfcheid van wind en weder, ftranden en zanden, hier in verandering maaken kan. De Admiraal, of die anders 't Oppergezag over de Vloot heeft, doet aan zyn boord Krygsraad houden , en bepaalt de Seinen en Vuuren. Zyn Schip is van de anderen te onderfcheiden, door den Standaart boven den Wimpel, en des nachts door drie Vuuren boven de Kampanje en één Vuur onder de Mars. De Admiraalsvlag wordt zelden ingehaald , al fneuvelt hy ook in den flag , op dat het Volk den moed niet verlieze. Om het Boots - en Krygsvolk op 's Lands Algemee- Vloo- »e weiten op (18,) In G. Brands Leven van de Ruiter, bl. 788 e\iz. kan gezien worden , hoe een Admiraal eene Vloot, in zeer goede orde, om te zeilen, fchikken moet.  4<5 Tegenwoordige Staat AnWM Vlooteninde vereischte orde te houden, hebtÜÏt ben hun Hoogmogenden verfcheidene Ordonj K nantien gemaakt. De voornaamften zyn de Frifs- Artikelbrief van den 8 April 1702 (u) en land, ^ iNieuwe Orde van den 20 Oktober J703 o gCn' VyfHen honderd Guldens; 1,GSS' voor ^'"de de Armen, vyftien honderd Guldens; VOor den rechter Arm, vier honderten vyftfg Guldens,- voor den link tl' fieuh0"derd e" vyfcig Guldens; voor voor de R l^u 'a tWaaJf h°ndcrd G«^s voor de Rechterhand, drie honderd en vyitig Gu denn:;- V°0r *LiDkeiimd' drie hondeïS Guldens ; voor beide de Beenen, zeven hor,, derd Guldens; voor één Been, drie honderden vyfcig  van FRIESLAND. 5? vyftig Guldens; voor beide de Voeten , vier Admi. honderd en vyftig Guldens; voor éénen Voet ,RUI" tweehonderd Guldens, en voor mindere ver-T^IT minktheden in evenredigheid; alles volgens een Fr i e s vernieuwd Reglement der Algemeene Staaten land. van den 20 Oktober des jaars 1703 ( z >. De Opperbevelhebber eener Vloote moet zorg draagen, dat de Heelmeesters hunnen pligt niet verzuimen, en hunne Kisten, van tyd tot tyd, door den algemeenen Genees - en Heelmeester der Vloote, Iaaten onderzoeken. Ieder Kapitein moet zo veele fchoone oude Slaaplakens aan boord houden, als zyn Schip ftukken Gefchurs voert, ten behoeve der Zieken en Gekwetflen. De Matroozen en Soldaaten, welke aan eenen Bak eeten , moeten elkander, in geval van ziekte , de behulpzaame hand bieden. De Scheepshoofden moeten de Schepen, ten minften driemaalen ter weeke, doen fchrobben en fpoelen, en nu en dan met Azyn doen befproejen, of Gene verbenen in dezelven doen branden; alles om kwaade Lugt, en daar uit ontilaande Ziekten, te voorkomen (a). Niemand mag eenigen Tabak of Brandewyn fcheep brengen, om die aldaar te verkoopen, op verbeurte van dezelven en verdere goeddunkelyke ftraffe. De Kapiteinen mogen geene Kaidraajers aan boord dulden , en moeten de Kaidraa- Plunje jen- Cz} Zie Groot Plakaatboek, V Deel. bl 233. Ca) Reglement tot beter Oekonomie op 's Lands Vloote van den 20 Oct. 1 /03. Art. XVI, in 't Gr. Plakaatb, V Deel. bl. 201. D 5  58, Tegenwoordige Staat Admi. Plunje van 't Scheepsvolk, die zy by dezelven moScen vinden i wederom aan 'c Volk ter hand , N doen flellen. Geen Vaartuig mag , zonder Fries- onderzocht te zyn, van boord vertrekken. Nieland. niand mag verlof tot het opvaaren van eenig Volk geeven, dan met kennis en goedvinden van het Opperhoofd der Vloote. Ook mag niemand, edel of onedel, groot of klein, eenige Vrouwsperfoonen fcheep brengen. Cevan" iö SeVai 'er Buk °P den Vyand behaald genen"." wordt' ™g niemand eenige Kisten , Pakken of geheime Brieven openen ; maar moet dezelven den Scheepshoofden overleveren , die alles, met de eerlte gelegenheid, aan de Admiraliteits Kollegien moeten overzenden. De Gevangenen moeten niet verfteeken of vry gelaaten ; maar door de Scheepshoofden bewaard, en niet, dan met kennis der Admiraliteits Kollegien, gelost worden. By de laatfte monftering der Oorlogfchepen , door eenige Afgevaardigden uit de Admiraliteits Kollegien, benevens den Fiskaal, te doen, wordt' deeze Artikelbrief, en Ordonnantie, aan 't geheele Scheepsvolk voorgeleezen, en door hen, hoofd voor hoofd, bezwooren. Alle misdaaden van het Zeevarend Krygsvolk worden naar denzelven beoordeeld, hetzy door eenen grooten Krygsraad der Vloot , of door eenen Scheeps Krygsraad, aan boord van 't Schip , waarop de misdaad gepleegd is, naar maate het misdryf van aanbelang, of de befchuldigde perfoon van aanzien is. G-oote Wanneer in de Vloot Groote Krygsraad over Krygsraad. misdaadigen gehouden moet worden, wordt dezelve , door het waaien der Bloedvlagge , aan boord  van FRIESLAND. 59 boord van den Opper-Bevelhebber byeengeroe- Adm 1pen, Deeze Krygsraad beftaat uit den Opper-"A^* Bevelhebber en alle verdere hooge en laage x w Officiers der Vloot. De Fiskaal der Vlootdoet, Fribsin dien Krygsraad, den eisch tegen den gevange- L A K D* nen, welke, benevens de noodige Getuigen, verhoord , en vervolgens 't Vonnis, by meerderheid van Hemmen, geveld wordt. De Sekretaris der Vloot Helt den eisch-van den Fiskaal, als mede de verhooren van den Gevangenen en Getuigen in gefchrifte, en houdt nette aantekening van het geen door elk Lid van den Krygsraad, by het opneemen der Hemmen, geoordeeld wordt rechtens te zyn. Nogthans wordt in de Vloot niet alleen over gepleegde misdryven, maar ook dikwyls over bedenkelyke omHandigheden , waarin zich de Vloot bevindt, Groote Krygsraad gehouden. Over misdaaden van gering belang wordt scheeps • Scheeps Krygsraad gehouden , welke uit den Krygsraad, Kapitein en verdere Scheeps Officieren beftaat; mogende echter in de Vloot geen Scheeps Krygsraad , dan met voorkennis en goedvinden van den Opperbevelhebber , gehouden worden, Van de Vonnisfen deezer Krygsraaden valt Uitvoering geen beroep aan eenigen hoogeren Rechter (b ) der Vonmaar dezelve worden, indien de Kryg^aaden bui ^g1™™" ten 's Lands gehouden worden, daadelyk uitge- raacjen. voerd; nogthans moeten alle Verhooren van de misdaadigers en der Getuigen, gelyk mede de aantekeningen van 't geilemde in de Krygsraaden, met de gevelde Vonnisfen, by de t' huiskomst der Vloot, aan den Admiraal Generaal worden over • (b) Appel.  6o Tegenwoordige Staat Ar>Mi- overgeleverd. Indien echter op de Vloot, of tei? °P eeniS byzonder Schip van Oorlog, nog binj N nen de Zeegaten, of op de Rheeden deezer Fries- Landen liggende, Krygsraad gehouden wordt, land. moeten $e Hukken en bly ken, benevens de gevelde Vonnisfen, voor de uitvoering , aan den Admiraal Generaal worden gezonden , dewyl deeze het recht heeft, om die Vonnisfen te verzachten , of den misdaadiger de llraffe geheellyk kwyt te fchelden. tot het"16 Naar het doelwit van ons werk, vleyen wy bellier ons het bewind der Admiraliteits Kollegien, met deezer betrekking tot de Zee , opzettelyk genoeg Tan Land befchrecven te hebben , en zullen dus , op 'gclyken voet, derzei ver bellier aan Land naagaan. Dit beftier beftaat in het heffen van verfcheidene Lands rechten, en voorts in hunnen Rechtsdwang over perfoonen en goederen. Rechten De Rechten, of belastingen, welke by de van Kollegien ter Admiraliteit van inkomende en goederen uirgaande goederen en Schepen geheven worSchepen. den ■> zvn genaamd Konvooigeld , Licentgeld, . Lastgeld, en Veylgeld of Premie, geld.001 ^et Konvooigeld is eene belasting, op goederen liggende , welke zo menigmaal daarvan betaald moet worden , als die goederen uit deeze vereenigde Provinciën, en daartoe behoorende Landfchappen, of uit de Landen van de Generaliteit, uitgaan, of van buiten het gebied van deezen Staat daar in gevoerd worden. De benaaming van dit middel is afkomftig van het Konvooyen of Konvoyeren der Koopvaardy Schepen , door 's Lands Oorlogsfchepen, welke  van FRIESLAND. 61 ke uit den Opbreng van dit middel moesten Adm iworden uitgerust. kali. De Licentgelden zyn oorfprongklyk de pen- T*1 T ningen, welke byzonderlyk van die goederen Fans. en Koopmanfchappen moeten worden betaald, l a nd. die, onder titel van Licent of Sauveconduit, toe- Licencgelaaten wierden, om naar eenige Havens en geld' Plaatfen , den Vyand onderworpen zynde, of van daar herwaards, te worden vervoerd ( 20) ; waar uit ook de benaaming van dit middel is af te leiden. Nogthans heeft tegenwoordig geen blykbaarverfchiltusfchen Konvoy- en Licentgelden meer plaats; maar beide deeze Rechten worden, reeds federt de oprechting der Admiraliteits Kollegien , van de inkomende en uitgaande goederen in eene fom betaald en in éénen adem Konvoyen en Licenten genaamd. Het Lastgeld is eene belasting op Schepen Lastgeld, liggende, volgens welke van elke Last, die het Schip groot is, uitgaande vyf Huivers, en op 't inkomen tien Huivers, moeten worden betaald. De reden der benaaminge volgt hieruit vanzelfs. Deeze belasting wordt echter van ieder Schip, maar eens in de twaalf maanden, betaald, al is het dat hetzelve in dien tyd verfcheiden maaien uitgaat, of inkomt. Tot de meeting ( 20} Dat dit de oorfprong der Licenten geweest zy, waardoor deeze belasting eertyds, in haaren aart, van 't Recht der Konvoyen verfchilde, blykt uit de vooraffpraaken in 't Plakaat van den Graave van Leicestervan den 30 April 1586 ( Groot PI. Boek van Cau.I. Deel Col, 2274) en van de Algemeene Staaten van den 17. Nov. 150S. (mede by Cau I Deel Col. 2281 en Recueil van Zeez; IDeel pag: 138).  (fa Tegenwoordigs Staat Admi- ting der Schepen en om te bepaalen, hoe veele Lasten ieder Schip groot is, of voeren IN kan , is by ieder Kollegie een Yk- Meester F n i e s- aangefteld , welke aan den Schipper een geland. b]v]? van gerjaane rneeting uitgeeft, Yk- of Tauxatie-brief genaamd , die echter alle twee jaaren moet worden vernieuwd. ofPremfe Het ^ev^§e^' eindelyk, is eene belasting, ' welke van de waarde der goederen en Koopmanfchappen moet worden betaald. De waarde der goederen moet opgegeeven worden, zo hoog als dezelve by Veylinge zouden kunnen gelden; dit fchyntde benaaming van veylgeld veroorzaakt te hebben. Aan 't einde der zestiende Eeuw werd deeze belasting , by voorzien inge, voor den tyd van één jaar, ingevoerd, met een ten honderd , op 't inkomen, en een half ten honderd, op 't uitgaan, ten einde uit den opbreng van dit middel, de Premien tebetaalen, welke aan Kaapers, die toen voor 't eerst Kommisfien ontvingen, en Kommisfievaders genoemd werden , waren uitgeloofd (c). Dit heeft zekerlyk aanleiding gegeeven , dat dit middel ook veeltyds Premie genoemd wordt. In 't vervolg van tyd is dit middel dikwyls, zo door verhooging, als vermindering, veranderd; byzonder is hetzelve zo wel als het Lastgeld, in tyden van Oorlog, aanmerkelyk verhoogd , waarvan wy nog tegenwoordig, federt den jongften Oorlog met Engeland, het voorbeeld zien. ^Lands" ^e ^ysc der inkomende en uitgaande Rechtkomen' ten van Konvoyen en Licenten, fampt Veilgelde en uit- den, j'.ainde Rechien. (c) Zie Groot Plac. van Cau. I. Deel. p. .999.  van FRIESLAND, q*3 den, die tegenwoordig gevolgd wordt, is op den A d m i31 July 1725 door de Algemeene Staaten be-KAl1' paald (d), waarby men echter moet bedacht™11" zyn, dat in die Lyst, op veele posten, door Fries. laatere Plakaten , verandering is gemaakt. j-a»°Over 't geheel moet men zeggen, dat de Goederen, die hier te Lande vallen, of gemaakt worden, by'tuitgaan, weinig, en fommigein't geheel niet bezwaard zyn. Diezelfde foort van goederen , uit vreemde Landen inkomende , betaalen zwaare Rechten , en zwaarder, naar maate menze gemaklyker misfen kan. Sommige Koopwaaren, die hier te Lande bearbeid worden , mogen niet onbearbeid worden uitgevoerd, zonder veel aan 't Land te betaalen;van anderen is de Uitvoer volftrektelyk verbooden. Het Walvischfpek, de Baarden, en de Haring, van de Visfchery deezer Landen, betaalen geene inkomende Rechten. De Oostindifche Waaren, die onze Maatfchappy, federt langen tyd, alleen in Europa gebragt heeft, gelyk de Speceryen, mogen uitgevoerd worden, zonder iets aan 't Land te betaalen. De Oostindifche Maatfchappy betaalt, volgens eene Overeenkomst van den 15 Maart 1700 ( e), voor inkomende en uitgaande Rechten van de goederen , welke zy naar de Indien zendt , en van daar ontvangt, een fommevan driehonderd vier en zestig duizend guldens in 't jaar. De helft van deeze fom wordt door het Kollegie te Am- fter- (d) Men vindt deeze Lyst in 't Ree. van Zeezaaken. IV Deel. bl. 193. (e) Ree. van Zeez. II Deel. p. a86.  64 Tegenwoordige Staat Admi- r a li* Tb. i t fterdam genooten, een vierde gedeelte door het Kollegie in Zeeland, een achtfo- vpAppU* a™+ i K net. ivuucgiB op oe Maaze , en het overige Fuies. achtfte gedeelte door het Kollegie in 't i\oorland. derquartier. Het Kollegie in Friesland, alwaar geene Kamer der Oostindifche Maatfchappy is, trekt ook geen aandeel van de inkomende en uitgaande Rechten der Oostindifche Waaren. opdeï „,°P dien zelfden 3i. July 1725 hebben de Ophef Algemeene Staaten een Plakaat op den ophef van de van de Konvooyen en Licenten , als mede van Konvoyen het Lasueld der Schepen, beraamd, waarin zeer ten.Liccn-uitvoerig bepaald is, hoe de Kooplieden , en Schippers, zich in het aangeeven, laaden, losfen, en vervoeren van goederen moeten gedraagen , en in welke boeten en ftraffen zy, by overtreedinge, zullen vervallen. Wanneer goederen gelaaden,' of gelost zyn , voor dat ze zyn aangegeeven, of wanneer de eene foort, voor de andere, of anderszins kwalyk aangegeeven is, worden dezelven verbeurd verklaard. Als de goederen in Pakken, Baaien, Kisten, of anderszins, gepakt zyn, en alleen een twaalfde, of van twaalf een, of minder verzwcegen , of kwalyk aangegeeven is, wordtalleeniyk het verzweegene, of kwalyk aangegeevene, verbeurd verklaard; doch meer dan een twaalfde verzweegen , of kwalyk aangegeeven zynde, is de geheele party verbeurd. De Schippers, of Voerlieden , welke laaden , of losfen , alvoorens de Pasporten tot de uitvoert, of Vryheid tot losfing der Ingevoerde goederen, bekomen te hebben, vervallen in eene boete van vyf non. derd Guldens, waarvoor de Schepen, Schuiten , Wagens , Karren en Paarden verbon. den  van FRIESLAND. den zyn; doch de binnenlandfche Schepen , AdmiSchuiten, Wagens, Karren, Paarden, en11*1-1alles waar mede de o*ertreeding gepleegd isl^1* worden, zonder onderfcheid van waarde, Fr iesverbeurd verklaard , en indien, by verkoopmee lamd. daarvan, minder dan driehonderd Guldens komt, moet de Schipper of Voerman het overige, tot driehonderd Guldens toe , voldoen, waar voor de Schippers of Voerlieden kunnen worden gegyzeld en hunne gereedfte goederen aangetast , of by gebreke van goed, aan den Lyve geftraft, ten minften by openbaare gee$feling. Indien echter de Schipper , of Voerman . naar eisch van Hechten, bewyzen kan, dat^ het verzuim , of de overtreeding, door een' anderen, buiten zyn weet :n, gedaan is, en dat het by hem niet geweeten heeft konnen worden, is hy van de verbeurd verklaaringe en boete vry, welke dan door den Overtreeder, benevens de kosten en fchaden van den Schipper of Voerman , moeten worden voldaan , en dezelve , by onvermogen, aan den Lyve geftraft. Niemand vermag eenige goederen op Stranden, of Uithoeken, daar geene Officieren van de Konvooyen en Licenten .zyn, te laaden, of te losfen, noch in piaatfe van de bepaalde Heerbaanen en Straaten , in 't vervoeren van Beesten , of andere Goederen , Zydwegen , of Sluipgaten , gebruiken , by pcene van drie honderd Guldens , en verbeurte van de Beesten en Goederen , benevens de binnenlandfche Schepen, Schuiten, Wagens, Karren , en alles waar mede de overtreeding gepleegd is. Goederen, die alleenlyk om het III. DEEL. E een binnenlandsch Pasport daarvan gelige, en^rmt* 's Lands uitgaande Rechten van die goederen, ,!i A h I_ in bewaaring gelegd worden; welke Rechten™11 echter aan den Koopman, of Schipper, te rug Fries. gegeeven worden, wanneer dezelve binnen dcnLAND* tyd, in het Pasport uitgedrukt, hetzelfde Pasport wederom aan hetzelfde Komptoir te rug brengt , en door eene aantekening van een Lands Bediende , Magiftraatsperfoon , of Sekretaris, op den Rug van het Pasport, geblykt, dat de vervoerde goederen , in 't Pasport gemeld , ter beftemder plaatfe , binnen deeze Landen, zyn gelost en aan Land opgeflagen (21). By elk Komptoir is een Konvooymcester , benevens een Kontrolleur (22) geplaatst; doch op plaatfen , daar de ontvang van gering belang is , wordt het Komptoir alleenlyk door een Kommis Kollekteur waargenomen. De Konvooymeester , of Kommis Kollekteur, ontvangt's Lands Rechten, en moet niet (21) Deeze binnenlandfche Pasporten zyn door de Algemeene Staaten ingevoerd , by 't Plakaat van den 6 May 1623 , welk Plakaat , vervolgens op den 17 April 1665 , -s vernieuwd geworden. Recueil van Zeez. I Deel, bladz. n 83. (22) By het Kollegie ter Admiraliteit in Friesland is, in den jaare 1781 , onder andere zeer aanmerkelyke poincten tot bezuiniging , bepaald, en nu en dan ook reeds naargekomen , dat de Posten van Kontroileurs , aan de Komptoiren van de Konvooyen en Licenten open vallende , niet begeeven , maar het jaargeld befpaard, en de Post door een Kommis ter recherche, als Kommis Kontrolleur, tegen 't genot der emolumenten , waargenomen worden. E 2  68 Tegenwoordige Staat Admi- njet alleen, van tyd tot tyd , affchriften van JJJJ' zy" Ontvang-Register aan den Fiskaal overle! N veren, maar ook, na verloop van ieder jaar , Fries- rekening van zynen geheelen ontvang in den Ï.4nd. voorleedenen jaare , aan 't Kollegie doen , welke dan door eenige Raaden , benevens den Fiskaal , onderzocht en geflooten moet worden. De Kontrolleur moet tegenrekening, of Kontrarolle, van den Ontvang houden, en 't affchrift daarvan, by het doen der Rekeninge van den Konvooymeester, verzegeld aan 't Kollegie overleveren. Ook zyn by deeze Komptoiren tén of meer Kommifen ter Recherche geplaatst, naar maate de vervoering van goederen, op zodaanige plaats, van belang is. Deeze moeten by de laading en losfing van de aangegeeven Goederen en Koopmanfchappen, tegenwoordig zyn, de goederen onderzoeken , en dezelven met de Pasporten vergelyken, om te zien, of dezelve Goederen en Koopmanfchappen naar behooren aangegeeven en 's Lands Rechten betaald zyn. Het Kollegie op de Maaze zet verfcheidene Komptoiren uit, als te Dordrecht, Haarlem, Gouda enz. te 's Hertogenbosch , Maaftricht , Valkenburg, en andere plaatfen in 't diflrikt van de Generaliteit. Het Kollegie te Amfterdam heeft zyne Komptoiren te Naarden, Muiden, Weezop, in 't Sticht, in Gelderland enz. als; mede op de Eilanden Texel en Vlieland. Hec Kollegie in Zeeland heeft Komptoiren te Bergen op den Zoom, en door geheel Staats Vlaanderen. Dat van het Noorderkwartier zet Komptoiren uit langs de Zuiderzee , in de Noord-  va» FRIESLAND. 6? Noordhollandfche Steden en in Overysfel. Het Admi Kollegie in Friesland heeft Komptoiren teEALI' Harlingen , Dokkum , Makkum, Workum ,"IT door geheel Friesland en Groningerland, alsLAMDmede in de Boertange, Koeverden , en op Schiermonnikoog. Ook houdt dit Kollegie twee Schepen, of Uitleggers , waarvan de eene aan *t Strand in de Zuiderzee, en wel op de Plaat, de Abt genaamd , en de andere by Groningen, op de Zoltkamp ligt. De overige Kollegien houden mede zodanige Uitleggers omtrent de 'Zeegaten. Deeze Uitleggers zyn taamelyk bemande en gewapende Vaartuigen , en op ieder, behalven op dien aan de Zoltkamp, bevindt zich een Kapitein die 'tKommando voert, als mede een Kommisfaris, of Kommis ter Recherche, om Sluikeryen te weeren en de Koopvaarders te klaaren. Boven de voorengemelde Rechten, op Sche- Recht pen en goederen liggende, wordt nog, by de van^ Kollegien ter Admiraliteit, geheven een recht flc'n. van 't Klein Zegel, waarmede alle Verzoekfchriftenen andeit:Hukken, die hy de Kollegien v/orden ingediend, gelyk mede alle Pasporten , Schippers Verklaaringen, en andere Akten, welke by deeze Kollegien worden uitgegeeven, voorzien moeten zyn. Het bewind van dit middel is, by alle Kollegien, aan eenen Kommisfaris toevertrouwd, uitgenomen in dat van Zeeland, alwaar hetzelve door eenen Klerk wordt waargenomen , die jaarlyks vyftig Guldens geniet. Ook is by elk Kollegie een Zeegelklopper, die te gelyk als Kontrolleur gete 3 houden  7<5 • Tegenwoordige Staat Admi- houden is, behooriyk boek te houden van de *ê t* Zegels * WClke door hem geflagen>en aan den m Kommisfaris, tegen Recipis, ter hand gefteld Frj es* zyn. De Kommisfaris van het klein Zegel gelamd. niel gcene vaste wedde, maar alleenlyk vier Duiten van ieder Zegel, klein of groot, mits het papier , zo wel gedrukt, als ongedrukt, ten zynen laste neemende. De Zegelkloppers genieten by het Kollegie ter Admiraliteit op de Maaze en te Amfterdam, ieder tweehonderd en vyftig Guldens in 't jaar; in Westfriesland en het Noorderkwartier, honderd en vyftig Guldens , en in Friesland vyfenzeventig Guldens. In Zeeland is geen Zegelklopper. Het eerfte oogmerk van dit middel is, om uit den opbreng daarvan de noodigepenningen, tot inkoop van Kanon voor 's Lands Oorlogfchepen, te vinden; doch by fommige Kollegien brengt het weinig op ( 23). N0g ( 23 ) Het Kollegie in 't Noorderkwartier fchreef, op den 13 January 1701, aan hun Hoogmogenden, dat de inkomften van dit middel te gering waren, om 'er eenige penningen op te ligten, of eenige Hukken kanon daaruit te koopen , alzo 'er, na aftrek van de Wedde der Bedienden, weinig voor 't Land overfchoot. Lamberti Memoires Tom: XI p. 207. Ingevolge van het befluit der Algemeene Staaten van den 18 April 3691, moet dit middel, by de Kollegien ter Admiraliteit, geheven worden op den voet der Ordonnantie van 't Recht van 't Klein Zegel, voor den Raad van Staate op den 10 April r66r> beraamd, te vinden in 't Recueil van Zeezaaken II Deel fol: 277. Daar 't Recht, om belastingen uit te fchryven, en te doen heffen, alleenlyk aan de Oppermagt toekomt, zo fpreekt het van zelfs , dat de bepaalingen, hoe en tot welke grootheid het recht van het klein Zegel moet worden voldaan, en welke voordeelen de Bedienden van dit middel zullen genieten, eeniglyk by de Algemeene Staaten be. hooren  van FRIESLAND. 71 Nog genieten deeze Admiraliteits Kollegien, Admi» voor de gemeene zaak, een tiende deel van den B A UI" zuiveren opbreng van den Buit, weike door -*s , N Lands Oorlogfchepen , op den Vyand, ter Zee Fries. veroverd, en naar deeze Landen opgezonden L AN Dwordt ; als mede een vierde deel van alle 's Lands boeten, wegens overtrcedingen, en van den g^eel ia zuiveren opbreng van alle verbeurd verklaarde Boeten en Koopmanfchappen , Schepen, en verderegoe-verbeurd deren, waarmede fluykery gepleegd is, en des verklaarde wegens, door 's Lands Bedienden, zyn aange- S°ederen. houden. Dit zyn de gewoone inkomften der Admirali- Gebruik teits Kollegien. In oude tyden, toen fommige en Befteebelastingen zelfs nog onbekend waren , kon- ^^ooae den uit deeze Inkomften , de noodige uit- inkomften rustingen van Oorlogfchepen gedaan wor- van de den, boven de huishoudelyke uitgaven: dan,Adm'. federt meer dan eene eeuw , zyn deeze op- KolleS'eB' komften , zo men zegt, naauwlyks toereikende , om de kosten der dagelykfche huishouding met de Jaarwedden der Raaden, Amptenaaren en Bedienden van de Kollegien, daaruit te kunnen goedmaaken ( 24 j: behalven dat het Kollegie te hooren vastgefteld te worden, zonder dateenig Kollegie bevoegd is, om, op eigen gezag , eenige hertelling over het een of ander te maaken; gelyk ook hun Hoog Mogenden , boven voorengemelde Ordonnantie, de bediening van dit middel, en 't geen daaraf by de Re. dienden genooten mag worden, hebben bepaald by der. zeiver befluit van den Jan. 1725. Recueil van Zeez. IV Deel bladz: 124. £ 2 4) Of dit groot verfchil meest aan de vermeerde- • ring E 4  7* Tegenwoordige Staat te Amfterdam, als het magtiglle van allen , ieii ten nunlten voor den jongften Oorlog met Fries» " en« land. ring der dnagelykfche Uitgaven, dan wel aan de vermindering der Inkomften , of aan beiden in eenegelvke maate , moet worden toegefcbreeven, laaten wyaan die geenen, ter beftisfinge , over, welke gelegenheid hebben, om het huishouuelyk beftier der Admiraliteits Kollegien van naby, en met die nflauwkeurigheid, te zien. welke noodwendig vereischt wordt, om over eeneziak ^n,nZn-V-el ,bdSn! ee" jtlist oordeel te ku™en yellen. Dit is zeker, dat men, federt jaaren herwaards , by eenen gelukkigen Vrede, den Koophandel ongemeen begunftigd , eri veele goederen en Koopmanfchappen, zo op het. uitgaan, als inkomen , vrygefteld , en andederen in de beiaaling van Rechten aanmerkelyk verminderd heelt. Men denke echter niet, dat deeze ontoereikendheid der middelen van deeze Kollegien, zich in deeze, of in de voorige eeuw , eerst ontdekt hebbe: want , reeds by en kort na de Oprechting der Admiraliteits Kollegien, klaagde men daar over van alle zyden, naar maate de omftandigheden van tyden eene meerdere uitrusting van Schepen noocizaakelyk maakten. Men zocht dit gebrek, in de eerfte plaats, doorver.-.oo. ginge van de Konvooyen en Licenten, te verhelpen, welke met opzigt tot goederen over Zee inkomende'en uitgaande, volgens een Plakaat van hun Hoog Mogenden van den 6 July 165. (Ree: van Zeez. I Deel bladz. 340) met een derde verhoogd werden. Op den 8 Maart 1052 werd het Veilgeld van alle goederen , zo te Lande als te Water inkomende en uitgaande ingevoerd en eene Lyst daartoe beraamd f Ree: van Zeez 1 Deel bladz. 342) gelyk hun Hoog Mogenden ook* by derzelver Plakaat en Ordonnantie van den 21 Maart deszelkien jaars ( Recueil van Zeez. I Deel bladz s7->ï eenLastgeld invoerden ; welk Last en Veilgeld echter bv vvaarlchuvvinge van dennAug. 1655,(Ree. van zêez. 1 Deel bladz : 383) op de he ft wederom verminderd werd. Dan de verhooging van de oude en de bepaaline van nieuwe Rechten,haddtn weinig beter gevolg-dan datze de zugt, om door verkorting van die Rechten winst te doen,  van FRIESLAN D. 73 Engeland, jaarlyks nog wel een Schip vsn AdmiOorlog, uit zyne eigene middelen , konde in 'iA L *• Zee brengen. t e 1 t Oe Fries. doen, by de Kooplieden deeden aangroeyen Men zag ^ & "* dierhalven naar alierley middelen uit, om de overmagt van fluikeryen te weeren en den vervallenen flaat van 's Lands middelen te herftellen. Ten dien emde beflooten de Algemeene Staaten, volgens waarschuwing van den 9 April 1687 , en daarop gevolgde Ordonnantie van den 19 ]uny deszelfden jaars ( Gr: Plac- Boek v. Cau IV Deel fol: 1237, en Ree: van Zeez: II Deel fol 7 , om voor den tyd van één ]aar, de helft van 's Lands inkomende en uitgaande Rechten van Kcnvooyen en Licenten , aan byzondere Rerfoonen te v. pag en, of zo als men 't noemde, in . admodiatie te geeven ; gelyk voormaals bereids by 't Plakaat van den 28 July 1631 ( Ree : v Zeez. I Deel bladz • joo ) van een vierdedeel dier Rechten , gedaan was. Die verpagtinggefchiedde vervolgens voor den tyd van drie jaaren , en, om aan het werk en de uitvoering van den Pagter, of admodiateur , meerder gezag by te zetten werd dezelve , en zyne Medeftanders , door de" Algemeene Staaten, by waarfchuwing van den 1 lulv 1687. Ree. van Zeez II Deel. bl. 71. ) in zonderlinge befcherming genomen, en aan hem vergund, om te gebruiken alle zodaanige middelen , als aan de Kollegien ter Admiraliteit, ter handhaavinge van 's Lands Rechten, en van de waardigheid hunner be-iieninge wegens de gezamentlyke Bondgenooten, waren ter hand gefield. Ook werd hem, door hun Hoog Moby derzelver befluit van den 30 Jan ió::8 (Ree. van' Zeez II Deel. bl 92 ) de vrye toegang in de Raad. kamers der Admiraliteits Kollegien, en zitting aan het laagfte einde van de Tafel vergund , wanneer , en zo lang hy eenige zaaken hem, of de admodiatie, betreflende , mogt hebben voor te draagen. Dan deeze verpagtmg beantwoordde even weinig aan het gevvenschte oogmerk: ten minflen is dezelve na dien tyd , het zy uit hoofde van knevelaaryen , welke het eigen- * E5  74 Tegenwoordige Staat Admi- De Sekretarisfen by de Admiraliteits KolleÏeit Sien ontvangen ook nog, volgens befluit der 3N Algemeene Staaten van den 4 Jan. 1727 (f), Fries een Lands Recht van de Turkfche Pasporten, 1ajmm welke, by de Kollegien ter Admiraliteit, aan de Koopvaarders, tegen betaaling van dit Recht, Turkfche worden uitgegeeven , om dezelven tegen die Pasporten, van Algiers te dekken, ingevolge de overeenkomst met de Regeering van die Plaats gemaakt ; dan dit Recht wordt niet by de Kollegien ter Admiraliteit genooten , maar de Sekretaris moet zynen ontvang brengen onder den Ontvanger Generaal van deeze Rechten in 's Haage , die denzelveu dan ter Generaliteit verantwoordt. De voorzorgen, welke by het uitgeeven deezer Pasporten , om alle misbruik voor te komen , moeten worden gebruikt, zyn omzigtiglyk , by een Plakaat van dien zelfden 4 Jan. 1727 (g) , be- eigenbelang van den Admodiateur zeer eigenaartig moest mede brengen , of om andere redenen , nie" wederom gedaan, maar 's Lands Rechten op die wyze geheven, welke nog heden gebruikelyk is; behalven, dat, door het Plakaat en Lyst vau den 31 July 1725, (Ree. van Zeez. IV Deel. bl. 134 en 193.) een meer bepaald richtfnoer daaraan fchynt gegeeven te zyn. üeen wonder dierhalven, dat de kwaaien , waaraan de inkomften der Admiraliteits Kollegien, reeds in 't begin der voorige eeuw , zukkelden , als nog plaatshebben, en vvaarfchynlyk niet verbeterd zullen zyn; niettegenftaande de Koophandel deezer Vereenigde Nederlanden , of de bron , waaruit deeze inkomften moeten voortvloeyen , byzonder in deeze eeuw, de bewondering even zeer, als de wangunst van geheei Europa , fchynt naar zich getrokken te hebben. (f; Recueil van-Zeez. IV Deel. bl. 273. (g) Recueil van Zeez. IV Deel. bl. 28!.  van FRIESLAND. 75 bepaald, en zwaare boeten op de ovenreedin- Admi, gen gefteld. rau- Op de Komptoiren van de Konvooyen en^IT Licenten wordt ook, door of ten behoeve van Fri es< partikuliere Ontvangers, door de Magiftraaten land. der Steden gefteld , geheven de wederhelft Verhoogd van het Last- en Veilgeld, zo als hetzelve }ff' en by de Kollegien ter Admiraliteit genooten Vel'êeld* wordt. Dit middel heeft den naam van Verhoogd Last en Veilgeld, en wordt door gemelde partikuliere Ontvangers , aan hec Generaal Komptoir van dat middel, in 's Haage, verantwoord. Ook wordt, door of ten behoeve van voo- Borrengemelde Ontvangers van het Verhoogde Last- kums en v eilgeld , nog aan de Komptoiren van VuurSeIdde Konvooyen en Licenten gehelen een Borkums Vuurgeld , tot één" ftuiver van ieder Last, welke de Schepen groot zyn. Dit middel is, door eene Bekendmaaking dor Algemeene Staaten van den 3 Sept. 1781 , ingevoerd , voor den tyd van tien jaaren , en moet alleenlyk van die Schepen betaald worden, welke, uit deeze Landen naar de Oostzee, en Archangel, midsgaders naar de kleine Oost( 25 ) , en Noorweegen , vaaren, eenige Groninger Turffchepen uitgenomen. Dit middel wordt mede aan den Ontvanger Generaal van het Verhoogde Last» cn Veilgeld in 's Haage overgebragt , en dient (25) Onder de benaaming van de kleine Oost vallen de plaatfen aan de Eems, de Elve, de Weezer, de jade, en de Eyder, gelegen, en voorts geheel Noonveegen tot aan den Zond toe.  76* Tegenwoordige Staat Ar>»T- dient, om het middel van 't Verhoogde Lastteit en VciJSeId in ftaat te houden, om jaailyks , i N aan de Regeering der Stad Embden , zekere Fries fom te betaalen, voor het oprechtenen Li»j>. onderhouden van een Vuurbaak , op het Eiland Borkum, en voor het betonnen en bebaakenen van de Rivier de Eems , buiten bezwaar van de Schepen en Vaartuigen deezer Landen ; ingevolge eene overeenkomst, met goedvinden van de Algemeene Staaten, door Afgevaardigden uit het Kollegie ter Admiraliteit in Friesland , met Afgevaardigden van Burgemeesteren en Raad der Stad Embden , op den 9 Aug. 1781, gemaakt. Paai-Ten. Eindelyk worden nog, op fommige KompBaaken t0h"Cn vandeKo"vooycn en Licenten, verfcheigeiden." dene Paal" Ton " Vuur * en Baakengelden , van alle inkomende Schepen ontvangen , welke echter niet by de Kollegien ter Admiraliteit, maar by eenige byzondere Steden, of Arme-Staaten , worden genooten , die het zetten der Vuuren , Paaien , en Baakens, als mede het leggen van Zeetonnen , bezorgen en bekostigen. Rechts. Wy zullen nu nog, zo kort mogelyk, de Rechts- Rechtsmagc ™ Rechtsdwang van 4eeze Kol- dwang, en legien ter Admiraliteit befchouwen , gelyk meRechts- de de wyze waarop de Rechtsgedingen voor gedingen, dezelven worden aangevangen en ten einde toe behandeld. De Rechtsmagt , welke de Admiraliteits Kollegien over perfoonen hebben , ftrekt zich uit: I. Over hunne Bedienden , voor zo verre de-  van FRIESLAND. 77 dezelve in hunne Bedieningen hebben misdree* Admh ven; (26). voor hec overige zyn en blyvenUALIdie bedienden aan den gewoonlyken Rechter ™1T derplaatfe, daar zy woonen, onderworpen. FriesII. Over die geenen, welke de Plakaaten der land. Algemeene Staaten, met opzigt tot de Admiraliteit, en byzonder dat van den 31 July 1725, hebben overcreeden (27). III. Over ii6) Zelfs behoorde de Admodiateur, toen een ge. deelte van 's Lands middelen verpagt werd, opzigtelyk zyne bediening , onder de Rechtsmagc van deeze" Kolle. gïen , volgens het befluit der Algemeene Staaten van den 1+ April 1688 (Recueil van Zeez. IV Deel fol: H4). In hetzelfde jaar was 'er ook, tusfchen het Kollegie op de Maaze, en de Magiftraat van 's Ilertogenbosch een zeer aanmerkelyk verfchil, over eenen Johan van Beugen, Bediende der admodiatic en Burger der gemelde Stad, welken de Fiskaal van hetzelve Kollegie, op goedvinden vandatKollegie, wilde doen in hegcenis neemen; doch hetwelk de Magiftraat van's Hertogenbofch niet wilde gedoogeu, onder voorwendzel, dat zulks tegen hunne Burgers Voorrechten ftrydig zoude zyn. De beflisfing daarvan is te zien in hun Hoog Mogenden befluiten van den 17 en 30 Juny iö88. (Recueil van Zeez. Iï Dee] fol:; 18 en 110 ), waarby verklaard is, dat 's Lands Bedienden, onder voorwendzel van Burgerrecht, aan het Rechtsgebied der Admiraliteits Kollegien niet konden worden onttrokken, en gemelde Magiftraat in aller nadrukkelykfte bewoordingen gelast, om gemeden Johan van Beugen aan het voornoemde Kollegie ter Ad. miraliteit over te geeven. (27) Byhet202.art.vandit Plakaat van den 31 July 17^ (Recueil van Zeez. IV Deel bladz 134.) is zeer uitdrukkelyk de kennis en rechtfpraak over 'foortgelyke overtreedingen, by uitfluiting, aan deKollegieu ter Admira. liteit aanbevolen, zonder dat eenige andere Officieren „ of Magiftraaten, de aanfpraak deswegens zullen mogen aan-  7§ Tegenwoordige Staat Admi HL Over dezulken, die zich aan de Recht*. teit m2L*1 deezer Kollegien hebben onderworpen in («8).' Fries- De goederen, welke onder de Rechtsmagt hA.ii d. deezer Kollegien vallen , zyn alle Buit, welke op den gemeenen Vyand ter Zee veroverd wordt , als mede die Goederen en Koopmanfchappen , welke, door 's Lands Bedienden van de Konvooyen en Licenten, wegens overtreeding van 's Lands Plakaaten , worden aangehouden. Rechts- Door de Algemeene Staaten is, met goeddwang. vinden en toeftemming der gezamentlyke Staaten van de byzondere Provinciën, aan de Admiraliteits Kollegien , een hooge Rechtsdwang ( h ) opgedraagen. Getuigen hiervan zyn zo veele Lands Plakaaten en Or« don- aanneemen , by prcne van nulliteit: dan hoe klaar dit Artikel ook fpreeke, en hot» zeer men dus ook veronderUellen moge, dat dit uitfluitend Rechtsgebied aan geene tegen fpraak van eenige Rech teren, of Gerechten, onderhevig kunne zyn , is zulks echter nu en dan wel eens ondernomen; doch de verfchillen van dien aart tel* kens, door de Algemeene Staaten, ten voordeele van de Admiraliteirs Kollegien beflist Men vindt hiervan, onder anderen, een zeer aanmerkelyk voorbeeld in hun Hoog Mogenden Befluit van den 8 Jan. . 746 (Recueil van Zeez V Deel bladz: 495), noopeus een verfchil tusfchen hetKoIlegie ter Admiraliteitin Amfterdam en de Regeering van die Stad. ( 28) Deeze zyn voornaamelyk dezulken , welke zich voor het bewind van fommige Lands Bedienden, of uit eenige andere oorzaak, als Borgen gefteld hebben. De onderwerping aan eene vreemde Rechtsmagt, eena vrywiUige daad zynde, wordt naderhand de geftandhou. ding dies. naar Rechten, noodzaakelyk. lh) Krimineele en Civile Jurisdictie.  wn FRIESLAND. 79 donnantien, welker overtreedingen aan den Adm«« Lyve geftraft moeten worden, en waarvan de ralikennis en hec Rechtsgebied, by uitfluiting van alle andere Gerechten, aan de Kollegien ter Ad- Friesmiraliceic is aanbevolen. Toe de uitoefiening van land. deezen Rechtsdwang, hebben deeze Kollegien een Gevangenhuis , benevens eenen Gewaldigen Provoosc , met deszelfs ondergefchikte Dienaaren , welken, des noods, de bezettin• gen der Steden en de Gerechten, in de uitvoering van hunnen Last, moeten behulpzaam zyn (ap). Wanneer wy over de Rechtspleeging, welke Redusby de Kollegien ter Admiraliteit, in Pleitgedin- pleeging. gen , zo over Buic, aangehoudene Goederen en Koopmanfchappen , overtreedingen van 's Lands Plakaaten, als anderszins, waargenomen (29) Daar het bekend is, dat de Admiraliteits Kollegien geen Grondgebied, in den eigenlyken zin, hebben, maar op een Grondgebied huishouden, alwaar de hooge Rechtsdwang, in zaaken de Admiraliteit niet raakende, van wegens de Heedykheid der Landfchappe , wordt uitgevoerd; kan men ligtelyk bezeffen, dat deeze Rechtsdwang, in zaaken de Admiraliteit betreffende, door de Kollegien ter Admiraliteit, met eenige omzig* tigheid moet worden geoefrend, en dat dezelve , in fonimige gevaren, nog wel aanleiding tot zeer onaangenaame verfchillen kan geeven. Wenfchelyk is het dierhalven , dat diegeenen, welke over het Zwaard der Gerechtigheid befchikkeu , eikanderen genadig de hand inogen bieden, zonder op kleinigheden te letten, welke, hoe gering en onfchuldig zy ook op zich zeiven zyn mogen, echter altyd, in twisten over Rechtsmagt en dwang, eene groote vertooning inaaken , dog niets minder, dan het waare nut van den Lande ten gevolge hebben.  8o Tegenwoordige Slaat Admi men wordt, in alle haare deelen , uitvoerig teit wilden handeIen , zouden wy de Rechtspleei n ging van elk Kollegie afzonderlyk moeten naF.. ies gaan. Wy zullen ons dierhalven vergenoegen lawd. met eenige ajgemeene eigenfehappen daarvan op te geeven. De opgebragte Buit , op den Vyand ter Zee veroverd , wordt by deeze Kollegien , naar inhoud van het 8fle tot het i ade Artikel hunner lnftructie (i), in bewaaring genomen, en alle goederen door één of meer Afgevaardigden uit den Raad , benevens den Fiskaal, Vendumeester en deszelfs Kontrolleur naauwkeurig befchreeven. Op gelyke wyze wordt met de Goederen en Koopmanfchappen, welke , door 's Lands Bedienden van de Konvooyen en Licenten , zyn aangehouden , en aan 's Lands Vendukamer opgezonden , gehandeld. Ter begeerte van den Fiskaal worden voorts alle die geenen , welke dien Buit , of Goederen , zouden willen te rug eifchen, voor den Raad gedagvaard. De brieven van dagvaardinge ( k ) worden , zo wel in deeze, als in alle andere zaaken, waarin de Raad, op begeerte van den Fiskaal, brieven van dagvaardinge verleent, in 't openbaar uitgehangen, op de plaats, alwaar het Kollegie gewoon is, openbaare Bekendmaakingen te laaten doen. Wanneer, ten dage der dieninge, de Gedaagden, het zy in perfoon, of door genoegzaame Volmagt, verfchynen, behooren alle zaaken mondeling bepleit, en ftaansvoets ge-; (i) Recueil van Zeez. I Deel. bl. i. (k) Citatie».  van Friesland. si gevonnisd, of anderszins koftelyk afgedaan te Admiworden; uitgezonderd wanneer de zaak bevon- ra«4" den wordt, van dien aart te zyn , datdeze] ve niet TEIT wel anders dan by gefchrifte kan worden be-Fries handeld; doch wanneer ook niet verder, dan töt >-a M n. Dupliek toe, mag worden gefchreeven (1). Alle zaaken behooren echter , in tegenwoordigheid van het meerder getal der Raaden, ten miniton van twee Provinciën, afgedaan te worden. Ook wordt een getal van vyf Raaden ver. eischt, om een Eind-Vonnis te vellen (m). In de Vonnisfen moet de naam van Zyne' Hoogheid , den Heere Prinfe van Oranje en Nasfau, als Admiraal Generaal, gebruikt worden, volgens het befiuit der Algemeene Staaten van den 6 May 1747 (n> Van Lyfitraüelyke Vonnisfen der Admiraliteits Kollegien valt geen beroep tot eenen hoogcren Rechter (o); doch van de Vonnisfen in Civile Rechtsgedingen , boven zes honderd Guldens bedraagende , kan by de Algemeene Staaten Herziening, Revifie , verzocht worden (30). Dit (1) Art. is oer lnftructie. Ree. v. Zeez. I Deel li (m,? ^rt' 51 van V00rC Inftr- (n) Recueil van Zeez. V Deel. bl. 76o. < o) Appel (30) Wanneer echter eenig Vonnis der Admiraliteits Kollegien zonder ondericheid, aan zodanige gebreken mogt mank gaan, welke een Vonnis, naar 't voorfchrift van t gemeene recht en reden , doen vervallen , zo preekt het vanzelfs , dat het beklag van nietigheid, ^querela nullttatts ,) daar tegen moet kunnen plaats vinden zonder dat Revifie als dan te pasfe kome. De Kolieken ter Admiraliteit zyn wel van de moeyelyke torrn van gewoone Rechtsgedingen ontheven ; doch ttt het lil. DEEL» F  8s Tegenwoordige Staat Admi- Dit verzoek tot Revifie moet, binnen vier wee» kali- ken ? na den dag, waarop het Vonnis uitge*n'T fproken is, by de Algemeene Staaten worden F«i e s gedaan ( 31 ^ , na alvoorens twee honderd land. Guldens, in handen van den Sekretaris van 't Kollegie, waar by 't Vonnis gevallen is, gefteld te hebben. Deeze fomme vervalt, als boete, aan het Land, wanneer de Revifie niet vervolgd wordt ; doch indienze wordt voortgezet , dienen deeze penningen , nevens andere , tot goedmaaking van de onkosten op de Revifie vallende. De Revifie verkreegen zynde , worden , door de Algemeene Staaten, acht toegevoegde , oi Adjunct Revifeurs, benoemd ( 32 ), welke het zou tegen alle denkbeelden van Recht en billykheid aanloopen, wanneer men daarom hunne Rechtbank voor willekeurig wilde aanzien. < 31 1 By het vyftigfte Artikel der lnftructie voor de Admiraliteits Kollegien, was wél bepaald, dat de Revifie binnen 't jaar moest worden verzoent; doch niet, binnen welken tyd de Revident dezelve moest doen dienen Dus is by 't derde poinct van 't befluic der Algemeene Staaten van den 26 Aug 1624. (Ree. van Zeez l Deel. bl. 72.) vastgefteld, dathet verzoek tot Revifie moet wordm gedaan binnen vier maanden, na de uitipraak der Sententie , en dat binnen twee maanden na verkreegen Revifie, de zaak in ftaat van wyzen gcbiagt , en binnen eene maand daarna, toegevoegde , of Adjunct Revifeurs , moeten worden verzocht; ivaarna de zaak dan met zo veel fpoed moet worden voortgei omen , dat dezelve , binnen twee verdere maanden . moge worden ten einde gebragt. ( 32j Deeze Adjunct Revifeurs worden. ter Vergaderinge van de Algemeene Staaten , door de Leden van e;ke Provincie afzonderlyk geftemd , en uit elke Provincie een Adjunct Revifeur benoemd , dewelke dan den Rang houdt van die Provincie , waaruit hy benoemd  van FRIESLAND. fl3 welke dan, door de Algemeene Staaten, worden Admiaangefchreeven, om zich tegen zodanigen da°-,RA"als by het Kollegie bepaald is , derwaarts 3"NE 1T te begeeven. Deeze acht Adjunct Revifeurs Fr ie* moeten dan, ter plaatfe , daar het Kollegie labd. gehouden wordt, met zeven Raaden uit hetzelve Kollegie, het Vonnis met de Hukken nazien, en ten tweedenmaale vonnisfen C33> Uit bënoemd is, zonder aanzien van eenige Vergadering, or Kollegie, waarin dezelve zitting mag houden. De acntfte Adjunct Revifeur wordt, in voorengemeldeVergadering, door de Afgevaardigden uit de Provinden, by beurten , benoemd , en dezelve moet de Iaatfte plaats , of Rang , houden, zonder aanzien van de Provinciën , waaruit hy benoemd is , of in welke Vergadering of Kollegie hy Sesfie moge hebben. Alles ingevolge hun Hoog Mogenden befluit van den < April 1675. (Groot Plac. Boek van Cau. III Deel bladz 1241.) ( 33 ) By het befluit der Algemeene Staaten van den 26 Aug. 1624. ( Groot Plac. Boek van Cau II[ Deel 1239,) was bepaald, dat de Revifie zoude gelchieden . by de zeven Raaden van het Kolleeie by welk het Vonnis was uitgefproken, en by zeven Adjurct Revifeurs; en wanneer het Kollegie uit meer dan zeven Raaden beftond , dat dan zeven uit hun midden tot de Revifie zouden worden afgevaardigd om met de Adjunct Revifeurs een gelyk getal uk té maalcen ; dan, by een laater befluit van den 28 Maart 1675. Cau Gr Plac iioek. III Deel. bl. ,240. ; is het getal der Adjunct Revifeurs op acht gefteld De Daggelden , zo wel voor de zeven Raaden ter Admiraliteit, als voor de acht Adjunct Revifeurs, benevens den .sekretaris van 't Kollegie, daar de Revifie valt zyii by hun Hoog mog. befluit van den 4 Oct. io6> CCau Gr Plac. Boek Itt Deel. 1240 J bepaald op zes Guldeus 's daags ; mits dat zy twee uur voor en _ twee F 2.  84 Tegenwoordige Staat Admi. Uit deeze befchryving van 'c beltier der geteit zaatnenlyke Admiraliteits Kollegien, hoe opperj N vlakkig dezelve ook zy , zal een ieder ligtelyk Fries, kunnen opmaaken , dat het Kollegie in Friesland. jand t wiens bewind en huishouding wy in deeze Verhandeling eigenlyk bedoelden, alleszins onder die Kollegien behoort geteld te worden, welke eene zeer groote betrekking tot het welzyn der Vereenigde Nederlanden, en van deeze Provincie in 't byzonder, hebben. Wy houden deeze taak hier mede voor afgedaan, en zullen alleenlyk nog eene korte befchryving geeven van de Gebouwen en verdere Vastigheden , ten dienfte van dit Kollegie gefchikt. Onder deeze koomt eerst in aanmerking. «et . Het Landshuis LEEUWENBURG, 't Leeuwen- welk ' eertvds toebehoord hebbende aan de burg. Diakeny der Gereformeerde Gemeente binnen Harlingen , voor veele jaaren , door 't Kollegie ter Admiraliteit , van dezelve is aangekocht , en van tyd tot tyd herbouwd. Hetzelve is eene Dwarshuizing, llaande aan den Noordkant van de Havenpoort en Militaire Wacht, met hec front of Voorgevel naar het Zuiden, alwaar boven in de Lysc het Admiraliteits Wapen getwee uur na den middag, met elkander over de zaak zitten , en, langer zittende , voor elk uur dertig Stuivers, zonder dat de Raaden ter Admiraliteit, of Sekretaris, eenige Reis - of Teer-kosten mogen in tekening brengen; doch de Adjunct Revifeurs genieten boven gemelde Daggelden niet alleen nog acht Guldens , voor Teer-kosten, en voor hunne Dienstbooden , of Knechts, één Gulden 's daags, geduurende de dagen hunner zitting , en voor de dagen van hun komen en gaan , maar kunnen ook hunne Schuit - en Wagen- Vragten in. rekening brengen.  van FRIESLAND. 85 geplaatst is. Volgens zyn eerften aanleg was dit Ad m u huisgefchikt tot een Logement voor de Friefche " ALIHeeren Raaden ter Admiraliteit, gelyk het daar-jTEIT toe ook veele jaaren heeft gediend ; hebben-Friesde destyds ieder Heer, uit het kwartier, waaruit land. hy zitting in die Vergadering had , zyn afzonderlyk vertrek gehad, gelyk nog tegenwoor. dig boven ieder deur dier kamers gezien kan worden. Doch federt den ongelukkigen brand van het Kollegiehuis en Magazynen, voorgevallen in den jaare 1771 , is dit gebouw gefchikt en gebruikt tot eene Vergaderplaats van hun Ed. Mog. Dit Huis, op kei. ders gebouwd en ten Noorden uit het water opgehaald zynde , is van een zeer goed uiterlyk aanzien, en bevat verfcheidene ruime zo boven als beneden Vertrekken , waar onder voornaamelyk uitmunten de Raadkamer , de Kamers van de beide Heeren Ministers, de Sekretary en Boekkamer, de Kaartekamer, Vertrekkamer en anderen ; behalven die, welke ter bewooningc voor den Kamerbewaarder dienen ; hebbende eenige dier vertrekken hun uirzigtten Zuiden op't plein voor de Militaire Wacht en in de Stad, en de andere ten Noorden en Westen in Zee. Het LANDS - MAGAZYN, gebouwd Het in den jaare 1776, op de plaats van hetL«icisafgebrande Vergaderhuis en Magazynen , aan MaSazy»« den Noordkant van de Zuiderhaven, itrektzich langs dezelve Oost en West , en maakt eene zeer fchoone vertooning. Door de Poort, of yoornaamen ingang ten Zuiden, waar boven het jaar der bouwinge met het Admiraliteits WaF 3 pen  86" Tegenwoordige Staat Admi- pen gezien wordt, en welke door een fraai j*^* Yzeren hek , zo ten Zuiden als ten Noorden, j N geflooten wordt, gaat men Oost - en WestFries- waards tot hetzelve, en tot de beide Vleugels land. van dit gebouw, in welker Oostelykfte 's Lands Vendukamer mede betrokken is ; zynde alles ruim en ter berginge van Scheepsbehoeften zeer gefchikr. Achter en ten Noorden van die gebouw, over eene ruime plaats, Haat hec huis, dat nu door den Hoog - Bootsman van 's Lands Magazyn, doch voor den Brand door den Kamerbewaarder, bewoond werd , het« welk ook maar alleen, benevens 's Lands Gewaldige en Vendukamer, fchoon geenszins onbefchadigd, van alle die gebouwen is overgebleeven : het gemelde huis van den Hoog Bootsman is een fraai Dwarshuis , met den Voorgevel naar het Zuiden, heeft ten Noorden een' uitgang in eene Steeg , ten Oosten van 's Lands Gewaldige of Gevangenhuis , en van binnen zeer goede en welgetimmerde Vertrekken. Ten Westen van dit gebouw Haat nog een. Lands Pakhuis , doorgaans het Roode Stek genaamd : hetzelve wordt gebruikt tot berging van mindere behoeften, als van kogels , yzeren, ballast enz.: doch heeft geen byzonder aanzien. In eene daartoe gefchikte plaats van dit Pakhuis wordt 's Lands Brandfpuit bewaard , zo als op de deur daarvan met het Admiraliteits Wapen te zien is ; deeze Brandfpuic wordt met en benevens die van de Stad gebruikt, met dit onderfcheid , dat dezelve alleen onder het bellier van den Hoog- Lootsmaq  FRIESLAND. 87 jftaat , welke ook in de Vergaderingen van Admide Stads Brandmeesters wordt toegelaaten , 8 A L l' waarin hy wel een advizeerende maar geen j N concludeerende Stem heefc. Fries. De LANDS-WERF, gelegen aandenLAM>. Zuidkant van de Zuiderhaven , tegen over De 's Lands Magazyn, llrekt zich in de leng ^ands te Oost en West. Voor den jaare 1781 konde op deeze Werf flegts één , of ten uiterilen twee Schepen , gebouwd worden; dan federc dien tyd , door aankoopinge van byzondere huizen , merkelyk vergroot zynde, konnen daarop thans vier of vyf fcnepc-n van linie te gelyk op ftapel worden gezet , gelyk ook , wegens de uitdieping of llatting der Haven , in den jaare 1782 gedaan, zeer gemaklyk in het water gelaaten , en vervolgens afgetimmerd en geplaatst worden. De voornaame ingang tot deeze Werf is ten Westen , alwaar, zo ten dienfle van 's Lands - Scheepstimmerbaas als anderszins , een zogenaamde Malzolder is gebouwd , ter gereedmaakinge van de Mallen der te bouwen Oorlogfchepen enz. Dit gebouw is meest van hout, en tot. het oogmerk zeer gefchkt. Aan den Oost - of liever Zuid - Oostkant , vindt men, voor den Equipagiemeester en 's Lands Baas, ieder een vertrek , ter verrichtinge hunner zaaken aan de Werf. Achter dit gebouw, ten Zuiden aan de Stads Wal worden , in twee daartoe gefchikte plaatfen , de Brandfpuiten , op 's Lands Schepen van Oorlog wordende gebruikt, bewaard. F 4 Ook  88 Tegenwoordige Staat Ar>Mi- baliT RIT in Friesland. 's Lands Gewaldige of Gevangenhuis. Ook wordt hier gevonden al het vereischte, zo van Stoof als anderszins, ter aanbouwinge van Schepen; mogende deeze Werf thans, met veel recht, voor eene der besten ge■ houden worden. Aan den Oostkant van deeze Werf Haat nog eene welgetimmerde Lands Huizing, uitzigt hebbende ten Westen op dezelve Werf, en zeer gevoegelyk ter bewooninge voor den Equipagiemeester. Nog behooren tot 's Lands publieke Gebouwen, de twee, insgelyksaangekochte, Pakhuizen , ftaande op de Zuiderhaven . ten Zuidoosten van de Westerkerk, mede gebruikt wordende tot berging van Scheepsbehoeften, en daartoe ook zeer gelegen, als konnende de goederen zeer gemakkelyk uit de ligters worden opgeflagen, en ook wederom van daar in dezelve worden afgegeeven en ingefcheept. Achter deeze gemelde Pakhuizen heeft men de Gefchut-Werf, alwaar het Kanon enz. op eene daartoe gefchikte ruimte , ieder naar zyn kaliber, is geplaatst, hetwelk eene zeer goede vertooning maakr. 's LANDS GEWALDIGE, of Gevangenhiits , ftaande aan den Zuidkant van de Schriti'en , ten Noordoosten van 's Lands Magazyn en Hoog - Bootsmans huizing ; is van een oude Frielche bouworde, heeft een zeer goed aanzien , en van vooren een bordes, van waar men uit een ruim Voorhuis naar de Verhoorkamer, en vervolgens tot de Bovenen Beneden gevangen Vertrekken gaat; zynde gebouwd op kelders, en gefchiktter bewaaringe van zwaare gevangenen, Aan den Westkant is he|  van FRIESLAND. 80 het Woonhuis van den Gewaldigen Provoost, A dmihetwelk eene aanbouwing fchynt te zyn , enKALI" laag en van geen byzonder aanzien is; doch ge- IN 1 noegzaam ter bewooninge voor denzelven , en Fries. voorzien met een' zeer fraaien tuin, loopende land. ten Zuiden en Oosten tegen 's Lands voorengem. Gebouwen, Wyl het Jaargecal , zo aan het eerstgem. Gebouw als aan dac van den Gewaldigen Provoost ontbreekt, is de bouwinge daarvan niet wel te bepaalen; waarfchynelyk zal het laatlte van tyd tot tyd gefchied zyn. Het KOMPTOIR van de KON- Het VOOYEN en LICENTEN, ftaande Komptoir aan den Zuidkant van de Havenpoort , is federt ^a"nde eenigen tyd, door hun Ed, Mog. aangekocht , vooyenen en tot het houden van het bovengenoemde Licenten, Komptoir gefchikt ; zynde hetzelve voorheen gehouden aan het huis van den Ontvanger van dat middel. Dit huis heeft geen byzonder aanzien; men vindt alleen, ter onderfcheidinge van andere huizen , het Admiraliteits Wapen in den Voorgevel ten Noorden, F $ Db  pa Tegenwoordige Staat Slatting ENZ. DER ZlJIDElt Haven te h*kl1acejm. De slatting enz. du zuider haven te harlingen, In den jaare 1782 werd, geduurende den' En. gelfchen Oorlog, in deeze Stad, met groote kosten en tot eene buitengewoone diepte, getfatten de Zuiderhaven, om dezelve bekwaam te maaken tot berging van zwaare Oorlog fchepen. Daarenboven werd 'er ook gemaakt een zeer zwaare Draaibrug, benevens het hier toe noodige Metzei- en Hei wei k ; alles onder bellier van Kommisfarisren der Ed. Mogende Heeren Gedeputeerde Staaten, de Hoog W. Geb. Heeren Jr. L. S. G. J. van Burmania Rengers , Grietman van Wymbritzeradeel, en Jr. W. H. Baron van Hambroik , Burgemeester te Leeuwarden, welke Heeren 't Generaale opzigt over deeze werken bevolen aan den Heer J. de Boer , Landfchaps Ingenieur, en, by zyne afweezi^heid, aan den Heer N. Ypey, Mathefeos Profeslbr te Franeker ; zynde tot Opziener over de Brug en 't metfelen der muuren benoemd, Eybert Dirks, Koopman te Makkum , over 't maaken der Dammen en Drooghouden der Haven , Jelle Jacobi, Bouwmeester der ftad Harlingen, en over de Slatting de Strandmeesters der buiten en binnen Vyfdeels Dy ken, Michiel lNauta en Simon Miedema. Eer 'er eenig begin met de Slatting der Haven wierd gemaakt, deeden de Ed.Mog-nde Heeren Gedeputeerde Staaten, om dezelve, op 't Noordeinde,  van FRIESLAND. gï einde, van de vereischte breedte te maaken, Slattino de navolgende Huizen, om ze ten fpoediglten ENZ- DE* aftebreeken, koopen. Have» Ten eerllen, het Huis van den Burgemees- te^hTr. ter van Slooten , llaande ten Westen der lin<^n. Havenbrug, en met den Achtergevel naar de buiten Haven, voor 3550 Kar. Guldens. Ten tweeden , de Herberg, de drie Hoef. yzers, ftaande aan den Oostkant dier Brug, voor 0000 Kar. Guldens. Ten derden , het Zeilmaakers Huis , ten Oosten van 't laatstgemelde , voor 21200 Kar, Guldens. Hier aan floot het Huis van den Bakker Bauke Thomas, 't welk men in 't begin dacht niet npodig te hebben , doch naderhand koopen moest. Deeze drie laatstgemelde Huizen kwamen van achteren uit in een Straatje, Oost en West loopende , en aan welks Noordkant , tegen over het achrerfte deel van Bauke Thomas hui*, ftond een Huisje de Bontekoe , 't welk in 't vervolg ook werd gekocht. Dagverbaal van 't geene 'er tot het maaken der Dammen , om de Zuiderhaven te Har' lingen droog te maaien, en vervolgens te flatten, voorgevallen is, heginnmde met den 2 Maart. De Aanneemers der Dammen zyn , den I Maart, zo met het heyen der fteigerpaalen, ygor den. rechten kistdam , buiten de Haven* brugj  9» Tegenwoordige Staat Sf™° bruS' aIsror den Punt" en kistdam in de RooZuider zegragc< begonnen. Unm De Dagloonen waren toen 14 duivers Het SS?' Paalh°Ut k°Stu-*°> °f 25 ftiiven de'voet, j. ajgen. mar evenredigheid der lengte, en de vierkante duim der rimmen van eiken hout twee duiten. Den 8ften dito was de kistdam in de Roozegragt, in zo verre, geheel gemaakt , dat er weinig buiten de vulling aan ontbrak: gelyk toen mede de punt- kistdam aldaar, voor het grootfte gedeelte , was afgeheid. WeJyks de buiten Beugel van den rechten kistdam, buiten de Havenbrug ; in welks midden eene opening van 14 of 15 voeten was gelaaten , om den vryen loop aan den vloed en ebbe te geeven. Den i5den Maart waren de rechte en puntkistdam in de Roozegragt berimd, gerongd , bekespt, en jrevulrl. maakt. Ook was toen de binnen Beugel van den rechten kistdam , buiten de Havenbrug op voorfchreeven wyze geheid, en met de' heijmg van den punt - kistdam werd op dien dag begonnen. Tot het maaken der laatstgemelde Dammen werden fomtyds drie Heyen te gelyk gebruikt met een Heyblok van ongeveer duizend ponden zwaarte , en vyftig man voor elke Hey. , INa de heijing van eenige paaien aldaar , bevond men, dat dezelve veel gemakkelyker geIchiedde dan men te vooren gedacht had: want in den tyd van 1i uuren zyn 'er veekyds veertien paaien, naar behooren, in dien grond  van FRIESLAND. 93 ingeheid. Om welke reden het onnoodig werd Slatting de paaien, tot de inheijing met yzeren fchoent- ENZ- DER jes te voorzien. Hav^* De oorzaak deezer gemakkelyke heijing ont- te Hakdekte men eerst den 12 Mey: want toen werd, «ncén. by de Havenbrug, bevonden , dat de grond aldaar, tot ongeveer 22 voeten , beneden de oude wallen , uit drieërley foorte belfond; de bovenfte was eene harde korst, de middellte eenige voeten zwaare kley , en de benedenlte blaauwachtig zand, met eenige kley vermengd. Den 24flen Maart was de laatstgemelde punt - kistdam inede afgeheid, behalven in het punt , waarin ook eene opening van zestien voeten , voor den loop van ebbe en vloed, was overgelaaten. Ook was toen de buiten Beugel van den West - kistdam, op dezelfde wyze, voor het grootfte gedeelte, geflagen. In deeze gelleldheid werd eerst met de vulling van den rechten kistdam , en daarna met die van den punt-kistdam begonnen, en voortgevaaren, doch op eene gebrekkelyke wyze, om dat de gemaalen kley aarde, Welke de Aanneemers, te Leeuwarden, voor eenen kleinen prys koopen konden , met geenen genoegzaamen fpoed wierd aangevoerd ; niettegenftaande de Opzieners daar over dikwyls hadden geklaagd, en verzocht dien aanvoer te verhaasten. Dan, fchoon de vulling deezer Dammen zeer onvolmaakt was gedaan , hebben nogthans de Aanneemers het gewaagd , na dat de vvedcrzydfche beugels paaien van dezelve  94> Tegenwoordige Staat Slatting zelve met rimmen en rongen waren verfterkt j Zuwer0^11 en kesPen over den rechten kistdam geflagen, IIavln de opening in den binnen beugel van deezen te Har- laatstgemelden, op den 29 Maart, des namidtiNGEN. ken , in de volgende uuren van dien dag en 's anderen daags geheid, en de geheele vulling naar behooren volbragt, zonder dat men 'er, tot aan het einde der llatting toe , eenige lekking in waargenomen heeft. Veelevan hen, die deezen arbeid dagelyksaanfchouwden , hadden zich , federt de mislukte fluiting der Dammen van den 29 Maart, reeds uitgelaaten, dat men ze ( gelyk doorgaans in zulke gevallen gefchiedt) niet digt kon maaken. Dan, verfcheiden perfoonen, die 's avonds te vooren, toen- zy nog ongeflooten waren, niet wisten wat in den volgenden nacht zou worden ondernomen, befchouwden dezelve , des morgens , met verwonderinge, eikanderen toeroepende : wat nu 1 de Dammen zyn waarlyk digt ! Eer de voornoemde fluiting nog was volbragt, heeft men in de opening, welke in de Dammen tot eenen doorloop voor ebbe en vloed gelaaten was, op fommi^e plaatfen maar zes, en III. deel. G op  o8 Tegenwoordige Staat Slatting 0p andere niet meer dan negen voeten waZoiderEK ter' met laag Ty, bevonden; en, 'tgeenaanHaven merkelyk tevens was, dat de diepte, die op te Hak- den 30 Maart, in den rechten kistdam , en LiNGEN. DUiten den zeiven wierd bevonden, van dien tyd af tot den 16 April toe, ruim veertien voeten weder was opgellykt. Waarfchynlyk is de grond, welke 'er, by de infcheuring van dien Dam, uitgedreeven was, wederom ingefpoeld , of gezakt . Na de gemelde fluiting bevond men ook , dat het binnen water twee voeten hooger was, dan 't geene in de Haven wierd bevonden; zynde het tot die laagte in dezelve gebragt, ■ door de Oostewinden , welke eenige dagen te vooren hadden gewaaid. Zo vroeg de beide Dammen in de Roozegragt volkomen gemaakt waren, en de buiten Dammen geflooten , wierden de deuren, uit de kleine Sluis, die geduurende de flatting geheel verbeterd is , genomen , waar door het water uit de Haven tot aan den binnen kant der eerstgemelde loopen moest. Hier van maakte men den 18 April terftond gebruik: want toen werden twee Schroefpompen van tien en vyftien voeten lengte, by den rechten kistdam aldaar gebragt, met welke dagelyks een duim water, uit de Haven werd gemaalen, in welker midden nog drie of vier voeten water Hond, terwyl de kanten zich reeds droog vertoonden. Ondertusfchen werden vyf Schroefpompen van veertig, en eene van dertig voeten lengte, in gereedheid gebragt; hebbende eenen diameter van drie en dertig, en dertig duimen. Ieder van  van FRIESLAND. 99 van welke , door een horizontaal liggend rad Slatthvö van veertien voeten, en een Kamrad van vyf ';NZ- ot& voeten in den diameter, met twee Paarden f^1^ ( doch met drie Paarden toen de Haven eene tb Har. diepte van twintig tot vier en twintig voeten "hobn. kreeg) rond gtrokken wordende, in beweeging werd gebragt. Alle deeze raderwerken lagen, onder het dak van een houten loocs, langs de wallen van den Noordkant der Haven gebouwd, en beginnende van derzelver Oostelyklte deel. Aan den Westkant llond een Hooiberg , en hier op volgde eene diergelyke loots voor de Paarden, zich met eikanderen uitltrekkende tot ongeveer het midden der Raamftraat. De pompen hadden eene gemeene ontvang, bak , ongeveer zeven voeten beneden de wallen^ der Haven liggende , en eene uitlosfing in 't binnen water, even ten Zuiden van de Kimswerderpyp ,• ten welke einde, met toeftemming der Heeren Kommisfarisfen , eene met hout befchoeide waterleiding , dwars of Oostwaards aan , door de Straat of Zeedyk , in welke de kleine Sluis beflooten is, was gemaakt, wier bodem eene genoegzaame helling had , en op de hoogte van 't voornoemde binnen water eindigde. Maar om voor te komen , dat , by eene onverhoopte inbreuk der Dammen, het Zeewater, door deeze waterleiding, in de Provincie dringen zoude, werden de Aanneemers verpligt, op den Westkant van dezelve , een' val van genoegzaame fterkte te maaken, en daar over. vloed van grond te brengen, als ook de noodige werktuigen te houden, om, ingevallevan G 2. nood,  ioo Tegenwoordige Staat Slatting nood, dien doorloop fpoedig te kunnen fluiten !™ER » vullen. . Haven Ura 21 April begon men , op de voortë Har. fchreeven wyze , met de eerile Schroefpomp limoen. te maaien ; den 22 en 23 tevens nog met drie andere, en den 24ften met alle pompen te gelyk, met dat gevolg, dat de Haven, op den suften, genoegzaam droog bevonden wierd ; waarom den volgenden dag eenige manfchap in't midden van dezelve werd gezonden, om 'er eene doorgaande geul in te graaven, langs welke men hec hier en daar nog ftaande water, naar de pompen leiden konde, die wegens gebrek aan water reeds hadden ftil geftaan. Men heeft toen bevonden, dat elke Schroefpomp , in een etmaal, 's daags en nachts maaiende, twee duimen water uit de Haven maaien konde ; en naderhand, tegen het einde der flattinge, dac zodanig eene pomp van veertig voeten lengte hec water uit de Haven, op de hoogte van achttien voeten, maalde. Zulken, die omtrent het vermogen dier werktuigen ondervinding hadden , verzekerden, dat de lengte van eene diergelyke pomp was tot de hoogte, op welke zy hec water brengen konde, als 12 tot 5 , en bygevolg, dat zo eene van vier en twintig voeten het vermogen had, om 't water tot op eene diepte van tien voeten weg te maaien. Men ziet 'er uit, dat dezelve in 't graaven van vaarten behoorden te gebruikt worden, om ze altoos droog te houden: want zonder dat is 't onmogelyk dezelve, op de beste wyze, te flatten. Ondertusfchen is 'er, om het Huis van den Bakker, Bauke Thomas ( zynde de Herberg, de dria  van FRIESLAND. 101 drie Hoefyzers, en 't Zeilmaakers Huis, reeds Slatting te vooren afgebroken ) voor fcheuring en ^z D£R inftorting tebewaaren, eene Postheijing nevens Ha^pT hetzelve, op den 7 April, gedaan, welke tiaar te Har. na nog van twee laagere, verder naar 't mid- "koen. den der Haven, is vervolgd ; 't welk telken§ gelchiedde als het afgraaven van den grond, op die plaats, alwaar de nieuwe muuren langs de Haven moesten worden gemetfeld , 'er gelegenheid toegaf; hebbende de Aanneemers der Bruggen de geheele uitgraaving der aarde ïn de Haven, voor zo veel die aldaar anderszins door hen moest worden gedaan, aan de Aanneemers der flatting , voor achttien honderd Kar. Guldens, aan belteed, en waarmede de laatstgemelde reeds eenigen tyd bezig waren geweest, en dagelyks voortvoeren. Ook is in tyds eene Bybrug over de Haven, nevens het Straatje , achter de voornoemde afgebroken Huizen, gemaakt, wier Noordelykfte zyde liep op 't Zuidelykfte deel van 't afgebroken Huis, 't welk den Burgemeester van Slooten had toebehoord; gelyk ook de Oude Havenbrug afgebroken was, om tydig met de recht ftaande muuren te kunnen beginnen, die aan den Oost- en Westkant der Haven aldaar gemetfeld zouden worden. Het vervoeren der Slataarde was eene der grootfte zwarigheden van de geheele flatting: dan, om het zelve te bevorderen, gaven de Heeren Kommisfarisfen den Aanneemeren vryheid om dezelve eerst op de wallen der Haven te mogen kruyen, en ftorten ; mits zy daar na fpoedig met Wagens en Eerdkarren G 3 in  ïoft Tegenwoordige Staat Slatting in 'tSobls Haventje (*)en elders wierd gebragt. ZuLT Ten deezen einde lieten de laatstgemelde eene Haven coorgraaving in de courtine van den Stads te Har. Wal, ten Zuiden der Zuiderkat , doen , en ha-gen. nevens dezelve eene Brug over de Gragt vervaardigen , om dat daar van daan een weg naar de Haven liep, en alzo de Slataarde, langs eenen korten weg, door het Geitje Stek , tot in 't Sobis Haventje kon worden gebragt. De Hoog - Welgeboren Heer Jr. W. Baron thoe Schwartzenberg en Hohenlandsberg , Grietman over Wonze'radeel, en Dykgraaf der Vyfdeels Dyken , die mede zeer genegen Was om den voornoemden arbeid te begunftigen, gaf den Aanneemeren ook verlof, om insgelyksde Slataarde op de buiten doceering van dat ge* deelte des Zeedyks, het welk even buiten de Stad begint, en by den Steenen Man eindigt, en zelfs verder, te mogen florten. Daarom werd 'er eene tweede doorgraaving van den wal, in den Schouderhoek van 't Bastion, 't welk in het verlengde van de Heere Straat ligt, met allen fpoed ondernomen, en nevens deeze opening tevens eene Brug over de Gragt gemaakt. Beide deeze doorreeden en Bruggen konden, in 't begin der maand Mey, reeds worden gebruikt. ^ Behalven de voornoemde gemakkelykheden , die den Aanneemeren der ilattinge werden toegefïaan, gaf de Heer Allard Scheltinga, Koop. rnan in deeze Stad, hun ook de vryheid, om Slat- (*) Dus noemt men die ledige plaats , welke ten Zuiden van de buicen haven , achter de paaien, te vinden is, en by hoog water, ten grooten deele, plag onder te loopen.  van FRIESLAND. 103 Slataarde in zyne laage landen, even buiten de Slatting Stad, aan de Bolswerder vaart gelegen, te mo- gen brengen. Haven Den a/uen April was 'er zo weinig water te Har. in de Haven, dat men met de llatting van 't «-ingen. eerile perk had kunnen beginnen ; doch dien dag, en de beide volgende , voer men nogthans voort , niet alleen om de geul in 't midden te verdiepen , maar ook diergelyke afwateringen van de kanten af naar deeze laatstgemelde te maaken. Waar na de Haven , tusfchen de kleine Sluis, en afgebroken Zuiderbrug, zich gelyk een onbezaaid land , in akkers gefcheiden, vertoonde. Den sollen ontdekte men in de Straat , nevens 't Huis van den Kapitein van der Beets, eenige fcheuren, waarop terftond aan den Metfelaar Jurjen Okkes, die een gedeelte van den wal, nevens hetzelve, geduurende vyf jaaren, wegens het Edel Mogende Kollegie ter Admiraliteit, onderhouden moest, verzocht werd, om van de binnenwaardfche fcheuren af, tot aan 't beneden einde van 't Paalwerk toe, den grond van dien wal weg te graaven. Een diergelyk verzoek werd toen mede gedaan aan den voornoemden Kapitein , omtrent dat gedeelte van dien wal , 't welk door hem zeiven onder* houden moest worden. Alle welke voorzorgen genomen wierden, om de infcheuring dier wallen, en vervolgens de verzakking der hui zen, die langs dezelve Honden, te verhinderen. De voornoemde afgraaving, voor zo veel zy den Kapitein betrof, was op den 8ften Mey volbragt. Dan, fchoon de bovengemelde Aanneemer met zyn deel niet eerder dan op G 4 den  i°4 Tegenwoordige Staat S™°denJ1?dendaar aan Ogende liet beginnen, Zu.der. wer.d er evenwel, in dien tusfchen tyd, geene Haven verdere infcheuring waargenomen , gelyk 'er te Har- in 't vervolg ook niet gefcfredde. likgen. Op den 2 oilen, voornoemd, vernam men ook, toen de derde Postheijing , tot bewaaring van tfauke 1 homas Huis , ondernomen werd, dat de Straat daar nevens en hetzelve van binnen in den gang merkelyk betonden te fcheuren ; waarom men 't heyen dien da^ Haakte, en op den volgenden een Memelfche Balk van 30 voe. ten lengte, tot een anker, langs de Straat, neyens her Huis, tot eene diepte van vyf voeten m den grond, liet leggen, welke op de eerile Postheijing vyf duimen ingekeept, en achter met een kruis op ingeheide paaien vastgemaakt werd. Vervolgens werd, op den illen Mcy , van 't paal welk der Oude Brug, dat nog in de Haven llond, af, tot tegen den beugel paaien, waarin 'c voornoemde anker floot, een lteunbalk van veertig voeten lengte gezet, en toen de derde Postheijing afgedaan. Sedert het maaken van den rechten kistdam , in de Roozegragt , had men op eene plaats, m denzelven , eenige doorzyping befpeurd, welke op den gemelden 2o(ren April werd belet, door, boven de plaars , alwaar de lekking was, eenige voeten uit te graaven, en met drooge aarde weder te vullen, en aan te llampen. Op dien zelfden dag werden de Aanneemers der flattinge vermaand, om 't paalwerk voor het Sobis Havenrje, tot, de hoogte van de benedenlle rimmen, naar behooren te beichoeyen, opdat de Slataarde, welke 'er binnen  van FRIESLAND. 105 iten wierd geftort, 'er niet, met een hoogTy, Slattiwo weder uit mogt fpoelen. En overmits over ^Nz- DEa deeze befchoeijing eenig verfchil ontflond, Werd door de Heeren Kommisfarisfen bepaald, Ta Haudat het houtwerk , daar toe noodig , door ««.<»*> den Lande zoude worden betaald, maar dat het maaken van dezelve , op kosten der Aanneemers gefchieden moest: 'er werd toen ook mede begonnen , en de befchoeijing was den 10 Mey geheel voltooid. Den laatflen April werd nog met greppelen, in 't midden, en van de kanten der Ha. ven, met vyf en twintig man, voort^evaaren, na dat, des daags te vooren, het eerile perk voor Aaibaar was verklaard. Dien dag werd ook den Aanneemeren der Dammen gelast , om een zeil te leggen over hun hooi, dat tusfchen de lootfen, op den Noordkant der Haven, was opgeloegd; en tevens de Kommandeerende Officier van 't Garnifoen verzocht, als ook de voornoemde Aanneemers zeer ernllig vermaand, zorge te draagen. dat hun «■ ne wachten 's nachts nimmer mogten ontbreeken, omdat hier over klagten waren gedaan. Het een en ander was noodig, zo om een' onverhoopten brand op plaatfen , daar toen geen water was, als verdere ongemakken, voor te komen. Vervolgens waren dien dag twee Vcenbaazen van Wyckel in deeze Stad gekomen , welke de manfchap, die reeds in de Haven werkte, voor achttien of twintig Huivers daags, in hunnen dienst, voor een dagloon van twee en twintig Huivers, zochten over te neemen. G 5 Doch  ioó" Tegenwoordige Staat Slatting Doch , na dat men hun ernftig had aangezegd, dat 1u;derE11 zy op Plaatftn' daar de Staaten werken lieten, Haven geen arbeids volk zoeken mogten, en, zo zy 't te H\r. deeden, naar 't Stadshuis zouden worden geiingen. bragt, zyn ze, met achterlaating der geenen ^ die ze reeds hadden aangenomen , aanftonds weder vertrokken. Den i Hen Mey werd de buitenfte Dam met mest, en aan den Oostkant, met kley, naar behooren gevuld bevonden. Dien dag is men ook met de flatting der Haven begonnen , in den hoek, nevens het Huis van den Wel Edelen Gellrengen Heere Raad Fiskaal, Mr. E. W. van Wydenbrug; zynde men daar mede zo veel mogelyk, op de fpoedigfte wyze dagelyks tot het einde toe , voortgevaaren , met zo veel Manfchap , Paarden, Karren en Schepen , op eiken dag , als men achter dit verhaal, befchreeven vindt. Om het tweede perk des te eerder geheel droog te maaien en te houden , was by den INoordkant der Haven , op den grond van 't afgebroken Huis des Burgemeesters van bïooten, een houten loots gebouwd, en daar onder een molen geplaatst, gelyk de grutters gebruiken, die door één Paard kon worden getrokken , en tot welks gebruik, in het midden der Haven, tegen den rechten kistdam, op den uhgefcheurden grond aldaar, drie kruk pompen, ( zynde de kruk van zulk een gedaante, als men in de Zangmolens gebruikt), waren gefteld, die met een lange as , aan welker einde het Kamrad zat, door de beweeging van 't molenrad, het water bragten in eene houten goot, • die  van FRIESLAND. 107. die over de drie buiten Dammen kg, en't zei Slatting ve in de buiten Haven ontlastte. De uitwer- FNZ- DER king deezer werktuigen , fchoon zy, te veel h"'v°e* famengefteld, dikwyls ftii Honden, was echter te Har. zodanig dat het tweede perk, op den 7 Mey , lincen. ook voor flatbaar wierd verklaard. Volgens hec bellek mogten, op eiken dag, in ieder perk, niet minder dan 340 man werken , waar onder de Schip - en Praamvoerders mede begreepen wierden ; doch toegedaan zynde , dat de flataarde eerst op de wallen mogt worden gekruid , en van daar met Wagens en Karren weggevoerd , hebben de Heeren Kommisfarisfen vryheid gegeeven, dat voor eiken Voerman, Paard en Kar, drie, vooreenen wagen met twee Paarden, vier, en voor ieder Schip twee rnan dagelyks zouden worden geteld, en daar na van de tien Huivers daags, op 't einde van eike week, de betaaling worden gedaan, gelyk altoos in 't vervolg gefchiedde. Den 5den Mey , voor meerder verzakking van 't Huis van Bauke Thomas bedugt wordende, heeft men begonnen het zelve op balken te zetten; ten welken einde een. Memelfche Balk, aan den Oostermuur, twee voeten inden grond werd gelegd , en daar op zes L'warsleggers vastgemaakt, na dat zy 'er door even veel gaten in den Westmuur waren op^efchooven , welke van buitQn door zwaare kolders, op de eerile en tweede Postheijing ftaande , wierden onderfteund, met dat gevolg, dat men 'er, tot twee dagen daar na, geene verdere verzakking in befpeurde. Des  io8 Tegenwoordige Staat enz™^0 Des daags te vooren hadden de Aanneemers Zoröek** der flattingehetilatten van hec tweede perk, en Haven 'c kruyen der Slataarde tot op de wallen, aan te Har- Lieden van Texel weder hefteed , de roede j-ingen. Voor een honderd vyf en zeventig Kar. Guldens ; bly ven de de eerstgemelde met het vervoeren van dien grond, buiten de Stad, volgens de bellekken, bezwaard. Des morgens van den 6den Mey, wanneer de Heeren Kommisfarisfen , wegens de Vergadering , te Leeuwarden waren , weigerde een groot gedeelte van het werkvolk te werken , om dat zy grooter dagloonen dan eenen gulden daags begeerden , en dreigden dengeenen, die met dien prys te vreden waren, het arbeiden met geweld te zullen beletten; waarom deeze ook beflooten uit de Haven te gaan. Men nam daarop , met toeftemminge van eenen der Aanneemers, den Koopman Ale Andries, die zich, geduurende de geheele flattinge, met den grootften lof, van zynen pligc gekweeten heeft, het befluit om een dagloon van twee en twintig Huivers aan te bieden tot den tyd toe , dat de Heeren Kommisfarisfen het billyk achten zouden , dat zy meer moesten verdienen, met byvoeginge dat zy, meest Buitenlanders en geen Inwooners van Harlingen zynde , en nogthans zich deeze billyke voorwaarden niet willende onderwerpen , dan in deeze Stad niets hadden te verrichten, en dezelve konden verhaten. Na deeze aanfpraak begonden de voornoemde gewilligen terftond weder te werken, gelyk ook de meeste onwilligen deeden. Ondertusfchen werd dit geval,  van FRIESLAND. ioq val, om dat men 'er de gevolgen nog niet Slattiktq van weeten konde , terftond aan de Edele ENZ- DER Achtbaare Magiftraat der Stad bekend ge-hTvÏÏ maakt, die 'er den Wel - Edelen Geftrengen te HarHeere Kommandant Meyering kennisfe van gaf. i>nwuf. Dan , de eerstgemelde zond des namiddags, tot voorkoming van wanorde , den Stads Majoor en Dienaars op den hoek van 't Huis, nevens 't welk de houten loots begon , onder welke de molens waren. By welke, op dien zelfden tyd, de Kommandant eenige Soldaaten , onder het bevel van eenen Sergeant, liet brengen. Eene voorzorge, die niet onnut bevonden werd: want een dronken burger, gelyk men zulkenof diergelyken, om verwarringen te maaken , veeltyds gebruikt, begon , ongeveer een uur daar na, hec werkvolk te verhinderen ; doch werd, door de Stads Dienaars gevat zynde, onmiddelyk naar 't Stadshuis gebragt; waar door, zonder eenige verdere bewceging , in alle ftilte en rust, voort gewerkt, en daarom die befchonken man 's avonds weder losgelaaten werd. Men zou 'er uit hebben geleerd, indien men het te vooren door de ondervinding niet reeds geweeten had, hoe noodig het zy, wanneer eene groote menigte menfchen van eenen verfchillenden landaard te famen werken , dat 'er eene gewapende magt werde by gevoegd. Dan, van al het geene 'er voorgevallen was, had men met den grootften fpoed kennisfe gegeeven aan de Heeren Kommisfarisfen , die in de gemaakte fchikkingen volkomen genoegen namen , met byvoeginge, dat zy,  iio Tegenwoordige Staat ^*T™özy, by hunne te rugkomst, indien 't noodig Zuimr™ was' nadere uitfpraak over het dagloon zouden H.ivpN doen; doch tot den 21 Mey toe , behoefde tk Har- zulks niet re gefchieden, om dat 'er zo lang, urfdtó*. Zeer gewillig, voor twee en twintig ftuivers 's daags, in de Haven wierd gellatten , en de Slataarde op de wallen gekruid. Op meergemelden 6den Mey en den volgenden regende het zeer geweldig, 't welk waarfchynelyk de oorzaak is geweest, dat men op den laatsrgemelden, of zevenden Mey, eene vermeerderende fcheuring in 't Huis van den Bakker Bauke Thomas ontdekte: waarom men nog eene laatfte poging deed, om 't zelve te bewaaren, door de zes balken, welke door dit Huis waren gelegd, door even zo veel zwaare overeind ftaande ftylen , tot op de grootfte diepte , welke men toen in de Haven aldaar graaven konde, te onderfteunen, en dezelve op vyf duims eiken posten, beneden op den bodem, te doen rusten; voorts ieder met twee duims karbeelen te vei fterken, en met één en een tweede duims hout aan eikander vast te maaken. Dan, (wegens het regenachtig weder, en 't niet voldoend vermogen der kruk-pompen) de bodem der Haven niet droog genoeg kunnende gehouden worden, was 't onmogelyk den 11 Mey, den Zui. delykften ftyl dieper, dan een en twintig voeten beneden de klippen der kleine Sluis te zetten : voor 't overige was deeze geheele voorzorge den 12 Mey uitgevoerd. Op den 10 Mey werd 'er ook eenige fcheuring in den grond van 't Huis, dat ten Oosten ■van 't voorgaande Hond, en door eenen Schoen- maaker  vatt FRIESLAND. m maaker bewoond wierd , waargenomen , en S£attino daar tegen terftond eenige voorziening gedaan. ~NZi DEa Den ii Mey werden alle de Dammen |™ volkomen goedgekeurd , en de Haven voor te Hardroog gemaalen verklaard, en vervolgens den dingen. Aanneemeren ordonnantie verleend tot betaaling van de halve fom, voor welke het geheel van beiden was aangenomen. Men vond vervolgens, den 13 Mey, goed, tot gerustftelling der werklieden , die nevens het Huis van den voornoemden Bakker werken moesten, den grooten Schoorfteen van het zelve af te breeken , als mede het achterfte gedeelte van 't Zeilmaakers Huis, 't welk , tot gemak van deezen en geenen, tot dien tyd toe , was ftaande gebleeven; maar dat men nu, wegens de groote fcheuren, dia 'er in kwamen, niet langer in weezen durfde houden. Dien dag werd ook nog , boven het geene te vooren is vermeld , het Huis van Bauke Thomas met Schoorpaalen van buiten, die in de overeind ftaande ftylen waren vastgemaakt , onderfteund, ook van binnen in hetzelve eenige gezet, en een van buiten tegen den gevel; waarvan 't gevolg was , dat men , van dien tyd af, geen meerder verzakking in het huis vernam; alwaarom hetzelve had kunnen blyven ftaan , indien 'er geene toevalligheden waren bygekomen , waarom men 't zelve naderhand af breeken moest. Wegens het zetten der fteunpaalen, tegen de wallen , voor den rechten kistdam eerst, en naderhand van 't beheyen des gronds, en Van de fchoorpaalen en ftylen, om 't Huis van den  na Tegenwoordige Staat Siatting den Bakker Bauke Thomas te bewaarén, kon ZumE°R R veeltyds niec voortgevaaren worden , met Haver de wallen af te graaven , daar men de nieuwe te Har- bruggen maaken zoude , veel min met de halikben. ven 9 op jje plaaCfen, tot zujk eene diepte £e llatten, als de fundamenten der muuren hebben moesten ; waar over de Aanneemers dier werken dikwyls klaagden , en ook verfcheiden maaien vraagden, naar de nette maat, op welke zy de hoogte van de gebinten der bruggen moesten maaken ; doch welke de Koopman Eybert Dirks hun niet geeven konde, zo lang men niet wist, tot welke diepte men de haven aldaar kon llatten, 't welk eerst, gelyk airede is verhaald , eenigzins op den 11 Mey was gebleeken. Om welke redenen alle de Opzieners van gedachten waren , dat zy ten minften, tot dien dag toe, den tyd van drie weeken, met hun werk waren opgehouden, en dat hier van aantekening behoorde te gefchieden , om vervolgens tot verfchooning te verltrekken, indien zy hun aangenomen werk, op den bepaalden tyd, niet hadden afgemaakt. Naar maate de haven, op 't Noordelyk einde dieper wierd, werd men ook meerder overtuigd , dat de kroeg, de Bontekoe genaamd, die aan den noordkant der ftraat , achter de afgebroken drie Hoefyzers , op 't westeinde der oude wallen van de Haven Hond, niet ftaan kon bly ven; gelyk ook, dat men den grond van dit Huisje noodig had, om de groote fchepen des te beter uit en in de haven te brengen. Waarom goedgevonden werd , dat het zelve* om  van FRIESLAND. n3 om het af te breeken, voorden Lande, zouwor- Slattino den gekocht. *nz dub, Ondertusfchen hadden die van Texel, aan fT™ wien het tweede Perk weder was hefteed , te Hak. gelyk te vooren is gemeld, zulk een' voort- uncen. gang met de flatting in het zelve gemaakt, dat men des te meer reden had om over den traagen voortgang van hec eerfte te klaagen. Hierom werden de eJgenlyke Aanneemers geraaden om dat gedeelte, welk zy nog voor de Aanneemers der bruggen graaven moesten, ook aan de eerstgemelden te befteeden; gelyk op den 15 Mey , voor negenhonderd Kar. Guldens, werd gedaan. Hier door kwam meer volk in 't eerfte, en 'er bleef minder in het tweede perk, en op die wyze konde de flatting van beide werken gelyktydiger worden geëindigd. Dewyl men 't noordelyk einde der haven gaarne dieper graaven wilde, dan men den 11 Mey daar konde doen, werd 'er op den iöden Mey, in tegenwoordigheid van den H. W. G Heere van Hambroick , en den Wel Ed. G. Heere Sekretaris van Beyma, op eene plaats in de haven, ongeveer veertig voeten ten noorden van den ftyl , die onder den voorften dwarslegger van Bauke Thomas huis was gezet, eene nieuwe proef genomen , en toen bevond men, dat daar tot drie en twintig voeten , en twee duimen toe, beneden de klippen der kleine Sluis gegraaven kon worden. Op den volgenden dag kwamen alle, die eenig opzigt over deezen geheelen arbeid hadden, met eikanderen overeen, den Heeren Kommisfarisfen voor te ftellen , gelyk 's daags III. deel. H daar-  H4 Tegenwoordige Staat Slatting daarna gefchiedde, dat aan den westkant der Zuiders bruS' het muurwerk, beide op 't zuid en -Haven noord einde, veele voeten korter, dan in de te Har- bedekken bepaald was, behoorde gemaakt te lingen. worden , of dat men zo na aan de Huizen , die 'er nevens Honden, op de vereischte diepte graaven moest, dat zy, in gevaar zouden worden gebragt, van in te ftortenj dat men even eens aan den oostkant, op 't noordelyk einde, het muurwerk zo lang niet maaken konde, als te voorcn bepaald was, of dat men minder zekerheid aan de buiten Dammen geeven zoude ; en dat bygevolg op die plaatfen , in plaats van muuren te metfelen*, eene beheijing van Paalwerk behoorde te worden gedaan. Eindelyk, dat de kosten van dit befpaarde muurwerk waren te berekenen, eu die van de beheijing, zo vroeg zy was volbragt, berekend konden worden, en op die wyze de Aanneemers, aangaande deeze verandering, volkomen fchadeloos gefteld. Al het welke door hun Ed. Mog. werd goedgekeurd , en in 't vervolg uitgevoerd. Om op die plaats der Haven , waar de bruggen over dezelve weezen zouden , zo diep te graaven, als immers mogelyk was, werd zulks nog voor de derdemaal, op den 18den Mey, in tegenwoordigheid der beide Heeren Kommisfarisfen, onderzocht, en toen is, ongeveer twintig voeten ten zuiden van den ftyl, van welken hier boven gewag is gemaakt, weder bevonden, dat men aldaar eene diepte van drie en twintig voeten, en twee duimen, beneden de klippen der kleine Sluis, krygen kondej  van FRIESLAND. 115 konde; waarop beflooten werd, de fundamenten Slattino der muuren, voJgens die maat, te leggen. MaarKNZ- DER wyi de ityien , door welke het Bakkers Huis ^ID'J onderfteund was, hooger Honden, en waar- te Harfchynlyk zakken zouden, indien men 'er, uhgen. digt by , dieper begon te graaven, werd geoordeeld, dat hetzelve niet tebewaaren was, en daarom gekocht, om afgebroken te worden, gelyk ook werkelyk op denaoMeygefchiedde; zynde hetzelve, op den daaraan volgenden 21, by openbaare veilinge, wederom verkocht, op voorwaarde dat hetzelve acht dagen daarna geheel en al afgebroken moest zyn. Door het af breeken van het Huisje, de Bontekoe , werd de buiten Dam, welke 'er aanfloot, van achteren in eenen minderen tegenftand gebragt, zodanig dat, met eenen hoogen vloed, het zeewater, tusfchen denzelven en het daar digtst by ftaande Huis, in de binnenhaven dringen konde ; waarom de Aanneemers der dammen, den 21 ften, vermaand werden, om eenen dwarsdam van goede kley, op zulk eene wyze, in die tusfchen ruimte te leggen, dat alle ongemakken van dien kant voorgekomen wierden; gelyk daarop aanftonds gefchiedde. Den 21 kreeg men op nieuw eenige moeite met het werkvolk , hebbende ongeveer honderd veertig Arbeidslieden, alle vreemdelingen, welke hun verblyt in 't Sradswerkhuis hadden, des voormiddags geweigerd, voor een dagloon van twee en twintig ftuivers, langer te werken. Waarom hun , uit naam van den H, W. G. Heere Rengers , door de beide Opzieners, Nauta en Miedema , met eenen Stads Bode H 2 ver;  ii 6 Tegenwoordige Staat Slatting verzeld, ernftig aangezegd werd , om des naZu^deT'1 m^dags , voor hetzelfde dagloon weder te Haven werken, of anderszins, na den middag, terte Har. Hond de Stad te verlaaten: zy vonden wel niet ungen. g0ed hierop eenig antwoord te geeven; doch toen dezelfde Opzieners , met den Stads Major en Dienaars, 'er te 12 uuren verfcheenen, om, in geval van een weigerend antwoord, hen met" derdaad te doen verhuizen , namen zy aan , voor 't voorgaande dagloon weder te werken, gelyk zy deeden. Den aollen Mey moest men eenige beheijing laaten doen , om de verdere verzakking van t reeds gemelde Huis des Schoenmaakers te beletten : ten welken einde ook de grond, waarop het Huis van Bauke Thomas had gedaan, moest afgegraaven worden : dan, vermits by de bedeeding was onderdeld , dat het laatstgemelde daan kon bly ven, volgde 'er uit, dat deeze afgraaving ten laste van den Lande kwam. Naderhand nog meerder verzakking in 't Huis van den voornoemden Sehoenmaaker zynde ontllaan, hebben de Heeren Kommisfarisfen, ten einde niemand , door 's Lands verrichtingen , eenige fchade leed, hetzelve van de Eigenaarfe, uit last van de Edele Mogende Heeren Gedeputeerde Staaten , gekocht. Den iden Juny werd de laatstgenoemde afgraaving, onder beding dat de grond aldaar zo verre weggenomen moest worden dat de Aanneemers der muuren, het werken en metfelen 'er onverhinderd konden volbrengen, befteed, en door den Koopman Ale Andries, voor vier hon-  van FRIESLAND. honderd en vyf en zestig Kar. Guldens aange- Slatting nomen. Dan, met dit alles te volbrengen, en 't!LKZ' 1)ER geene 'er verder toe noodig was, verliep zo havTn veel tyd , dat de fundamenten der muuren, aan te Hinden oostkant der haven, die men, wegens de l'ngen. welling van den grond, aldaar twee voeten hooger , dan volgens de bellekken leggen moest, voor den aóften Juny niet waren afgedaan , op welken dag de eerfte fteen dier muuren, door den Landfchaps IngenieurJ.de Boer, op de gewoone wyze , werd gelegd. Veertien dagen te vooren had de Ed. Achtb. Magiftraat met de herftelling der kleine Sluis een begin laaten maaken. De llagbalken en puntftukken zyn toen zo wel voor als achter vernieuwd, en de beide buitenfte met koper bekleed ; de insgelyks vernieuwde lijst is ook met koper voorzien, en daar voor eene nieuwe postheijing geflagen. Binnen in de Sluis zyn nieuwe kespen gelegd, zynde de tusfchenruimten met fteen digt gemetfeld, en 'er een rollaag over heen geflagen, Daarenboven is't gebrekkige der rechtftaande muuren aan wederzyden verbeterd. De kolk buiten de Sluis is met aarde gedamd, met ryswerk belegd, welbemind, en met zwaare balfteenen gedekt. Eindelyk is voor den wal, van den Noordkant deezer Sluis tot aan de Noorderwallen toe , een fteenen muur gebouwd, 't welk alles op den bepaalden tyd is volbragt. Naderhand is ook voor den Zuidelyken wal, zo verre de Stads Ge • rechtigheid loopt, een nieuwe wal gemetfeld. Op den 5 Augustus vonden de Edele Mogende Heeren Raaden ter Admiraliteit mede goed, hunnen wal, nevens 't huis van den H 3 Kapi-  n8 Tegenwoordige Staat Slatting Kapitein van der Beets, met een' muur te Zui'erES De^'eedeni gelyk aan dien, welke langs de Haven beide wallen der nieuwe Havenbrug werd te Har gemaakt. Uvermits men had bevonden , dat lingen. ten minnen de Noordkant van 't voornoemde huis op een dikken muur, welke certyds tot het vernietigde Kasteel der Stad had behoord, was gebouwd, kon daar zulks nu zonder gevaar gefchieden. Ondertusfchen was de Westelyke muur der brug toen reeds tot eene hoogte van ruim vier voeten opgemetfeld, en 't zmdelyklte gedeelte van dien muur, dat men nu mee den zo even gemelden verbinden zoude, moest op het onbeweegbaar fundament van 't oude Kas» teel worden gebouwd , terwyl de grondllagen van verre het grootst gedeelte deezes bygevoegden muurs nog in den bodem der haven gelegd moesten worden, 't welk noodwendig door een ongelyke treeding of bezakking van 't merfelwerk moest worden gevolgd. Hier door zyn 'er ook twee fcheuren in 't muurwerk gekontn , welke het gerucht op eene verregaande wyze heeft vergroot, terwyl zy, by de uitkomst, van genoegzaam geen nadeel ig gevolg zyn bevonden. Het bleek dies te meer, dat men deeze kleine verzakking alleen aan de gemelde oorzaak moest toefchryven, om dat aan den geheelen tegenoverlhanden Oostermuur, die op een gelyktydig gemaakt fundament was gebouwd , geen de minde oneff.nhe'd of gebrek werd befpeurd. 'Er was insgelyks geen de minde reden om eenig gevaar voor dit muurwerk te vreezen , naardien de grondlagen wel waren bezorgd, en 't metfelwerk was opgetrokken volgens de Pro-  van FRI-ESLAN D. 119 Profilen , die door den Hoogleeraar N. Ypey, Sr atting in 't tweede Huk van 't Zesde Deel der Hol vJiZ- "ER fendfche Maatfchappy, zyn medegedeeld, en havepT welke, op onwrikbaare gronden deunende, t' Harniet te ligt kunnen bevonden worden. l:ngün. Om het zuidlykst einde van den Oostermuur, by de nieuwe Havenbrug , nog meerder Merkte te geeven, werd door de Heeren Kommisfarisfen bepaald, dat, op den zuidkant voor den wal , nevens 't afgebroken Huis van Bauke Thomas, een fteenen muur, gelyk den voorgaanden , en met denzelven verbonden, van veertien voeten lengte, zou worden gebouwd, welke, op den 11, August, aan de Brugmaakers, voor twaalf honderd Guldens werd bedeed. Toen werd ook beflooten , tot meerder zekerheid van de noordereinden der beide muuren, die aan wederkanten der Haven zyn gemaakt, dezelve met yzeren ankers en intangen in de wallen te verderken. Men had lang te vooren in aanmerking genomen , dat de wallen der haven van de groote Kraan af, tot op 't einde der itraat van de nieuwe Herberg der drie Hoefyzeta, door voor uiten infpringende hoeken, van eene zeer wanftaltige gedaante waren , en ook het uit- en inkomen der grootlte Schepen hinderlyk weezen zouden ; waarom men belloot, dezelve op eene egaale wyze af te graaven , en op nieuw te beheijen. Deeze wallen hadden eene lengte van één honderd en negen en zeventig voeten; waarvan de opgraaving , vervoering van den grond, en weder aanvulling, aan den Koopman Ale Andries werd bedeed , voor veertien honderd Kar. Guldens, en 't beheijen, en maaken, H 4 vol-  lao Tegenwoordige Staat enz™!0 r?IgenS een beftek ' aan den KooP™n Eybert Zuider dirks' e\fe beide brandmeesters Naura en Haven Miedema, Voor veertien honderd en vyftig te Hak Kar. Guldens. iimgen. om vervolgens te maaken , dat het houtwerk der vaste brug, voor zo veel als 't in water Haat, door \ gewormte niet doorknaagd mogt worden , belloot men hetzelve tot op de hoogte van tien voeten, boven de vloering, met koper, waar van een vierkante voet een en een tweede ponden weegt, te bekleeden, waar voor, by befteeding, vyftien honderd guldens moesten worden betaald. Ka dat de zwaare kley aarde uit de Haven was. gegraaven, volgde eene loon van blaauwagtig zand, met eene vettigheid van kley vermengd, 't welk zich gemakkelyk deed verwerken ; maar toen dit 'er tot eene diepte van drie voeten toe was uitgeflatten, ontdekten zich eene menigte van wellen, op de volgende plaatfen, als eene nevens de Roomfche fteeg ; twee nevens de Raamfïraat; vier nevens 't westeinde der Landswerf; eene in de glooijing aldaar, vyftig voeten van den wal; eene in 't midden der Haven nevens de Werf; eene nevens de nieuwe Joots ; twee daar tegen over , digt aan de glooijing van den noorderwal; twee by elkander in het midden der Haven , nevens de Molen- en Jan Ruurdflraat; eene digt aan de glooijing, ongeveer vyftig voeten ten westen der nieuwe Loots ; drie in 't midden der Haven. vyfentwintig voeten ten Oosten der ftraat, die loopt naar de Zuiderpoort; eene menigte van wellen , tusfchen de glooywallen, digt  van FRIESLAND. 121 digt by de Kraan , bevattende eene lengte van Slatting zes Roeden; eene zwaare wel, digt by deEWZ- DER Brug , nevens 't einde van den Westermuur. En het was deeze , benevens de voorgaande te Har. menigvuldige , welke waarfchynlyk zoudin lincen. hebben belet, de Haven dieper te graaven , dan in de bellekken was bepaald. Toen men tot de voornoemde diepte in de Haven was gekomen, heeft men 'er eene Boutelje, met eene kurk wel geilopt , in gevonden, die vol van de beste foort van Brandewyn was ; en , op de diepte van vyf voeten in 't zand, twee tinnen lepels, en eenen vinger ring met fteentjes bezet, gelyk ook op dien bodem hier en daar doorloopende fchulpbanken of lireeken. Ongeveer op denzelfden tyd, heeft men waargeno* men , dat uit de meeste Putten in de Huizen, die langs den noord- en oostkant deezer Haven ftaan, het water was weggeloopen. Ondertusfchen was de geul in 't midden der Haven, langs haare geheele lengte heen, altoos dieper gehouden, dan 't overige van den bodem ; zo dat dezelve ook allereerst de volle diepte kreeg, waar door 't wel- en regenwater fpoedig naar de fchroefpompen wierd geleid, en men daar van geen anderen overlast had, dan dat, geduurende ongeveer tien dagen, voor het einde der flattinge , drie der zwaarlte Pomp Molens, ieder met drie Paarden getrokken, dag en nacht aan den gang moesten blyven , om de Haven droog te houden. Want de flatting in dezelve gefchiedde tot het einde toe even gemakkelyk , mits de bodem droog gehouden wierd. H 5 Ver-  nz Tegenwoordige Staat Slatting Vervolgens werd , door de Edele Mogende Zwoer1"1" Heeren Raaden ter /.dmiraliteit, op den 5 SepIiAvtN tember, eene Refolutie genomen, dat de bodem te Har- der Haven, nevens de Landswerf, meerendeels lingen. zou worcjen geflatten op eene breedte van een honderd en zeventig voeten, Amilerdammer maat, welke aan den Profesfor Ypey ter hand werd gefteld, ten einde het zelve te bezorgen, gelyk gefchied is. Men was voor de flatting altoos bevreesd, dat het hard en we)lig zand beletten zouden, om de Haven op de bepaalde diepte te llatten. Dan, tot tegen het einde toe, was 't eerstgemelde nergens ontdekt. Waarom op den 1 iden September , achter in 't midden der Haven, nevens het midden der Molens , digt by de kleine Sluis, alwaar zy de volle diepte had , eene proef werd genomen , of men zulken grond daar beneden ook ergens vinden zou. Tot dit onderzoek werd, in den bodem aldaar, eene fpar ingeheid, die 'er tot eene diepte van een en twintig voeten, zonder eenige ftuiting , ingellagen werd. Dus zou 'er, ten minden op die plaats, tot eene diepte van vyf en veertig voeten, beneden het vaste merk aan die Sluis, geen harde grond worden gevonden. De vryheid , welke 'er gegeeven was, om de Slataarde eerst op de wallen te mogen kruyen, gelyk in 't voorgaande is beichreeven, bevorderde de gelegenheid zeer oin van dezelve een nuttig gebruik te maaken. Het geheele Sobishaventje is 'er door gevuld , en de Stad by gevolg van 't onderhoud des  van FRIESLAND. 123 des muurs, die op den oostkant ftond, voor Slatting altoos bevryd : eene menigte Landen , ten ^u^Ér* Zuiden van dezelve , zyn 'er mede verhoogd: haven vervolgens de Zeedyk, van de Stadsg-erechtig te. Har. heid af, tot zeventig roeden ten Zuiden van UI,GEN* den Steenen Man , en alzo op eene lengte van honderd en veertig roeden, op eene ongemeene wyze door dezelve verzwaard; het rydpad op den zeiven, tot eene breedte van vierentwintig voeten, met zand, verbeterd: ook is 'er eene groote veelheid van zand, achter de Stads Noorckr muuren geftort: tevens de Lahdsdyk, ten Zuiden van 't Gekenftekje, daar mede zes voeten verhoogd, ten welken einde de Stadsaschbulten en mesthoopen, die 'er nevens lagen , zyn weggenomen , en op het tweede ituk land , buiten de Kerkpoort, verplaatst. Daarenboven de hoogte van den Stads grond, van 't voornoemde Stekje af, naar de Haven loopende, tot drie voeten , met diergelyk zand vermeerderd : verfcheiden uitgegruaven gedeelten van landen, ten Noorden der Stad en aan de Dyksvaart liggende, met Slataarde gevuld : eene menigte van 't voornoemde zand, langs den voet des Dyks, buiten de Bildpoort, om tot ballast voor de Schepen te dienen, by een gevoerd: en eindelyk het overige van zulken grond in de vergraaven petten, ten Zuiden der Stad, gebragt. Ondertusfchen heeft de ongemeene natte Zomer den voortgang van alle deeze ver* richtingen zeer vertraagd : want volgens de waarneemingen van den Hoog - Geleerden Heere van S winden, zyn 'er in Mey twintig re-  IS4 Tegenwoordige Staat Slatting regenende dagen , in July weinig minder, en 1u?derEB in Augustus zeven en twintig diergelyke daHaven gen geweest; doch in Juny zeer weinige. Dan, te Har. de hoogte van den gevallen regen, in deeze vier maanden, heeft beloopen 180 lynen en 7 tiende gedeelten, of 15 duimen en 7 tiende eener lyn , daar 'er in die Maanden doorgaans maar vallen 127 lynen , of 10 duimen en 7 lynen: welke veelheid van regen te nadeeliger werd, om dat de grond, die uit de Haven kwam, tot het einde der flatting toe, van dien aart was, dat men met den minilen regen, naauwelyks, wegens de gladheid, langs de Haven kon gaan , en bygevolg zeer bezwaarlyk in dezelve werken; doch dit ongemak verdween wederom , na dat het maar eenige uuren droog weder was geweest. Dagelyks werd 'er by deezen arbeid eene menigte van Menfchen van allerlei rang, zo uit deeze Stad en Provincie, als uit andere Provinciën gezien, van welke fommigen 'er op eene wonderlyke wyze over fpraken. Veele geloofden dat men dien nooit kon volbrengen. De meesten twyffelden, gelyk in 't begin niet zon. der reden gefchiedde, of 't wel mogelyk ware de Haven tot op de bepaalde diepte te flatten. Echter was dit tegen de verwachting van veelen op den i3den September gedaan. Toen werd al het houtwerk, en fteenen, die nog op de glooijingen lagen, 'er uitgewerkt, en de geheele bodem, (buiten de geul in 't midden, nevens welke , langs de geheele Haven, planken werden gelegd,) met harken , effen ge, klaauwd, die daarom, op zulke eene diepte% eene.  van FRIESLAND. 135 eene der zeldzaamfte en fchoonfte vertooningen Slatting maakte, en zodanig tot den iödentoe bleef lig- ™z- oer gen; op welken dag de fchouwing en opnee- hTven ming was bepaald. Tot dat einde verfcheenen te Har. de Edel-Mogende Heeren Gedeputeerde Staaten , lingen. benevens de Edele Mogende Heeren der Provinciaale Rekenkamer , en der Admiraliteit, des morgens, te tien uuren, plegtig, by de kleine Sluis ; en , na dat H. Édele Mogenden aldaar, door eene eenvoudige waterpasfing, was getoond, dat de Haven tot op de volle en bepaalde diepte was geflatten, ging dit aanzienlyk gezelfchap langs de geheele Haven, op de voornoemde planken, heen, tot aan 't begin der buiten Dammen toe, om dezelve nader van binnen te bezigtigen ; 't welk met veel genoegen gefchiedde , en van eene volkomen goedkeuring werd gevolgd , en daar na met een' prachtigen maaltyd, op welken de Edele Mogende Heeren Raaden ter Admiraliteit, eenigen tyd te vooren, Hunne Edele Mogende, de Leden der beide andere Hooge Kollegien, dien dag hadden verzocht, en waar by de Profesfor Ypey, en Ingenieur de Boer mede genoodigd werden , in Leeuwenburg beflooten. Nooit is diergelyk een werk met beter orde, grooter ftilte , minder ongelukken , meerder fpoed, ondanks het zeer ongunffig weder, en beter uitkomst, ten einde gebragt. Dan,fchoon allen, die 'er eenig bewind over hadden, zich als om Itryd van hunnen pligt hebben gekweeten , moet echter dit alles inzonderheid daar aan worden toegefchreeven , dat of beide de Heeren Kommisfarisfen, of ten minden  I2f5 Tegenwoordige Staat • Slatting ften genoegzaam altoos één van H. Edele Zuide"ER Mogenden, met de grootfte oplettendheid, daarby Hav^n tegenwoordig waren, en alzo, volgens'c geen te Har 'er gebeurde , en wat 'er buiten de bellekken liagen. gefchieden moest , de beste fchikkingen, zonder tydverzuim , konden maaken , en tot uitvoering bepaalen , gelyk uit dit befchreeven dagverhaal daar van de noodzaaklykheid blyken kan. Dat ondertusfchen de vervoering der Slataarde niet zodanig in de bedekken was voorgefchreeven, als zy weezenlyk is ^edaan , en eenige andere dingen in dezelve onbepaald waren gebleeven, is daar uit voortgekomen, dat zy in eenen veel te korten tyd, en daarenboven in 't onbekwaamile gedeelte van 't Jaargety, moesten wor« den gemaakt; waarom het zelfs te verwonderen is, dat 'er niet meer aan heeft ontbroken. Doorgaans wordt, door eene dringende noodzaaklykheid , geen tyd genoeg gegeeven, om te overdenken , op wat wyze het beflootene best kan worden uitgevoerd. Dat in de voornoemde Haven, na de flatting, weder eene opilyking zou gefchieden , was gemakkelyk te voorzien. De ondervinding heeft ook geleerd, dat reeds op den 8 September 1783 , ongeveer eene hoogte van twee voeten ilyk, op de bot, onder de nieuwe brugr gen, is gevonden. Indien derhalven geen moddermolen fpoedig wordt aangelegd, om 'er den opgellykten grond , van tyd tot tyd , weder uit te werken, heeft men te verwachten, dat deeze voortreffelyke Haven eerlang weder onbekwaam zal worden , om ze tot dat einde, waar»  va» FRIESLAND. 127 Waarroe zy geflatten is, te kunnen gebrui Slattino ken. enz. oer Geduurende de geheele flamng heeft men n™** zeer naauwkeung boek gehouden , van 't ge- te Hartal der mentenen , paarden , wagens , karren lingen. en fchepen, die, van dag tot dag , hier aan gewerkt hebben of gebruikt zyn , welke lyst wy evenwel kortheidshalve zullen achterwege laaten, en maar alleen derzelver uitkomst melden ; welke hier in beftaat. Dat de flatting is volbragt in negentien weeken en vyf dagen, door de volgende perfoonen en werktuigen, 9260 Putters, 22700 Walkruyers , 183a Slegters en Greppelaars, 14607 Wallaaders en Kruyers , 24411 Voerlieden, Paarden, Wagens en Karren, 8362 Man voor Praamen en Schepen, 5960 Landlosfers en Slegters, en dus te famen door 87132 Man, van welke hebben gearbeid 45064 in 't eerfte, en 42068 in 't tweede Perk. Te weeten , niet dat 'er zo veel menfehen teffens, of zo veele verfchillende perfoonen in de Haven hebben gewerkt, maar dat de fom der perfoonen, die 'er. op 138 aan een volgende dagen in hebben gearbeid , dat getal beloopt. Voorts verftaat men door Putters dezulken, die den grond by putten uit de Haven groeven, eri in kruiwagens lagen ; door Walkruyers die gcenen , welke de voornoemde gelaaden kruiwagens op de wallen bragten en ledig maakten ; door Slegters en Greppelaars zodanigen, die den bodem der Haven, geduurende de flatting, hier en daar effen maakten en doorgroeven, om 't water naar de geul te leiden, en  128 Tegenwoordige Staat Slatting en deeze van tyd tot tyd verdiepten; door ZtmiT" Waliaade.rs en Kruyers lieden , wier eerfte de Haven aarde, die reeds op den wal gebragt was , weit. Har der in kruiwagens wierpen , terwyl de laatfte lagen, dezelve langs de Straaten naar de Praamen en Schepen bragten , en dezelve daarin Hortten; en eindelyk door Losfers, zulken die de aarde uit de Praamen en Schepen op den Zeedyk en de Landen bragten, over welke plaatfen die dan verder door de Land - Slegters werd verarbeid. Uit het breedvoerig Dagregister bly kt nog daarenboven, dat in de vyf eerfte dagen niet veel is uitgevoerd; voorts dat de arbeid op de Zondagen zeer gering is geweest, gelyk ook op den 18 Mey, i Juny. 9July, 4, 9, 15 en 30 Augustus, wegens den geweldigen regen, op die dagen gevallen; zo dat men die dagen te famen maar voor drie en een vierde dag heeft kunnen rekenen ; terwyl 'er, om dezelfde re. den, ook op den 13, 14, 23 en 28 Augustus, weinig of geen werk is gedaan. Men kan uit dit alles na genoeg befluiten , dat de flatting en vervoering der Slataarde, behalven die, welke na den 13 September nog hier en daar in de Stad is bly ven liggen, volbragt zy in den tyd van negentien wee ken, ieder week maar opzesdagen gerekend, en alzo in 114 dagen, in welken tyd in 't eerfte perk, volgens de rekening naar welke den Aanneemeren, voor ieder perfoon dagelyks, op 't einde van ieder week, by voorraad, tien Stuivers werden betaald, 'er in hebben gearbeid 45064 menfchen, en alzo op eiken dag ruim 395 perfoonen. Onder deeze lieden zyn geweest 4959 graa» vers,  van FRIESLAND, tao vers, en dus zyn, voor ieder van dezelve, on- Slattwo geveer 8 man noodig geweest, zo om de ÏNZ-DE* Slataarde op de wallen te kruyen , als om de- Hav°e^ zelve buiten de Stad te vervoeren. Maar het te Hau. getal der Walkruyers, of 12645 van dat perk, "noen. maakt met de 4959 graavers, te famen genomen, eene fommevan 17604perfoonen, welke van de 45°°'+ - of 't geheele getal aller perfoonen , die in 't eerfte perk gewerkt hebben, afgetrokken zynde , blyven 'er over 47460. Wanneer men nu onderftelt, dat ieder perfoon , paard enz. even veel heeft verdiend, of gekost, gelyk men door eikanderen wel mag rekenen, zo volgt 'er uit, dat de kosten tot graaven en opkruyen op den wal, ftaan tot die van het wegvoeren der Slataarde als 17604 tot 27460 ; ten naasten als 100 tot 156. Ondertusfchen is door de uitrekening der Profilen gebleeken, dat in het eerfte perk on« geveer zyn geweest 8932 fchaften aarde, ieder van 196 Teeriingfche voeten ; doch op ieder dag hadden 'er in gegraaven 4950 menfchen. Om derhalven te vinden hoe veel ieder derzei ven dagelyks gegraaven heeft, moet men «eggen. 4959 * 114 zyn tot 8932. Alzo 1 graa- I 'u ver vermenigvuldigd met 1 dag tot de fchaften, op dien dag door hem gegraaven ; of eenvoudiger met te Hellen , dat alle deeze lieden te famen hadden kunnen werken , in welk geval de geheele Haven in den tyd van één' dag zou geflatten zyn geweest. III. deel. J 4959  13° Tegenwoordige Staat Slatting 4959 man hebben in één' dag gegraaven enz, .qbr g0g2 fchaften aarde: hoe veel heeft ieder van h hun gegraaven? Antwoord 8932 of 1 heele te Har. 4S5j» UivGi n. ichaft en 8 tiende deelen derzelve. Men leert hier uit, dat een graaver 's daags , uit zulk een grond, vooral niet meer dan twee diergelyke fchaften graaven kan; terwyl men'er dereden uit ontdekt, waarom het, volgens de bellekken, niet mogelyk is geweest, dat dit perk inden tyd van elf weeken, met 340 man 's daags , volgens de bellekken, gellatten kon worden: want in de rekening had men onderfteld, dat een graaver drie diergelyke fchaften in één' dag verwerken zou, en dat 'er inderdaad van de 340 man een negende gedeelte tot graaven noodig was, gelyk 'er van de 395 is bevonden, waarom men, om den tyd te vinden, dus redeneerde: 3 man graaven ieder één' fchaft in één' dag, bygevolg worden 8932 gegraaven door 340 man in D dagen, 't geen deezen regel van vyvea geeft. Schaft Man. Dag. Schaften- Mannen dageaJ 3 is tot 1 x 1 alzo 8932 tot 340 x D. ' ofte 3 j 9 - 8 ; nnn w n Bygevolg D t= ?93J_x_"3 ~ 26796 ~ 70 dagea' 34° 340 (nagenoeg. Men had toen mede onderfteld , dat 'er op Zondagen even yverig als op andere dagen ge-  van FRIESLAND. 131 gearbeid zou worden , en dat 'er dus, in elfSmttins weeken 77 werkdagen zouden zyn, doch dat 'er £NZ Dtt 's weeks één dag, wegens kwaad weder , zou h"v4ï moeten worden gekort, en dus maar 66 zou-te Has. den kunnen overblyven. Had men zich dier- unoen. halven bier niet in vergist, dat men 's daags voor ieder graaver drie fchaften rekende , zo zouden 'er denkelyk , in plaats van elf weeken , dertien noodig zyn geweest. Aan het eerfte perk zyn verdiend 49 i 86 Kar. Guldens. Zo men deeze fom deelt door 45664 vindt men, dat elke man, volgens de voorafgaande Hellingen , 's daags nauwelyks 22 Stuivers heeft kunnen verdienen. Doch voor het tweede perk zyn betaald 57340 Guldens : bygevolg deeze fom door 42066 deelende, zou 't fchynen, dat het dagloon voor eiken man kon zyn geweest 27 Stuivers. Maar na den 13 September is 'er geene aantekening gehouden , wat het vervoeren der Slataarde uit dit perk, die toen nog op de Osfemarkt en elders lag, heeft gekost, waarom dien aangaande geene zekere berekening kan gefchieden. Evenwel denkt men, dat het tweede perk voor de Aanneemers voordeeliger dan hec eerfte is geweest; te meer, om dat daar in altoos met beter orde dan in 't voorige wierd gearbeid. Ten befluite voegen wy hier nog by , dat de Aanneemers der Bruggen eerst den 26 November van hun werk , wanneer 't goédge • keurd werd, zyn ontflagen. Dat de Slataarde en 't zand, op den 13 September nog op de wallen der Haven en Stads Straaten liggende, den 1 2 vol-,  132 Tegenwoordige Staat Slatttno volgenden 07 December buiten de Stad is ZmDE°rR we£a:evoerd bevonden; terwyl het wegneeHaven men ^er Dammen, met den aankleeve van dien, te Har- niet voor den 3 February 1783 volbragt heeft unoen. kunnen worden. Hoewel 'er eindelyk wegens de boeten, die in de bedekken bepaald waren, wanneer iemand zyn aangenomen werk niet in elf weeken had volbragt, door de voorfpraak der Heeren Kommisfarisfen, op de gunftigfte wyze verfchooning is toegedaan j heeft men echter reden om te gelooven, dat de Aanneemers der flattinge met dien geheelen arbeid genoegzaam geen voordeel hebben behaald ; doch dat de Aanneemers der Brug , gelyk ook die van het maaken der Dammen en 't droog houden der Haven, een maatige winst hebben genooten. Aldus aangetekend en geheel beichreeven door ons onderget. op den 1 November 1783. was getekend N. YPEY. J. de BOER. IV. Baar-  van FRIESLAND, 133 IV. Baarderadeel. Westüb- go» J3A ARDERADEEL, Westergo'svier- Baardera. de Grieteny, grenst ten Oosten aan Leeuwar- deel- j deradeel en Ydaarderadeel, en ten Zuiden aan Rauwerderhem en Wymbritieradeel , door middel der jaagvaart van Leeuwarden op Sneek, de Swette genoemd; ten Westen aanHennaar* deradeel , en ten Noorden aan Menaldumadeel, volgens op de Kaart aangeweezen fcheidlinien. In 't Oostelyke deel deezer Grieteny loopt, binnen de Swette, de oude Westelyke Dyk der Middelzee , onder den naam van Slagtedyk, van Hylaard tot om Bozum; zynde alles, wat tusfchen dien dyk en vaart in ligt, bekend onder den naam van Hooy- of Nieuwlanden. Van 't Noordwesten naar 't Zuidoosten loopt ook de gewoone Rydweg van Franeker naar de Schouw , door Winfum en Baard, voorby Jorwerd en Mantgum , naar Oosterwierum. Nog lopen 'er verfcheiden opwegen van den voornoemden ouden Zeedyk naar eenige Dorpen , als naar Hylaard, Beers, Mantgum, Wieuwerd, Britswerd en Bozum ; gelyk ook de opreed naar Hylaard, over de Hoptille, tot aan Huyns. Behalven de reedsgemelde Sneeker vaart, vindt men nog drie voornaame Vaarten in deeze Grieteny: te weeten de Bolswerder jaagvaart, van 't Noorden naar 't Zuidwesten loopende, uit Menaldumadeel door Baard, voorby Oosterlittens in Hennaarderadeel. De tweede aanzienlyke , doch reeds federt veele jaaren naar 1 eene Slatting verlangende vaart, is die van FraI 3 nekcr  134 Tegenwoordige Staat wester . neker op Sneek, welke, niet verre van Monnike. Bajum, uit Hennaarderadeel in deeze Grieteny komende, van 't Noordwesten met eene bogt naar 't Zuidwesten fchiet, voorby Winfum , Oosterlhtens, Britswerd en Wieuwerd, en dan wederom in Hennaarderadeel. De derde voornaame, doch engere vaart, de Jaanvaart genoemd, loopt mt het Britswerder meer Noordoostwaards door Jorwerd, voorby Beers, en voorts Oostwaards naar de Swette , met een' anderen tak ook voorby Weidum derwaards loopende. De Jaanvaart geeft ook takken naar Mantgum, Schillaard en Oosterwierum , voorby welke plaats ook eene vaart uit het Swaanwerdermeer naar de Dille of Krinferarm loopt. Eindelyk, om van geene mindere vaarten te fpreeken, loopt 'er eene zeer bochtige vaart, uit die van Franeker op Sneek, naar de buurt Revt rt en 't dorp Huyns , en voorts in de Bolswerder jaagvaart. De Landeryen deezer Grieteny zyn zeer onderfcheiden van aard en hoogte. Ten Oosten, Noorden en Noordwesten heeft men ten grooten deele Hooyland ; doch veelal van eenen taaien kleijigen aard, en dus niet zeer gefchikt tot Bouwland ,• doch zo veel te beter tot Weidlanden en Koemelkeryen, Naar 't Zuidwesten ligt in tegendeel veel laag land, 't welk echcer, in Polders gebragt, ook zeer goed is. Wegers haare menigvuldige vaarten en meertjes is deeze Grieteny zeer vischryk. In de Grieteny van Baarderadeel liggen vyftien dorpen in de volgende order. i. JORWERD, een fchoon groot dorp met eene zwaare Kerk en toren, is niet verre van den  van FRIESLAND. 135 «ten Ouden Zeedyk in 't Noordoosten der Grie- Wkster» teny gelegen. De buurt loopt, ten grooten G0* deele, rondom de Kerk, en bevat veele fchoone huizen. Weleer werd dit dorp Everwird genoemd, en in 't zelve is, geduurende veele jaaren , 't Recht geoeffend , tot dat herzelve, door wylen den Grietman E. M. van Harinxma, naar Weidum wierd overgebragt. In de Roomfche tyden was hier de zetel van een' Deken, zynde 'er behalven den Pastoor een Vikarisichap en twee Praebenden. De Pastoor trok 140, de Vikaris ioo, een der Praebendarisfen ook 100, en de andere 80 guldens, 't welk , zo men op de fchaarsheid van het geld an dien tyd acht geeft toen een zeer goed inkomen was. In den jaare ioto vond men hier op '« Kerkhof, by eenen boom, veele groote menfchen beenderen met, to Hukken vreemde munt , voerende op de eene zyde een' Leeuw en op de andere een kruis, met eenige vreemde letters, waar uit men befloot, dat hier, zeer waarfchynlyk, in oude tyden, een gevecht voorgevallen was. Onder dit dorp lag weleer de State Hefens of Hettinga, nu meerendeels afgebroken, op welke, in 1433,'woonde Sippe of Syppa te Hefens, Grietman van Baarderadeel. Ook was hier Fondens, in 1530 toebehoorende aan Lywa a Fondens. Een zoon van dit huis, met naame Hottio a Fondens , Perfinne toe Erlbaredt ontving, in't jaar 1533 , in eigendom Fockema State te Jorwerd. Onder dit Dorp behooren 39 ftemdraagende plaatfen. 2. WÉIDUM, weleer ook Wedum genoemd , is een fchoon groot dorp, en voorzien meteen goede Kerkbuurt en fpitfen toren , zeer I 4 wél  136 Tegenwoordige Staat wïsthr- wel ter vaart en reed, aan den ouden Zeedyk , eo' en dus naby de Swette gelegen. Dit dorp heeft 25 Hemmen, en weleer vond men hier veele Adelyke Staten als Hania, Dekema, Walta , Padinga, Wobbema enz. doch thans zyn alleen de twee eerstgenoemde met aanzienlyke huizingen voorzien ; wordende de eerstgemelde State bewoond door den Oud - Raadsheer Jr. Eduard Manus van Burmania , een Heer, onder anderen, zeer beroemd, wegens zyne ervarenheid in de oude gefchiedenisfen en Gellagtkunde der Friezen, en de laatstgenoemde door Jr. E. F. van Aylva, Grietman van deezen deele. in 't laatst der veertiende Eeuw woonde op Hania State Viglius Hania, en op Dekema State Sixtus van Dekema. De eerfte was een zeer goed, doch de laatfte een zeer ftout en roofzuchtig man, die, by gelegenheid van een ontftaan verfchil , zich niet alleen de goederen der Hania's toeeigende, maar ook de bezittingen van 't Konvent van Ludingakerk met geweld veroverde. Even ten Zuidoosten der Kerk, aan den rydweg , ligt de fraaie Hofflede Bornea , thans toebehoorende aan den Heere J. H. Veifchuir, Hoogleeraar in de Oosterfche Taaien te P'raneker,. 3. OOSTERWIERUM , en in de Landtaal Aesterwierum , „aldus genaamd om dat het in 't Oosten ligt van Lutkewierum en Groote Wierum , is een dorp van maatigen omtrek, voorzien met een korten fpitfen toren. Een weinig ten Zuiden van dit dorp heeft men de vermaakelyke Herberg de Dille, en daar by ook de Krinferarm of rechte overdyking der oude Middelzee, welke de eerfte fluiting derzei»  van FRIESLAND. i37 zelve is geweest, waar door men den loop van Wester. die water in Wymbntferadeel verhinderd , en G0, ' de gemeenfehap van 't zelve met het Wondwater afgefneeden heeft. Onder die dorp liggen 15 Hemmende plaatfen , en daar onder waren weleer eenige Adelyke Staten, als Gerbranda, Groot Walkama , Vogelzang enz. doch thans zyn 't maar gemeene plaatfen. 4. MANTGUM, eertyds Mantinge, ligt ten Zuid- Westen van Weidum ; tot dit dorp behoort de Kapelle van Schillaard, die wel doorgaans voor een dorp gehouden wordt, doch in zaaken , die of de Grieteny of het Gemeene Land betreffen, geen byzonder recht van flemminge heeft, maar met Mantgum vereenigd is ; waarom dan ook de fchotfehietenden, in gevallen van flemminge, in de kerk van dit Dorp famen komen. Met eikanderen hebben Mantgum en Sohilla'ard 24 Hemmen; ook behoort onder Mantgum de buurt Tjeintgum, alwaar in 1443 woonde Wyger Maringa ' Grietman van deezen deele. By Mantgum zyn twee Wieren, getuigenisfen van twee Adelyke Staten : vooi; 40 jaaren werd een dier Wieren geopend, en in dezelve vond men een grooten voorraad van toegemaakte kalk en eenige Friefche Steen , 't geen niet wel te verklaaren valt, dan door te Hellen, dat de bouwers, in de oproerige tyden , in hun werk gewelddaadiglyk zynde verHoord , dus alles overhoop geraakt zy. Onder dit dorp behoor. de ook de State Hoxwier, nu derrif of veertig jaaren geleeden, insgelyks vernietigd; dezelve werd Hoxwier genaamd , om dat haare wier in den uithoek van den Zeedyk lag. Omtrent I 5 het  13B Tegenwoordige Staat Wester. het jaar 1204 hebben de Mantgumers, zienco* de dat hunne landeryen door de menigvuldige overftroomingen bedorven wierden , dezelve aan de Geestelyken van Bloemkamp overgedaan , op voorwaarde , dat deeze voor de Dyken zouden zorgen. 5. WIE ü WERD, of Wywerd, is thans een klein en gering, doch weleer een fchoon en bloeiend dorp, van wel 180 huizen, meest door Visfchers bewoond, welke in de Middelzee plagten te visfchen , en wel inzonderheid ter plaatfe, daar men nu de nieuwe landen van Bozum, Oosterwierum en Lutkewierum vindt. Tot dit dorp behooren 1 x Hemmende plaatfen, en daar onder had men voorheen verfcheiden Adelyke Staten, gelyk uit de overe;eblee\'en Wieren nog zigtbaar is; doch van deeze heeft men weinig geheugen. De fchoone State 'ihetinga is het langst in weezen gebleeven, en veele jaaren bewoond door de Familie van Walta , wier hoofdtelg Douwe , in den Oorlog, tusfchen de Gelderfchen en Bourgondiërs , de zyde der laatstgemelden hield; waarom hy, in 522, op zyn Stins werd aangetast door den Geldèrschgezinden Edelman Heerke Feikes, die dit huis met 20 knechten veroverde, en 'er in bleef liggen , om de gemeenfehap tusfchen Sneek en Leeuwarden te belemmeren. Doch kort hier op werd hy , op zyne bèurt , door den Stadhouder Georg Schenk, belegerd, en, met het Leeuwarder zwaar gefchut tot de overgave gedrongen zynde, daar na met zyn volk dood geflagen. In laater tyd werd deeze State gekocht door de dweepende Gezindheid der Labbadisten, en hier hun Klooster opgerecht, in 't welk zich, onder anderen, ook begaf de  van FRIESLAND. 139 de beroemde en geleerde Anna Maria Scburman, Westj*. welke na haaren dood, in 1C78, op 'c kerkhof00, begraaven werd. Gemelde State islaater bezeten door den Hoog Wel - Geb. Heer H. W. Baron van Aylva, Grietman van deezen deele , die dezelve gekocht had van den Veld-Marfchalk, Graave Maurits van Nasfau : deeze begon alles te herbouwen en te verbeteren; doch in 1733, eer nog alles afgedaan was, overlydende, werd hec geheele werk , door zyne erfgenaamen, afgebroken, en dus ook deeze aanzienlyke State in eene gemeene Boereplaats veranderd. In den jaare 1765 werd in een der graven , inde kerkte Wieuwerd , een gaaf Vrouwen lyk' gevonden, 't welk , op eene eenvoudige wyze gebalzemd , 100 en meer jaaren was begraaven geweest. Straks ging de valfche maare uit, dat dit hec lyk was van Anna Maria Schurman , en dezel. ve vond geloof by zulken , die niet wisten, dat het lyk deezer vermaarde Vrouwe op 't kerkhof begraaven lag Ondertusfchen kwam hier door zo groot een toevloed van allerlei nieuwsgierigen te Wieuwerd , dat men , tot ■ voorkoming van alle wanorders, het lyk wederom ter aarden deed beltellen. Onder Wieuwerd ligt nog, ten Wescen, de buurt S waan werd aan een vischryk meertje, het Swaanwerder meer genoemd , zynde eene verwyding der vaarc van Franeker op Sneek. 6. BOZUM, by oudsBozigum of ook wel Boezum geheeten, is een fchoon en veimaaklyk dorp , met eene goede buurt , en voorzien van 41 Hemmende plaatfen. Weleer was daar, zo men zegt , een Ried of Kanaal , waar door men uit Zee naar Wieuwerd en Swaan* werd  140 Tegenwoordige Staat WffSTEn* werd vaaren kon. Voor niet veele jaaren had men hier nog de State Walta , op welke, in 1540, overleed Pier Walta, anders Pier Ypes tho Bozum. In 1543 woonde daar, op Hoekenfche State , Fedz Hermana , weduwe van Age Walta. 7. BRITS WERD, welke naam, volgens fommigen, zo veel zegt als Britzen , dat is afgebroken waard, is in de tyden der oneenigheden afgefcheurd van Wieuwerd. Dit dorp is klein, doch zeer wel en vcrmaakelyk gelegen aan het Britswerder meer , dat insgelyks eene vischrykc verwyding der meergemelde Sneeker vaart is , en des Winters , by goed ys, door de jeugd van dit en de nabuurige dorpen, veel bezocht wordt. De Parochie kerk werd weleer door den Abt van Lidlum begeeven. In de Pastory had men teen eene yzeren koe , waarvan Schotanus getuigt de (lukken, in zyne kindsheid, gezien te hebben. Dezelve was gewyd, en werd, by de begraavenis van vermo^ gende lieden, voor of achter 't lyk, gelleept naar 't kerkhof, ingevalle de nagelaaten erven eene leevende koe aan den Priester vereerd hadden, om voor de ziele des afgeftorvenen te bidden. Britswerd heeft 15 Hemmende plaatfen , en oudtyds waren hier twee aanzienlyke Staten. Onder Britswerd behoort de buurt Kromwal aan de Sneeker vaart gelegen. 8 OOSTERL1TTENS , een dorp van maatigen omtrek , hebbende 28 Hemmen, is zeer vermaaklyk aan de Sneeker vaart gelegen. De naam des dorps geeft de gelegenheid genoegzaam te kennen , liggende hetzelve ten Oosten van de buurt Westerlittens, die  van FRIESLAND. 141 die in Hennaarderadeel, aan denSlagtedyk, ge- Westervonden wordt. Even ten Westen van de00' .Kerkbuurt deezes dorps loopt de Bolswerder Trekvaart, door de Sneeker vaart , en aan 't Zuideinde der buurt is eene Valbrug, ten dienlte der rydtuigen. Onder Oosterlittens behoort ook het Buurtje Wammerd, en het Tolhuis Hulkenllein , aan de Bolswerder vaart, daar een brug over deeze vaart ligt, en nog een andere over de Sneeker vaart. 9. WI N S U M, weleer Windesheim, is een aanzienlyk dorp, tellende 36 Hemmende plaatfen. De kerk en buurt is hoog gelegen; doch inzonderheid munt in hoogte uit het groote Winfumer terp, weleer eene beroemde vluchtplaats by hooge Watervloeden. Aan 't einde van dit terp ligt Westwaards de Bruggebuurt, ter wederzyden van de Sneeker vaart. Ook behoort hier onder 't Klooster Monnike Bajum, thans eene enkele boereplaats. Weleer werd de kerk begeeven door den Abt van Lidlum, doch Hond onder 't Dekenfchap van Jorwerd. Ook lag hier weleer Ekinga State, thans ook al eene boereplaats. Door Tjalling Donia van Bonneterp van Winfum , en Sibe van Lidlum , werd in de twaalfde eeuw het klooster Lidlum gelticht , en in laater tyd zyn daar in verfcheiden Abten uit dit dorp geweest, met naame Hoite de zevende , en Aesge de negende Abt van dat Konvent. Ook zyn hier gebooren Menelaus Winfemius en Pierius Winfemius , die hunnen toenaam van dit dorp hebben ontleend, en wier eerfte Hoogleeraar in de Medicynen, en de tweede Hoogleeraar in de Welfpreekendheid en Historie- fchry-  X42 Tegenwoordige Staat Westëk. fchryver der Provincie is geweest. Geduurende de Spaanfche Oorlogen heeft dit dorp veel geleeden, en vooral in 1586, wanneer de Spanjaarden in Friesland een zwaaren inval deeden, en onder anderen Spannum en Winfum in kooien leiden, waarby veelen, die zich l in den toren verborgen hadden, door de vlam¬ men zyn omgekomen. 10. BAARD , weleer Bawerd genoemd : van dit dorp heeft de geheele Grieteny haaren naam ontleend: 't zelve bevat 10 Hemmen , en heeft eene tamelyke buurt. Weleer werd hier 't recht gehouden, gelyk nog blykt uit een oud verdrag van 't jaar 1433 , wanneer Syppe tot Hefens hier Grietman was. De brief, daarvan afgegeeven , luidt in de oude landtaal aldus : ^fcft §>ippa to tycfeng / bn muien enbr brïtant <©retnian in 2Satocrbcrabcclc / btoart ftiinb moe fpenberte mpt beefe eppene brctoc / battrc cnrr» ïjanbc fcellingric enbe ttotiftirrlip uoem in mpn riucljt to 23atofrDt ; ai? ttopgfrlja 3lgf3rgc to JBanringc tn ^ntoert to gjette / al$ fan f ortorr* Den etiöe fan <©pfatma; Dcc ^jutotrt Ijrm frtlrtn jdccöe fcrtoilhrrrct tt\g cnDt or'fta cnbe rrcoba ftonöa fpn ipf cnbe fun gucö Ijiius rnbe fïatta cnbe Ijottct toppa ftanben toa£ / lanöenbe fanr / in Ijagfja tube icglja / a!£t «èptocrbt in %nte Ipb3cn fjecöe / cnbe ^ptorrt Uoem om Dis5c fotfcïirioun fcillinga cnbe clagïjc in bat nurljt to Natoert/ cn (loeb Uilege bat apen to fan öi&e for^5 gcebe / in mpn anbert ei:De 111 big rucljtcg anbert to ïSautocrt tnbc tor beu fjclla menna JBatflalk to^atitocrt/«g.ibe %pyQs fot* fcgrioun bpj'artct an nip «S:ppa fot0$ en 011 Dat tutljt toe 25autorrt DijSjm for£3 arpnboem tc fotfeptcuyai cnbe to bpfigelienne / alpt ntorr£ Öeui  van FRIESLAND. 143 jjcm tor Dat rucgt enbe IBarflal to fionfen fieebe / w ester» cnbe Sü&cgcfpn Bette to gabben / hoet gp &p go. toerbt act baet fan tocbet to (iobe / Daen naet. 9jn een tporeg bet toirbe enbe ïtannejs bejsfcg Iiretoe^ cnbe encta onbr0 fo ljab ich &ippa fat* fcgrioun bit bmf bpfigelat mit mpae figcle / enbe om en matra f?|tiljepbt bi^feg bteto^ fa fiabbc top incbcnucgtcr# oüfe figelen on fpatien oi£fe£ btetoié tracljt/ öcroufenammen bpoufe figeïen ferctoen ftaet/ fetetoen enbe uttjoutom. 31 n bat Sm, oufrg J|cten / oer ma fcriutoet/ tgufent fpotoer gouöect en trepa en tcpticg : big tnannen Depe£ / nep |j. «Jacobeg Dep / big gep* liga SSpo.stola. Nefïens de zegels ftonden deeze naamen: btent to ©atoert / fepfta to 23atoctt / &itogtt ICtettoerD / Hiutoe Oecbaöa. By dit dorp heeft ook gellaan Dekema Stins, alwaar gebooren is en gewoond heeft Juw Dekema, de laatlle Potellaatdeezer Provincie, door de Schieringers verkooren, doch hierom door de Vetkoopers verworpen. 11. HUYNS , een dorp midden in 't land gelegen, heeft eene zeer kleine buurt, en maar 10 Hemmen. In 't Geestelyke is hetzelve dikwyls by Winfum of Baard gevoegd geweest ; doch thans laaten het de Eigenërfden, federt jaaren, door een' Kandidaat bedienen. 12 H Y L A A R D, is een dorp van maatigen omtrek en kerkbuurt , hebbende een' rydweg naar den ouden Zeedyk en 21 Hemmen: weleer lag hier Aylva State, door vier Grietslieden , uit het g flagt van Aylva , na eikanderen bewoond ; doch dit Slot, 't welk by menfehen geheugen geen' bewooner gehad heeftj  144 Tegenwoordige Staal Wester heeft, is in 1724, op de poort na , afgebroco- ken. ö 13. L Y O N S , is insgelyks een klein dorpje van maar 7 ftemmen, niet verre van Huins , tusfchen welke beide dorpen de Bolswerder Trekvaart door loopt. 14. JELLUM, of Hiellum, en by ouds Jhelum en ook wel Helium genoemd, is een klein dorp met 14 ftemmen, ten Noorden van Beers en Weidum, aan den ouden Zeedyk ge« legen. De kerk van dit dorp , ter zyden van gemelden Dyk ftaande , heeft een vry hoogen fpitfen toren, en daar tegen over , op het Nieuwland , vindt men de State Mammema , waan p in 1660 overleed Dominikus Justus van Botnia, de laatlle van dit Adelyk ;>eflagt en Grietman van Baarderadeel. Zyne eenige Dochter ftierf in 1708 , zynde Weduwe van den Kollonel Watfe van Burmania, in welke familie toen deeze State gekomen is , welke thans bezeten en bewoond wordt door den Heer Jr. Wilko Holdinga Tjalüng Kamftra, Baron thoe Schwartzenberg en Hohenlandsberg , die zo de huizing als plantagie grootelyks heeft doen verbeteren. 15. BEERS, het laatfte dorp deezer Grieteny , gelegen aan de vaart , die van de Swette, door de Wiel, naar Jorwerd loopt. Hier lag weleer de State Unia , met eene fchoone hi'.izinge praaiende, en in 1443 bewoond door Kempo Unia, welk huis' in laater tyd aen naam vr.n Ny nhuis, of ook van groot Nieuwhuister State h^eft gekree^en. Thans is hier Grietman de HL W. Geb. Heer Jr. Ernst Frans van Aylva, en Sekretaris de Heer  van FRIESLAND. 145 Heer A. Wiarda , wordende de Rechtdag Westbi's Maandags te Weidum gehouden. co. De Hervormde Gemeenten deezer Grieteny zyn de volgende. 1. Jorwerd. 2. Weidum. 3. Mantgum en Schillaard. 4. Britswerd en Wieuwerd. 5. Oosterlittens. 6". Winium en Baard. 7. Bozum. 8. Oosterbierum. 9. Beers en Jellum. 10. Hilaard en Lions ; wordende Huins, zonder eenen vasten Predikant te hebben of met eenig naastgelegen dorp vereenigd te zyn , door eenen Candidaat bediend. Twee Doopsgezinde Gemeenten zyn 'er in deeze Grieteny : de eene houdt haare Godsdienftige byeenkomften te Kromwal , eene buurt aan de Sneeker vaart op Franeker, onder Britswerd, en de andere te Baard. III. deel. V. Hen-  146 Tegenwoordige Staat winter. V. Hennaarderadeel. co. Hennaar. f~Ï EN N A AR D E RAD E E L heeft de deradeel. Vyfde Stem op den Landdag in de Kamer van Westergo, en paalt, ten Oosten aan Baarderadeel en Menaldumadeel ; ten Westen aan Wonzeraderaal; ten Zuiden aan Wymbritferadeel, en eindelyk, ten Noorden aan 't Rechtsgebied van Franeker, Franekeradeel en aan een gedeelte van Menaldumadeel : van welke Grietenyen Hennaarderadeel, ten grooten deele, door Scheidlinien, die op de kaart zyn aangeweezen, wordt gefcheiden. Over het algemeen beftaat deeze Grieteny uit zeer fchoon Weidland, wordende daarin maar weinig Zaadlanden, op eenige terpen of heuvels, gevonden, en in dezelve woonen veele vermogende Boeren , die aanzienlyke koemelkerijen hebben. Door Hennaarderadeel loopen verfcheiden aanzienlyke rydwegen , als vooreerst een gedeelte van den Westelyken ouden Zeedyk der Middelzee, in 't Zuidoosten der Grieteny ,van Lutkewierum tot Hydaard, en voorts de Slagtedyk, zich van daar, Noordwestwaards, tusfchen Waaxens en Koebaard, naar Wonzeradeel ftrekkende. Ook gaat van Tjum , Zuidoostwaards , door de geheele Grieteny, de gewoonerydweg van Franeker naar Sneek, over Warntille; komende uit denzelven een tak voort, die door Oosterend , Itens, Reen en Lutkewierum loopt ; nog is 'er een rydweg, die van Welsryp, eerst Zuidoost en naderhand West aan , naar den Slagtedyk loopt. j In  van FRIESLAND. 147 In deeze Grieteny vindt men maar twee Wester. voornaame vaarten, uit welke de verdere Op- G0« vaarten voortfpruiten , als vooreerst de Trekvaart van Bolswerd naar Leeuwarden, van Littenferzyl door Wommels, Noordoostwaards gaande tot aan Spyktille; ten anderen de Sneekervaart, van Franekerraksend, ten Zuidwesten van Welsryp , door deeze Grieteny in Baarderadeel loopende, tot aan 't einde van 't Swaanwerder meer, en van daar wederom in deeze Grieteny met eene bogt naar 't Zuidwesten door Reen, en Tirns in Wymbritferadeel. Hennaarderadeel heeft 12 dorpen, die in de volgende order ftemmen. 1. HEN NA AR D, een klein dorp van maar 10 Hemmende plaatfen, van 't welk echter de Grieteny den naam heeft ontleend: de kerk ligt ongeveer 170 K. Roeden ten Zuiden van de Bolswerder vaart; hebbende derwaarts eene Opvaart, gemeen met eenige nabuurige plaatfen en buurtjes. Weleer lag hier de State Sasfinga, op welke in 1476 ftierf Hans Ottes Sasfinga , na welken tyd deeze plaats in de Familie van Roorda, en eindelyk in die van Humalda is gekomen. Van hier loopt een water , door de Bolswerder Trekvaart, naar Spannum, Sasfinga Ryd genaamd. a. ITENS, een klein dorp van 15 ftemmen , waar onder behooren de Eigenërfde Zathe Stapert, het Zand en de buurtjes Ee en Monfebuuren. Van hier loopt ook, Zuidwest aan, eene Schipvaart naar de Hydaardervaart en Voorts naar Oosterend. 3. LUTKE WIERUM , of Luttikke , K 2 dat  148 Tegenwoordige Staat Westbr- dat is kleine Wierum, ter onderfcheidinge van 00' Groote Wierum , oudtyds dus genoemd , is gelegen tusfchen de vaart van Sneek op Fra. neker en den ouden Zeedyk der nieuwe Landen, die ten Zuiden van dit deel gevonden % worden. Dit dorp heeft 10 Hemmende plaat* fen, en eene kerk , gewyd aan St. Geertruid. De Kerkbuurt is klein ; doch onder dit dorp behoort de aanzienlyke buurt Reen , ter wederzyden der gemelde Sneeker vaart ge. legen, alwaar jaarlyks, op den 21 van Oogstmaand , eene aanzienlyke jaar- en Paardemarkt wordt gehouden , die echter thans veel van haaren ouden toeloop verboren heeft. Hier liggen de Eigenërfde Staaten Reenllra , Hattinga en Bisdoma, en de rydweg des Dorps loopt door deeze buurt; behalven welke ook nog andere buurtjes onder dit dorp behooren , als Molma, nader aan de Kerkbuurt, en wel ten Oosten van dezelve , alwaar de Eigenërfde State Palsma gelegen is. In 't Zuidoosten, heeft men 't buurtje Kneppelen, en daar by de Wier eener oude State , en eindelyk in 't Zuiden het buurtje Groote Wierum, alwaar weleer Bokma State lag, aan den gemelden Zeedyk. 4. OOSTEREND, het grootlte en! aanzienlykfle dorp der Grieteny. Hier plag een fpitfe toren te zyn geheel van Heen, waar van het fpits de hoogte van 60 voeten had; doch die, in den jaare 1672, op een' biddag, door een harden donderflag, zynde afgeilagen, bouwde men 'er, in den jaare 1685, een houten fpits op van 30 voeten hoog. De kerk, die onder de Landkerken voor eene derfraaiften mag  van FRIESL AN D. 149 mag gehouden worden , is niet flegts met een Westerfraai geftoelte en nette zitbanken, maar ook, voor G0, het Koor, verfierd met eene Gallery , van eiken hout, rustende op drie boogen, die in 1554 is gemaakt, en met veele Bybelfche Gefchiedenislen, zeer konfh'g gefneeden , pronkt. Een Orgel van foortgelyk hout - en konstwerk, had men ook voorheen in deeze kerk; doch 't zelve werd, reeds voor bykans 100 jaaren, weggenomen , en daar voor een ander in de plaats gefteld. Behalven d>.' Kerkbuurt, die maatig groot is, wordt de verdere gerechtigheid deezes dorps verdeeld in vier vierendeelen , met naame Meylehuister vierendeel , waar in gelegen zyn de Staten groot en klein Meilahuis, Jellema en Sjaarda: Slypfter vierendeel, waarin liggen de Slyp , Saunlamfter huizen, met de Staten Bonga en Koyfenne: Wynfer vierendeel, en daar in het buurtje Wynsmetde Staten Donia, klein en groot Hoekens en Rispens: Eeskwerder vierendeel, waar onder behooren de buurtjes en huizen Scittens , Eeskwerd , Syons en de oude Staten Roordema en Sibada; doch alle deeze Staten zyn thans genoegzaam vernietigd. Van het dorp, voorby de laatstgenoemde buurtjes en Staten, loopt Noordwaards eene Opvaart, die zich in de Bolswerder jaagvaart ftort, en ook Sibada of Sibede genoemd wordt. In 't Zuidoost loopt van hier nog eene vaart naar de Hydaarder vaart, en van daar weder naar de Sneeker vaart op Franeker. Ook loopt van hier een Rydweg, Noordwaards aan, naar Fra. neker, en, Zuid waards, naar Sneek en Eolswerd ; zo dat Oosterend onder de welgelegen K 3 dor-  15° Tegenwoordige Staat Wester. dorpen geteld mag worden. Donia huis was weleer de voornaamlle State te Oosterend, en daarop woonde Sierk Harinxma, Broeder van Age Harinxma te Sneek , Epe Harinxma te Ylst, en Douwe Harinxma te Heeg. Deeze Sierk Harinxma liet zes Zoonen na , te weeten Age, woonachtig te Slooten op een huis , 't welk hem van vrouws wegen toebehoorde ; Haring op een fterk Stitis te Nieuwland, niet verre van Hottinga huis; Benedix te Heeg; Hotfe te Edens ; Keimpe op een fterk Stins te Hemelum, en Sierk op de Vaderlykc plaats te Oosterend. Deeze Broeders hebben alle zeer veel deel gehad in de Schieringer onlusten ■> gelyk men in de Historie kan leezen. Dit dorp is, van 't Zuiden naar 't Noorden , wel een uurgaans lang, en bevat in zyn* grooten omtrek 52 ftemmen. 5. WA AX EN S, een der kleinfte dorpen deezer Grieteny, 't welk maar 8 ftemmen bevat , Hgt in 't Westen der Grieteny , over den Slagtedyk , aan de vaart van Bolswerd naar Tjum. Onder dit dorp, behoort het buurtje Tornwerd. Van den Polderdyk van den Heer Tjaard van Aylva, by Ozinga Sloot, moet men over 't veld met den wagen naar dit dorp ryden ; wordende hetzelve, door gemelde Ozinga Sloot in den Polder, vanWonzeradeel gefebeiden. 6. KOEBAARD, ook Kobaard en by ouds Korbaard genaamd , is een dorp ten Zuidwesten van Varntille, wel klein van buurt, doch maarfg groot van omtrek, en33Hemmende plaatfen bevattende. Onder dit' dorp zyn 'de  van FRIESLAND. ffa de buurtjes Berkwert, ter Burch enz. en de WesteiState Jorum , in 1635, bewoond door Vigie"3' Buigers, en in 1656 door Lysbeth van Okkinga. 7. W O M M E L S , een groot en wel gelegen dorp , door 't welk de 'Trekvaart tusfchen Leeuwarden en Bolswerd loopt: hetzelve heeft eene groote Kerkbuurt, en een' omtrek van 41 Hemmende plaatfen , verdeeld onder verfcheiden verilrooide buurtjes, als Westerlittens , in 't West , wel 400 roeden van de Kerkbuurt aan den Slagtedyk ; verder Zuidwaards , aan den zelfden Dyk, het buurtje Fyns, met tusfchen beiden de Littenzerzyl , over meergemelde Trekvaart. Een weinigje ten Oosten van Fyns heeft men Sippens, en aldaar de Eigenërfde plaatfen Baarda en Reen; liggende Zuidwaards van daar Tellens, en in 't Noordoosten Geins, alwaar Jongema State gevonden wordt, doch ia de gedaante eener boereplaats. Op dezelfde ilrcck , doch nader aan de Kerkbuurt, heeft men Swyns , en verder in 't Noordoosten Britfaard , alle buurtjes onder gemelde Dorp behoorende , behalven nog de State Hottinga, in 't Noordwest , Stapert in 't Zuidwest, en Walp in 't Noord, niet verre van Warntille, alwaar een Tolhek is, en waarover de rydweg tusfchen Franeker en Sneek loopt, bekend by den mam van Langedyk, Heeft de verandering der tyd:n de voorheen gemelde Staten reeds federt lang van haar voorig aanzien beroofd , die in enkele boereplaatfen herfcheppende; in de buurt, ten Oosten der Kerk, ligt nog eene heerlyke huiK 4 zing  15a Tegenwoordige Staat Westek. zinge„ hoving, weleer bewoond, by wylen den W. Ed. Geb. Heere Idfard van Sminia, Grietman van deezen deele , en nog heden by Z. Ed Dogter. Hier is, in ,5i5, gebooren Lypnanus Stapert, in de wandeling Vomelius genoemd naar zyne geboorte plaats: hy was een man van grcote geleerdheid, en is teMents Leeraar in de Rechten geworden, en voorts tot Palatynfchen Graaf en Byzitter der KeizerJyke Kamer bevorderd ; zynde te Spiers geitorven in den jaare 1573. 8. HYD AARD,* in den Zuidwestelyken hoek der Grieteny, aan de vaart , die voorby dit dorp naar Bolswerd loopt, door eene zyl m den Slagtedyk, genaamd de Hydaarderzyi, en niet verre van hier ten Zuidwesten. Een weimgje Zuidelyker , aan meergemelden Dyk, hgt een buurtje, met naame Kliuw, en dauby komen vier rydwegen te famen , als uit het Noorden van Franeker ; uit het Oosten van Leeuwarden ; uit het Zuiden van Sneek, en uit het Westen van Bolswerd. De Stemgerechtigde phatfen , onder dit dorp behoorende zyn elf in getal, en daar onder eene groote Eigenerfde plaats aan de Kerk gelegen met_ naame klein Bernarda , gelyk ook eene vernietigde State van het geflagte van Tjebbinga, op welke, onder anderen, in i4<6, een Edelman uit dat geflagt leefde, die rykelyk zyn deel had in de faktien der Schieringers en Vctkoopers. De eerile Kerk deezes dorps, zou , volgens 't verhaal der Kronyken, door eene Adelyke Jonkvrouwe uit het oeuVt van Ubnia. die de Wereld verliet en in een Klooster  van FRIESLAND. 155 ter ging , gebouwd zyn, in den jaare 1503, Westiraan de Noordzyde van Oude Klooster ,G0* neffens het Stins van Broeder Dodo Tjebbinga, die in deeze nieuwe kerk een fchoon Kruisbeeld gaf, terwyl dezelve, door zyne beide broeders, Gerlakus en Benediktus , met twee fraaie Schilderyen befchonken wierd. Doch deeze Kerk, van ouderdom vervallen zynde, werd daarvoor, inden jaare 1508, eene geheel nieuwe gebouwd, en met eenen nieuwen toren voorzien, wyl de oude reeds in het voorgaande jaar was ingeflort. 9- WELSRYP,of Wielsryp, het Noordelykfle dorp der Grieteny, niet verre van Menaldumadeels en Franckeradeels grenzen: hier onder behooren de buurtjes 't Westerend , Tjepperbuur, Oosterend enz. liggende by't laatstgemelde buurtje een fchoon hoog terp. Het getal der Hemmende plaatfen beloopt 17 ; De rydweg deezesdorps, vereenigt zich'met dien naar Winfum, terwyl de Opvaart uitkomt in de vaart van Franeker op Sneek. In 't Westen deezes dorps ligt de afgebroken State Rumeda, en Sr. Urfula was eertyds de Patronesfe der Kerk. 10. BAJUM, een klein dorp, hebbende maar alleen 8 Hemmende plaatfen , onder welke eenige lg^fe landeryen behooren, die in den omtrek van 't volgende dorp gelegen zyn ; voorby de kerk loopt de rydweg van Dronryp naar Winfum: ook heeft, niet verre van daar, een oud Stins gedaan, dat met een fchoon huis in eene graft gebouwd was. Weleer had men hier eene groote Doopvont, die nog lang na den tyd der Kerkhervorming is bewaard geK 5 weest,  '54 Tegenwoordige Staat Wester- Weest, en waar van men, vergelykender wyzè, hec fpreekwoord plag te gebruiken, zo groot als de Bajumer vonre. De landen, rondsom die Dorp gelegen, zyn zo wel zeer vruchtbaar bouwland, als ook fchoon weidland , op 'c welk , zo men zegt, de Schaapen niet ligt door de galziekte worden aangetast. ii. SPANNUM, ofSpanheym, is een dorpje van maatigen omtrek , tusfchen ïjum en Winfum , hebbende 19 ftemmen. Hier ligt de nu meerendeels vernietigde State Donia, benevens nog twee Wieren , daar , bygevolg , ook Staten hebben geftaan. Niet ver van de Kerk, in 't Oost, heeft men een huis met eene goede hovinge , Monnikhuis genaamd. By de Kerk, die rondsom met boomen beplant is, heeft men eene taamelyke buurt: van daar loopt, Noordwaards aan, eene Schipvaart,met naame de Langedam, en Zuidwaards aan de Sasfingaryd, van welke, reeds onderHennaard, melding is gemaakt. In 't Zuidwesten van dit dorp ligt eenig Jaag land , de Spannumer mieden , of Spankamp genaamd , waarop weleer een bloedige flag is voorgevallen, tusfchen de Vetkoopers en Sikke Sjaardema. In den Spaanfchen inval van 1586 werd dit dorp ook geheel verbrand. 12. ED ENS, by het landvolk doorgaans Eens genoemd, is een klein dorpje, onder 't welk acht Hemmende plaatfen behooren. De jaagvaart van Leeuwarden naar Bolswerd loopt hier ten Zuiden voorby , en uit dezelve gaat eene Opvaart naar de kleine Kerkbuuren. Onder die dorp behoort de buurte Spyk, als ook de  van FRIESLAND. 155 de State Unga , in 1590 by den Grietman Weste». Poppe Burmania bewoond , doch reeds voor G0' veele jaaren afgebroken. In deeze Grieteny is thans Grietman de H. W. Geb. Heer Jr. Binnert Philip Aebinga van Humalda, en Sekretaris de Heer en Mr. Jakobus van der Kolk , wordende het Gerecht 's Woensdags te Wommels gehouden. De Hervomde Gemeenten deezer Grieteny zyn de volgende. 1. Ytens. 2. Lutkewierum. 3. Oosterend en Hennaard. 4. Wommels en Hydaard. 5. Koebaard en Waaxens. 6. Welsryp en Bajum. 7. Edens en Spannum. Doopsgezinde Gemeenten vindt men geene in deeze Grieteny ; doch de Roomsch - Katholyken hebben 'er eene te Oosterend, vergaderende in het zogenoemde Roodhuis, vry eenzaam in het veld (taande , naby de vaart tusfchen Sneek en Franeker. VI. Won-  156 Tegenwoordige Staat Wêster» vl mnzeradeel. 00. Wonzera. \ Jq zesde Grieteny van Westergo is WONZERADEEL welke, niet zonder reden, worde gehouden voor de vermogendfte en voordeeliglte der geheele Provincie: dezelve grenst ten Westen aan Zee; ten Zuiden aan de Stads landen van Workum en aan de Grieteny van Wymbritferadeel; ten Oosten aan Wymbritferadeel en Hennaarderadeel, en ten Noorden aan Franekeradeel en Barradeel , meercndeels door in de kaarten aangeweezen Scheidlinien. De landeryen deezer Grieteny zyn zeer verichil. lende van aard ; doch , over 't algemeen , zyn de Noordelyke en Noordoostelyke de bes» te , en beltaan uit uitmuntende bouw - en weidlanden. De Westelyke zyn lager, en dus best tot weid - of hooilanden gefchikt, waar toe het Zuidwestelyke en Zuidoostelyke gedeelte, wegens zyne laage ligging, genoegzaam alleen bekwaam is. Wonzeradeel wordt verdeeld in Binnendyks en Buitendyks , door een' Dyk of Slagte, die van de Pinjumer Halsband of ringdyk ZuidOost aanloopt ; voorts Zuidwaards over de Schraarderzyl , dan Oostwaards over de Exmorllerzyl door Exmorra ; daarna met eene bogt over de Tjerkwerderzyl, en voorts, langs den Noordkant van Sensmeer, in Wymbritferadeel. Door deezen Dyk wordt de Grieteny zodanig gedeeld , dat 'er juist dertien dorpen ten Westen van denzelven, of Buitendyks, en 13 an-  van FRIESLAND. 157 andere ten Oosten liggen ;wordende van het zeven- Westw^ entwintiglledorp, Kxmorra, de Kerk enPastory 00* op den Dyk gevonden, en bet dorp zelf, in Binnen en Buitendykfter gedeelten gefcheiden; echter zo, dat het eerile ver het grootfte zy. Over de reden der eerfte aanlegginge van deezen Dyk wordt verfchillende gedacht. Schotanus , wiens handfchrift wy, dit fchryvende, voor ons hebben, houdt het voor waarfchynlyk, dat dezelve gemaakt is , niet zo zeer ter affcheidinge van hooger en laager landen, overmits men buiten denzelven wel hooge, en daar binnen wel laage landen vindt, als wel tot eene grensfcheiding der gerechtigheid van beide de Grietmannen , die eertyds tenens deeze Grieteny regeerden, naamelyk de een binnen en de ander buiten Dyks; maar dat veeleer de Marndyk, tot een' fcheiddyk van hooier en laager landen zy gemaakt. Anderen fchatten het niet onwaarfchynlyk, dat men dien Dyk allereerst hebbe aangelegd , om 't indringen van 't Zeewater, by hooge vloeden, in voortyden, te beletten , hoewel dezelve teffens tot eene grensfcheiding diende van de twee Grietenyen , waarin Wonzeradeel eertyds verdeeld was. Hoe 't zy, van de Pingjumer Halsband komt nog een andere hooger Binnendyk, die teffens tot eene verlenging ftrekt van Franekeradeels Slagtedyken; deeze loopt , onder den reeds gemelden naam van Marndyk , door Wumarfum , voorts Zuidwestwaards, met eene bogt over Harkezyl, en van daar Zuidoostwaards, ten Westen van Bolswerd ; waar-  158 Tegenwoordige Staat Wcstek. waarna dezelve zich eindelyk rnec den eerst» o0' genoemden vereenigt by de Tjerkwerderzyl. De Zeedyk, die deeze Grieteny ten Westen beperkt, behoort ten deele onder de Kontributie der Vyfdeelen, te weeten tot aan Makkum toe: en tot zo verre dient deszelfs bepuinde kruin tot een' algemeenen rydweg van Harlingen naar de Zuidelyker plaatfen. Doch te Makkum begint de Dyk , die door Wonzeradeel alleen moet worden onderhouden, tot naby aan Workum. Deeze Dyk is boven tonnerond , en men rydt, aan den binnenvoet, op een' weg , die , federt eenige jaaren, merkelyk verbeterd is, door den afval der Makkumer Glasblaazery. Franekeradcels Slagtedyken vereenigen zich in deeze Grieteny met de Pingjumer Hals. band, en fluiten by Bonnema Zathe ook aan den Zeedyk; zo dat, indien deeze Dyk, van Oosterbierum tot aan voornoemde Zathe , in een' goeden ftaat is, het Zeewater, byeeneonverhoopte doorbraak, in deeze geheele ruimte, niet verre landwaards in kan dringen. De gemelde Slagtedyk gaat, by zyne vereeniging met de Halsband, over in een' rydweg door Pingjum naar Wons , Kornwerd, Schraard , Longerhou, Makkum enz. met veele zydtakken en bywegen, te menigvuldig omze alle te befchryven. Van Kimswerd rydt men ook, over Arum en Witmarfum, naar Bolswerd , en van daar, langs den hoogen en breeden Broere Dyk, naar Nyland en Sneek. Doch de rydweg van Bolswerd naar Franeker loopt door Higtum , langs den Paaldyk, naar den Oos-  van FRIESLAND. 159 Oostelyken tak des Slagtedyks , die van WesterAchlum in Hennaarderadeel loopt. coIn deeze Grieteny worden veelerhande groote en kleine wateren gevonden, en vooral in 't Zuidelyke gedeelte in de laage landen. Onder deeze wateren komen inzonderheid in aanmerking de Workumer, Parregaster en Makkumer meeren, die van Workum tot aan Makkum, aan eikanderen gefchakeld, voort loopen, en zeervischryk zyn. Voorts zyn'er veele kleine meertjes en poelen, als het Sillaarder , Kerk-, Ypenbuurlter en Uilke meer enz. By de Littenzerzyl komt de Leeuwarder jaagvaart in deeze Grieteny, en loopt, voorby Burgwerd , naar Bolswerd. Van Bolswerd naar Workum loopt insgelyks eene jaagvaart, ongeveer in dezelfde (trekking naar 't Zuidwesten , door Tjerkwerd en Parrega, tusfchen het Workumer meer en de iNyehuister Ec. Het jaagpad deezer vaart, van tjerkwerd tot aan Workum, verbreed en bepuind , is thans de gewoone rydweg tusfchen deeze twee plaatfen; terwyl men van Tjerkwerd tot Bolswerd den Marn. dyk moet gebruiken. Van Makkum loopt ook eene groote vaart, door het Makkumer meer, naar Bolswerd , en van daar, onder den naam van Wymerts, in Wymbritferadeel. Ook kan men van Workum, over de Workumer, Parregaster en Makkumer meeren, door de Schraarderzyl, naar Witmarfum , Arum en Franeker vaaren. Tusfchen Arum en Witmarfum kruist de vaart van Franeker naar Pingjum, die van Harlingen naar Bolswerd. Eindelyk, om van geene mindere vaarten te fpreeken, loopt 'er nog  i6o Tegenwoordige Staat Westir- nog eene vaart van Bolswerd, door TolzumaG0, zyl in den Slagtedyk, naar Tjum. In Wonzeradeel liggen 27 Dorpen en twee Kloosters , welke ftemmen in de volgende order. 1. ARUM, een fchoon groot dorp met een fpitfen kerktoren. Dit dorp heeft, op 'c Zuidoosten en Noorden van de Kerk, eene aanzienlyke buurt met verfcheiden bybuurtjes , en is zeer gelegen, dewyl de vaart van Franeker naar Bolswerd hier door loopt; terwyl die naar Harlingen in de nabuurfchap is, een weinig ten Zuidwesten van den molen. Onder dit dorp behooren 63 Hemmende plaatfen, waar onder weleer verfcheiden Adelyke Staten waren , als Kamminga of Hooghuistra , Sytfema, Beijem of Beyma. Deeze laatfte State werd, in 1496, bewoond door Sjerp Lieuwes Beyma; doch het Stins werd , in dat zelfde jaar, door Juwjuwinga, ingenomen en verbrand. Üindelyk behooren onder dit dorp verfcheiden verflrooide buurtjes, als Beyma, Bolta , Baarderbuuren enz. 2. ALLING- of ALLINGAWIER, een maatig dorp, in 't laage gedeelte der Grieteny , en zeer wel ter vischvangst, aan het Koud- of Makkumer meer, gelegen , en met het buurtje Vierhuizen aan het Parregafter meer voorzien. In 't jaar 1454 werd hier, door de Bolswerders, onder Goslyk Jongama \ met behulp van andere Schieringers , het huis van Jakle Feddes veroverd en verwoest; Jakle fneuvelde hierby met nog 15 man, en Jongama maakte zich meester van zyne goederen. Naar  van FRIESLAND. i6t Naar deezen Jakle , of naar iemand uit dat ge- Wbstw* fiagte van gelyken naam , is Jakle Set, tus-co" fchen het Makkumer en Parreg&ster meer, ongetwyffeld genoemd, fchoon het Set of Tille, waar over men, te voet van Bolswerd naar Makkum reizende , plag te gaan , reeds van overlang verdweenen, en het water, tusfchen beide meeren, hier zo wyd geworden is, dat men zich daar nu met een klein vaartuigje moet laaten overzetten, om deezen zelfden weg te houden. In 1449 wilden Douwe Sjaardema en Epo Aylva hier een zwaar huis lïichten ; doch werden in hun werk geitoord doof Janke Douwma en andere Vetkoopers, die alles vernielden. Dit dorp heeft 22 ftemmen; waarvan wy, om deszelfs bevallige vercooning , eene afbeelding hebben doen vervaardigen , welke hier achter op bl. 174 te vinden is. 3. BURGWERD, een taamelyk groot dorp aan de Leeuwarder jaagvaart naar Bolswerd , en omtrent 700 roeden ten Noordoosten deezer Stad gelegen: de Kerk, die van binnen fraai betimmerd, en met een Orgel voorzien is , heeft een' hoogen fcherpen toren van een byzonder maakfel. Voor deezen had men hier twee voornaame Staten , waarvan Donia , digt aan de buurt en jaagvaart gelegen, nog tegenwoordig met eene goede huizinge en plantagie voorzien is. Okkinga State, onder de buurt Sjunga - Dyk, mede tot dit dorp behoorende , gelegen , werd in 1481 , bewoond door Hero Okkinga , Grietman Van Wonzeradeel. Verfcheiden andere buurtjes , met naame Terhorne , Kromwal, Andlahuizen en de Bieren , behooren insgelyks III. deel. L tot  162, Tegenwoordige Staat Wester- tot dit dorp, dat in 't geheel 34 ftemmende *0, plaatfen telt. 4. CO RN WERD , een klein dorp aan den Zeedyk , ten Noorden van Makkum, gelegen, en waar toe de buurtjes Sotterum en 't Houw behooren , bevat 15 ftemmende plaatfen. Omtrent het jaar 1318, kwamen de Westfriezen hier dikwyls met klein vaartuig over 't Vlie, toen nog eene enge pasfagie , daar , al. les wat hun voorkwam , plonderende en verwoestende ; doch werden, door 't goed beleid der geflagten van Aylva en Hettinga , eindelyk zo wel afgeweezen ,. dat zy niet weder kwamen. 5. DEDGUM, een klein dorpje, tusfchen de Workumer jaagvaart en het Sensmeer , in een polder, benevens de buurtjes Arkum en Ysgum, waarvan het water door de Dedgumer- en Spakezyl ontlast wordt. Hier onder behooren 9 ftemdraagende plaatfen, . voorzien met goede weidlanden. 6. EXMORRA, niet verre van het Makkumer meer , en dus zeer wel tot de Vischvangst gelegen; te meer om dat 'er ook andefe meertjes tot dit dorp behooren, van welke het Kerkmeer aan de buurt ligt, en zich met Tootmeer, Legmeer, en ook met het gemelde Makkumermeer , door vaarbaare tusfchen waters van minder wydte, vereenigt. De Exmorfterzyl, waardoor men van Makkum naar . Bolswerd vaart, ligt ten Noorden des Dorps. De kerk is op den Scheiddyk tusfchen Wonzeradeel Binnen- en Buitendyks gebouwd, en de ftemmende plaatfen, waar onder menSibrandabuuren, Paddehuis en Vaders Hoffteê heeft, hg? I  van FRIESLAND. 163 liggen met eikanderen , ten getale van 24 , Waste» gedeeltelyk Binnen - en gedeeltelyk Buiten. G0« ' dyks. 7. ENG WIER of ABBINGAWIER , is het kleinfte dorp der Grieteny : 't zelve heeft maar 6 ftemmen , en ligt in 'c Noorden van Makkum aan het Sillaarder meer, waar over men van Sotterum en Kornwerd naar Makkum vaart. 8. G A A S T, een maatig dorp , is gelegen in een' uithoek van den Zeedyk, tusfchen Makkum en Workum. Binnen een bedykten polder liggen hier goede bouwlanden ; doch 't overige is meest laag weid-en hooiland. Dit dorp heeft 14 ftemmen , en is niet groot van buurt; doch 'er behooren veele huizen onder, die aan de Gaaster nieuwe vaart naar het Parregaster meer gebouwd zyn. 9. FER WOUDE , een groot dorp , is het uiterfte in 't Zuiden deezer Grieteny. By de Kerk heeft men eene goede buurt, en onder de gerechtigheid des Dorps behooren verfcheiden andere buurtjes , als Wonnebuuren , Doniabuuren, Vallingabuuren, Scharnebuuren, ook wel Offerderbuuren genoemd, en Bambuuren, doch welkelaatfte doorbrand vernietigd is. Aan den Zeedyk liggen goede bouwlanden; doch Oostwaards heeft men de drooggemaakte Vallingbuurfteren Aaltjes meeren; zynde alles wat 'er rondom ljgt laag miedland. Onder dit Dorp behooren 47 ftemdraagende plaatfen of ftellen. 10. GRIOENTERP , een klein dorp van 11 ftemmen , met eene kerk zonder toren , even ten Zuiden van den Sensmeerder L 2 Dyk *  164 Tegenwoordige Staat Wejter. Dyk, aangelegd in 1633. Voorts behooren °°' hier onder Senshuizen en 't buurtje Kie, wel in 't Sensmeer en binnen den Dyk, doch op hoog land gelegen ; zynde het overige land , hier onder behoorende, ten grooten deelo laag. 11. HICHTUM , ligt aan de vaart en rydweg, van Bolswerd naar Franeker en Harlingen loopende , en niet boven de 450 roe. den van Bolswerd. Dit dorpje heeft weinig huizen by de Kerk, waarin men niet alleen een Orgel, maar ook verfcheiden Wapens en Graffchriften vindt, betrekkelyk tot de Familie van Aylva, die hier lange jaaren aan een het Ampt van Grietman heeft bekleed , woonende op Wibranda State, welke onder dit dorp gelegen , en een der grootfte en fchoonfte Buitenplaatfen in deeze Provincie is, vooral ten aanzien der plantagie. De laatfie der Grietmannen uit dat Adelyk geilagt was Jr. Tjaard van Aylva , Curator der Akademie , en Minister aan eenige Duitfche Hoven , doch reeds voor ruim 2 5 jaaren , in den bloei zyns leevens overleeden ; zynde deeze State vervolgens, na 't overlyden van zyne Vrouwe Moeder, gekomen aan den H. W. Geb. Heer Jr. Wilko Baron thoe Schwartzenberg en Hohenlandsberg , thans Grietman van deezen deele. Voorts behooren onder Hichtum de buurtjes Sydswerd en Groot - en Klein -Oorns , die met eikanderen 13 ftemmende plaatfen bevatten. 12. HERTWERD, een klein dorp van 13 ftemmen, in'c Oosten van Bolswerd, ten Noordoosten van den Dyk naar Nieuwland. De buurtjes Syns en Bootfum behooren hier onder, en niet verre van het dorp heeft men  IAïïIJI, TAI BI¥¥E¥ TE ZIUI.  I  van FRIESLAND; 165 men Ruurdzyl, als ook 't bekende Oude Wsstmw Klooster, waar van ftraks nader zal gefproken G0' worden. In die dorp plag men weleer de Landsdagen van Westergo te houden , en onder den naam van Hertwerd werd toen de ganfche Landftreek begreepen ( oudtyds buurte of districtus geheeten ) die bevoegd was , om haare Volmagten herwaards ter Vergaderinge te zenden. De kerk van dit dorp is voor eenige jaaren weggebroken, en de toren alleen blyven Haan. 13. HI E S L U M , een klein dorpje in 't Noordoosten van Workum, byna zo verre als Gaast, en wat ten Oosten der Trekvaart. Dit dorp heeft 17 Hemmen, en ligt alomme aan 't water; behoorende tot het zelve de Hieslumer Ee, de Monnike Ee, de Horsfe , benevens een groot gedeelte der Nieuwhuister Ee , gelyk ook Idzerdabuuren , Monnikebuuren en Atebuuren. 14. IDZEGAHUIZEN, in 't Zuiden van Makkum gelegen , is een klein dorp van 13 Hemmende plaatfen , en eene maatige Kerkbuurt. Oostwaards loopen de landen tot aan het Koudmeer, al waar ook het buurtje Bonjahuizen wordt gevonden. 15. KI MS WERD, aan den rydweg van Harlingen naar Arum gelegen, is een fchoon dorp, waaronder wel 30 ftemdraagende plaatfen behooren , meerendeels voorzien met beste landeryen, en daar onder ook fchoone bouwlanden, In den omtrek van dit dorp vindt men het buurtje Kluurd, de Staten Bonnema, Ozinga en Bonga, thans maar enkele Boe- L 3 re-  &6 Tegenwoordige Staat westsk- replaatfen. Hier is ook de geboorte plaats van co' den beroemden en Herken Boer , Lange of Groote Pier genoemd , die zich in 't begin der zestiende eeuw in Friesland zeer berucht maakte, en de Gelderfchen met zynen aanhang fterk begunftigde ; terwyl hy, vooral op Zee , by de Bourgondiërs , Saxen en Hollanders zeer gevreesd was. 16. LOLLUM, gemeenlyk Ruige Lollum genoemd , toe onderfcheid van Lutje Lollum, een buurtje onder Franeker behoorende. Dit dorp is klein , en ligt, ten Oosten van Arum, aan de vaart, die van Bolswerd, hier door, naar Franeker gaat, en by de Payzyl in de Arumer vaart komt. Een tak van deeze vaart fcheidc zich af eerze nog aan het dorp komt , en loopt door Tjum insgelyks naar Franeker. De ftemmende plaatfen van dit dorp zyn maar 16 in getal, doch daar onder telt men eenige buurtjes en plaatfen van naame. 17. L ON GE R HOU, een klein dorpje , ten Noorden der Makkumer vaart op Bolswerd, niet verre van de Exmorfterzyl, ten Zuiden van den rydweg en oude vaart naar Schraard: onder 't zelve behooren 9 ftemmende plaatfen. 18. MAKKUM, een aanzienlyk Vlek, aan Zee gelegen, twee uuren gaans van Bolswerd en Workum, en drie uuren gaans ten Zuiden van Harlingen. In 't begin der voorige eeuw Was deeze plaats nog maar een gering dorp van ongeveer 50 huizen, die echter op eene regelmaatige wyze om een vlak veld gebouwd , en meest met hovingen voorzien waren.  van FRIESLAND. 167 waren. Doch allengskens heeft die Dorp, door Westeb» 't vermeerderen van den Koophandel en Scheep • G0vaarc , grooeelyks eoegenomen , vooral aan den Zuidkant der Molenvaarc , alwaar weleer eenige gehuchten ftonden, Statum of Sratuma gebuurte genoemd. Thans maakt Mak' kum, onder den naam van Vlek , van buiten eene zeer fraaie vertooning, en bevat ongeveer 6co huizen, aan geregelde Graften of wel ge • vloerde Straaten gebouwd, die , te famen genomen , ongeveer 2400 inwooners bevatten. Om van het luchtig en vrolyk aanzien deezer bloeiende plaats een nader denkbeeld te geeven, gaat hier eene afbeelding van eene der binnengraften by. In 't midden des Vleks heeft men eene ruime Botermarkt, en ook daar ter plaatfe eene fraaie Waag , zynde een fchoon vierkant gebouw, geftich!: in den jaare 1698 : in den Voorgevel leest men de naamen van den toen regeerenden Grietman en Gekommitteerden ; terwyl boven de Waag een net torentje uitfleekt, voorzien meteen' haan, tot een'windwyzer, en een flaand uurwerk met de vereischte uurwyzers. De Kerk, byna buiten 't Vlek aan deszelfs Noordeinde ftaande, is een fchoon gebouw, verfierd met een' aanzienlyken toren, die een' getralyden omgang van hardfteen, twee klokken en een Zeepaard tot een' windwyzer heeft. Van binnen is deeze kerk wel betimmerd, en rust aan den Noordkant op eene ry van gemetfelde pylaaren : in den jaara 1660 , werd dit gebouw begonnen, en de eerde fteen daar aan gelegd door Jr. Bonno van Donia, gelyk nog L 4 heden  i68 Tegenwoordige Staat Wester- heden op een der balken geleezen wordt. De B0* predikftoel ftaat tegen den Zuidkant, binnen een vierkant hek , in 't welk, behalven de Predikanten , de verdere Leden des Kerkenraads hunne zitplaats hebben, benevens den Voorzanger, die teffens Koster is, gelyk in alle Dorpen deezer Provincie plaats heeft. Tegen over den Predikftoel is een geftoelte, nog heden de Jonkersbank genoemd , van 't welk de Kerkvoogden doorgaans gebruik maaken. In 'c midden der kerk hangen drie koperen kaarskroonen, en in 'c Noordwesten heeft men eene Kerkenkamer. De Gemeente wordt bediend door twee Predikanten ; zynde Makkum het eenigfte Dorp of Vlek in Friesland , daar men meer dan eenen Predikant heeft; doch dezelve moeten ook te Kornwerd prediken. De Kerk der Doopsgezinden ftaat aan eene Steeg , omtrent de Kerkftraat. Dit ge bouw heeft van buiten weinig aanzien , doch is van binnen wel betimmerd , en heeft eene Gallery , tegen over den Predikftoel, welke op drie pylaaren rust, en tusfchen welke twee hangende kaarskroonen gezien worden. De Gemeente wordt door twee Leeraars bediend. Weleer was hier ook eene Gemeente van Vlamingen, doch deeze is byna uitgeftorven: echter wordt 'er in de Kerk dier gezindheid, ftaande aan den Noordkant der wyde Steeg, nu en dan nog wel eens , door Buitenlieden , gepredikt. De Roomfche Kerk ftaat aan den Zuidkant der wyde Steeg, en wordt door één' Priester bediend , doch die dikwyls een' Ka? pellaan heeft. By deeze kerk plagten veele kost-  van FRIESLAND. 1Ó9 koscbaare fieraaden te behooren, doch niet lang Westjer» geleeden zyn dezelve , door een' geweldigenG0' diefftal, grootelyks verminderd. Het Diakenye Armenhuis ftaat aan 't einde van eene Steeg, die op de Botermarkt uitkomt. Hetzelve is voorzien van goede Ver* trekken , en zy, die 'er in woonen, ftaan onder 't opzigt van een' Binnenvader en Binnenmoeder. Ook hebben de bezorgers der gemeene armen , voor eenige jaaren , een huis doen bouwen aan de Bleekftraat, waarin hunne armen , die weleer hefteed werden by byzondere lieden, thans onder 't opzigt van een' Binnenvader en Moeder leeven. Deeze Voogden zyn acht in getal , en jaarlyks worden 'er twee nieuwe in plaats van zo veele afgaande , gekoozen. Het voornaame inkomen deezer ftichtinge wordt gevonden uit eene vaste tauxatie op de huizen , die alle Dingsdagen met de Schaal by de burgeren wordt ingezameld. Jaarlyks wordt hier eene openbaare Kermis gehouden , op den eerften Zondag na Pink. fleren, en voorts alle Maandagen eene Weekmarkt. Van ouds heeft Makkum twee Sluizen naar Zee gehad. De Zuidelyke en kleinfte werd do Achlumer ofLandsfluis genoemd, en deeze had haare waterlosfing door de kleine Zylroede uit het Makkumer meer , en was , behalven eb en vloeddeuren, voorzien met een fteenen boog, die boven vlak gemetfeld was , en ter wederzyden yzeren leuningen had: dan, dewyl men dezelve van weinig nut rekende , is zy in den jaare 1778 gedamd en overdykt. De. groote zyl ligt aan de vaart, die, midden L 5 door  17o Tegenwoordige Staat Wkster- door 't Vlek , naar Zee loopt: deeze werd G0' weleer de Oudekloosterzyl genoemd, en is ook, ten gemelden jaare, geheel vernieuwd en merkelyk wyder gemaakt; zynde dezelve toen zeer fraai van fteen opgemetlèld , en met zwaare vloed en ebdeuren voorzien : over dezelve lag weleer eene zwaare dubbele Valbrug met ketens; doch, by de vernieuwing der Sluis, is daar voor in plaats gekomen eene enkele Gierof Draaibrug van een zeer eenvoudig maakfel, welke tot hiertoe alleszins voldoet; hoedanige werktuigen, indien zy op den duur goed kunt nen blyven, verre hoven de dubbele Valbruggen te fchatten zyn. Dit gewigtig werk is met veel voorfpoed volbragt, onder 't opzigt van den Heere Grietman Jr. Wilko Baron thoe Schwartzenberg en Hohenlandsberg, en de Gekommitteerden Hylke Jans Kingma Mederecbter van Wonzeradeel, Gerrit Krytenburg Dorprechter, en Gatfe Sjoerds Koopman te Makkum , die teffens het opzigt over de Waag, Brandfpuiten en Lantaarns hebben. By dezelfde gelegenheid is, een weinig ten Oosten der Sluis, over eene engte , alwaar voor deezen het Schutwater ftuitte , en een paar eb- en vloeddeuren lagen , ook eene Draaibrug in plaats der oude Wipbrug gemaakt. Aan den Zeedyk , tusfchen de beide Sluizen , had men, zeer waarfchynlyk, oudtyds eene Schans of Vesting, omdat de huizen, daaromtrent ftaande , nog hedendaags den naam van Schans draagen. In Makkum heeft men zich reeds van ouds op veelerleie Fabrieken toe-  van FRIESLAND. 171 toegelegd. Ook wordt hier alles gevonden , Westerwat tot de Huis- en Scheepstimmery eenigeG0, betrekking heeft ; zynde hier , wegens den bloeienden Houthandel, doorgaans allerhande foorten van recht en krom Timmerhout te bekomen. Thans vindt men hier één Tichel, werk of Steenbakkery, één Plateel- of Steentjes Bakkery , ééne Pottebakkery , en verfcheiden Pan - en Estrikbakkeryen , ééne Zoutkeet, en ééne Glasblaazery , de eenigfte in geheel Friesland. Deeze Fabrieken- Haan meerendeels aan de groote Zylroede, en dus laaten de waaren zich gemaklyk vervoeren. Men vindt hier ook twee Scheeps -Timmerwerven r twee Lynbaanen , twee Mast - en Blokmaakeryen , verfcheiden Groffmeden en eenige Zeilmaakeryen. Weleer plagten hier, boven andere plaatfen, in getal uit te munten de Kalkbranderyen , toen de voornaamfte fteun van Makkum , dewyl tot dezelve veel Werkvolk wordt vereischt. Ten tyde van Winfemius telde men 'er 100 Kalkovens, en Schotanus, wiens handfchrift wy voor ons hebben , getuigt dat 'er ten zynen tyde verre over de honderd waren, van welke ruim driehonderd huisgezinnen hun bellaan kreegen; doch deeze Fabrieken zyn , wegens haare vermenigvuldiging op andere plaatfen, hier allengskens zo> danig afgenomen , dat 'er, omtrent het midden deezer eeuw, maar 55 , en thans maar 45 meer te vinden zyn, van welke daarenboven tien geheel ftil Haan. Vierendertig Turfmeetfters, doorgaans Weduwen van verfchillende Gezindheden , alle onder een' Kapitein ftaanr  17* Tegenwoordige Staat Wbstbs. ftaan(je f worden hiertoe gebruikt. Ook was weleer de Kompagnie der Schillosfers en Kalkdraagers zeer talryk , en nog heden houden dezelve hun Komptoir in een klein huisje aan 't einde van de Torenftraat: doch hun getal, gelyk ook dat der geenen, die de Schelpen uit Zee aanbragten, met vaartuigen door twee man bevaaren, is van tyd tot tyd grootelyks verminderd. Tot befchutting der Sluizen tegen de Zee. winden en tot berging der Schepen wérd, voor deezen, een dubbele regel paaien , in de gedaante van een uithoofd, in Zee geflagen , welks Zuidelyk einde aan een ftukje groen land floot, waarop nog in den jaare 1740, koebeesten geweid en gemolken wierden , doch 't welk heden byna geheel in dor Strand is veranderd. Voor eenige jaaren is , in plaats van het houten hoofd , een lange balfleenglooijing gelegd, die , in den ftorm van 1776, byna geheel overhoop geworpen zynde, na dien tyd wederom in order is gebragt. Niet verre van de Kerk flaat een Korenmolen , en daarenboven vindt men hier twee Houtmolens, één' Olie - één' Sement- en Schuurfelmolen , één' Papier - en één' Pelmolen. Doch deeze twee laatflen ftaan op de gerechtigheid van het nabuurig dorpje Idzegahui. zen. De Makkumers worden alomme erkend voor floute Zeelieden. Ook hebben zy dikwerf, met groot gevaar van hun eigen leven, den Schipbreukelingen hulpe gebooden. De zoetheid der binnenwateren maakt Mak-  van FRIESLAND. 17$ Makkum beroemd , wegens de uitneemende Wu«™; baars en andere meervisch, die in de nabuur-00* fchap gevangen wordt. Ook komt 'er door de Sluis , wegens het geduurig fchutten, veel Zeebot binnen, die in 't zoet water ras in uir> muntende Binnenbot verandert. Even ten Noorden van Makkum lag weleer de State Haitsima , een deftig huis in fchoone graften beflooten, die nog heden te zien zyn. Deeze State ftrekte tot een baken in Zee, en werd, denkelyk, bewoond, onder anderen , door den voornoemden Jonker Bonno, te meer wyl de naby gelegen landen nog heden den naam van 't Jonkersvcld draagen. Een weinig van daar, by Sotterum , is, waar. fchynelyk, voordeezen, eene Schans geweest, tot dekking van het Diept naar Makkum, waar toe de hooge ligging deezer plaats zeer gefchikt was. De omtrek der Makkumer landen , is, in vergelyking van 't Vlek , zeer gering : want dezelve beftaat enkel in 12 ftemmende plaatfen. 19. PINGJUM , weleer Pingum , een groot dorp , met een fpitfen toren en goede binnenbuurt. Dit dorp , tusfchen Arum en Zurig gelegen,heeft eene groote uitgeftrektheid van landen, en bevat 44 ftemdraagendeplaatfen, die, benevens een gedeelte der Witmarfumer landen , in een' byzonderen hoogen Binnendyk, bekend by den naam van Pingjumer Gouden Halsband, beflooten liggen. In den jaare 1493, den ia April, ftierf te Pingjum Serp Lieuwes Beyma of Beym, een fors en ftout man,  174 Tegenwoordige Staat Wester- man , die groote daaden gedaan had rer verco* dediginge van de Schieringers in Westergo , en tot Regent te Workum was aangefteld, om de Schieringers aldaar tegen die van Galema en andere Vetkoopers te befchermen. Weleer had men in dit Dorp een fterk Stins, met naame Tania , 't welk in den jaare 1496, verbrand werd met allen die 'er op gevlugt waren. Ook lagen hier de Staten Hiddema, Adelen en Wattinga of Watinga, die reeds van overlang in Boere plaatfen veranderd zyn. 20, PARREGA, of Panderga , een dorp van maatigen omtrek en 30 ftemmen. De kerk heeft een ftompen dikken toren en kleine buurt, zeer fraai gelegen aan de Workumer Trekvaart. Het Parregaster meer en andere wateren geeven dit Dorp in het zomerfaizoen zulk een aangenaam voorkomen, dat de Uitgeevers te raade zyn geworden eene afbeelding van het zelve hierby te voegen ; ook is de Parregafter meervisch zeer beroemd, en wordt wyd en zyd verzonden. Onder dit dorp behooren de buurtjes Zuirend, Monebuuren, Angterp en Aembuuren, naar de oude afgebroken State Aeminga dus genoemd. ar. PEAAM , of Peangum , een klein dorp met 9 ftemmen, niet verre van den Zeedyk in 't Zuiden van Makkum gelegen. De meeste landeryen beftaan hier uit Bouwland; doch' in. 't laag land zyn verfcheiden Vogelkooien , in welke men veel Watervogels vangt, die naar Holland verzonden worden. 22. SCHETTEJNS , een klein dorp van 15 ftemmen, niet verre van Bolswerd aan de Wit-  P A X 31 E & A.   van FRIESLAND. 175 Witmarfumer vaarc. Onder die dorp ligt het Westbrbuurtje Bruindyk , en de State Ozinga , al-cowaar eertyds woonde de Grietman Sibrand van Ozinga, die deeze Grieteny met verfcheiden noodzaakelyke watertochten en fcheidflooten heeft verbeterd. 23. SURICH , by verkortinge voor Zuider-ig, dat is Zuiderhoek. Dit dorpje ontvangt zyn' naam van de gelegenheid der plaats: want hetzelve ligt in een' hoek van den Zeedyk , die van Harlingen naar Makkum loopt; hetzelve is klein en thans zonder Kerk , hoewel de toren nog in weezen is, en voor de Zeevaarenden tot eene baak verflrekt : onder 't zelve behooren 11 ftemmende plaatfen. 24. SCHRAARD, een klein dorp, aan de vaart van Franeker op Workum. Tot deeze plaats behooren 13 ftemmen, en weleer, lag hier eene State van Aylva , waarop woonde Sjoerd Aylva , die benevens Tjerk Walta van Tjerkwerd , Douwe Hiddema van Pingjum , en Dooitfe Bonga van Kimswerd , het Friefche leger voor Franeker gebood , toen, in den jaare 1500, aldaar de jonge Hertog van Saxen belegerd werd. In 't jaar 1508, verdronk dezelve hier tér phatfe in een hoogen watervloed, op den 20 Herfstmaand, den vierdag der beroemde overwinning, weleer door de Friezen, in den jaare 1345, op de Hollanders, by Stavoren, behaald. Doch deeze vierdag, door de Saxen afgefchaft zynde , vielen onze wel Godsdienftige doch bygeloovige Friezen in het denkbeeld , dat hun die watervloed , om 't affchaffen van dat jaarfeest,  J76" Tegenwoordige Staat Wester- feest, als eene llraffe ware overgekomen $ alwaarom zy van de Saxen de vernieuwing van 't zelve verzochten, en ook verkreegen. Voor aan de kap van een oud vervallen geftoelte in de Kerk te Schraard , eertyds aart het genacht van de Aylva's toebehoord hebbende , leest men deeze zeldzaame Latynfehe Infcriptie : In patria Bacchus puerili aetate triumphum Ducit, et ex hedera ferta virente gerit; Nee portaturequis, fedonus matresque virique, Durn fubeunt, late tympana rauca fonant. 25. TJERKWERD , in plaats van Kerkwerd, een groot dorp met een maatige binnenbuurt en fraaie kerk, doch byna zonder* toren, gelegen aan den Oostkant der Workumer vaart , niet verre van Bolswerd. In de Kerk vindt men nog heden de begraafplaats der Heeren van Ameland uit het Huis van Kamminga. De groote omtrek van dit dorp bevat 61 ftemmen, verdeeld over de buurten Babuuren, Eemswoude, Buwalde, Rytzeterp, Jousterp en Jonkershuizen; zynde de laatfte aldus genoemd, omdat dezelve oudtyds door eenen Edelman of Jonker plagten bezeten te worden, fchoon tegenwoordig, even als andere Adelyke huizingen, maar boerewooningen. Onder deeze vertoont Hoitema Staate nog blykbaare tekenen van haar voorig aanzien: want dezelve is nog voorzien met cingel en graft, uit welke een fteenen pyp of brug is opgemetfeld, boven welke eene hooge en wyde fteenen poort ftaat,  van FRIESLAND. 177 ftaat, groot genoeg om voor eene Stad te Wester. liaan; in deeze poort gaat men by eene ruime G0, eiken wenteltrap op naar eene ruime Bovenkamer, haar uitzigt hebbende naar Bolswerd, en nog tegenwoordig in goeden ftaat. Volgens overlevering zou deeze pyp en poort , in den jaare 1660 gemaakt zynde , 6000 guld. gekost hebben. De Heeren huizing , die binnen de graft ftond , is , om datze door ouderdom vervallen was, in den jaare 1779 verbouwd. In een der Kamers plag men eene , naar dien tyd , zeer wel betimmerde bedfchutting te hebben, die in 'c midden twee deuren had. Deeze geopend zynde , kwam men in een ander vertrek, daar een wel betimmerd Roomsch Altaar ftond , en dus is 't waarfchynlyk, dat de Heer Hoitema , ten dienfte van zich zeiven en zyne Huisgenooten, een' Priester of Kapellaan gehouden zal hebhebben. Dit vertrek , inderdaad eene groote en ruime zaal zynde, was gevloerd met witte marmerfteenen. De overige vertrekken en verdere geriefiykheden gaven insgelyks de woonplaats van een' zeer aanzienlyk' en vermogend' Heer te kennen. Ook ligt, naby de Kerk, de State Walta , waarop weleer woonde Tjerk Walta , Grietman van Wonzeradeel : in 1494 werd dit zyn huis door de Franekers en Sneekers ingenomen en vernield. 26. WITMARSUM, een fchoon en groot dorp van 56 ftemmende phatfen, gelegen aan 't Zuidelyk einde der Pingjumer Halsband. Men vindt hier eene groote binnenbuuren met eenige Straaten ten Zuidwesten, III. deel. M Zuid-.  178 Tegenwoordige Staat Wester- Zuidoosten en Noordoosten der Kerk. In den co* jaare 1663 •> werd het fpits van den toren, door een Onweder, vernield, en een nieuw van veel grooter hoogte daar voor in plaats gefield. In 't Zuidwesten vond men eertyds de fchoone State Aylva , het Stamhuis van dat aanzienlyk geilagt, welk gebouw, geduurende veele jaaren, het fieraad van dit dorp is geweest, totdat hetzelve, in den jaare 1747, wierd afgebroken. In 't buurtje de Kampen lag Aggema State , op welke, in 1675, woonde Katharina van Eminga, Wed. van Alef Aggema. Voorts was hier , in 't Oosten , weleer nog eene State van Aylva , als ook Bonga Stins, Nyftinftra en Filens , benevens de Buurtjes Rypend, 't Vlied, Gerns, Koudehuizen enz., In den jaare 1421 woonde hier Tjaard Aylva , een onverfchrokken Voorftander der Frie-1 fche Vryheid, gelyk hy, onder anderen, ini dit jaar deed blyken , door het Hollandsen 1 Guarnizoen te Makkum , door de Schierin-. gers ingehaald, en onder 't bevel van Sikkel Sjaardema ftaande, van daar op eene behendige i wyze te doen verhuizen. Ten jaare 1536 verliet hier zyn Priester-' ampt en den Koomfchen Godsdienst Mennoi Simons , welke zich daar na by de Herdoopers i voegde, en wel by de party van Ulbe Phi«' lips, door welken hy Bisfchop werd gemaakt;; doch in 't vervolg rtichttehy de beroemde lekte; der Mennoniten, die zeer veel in begrippen van 1 de woeste Herdoopers verfchillen. Het huis ,, waar in Menno Sitnons eerst gepredikt heeft,, m  van FRIESLAND. 179 is hier heden nog in weezen , in 't Ooostelyke Wester* gedeelte des dorps-, en ook nog tegenwoordig G0, de Woon- en Vergaderplaats van Leeraar en Gezindheid. 27. WO NS , of Woldens, een maati> dorp, niet verre van Makkum, met een nieuw kerkje en koepeltorentje. Naar dit dorp heet de geheele Grieteny, om dat hier, in oude tyden , het recht onder den blaauwen hemel werd gehouden, op zeker plein, in den Slagtedyk , nog heden bekend by den naam van Wonzerweerftal. Onder dit dorp, 't welk 31 ftemmen heeft, behooren de buurtjes Gojem , Hajem , Hiddem , Doniawier enz. alwaar weleer 't huis van HaringDonia ftond, 't welk, in 1458, door Douwe Sjaardema en Goslyk Jongema, met hulpe van de Bolswerders, werd vernield , na dat zy vooraf Donia huis op Nieuwland hadden ingenomen. Behaiven deeze 27 dorpen, ftemmen nog mede in Wonzeradeel twee Kloosters , met naame Oudekluoster en Oegeklooster. Het eerfte, wat Oostelyker dan Hertwerd , droeg ook den naam van Bloemkamp, naar een ftuk lands vol bloemen, niet verre van daar gelegen. Dit Klooster was van de orde der Bernardiners of Cisterfienfers, en een der voorlaamftenvan geheel Friesland, en zo vol bewooners, dat in 1537, toen de Makkumerzyl rerbouwd werd, de boter van 54 koejen niet roldoende was voor hen allen; moetende laarom de Keldermeester des Kloosters, Jomnes van Leeuwarden, geduurende dit werk, log ia tonnen boters koopen. In de kerk M 2 van  i8o Tegenwoordige Staat Wester. Van dit Klooster werd het lyk van Willem den IV, Graave van Holland, na dat hy, in I345i by Stavoren gefneuveld was, begraaven. Op den 19 Oktober 1572, toen Thomas Groningenfis hier Abt was, werd dit Klooster ingenomen en geheel vernield , na 381 jaaren geftaan te hebben. Dus vindt men daar thans niets anders dan boereplaatfen, doch die, van denryd. weg gezien, een zeer goed aanzien hebben. Het tweede Klopster heet Oegeklooster, niet verre van Bolswerd , aan de Hertwerder vaart gelegen. Dit Klooster behoorde tot de Reguliers orde , en werd de Proosdy van Schillaard genoemd. In 1572 werd dit Klooster insgelyks verwoest, zo dat 'er thans niet dan gemeene huizen van overig zyn, en daar onder 't buurtje Teriet. Deeze beide genoemde Kloosters hebben ieder 5 Itemmen. Het wapen van Wonzeradeel is een fpringend hert met gebroken hoorens, zynde 't zelve, zo men zegt, zyn' ooriprong verfchuldigd aan zeker hert, 't welk uit de nabuurige bosfchen opgejaagd, door de Ingezetenen deezer Grieteny , na 't breeken der hoornen , gevangen werd, welke, fchoon beuzelachtige, zaak, weleer gewigtig genoeg werd geoordeeld, om er een wapen van te neemen. In de Grieteny van Wonzeradeel wordt het Gerecht des Saturdags te Bolswerd op 'cStadshuis gehouden ; zynde thans Grietman , de H. W. Gebooren Heer Jr. Wilko Baron thoe Schwartzenberg en Hohenlandsberg, en Sekretaris de Heer H. W. Wiarda. Men  van FRIESLAND, 181 Men telt in deeze Grieteny 15 Hervormde wester; Kerkgemeenten , naamelyk. 1 Arum. 2. Ex- G0* morra en Allingawier. 3. Burgvverd , Hichtum en Hertwerd. 4. Makkum en Kornwerd. 5. Tjerkwerd en Dedgum. 6. Wons en Engwier of Abbingawier. 7. Gaast en Ferwoude. 8. Parrega, Hieslum en Grioenterp. 9. Peaam en Idzegahuizen 10. Kimswerd. 1 r. ■Ruige Lollum. 12. Longerhouw en Schettens. 13. Pingjum en Surich. 14. Schraard. 15. Witmarfum. De Doopsgezinden kunnen gerekend worden hier vier Gemeenten te hebben, naamelyk te Makkum, Witmarfum, Pingjum en Arum; doch de twee laatstgenoemde worden bediend door den Leeraar van Witmarfum. De Roomschgezinden hebben in deeze Grieteny geen andere Kerk dan te Makkum. M 3 BOLS-  iBi Tegenwoordige Staat Bolswerd. BOLSWERD. Bolswerd. BoLSWERD, is eene der oudfte Steden van Friesland , gefticht in de 8fte eeuw, en wel( in 't jaar 715, zo als uit het opfchrifc van 't Stadshuis kenbaar is (a); zy is de tweede Stad in rang en zitplaats in der Steden kamer, gelegen in 't kwartier van Westergo, en wel in de Grieteny van Wonzeradeel, paaiende alleenlyk met haare gerechtigheid ten Zuidoosten aan Wymbritferadeel, en rondsom met goede graslanden omringd ; zy was eertyds omkleed met een' ffeenen muur, doch thans met een kapitaale aarden wal en borstweering, beplant met boomen , welke dus een lommerryk en vermaakelyk wandelpad aan de Burgers en Ingezetenen verfchaft. 'Er zyn drie Landpoorten, twee van welke te gelyk fa) Die is 'c Opfchrift aan' de Westzyde van 'e Stadshuis: I Deo & Juftitia;. Hanc curiam cnm Macello et Iano mercatoru'n a fbn- I damenus dirutam , et in hanc araplitudinem ornatam dedicavit. S. P. Q, Bolsward. Ao. Christi MDCXVI. Anno Civitstis cond: DCCCCI Zy bevat omtrent 800 huizen, en werd, kort na '* jaar 1748, berekend door 2166 Inwooners, buiten de j-ealimenteerden, bewoond te worden.  van FRIESLAND. 183 gelyk Waterpoorten zyn, en nog eene vierde , Bols» welke alleen eene Waterpoort is. De Blaauwe- WERD' .poort , welke ook te gelyk eene Waterpoort is, wordt gedekt door eene halve maan, zo als ook de St. Janspoort, die te gelyk eene Waterpoort is: dan de halve maan, welke deSneekerpoort, geen Waterpoort zynde , plag te dekken, is voor eenige jaaren geflegt, en de plaats, met jonge hoornen beplant zynde, levert thans een lommerryk boschje op. Men heeft in vroeger tyd veel verfchil gehad onder de Gefchiedfchryvers over den oorfprong van den naam der Stad. Wy hellen 't meest over tot het gevoelen der geenen, welke denzelven ontkenen van zekeren Bodelo, of by verkorting Boele, waarom de naam ook oudtydsBoelswert gefchreeven werd. Deeze Bodelo heeft, waarfchynlyk, op 't hoogfte gedeelte der Stad , een Huis, Stins of Slot gebouwd, en zyne familie en onderhoorigen, zo wel als arbeiders en andere vrye en onafhangklyke luiden zyn bier, eerst by wyze van een Vlekje, of Dorp, by een vergaderd , waaraan men de benaaming van Bodelswert (b), Boele weert gegeeven heeft: zeker is het ten minften, dat de naam der Stad voorheen Bodelswert of weerc gefpeld of gefchreeven wierd. Oudtyds plag men zekere hoogten ter afweeringe van 't water , Wier , Weerd of Werd (c) , te noemen , waarom deeze (b) Zo als blykbaaris uit eene Tnfcriptie inde kleine Kerk, als mede uit een Akkoordbrief, onder de dokujnenten van Schotanus van't jaar 1423 bl. 77. als ook uit een Latynsch Testament by denzelven. bl. 69. (c) Waaruit dan de Spelling van den naam der M 4 Stad  184 Tegenwoordige Staat Serd deeze Stad dan ook Bodeleswerd genoemd is. Dat het dus met de eerfte beginfels der Stad zy toegegaan, is nog te zien aan de oudfte Gebouwen, welke veelal op de hoogfte plaatfen der Stad gevonden worden. De Stad ligt digt aan een' tak van den Ysfel, of Rhyn, heden, waarfchynlyk, de Sneekervaart , langs welke vaart de Ingezetenen in 't Boerdiep of de Middelzee konden vaaren, en welke vaart ter plaatfe , alwaar thans de Nieuwlanderzyl is, zich in 't Boerdiep of Binnenzee ftortte. Uit hoofde van deeze ligginge heeft de Stad al vroeg gebloeid in Handel en Zeevaart. Bolswerd ontving, waarfchynlyk in de 8fte eeuw, van Karei den Grooten 't voorrecht van het Keizerlyke wapen , beilaande in een zwarten dubbelen Adelaar 'op een Gouden veld. Zeer gelegen zynde tot den Veehandel, Veeweideryen, en Wolle Fabrieken, zal zy ook al vroeg deezen handel begonnen hebben, dewyl toch in dien tyd de Veevokkery in Friesland begon te bloeien; gelyk zy ook, om deezen Koophandel, als ook in boter en kaas te bevorderen , al vroeg vaarten naar de Dorpen met Zylen en Verlaaten liet maaken , opdat de Dorpelingen hunne waaren herwaards brengen , en de noodige Winkelwaaren weder met zich naar huis voeren mogten. Zy was in de XlIIde eeuw reeds eene aanzienlyke Stad, zoalsuithaare GeStad bepaald wordt, die zyn moet niet Bolswaard, maar Bolsweerd, of liever fiolswerd , 't welk uit de benaaming der Dorpen Burgwerd, Hertwerd enz., bevestigd wordt.  van FRIESLAND. 185 . Gebouwen van die eeuw beneden gezien kan wor» B o r,.s/•den, hoewel haar in die eeuw zulk een zwaare WERD' brand trof, dat daar door 136 huizen in de asfche gelegd wierden. Zy was zelfs in die eeuw eene der voornaamfte Friefche Kooplieden , en onder haar Dekenfchap behoorden de Dorpen Hichtum, Burgwerd , Wolfum , Tjerkwerd , Dedgum , Schettens , Abbega , Makkum, Kornwerd en Wommels, gelyk ook Oege-, Olde , Gaaster-en Yms wolder Kloosters , wordende door den Deken alle Geestelyke zaaken, naar 't Sind - Recht van 't jaar 277, berecht; zy is onder Keizer Sigismund, in 1422, onder de Hanzee - Steden van 't Keulfche derdendeel aangenomen. Haare Gilden, onder 't befluur van Godfchalck Jongema in 1450 opgerecht , hadden, gelyk de andere Friefche Steden, haare eigene wetten, verzameld in 145 r- en 1479, en beide nog voorhanden. De Marktdagen ( d ), werden op Saturdagen , uitgezonderd Heilige dagen , wanneer menze vervroegde, gehouden , ingaande 's daags te vooren na twee uuren 's Vrydags of Donderdags. Op Jaarmarkten , die 'er oudtyds twee waren , mogt elk vry koopen, uitgezonderd Stadsvyanden, Vredebreekers, Meineedigen, en die lyf en leeven verbeurd hadden ; zo dat Vrykermis alleen de vryheid van den Koophandel raakte. Toen was ook hier de Duicfche en Leidfche Lakenhandel in bloei, gelyk ook de Graanhandel; zyn- (d) Oudtyds had men hier twee Jaarmarkten, op St. Odulfus , den 12 Juny , en St. Lambert , den 17 September ; doch thans is 'er maar eene Jaarmarkt op «len 27 Augustus. M 5  i8t> Tegenwoordige Staat Bols- zynde hier de Koombeurs van 't geheele Land, werd. Albert van Saxen gebood daarom, in 1504, den Friezen, by 'c verkoopen van Graanen, zich naar de Graanmaat deezer Stad te richten, gelyk nog in gebruik is, dewyl, in twist over den graanhandel , Bolswerds maat der Kooplieden richtfnoer is. Edoch na den dood van Tjaard Jongema , in 't laatst van 1479, verwelkte haar Koophandel, waartoe de twist tusfchen Juw en den jongen Godfchalck, en de volgende beroerten , die wat laater voorvielen, en waarby de Friezen, eindely kin 1498, hunne gulden vryheid verlooren, als de Stad zich aan Karei den V, niet wilde onderwerpen , wel het meeste toebragten; zynde zyeindelyk, in 1518, door den zogenoemden Zwarten Hoop, byna geheel in de asfche gelegd, en verlaatenvan haaren Adel en Burgers, tot dat zy zich in 1523, aan Keizer Karei den V onderwierp. Het af beeldzel van dien Vorst, met dat van zyne Egtgenoote, is voor de Sneekerpoort, met het jaargetal van 1539- en voor de St. Janspoort met zyn gewoon devies, plous oultre 1551, nog heden te zien. De Keizer herflelde Godfchalck Jongema in zynOldermanfchap , en verleende, by vergiffenis, verfcheiden Privilegiën aan de Stad , als de helft van den Accys der bieren, in de Stad gedronken , volgens handvest van den 3 Febr. 1524 enz. Ook werden haare Gilden herlleld, vooral 't Bombazynwerkers Ambacht, 't geen,.nevens Koorde - en Lintwerkeryen , hier 't fterkst in deeze Republiek geoeffend wordt. Toen ter tyd herbouwde de Stad haare afge. brande huizen, maakte haare Vestingwerken, en bouw- woon devies, plous oultre 1551, nog heden te  van FRIESLAND. 187 bouwde de Nieuwezyl, onder Oosthem in depots* Grieteny van Wymbritfèradeel, voltooid inWEiïD1529; insgelyks maakte zy meer andere Zylen en Verlaaten; ook had zy, by haaren cpgaanden luister, veele Kalkovens buiten de Blaauwepoort, terwyl haarHanzee privilegie, in 1549, op den 15 Oktober ( e ) wierd vernieuwd, wanneer haare Scheepvaart zich uitftrekte tot in Frankryk, Engeland, Noorwegen, Antwerpen, en andere plaatfen, als blykt uit het Akkoord met Harlingen over de Doorvaart door de Jetting, Tonnen en Bakens, in 't jaar 1559. Zy had in 1563 veele Bierbrouweryen , als ook veel vertier in Lunenburger Zout, en eene aanzienlyke vleeschhai by 'c Stadshuis. Doch gelyk verdeeldheden de bronnen van den Koophandel floppen, alzo verviel ook daar door die van Bolswerd, en daar onder die van haaren voorheen bloeienden Lakenhandel: hebbende de inwendige Stads - en Landsverdeeldheden, waartoe de flxenge Plakaaten van Filips aanleiding gaven, den Koophandel doen verwaarloozen. Schoorvoetende kwam Bolswerd tot de Unie van Utrecht van 1579 , en niet voor 't jaar 1581 , dewyl de Roomschgezinden hier den meesten tegenfland deeden, als hebbende in getal verre de overhand, waar door geduurige twisten met de Hervormden ontflonden, tot ftremming van den Koophandel. In (e) Welk ftuk, overgezet zynde, te vinden is in 't Charterboek van Friesland. III Deel. bl. 172 ; doch daar ftaat den 1 Oktober, des is waarfchynlyk de 15 een misdag, of Drukfout, wyl het komt uit de kundigs hand van wylen den Sekretaris Kok.  i88 Tegenwoordige Staat w£ro In den J3are 1590 werden nogthans de Gil• den nagezien, en naar tydsomftandigheden veranderd en verbeterd; de Koophandel werd door de burgers en Ingezetenen hervat, toen de onlusten verminderden, en de goede politie weder by de Wethouderfchap wierd by de hand genomen, en 't Stads Raadhuis, in 1614, fierlyk herbouwd: 't welk, gelyk ook de ftichting van veele kostbaare gebouwen, geduurende het Twaalfjaarig Beltand , ondanks de zwaare Oorlogslasten, een bewys is van de voordeelen die de Koophandel den Nederlander gaf. In 't jaar 1620 maakte zy met Workum eene Trekvaart tusfchen de beide Steden, en in 1648 een' Trekweg of jaagpad naar Leeuwarden , langs eene vaart , die reeds in 1507 gegraaven , en door de Stad alleen bekostigd was tot aan de Langebrug. Toen begon de Borer- en Graanhandel weder te^ bloeien, en de Buitenveeren kwamen weder in aanzien, terwyl in 1673 een voornaa* me Vleeschmarkc by St. Bonifaciuspyp gehouden wierd. De voornaame Buitenhandel der Stad was op Amfterdam , Rotterdam, en Zeeland; doch deeze laatfte heeft maar gebloeid tot aan het begin deezer eeuw , behoudende de Stad nogthans haare Veeren op Amfterdam, Groningen , Deventer en andere plaatfen. Raadhuis, Het Oude RAADHUIS, dat, gelyk het tegenwoordige, op de Marktftraat plag te ftaan, werd, volgens Hoogftraaten, in 'c jaar 1474 aangelegd. Het Nieuwe is toch van laatereeuw: want het oude Stadshuis werd in 1614 afgebroken , en op den 11 April deszelfden jaars  van FRIESLAND. 189 jaars de eerfte Steen daaraan gelegd door den Bols. Prezident Burgemeester Reynier Harings , enWERDbinnen 4 jaaren volbouwd ; hetzelve werd in 3765 merkelyk verbeterd , gelyk het nog heden zich fraai vertoont, hoewel uiterlyk fchoo• ner dan van binnen ; het pronkt met een mooi torentje, dat van buiten op het dak rust, doch van binnen onderfteund wordt door een' pylaar, fiaande midden op de Vierfchaar. De opgang naar de Raadkamer is ter flinkerhand, en naar de Vroedfchapskamer ter rechterhand , alwaar ook 't Ed. Gerecht van Wonzeradeel zyne Rechtdagen van ouds af heeft gehouden. Onder 't Raadhuis is de STADS - WAAG, Stads^ waarby de Boter en Kaasmarkt gehouden wordt waag. onder eene luif, die aan de Zuidwestzyde tegen 't Diept aan tot dat einde is gebouwd; maar in 't jaar 1784, wegens den aangroeienden toevloed van boter en kaas, vergroot: deeze aangroei is zo aan merkelyk, dat uit de t' famengetrokken lysten van het jaar 1784 tot 1785 blykbaar is , dat in dat jaar 1948 Schip* pond grove kaas en 5665 vierendeelen boter waren aangegeeven , terwyl men voor 20 of 30 jaaren wel te vreden was, byaldien op een' Marktdag 30 Schippond kaas gewoogen wierd, daar nu vceltyds op zulk een' dag 8o- tot 13a Schippond ter Waage gebragt wordt. hen weinig voorwaards naar de Straat, ter rechterhand van 't Stadshuis, ftaat de KAAK voor ontuchtige Vrouwlieden, die geen 50 guldens, tot afkoop dier openbaare fchande, betaalen kunnen \ welke, na dat dezelve zeer vervallen  190 Tegenwoordige Staat Bols- len was, niet larg gelecde», wedermasfief verw e « d. ntexxwó. is s oi-dat de meerderheid der Wethouderfchap nog in 't oude gevoeien ftond, dat dit een gepast middel ter weeringe van ontucht zyn kon. De 01- De oudfte en grooifte Kerk , OLDEdehoof. HOOF genaamd, gelyk alle Parochie Kerken der Steden, was voormaals toegewyd aan St. Marten, Bisfchop van Tours , gelyk zeer veele Hoofd - Kerken der Nederlandfche Ste. den. Zy ftaat in 't Noorderdeel dtr Stad , onder 't opzigt van vier Kerkvoogden , die door de Magiilraat en Vroedfchap uit haar midden verkooren worden. De tyd van haare eerfte ftichting is zeer oud, doch onzeker. In 't jaar 1446, toen dezelve door ouderdom vervallen, en byna onbruikbaar was , beflooten Burgemeesters en Raaden, dezelve te herbouwen , en wel om en over de oude Kerk heenen , om , geduurende de bouwinge, den dienst daarin te kunnen verrichten ; wanneer deeze herbouwing begonnen en voltooid zy, kan men merken uit een oud opfchrift, aan de Noordzyde van 't Koorgewelf "-eplaatst, en van den volgenden inhoud: Fundata, et noviter fabricata est hsec Ecclefia Anno Domini MCCCCXLVI. Confecta autem Anno LIX ipfo die Margaretse virginis. Confummata vero Anno LXIII, regnante Domino nostro Jefu Christo. dat is: In 't jaar van onzen Heere 1446 is deeze Kerk gegrondvest, en op nieuw gebouwd. Doch  van FRIESLAND. iqi Doch de Opbouw teneinde gebragt in 'tBoLsjaar 59, juist op den dag van de Maagd Mar-WERD* griet. Maar voltooid in 't jaar 63 C O > onder 'c gebied van onzen Heere Jefus Christus. De Kerk is verfierd met fraaie, en ook zeer oude geftoelten , pronkende met beeldwerk , als de geftoelten voor de reguliere Kanunniken van deeze Hoofdkerk in de Roomfche tyden op 't Koor , die nog heden in weezen zyn, gelyk ook het oude regeerings geftoelte. Het beeldwerk op deeze geftoelten draagt nog de kentekenen van de dolle Beeldftormery, by welke men zyn' onverftandigen yver deed woeden tegen de aangezigten van alle beeldjes, en wel met zulk eene naauwkeurigheid, dat men niet een eenig onder die menigte ongefchonden liet. Voorts is 't nieuwe geftoelte der thans regeerende Burgemeesters en Raadsmannen zeer fraai gemaakt, en boven verfierd met de wapenen der by de oprichting daarvan in regeering zynde Heeren; ook zyn, behalven de Vroedfchaps en Burgerofficieren- Bank, aanmerkenswaardig de twee geftoelten , weleer eigen aan de Adelyke Familien van Herema en Jpngema. Boven al wordt het keurig oog vastgehecht aan den fierlyk gewrochten Predikftoel , een Meesterftuk van Beeld en Snywerk, welke misfchien zyn weergaa in de (f) Des is 'er eene fout by Hoogftraaten , die deeze voltooijing plaatst op't jaar 1466, verbyfterd door de dwaalende voorlichting van Winfemius zeiven.  i$2 Tegenwoordige Staat Bols- de VII Provinciën niet heeft : Kenners beWi&D* wonderen daaraan niet alleen de lierlykheid van 't werk , maar ook den overvloed van verfchillende Hukken. Deeze Kerk , wier vierkante fteenen toren met een ter wederzyden neergaand Dak meer gelykt naar een' Dorps Kerktoren, dan naar dien van eene Stad, is, gelyk de meeste oude Nederlandfche Kerken, van binnen naar de Gothifche bouworde gemaakt, en heeft , wat regelmaatige bouworde belangt, geen weergaa in deeze Provincie. Haare fchoonheid is ondertusfchen merkelyk vermeerderd door een gansch nieuw Orgel , in plaats van 't Oude , dat in het jaar 1539 gemaakt, en in 1634, door Antony Verbeek, vernieuwd zynde, echter, voor den Kerkdienst ongefchikt was geworden. Dit nieuwe Orgelwerk heeft twee Handkla' vieren, die aan eikanderen kunnen gekoppeld worden , beginnende met groot C vol octaaf, eindigende met drie geftreeken F : ook heeft het een vry Pedaal, 't welk begint met groot C, en met een geftreepte D eindigt; het ftaat in kamertoon met 34 fpreekende registers, waarvan 14 in 't Manuaal, en onder dezelve drie tongwerken , als Trompet 16, Trompet 8 , Vox humana 8 voeten ; het Rugpofitief bevat 10 ftemmen, waar onder Dulciaan acht voeten , een tongwerk ; Tien ftemmen heeft het Pedaal, onder welke 3 tongwerken , naa- 1 melyk Bazuin 16 , Trompet 8 , Schalmey 4 voeten ; het Orgel zelf is een der laatfte proef(tukken van den beroemden Orgelmaaker A. A.  van FRIESLAND. 193 A. Hinz, woonachtig te Groningen; terwyl Bolsde opneeming en uitbundige goedkeuring derWER"# vermaarde Groninger en Harlinger Orgenisten, Johannes Tammen en Jan Feddema, aan dit en 't volgende gellagt verkondigt, met welk eene konst, door loffelyke eerzugt gedree • ven, dit aangenaams werk ter uitvoer zy ge» bragt. Is 't inwendige en weezentlyke van die werk voor *t oog des kenners fchoon, niet minder fraai vertoont het zich naar buiten, als zynde verfierd met keurig Beeld- enSnywerk, voornaamelyk onderaan, daar ons de fchenkersvan dit kostbaar werk , in 'c volgende opfchrifc, door hen zei ven verkooren , worden aangewee* zen : Franciscus Elgersma , Noeariüs Publicus , et hujus urbis quondam conful , ejusque conjux , Pietje Algra, hoe organum templo Martini ex Testamento donaverunt A. C. MDCCLXXV. Deeze Hooggeachte Burgervader gaf in zyn leeven een voorbeeld, en na zyn dood een gedenkteken van zyne achtinge voor den Openbaaren Godsdienst , door een legaat van iaooo guldens te bepaalen, om daaruit een Orgel, onder 't beltuurvan zynen Neeft Nicolaus Elgersma, Oud - Burgemeester dier Stad, ee ftichcen , welken lase de laacstgemelde Heer , Zonder tyd, moeite en aanzienlyke kosten uit zyne byzondere beurs te fpaaren, zo loffelyk heeft volvoerd, dac hy daar door den lof van de ganfche Burgery , en de erkentenis der Re- III. deel. N gee-  1^4- Tegenwoordige Staat Bols- geeringe verworven heeft, gelyk die daarom ook werd. zvn leevenslang, en fleutel en vryen toe* gang tot hetzelve heeft verleend. Dit Werk, dus binnen den tyd van vyf jaaren voltooid , werd op den 28 Juny 1781, met eene Leerrede uit Kolof. III. 16. door den oudften Leeraar der Gemeente, denWel-Eerw. HeerHenricus Gerhardus Cannegieter, met Voorzang uit Pf. 33. vs. len 2, en Nazang uit Pf. 150. vs. 2 en 3, ingewyd; terwyl een lieffelyk gezang, waarvan de Heer Jan Aukes Backer de Digter, en C. E. Graaf, Kapelmeester van zyne Hoogheid , de Komponist en beftierder was, voor en na de Predikatie gehoord wierd. Voor 't overige vindt men in deeze Kerk eene menigte graven der oudfte Friefche Familien, als van de Okkinga's op 't Koor enz. als mede van de oude Bolswerder Familie der Siccama's , beroemd in geleerdheid en Stads - Sekretariaat, ook eene menigte van voormaalige Priesters : vooral wordt op 't Koor nog een ruime Grafkelder (g ) gevonden , die weleer een eigendom was der Heerema's en Kamminga's , Heeren van Ameland , doch thans toebehoort aan Jr. van . Asch- (g) Rondom de twee zeer groote met de uitgehouwen beelden der beide Egtgenooten verfierde Graffteenen leest men: Nobilisfimus et Clarisfimus vir Godfchalcus ab Heerma 1. V, C. Territorii Wonfani Grietmannus, et Pmor urbis Bolswardienfis. fasces fuosfponte depohiit; vixit annos LXXIX. M. X. D.X. obiit MDCXI Kal. Jun. Ao. MDLXITI1. IXMart.obiic Nobilisfima, et honestisfima matrona Sithia » Cammin. gha, conjux.  van FRIESLAND. 195 Aschbeck , waarin, zo als uit de ter zy-Boi,s. de liggende kleine GrafTteenen blykt, kinde-WERO• ren van Godfchalck Heerema , en drie kinde» ren van zynen Zoone, Joannes Heerema, be1 hal ven deszelfs Vader en Moeder , begraaven liggen. ïn de Roomfche tyden werd deeze Kerk bediend door twee wereldlyke Priesters, weikef een Parochie Priester, en de andere Vicarius was, en beide altoos uit het Klooster van St. Jan te Sneek verkooren moesten worden; gelykzeook beide inde Pastoryehuizen hunverblyf hielden, die nog tegenwoordig door de twee hervormde Leeraars bewoond worden. In oude Schriften vind men drie Pastooren vermeld , waarvan echter maar twee by de Groote Kerk waren : waarfchynlyk was de derde Pastoor by de Kapelle van den Heiligen Geest. De groote Pastory pronkt thans nog met een fraaie Steenen poort, waar boven ftaat: Spotifaornat Dominum: porta decora Domum \ terwyl de kleine Pastory, daar weleer de Vicarius inwoonde, in 1770 voor een groot deel vernieuwd , dit volgende opfchrift had: Dat Babel voormaals beeft ge/ligt, Ryst booger hy V Hervormde ligt; Op wteken van den Adelaar, Ontvlied Gods Volk d' Egyptenaar. Toen hier de Roomfche Godsdienst heerschte, waren , zo veel men nu nog zeker weet, Na by  iq6 Tegenwoordige Staat Bols- by de-Groote Kerk vier Pnebenden , die men w«kd. vrye Leenen plag te noemen, om uit derzelver opkomften jonge lieden uit eene zekere Familie in hunne Studiën tot het Altaar te bevorderen; gelyk ten minlten uit de oorfprongklyke inrichtinge van drie der vier Leenen, die nog overig zyn, blykbaar is. i. Hettema, ook wel Heerema Leen, anders de prove van St. Pieter en Paulus binnen Martini Kerk: want de inftellers daarvan waren Tabe Intes Hettema en zyne Huisvrouw Rienk Lieuwes Heerema. Thans is het zo met dit Leen gelegen, dat de Familie van de Overleedenen, dan eens van de Mannelyke, dan eens van de Vrouwelyke linie , hetzelve begeeft aan iemand van de Familie. Het is blykbaar aan den ouden naam van dit Leen , Sint Pieter en Paulus prove , als mede uit de drie overige Leenen, dat hetzelve aan de Altaaren van Martini Kerk verbonden was. Zy die den oorfprongklyken Testamentairen inftellingsbrief en verdere dokumenten, als een verborgen fchat, onder zich hebben, zouden de liefhebbers van Friefche oudheden kunnen onderrichten , of volgens het ftandvastige oude gebruik binnen Bolswerd den Priesteren van Oldehoof i van ouds her de verkiezing van een' Scholier flegts ' ten deele of geheel toekwam. Maar dewyl de gebeneficieerde, volgens de tegenwoordige gewoonte , by dat Leen niet verpligt is in ] de Heilige Godgeleerdheid te ftudeeren , zo ] fchynt , indien men van het oorfprongklyke I niet is afgeweeken, deeze Godvruchtige in- ftel-  van FRIESLAND. iq? fteJling tor andere einden dan 'c Altaar ge-Bolsfchikt te zyn (h> w**« * 2. Het tweede Leen heeft den naam van Ald- ger Houckema Leen, gemaakt by Testament van den jaare 1478. 3. Het derde is Hendrik Nannes en Ca» tharina Epes Leen , genacht in den jaar 4. Het vierde is Wiebinga Leen, waarvan 't Testament getekend is den 6 Oktober 1621. De drie laatstgemelde zyn van dien aart, dat de kiezers wel bepaald zyn aan de Familie, doch dat de Familie zelve geene keuze mag doen, volgens den wille der Testatoren, en oud gebruik. Wiebinga Leen wordt alleen by de beide Stads Predikanten, als opvolgers in officio van de twee Priesters van Oldehove, begeeven : Hendrik Nannes Leen wordt gekonfereerd door een" der Leden van 't Kollegie der Heeren Gedeputeerde Staaten , als verbeeldende den Prior van Thabor, gelyk altoos , wanneer in 't oorfprongklyke Testament de Prior van dat Klooster, 't welk , gelyk alle andere Kloosters aan den Lande vervallen is, als begeever genoemd wordt, (li) Oudtyds waren hier by de Groote Kerk en deszelfs Altaaren verfcheiden Proven , als Olde Her Gerrycs, Her Schelten , Meyster Haring en Donye proven. Zie Charterb. van Friesland, 't II Deel. bl. 234. Doch daaruit werden de Priesters onderhouden, en uit deeze foort van proven zyn de zogenoemde benefi • ciaale of Geestelyke Goederen van Bolswerd voottgefomen. N 3  ïq8 Tegenwoordige Staat B o l j- wordt; zo als in het Testament van dit Leen gei weed. fëhiedt; ook zyn van dat Leen Collatores de Prazident Burgemeester en de twee Predikanten ; doch Houckema Leen wordt begeeven door de twee Raadsmannen der Stad, de twee Predikanten, en den bezitter van Jongema huis, Deeze drie laatstgemelde Leenen worden nog met een loffelyk oogmerk, na de Hervorming, gebruikt, om min vermogenden van de Familie der Testatoren in hunne letteroeffeningen tot het Predikantsampt behulpzaam te zyn, ge-lyk daarvan thans drie Euangelie Dienaars in Frieslands Kerk getuigenis kunnen geeven. Broere- De KLEINE of BROERE-KERK, Kerk. ftaat in 't Zuidoosten der Stad , en was voor» maals de Kerk van 't Groote Klooster, door eenige Edelen en vroome luiden uit het kwartier van Westergo , gefticht in den jaare 1270. Het hout, tot opbouwing van dit Klooster gebezigd, zou , naar 't verhaal vart Winfemius, gewasfen zyn in 't Kreiler Bosch, thans eene zandplaat in de Zuiderzee , een weinig bewesten Stavoren. De Kerk zelve wordt al doorgaans geacht gebouwd te zyn in den jaare 1281 ; doch naar het verhaal van Winfemius, is zulks reeds voor dat jaar gefchied. Het was ook in den jaare 1623, by hen, die 't nette jaar der ftichtinge beter dan wy thans konden weeten, niet bekend, wanneer de grondlegging deezer oude Kerk gefchied ware, zo als blykt uit deonderftaandenoot(i), On. (i) Tn eene Infcriptie in de muur van't Koor der Kleine Kerk  van FRIESLAND. 100 Ondertusfchen heeft het opfchrift, dat toen Bols"< in deze Kerk gevonden werd, by haastige WEED* Leezers wel aanleiding konnen geeven, om het jaar 1281 voor het jaar der bouwinge te houden, hoewel 't inderdaad niet anders bepaalt dan 't jaar, wanneer de Minderbroeders eerst hun verblyf binnen Bolswerd gevestigd hebben, en 't Klooster bewoond is geworden door die Orde. Het Klooster, dat' weleer by deeze Kerk was , werd in de dertiende eeuw bewoond door Monniken, te' dier tyd Gau« Kerk aan de Zuid Oostzyde op een zwarten Steen met Gouden letters, leest men Quod deforma/it Papismus vera reformat relligio, et pietas voce Sonante Dei. In ruinofo opere antiquo monumentum fequens inventum est: Orate pro anima Godeke de Hockauwert. anno Domini MCCLXXXI Fratres miuores primo inceperunt morari in Bodelswert. Tempora, queis templi fundaminajacta vetustas, invida vah rebus.' dicere me vetuit; Tempora, qua; renovant veteris fundamina templi Dicere non vetuit; relpice, lector, habes; Inclyms urbis Magiftratus templi reftaurati curatori. bus primis Domino Joanne ab Heerma, ex nobilisfima Pratoritia familia orto , Heerkone Heerkonis, et Francisco Rollema, civibus afcriptis, a:dem hanc Sacram ad pios ufus revocari curavit; Aó. NatlVItatls IesV ChrlstI ReDeMptorls et SerVatorls. NB. Derhalven vergist zich Winfemius, die de reparatie plaatst in 't"jaar 1620 of 21, daarzy volgens dit letter. tf.1 invalt in 'tjaar 1623; N 4  floo Tegenwoordige Staat Bols- Gaudenten genoemd ; doch in t jaar 1473 ■> op werd. den 4 April, deeden twee voornaame Edel* lieden, Douwe bjaardema en Godtfchalck Jongema, deeze Gaudenten uit het Klooster vertrekken , en Helden , volgens een verdrag , tusfchen de voornaamfte Edelen deezer Provintie en den Paus getroffen , de Obfervanten in derzelver plaatfe. Dit Klooster is in den jaare 1503, den laatften Augustus, afgebrand, wanneer echter de Kerk bleef liaan; doch Winfemius fchryft, dat het in 't jaar 1580 vernield is, waarom het na den brand weder moet opgebouwd weezen. Deeze kleine Kerk van 't groote Klooster Is eerder dan de groote tot den Godsdienst der hervormden gefchikt, en vatK.den toellel der Roomche Godsdienstoeffeninge gezuiverd; zynde daarin de(k) eerfte hervormde Kerkreden gedaan in den jaare 1572, dooreenen Johannes Janszoon, anders Johannes Hanfii, een Bolswerder van geboorte ; ook zyn, op denlaatflen dag van Juny 1579 > de Hervormden in deeze Kerk plegtig vergaderd om eenen vasten Leeraar te kiezen, en is de keuze (k) Bolswerd is eene der eerfte Steden in Friesland, die, na de verovering van Kampen door Lalain , by den Aartshertog Matthias en de Staaten vrye en openhaare oeftening van Godsdienst en onderhoud haarer dienaars verzocht , den 23 july 1578; terwyl op den 15 November 1579 eendragtig werd beflooten de vrye oefening van den hervormden Godsdienst toetelaaten; hebbende daarop, inde maandFebruary van't volgende jaar, de Roomfche Godsdienst, als heerfchende, plaats gemaakt voor den Hervormden, doch niet zonder onftuimige en wetrelooze plondering der Kerken door de Soldaaten, ook te Bolswerd, waartoe Lalains afval tof de Spaajifchen de aanleidende oorzaak was.  van FRIESLAND. 201 keuze toen op Ruardus Acronius van Alkmaar ge- B o l svallen, fchoon die deeze beroeping niet aannam; w E R D* ook is hier voor de eerftemaal 'c Avondmaal by de Hervormden gehouden, waarfchynlyk omtrent deezen tyd; terwyl in 't jaar 1580, tot nadere vereeniging, het Nachtmaal voor de tweedemaal , waarfchynlyk in de groote Kerk, is gevierd 5 gelyk ook in dat jaar, voor de eerllemaal, Voogden over Kerken, Wees* Gast- en Armehuizen uit de Gereformeerden zyn aangefield. Deeze Kerk, door ouderdom bouwvallig zynde geworden , werd, niet lang geleeden, merke • lyk verbeterd; zynde het dak geheel vernieuwd, het binnenwerk fierheid, en het torentje, weleer op 't midden van het dak geplaatst, afgebroken, en aan het westeinde weder opgebouwd ; gelyk toen ook het oude Orgel , dat in ié35 door Antony Verbeek gemaakt, en in 1645 en 2731 vernieuwd en vergroot was, door den kundigen maaker van 't groote Orgel , den Heer Hinz, verbeterd is geworden. Ter plaatfe, daar by deeze Kerk weleer 't groote Klooster ftond , ziet men thans eene Herberg en Tuin , welke door de Vier Kerkvoogden , die thans by de Magiftraat en Vroedfchap verkooren moeten worden, tot onderhoud der Kerke verhuurd wordt. De derde Kerk in deeze Stad was de oude Begyne Kerk, behoorende weleer tot hetKloos» ter van dien naam, thans het kleine Klooster, eertyds dat van den Heiligen Geest genaamd; Zy is zeer oud, doch de Stichters zyn onbekend , en gelegen aan de noordzyde van de Stad N 5 by  stoa Tegenwoordige Staat Bol«« t.y je Sint Jans poort, fluitende thans aan de * Stadswal, hoewel eertyds, zo als uit de liggino-e blykt, daarvan afgefcheiden. Het kleine Kloos. ter werd oudtyds bewoond door Nonnen van Sint ürfula, onder opzigt van een' Pater en Priorinne; maar is afgebroken, onbekend wanneer ; zynde nu daar ter plaatfe ook eene Herberg met een Tuin. die by de Voogden der kleine Kerk, ten voordeele van dezelve , verhuurd wordt. De Kerk ,• die nog in weezen is, wordt thans gebruikt tot een Stadsmagazyn, en ook tot berging van Turf. In 't midden van de Stad, op de Kerkftraat aan de Broereftraat, was weleer over 't diept heen gebouwd de Kapelle der mirakelen van onze Lieve Vrouwe van Zevenwouden, anders de Kapelle van den Heiligen Geest, een zeer oud gebouw, dog waarvan het jaar der Stichtinge onbekend is. In deeze Kapelle, die nog in weezen is, ftond oudtyds een Maryebeeld, dat met grooten toeloop uit veele plaatfen, ook om de byzondere aflaat, als wonderdoende geëerd wierd, doch door de Soldaaten van Bronkhorst in't jaar 1580 verbrand is; deeze Kapelle wordt thans gebruikt tot eene Latynfche,en twee Nederduitfche Schooien , en heeft boven den ingang dit opfchrift: * Hic Sophiae, hic alma Minerva tenellis Castalias propinat aquas Heliconis alumnis. Latynfche DeLATYNSCHE School wordt nu alleen School, door een' Rector bediend, op een jaarlyksch inkomen van 500 Caroli Guldens; doch eertyds was 'er ook een Conrector, wiens School nog voo? haa»  van FRIESLAND. 203 handen is. Voor de Richting van 't nieuwe Bol?. groote Orgel werd de eene School door den WEUD' Orgenist van de Stad bediend; doch van dien tyd af is de bediening van Orgenist gefcheiden van die der Schoole , zynde de tweede Nederduitfche Schoolmeester teffens Voorzanger. Ook vindt men in deeze Stad de overblyffels eener Proostdye, voormaals genaamd Vinea Domini, die der witte Heeren, of ook wel de Procstdy van'c^and, zoals, in de inltraktie van den Bisfchop van Leeuwarden, by Winfemius te zien is Q\ ). Deeze witte Heeren werden anders genaamd Fratres Johannitai , PremonllreitHeeren, Norberthinen of Ciftercientèrs. Deeze Proostdy was weleer gelegen op 't Zand, naamelyk 't Pingjumer Zand, van waar zy, afgebroken zynde om de overflroomingen der zee, verplaatst is in de Stad; dit is gefchied, niet in 't jaar 1509, als iioogftraten, of 1515, gelyk Winfemius fchryft,maar in'tjaar 128? of 1288; Zy werd in deeze Stad overgebragt op die plaats, alwaar weleer 't oude Gasthuis , dat is een der oude Gasthuizen ftond. Het is een misflag by de Gefchiedfchryvers , die meenen , (waarfchynlyk verleid door de gelykheid van naamen ) dat deeze Proostdy op 't zogenaamde Zand teBolwerd is gefticht: want uit de tegenwoordige benaaming van Wit- Heeren-fteeg, op 't hoog gelegen, is blykbaar, dat die Proostdy op 't hoog gevonden wierd, daar nog 't zogenaamde Hoogehuis een zigtbaar overblyfzel van fchynt te weezen. Als nu de inkomften van dit Klooster of Proostdy den Bisfchoplyken ftoel van Leeuwarden toegefghikt waren, en de Monniken Ct) Bl. 632.  Bolswerd. 204 Tegenwoordige Staat ken in 1570 naar elders verplaatst wierden, is dit Klooster allenrrs 1012, alzoo de (1) Kerk geborlien was, afgebroken ; terwyl 't metfel- en timmerwerk gebruikt wierd om naar de dyken te worden vervoerd. Het Gasthuis, boven vermeld, fchynt naderhand verplaatst te fm ) zyn ; ten minften het tegenwoordige Gasthuis is niet op 't Hoog, maar op de Koe- of Nieuwemarkt, ten Zuidwesten der Stad gelegen, aan de Stadswal; 'e geen bevestigd wordt uit het jaargetal van de verplaatfing der Proostdy, en de bouwing van het tegenwoordige Gasthuis ,• want de Proostdy der Witte Heeren is verlegd opdeplaatfe van 't oude Gasthuisin 1287, daar het tegenwoordige Gasthuis eerst gebouwd is in 1474 (liever 1464 % ten muitten in dat jaar wierd de (n) Kapelle'ingewyd, van welke Kapelle by de vernieuwing van 't Gasthuis in 1781 nog eenig overblyfzel was in drie kamers, van ouds af de Kerk genaamd. Deeze inwydingis gefchied door een' Kardinaal, die (1) Zodat 'er oudtyds in Bolswerd geene drie Kerken behalven de Kapelle, maar vier geweest zyn. (m) Of 'er is meer dan één Gasthuis in de Stad ge. weest zo als fchynt te volgen uit het geen Winfemius Ichryftbl. 577., dat de Schutters, toen Robles door de Mad wilde, bevreesd voor verraad, de Kloosters en Gasthuizen bezochten ; terwyl het meer dan waarfchyn. lyk is dat zulk foort van een huis, als oudtyds 't Bols. werder Armehuis was, mede den naam droeg van een Gasthuis 00 Zodat 'er meer dan eene Kapelle in de Stad geweest is , denkelyk niet minder dan drie, want de Kezident van den Keizer had by zyn huis over't water ook eene Kapel; dog deeze tweelaatfte Kapellen waren Huis-Kapellen.  aan FRIESLAND. 205 die door Paus Paulüs den Ilden herwaards ge- B 0 l s. zonden was. In 't jaargetal deezer inwydin-WE ttD" ge is eene fout ingefloopen by de Gefchied" fchryvers, wanneerze dezelve bepaalen op 't jaar 1:474 , wanneer Paulus de II, als reeds geftorven in 1471, niet meer in weezen was. Dit Gasthuis. Gasthuis wordt het Sint Antony Gast- of Proveniershuis genaamd, en ftaat onder 't bellier van drie Voogden, die eenige bedaagde lieden van die geenen aan welke zy voor hun op den lyve gelegde penningen lyfrenten betaalen, hier eene fchoone wooning met eenige voordeelen geeven. Het huis is in 1781, behalven den vleugel, offtreek kamers ter oostzyde van 't huis, van den grond ficrlyk herbouwd, zodat het een der regelmatigfte en fraaifle gebouwen van de geheele Stad is. Hetzelve heeft aan den ingang dit volgende opfchrift: St. Antoni Gasthuis. In 't jaar 1778 is dit Huis herbouwd door de Heeren Jr.Schelte van Heemftra, Nicolaus Elgersma, enReinder Fontein van Reidfma, Burgemeesters van deeze Stad, en Voogden van dit Huis, waarvan de eerfte fteen gelegd is door Jr. Cornelis van Heemftra, Scheltesz. Onder de openbaare Gebouwen behoort Weeshuis, mede het WEESHUIS , in 1542 door Nanne Reyns en zyne Huisvrouw Hidda Heremagelticht, welke 't zelve rykelyk be; if. tigd hebben met hunne Landen, zo als blyit uit een Opfchrift op een' fteen in den muur aan de Westkant van 't Huis in de Kerkftraat, waarop 't jaar 1562 geleezen wordt. Van ouds af ftond dit Huis onder 't bellier van vyf Voogden , waarvan, na de reformatie, drie Hervorm-  so6 Tegenwoordige Staat Bols, vormden, een Doopsgezinde, eneenRoomsch." wekd. gez-nc}e waren : waarom hec volgens de oorfprongklyke inftelling nog in gebruik was, dat Weezen, wier Ouders tot de Doopsgezinde, ja zelfs tot de Roomfche Gemeente behoorden, daarin wzerden onderhouden, 't geen echter, federteenige jaaren, door de Roomschgezinden zelve wordt verzuimd, waarfchynlyk uit eene godsdienftige vreeze voor de vroege inboezemingen der Hervormde denkwyze over den Christelyken Godsdienst. Armehuis. Nog wordt in deeze Stad gevonden een zogenaamd (o) ARMEHUIS, in 't welke bejaarde Mans- en Vrouwsperfoonen worden aangenomen en onderhouden, die hier by eikanderen in eenige Kamers woonen, genietende eene zekere proeve, en wat ruimer onderhoud, dan die geene, welke buiten dit Huis in wooningen, aan dit Armehuis behoorende , openbaar onderhouden worden. Oudtyds werden hier ook Vreemdelingen, doch thans alleen ingeboorenen aangenomen, gelyk men in voorige tyden daar de kost kreeg, mits betaalende een geringe fomme gelds, wanneer 't inderdaad een der bovengemelde Bolswerder Gasthuizen was; terwyl men 'er nu om niet armen, doch alleen, die geene Leden zyn der Hervormde Gemeente, gelyk (o) De Stichters van dit Huis zyn onbekend; waarfchynlyk is die edele Familie dewelke weleer een Eenhoren tot een wapen voerde, de eerfte aanlegger daarvan, ftaande dit wapen voor 't Huis, 't geen door eene oude overlevering en uit den naam. van een der oudfte Boereplaatfen onder di; Huis, de Eenhoorn ge» aaamd, en gelegen onder Wons, bevestigd wordt.  van FRIESLAND. 207 gelyk in de dorpen de Kerkarmen , in op- B 0 l i. neemt, onder 't huisfelyk opzigt van eene zo~WER0* genaamde Moeder : ook worden buiten dit huis dezulken, die men Stadsarmen noemt, niet uit eene kollekte by de burgery alle 14 dagen, gelyk voormaals , maar uit de zeer aanmerkelyke goederen van dit huis, en de helft der zogenoemde oortjes gelden, van leevens onder« houd bedeeld. Alle deeze armen, geene belydenis van den Hervormden Godsdienst doende, ftaan onder 't opzigt van zes Voogden, die door de Magiftraat en Vroedfchap thans moeten gekooren worden. Ook wordt hier een Gereformeerd A R- GereforM E H UIS op de Groote Kampen gevonden, >"eerd . 't welk alleen gefchikt is voor Hervormde Ar- rme m men of Leden , cie ftaan onder de zorge en collatie van Dienaars van Bodelswerd, als Sucfesfeurs in de Officio der Priesters, geftigt in V jaar 161 b, by de navolgende perfoonen, Maria Oupkes, weduwe van zaliger Oupkes , de Edele Gerrolt van Kamminga, de Edele Jufrouwe, Katharinavan Okkinga, weduwe van voorfeide van Kamminga; dit is letterlyk genomen uit een oud Fundatieboek of overblyfzel van een Rekenboek, en rolle der leden. Thans wordt door de Diakenen der Hervormde Kerk, aan oude ledematen , daar in een wooninge met eene ruimere proeve dan buiten dit huis, onder 't opzigt van eene zogenaamde Moeder, gegeeven. Dit huis is nog bekend onder den naam van 't Konvent, van welke benaaming de reden in 't duistere ligt. 't Blykt uit het bovenftaande ftuk, dat het, zo  2o8 Tegenwoordige Staat 5 e ï% a5 'e .nur!s' na de Hervormitlg zy getocht; maar • 01 t in Roomfche tyden een geesrelyk gefticht, daar het de gedaante van zogenaamde Begynehoven heeft, geweest zy , kan men niet bepaalen, zynde het bewys hiervoor uit den naam yan Konvent niet geheel voldoende. Vreemd is 't intusfchen, dat dit Konvent geene andere opkomften heeft dan eene jaariykfche uitkeering van 26 Kar. Gulds- uit het Slot der Walta's te Tjerkwerd, welke Edelen echter niet onder de Stichters van dat Konvent na de Reformatie gevonden worden. Vermaa- In voorige tyden zyn hier drie DoopsgeninS- zmde Huizen van Vermaaninge geweest, een op de Groote Kampen , thans eene Pottebakkery, een op de kleine Dylakker, 't welk zyn ingang had op de Kerkltraat, nu 't huis van een parnkulier , en een aan 't einde van de Koemarkt, 't welk in 'c jaar 1784 merkelyk vernieuwd is, en thans tot den Godsdienst alleen gebruikt wordt. De Doopsgezinde Gemeente aihkr is vereenigd uit Vlamingen en Waterlanders , en wordt door één' Leeraar bediend. KerkenChe ThanS worden rwee ROOMSCHE er n. KERKEN in Bolswerd gevonden , die federt lange jaaren beide ftaan op de groote Dylakker: oudtyds had men in deeze Stad twee Roomfche Vergaderplaatfenin een anderen oord der Stad, waarvan men weet dat de eene op den Dyk geweest is, en wel in het huis, daar een boterton in den gevel ftaat. De eene der tegenwoordige Roomfche Kerken plag voormaals eene ftatie der Jefuïten te zyn, doch wordt  van FRIESLAND. 209 wordt nu door een'wereldlyk' Priester bediend; Bolsde andere flatie wordt, gelyk van ouds, doorWEKD' geordende Geestelyken waargenomen. Het getal der Roomschkatholyken in deeze ftreek des Lands zeer menigvuldig zynde, moet het niemand verwonderen , dat by deeze twee Kerken tusfchen de 800 en 900 Kommunikanten gevonden worden. Onder de oude Gebouwen der Stad munt inzonderheid uit het huis van Jongema, oudtyds Juwinga, en thans het Hooghuis genaamd, ftaande aan 't einde van de Kerkftraat. By deeze familie was eertyds het voorrecht van altoos eenen Olderman der Stad en Gilden in de Regeering te hebben , 't welk zyn aanzien en invloed in 't bellier der zaaken grootelyks vermeerderde, waarom hyookin de proceslie ten offer voor alle anderen ging; doch welk teken van meerder gezag Wyts Harinxma in Juw Jongema niet kon verdraagen, de wyl haar Zoon, Godfchalck Jongema, fchoon minderjaarig, als erfgenaam van Wylen zynen Vader Tjaard Jongema, volgens haar inzien, daartoe gerechtigd was (*). Hetlaatftemannelykoir van dit gellagt was Godfchalck Jongema, welke in 't jaar 1545, wegens deeze Stad , als Olderman , in bezendinge gebruikt werd, tot het doen van nadrukkelyke vertoogen aan den Keizer tegen het verkrachten van 's Lands voor. rechten en "t opleggen van ongewoone lasten, byzonder van den 2iften penning. Na dien tyd fchynt dat voorrecht van Oldermanfchap, waarfchynlyk door huwelyk, overgegaan te zyn in (*) Winfem. Kron. bl. 295. III. deel. O  210 Tegenwoordige Staat Bols- in de familie der Heerema's : althans uit bovenwerd. gemelde grafzerk in 't Koor der Kerk is blyk«j baar, dat Godfchalck Heerema, welke in 1611 den i Juny overleeden is, oud 79 jaaren, 1 o maanden en 10 dagen , voor zyn overlyden vrywillig van zyn Oldermanfchap aflland heeft gedaan. Ook heelt deeze laatstgemelde familie der Heerema's een aanzienlyk en fterk huis , dat nog in weezen is, bezeten, 't welk ftaat op 't Oosteinde van 't Hoog aan de wal, en waar • in ook Juw Jongema weleer zyne wooninge heeft gehad. Nog is aanmerkenswaardig 't huis, alwaar voormaals de Keizerlyke Rezident zyn verblyf plag te houden, ftaande op de Groote Dylakker, by de zogenaamde drie Posten, en hebbende aan 't bolwerk weleer zyne Kapelle. Oudtyds had deeze Stad het recht van geld te munten van de Staaten deezes Lands verkreegen , zo als blykt uit het geld alhier geflagen, waarvan behalven kooper geld, ook nog eene zilveren munte voor handen is, waarop aan de eene zyde het Stads Wapen ftaat, en in den rand moneta nova Bohvard : doch aan de andere zyde een kruis met een S (dat is Signum) in 't midden en rondsom den kant Anno Domini 1478. Ten tyde van Winfemius waren deftempels der munte in de fchatkist nog voorhanden ; het Munthuis fchynt geftaan te hebben in de Kerkftraat, zo als, niet alleen uit een overgeleverd gevoelen der oudfte familien onzer Stad, maar ook uir het geval van Juw Jongema, in 1480 gebeurd , en by Winfemius op dat jaar vermeld, kan opgemaakt worden. Deeze  van FRIESLAND. 211 Deeze Stad, duskorcelyk befchreeven, werd Bols. oudtyds door 36 perfoonen beftierd, genaamd WERO* de Raad, beflaande uit 12 Magiftraatsperfoonen, waaronder men"4 Burgemeesters, 4Schepenen, en 4 Raadslieden had: de overige 24 warende gezwooren Gemeente, of Vroedfchap. Over alle deeze 36 perfoonen prezideerde een Olderman uit den Adel, die 't meeste gezag had, en gemeenlyk, of door verkiezing of indrang, leevens lang zat. Dit Oldermanfchap was eene foort van pratoria dlgnitas of prafectura urbis, en is een lange reeks van jaaren als erffelyk geweest by 't oude Adelyk gellagt der Jongema's ; waarom men in de Stads Gefchiedenisfen leest, dat in kommerlyke tyden de Edelen over 'c bellier der Stads zaaken byzonder geraadpleegd wierden. Eindelyk ging 't Oldermanfchap, by verfterf der Jongema's , over op een ander voornaam gellagt der Bolswerder Edelen, en wel, zo ik meene, dat der Heerema's of Heerma's, 't geen door huwelyk aan de Jongema's verbon. den was. Winfemius meent, dat Gerolt van Heerma de laatfte Olderman is geweest, en fielt dus voorzeker , dat federt het jaar 1581 dit Oldermanfchap te Bolswerd geen plaatfe meer gehad heeft; iets, dat niet overeen re brengen is met het meergemelde grafichrifc in 't Koor der Martini Kerk, daar Godfchalck Heerma, die Grietman van Wonzeradeel was , nog Prcstor urbis Bolsixsar dienfis genoemd wordt; of men moest denken, dat hy zich den naam van Olderman , fchoon zondei gezag en buiten gebruik, nog had toe* O 2 ge-  212 Tegenwoordige Staat Bots- geëigend, als van ouds eigen aan zyne Fa- WE KD. milie> De gemelde vier Burgemeesters verzorgden de Stads zaaken, reisden in kommisfien, en handhaafden alles wat tot het gezag der Stad behoorde. De vier Schepenen deeden tusfchen partyen recht naar Stads wetten en gebruiken. De Raadslieden waren Ontvangers van Stads inkomften , ook Aanklaagers der delinkwanten , en exekuteerden Stads resten en breuken. Dan de verfchillen, welke van tyd tot tyd onder deeze leden van Regeeringe voorvielen , bragten te wege , dat ook hier, zo wel als in andere Steden van Friesland, in den jaare 1637, een nieuw Reglement van Regeeringe wierd ingevoerd : hetzelve luide woorde» lyk aldus. Reglement en Octrooy der Raadsbeftellinge der Stad Bolswerd. D e Staten Generaal der Vereenigde Nederlanden : Allen den genen die defe onfe Letteren fullen fien ofte hooren lefen , Salut: Doen te weten, alfoo tot onfe kennisfe is gekomen , dat vele ende verfcheydene groote zwarigheden, qusestien ende gefchillen voor defen zyn ontftaan ende gerefen in de Steden Van Frieslandt, ter oorfake van het veranderen en verzetten van de Magiftraten ende Regeerders in defelve Steden , welke veranderinge van allen ouden tyden op nieuwe jaars dag gewoon is geweest te gefchieden; dog dat verfcheidene nieuwigheden en alteratien by ver* loop  van FRIESLAND. 213 loop van tyd foo nu als dan Succesfivelykdaar Bolstegen ingevoert en gepractifeert zyn gewor-WERD' den, daar door dan niet alleenlyk het welvaren ruste ende gemene beste van dezelve Steden, maar ook Confequentel. van de Provincie van Frieslandt , daar van de Steden tegenwoordig het vierde Lidt zyn maakende , verhindert belet ende als te rugge gefet worden : waar uit alfoo niet anders als merkelyke ondienflen , onrusten ende onheylen in de Staat van 't Landt hoe langs hoe meer veroorzaakt ende gecaufeert zouden worden , diar over dat ook voor defen verfcheydene klagten en doleancien aan ons zyn gekomen , ende byzonder van 't geen in den jaare 1635 , dien aangaande in verfcheydene Steden van Frieslandt buiten tyds ende buiten gewoonelyke forme , gepasfeert ende voorgevallen is geweest: foo is 't dat wy uyt kragt en ingevolge van de Unie ende ewig verbondt tusfchen de geünieerde Provinciën ende Landen, in den jaare 1579 binnen Uytregt opgeregt, ende totnogtoe onverbrekelyk tot welftand van onfe Staat onderhouden ende agtervolgt , by Advys ende deliberatie van Zyne Hoogheyt den Prince van Orangen eenfamentlyk van de Raadt van Sciate defer Verenigde Nederlanden , willende daar tegens behoorlyk voorfien, tot voorkominge van alle wydere misverftanden , onheylen ende confufie in de Steden van Frieslandt, terzake als boven voor defen ontftaan, goedt gevonden, geordonneert ende geftatueert hebben , vinden goedt, ordonneren en ftatueren mits defen, dat voortaan ui de Stad van Bolswart in 't veranderen ende O 3 ver-  ai4 Tegenwoordige Staat Bols- verfetten van de Magiftraaten ende Regeerders . • onverbrekelyk voor vasc en ten ewige daee fal , onderhouden en geobferveert worden , 't geene in defeive Stad van onzent wegen op den i April lestieden by accommodatie provifioneel is gedaan ende geordonneert, hier van woorde tot woorde geinfereert. De Raadt van Staten der Vereenigde Nederlanden , goedt gevonden hebbende tot wegneminge van de onlusten, die over 't fluk van de befteliinge der Magiftraats perfoonen in de meeste Steden van Frieslandt eenigen tyd herwaarts zyn ontftaan, van wegen de Hoog Mog, Heren Staten Generaal defer Vereenigde Ne. derlanden behorelyk te voorfien, als tot dien einde om de rust ende enigheyt te procureren onder de goede Ingefetenen defer Provincie mede gekomen zynde, verklaart dat daar inné voortaan in de Stad Bolswart zal worden geobferveert 't geene volgt. 1. De Magiftraat fal beftcan uit zes Burgemeesteren, twe Raadtsluyden ende vjer en twintig Gemeentsluyden of Vrocdfchappen , die by gemelden Raadt van Staten van wegen als boven als nu fullen aangeftclt worden. 2. De voorf. Burgemeesters ende Raadtsï luyden fullen dienen van den eenen nieuw jaars" dag tot den anderen in fulker voegen, dat van . de tegenwoordige nu aangeftelde Burgemeesteren ende Raadtsmanncn toekomende nieuwjaar by lotinge lullen afgaan ende veranderen een Burgemeester ende een Raadtsman, het tweede ofte volgende jaar wederom by lotinge twee Burgemeesters, en het derde jaar by lotinge  van FRIESLAND. 215 ringe alleen een Burgemeester ende de Raadts«BoL9. man oudst in dienst zynde, ende het vierde WERD* jaar dien volgende de twee resterende Burgemeesteren, die langst gediend fullen hebben, het welke voorts dan alle jaaren fuecesfivelyk ende by gebeurte fal continueren over de Burgemeesteren en Raadtsmannen die langst in dienst fullen zyn geweest; fulx dat na de voorf. lotinge, ende als defelve komt te ccsferen, de Burgemeesters ende Raadtsmannen ieder vier jaaren na den anderen fullen komen te dienen. 3. De Gemeentsluyden ofte Vroedfchappen fullen bly ven haar leven lang, al waart dat iemand van dezelve in de Collegien van de Ge» neraliteyt ofte Gedeputeerde Staten of Rekenkamer defer Provincie wierde Gecommitteert; allene fal de plaatfe van die geene die elders met der wone komt te vertrekken vaceren. 4. Alle jaar fal veertien dagen voor nieuwe jaars dag, in plaatfe van de geene die afgaan fullen, een dubbeld getal genominecrt worden uyt de Gemeentsluyden in fulker manieren, dat eerst vyf perfoonen uyt de vier en twintig fullen by lotinge genomen worden, welke vyf fullen doen de nominatie van voorf. dubbeld getal uyt de andere negentien alfo zy haar zelfs niet mede fullen nomineren. 5. Tot welke nominatie zy dadelyk fullen moeten procederen ( belovende eerst) foo ras het lot op hun fal fyn gevallen om te kiezen , aan de vergaderinge op hare gedane Eed dat zy in 't nomineren fullen letten op de gequalificeerfte ende bequaamfte perfonen onder O 4 de  &l6 Tegenwoordige Staat Bots. de voorf. negentien, fonder eenig ander oog• merk, zugt, ofte gunfte, daar inne te fullen betonen. 6. Gaande dan terlïont met hun vyven in een andere kamer ende niet daar uitkomende nog met niemand communiceerende voor dat fy de nominatie fullen hebben gedaan met de meeste ftemmen. 7. Welke nominatie van dubbel getal als dan dadelyk by befloten misfive zal overgezonden worden aan fyn Gen. Stadhouder der Provincie om by dezelve daar uyt het enkel getal te werden gekofen, die de namen der ge. korene mede by beflooten misfive fal over-, fchryven , welke misfive voor nieuw jaars dag niet fal mogen worden geopend. 8. De afgaende Burgemeester en Raadtsman fullen ieder op den tyd van haar afgaan weder fuccederen in de Gemeentsluyden of Vroed-, fchap in plaats van de gekorene. 9. By foo verre enige plaatfen by verfterf of anderfins tusfchen tyden quamen te vaceren fal daar inne een ander gekoren worden , te weeten foo het een Burgemeester of Raadts. man is, meer als drie maanden voor nieuw jaar, fal de plaatfe moeten worden dadelyk vervult, by nominatie en electie als boven. 10. Ende in de Gemeente of Vroedfchap een maand na dat de plaatfe vacant fal zyn geworden, by de Magiftraat en Gefwooren Gemeente gezamentlyk met pluraliteyt van Hem. men de verkiefinge te doen. 11. Alle de voornoemde perfonen fullen moeten zyn behorelyk gequalificeert ende van de  van FRIESLAND. 217 &q ware Gereformeerde Religie foo als die in Bonsde publique Kerken word geoeffent, profesfie WERB' daar van doende ofte ten minften wel geafectioneerde tot de Religie ende te gehoor komende, ook behoorlyk gedoopt zynde. 12. Of het voor defe reyfe mogte gebeuren, dat enige malkanderen na in den bloede beftaande in de Gemeentsluyden zouden mogen geftelt worden , fal 't feive namaals foo gereguleert blyven , dat geen Vader en Zoon nog ook gene twee Broeders te gelyk daar inne mogen genomen worden. 13. Blyvende voorts aan de Magiftraat ende Gemeentsluyden de beraminge met meeste ftemmen van alle verdere goede order in de Rcgeringe van Stads zaaken ende 't geene daar van dependeert, ende ook heure privilegiën vryheden ende coftumen naar ouder gewoonte , foo in het vergeven van Stads Ampten als van ouds gebruikelyk is geweest , zonder ergens inne tot particulieren profyte te mogen excederen , lettende vooral op de beste mesnagie ende het meeste voordeel van de Stad ende de goede Ingezetenen van dien, ook in verterit}, gen, baten, profyten of actiën niet gaande buiten de ordonnantie of ordinaris gebruik : ende ook voor 't confereren van eenige Ampten niet genietende, op peene van arbitrale correctie tegen de nemer ende gever. Alle welke poincten by de Hoog Mog. Heren Staten Generaal des noodts ende verzogt zynde , fullen geapprobeert geratificeerc ende by forme van Octroy aan de Stad Bolswart ver- O 5 leend  ai8 Tegenwoordige Staat Bols- leend worden. Aldus gedaan ende gearres» w£rb' 22 Marris teert den ~ Aprilis l63?- Was Geparagra» pheert A, Bruyning. vt. onderflond ter Ordonnantie van de Raden van Staten ende getekent J. Eykberg, zynde op 't Spacium gedrukt het Cachet van gemelde Raadt. Ordonnerende niet te min, ook lastende en beveelende eenen iegelyk van de voorf. Stad Bolswart van wat qualiteit ende conditie hy zy, ende voorts allen anderen die't felve nu* ofte in toekomende tyden foude mogen aangaan , de Magiftraat en Regeerderen voor als nu van onfent wegen aangeftelt, ende de gene die in. voegen ende manieren voorf. jaarlyks verandert ende aangeftelt fullen worden, voor haie wettige Overigheyt ende Magiftraat aan te nemen, te erkennen, eren, refpecterenendet'on. derdanigen , t' allen tyden ende in alle voorvallende zaaken , gelyk goede en getrouwe Burgeren en Ingefetenen toebehoort ende fchuldig zyn te doen, op poene van geftraft te worden als perturbateurs van de gemeene ruste ende vrede, anderen ten exempel, want wy fulx ten meesten dienfte van de Provincie van Frieslandt en de voorf. Stad van Bolswart bevonden hebben te behooren. Gegeven in 's Gravenhage den 18 April 1637. Was geparagrapheert W. Mariënburg. vr. Op de plique ftonde by Myne Heren de Staren Generaal der Vereenigde Nederlanden. Tér relatie van de Raadt van State derfelver Landen ende getekend M. Huygens. Burgemeesteren Schepenen en Raad der Ste-  van FRIESLAND. $19 Stede Bolswart, mitsgaders die Gefwooren Bols. Gemeente aldaar doen kondig, certificerenWEKD« ende bekennen Gecommitteert en geauthorifeert te hebben, committeeren en authorifeeren mits defen den Erentfesten Steven (oachims Stellingwerf ende Frans Pollema onfe Medebroeders in den Rade, fampt Tymen Franlèn Eysma ende Mr. Reyner Pauli Ens , uit den Gefwooren Gemeente, orame van onfer Stads wegen te reyfen naar Leeuwarden ende aldaar zyne Gen. te offereren het Octroy by de Hoog Mog. Heren Staten Generaal aan ons verlenigt, en feer dienftelyk te verzoeken dat zyne Gen. gelieven wilde defèlve oblatie te accepteren ende in confbrmiceyt van 't voorf. Octroy der Raadrsbeftellinge te doen, alles cum poteftate fubflituendi et claufulis ratum habendi et indemnandi pro ut in communi et ampliori forma. T' oirkonde hebben wy defen met ons Stads Signet ad caufas , prafiderende Burgemeesters en Secretaris, fampt Gefwooren Gemeente handen doen bevestigen. Actum Bolswart huyden den 19 Xber 1637. Was onderteykent Siebrant Dirks, Frans Riemer. fen , F. Harings, met een Segel in groenen wasfe. Sedert de invoering van dit Reglement van Raadsbeftelling in den jaare 1637, is 't dan nu dus met de Stads Regeering gelegen. De Vroedfchap beftaat uit 32 perfoonen , Waaruit 8 zyn Magiftraatsperfoonen voor 4 [aaren , als zes Burgemeesters , die de civile fuftitie , en al wat tot het Wethouderfchap en Stads zaaken behoort, handhaaven , en twee Raads-  220 Tegenwoordige Staat Bols- Raadsmannen, die ten deele Bouwmeesters wiskp* Zyn ? ajs hebbende 't opzigt over de publieke Gebouwen, Straaten, Wegen, en wat meer tot de dagelykfche politie der Stad behoort; zynde voorts van ouds af ook aanklaagers cum Fifco tegen de overtreeders der civile wetten. De 24 Vroedfchappen kiezen jaarlyks by lotinge 5 Electeurs , en wel door trekkinge van zilvere penningen, waarop een E ftaat', dewelke dan uit de overige 19 een dubbel getal kiezen. Het was een ingefloopen, en door de Vroedfchap, tegen de conftitutie, toegelaaten misbruik, dat de verkiezing der Voogden over Kerken, Gast- Wees- en Armehuizen alleen door de acht Regeerende Vroedfchappen , of Burgemeesters en Raadsmannen, wierd gedaan; doch 't Kollegie van Heeren Gedeputeerden heeft dit misbruik verbeterd, by gelegenheid van eene onlangs gedaane nieuwe verkiezing van eenen Voogd over 't Gasthuis, zo dat thans de Gtzwooren Gemeente met de Regeerende Wethouders de keuze der Voogden verricht. Ook plagten , door eene dergelyke afwykinge , de Volmagten ten Landsdage , door elk lid van de Magiftraat afzonderlyk uit haar midden gekooren te worden. De Regeerende Magiftraat liet haare keuze vallen op een' Burgemeester of Raadsman uit haar achten, terwyl de Gezwooren Gemeente zich bepaalde op een lid uit het lichaam der Vroedfchappen , by welke ook de Koliekten, ter begeevinge van Hunne Achtbaarheden, bediend worden. Doch,  van FRIESLAND. aai Doch ook onlangs is dit verkiezen der Lands- Bol*. dags Volmagten weder tot zyne Conftitutio-WERD' neele gefteldheid gebragt, dewyl nu 't geheele lichaam van de Magiftraat, beftaande uit 32 leden , uit kracht van haare ftemhebbende Vroedfchaps qualiteit \ een uit den Achtbaaren Raad, en een uit de overige 24 Vroedfchappen , by meerderheid, tot dén Landsdag ftemt. VII. Wym-  452 Tegenwoordige Staat Wester- VII. Wymhritzeradeei. go, Wymbrit- zevende Grieteny van Westergo is zeradeel. WYMBRITZERADEEL, weleer Wagenbruggerdeel genoemd. Deeze Grieteny is wel de grootfte van Westergo in uitgebreidheid ; doch heeft minder ftemmende plaatfen en floreenen dan Wonzeradeel , 't welk eensdeels ontftaat uit de kleinheid der mees. te Dorpen, en anderdeels uit de menigvuldige groote wateren en uitgebreide Buitendyk. fter weidlanden , die weinig inwooners bevatten. Deeze Grieteny grenst ten Oosten aan Rauwerderhem en Doniawerftal, wordende van de laatfte door grooter en kleiner wateren gefcheiden; ten Zuiden met een hoek in het Sloo* termeer aan Gaasterland; ten Zuidwesten aan Hemelumer Oudevaart, en aan het rechtsgebied der Stad Workum; in 't Westen en Noordwesten aan Wonzeradeel ; en eindelyk in 't Noorden en Noordoosten aan Hennaarderadeel en Baarderadeel, op de meeste plaatfea met Scheidlinien, die op de kaart zyn aangeweezen. Wymhritzeradeei bevat zeer veele wateren , meeren, poelen en ftroomen. De voornaamfte daarvan zyn, de Witte en Zwarte Brek. ken, tusfchen de Oosterwymerts , Oppenhuizen en Uitwellingerga; de Oudegaster Brekken in 't Westen van Oudega en Sandvoord ; de Ringwiel, groote Gaastmeer, Idzegaster poelen en vooral het Heeger Meer, 'c grootfte water  van FRIESLAND. 223 water van allen , gelegen tusfchen de Dor- Wester. pen Heeg en Indyk , en Westwaards loo-G0* pende naar de Fluysfen. In deeze Grieteny zyn nog twee kronkelige uitwateringen, de Ooster en Wester Wymerts genoemd, die, benevens andere watertjes van minder belang, voorkomen onder den naam van Rivieren. De eerfte deezer ftroomen vloeit, in 't Oosten van Ylst, Jortryp en Hommerts , Zuidoostwaards aan tot aan 't Oude Hof; de laatfte van de INieuwe zyl, tusfchen Oosthem en Ylst, ten Westen van genoemde Stad , naar Woudsend: en zeer waarfchynlyk heeft de Grieteny van deeze beide ftroomen haaren naam van Wymhritzeradeei , dat zo veel als Wymertsferadeel wil zeggen, ontvangen. Dan hoe dit zy, alle deeze wateren, gelegen in 't Buitendykfter of laage gedeelte van Wymhritzeradeei , zyn zeer vischryk, en hebben hunne uitwatering door de Sluizen van Makkum , Workum, Molkwerum, Stavoren , Ttekezyl en de Lemmer, die echter, alle te famen genomen, naauwelyks in ftaat zyn , om aan deeze en de nabuurige laage Grietenyen eene genoegzaame ontlasting van water te bezorgen; eensdeels dewyl deeze landen veel laager zyn gelegen dan die der meeste hoogere Grietenyen van Friesland ; anderdeels , dewyl de Zuidelyke Friesfche Sluizen naar evenredigheid veel minder water kunnen losfen dan de Noordeiyke. Om deeze laage deelen der Provincie te hulp te komen, heeft men, eenige jaaren geleeden, geduurende den geheelen winter geftroomd, zo wel by vorst als by dooy  224 Tegenwoordige Staat Wester. dooy weder; het welk echter deeze zwaarigco- heid had , dat daardoor, geduurende de vorst * de vervoering veeier dingen te water verhinderd wierd, en fommige lieden ongelukkiglyk verdronken. Behalven de opgetelde wateren in Wymbritzeradeel Buitendyks, verdienen nog gemeld te worden de Geeuw, of vaart van tneek naar Y ist; de vaart van aneeK, ten Oosten van Hommerts en Jcrtryp, naar de Witte Brekken, en die van Sneek naar het Sneekermeer, de Houcke Sloot genaamd. In Wymbritzeradeel Einnendyks zyn weinig wateren; komende, behalven de boere opvaarten, inzonderheid in aanmerking de vaart, van de Oosthemmer Nieuwe zylen Noordwestwaards loopende naar Bolswerd in Wonzeradeel, en ook by den naam van Wymerts bekend; de vaart van Sneek naar Franeker, doorgaans de Franeker vaart genoemd , en loopende voorby Ysbrechtum en Tiras ; de Leeuwarder jaagvaart, voor ruim honderd jaaren , tot meerder gerief van den koophandel en reizenden man, gegraaven, en ten Noorden van Scharnegoutum in deeze Grieteny komende , van waar dezelve tot naar Sneek voortloopt ; en eindelyk de oude Leeuwarder vaart, door de Zuider landen van Loinga en Goinga, en in 't Noord van Gauw doorloopende naar flauwerd, alwaar dezelve federt lang gedamd is , en zo voorts naar Roordahuizum , Wirdum , Goutum , Huizum en Leeuwarden. Het Binnendykfter deel van deeze Grieteny wordt van derzelver Buitendy klier deel ge- fchei-  van FRIESLAND. 225 fcheiden door den Hemdyk, die, ten ZuidenWestervan Westhem uit Wonzeradeel komende,G0' Oostwaards loopt tot aan de Nieuwezyl , voorts Noordoostwaards naar Sneek , en van daar met verfcheiden bogten naar Rauwerderhem. Ook wordt deeze Grieteny Binnendyks nog door verfcheiden hooge Binnendyken gefmaldeeld, mee naame den Tjaarddyk, loopende van Bolswerd , voorby Nieuwland , Folsgara en Ysbrechtum, naar Sneek, en den Ringdyk, loopende rondom Tirns, Tjallehuizum en Ysbrechtum , om nu niet van de menigvuldige rydwegen te fpreeken , die alomme van 't eene dorp naar 't andere loopen. Buitendyks zyn daarentegen de rydwegen zeer fchaars, en komen maar alleen in aanmerking die van de Oosthemmer Nieuwezyl naar Heeg, en nog een rydweg , uit deezen niet verre van Heeg komende, en van daar loopende naar Oudega. Doch 't gebrek der rydwegen wordt door de reeds gemelde veelvuldige wateren en vaarten vergoed : ook heeft genoegzaam ieder Landman hier zyn eigen jagt of vaartuig van meerder of minder grootte , gefchikt om zyne waaren van boter en kaas daarmede ter markt te voeren•. en dewyl Sneek de gewoone Marktplaats van deezen oord is, zo wordt daar, op den weekelykfehen Marktdag, al doorgaans eene groote menigte van dergelyke jagten of kleine vaartuigen vernomen, dat inderdaad eene aangenaame vertooning maakt. De landeryen van Wymbritzeradeel, Binnendyks , beftaan meest uit een' zeer ftyven kleigrond, die geheel ongefchikt is tot den Ak- III. deel. P ker-  225 Tegenwoordige Staat Wester- kerbouw, doch zo veel te bekwaamer tot de C0, veevoeding, waarom, ook de velden hierom, trent als bezaaid zyn met fchoone koejen , die uitmuntende boter geeven. De Buitendykfter landen, die hec grootfte gedeelte der Grieteny uitmaaken, zyn daarentegen meerendeels zo laag, dat zy, zonder bepolderinge, alleen tot maaylanden kunnen dienen; doch veele daarvan zyn anderszins van een' goeden aard, en geeven, ingepolderd zynde, goed weidland. Men telt in de Grieteny van Wymbritzeradeel achtentwintig Dorpen , waarvan veertien Binnen- , en de overige veertien Buitendyks gelegen zyn: dezelve Hemmen in de volgende order. i. OPPENHUIZEN, het eerfte Dorp in rang onder de Buitendykfter Dorpen , die alle veertien voor de Binnendykfter gaan , werd weleer Opna-, of üpmanahuizen genaamd , en ligt aan eene Oude vaart, die uit de Houkevaart naar Utwellingerga loopt: ter wederzyden van deeze vaart heeft men de meeste huizen en plaatfen, die onder dit Dorp behooren ; terwyl zich de landeryen Noordwaards uitftrekken tot aan de Gerechtigheid van Sneek ; Westwaards, alwaar de vaart naar Langweer doorvloeit, en ook de Witte en Zwarte Brekken gelegen zyn, tot aan de landen van Jortryp; Oostwaards tot aan het Kruiswater of de Jouwerfter vaart, en Zuidwaards tot aan de landen van Utwellingerga. Onder dit Dorp behooren 26 ftemdraagende plaatfen , en weleer had men hier twee Sta. ten of S tinzen , met naame Sjaarda Stins, en dat van zekeren Pier Foppes, welke laatfte, in 1491,  van FRIESLAND. 227 1491, door Epo en Douwe Hottinga , Va- Wrster* der en Zoon, werd ingenomen en verbrand. G0- 2. UTWELLINGERGA , of Utwallingerga, verder Zuidwaards gelegen, en zich met zyne landen Westwaardsuitftrekkende tot aan die van Jortryp en 't Our'e Hof, een water waarby weleer een Dorp is geweest, waar van 't Kerkhof nog overig is. Zuidwaards loopt dit Dorp tot aan 't Stobberak ; Oostwaards tot aan 't Kruiswater, en voorts Zuidoostwaards aan de wateren, die Wymbritzeradeel van Doniawerftal fcheiden, gelyk op de Kaart te zien is , daar men verfcheiden wateren en ftroomen, deeze landen doorfnydehde, by naame gemeld vindt, als ook een ftuk lands hec Oosterbild geheeten , en onder dit Dorp behoorende. Het getal der Stemhebbende plaatfen beloopt 17-f, wier landeryen rykelyk met poelen en wateren voorzien zyn. 3. JORTRYP, doorgaans genaamd Jutryp , en het volgende dorp zyn gelegen tusfchen de beide Wymenfen aan eene oude moerige vaart, van 't eene dorp naar 'tandere loopende: aan den Oostkant deezer vaart ziet men de Kerk , hebbende een' ftompen toren, en ook de meeste huizen en plaatfen, welke te famen 15^ ftemmen bezitten Ten Noorden en Westen ftrekken de landen des Dorps zich uit tot aan de Stads Gerechtigheid van Ylst, ten Oosten aan Oppenhuizen, en ten Zuiden aan Mommens. 4. HOMMERTS, een groot Dorp, ten Ocsten grenzende aan Utwellingerga en de Oude Weg, die 't zelve van Doniawerftal fcheidt ; ten Zuiden aan de Jelte Sloot, P 2 waar  228 Tegenwoordige Staat Wester- waar door het van dezelfde Grieteny gefcheiden s0* wordt, en ten Westen aan de Wester - Wymerts, fcheidende de landen deezes Dorps van die van Heeg. Dit dorp bevat 41 ftemmende plaatfen, alle gelegen ten Noorden en Zuiden der Kerk , waar onder ook behoort het buurtje Lippenwoude , ten Zuiden van de Zandige Wiel , naby de Smaldykfter Sloot. Weleer lag hier, niet verre van de Kerk, Hettinga Stins, en op den wal van de Jelte Sloot, Okma State. Die van Hettinga waren hier weieerde voornaamften, fpreekende de Historiën onder anderen van eenen Epe , Doeke Tietesz en Benediktus Hettinga, die in 't laatst der veertiende eeuw hier hebben gewoond. In den jaare 1578, ftierf hier Titus Hettinga, een dapper man , die in de Spaanfche Beroerten ten lande uitvlugtte , en onder den Prins van Oranje met veel lof diende : zyn Latynsch graffchrift, zulks te kennen geevende, luidde , voor zo verre het leesbaar is , aldus: Hic Hettinga Titus fitus estquo fortior alter Non fuit.f Hollandi fortia facta fciunt. Qui patria profugus partes fequebatur Orangi Principis, Hispanis hostis acerbus erat, Victor . . . tandem liberis uxore perempta, Qu . . . incautum mors inopina necat. 5. SMALLEBRUGGE , een klein Dorpje, digt aan de grenzen van DoniawerII al, en niet verre van Woudsend , ongeveer honderd roeden ten Oosten van de Wymerts. Onder dit Dorp behooren tien ftemmende plaatfen, onder welke men in 1459 telde Hep-  van FRIESLAND. aap Hepkehuis, een fterk Stins, welk, in dat jaar, Wester. door Haring Donia werd veroverd, om daarG0* uicEpeKie, en zyn' Zoonjarich, te befchadigen. 6. WOUDS END, wel het kleinfte der Buitendykfter Dorpen , ten opzigte der lan« deryen , doch ten aanzien der volkrykheid en 't vermogen der Ingezetenen, verre het aanzienlykfte der geheele Grieteny, en het eenigfte daar eene Boterwaag gevonden wordr. Dit dorp ligt zeer gelegen aan de vaart van Sneek op de Lemmer, ongeveer 300 roeden ten Noorden van het Slooter meer. Reeds voor veele jaaren was dit Dorp vry aanzienlyk, door de menigte van Turf- en Houtfchippirs, die van hier op Holland voeren; doch hier is in laater tyd bygekomen eene aanzienlyke Reedery in Friesfche Koopvaardyfchepen, die hier worden gebouwd, en, na van al 't noodige voorzien te zyn , doorgaans door de Lemmer, naar Zee gezonden worden. Door deeze onderneeming heeft dit Dorp grootelyks in vermogen toege. nomen , en wel voornaamelyk in den Franfchen en Engelfchen Oorlog van 1756 tot 1764. Ook ontbreekt "er niets van 't geene tot uitrusting der Schepen noodig is : want behalven eenige Hellingen of Timmerwerven worden 'er ook de vereischte Houtzaagmolen, Lynbaan, Blok-enZeilmaakery, beneffens meer dan eene Smedery ,gevonden. Voorts is dit Dorp zeer vermaakelyk , wegens de groote doorvaart van allerleye fchepen, die van Leeuwarden, Sneek, en van elders naar de Lemmer vaaren. In den jaare 1663 werd hier eene nieuwe Kerk gebouwd , boven welker ingang p 3 men  £30 Tegenwoordige Staat Wester- men de wapenen van Burmania en Juckema G0' vindt, en daar onder dit versje: Cum Duco major Burmania rexerat annos Praeturam tredecim, tune facraftructadomus, Filius én Duco Junior, cui quattuor anni, Is primum laterem fundat et aptat opus. Huic Eduarda fuit de ftemmate Juckema mater, Progeniem claram Cambur ab arce gerens. Onder Woudsend behooren maar acht fleradraagende plaatfen. Eertyds had men hier een Klooster van de orde der Carmeliten van Maria , gedicht in 1337, als ook twee fterke Stinzen gebouwd in de tyden der inwendige Beroerten, van welke het eene behoorde aan Wybe Jarichs van Akrum. en het andere aan Bokke Harinxma. Uic deeze huizen werd weleer fterk op de Leeuwarder fchepen geroofd, en de vaart naar de Zuiderzee onveilig gemaakt. In den jaare 1523 werd ook by 't Klooster een Blok. huis gebouwd, en daarin bezetting gelegd, onder Douwe Burmania, om de ftrooperyen der bezettelingen van de Lemmer en Slooten te beteugelen. 7. IPEKOLSGAofEPEKOLSGA, dus, naar de gedachten van fommigen, by ver. draajinge geheeten in plaats van St. Hyppolitusga, een Dorp van maatigen omtrek, waar onder 22 ftemmen behooren; 't zelve grenst ten Zui. den aan het Slooter meer, en had eertyds een fterk huis, toebehoorende aan Take Abbema, 't welk, in 1520, verwoest werddoorde Schieringers, die te Slooten in bezetinge lagen. De Kerk van dit Dorp, in 1497, door de  van FRIESLAND. S31 deSoIdaatenin brand geftoken zynde , verteer-Wester. de met vyftien, daarin zynde, gewyde Hostiën tót asfche , die naderhand , zo men beuzelde, groote mirakelen deeden, en daarom zo veel toeloops hadden, dat men uit het offergeld eene nieuwe Kerk kon bouwen, die, vervolgens wederom vervallen zynde , in 1664, werd vernieuwd , en met een fpits torentje voorzien. 8. INDYK, een klein Dorpje , zonder kerk en toren, hebbende alleen op 't Kerkhof een klok in een houten bintwerk. Ook heeft men hier geene Kerkbuurt , maar flegts eenige verftrooide huizen aan de Hooiwyk , niet verre van het Heeger meer. De ftemmen, onder dit Dorp behoorende, zyn te famen genomen lo%. 9. HEEG , anders Hegens , een groot en beftraat Dorp , op een' vry hoogen heuvel , gelegen ten Noorden van hec Heeger mee'r. In 't Westen der buurt plag Harinxma State te zyn , hebbende het geflagt van dien naam hier , fedcrt verfcheiden eeuwen, gebloeid. In 1402 werd uit dat geflagt tot Poteftaat van Westergo verkooren Haring Haringxma, een man van groote deugden en bekwaamheden , terwyl die van Oostergo tot hunnen Poteftaat verkooren Siwerd Wiarda van Goutum. In H59 woonde op deeze State Benedix Donia, wanneer dezelve door de Sjaardema's werd om verre geworpen. Naar 't verhaal van Suffridus Petri C§) was Heeg, oudtyds, toen de Hollandfche Graaven over Friesland heerschten, de plaats daar deeze , om derzelver vermaaklykheid en P 4 ge' (§) De Script. Ftif. Dec. 8. num. 9.  23£ Tegenwoordige Staat Wester. gelegenheid, hun hof hielden, en een Raadhuis getimmerd hadden: en dus zou dit Dorp een ander's Graaven Haage geweest zyn , en alleen wegens den Friesfchen tongval den naam van Heeg verkreegen hebben. De buurt en Kerk, die in den jaare 1745 , in plaats der voorige, die wel groot en aanzienlyk, doch door ouderdom vervallen was, gebouwd werd, ftaat aan het Westeinde der buurt; dezelve pronkt met een fpits torentje, en is van binnen met een Orgel voorzien. Buiten de buurt heeft men meerendeels laage landen en veel poelen , als Henxte - Feike - Palfe - Poelen enz. Van hier , Noordwaards, loopt een paarde weg tot aan de buurt Ofingahuizen , hier onder behoorende, en van daar weder Westvvaards, door Oudega, tot in Wonzeradeel; doch Noordwaards tot aan den Hemdyk, by de Nieuwezyl , draagende den naam van Schattinge. Tusfchen de Wymcrts en het Heeger meer, iigt een ftuk lands, met naame Oostwoude, daar eene plaats gevonden wordt, bekend by den naam van Gouden bodem , welke mede behoort tot dit Dorp, dat zich in 't Westen zeer verre uitftrekt, en wel 54 ftemmende plaatfen bevat- 10. GAASTMEER, een klein Dorp in 't Westen van Heeg , aan het Piel, een inham der Fluysfen. Onder dit Dorp behooren de buurtjes Oosterend, de Woudbuuren en Westerend aan de Fluysfen, alwaar veele Visfchers woonen, en de aaken liggen, met welke de opgekochte meervisch naar Holland wordt verzonden. Onder dit Dorp behooren 17 ftemmen. 11. NIEUW-  van FRIESLAND. 233 11. NIEUW- of NYHUIZUM , ook Wester. een klein Dorp , met 15 ftemmende plaatfen :G0, 'tzelve ligt niet verre van Workum, ten Noorden van 't lange Vliet. Onder dit Dorp be» hooren verfcheiden wateren , als de Grons, de Nyhuister poelen, een groot gedeelte van het Zandmeer enz. Ook loopt uit de Grons, door dit dorp, eene vaart naar de Workumer en Bolswerder trekvaart, van welke hetzelvenaauwelyks 300 roeden is afgelegen. 12. ZANDFIR.DE , of ZANDVOORD, ook een klein waterachtig dorp van 15 ftem« mende plaatfen in 't Noorden aan de Ringwiel. In 't Oosten heeft men een Watertje, dat den naam draagt van Gouden poel, en in 't Westen een groot doch ondiep water, de VlakkeBrekken genaamd. In 't Noorden van hier, over de Oudegafter Brekken , aan de poelen , op de fcheidinge van Wonzeradeel, ligt hec buurtje, Zantvoorder Ryp. 13. OUDEGA, of OLDEGA, is een dorp van een' middelbaaren omtrek , en bevat 523 ftemmende plaatfen, waar onder de State Hoitema. In 't jaar 1575 fterf hier Gerke Hoitema, gehuwd met Rink Bottinga van Boornfwaag, en ligt hier begraaven onder eene blauwe zark met het volgende opfchrift: &ctK-(>vet S' «» itah\vif tüv /3.3v 6U30v 6X01. ZupOjUS»/ x,arc6 yr,i kcci êtschvopit t. In het Handfchrift van Schotanus vind ik 'c zelve aldus vertaald. P 5 In  234 Tegenwoordige Staat WestsU' In traanen kwam ik hier, met traanen ga ik heen: co* Geheel het leevenis maar traanen en geween. Beklaagelyk geflagt, o menfche vol ellenden, Die op der aarden kruipt,en wederom moet enden! Onder bovenftaande Grieksch Graffchrift, leest men nog in 't Latyn. Omnia mors fternit, quod natum est occidit una: Fine caret virtus, et benefacta manent. Onder dit dorp heeft men verfcheiden wateren , met naame de Oudegafter Brekken, die wel de grootfte zyn, als loopende Westwaards tot in de vlakke Brekken en Bornbrek, en Oostwaards tot aan de Buurt van het Dorp , Sipkemeer, Kerkmeer, Riedmeer, Joo, enz. Ten Noorden van meergemelde Oudegafter Brekken , heeft men eenige huizen met naame de Oudegalter Ryp, en aldaar een Zyltje in den Ryper weg , loopende van hiernaar Wonzeradeel. 14. IDZEGA, ofookIDZINGA, is, insgelyks als de naastgelegen dorpen, rondom in wateren en poelen gelegen, waarvan de voornaamfte, naar het dorp, den naam draagt van Idzegafter poelen. In 't Zuiden van dit dorp, 't welk 27 ftemmende plaatfen, in den omtrek, bevat, ligt eene plaats de Bratten genoemd, waarop zich zeker Heer uit het geflagt van Heemftra veel plag te onthouden , wegens haare goede gelegenheid tot de visfchery: dezelve liet hier ook twee polders aanleggen , die tegen ver' wachting niet alleen goed weidland, maar zelfs goed bouwland gaven. Voor het overige zyn de landen hier ten grooten deele zeer laag, en wel  van FRIESLAND. 235 wel inzonderheid naar het zuiden, daar men ook Wester. klyngronden vindt, uit welke federt kort vry °0, goede turf gegraaven wordt. In 't Webten van dit dorpje ligt het buurtje de Band, en daar by een poeltje van dien naam. Ook had men hier oudtyds een Klooster van de Orde van St. Augustinus, met naame Nazareth, 't welk door grauwe Beginen met een' Pater werd bewoond; doch thans is hetzelve, even als meer andere Kloosters, meer niet dan eene gewoone boereplaats , hoewel de hcoge grond der huizinge, en de daarom loopende graft, nog al eenige tekenen van het voorige aanzien vertoonen: ook zegt men dat de klepel der Kloosterklok daar nog tegenwoordig bewaard wordt. 15. OOSTIIEM, het eerfte der Binnendykfter dorpen. Dit dorp , dat ten Noordwesten van Ylst, en niet verre van de Bolswerder vaart gelegen is, heeft een' goede kerk, die van binnen wel afgetimmerd en met een Orgel voorzien is , zynde de Pastory of Predikants wooning bier by uitftek fraai. In 't Zuiden ligt een klein meertje, naar die dorp ge* noemd, en een weinig Zuidelyker de Nieuwezyl, die wel onder dit dorp, doch in eigendom behoort aan de Stad Bolswerd, die ook de tollen der hier door vaarende fchepen ontvangt. Op den derden van Louwmaand 1616, werd by deeze zyl, |n ééne ftreek of werp, eene ontelbaare menigte van boven de twintig of dertig duizend Brazemen gevangen, door een' burger van Sneek, met naame Douwejeltes; zynde deeze visch aldaar in 't versch water faamgekomen wegens eene geweldige doorbraak der Zeedyken. Niet verre van dit dorp heeft men verfcheiden vischryke plasfen en meertjes, die op de kaart zyn aangeweezen, terwyl  236 Tegenwoordige Staat Wester. wyj de ftemmende plaatfen, die onder dit dorp behooren, 23 in getal zyn. 16. A BB EGA, een dorp van middelbaaren omtrek en 28^ ftemmende plaatfen. Hetzelve ligt ten Westen van Oosthem en nader aan den Hemdyk. De kerk deezes Dorps pronkt insgelyks met een fraai Orgel. Weleer had men hier verfcheiden Adelyke Staten, met naame Attama, Sytinga , en Bonninga in het buurtje de Morra, naar 't welk ook een watertje ten Noorden des dorps, waardoor de Bolswerdervaart naar de Nieuwezyl loopt, den naam van Morra- of Morwieltje draagt. ïn de buurt, dieniet groot is, en de Abbegafter-Ryge genaamd wordt, lagen oudtyds Wigmana en Hceringa, en in de Óosterbuuren, Bangama. Ook was hier het huis van Haring Douwes, wiens Moeder, in 't jaar 1500, gedwongen werd hetzelve overtegeven aan Martena , dewyl deeze dreigde , anderszins haar' Zoon , dien hy had gevangen gekreegen , in haar gezigt te zullen onthoofden. Foppe Sjaarda's huis, ftaande in de Morra, werd op den 16 Scpr. 1490, doorDouwe Tietes Hettinga en zyn' broeder Epe, ingenomen en verbrand, waardoor de eigenaar, een vreedzaam man, na verloop van drie dagen, uit droefheid ftierf. Pier Foppes Bonninga huis , in de Morra ftaande, werd in 1405 ingenomen en geplondcrd. %->-. WESTHEM, een klein dorp van 13 ftemmende plaatfen, en in 't Westen tegen den Hemdyk gelegen , gelyk Oosthem in 't Oosten: hier onder behoort het droog gemaaJen Atfebuurfter meer , liggende famen met Sena-  van FRIESLAND. 237 Sensmeer, tot Wonzeradeel behoorende, inden Westerzelfden Dy k, als ook bet buurtje de Graau we Kat, G0, alwaar men een Sluisje in den Hemdyk heeft, waar doormen te fcheep uit deBuitendykfler landen, door dit Dorp, in de Bolswerder vaart kan komen. Ook ziet men hier twee Wieren, overblyfzels van oude Staten. 18. W O L S U M , niet verre van Bolswerd , en naby de vaart, die van de Nieuwe zyl derwaards loopt, zo dat men hier te fcheep vry gemakkelyk af en aan kan komen. Onder dit Dorp, 't welk 20 ftemmende plaatfen bevat, behooren de buurtjes Laard , Jouwfard, Remfard, Vyf huis en Ytzum. 19. NIEUWLAND, een fraai en vermogend Dorp, waar onder wel 39^ ftemmen behooren. Men vindt hier een' fpitfen toren met eene groote en fraaie Kerk, waarfchynlyk gefticht even voor 't jaar 1277, en deeze is de eenigfte, die op 't Nieuwland , door opflyking der Middelzee gebooren, te vinden is. Weleer lag hier, in 't Zuiden des Dorps, aan den Tjaarddyk, de State Bomia, vermaard door den bedrieglyken handel van Swob Sjaardema, in de Friesfche Historie van Schotanus Cf) te vinden. Ook had men hier voor deezen een bekend Stins, toebehoorende aan 't geflagt van Hiddema, waarvan de Eigenaar, Joost Hiddema, werd verdreevcn door Haring Donia, die een Stins had, niet verre van daar gelegen. Nieuwland ligt byna rondom ingellooten in den ouden Dyk der Middelzee, en is, wat den bodem betreft , voorzien van vette kleigrond. 20. FOLS- (t) BI. 364.  233 Tegenwoordige Staat Wester» 20. FOLSGARA, een Dorp van midco- delbaaren omtrek en landeryen , doch gering van buurt : hetzelve bevat 20 ftemdraagende plaatfen, en ligt in den hoek van gemeldcn Tjaarddyk , tusfchen Nieuwland en Sneek. Weleer lag hier de State Walma. In 1498 werd hier de kerk met den toren afgebrand door de Soldaaten , die de Vetkooper Tjerk Walta had in 't land gebragt; ook kwamen daarby twee huislieden om, die op den toren gevlugt waren. 21 TJALLEHUIZUM, en by ouds Tylahuzum , het kleinfte der Binnendykfter1 Dorpen, en niet verre buiten den Nieuwlander Ringdyk , bevat , even als Woudsend, maar 8 Hemmen. In 't jaar 1516 werd dit Dorp, benevens Ysbrechtum , Tirns, Nieuw land, Folsgara en Tjerkwerd, door de Bourgondifche Soldaaten afgebrand. In de Kerk deezes Dorps, vindt men eenen graflïeen, waar onder, op den 6 Maart des jaars 1627 , begraaven werd , Wybe Klaasfen , Dorprechter en Ontvanger deezes Dorps , die by nacht verraaderlyk op weg van zynen reisgenoot was afgemaakt, zo als uit het graffchrift blykt, dat daarop geleezen wordt. Siste pedem quisquis facras intraveris a?dcs, Et lege quammiferamorte peremptus homo, Quem tenet hic tumulus rnoctu comitando necatur Nefcius a" Socio vulnere: grande nefas! Spiritus inde brevi petit alta palatia cceli; Corpus ubi, Christo mite vocante, manet. Het overfchot eener Wier, ten Noordwes- ten  van FRIESLAND. 239 ten der Kerk, geeft te kennen, dat hier eer-Westertyds eene State geweest moet zyn. 22. YSBRECHTUM, een vermaakelyk Dorpje, naby Sneek, niet verre van de vaart op Franeker. Hier onder behooren 17 ftemdraagende plaatfen, en daar onder Epema State , een aanzienlyk buitengoed, zo ten aanzien van huizinge als van hovingen. Op deeze plaats hebben drie Grietslieden van Wymbritzeradeel, alle gefprooten uit het geflagt van Burmania, na eikanderen gewoond, die wegens hunne geleerdheid en Staatkunde zeer beroemd zyn geweest: thans wordt deeze fchoone plaats bewoond door de Vrouwe we. duwe van wylen den Hoogwelgeb. Heere Jr. Sjuk Gerrold Jukkema van Burmania Rengers, wien dezelve , benevens meer andere aanzienlyke goederen, was aanbeftorven van wylen zynen Oom van Moeders zyde , den Hoogwelgeb. Heere Duco Gerrold Ernst van Burmania in leeven Grietman van deeze Grie • teny. De kerk deezes Dorps pronkt van boven met een klein torentje, en van binnen, met een prachtige begraafplaats van meer gedachte Familie, fraai Orgel, wel afgemaakten predikftoel enz. Onder Ysbrechtum behoorde weleer 't Klooster Thabor , van welks ftich ■ tinge reeds boven in de Beknopte Historie van Friesland ( § ) door ons gefprooken is. Insge. lyks behooren onder dit Dorp de buurtjes Pophorne en Bons. De huizen van Pophorne liggen op eene hoogte, zich in de lengte Oostwaards aan ftrekkende en bekend by den naam van Oude Zeedyk : in den grond zyn hier (§) I D. bl. 572.  240 Tegenwoordige Staat Wester- hier veele groote fundamenten van oude Gebouwen gevonden. 23. TTRNS, een dorpje van 23 ftemmende plaatfen, doch gering van Kerkbuurt * ligt aan de vaart van Sneek op Franeker, en heeft onder zich verfcheiden buurten, met naame Annebuuren , Hemelumer Laan en de Hunia Dyk. Ook ligt in 't Noorden der Kerk, niet verre van Annebuuren, eene Wier, tot een teken dat daar weleer eene State is geweest. 24. SCHARNEGOUTÖM, gewoonlyk Goutum, en weleer Scharnum genaamd; toen de Middelzee nog in weezen was, ten Zuiden van dezelve gelegen. Dit dorp heeft 27 ftemmen, en ligt aan den rydweg en de jaagvaart van Leeuwarden op Sneek. De landeryen zyn hier zeer vruchtbaar, en vooral de nieuw aangefpoelde uit de Middelzee, die tot goed Bouwland dienen. In 't Oosten van dit Dorp ligt de Mofftede Foppema, en in 't Noordoosten, aan de fcheiding van Rauwerderhem , een Klooster, 't Nye of Nieuwklooster genaamd, en in 't Latyn Aula Dei geheeten : 't zelve is een Adelyk Vrouwenklooster geweest , gefticht door den Abt van Oudeklooster , in 't jaar 1233 (§> 25. GOJINGA, een fchoon vruchtbaar Dorp in 't Zuidwesten van Goutum, waar onder 25 ftemdraagende plaatfen behooren. Ook had men hier weleer de nu verwoeste Staten van (5) Zie D. I bl. 402.  van FRIESLAND. 241 van Jongema , Sikkinga en Vryburg of Alba- Westertja. By deeze State tref ik in het Hand-G0* Ichrift van Schotanus de volgende byzonderheden aan, raakende het Hoogadelyk geflagt van Albada, welke ik vertrouw den liefhebberen onzer Friefche Oudheden niet onaangenaam te zullen zyn: „ De State Vryburg alhier was in eigendom van het oude en treffelyke geflagt van Albada, van welk geflagt de Copia van een Document in 't Oud Friesch, by den Heer P. v. Albada 1699 is gecopieert j luidende als volgt : iBp 35obo prrfoima tïjo *I5oi'ngftemma / ïiua kua pcrfonna tlja $oppmgatoict enöe Hoopte ®a;clt,i5tn aeft $re£tcc / Ipct nnö Duact lumo unö hauDeipu mtp öigfc cpcna brcuc / rjoe Data tcc tüccc fcncrljaiiDam fcljilünalj tni^uaui Dia oerbaren mannen a\$ Ifacc SicurD 5>trfta3ni 2tlbaöa enöc i§. ?ligge Bc£grja 3innen 'SBlbaöa / gebtnie jSvgtetc <&rcuen 3m»en enöe i^aaölingen beu ?lf£tt)tïeplant nep gocöe mljaiö ben l)ter* men bceöen$ als onune Dia üJcpeug toen (inarn uoralbcr^ / iauurgcnj ttjo riugljta t' mogen nies ren enöe brtracl)tcna.- foc ig 't öat De kalina $a r iStfttcö ülibaDa Biööct/ tjjS ^>oensltoitöna bctonnctl) en bctjoget Ijaat ntpp ennraujnn brecf teenna Dia rccf üen $o1lanbt / EclanDt tuut wuipiaiwii nameipu Jt?erra<£3pfDerpcU Den ttoacDcn <6re£flF ban i$ollanöt erect. écnoun tn betegelt in 't jeec to£ ifaerrcn CCCCCCCC en XXXII op &uite ©mccntiué ©cp. CnDe aecli Der nep in to£ foengüouöna tfinuita Digljepc bptioget mep Dia breef cnö 3iegcl tien Da Cupnniiicli benna Dranclitncft tljo moggen bic* rcii en toptena Hcïpe in blautotn biolOa enöe toen uparmen berutpget in en tornope tuigncn i|. ötcurö iSlbaoa üiDDec boifccioun enDe Da jonge iifcctorjgljc benna 23cpcrcn / Dpen enDe inoimena mrecfffc!)ip ben J^otlanDt rn aijoe liac. Dcfolact ttjo ftarurn in* acchte pjotm in ösa aetfta 43ooD£. %lfoe Dat top focn^ lioudiia boirfenoun iljcram Dec in betfïinfen enDe confiDeceii ijabbcn 19. jjieutD StlbaDa iSiöDec Duanöe nucljtclncheu enöe tjaerlphm mum* pijcrieti; «Cnce öcc mep fcijuet enöe fcljaet tljo toesfena/ enöe aech btuionen tljo «oglja öegljen ttjo biputoeii. .Cothcne enDe tiouge Oer toicr. Bfpt / Ijabbet top i?. ©oö0 #erfonna alg bot* fcuoun/ enöe f. 3Lmtoa mep tog 3icgeien beHracjitctl): enöe om marra be^tigljcut beu Diöfa brfcf öab ih 1$. jj|opta iSarcHa3.n bacöen m. naamde Blaauwhuis, ftaande aan den Hemdyk , en dus maar even buiten de Grensfcheidinge van Wymbriiaeradeel , gewoon zyn ter Kerke te gaan. * ® * 0.0 SNEEK. Sneek. SnEEK, in de Frtesfche landtaal Sniis genaamd , is , na Leeuwarden en Harlingen een der fchoonfte en vermogendfte Steden van Friesland , zynde in het kwartier der Steden de vierde in rang. De oorfprong deezer &tad is onzeker, en van overlang onder de puin-  van FRIESLAND. 247 puinhoopen der Oudheid begraaven. Men Sneek» kan 'er alleen van zeggen, dat Sneek in den jaare 1268 nog maar een gering Dorp was , 't welk , allengs in bloei toeneemende, in 1294 tot eene Stad verheven , en met wal' len en graften bevestigd werd. In 't volgende jaar brandde de Stad, op twee huizen na, geheellyk af; doch was in 1328 reeds wederom in een' maatigen bloei , waarin dezelve federc grootelyks heeft toegenomen. Deeze Stad ligt in de Grieteny van Wymbritzeradeel , ongeveer twee Duitfche mylen in 't Zuidwesten van Leeuwarden, en ten grooren deele op een' laagen bodem, dewyl de Hemdyk , die de hooge landen der Grieteny van de laage fcheidt, in 't Noordoosten door dezelve loopt. Deeze laage ligging veeier landeryen, in de nabuurfchap der Stad, maakt dezelve tot den Akkerbouw wel onbekwaam ; echter zyn ze , vooral bepolderd , zeer gefchikt tot uitneemende weidlanden. Binnen zyne wallen , die ongeveer 2810 treeden in den omtrek uitmaaken , bevat Sneek thans ge. noegzaam duizend huisgezinnen, en daar buiten , onder 't gebied der Stad , nog honderd vyf en twintig; terwyl 't getal der dooden jaarlyks, door eikanderen , na genoeg op honderd en dertig mag gerekend worden. Sneek, genoegzaam hartvormig van gedaante zynde, is breedst in 't Zuidoosten en fmalst in 't Noordwesten, en omringd met een Aarden Wal, in welken geene regelmaatige gedaante te erkennen valt. Men komt binnen de Stad door vier Land- en vyf WaterpoorQ 4 ten;  248 Tegenwoordige Staat Sneek. ten; zynde de Landpoorten de Noorderpoort, aoor welke men naar Ysbrechtum , en voorts door Hennaarderadeel, Baarderadeel enz. ee. lyk ook naar Ylst kan ryden; de Nieuwepoort, die naar de Leeuwarder Trekvaart loopt; de Oosterpoort, door welke de Hemdyk , na door de Noorderpoort binnen Sneek gekomen te zyn, wederom uitloopt naar Rauwerderhemenz. en eindelyk de Hoogeindfterpoort, leidende naar de landeryen tusfchen Sneek en Ylst. Ue Waterpoorten zyn eene kleine by de Beuls toren ; de Noorder voor de trekvaart op Leeuwarden; de kleinzandilerpyp, leidende naar het Sneeker meer enz.; de ^einpaalenspyp, waar door men uitvaart naar de Witte Brekken , Koevorder meer of Waterpias, Langweer enz. en eindelyk de Hoo r. eindilerpyp, waar door men langs de Geeuw naar Ylst vaart. b De Straat, die zich van de Noorderpoort, door de Stad, naar de Oosterpoort ftrekt, en den Hemdyk verbeeldt , wordt eerst Achterdebroeren, en daarna de Dyk genaamd. Uit deCeN °°PVn ) "00^™> Zuidwaards de Nauwe Noorderhorn , uitkomende op de Markflraat, d.e zich door de Peperftraat we. derom vereenigt met den Dyk, en voorts Zuidwaards geeft de Straaten 't klein Zuidereind, t groot Zuidereind en de Scharn; terwyl tusfchen deeze Straaten beflooten ïm de groote Kerk met het Kerkhof. Ten Oos ten van deeze Straaten vindt men de twee Graften t Groot Zand en de Singel ; wier eerfte m 't Zuiden in de Nieuwe Stad ovêr^ gaat.  van FRIESLAND. 249 gaar. Eindelyk, om van min aanzienlyke S nee k. Waters en Straaten niet te fpreeken , loopt van de Vischmarkt, Oostwaards door de Stad, evenwydig aan den Dyk, de fchoone Graft, het klein Zand, waar door de Singel, by de Potftraar, Noordwaards loopt naar de Leeuwarderpyp. Weleer had Sneek verfcheiden aanzienlyke Gebouwen , waar van nu geene in hunnen ouden bloei zyn, dan eenigzins het huis, ftaande op de Noorderhorn, waar op voor deezen een torentje was ; het Muntjehuis achter 't Kruifebroeders Klooster, alwaar men meent dat weleer eene Munt geweest is ; het huis op Leeuwenburg, ftaande nevens den hoek van Kroonenburg, 't geen eertyds een ruim Voorplein had , doch zodanig door verbouwinge is veranderd, dat de muur , die weleer de voorgevel was, thans de achtergevel zy; heb bende Louw Donia , weleer vermaard Grietman van Wymbritzeradeel , aldaar in 1492 gewoond, 't Muis op den Zuidoosthoek der kleine Kerkftraat, nu eene herberg, de Witce Arend gcheeten, voormaals gebouwden bewoond dooreenen Edelman met naame Sikkinga. Nog had men hier in 1709 , op Kroonenburg, 't zogenoemde Withuis, en Fritcema huis op de Breedeplaats. Nog heden pronkt Sneek met eenige fchoone Stadshuis, openbaare Gebouwen, en onder deeze komt hec STADSHUIS, ftaande aan de Noordzyde der Marktftraat, allereerst in aanmerking. Wanneer hetzelve gefticht zy, is ons tot dus verre Pliet gebleeken ; doch allengskens vervallen Q 5 zyn-  25° Tegenwoordige Staat Sneek. zynje) js hetzelve, tusfchen de jaaren 1730 en 1736, merkelyk verbeterd, en vervolgens in 1760 en volgende jaaren, naar den hedendaagfchen fmaak, zeer fchoon verbouwd. De voorgevel is verfierd met een .blaauwe Zarkfteenen borstweering, zynde boven den ingang het Stads Wapen in hartfteenen boogwerk uitgehouwen. 't Gebouw is niet groot, doch met eene dubbele verdieping , zo hoog opgetrokken, dat het verre boven de andere huizen der Stad uitfteekt. Negen groote fchuifraamen telt men in den voorgevel, zynde onder dezelve hart fteenen Kompaan Hukken , en boven eene breede hartfteenen lyst, die door fraaie uitgehouwen kardoezen onderfteund wordt. Hier boven vindt men twee dakvenfters, en op 't gebouw een torentje met fraai fnywerk veriierd, waar in eene klok hangt, die hier ter Stede in 1628 gegooten werd. Ten jaare 1745 werd, tot meerder fieraad, voor het Stadshuis een fraai hardfteenen bordes gemaakt, verfierd met verfcheiden wapens en zinnebeelden; van 't zelve, ter deure in treedende, komt men op een ruim portaal, dat rondom met gibswerk verfierd is. Uit dit portaal komt men eerst in de Sekretarie, een fchoon vertrek , en onlangs met Ichoone houten kasfen voorzien tot bewaaring der openbaare boeken en papieren. Achter de Sekretarie vindt men de Raadkamer, alwaar de Magiftraat gewoon is te vergaderen, en ook den Rechtdag te houden. Dit is een groot vertrek, met goudleer behangen, en meteen fraaien  van FRIESLAND. 251 fraaien uitgcfneeden zolder verfierd, in 't Sneek. midden van welken eene kroon hangt. Ook is deeze kamer voorzien meceen'fchooriteen, dié met fchoon fnywerk is opgelegd, en eene Latynfche infcriptie behelst, doelende op de Doorl. Prinfesfe van Oranje , Henrietta Katharina, Prinfesfe weduwe van den Doorlugt. Vorst en Heere Johan Georg , Prins van Anhalt enz. die hier, in den jaare 1696, met het Burger, recht werd begiftigd, en, in erkentenisfe daar van, aan de Magiftraat twee fraai gewerkte zilveren vergulde bekers fchonk, wier grootfte drie bouteljes wyn kan bevatten. Ter gedachtenisfe deezer gebeurrenisfe worden dezelve nog jaarlyks, op Nieuwjaars avond, en ook wel eens by buitengewoone gelegenheden, door hunne Achtbaarheden gebruikt, en voor het overige by den Sekretaris der Stad be. waard. Ter zyden van de deur der Raadkamer komt men aan een' breede trap , die naar boven leidt, en ons brengt op een portaal, waar uit men , door dubbele deuren , in een ruim vertrek komt, het welk de breedtevan't geheele gebouw beflaat, en tot eene Vergaderplaats van Magiftraat en Vroodfchap famen verftrekt. Dit vertrek is zeer fraai afgemaakt, en heeft op ieder einde een' fchoorfteen, beide met Albaster fchoorfteenen mantels verfierd, waaraan geen keurig fnywerk ontbreekt; ook is het rondom met eene fraai uitgefneeden lambrizeering voorzien, en met goudleer, opzettelyk daar toe gemaakt, behangen ; terwyl de zolder, die vlak boogswyze van Gibs gemaakt is,  252 Tegenwoordige Staat Sneek. -1S y jn (je vjer hoeken pronkt met de Gerechtigheid, 'c Vonnis, de Achtbaarheid en V Ontzag, en voorts met lyst- en bloemwerk, met vliegende vogeltjes daar tusfchen, en in 't midden eenen arend, houdende in zyne klauwen de katrol, waar aan een ronde glazen lantaarn hangt. Uit het Voorhuis gaat men, by eene trap op, ineen aangevoegd gebouw, dat eigendyk niet tot het Stadshuis behoort, doch reeds in den jaare 1639, daar meê vereenigd was; 't zelve is een groot vertrek zonder fieraad, dienende tot eene Vergaderplaats der Bevelhebberen, en der in trein zynde Gilden: gelyk ook, federt het jaar 1686, tot eene Rechtzaal voor de Grieteny van Wymbritzeradeel, die weleer, ten dien einde, de oude Boodekamer plag te gebruiken. ~ Ter zyden van de Groote trap , achter het Voorhuis, is de ingang der Suppoostenkamer, en hier boven de Èxekutiekamer , alwaar alle goederen, die in fequestratie genomen zyn , bewaard worden. Beneden het Stadshuis is een vertrek, waarin misdaadigers in gyzeling-, of bewaaring worden gehouden , en waarin voor deezen, des Maandags , ook de uitdeeling van brood aan de Stads en Roomfche armen plag te gefchieden : doch deeze uitdeeling heeft daar thans geene plaats meer. Waag. De Stads WAAG, ftaande op den hoek van de Marktftraat en Kroonenburg, is een oud, doch hecht gebouw, en niet onwaar- fcby-  va» FRIESLAND. 253 1V11J"'»-'J" J ~ t O » dewyl Sneek toen reeds het recht der Waage had. By deeze Waag is dikwyls , vooral des Dingsdags, met eene voordeelige Weekmarkt, eene groote drukte, wordende 'er doorgaans op zulk een' dag, in den besten tyd des jaars, elf of twaalf honderd vierendeelen boter gewoogen ; hebbende men 'er zelfs wel eens 1400 en nog meer ter Waag zien brengen, benevens ruim 200 of 300 Schipponden kaas, buiten alle andere Koopmanfchappen. In den jaare 1706 is deeze Weekmarkt voornaamelyk in aanzien gekomen , dewyl de Burgemeesters toen een' vrye Weekmarkt verleenden, die van tyd tot tyd zodanig toenam, dat'er in 1725 voor deeze Waag eene luiffel wierd gemaakt, rustende op elf pylaaren, om onder dezelve de boter veilig voor de hitte der Zonneftraalen te konnen bewaaren. Daarenboven werd deeze Waag en luiffel, in den jaare 1756, nog merkelyk vergroot door 't aan koopen van een nabuurig huis, zo dat de geheele luiffel thans op negentien pylaaren rust, tot groot gemak zo van Boeren als van Kooplieden. Boven de Waag heeft men de Wachtkamer der Burgerwacht, beflaande uit één' Officier met acht of tien Adelborften , welke op de Voorwacht twee Ratelaars tot hunnen dienst hebben, die des nachts alle uuren moeten ronden en ratelen. Eindelyk vindt men hier ook de Hoofdwacht der Militairen , wanneer hier naamelyk eenige Kompagnien in bezetting lig-  254 Tegenwoordige Staat Sneek. liggen; doch 't geen tegenwoordig geen plaats heeft. Alle deeze Wachtvertrekken, in den jaare 1770, met fchuifraamen voorzien zynde , maaken, van buiten aangezien , geene kwaade vertooning. Op de zolderingen deezer Waag vond men, niet lang geleeden, nog eene menigte oude yzeren harnasfen, ftormhoeden, kogels en andere wapenen , welke , als van geenen dienst meer zynde, zyn weggedaan. Groote De GROOTE KERK, weleer toeKern, gewyd aan den H. Martinus, Bisfchop van Tours, is een zeer fchoon gebouw , onzeker wanneer gedicht, doch in den jaare 1503, met een ruim Koor vermeerderd. De tegenwoordige lengte van dit fchoon gebouw is 214 voeten, de wydte 87 binnenwerk, en de hoogte tot in de naald 95 voeten; doch in 1682 was hetzelve nog 14 voeten hooger en 18 langer. Weleer vond men by deeze Kerk ook een' dikken toren, die ver boven de Kerk uitllak, en midden op de Kerk een fpits van buitengewoone hoogte; dan dit alles werd in 1682 , wegens bouwvalligheid van 't bovenwerk , afgebroken, en om dezelfde reden het dak veertien voeten verlaagd. IN og heden leescmen in een' fteen boven 't Westelyk portaal. Her field den 14 Augustus 1682. Ten derden maale zeeg Sint Mariens tempel neder, En'zag haar toorne kroon vertreeden met de voet: DeBurgeryvan Sneek, ontdoken door den gloet VanGodesdienst, Herftelt'tbouwvallig Gods huis we- (der. Vrouw Heemftra legt hier eerst den grondfteen in 't Q verband , En op haar zegen houd de Kerk nu Eeuwig ftand. Mid-  van FRIESLAND. 255 Midden op de Kerk was voor deezen een Sneek. koepeltoren gebouwd, en daarin geplaatst een Slagklok met eenige kleinere klokjes, die in 't jaar 1710 werden vergooten tot een Speelwerk van 14 klokjes , gedreeven door een houten ton met yzer beflagen; dan dewyl dit werk, op den duur, niet goed kon bly ven, en 't zelve in 1770 genoegzaam bedorven was, befloot men in dat jaar, het oude Klokfpel geheel weg te doen, en daar voor een grooter van beter en duurzaamer hoedanigheden aan te leggen. Dan dewyl het gemelde torentje daar toe te klein , en daarenboven reeds meer of min bouwvallig was , oordeelde men, dat ook te moeten af breeken, en daarvoor, op dezelfde plaats, een nieuw en breeder torentje , koepels wyze, te maaken , gelyk in den jaare 1771 gefchiedde. Dit klokfpel heeft zes en twintig flagklokken , die te lamen 2540 ponden weegen , en in den nieuwen koepel, met koper gedekt, geplaatst zyn. De koperen trom is zwaar 690 ponden, en heeft 4680 gaten, tot verandering der pennetjes voor allerlei pfalmen en gezangen; daarenboven is 'er een handklavier by gemaakt, om dus den Klokkenist daar op allerhande deuntjes te kunnen doen fpeelen. Men treedt in de Kerk door vier ingangen, welker eerfte is in 't Oosten, alwaar men in 't Koor gaat; en boven den ingang, in hardlteen 1 uitgehouwen, ziet men eene menigte doodshoofden en andere menfehelyke beenderen , tot een teken van de broosheid des menfehelyken leevens. De Westerdeur is in 't nieuwe Muur- \  256 Tegenwoordige Staat Sneek. Muurwerk, en ook met een Voorportaal voorzien. De Zuiderdeur is de kleinfte, doch boven dezelve, aan den binnenkant, ftaat met vergulden letters te leezen: Die door dees poort kwam om myn woord hier aan te ( hooren , ' ZyditgeZeid, eer hy weer fcheidt; Ik heb verkooren, Dat in myn tent, zy Zonder end, opmyns Zoons bede, • Die myneu Raad en wel verftaat, en vlytig deede. De Noorderdeur eindelyk heeft ook een portaal , en boven 't zei ve ftond voor deezen 't oude Orgel, 't welk in 1610 werd verkocht aan de Kerk van Wieuwerd, alwaar men 't nog heden gebruikt. Ten zelfden tyde en in 't volgende jaar werd deeze Kerk verfierd met een geheel nieuw Orgel, 't welk geplaatst werd in 't Oosten der Kerk, voor het Koor, op vier zwaare houten gedraaide pylaaren; daar hetzelve eene uitneemend fraaie vertooning maakt, vooral na dat hetzelve , federt eenige jaaren, merkelyk verbeterd, en ook verfierd is door hetzelve groen en wit te verwen, en tusfchen beiden met goud af te zetten. De Predikftoel met het Doophek is van den jaare 1626, en zeer fraai, naar den fmaak van dien tyd; zynde geplaatst tegen den middelften pylaar aan den Zuidkant der Kerk. Ook pronkt de Kerk met fraai gefchilderde glazen, waar van eenige door de Hooge Kollegien , andere door Vorften uit het Huis van IN asfau , en de overige door de Magiftraat en Gilden zyn ver-  van FRIESLAND. 257 Vereerd, pronkende dezelve met fraaie wapens Snees. en infcriptien. Eindelyk is deeze Kerk voorzien met zeer fraaie geftoelten, onder welke dat van de Magiftraat uitmunt, als opgaande met tien trappen en met veel fnywerk aan de kap verfierd. Het geftoelte van de Leden der Vroedfchap, gemaakt in den jaare 1690, en ftaande in 't Westen der Kerk, vlak tegen over het Orgel, in 'c zogenoemde Nieuwe of Westerkoor, heeft insgelyks een fraai aanzien. Het is een dubbeld geftoelte, met eenen doorgang in bet midden naar gemelde koor , rustende deszelfs kap of luiffel op acht konftig flangswy • ze gedraaide pylaaren, en pronkende met eenige vcrfierfelen van boven. Het geftoelte der Bevelhebberen is insgelyks fraai, en ook met een doorgang in "t midden voorzien ; hetzelve ftaat ten Oosten onder 't Orgel. Andere gaan wy met ftilzwygen voorby. In 't midden der Kerk hing, voor deezen, een Schip, en daar by een vreemde opgevulde Visch. De reden waarom 'er die gehangen waren , is onbebend, en dit heeft aanleiding gegeeven om 'er zo wel het fchip als den visch weg te neemen. Zeven koperen kaarskroonen , meest alle gefchenken van Gilden der Stad, en ter verlichtinge van den Avonddienst ftrekkende, béneffens verfcheiden wapenen van verdorven Grooten, geeven mede geen klein fieraad aan deeze fraaie Kerk. Groote Pier, zo vermaard in de Friefche Historie, en binnen Sneek óvcrleeden, ligt in deeze Kerk, aan den noordkant , voor het geftoelte van de Magiftraat, begraaven. III. deel. R Aan  258 Tegenwoordige Staat S jitiit. Aan den Zuidkanc der Kerk heeft men de Kostery: voorheen was dit vertrek zonder eenig fieraad, doch in den jaare 1759, is hetzelve met fchuifraamen, fnywerk, een' Engelfchen Schoorfteenmantel enz. verfierd , en dient ter Vergaderinge, zo van de Klasfis van Sneek , als van den Kerkenraad der Stad , gelyk ook der Diakenen om 'er hunne gaven aan de Armen in uit te deelen. Aan den zelfden kant der Kerk, naby de Kostery, ftaat het Stads Klokhuis , waarin thans twee luidklokken hangen; hebbende dezelve eertyds , waarfchynlyk , in den zwaaren Kerktoren gehangen. Rondom de Kerk en Kostery heeft men een ruim Kerkhof, dat weleer mee verfcheiden poorten voorzien was: van deezen is die in 't Noorden wel he: langst in weezen gebleeven ; doch dezelve is nu ook reeds weggebroken, en daar voor een yzeren hek, met twee zwaare kolommen, en op ieder van dezelve een kostelyke lantaarn, gemaakt. De Broe. De Kleine of B R O E RE KERK, reeds n Kerk. bekend voor het jaar «390, en toen aan St. Antonius gewyd, doch in 't jaar 1462 aan de Kruisbroeders gegeeven , waar van zy nog heden den naam draagt, ftaat in de Hofftraat. Dezelve is lang 80, wyd 36, en hoog tot in de naald 68 voeten , ftaande daar nog boven op een torentje van 34 voeten. In den jaare 1756 werd deeze Kerk, die toen geheel vervallen was, zeer fraai verbouwd , en 't uurwerk met fraaie wyzers voorzien: hebbende alle kosten met eikanderen bedraagen de fomme van 9604 Kar. Guldens. De Predikftoel ftaat met het Doophek in 't Oosten , zynde gebouwd in 't jaar 1698, en met de wapenen der toenmaalige  van FRIESLAND. 259 Regenten verfierd. Thans wordt des Zondags, Sneb», zo voor - als nadenmiddag, gelyk ook des Donderdags Avonds, in de Groote Kerk alleen gepredikt ; terwyl de Zondags en Maandags Avonds Kathechizatien in de Kleine Kerk worden waargenomen. De Doopsgezinden hebben hier twee Kerken; behóorende de eerfte aan de Vereenigde 'Vlaamfchen en Waterlanders, en de andere aan de zogenaamde oude Vlamingen. De eerften hebben tot hunne Kerk, op de Cingel, in 't jaar 1654, een groot gebouw laaten maaken, dewyl hunne gemeente toen wel 600 lidmaaten fterk was. Ook isditgebouwnogvantydtoc tyd verbeterd, en wel inzonderheid in 1764, wanneer hetzelve, op kosten van een der leden , den Heere Epke Roos , met eenen nieuwen predikftoel en verfcheiden nieuwe zitbanken, gelyk ook nog onlangs met een fraai Orgel, werd verfierd. De oude Vlamingen gingen weleer te Ylst ter Kerk; doch rechtten hier eene afzonderlyke Gemeente op in den jaare 1746, die haare Vergaderingen houdt in een huis tusfchen den Dyk en 't klein Zand. De Roomschgezinden moesten zich , na 't doordringen der Kerkhervorminge, gelyk alomme, eerst op zolders en in achterhuizen behelpen; doch, door den tyd eenige meerdere vryheid verkreegen hebbende, lieten zy eerst een huis, ftaande op de Cingel, in gereedheid brengen, om daarin hunnen eerdienst te verrichten , en in den jaare 1695 deeden zy eene inzameling van liefdegaven , om daarvoor hetzelve tot eene Kerk te verbouwen. Doch R a ook  260 Tegenwoordige Staat S-neek, ook deeze, by hec aanwasfen der Gemeente, te klein en daarenboven bouwvallig geworden zynde , werd dezelve in den jaare 1766 geheellyk afgebroken, en daar voor eene nieuwe en fraaier, op dezelfde plaacs , weder opgebouwd , die niec alleen mee ruime kraaken of hangzolders voorzién ii, en dus zeer veel menfehen kan bevatten; maar ook daarenboven verfierd met een fchoon Orgel , fraai gewerkc Altaar, kommunie bank met een j konflig gefneeden hek , gegipften zolder en daaraan hangende glazen kaarskroon , benevens veelerlei fchoone beelden en' fchilderyen enz. Onder de Roomfche Kerken van Friesland heeft die van Sneek , boven alle anderen, het voorrecht, dat het Dekenfchap der Provincie daaraan behoort ; 't welk den dienenden Priester, in veele zaaken, het kerkelyk bellier betreffende, geen klein gezag byzet. De dagelykfche bezorging deezer Kerk, benevens die der Armen , is toebetrouwd :aan vier Opzieners, die hunne Vergaderingen houden in het Armehuis der Gemeente, ftaande aan den Oostkant in 't groot Zuidend, alwaar ook de Ouderlooze Weezen worden opgevoed. , .: • Latynfche De LATYNSCHE SCHOOLEN, c 00 en. flaande op -t Westeinde van 'c Kerkhof aan den Stadswal, waren voor deezen zeer beroemd, zo door de Geleerdheid der Rektoren, als door den toevloed van Leerlingen. Doch thans fchynen die van Sneek van oordeel te zyn, dat de oeffening der jeugd in de fraaie letteren een noodelooze zaak is ; men heeft althans he,t Rektors Ampt nü reeds jaaren .lang [ on-  van F R I E S LAND. 261 ónbegeevén gelaaten. By deeze Schooien be- Sneek," hoorde voorheen eert merkelyk aantal fraaie Latynfche, Griekfche en Hebreeuwfche boeken, dié, omtrent het jaar ióoo, aan dezelve gefchonken waren , en federt, boven de Schooien , op een afgezonderd vertrek , aan kettingen lagen, van waar dezelve, by gelegenheid van 't verbouwen der Schooien , op 'c Stadshuis gebragt werden, om aldaar bewaard te worden; doch, door ouderdom, zeer gebreklyk zynde geworden , heeft de Regeering dezelve al voor lang voor fcheurpapier laaten verkoopen. Het BURGER - WEESHUIS wasBurgerweleer 't Kruisfebroeders Klooster ; hetzelve Weeshuis, werd gedicht in den jaare 1462; doch in den jaare 1580, by het doordringen der Kerkhervorminge, in een Weeshuis veranderd, en in 't volgende jaar met kinderen voorzien. Voor veele jaaren vond men hier, by verbouwinge van 't huis, in den grond, eene kas van een byzonder maakfèl met zeven pylaaren, en daarin eenige konflige fchilderyen , die men nog heden in de Groote Zaal van 't huis ten toon ziet hangen. Dit huis ,. zeer ryk zynde , is fraai verbouwd , en met een fraaien tuin en plein voorzien , zo dat het veel beter naar eene Heeren huizinge, dan eene verblyfplaats van behoeftige Weezen gelykt. Voor deezen nam men in dit huis maar alleen de jongfte kinderen aan van lieden die hier als bur« gers overleeden waren , terwyl de overige in het Diakenye Weeshuis geplaatst wierden* Doch hier in heeft men, om gewigtige redenen , eene merkelyke verandering gemaakt, en R 3 de  «6» Tegenwoordige Staat , „■ ««*«. de twee Weeshuizen tot één gebragt: alwaar, om tegenwoordig in het reeds gemelde huis, allerlei kmders , zo van de Diakeny als van dStads Armen, ontvangen worden. De rykdom van dit huis, dat veele landen , plaatfen en huizen bezit, maakt het onderhoud der kinderen gemaklyk: dat onderhoud is ook zoverre van fchaars te zyn , dat zy hier veel eer als treltelyke burgers kinderen verzorgd en onderweezen, en, by hunnen uitgang uit dit huis, inet eene fchoone uitzettinge befchonken worden. Het opzigt over de kinderen is toebetrouwd aan een' Binnenvader en Binnenmoeder , onder het befher van een' Kommisfaris uit de Magiftraat, beneffens een' Boekhouder en twee Regenten uit de Vroedfchap, wier Vrouwen Regen tesfèn zyn. 8ï2£ Ta^f udenczïdkfne vanJ't Kerkhof by ^ of Armen- Sch°o1 ' vindt men het Oude huis. DIAKENIE- WEESHUIS of hedendaagfche Stads ARMENHUIS: 't zelve werd in 1675 gebouwd, na dat men hier reeds m 1616 eenige kamers tot onderhoud der Diakenie Armen had gefticht. In 1688 troffen de Voogden der Stads huiszitten Armen een vergelyk met de Diakenen , om hunne Ouderlooze kinderen ook in dit huis te plaatfen, mids daar voor eene behoorlyke fornme betaalende, gelyk tot op den tyd der zo evengemelde veranderinge heeft plaats gehad ; hebbende men hetzelve federt meest tot Arme wooningen verbouwd. Ondertusfchen houden de Stads Armevoogden hier nog hunne Vergaderingen , en deelen 'er des Maandags brood aan  van FRIESLAND. a^3 aan hunne Armen uit. Insgelyks hebben ookSmw. de Diakenen hier hunne gewoone Vergaderplaats; wordende zo wel deeze als de Armevoogden hier door eene Vrouw bediend. Het GASTHUIS, ftaande in 't groot Gauhuta. Zuidend of de Koemarkt, is van een'on zekeren Oorfprong , doch weleer aan St. Antoniu» toegewyd , en verdeeld in Mannen en Vrouwen kamertjes: voor niet vetle jaaren vond men hier nog ongeveer 50 perfoonen, die'er, voor hun leeven, de kost in hadden gekocht, en hier zeer vermaaklyk woonden, dewyl bykam voor ieder kamertje een bloemperk is, en zy alle hun uitzigc hebben op de plaats en't bleekveld. Dan, alzo dit huis voor de Stads beurs nooit zeer voordeelig is geweest, laat men 't zelve, volgens befluit van hunne Achtbaarheden , thans uitfterven, zonder daarin iemand aan te neemen; terwyl de openvallende kamertjes, ten voordeele der Stad. verhuurd worden. Midlerwyl houden de Regenten daar nog hunne geregelde zittingen, en worden bediend door de Oude Binnenmoeder. In 1746 werd in't klein Zuidend, by 't Spinhui». Diakenye Weeshuis, een Stads SPINHUIS gebouwd , en daarin vooreerst Zeildoeks Garen gefponnen ; doch in 1769 werden de bier ter Stede woonende Bond - en BoezelReeders verzocht, hunne Wollen Garens in dit huis te laaten fpinnen, om daar door werk te verfchaffen aan zodanige lieden, die andenxins door de Stads Armebezorgers gevoed zouden moeten worden. Na dien tyd bragt men in dit huis, waarvan een Spinbaas het beftier had, alle bedelaars en leediglooper» van de R 4 Straat  *Ö4 Tegenwoordigs Staat ****** s«aat op,-om hier hun' kost te verdienen • terwyl het Opperffier van dit huis waarge'. nomen werd door drie voornaame Reeders in voornoemde Fabrieken, mids daarvan jaarlyks, ten voordeele van 't Armeboek, rekenfchap doende aan de Magiftraat. Dan, dewyl het werkvolk niet verkoos zo nauw onder den band te ftaan als noodig was , om dit huis ter' bcreikmge van 't bedoelde oogmerk te doen dienen, heeft het eenen geruimen tyd At? gfT 5 Cn in '7H ™nden hunne Achtbaarheden goed , hetzelve tot eene bekwame Exercitieplaats voor de Schutte™ en het Exercitie. Genootfchap deezer Stad te doen vervaardigen; gelyk gefchied is, door, boven den ingang, aan ieder einde eene fraai gemaakte in - en uitlichtende Lantaarn te p aatlen, de wanden van binnen met hangende kaarsblakers te voorzien , en den grond met fchelpen te beftrooien. Dus heeft dan de Schuttery en het Genootfchap eene zeer gefchikte plaats, om zich, zelfsdes Winters, zo wel by avond als by dag, in den nuttigen Wapenhandel te oefiènen, en bekwaam te maaken Nog heeft de Stad een Turfhuis aan de Parkshaven , waarin fteeds eene groote voorraad van turf voor handen is, die 'er voor een' maangen prys, in geval van nood, uit kan bekomen worden, zo voor de Armen , als Fabrieken en allen, die turf gebrek hebben; tu uudltf b0T onder 't opzigt van de Bevelhebbers der Burgery, die ook van deezen turf op hunne wachten gebruiken. De KAAK, die op het einde van de Wip- vaart  van FRIESLAND. ±65 • V 1» _! n . . r, vaart up ivruonenDurg pia^ te itaan , en moneek. 1752, ganfchèlyk vernieuwd was, heeft men, in 1785, geheellyk weggebroken en den grond geflegt, waarfchynlyk niec zo zeer omdac de zeden dermaate verbeterd zyn, dat 'er geene ftrafplaats voor ontugcige vrouwsperfoonen noodig is, als wel omdat een kaak het rechte middel niet is, om dezelve te weeren. Sneek had voor deezen twee Jaarmarkten , welker eene inviel op den 14 van Bloeimaand, en de andere in 't laatst van VVynmaand, 14 dagen voor St. Marten; doch deeze zyn afgefchaft , blyvende alleen de Veemarkten op de gewoone tyden. Om evenwel de Stad niec ganfchèlyk van eene vrolyke Jaarmarkt ce ontblooten , worde 'er jaarlyks eene algemeene, op den tweeden Dingsdag van Oogstmaand, gehouden, ftaande dan de kraamen, niet op de Botermarkt, gelyk voorheen , noch op de Marktftraat, gelyk federc 1771, maar ter wederzyden van 't Grooc Zand. Alle weeken houdc men hier des Dingsdags eene Weekmarkt, die, wegens den grooten toevoer van boter, voor eene der besten van de geheele Provincie te houden is. Door deezen aanzienlyken Boterhandel beftaan en bloeien hier veele huisgezinnen ; ondercusfehen ontbreekt het Sneek ook geenszins aan eene menigte nuttige neeringen en handteeringen, waar door deeze Stad, naar maate haarer grootte, zeer bloeiende en vermogende is. Men vindt hier een aanzienlyk aancal van Graankoopers, gelyk ook van Scheepsreeders, die in 't jaar 1748 een kompakt of tekening R 5 heb-  S6*6* Tegenwoordige Staat Sseb*. hebben gemaakt, tot onderlinge verzekering hunner aandeden en verdere belangen in Schepen, 's Woensdags na Koppermaandag doen de belherders van dit lichaam, het welk thans uit meer dan dertig leden beftaat, rekenfchap aan de verdere leden, en als dan gaat ook de oudfte der vier in bediening zynde beftierderen af, wordende 'er een ander in zyne plaats verkooren. Voorts vindt men hier ter Stede veele Boezel- en Bondreeders, Uurwerkmaakers, Pot* tebakkers, Blikllagers, Leerbereiders en Wolkammers , beneffens vier Oliemolens, twee Houtmolens , één Tichelwerk, ééne Zeepziedery en meer andere Fabrieken. Door den handel bloeit ook inzonderheid de Voorftad van Sneek buiten de Hoogeindfterpoort, alwaar alle Schepen naar Ylst enz. af en aanvaaren; zynde hier zelfs binnen korte jaaren veele nieuwe huizen aangebouwd. Na dus Sneek kortelyk befchreeven te hebben, gaan wy over tot het verhaalen van eenige der voornaamfte gebeurtenisfen deezer Stad , om vervolgens met eene befchryvinge van de Regeeringswyze der Stad en de seboorte van eenige geleerde Mannen te eindigen. In t jaar 1294 werd Sneek, nu van een Dorp tot eene Stad verheven zynde, met wallen bevestigd; doch brandde genoegzaamgeheellyk afin 't volgende jaar, zo dat'er maar twee huizen ftaan bleeven. Allengskens werd deeze fchade geboet, ten minnen in 1528 werd het Schout • Ampt buiten de poort van Sneek, door Albert van Beyeren, opgedraagen aan Heye  van FRIESLAND. 267 Heye Reinalda. In den voornoemden brand Sneek. verging ook het Hospitaaler Klooster der Johanniter order, denkelyk gefticht in den jaare 1206 , door de Malcheefche Ridders ; zynde dit Klooster , in laater tyd , wederom opgebouwd , en met alle zodanige voorrechten , door Hertog Jan van Beyeren, befchonken , als die van 't St. Katharina huis te Utrecht genooten. Onder dit Klooster behoorde ook een Gasthuis , 't welk fchynt geftaan te hebben op 't Westeinde der Marktftraat, van welk huis nog eenige overblyfzels voor handen zyn.• , In 1417 werd wederom een aanzienlyk gedeelte deezer Stad door 't vuur vernield, en daarby zoude , naar 't verhaal van fommigen , ook de oorfprongklyke brief van Karei den Grooten verteerd zyn, waarin de voorrechten, aan Friesland gefchonken , vervat waren. Niet te min behield de Stad haar aanzien; in 1427 waren immers hier de Schieringer Heerfchappen Staatswyze vergaderd; hebbende de Stad toen reeds eene Waag en 't hoogfte recht gehad, zo wel in alle burgerlyke, als lyfitraffelyke zaaken. In 1457 brandde wederom 't grootfte deel der Stad af, zo dat 'er niets ftaan bleef dan 't klein Zand, de Dyk, en de nieuwe Stad over 't water ; doch kort daarna werd de Stad fraaier dan ooit voorheen herbouwd, en nam teffens zodanig in aanzien toe, dat haar in 't jaar 1464 het recht der munte wierd vergund ; hebbende Winfemius nog een' penning  258 Q ! Tegenwoordige Staat gemunt was. ?' ' In 1480 groeide de Koophandel oogenfchvn- Ivk aan rpKnmafr mm„u j . . . - *' uuui uc unvoorzicntig- neid der Leeuwarders , die de buitenlieden te veel bezwaarden: die van Leeuwarden, zulks befpeurende, zochten wel de omleggende Boeren t zenden hunner waaren naar Sneek op allerhande wyze te beletten; doch met dien uitflap' dat er. eene droevige verbittering uit eeboóren wierd, die dra tot daadelykheden overlloeg , welke buiten ons tegenwoordig bellek loopen. In i%6r drong hier 't licht der Kerkhervorrmnge door, en daarop werden de beelden verbroken; doch dit was van korten duur, wegens de komfte van den Stadhouder Seger van Grosbeek. Ook deelde de Stad niet weinig in de kort daarop gevolgde beroerten , en had nu eens Prinfen dan weder Bourgondifche bezetting in, tot dat alle onlusten met de Bevreediging van Gend een einde namen. In 1635 ontving Sneek, op haar verzoek, eene nieuwe Raadsbeflelling van de Heeren Staaten, teffens met nog acht andere Friefche Steden: dit voorrecht was echter niet van langen duur, hebbende Sneek, zo als in 't vervolg nader Haat getoond te worden, ten jaare 1637 ee« ander Reglement ontvangen , 't welk nog hedendaags 111 kracht is. ö In 1651, of daaromtrent, zou Karei Stuart, Zoon van den Onthoofden Koning, Karei den I voorvlugtig uit Engeland, en de wyk naar de Nederlanden genomen hebbende, hier eenigen tyd  van FRIESLAND. 269 tyd gehuisvest zyn geweest, by den Heere Sneek. Cornelis Haubois, Burgemeester te Sneek , en wegens Friesland, gekommicteerd ter Vergaderinge van de Staaten Generaal, welke woonde aan de Noordzyde der Marktflraat; en voor deezen dienst zou hem Karei, toen by naderhand Koning was geworden, Ridder geflagen hebben. Schoon hier van geene voldingende bewyzen voor handen zyn , fteunt hec echter op de overlevering der oudfle en geloofwaardigfte menfchen van Sneek, becuigende zulks meermaalen van hunne Ouderen gehoord ce hebben. In 1672, werd hier, uit hoofde der verdeeld, heid, die onder 's Lands Staaten ontftaan was, eene Staatsvergadering van veele, doch niet van alle Volmagten ten Landsdage gehouden. Ook werd hier toen een Reglement Reformatoir ontworpen , fchoon 't zelve nooit is bekrachtigd of ter uitvoer gebragt. In 't begin deezer eeuw woonde te Sneek een Mart van ongewoone grootte, lange Jakob van Sneek genoemd, die zo groot was, dat 'er in de naauwe Noorderhorn geene luiffel was, of hy kon 'er met zyne armen op liggen. Geduurende veele jaaren reisde hy buitens lands, om zich te laaten bezien ; doch zo groot als hy was, zo klein was zyne Vrouw. Beider Portrait is nog hier ter Stede in weezeu, ftaande onder 't eerfte Portrait, Lange Jakob van Sneek, oud 40 Jaar, lang H voet. 'k Ben Jacob, buiten groot en onbezuisd van leden, Dog binnen is 't gedarmt en maag ook groot en wyd Dus als my fpys en wyn, vereenigd, tegen treeden, Blyf ik verwinnaar, en zy fneuv'len in den ftryd. On-  27° Tegenwoordige Staat Sjr e ? k. onder dat van de Vrouw ftaat, Kleine Jannetje van Waddingsveen by Tergou oud46jaar, lane iets meer dan 3 voet. & 't Is korte Jannetje, aan een langen Vent getrouwt; Een wyze Karei, die dees gulde fpreuk onthoudt; Een Vrouw iskwaad, een pest in 't huis, en wilje mallen, ( Of liever moetje) kies het kleinfte kwaad van allen. De regeering der Stad Sneek werd weleer waargenomen door een' Ouderman en Burgemeesters, met of zonder Schepenen. Doch het „ Ouderraanfchap, waarvan in de befchryvinge van Bolswerd een woord gefproken is, werd afgefchaft in den jaare 1570, en daar en tegen de Regeering aan vier Burgemeesteren, vier Schepenen en twee Raadslieden, benevens den Sekretaris opgedraagen; zynde dezelve toen, door de nog dienende Raaden des Konings van Spanjen aangefteld; doch na 't jaar 1584 door den Stadhouder en den Hove van Friesland, tot aan 't jaar 1636, wanneer de Regeering is aangefteld door een Zevental van Elekteurs, ten overftaan van de Heeren Kamminga en Oosterzee, als daar toe door 't Kollegie derEd. Mog. Heeren Gedeputeerde Staaten gekommitteerd! Dan de hier op volgende verwarring der Geldzaaken , die alle genomen maatregels in wanorder bragt , was ook de oorzaak van een geheel nieuw Reglement van Regeering, in 't jaar 1637, door de H. H. Raaden vanStaate, op de Volgende wyze vast gefteld. u De  van FRIESLAND. 471 y->w . Snee*. if f 'e Magiftraat fal beftaan uyt vier Burgermeesters, vier Schepenen, twee Bouwmeesters ende fes en twintig Gemeentsluyden ofte Vroedfchappen , die by gemelde Raaden van Staate als nu fullen aangeftelt worden. , 2. De voorf. Burgemeesters , Schepenen en Bouwmeesters fullen dienen van den eenen nieuwen jaars dag tot den anderen, infulker voegen dat tegen toekomende nieuwe jaar fullen afgaan twee van defelve tien perfonen een Burgemeester een Schepen, ende 't jaar daar na een Burger meester, een Schepen, ende een Bouwmeester, ende zo jaarlyks vervolgende naar ge woo ite, fulx dat defelve alle vier jaaren gehelyk komen te veranderen , dat voor eerst by lotinge fal gefchieden foo lange tot dat defe nu aangeftelde fullen verandert fyn ende dan voorts van de gene langst gedient hebbende. 3. De Gemeenstluyden of Vroedfchappen fullen blyven haar leven lang, al waart dat yemant van defelve in de Collegien van de Generaliteit of" Gedeputeerde Staten of Rekenkamer defer Provincie werde gecommitteert, allene fal de plaatfe van die gene die elders metter wone comen te vertrekken, vaceren. 4. Alle jaar fal veertien dagen voor nieuwe jaars dag, in plaatfe van de gene die afgaan fullen, een dobbeld getal genomineert worden uyt de Vroed» fchap , in fulker voegen dat eerst vyf perfonen uyt de fes en twintig by lotinge fullen genomen worden, welke vyf fullen doen de nominatie van 't voorf. dubbeld getal uyt de andere een en twintig, alfoo fy haar felfs niet mede fullen ma? gen nomineren. m 5- Tot  272 Tegenwoordige Staat Sneek. 5. Tot welke nominatie fy datelyk fullen moeten procederen, belovende (foo ras het lot op hun fal fyn gevallen tot de kiefinge) in de Vergaderinge op haren gedanen Eedt, dat fy in 't ttomineeren fullen letten op de gequalificeerlie en bekwaamde perfonen onder de voorf. een en twintig, fonder eenig ander oogmerk, fugt of gunde daar inne te fullen betonen. 6. Gaande dan terdont met heur vyven in een ander kamer ende niet daar uytkomende nog met nyemant ter werelt buyten heur vyven communicerende voor dat fy de nominatie fullen hebben gedaan met de meeste demmen. • 7. Welke nominatie van dubbel getal alsdan datelyk by bedoren Misfive fal overgefond'en worden aan fyn Genade Stadholder dezer ProVincie om by defelve daar uyt het enkel getal te Werdén gekofen, die de namen der gekoorene mede by bedoten Misdve fal overfchryven, welke Misfive niet voor nieuwe jaars dag fal mogen worden geopent. 8. De twee of drie afgaande Burgemeesters, Schepenen of Bouwmeester fullen weder fuccederen in de Vroedfchap in plaatfe van de gekoorene. ö S>. By foo verre enige plaatfe by verderf of anderfints tusfchen tyden kwame te vaceren fal daar inne een ander gekoren worden, te weten foo het van de Burgemeesteren, Schepenen of Bouwmeester is meer als' drie maanden voornieuwe jaar, fal de plaatfe moeten werden datelyk vervuldt by nominatie ende electie als voren. _ io. Ende in de Vroedfchap een maand nrt dat de plaatfe vacant fal fyn geworden, by de Ma-  van FRIESLAND. 273 Magiftraat ende Gefworen Gemeente gefament- Sneéev lyk met pluraliteyt van ftemmen de verkiefinge te doen* 11. Alle de voorf. perfonen fullen moeten fyn behoorlyk gequalificeert ende van de ware Gereformeerde Religie, foo als die indePublique Kerken wordt geoeffent, profesiie daar van doende of ten minften welgeaffectioneerde tot de Religie ende ten gehoor komende ende behorelyk gedoopt fynde. 12. Of het voor defe reyfe mogte gebeuren dat enige malkanderen na in bloede beslaande in de Vroedfchap fouden mogen fyn, 't welke om redenen gefchiet, fal 't felve voor 't toekomende niet meer mogen gefchieden, ende geen Vader en Soon ofte twe Broeders te gelyk daar inne mogen genomen worden. - 13. Latende voorts aan de Magiftraat en Gemeentsluyden refpectivelyk heure Privilegiën , prarogativen ende Costumen in 't vergeeven van Stads Ampten ende anderfins, foo als van ouds gebruykelyk is geweest, ende voor den 25 July 1635 gepleegt. 14. Alle welke pointen by Haar HoonMog. des noods ende verfogt fynde fullen geapprobeert, geratificeert ende by forme van Octroy aan de Stad Sneek verleend worden. Aldus gedaan ende gearresteert den ^? Marty 1637. was geparapheert A. Bruyning vt. Onderftond ter Ordonnantie van de Raadt van Staate, ende ondertekent j. Eykberg. III. deel. S Poin.  274 Tegenwoordige Staat Sneek. Pointen by de Raaden van Staaten voorgeftelt aan de Magiftraat ende Gefwooren Gemeente der Stad Sneek, met begeeren van dezelve aan te neemen ende te onderhouden tot minder quserele van 't 13 art. van de ordre op gisteren gearresteerd. Dat niemantvan de Magiftraat of Gefwooren Gemeente iets fal mogen genieten directelyk of indirectelyk voor 't confereren van enige Ampten, by poene dat foo wel de gever als ontvanger fal worden voor infaam verklaart. 2. Dat alle jaaren nevens de Magiftraat uyt .de Gefwooren Gemeente vier perfoonen gelot fullen worden, die geoorloft wefen fal alle Stads rekeningen als van de Rentemeester, Gasthuys, Weeshuys , Kerk - Voogden, Stads FJoreen, Geestelyke Staat ende Arme Voogdy'fchappen te aanhooren ende helpen fluyten; ende fullen op yeder rekeninge niet meer mogen verteren als ( § ) vyftien Car.Glds.; exempt de Arme Voogden vyf en twintig Car. Gids.; des dat daar geen vacatiën by den Magiftraat ofte bedienaars van de refpective huyfen fullen worden genooten. 3. Dat vermits de Ingefetenen gequerelleerc feebben over de groote Confenten ende Stuivergelden der Stads verpagtinge by de Magiftraat voor defen genoten, de kleine Confenten van nu voortaan, volgens de Landfchap Refolutien tot vier hondert G. Gulds. by de Magiftraat ful- (§) Dit is voor weinige jaaren by Refolutie ee» fcragt op 20 Guldens. '  van FRIESLAND. 275 fuüen worden genoten ende de groote Con-Sneek. /enten tot profyt van de Stad geconverteert. 4. Dat de S tui vergelden van de Stads verjpag-tinge tot profyt van defelve geëmployeert 'fullen worden, fonder dat de Magiftraat, Secretaris, Boden ende Wagtmeester, ofte yemauc ' anders daar van yets genieten als haar vacatiën haar toerekent; als mede den Armen 't fyne naar gewoonte. De voorf. vacatiën fyn begroot in dé volie Vergaderinge op dertig guld , des fal de Secretaris ende Boden naar difcretie ] werden beloont. Aldus gedaan en geaccordeerc in de volle Ver^adennge tot Sneek den V- Marty 1637. was geparapheert ende getakt kent als boven. De gewoone Vergadering der Magiftraat wordt gehouden , buiten de Vakantien , des Vrydags voor den middag ten negen uuren , warneer eerst de Rechczaaken , en diir na die der Stad behandeld worden; doch geduurende de Vakantien van den Hove en der . Nedergerechten , zyn 'er geene vast bepaalde Vergaderingen. Voor deezen plag men ook .des Donderdags morgens te vergaderen; doch dit werd in 't jaar 1709, omredenen, af- • gefchaft. De Suppoosten der Magiftraat zyn een Gezwooren Klerk , twee Gerechtsbooden, die ieder eene bos draagen; mitsgaders een Exekuteur , en drie Adfistenten, die blaauw met goud geborduurd leverei draagen, •en teffens gezwooren Bierdraagers zyn. Ten opzigte der Burger - Wapenoeffening, S 2 of  &76 Tegenwoordige Staat Sneek. of Schuttery, is Sneek verdeeld in zes Es. pels, met naame 't Dykfter Espel, 't Kleinzandfter Espel , 't Grootzandfter Espel , 'c Scharn of Leeuwenburgfter Espel, 't Marktftraatfter Espel, en eindelyk de Nieuwe Geuzen of 't Koornmarkfter Espel. . Jaarlyks wordt, door de Magiftraat, hét lichaam der Bevelhebberen over de Schuttery gekontinueerd of vernieuwd; zynde een uit de Magiftraat Kommisfaris van dit Korps, 't welk thansbeftaat uit een Collonel, zes Kapiteinen of Hoplieden , zes Luitenants en zes Vaandriks , benevens een' Sekretaris; terwyl het Voorzitterfchap onder de Hoplieden van half jaar tot half jaar rouleert, gelyk ook 't Fiskaalfchap doet onder de Vaandriks. Tweemaal in 't jaar houdt dit Kollegie Faicts of Rechtdag. Doch aangaande Wachts en andere zaaken vergadert hetzelve naar dat zulks noodig wordt geoordeeld. De Suppoosten van dit Kollegie zyn de Majoor, die 't Wachtwoord van den voorzittenden Burgemeester haaien , aan den Collonel overbrengen , en , 's avonds onder 't klokluiden, op de Wacht bezorgen moet; voorts een Burger - Tamboer , die 's namiddags, tusfchen drieën vier uuren, de Wacht met trommelOag moet aankondigen in 't Espel , waar uit de Wacht moet optrekken. ■ Onder de mannen van Geleerdheid, die binnen Sneek gebooren wierden, en ter onzer kennisfe kwamen, is de oudfte van allen Alvinus Frifius, welke leefde in den jaare 1400: eerst was hy Schoolvoogd in deeze zyne geboorte Stad, naderhand werd by 's Lands halfjaar rouleert, gelyk ook 't Fiskaalfchap doet  van FRIESLAND. 277 's Lands Sekretaris, en fchreef in 't FrieschSneek. een kort begrip der Friesfche Historie van Frieslands eerile begin tot op den tyd van Karel den Grooten. In 1496 leefde en regeerde in deeze zyne geboorte Stad, als Burgemeester, na 'er insgelyks eerst Schoolvoogd geweest te zyn, Volkerus Simonis , die een Kronyk van Friesland in de Latynfche taal gefchreeven heeft, welk nog hier en daar in Friesland gevonden wordt. Met meerder recht ondertusfchen beroemt zich Sneek , de geboorteplaats geweest te zyn van den Edelen en wydvermaarden Joachimus Hopperus, die hier het eerfte leevens licht aanlchouwde op den 11 November van het jaar 1523, en, na zyne letteroeffeningen zo hier als elders volbragt, en veele aanzienlyke waardigheden, zo in dienst van Karei den V, als van Filips den II , Koning van Spanjen, bekleed te hebben, als Konings Raad van Staaten en Groot Zegelbewaarder zyner Koningkryken , binnen Madrid overleed, den 15 Decemb. 1576. (§) Albartus Hero , Gellius Snecanus, Pieter Frittema en Regnerus Bruitsma , die alle in onderfcheiden takken van Geleerdheid hebben uitgemunt, konden deeze lyst vergrooten, zo (O Om deezen waardigen Man van nader by te leeren kennen, zal de weetgierige Leezer gelegenheid vinden, in de keurige verzameling der Levensbcfcnryvmgen van eenige voornaame meest Nederlandfche Mannen en Vrouwen, het IV. D. bl. 104 enz., uitgegeeven by P. Conradi en V. van der Plaats. S 3  2/.8 ' Tegenwoordige Staat' S»4ek. uitvoerigheid in deezen niet te zeer buiten ons. beftek liep. Petrus Mol , Hoogleeraar in de Griekfcbe taal te Franeker, na alvoorens Rektor der vermaarde Latynfche Schooien zyner geboorte ötad geweest te zyn; als ook David Flud van Giffen, die, hier gebooren zynde, te Dordrecht als Leeraar der Hervormde Kerke overleeden is, na zich, zo door zynen dienst in verfcheiden Gemeenten, en daar omder die van zyne geboorte Stad, als ook door zyne uitgegeevene , doch van, allen niet even gunftig'beoordeelde, Schriften,eenen grooren naam verworven heeft, dienden hier vooral gemeld ; gelyk ook nog eindelyk Johannes van der Mark, Zoon van Willem varu der Mark, Rektor der Latynfche Schooien te Sneek; zynde dezelve, na eerst als Predikant te Midlum, en daarna als Hoogleeiaar in de Godgeleerdheid , eerst te Franeker en vervolgens te. Groningen, gediend te hebben , in diezelfde, waardigheid, te Leyden overleeden in dén jaare 1731. YLST.  van FRIESLAND. 279 YLST. Y11 J3e Stad YLST werd in 't oud Friesch eértyds Ylts genaamd, terwyl dezelve inde^gewoone Hollandfche taal den naam van Ylck droeg, om dat de Friezen de K in tz of ts veranderden, en daarom voor Sneek Snits, voor Kerk Tzerk, en voor drinken drintzen , zeiden. Hedendaags geeft men 'er al dikwyls den naam van Drylst aan, welke zekerlyk voor eene famentrekking van Ter of Dér Ylst te houden is. De Stad is gelegen in' de Grieteny van VVymbritferadeel, een klein uur gaans ten Zuidwesten van Sneek , aan'c beekje de Geeuw, welk hier, voor een klein gedeelte, in 't Noordwesteinde, door loopt, en-voorts, Zuidoostwaards , drie aanzienlyke takken geeft, wier middelde in de lengte genoegzaam door de geheele Stad fchiet, terwyl de Noordelyke en Zuidelyke, onder den naam vanDygraft, rondom dezelve loopen, en zich, in- 't Zuidoostelyk einde der Stad , wederom daar mede in een Vaarwater vereenigen , 't welk van daar naar Jortryp en elders loopt. De Stad ftrekt zich dus, in 't lang, van t Noordwesten naar het Zuidoosten uit, ftaande alle de huizen , behalven die aan de Geeuw gevonden, en Popma buuren genaamd worden, ter wederzyden van 't voornoemde middelde vaar¬ water. S 4 Wa£  Yl»t. c8o Tegenwoordige Staat . . Wat den oorftirnno- vnn Aan raaA* «/.^.U naam der Stad betreft: 'erzyn die denzelven afleiden van de gemelde binnengraft Ee of Y, aan welke weleer een oud Adelyk Stins of Slot ftond, onder den naam van Yflot of Ylostein, waaruit, by verkortinge, de naam van Ylts of Ylst zou zyn voortgekomen. Het voornoemde Stins or ilot ftond voorheen in 'c Zuidoostelyk gedeelte der Stad; zynde de laatfte overblyfzels van dit gebouw, eerst in 't jaar 1778, weggebroken : in 't Zuidwesten, had men dat van den Edelen Heere Rispens. Niet onwaarfchyneyk heeft men hier voor deezen meer oude Adelyke geftichten gehad: althans fchynt men zulks uit de menigte der wapenen, die nog in de Kerk overig zyn, te moeten befluiten. Wanneer *»i, Dy lommigen m 't Latyn Elostum genaamd allereerst gefticht zy , b onzeker ; doch de Stad is oud, en was, zo men meent, voor deezen, magtiger en grooter dan Sneek. De btads privilegiën werden aan Ylst gegeeven omtrent het jaar 1262, door den Poteftaat Sikke Sjaardema en de Staaten van den lande en in 't jaar 1379 werd aan deeze i>tad, uit naam van Karei den IV , eene Weekmarkt op Maandag, en eene Jaarmarkt op twee na eikanderen volgende dagen, na den dag van St. Mauritius, den Patroon van de Kerk deezer plaatfe, toegeftaan. In 1477 i werden de privilegiën van Ylst op memv bevestigd, door-Recht en Raaden der Steden, Landen en Deelen van Westergo, vergaderd binnen Sneek, waarby wel uitdrukkelyk werdvastgefteld, dat de zogenoemde pa-  van FRIESLAND. 281 papene pointen van Wymbritferadeel het pri-Yi.sT. vilegie van Ylst niet in 't minfte zouden hinderen (§); zynde de brief, hiervan afgegeeven , te vinden by Schotanus in zyne Befchryvinge van Friesland (' f ). Toen naderhand de Provincie onder de Saxifche Heerfchappy gekomen was , klaagden evenwel die van Ylst aan den Hertog, dat hunne oude voorrechten, door de Sneekers en door Schelte van Liaukema, Grietman over Wymbritferadeel, waren gefchonden, 't welk zo veel ingang vond by Hertog Georg, des Roomfchen Ryks Erfgubernator en Poteftaat, dat hy, door zynen Stadhouder Hugo, Burggraave van Leyfenig, die van Sneek en Wymbritferadeel gebood, de Ylftenaaren in hunne oude voorrechten te laaten berusten, tot dat Zyne Vorftelyke Genade 'er zich nader over verklaard zou hebben ; zynde deeze brief gegeeven te Harlingen, op den 26 van Oogstmaand 1502. (*) Wat laater, in 1504, ontving de Stad nog een' Privilegie - brief, van inhoud, dat Hertog Georg, gezien hebbende, hoe Ylst van ouds met Stads privilegiën ware begiftigd geweest, dezelve volkomen bevestigde , en aan de Stad toeftond, om , gelyk in andere Steden plaats had , door haare eigene Raaden, Burgemeesteren en Schepenen te worden geregeerd ; doch dat de Burgers zelve den ftroom, die door hunne Stad loopt, ten algemee- (§) Schot. Befchryv. van Friesl- bl. 273, (t) bl. 270. (*;) bl. 273. S 5  282 Tégehwóor-dige Staat tsT. meenen nutte, diep en zuiver zouden moeten houden. Nog vindt men , onder de Hukken der Bourgondifche Regeering, dat de Stadhouder Georg Schenk, in 't jaar 1527, aan die van Vist mede afconderlyk aanfchry. ving deed , aangaande het opmaaken der dyken , wegen, bruggen, dammen , zylroeden, flooten en wateringen, onder hun bedryf behoorende ( §). Weleer had Yist geene gewoone Stads Re. geering van Olderman , Burgemeesteren eir' Raad , gelyk de andeie Steden, maar eenenzogenaamdcn Eeheere met zyne Mederechteren, die echter genoegzaam 't zelfde recht en magt hadden als de Olderman, Burgemeesters en Raad der andere Steden. Thans beftaat de Regeering der Stad uit vyf Burgemeesteren en daarenboven twaalf Raaden in de Vroedfchap. Alles volgens 't Reglement, door den Raad van Staaten , van wegen hunne Hoogmogenden , op de Regeering deezer Stad gemaakt, in 'tjaar 1637, en dus luidende. e Magiftraat fal beftaan uyt vyf Bur« gemeesteren ende twaalf Gemeentsluyden of Vroedfchappen, die by gemelde Raden van Staten, van wegen als boven, als nu fullen aangelleld worden. 2. De voornoemde Burgemeesteren fullen dienen van den enen nieuwen jaars dag tot den anderen, in fulker voegen, dat op den naast- (§) Schot. Befchr. van Friesl. bl. 273.  van FRIESLAND. 283 naastkomenden ende t'eiken nieuwe jaars dag Ylst. fal afgaan een Burgemeester: 't welk de eerile vier jaaren by lotinge fal gefchieden van de gene nu aangeftelc wordende, ende daar na voorts afgaande de gene die langst gediend heeft. 3. De Gemeentsluyden of Vroedfchappen fullen bly ven haar leven lang, alwaar 't dat yemant van de felve in de Collegien van de Generaliteit of Gedeputeerde Staten of Rekenkamer defer Provincie werde Gecommitteert: alleen fal de plaatfe van die gene die elders met der wone komt te vercrekken , vaceren. 4. Alle jaar fal, veertien dagen voor nieuwe jaars dag, in plaats van de Burgemeester die afgaan fal, een dubbel getalgenomineertworden uyt de Gemeentsluyden, iu fulkermanieren, dat eerst vyf perfoonen uyt de twaalf fullen by lotinge genomen worden, welke vyf fullen doen de nominatie van 'c voornoemde dubbel getal uyt de andere feven, allöodat fyhaarfeifs niet mede fullen mogen nomineren. 5. Tot welke nominatie fy dadelyk fullen moeten procederen , belovende eerst (foo ras het lot op haar lal fyn gevallen om te kiefen ) aan de Vergaderinge, op haren gedanen Eedt, dat fy in 't nomineren fullen letten op de gequalificeerfte en bequaamlle perfoonen onder de voorfz. feven , fonder enig ander oogmerk fugt ofte gunfte daar inne te fullen betonen. 6. Gaande dan terlïont met haar'vyven in een ander kamer, ende niet daar uyt komende noch  *H Tegenwoordige Staat noch met niemant communiceerende, voor dat ly de nominatie fullen hebben gedaan met de meeste Hemmen. 7. Welke nominatie van dubbel getal als dan dadelyk by bellooten misfive fal over^eionden worden aan Zyn Genade Stadhouder deler Provincie, om by defelve daar uyt het enkel getal te worden gekofen; die den naam des gekorenen mede by befioten misfive fal overlchryven , welke misfive niet voor nieuwjaars dag fal mogen worden geopent. 8. De afgaande Burgemeester fal weder fuccederen in de Gemeentsluyden of Vroedlchap m plaats van den gekorenen. 9. By foo verre enige plaatfe by verflerf ofte anderfins tusfchen tyden quame te vaceren , lal daar inne een ander gekoren worden , te weten, foo een Burgemeesters plaatfe va' cant wordt, meer als drie ma*nA»n «r^-«:™_. - - ~»..uwi vuui UiCUW- jaar , lal de plaatfe moeten worden dade. lyk vervulc by nominatie ende electie als bo- ven. 1 O. Kndf» in Ae* rnmoon.n ~r tt 1/- . — ... utmiuK ui vroecucnap een maand nnn A*r Aa ™i„.,.f„ /-1 ^r — „m, wl_ LJiciaLit; vucant ïai lyn geworden; by de Magiftraat ende gefworen gemeente gefamentlyk met pluraliteyt van ftemmen de verkiefinge te doen. 11. Alle de voorf. perfonen fullen moerenlyn behorelyk gequalificeert ende van de ware Gereformeerde Religie, foo als die in de pubhque Kerken wordt geoeffent, profesfie daar van doende, of ten minften wel geaffectioneerde tot de Religie, ende ten gehoor komende, ook behoorlyk gedoopt fynde. 12. Of  van FRIESLAND. S.Z5 12. Of het voor dele reyfe mogte gebeu- Ylst. ren dat enige malkanderen na in Bloede beflaande in de Gemeentsluyden fouden mogen geflelt worden, fal 'c felve namaals foo gere • guleer t bly ven, dat geen Vader en Soon, noch ook geen twee Broeders te gelyk , daar inne mogen genomen worden. 13. Blyvende voorts aan de Magiftraat ende Gemeentsluyden de beraminge met meeste ftemmen van alle verdere goede order in de Regeeringe van Stads faken , ende 't gene daar van dependeert, ende ook haare Privilegiën, Vryheden ende Costumen naar ouder gewoonte, foo in 't vergeven van StadsAmpten als anderfins als van ouds gebruykelyk is geweest, fonder ergens inne tot particulier profyt te mogen excederen, lettende voor al op de beste mesnage ende meeste voordeel van de Stad en goede Ingefetenen van dien, ook in verteringen, baten, profyten of vacatiën niet gaande buiten de ordonnantie of ordinaris gebruyk , ende ook voor 't confereren van eenige Ampten niet genietende, op pcene van arbitrale correctie tegen den nemer ende ge- ' ver. Alle welke pointen by de Hoog Mog. Heren Staten Generaal, des noods ende ver ■ fogt fynde, fullen geapprobeert, geratificeert en by forme van Octroy aan de Stad Ylst verleent worden. Aldus gedaan ende gearrefteerc den j^rï" 1 °"37 was geparapheert A. Bruy- ning Vt. onderftond ter Ordonnantie van de Raadt van Staaten, ende getekent J. Eykberg. Ylst  2 8 6 Tegenwoordige Staat Ylst. Ylst js zonder eenige wallen of muuren; doch de ftraaten zyn met lommerryk geboomte beplant , 't welk der Stad geen onvermaakelyk aanzien geeft. Men vindt hier eenige goede gebouwen , vooral de Kerk , die in 't Oostelykfte deel der Stad , in een' uithoek ftaande, met twee ryen pilaaren , een fteenen gewelf, een fraay en wel klinkend Orgel, en ruim Koor voorzien is. In 1736 werd het oude Raad-of Stadshuis geheel afgebroken, en daar voor in plaats een nieuw gebouw gedicht, waar aan de eerfte fteen is gelegd door de Freules Dorothea en Juhana van Galama, die, met haare jongere Zuster Rixt van Galama, de eenige overgeblevenen zyn van het aloud adelyk Friesch geflagt van Galama; zynde het laatlle mannelyk oir van dit huis, de H. W. Gebooren Heer Antonius Sixtus van 'Galama , op den 28 van Zomermaand des jaars 1737 ■> overleeden. In 1770 werd het Stadshuis, door 't aankoopen van 't oude Familiehuis van Popma, byna de helft vergroot. In de bovenfte verdiepinge heeft men, behalven de Sekretarye, eene Burgemeesters en eene Raads of Vroedfchaps ka. mer, die beide zeer net behangen zyn; onder vindt men ook twee ruime vertrekken, van welke het eene dient tor eene kamer voor de Gerechtsdienaars ,en 't andere tot eene openbaareGevangkenisfe. 't Gemelde geflagt van Popma was, voor deezen, zeer vermaard, wegens verfcheiden geleerde mannen, die daar uit zyn voortgefprooten. Auke Popma teelde by zyne Huisvrouw, Jóuk van ,-Hettinga, vyf Zoonen, Sikke, Tiete, Sipkev Auke en Rienk. Sikke of Sixtus werd te Dole  va» FRIESLAND. s8/ Dole in Bourgondien der Rechten Doctor, en Ylst. gaf in 't licht C. Celfus de arte Dicendi. Tiete of Titus fchreef over de Eptstolte Famifiiares van Cicero &c. Sipke of Cyprianus handelde over Sallustius, en Auke of Aufonius fchreef verfcheiden geleerde Verhandelingen. Nog heeft Hesfel, de Zoon van Titus, over Curtius iets in 't licht gegeeven. Ook bloeide weleer hier Gellius Ilscanus, Kommanideur van 't Hospitaal van St. Jan, die de befchryving en afteekening van eenige Friefche «Steden in zyn' tyd heeft gemaakt. Nog heden ten dage ziet men in de Kerk de begraafplaatfen der Popma's, gedekt met zwaare zerken, op welke Latynfche Opfchriften en Verfên ftaan ; jdoeh die zo zyn uitgefleeten , dat menze niet kan leezen. Weleer had men in Ylst een Klooster van de orde der Karmeliten, ftaande naby de Kerk, aan welk Paus Johannes, de XXII. van dien naam, dezelfde voorrechten fchonk en bevestigde, welke door Bonifacius den VIII. aan de orden der Predikhceren en Minderbroederen gegeeven waren , zo als blykt uit de Bulle welke daarvan voor handen is (§). Het Klooster van Woudsend was dus met dat te Ylst van dezelfde orde, en werd daarom, naderhand, toen het door hooge watervloeden, en daarop gevolgde rampen, befchadigd en verarmd was, aan dat te Ylst toegevoegd. Doch ook dit Klooster is reeds van overlang verdweenen. Zelfs hebben de Roomschge. zinden, die hier maar weinigen in getal zyn, thans geene (§; Schot. Befchr. vait Friesl. bl. 271.  ■a88 Tegenwoordige Staat Y ts t» geene Kerk te Ylst, maar verrichten hunnen Gods-; dienst te Sneek. De Doopsgezinden daarentegen hebben hier twee Vermaaningshuizen of Kerken , ten dienfte der twee onderfcheiden Gemeenten, bekend by den naam van fyne en grove Menno.rriten: in de eerstgenoemde prediken thans vyf Leeken, zonder iets daar voor te genieten ; doch in de laatfle predikt, behalven een'Leek, een geftudeerd Predikant. Ter bevorderinge van den bloei der Stad, waar op men, federt eenigen tyd, meer dan wel voorheen is bedacht geweest, oordeelde de Regeering dat eene algemeene Koemarkt van weezenlyk nut zou konnen zyn; daarom kocht dezelve, in 1783, zekeren ruimen langwerpig vierkanten tuin, in 't midden der Stad , tegen over het Stadshuis gelegen, en liet denzelven tot eene openbaare marktplaats in gereedheid :brengen. Eertyds ftond hier het Stins van den Kollonel Hettinga, waarin de glazen vereerd •waren door de volgende Adelyke Perfoonen van dien tyd. Taco van Galama. Auck Auckama. Anna van Galama. Werp van Tjesfens. Doitfe van Bonga. Ida van Galama. Frans van Eizinga. Rixtia van Galama. Anna van Galama. Titus van Galama. Deeze plaats is geplaveid en van weerskanten, gelyk ook van achteren, met huizen be? bouwd; hebbende in 'c midden eene poort aan 't water, om 't Vee daar uit de Schepen te losfen; doch van vooren aan de Straat is de Markt open,  ^«FRIESLAND. a8o open, en alleen voorzien met een'dubbele tvYlst. paaien. Deeze Markt kan over de 300 Runderen bevatten, gelyk in 1783 is gebleeken In het zelfde jaar werd nog, door de Magiftraat en Vroedfchap, eene nieuwe en ruimere Waag gebouwd , welke aan drie zyden met overdekte Gaanderyen omringd is, en op den grond ftaat, welken de oude Waag voorheen gedeeltelyk befloeg , aan den Noordkant van 't Stadshuis. Aan deeze Stad ftaan vier Molens , te wee. ten, één Eek- twee Hout- en één Roggemolen; voorts heeft men hier ééne Brouwe* ry, ééne Stookery en vyf Bakkers. Geduurende eenige jaaren had Ylst zeer afgenomen, doch begint nu , door de zorge der Regeeringe, weder te bloeien: ook is deeze Stad inderdaad zeer gelegen tot Handel en Fabrieken , wegens de ruime wateren, die alomme en ook naar vier Zeehavens, met naame Stavoren, Workum, de Lemmer en Taskezyl, loopen. De voornaame middelen van beftaan zyn hier de Boter-en Kaas-Markt, en de fabriek van Scheepstimmeren ; vindende men hier thans , behalven verfcheiden Bootjemaakeryen , twee groote Scheeps - Hellingen, eene aan "t Zuidoostelyk, en eene aan 't Noordoostelyk einde der Stad, op welke Koffen van 90 en 100 voeten worden gebouwd , hoedanige 'er nog drie in 1784 zyn afgeloopen. Des Zaturdags avonds vaart van hier een III. deeu T Beurc- ' 1 1 ■  29a Tegenwoordige Staat Ylst. Beurtman op Amfterdam , en daarenboven 's Dingsdags avonds een Boterfchip , 't welk ook pakgoederen en menfchen mede neemt. 's Vrydags morgens ten 9 uuren vaart van hier' een Schip op Leeuwarden, 's Maandags morgens ten * of 7 uuren een op de Jóu» wer, en 's Donderdags een op Workum. Op Bolswerd vaart alle Vrydags morgens ten 7 uuren 5 doch op Sneek dagelyks , den Zot dag uitgezonderd, eene Snik, terwyl de Bolswerder Snik op Sneek , hier tweemaalen 's daags doorkomt. In 1783 werd de vervallen Weekmarkt we. derom op nieuw aangelegd, en gefteld op Maandag, tot hier toe 'met goed gevolg. In plaats der oude verwaarloosde Jaarmarkten , zyn 'er ook twee nieuwe aangelegd , als eene in 't Voorjaar in May, op welke zeer veel Vee komt, en eene in 'c laatst van Okto*> ber. Onder de Ylller Burgers wordt nog heden de gewoone landtaal , te weeten 't boere Friesch, gefproken. De kleeding is hier ook nog, over 't algemeen, de boere kleeding; doch veele vrouwen en jonge doeters beginnen zich op t zogenoemde klein Steedflers op te fchikken. VIII. Hemt'  van FRIESLAND. aoi VIII. Hemelumer Oldevaart en Koord- Weren» wolde. co- ■ ^)eeze Grieteny, die onder de Grietenyefl Westerga. van Westergo de achtfte in rang is, beftaat, gelyk de naam van HEMELUMER OLDEVAART en NOORDWÜLDE genoegzaam te kennen geeft, uit twee deelen. Het eerfte, naamelyk Hemelumer Oldevaart, eertyds Hemerlumer Oenfert, en ook wel Oldephart genaamd, is het westelykfte en ook het waterrykfte van beiden. Het andere gedeelte is het Oostelykfte en Woudgrond; zynde daaraan de naam van Noordwolde gegeeven , niet om dat het noordelyker dan Oldevaart gelegen is, maar wel om dat het in 't noorden van andere deelen der Wouden gevonden wordt; doch behalven deezen naam droeg het oudtyds ook nog dien van Yga-Wolden, en niet onwaarfchynlyk naar Yge Galama, die eertyds groote goederen hieromtrent, en een treffelyk Stins te Oldega bezat, gelyk in 't vervolg nader ftaat getoond te worden. Ten Noorden grenst deeze Grieteny aan 't rechtsgebied van Workum ; ten Westen aan dat -van Stavoren en Hindeloopen; ten Zuidwesten aan de Zee; ten Zuiden en Zuidoosten aan Gaasterland, en ten Oosten, aan Wymbritferadeel. In deeze Grieteny vindt men veele wateren van naame. Het grootfte van allen is de Fljeusfen, welk water gepastelyk als eene verlenging van het Heeger meer kan worden aangemerkt. Ta Uit  393 Tegenwoordige Staat' Wester- Uit het zelve kan men, Noordwestwaards vaaC0, rende, door het watertje de Zwarte Woude, de Blokfloot, enz. naar Workum komen; gelyk ook door Inthiema floot en den Aroom, genaamd het lange Vliet, welke uitkomt in de trekvaarc van Workum op Bolswerd. Uit hec reeds gemelde water, de Zwarte Woude, fchiet Zuidwestwaards eene vaart naar en voorby Koudum, en van daar weder Noordwestwaards naar Hindeloopen , gelyk ook Zuidwestwaards naar Stavoren door de Gronfen; werwaards men anders, zonder Koudum aan te doen, uit de Fljeusfen ook Zuidwestwaards kan vaaren , langs het Kuüarrsgat, de Kuilart,door Galamadam,en voorts langs de Geeuw, Morha enz. tot dat eindelyk de beide vaarwaters in eikanderen verfmelten in de ringflooten der Stavorfche meeren , uit welke men wederom langs twee verfchillendevaarten naar Stavoren vaart; terwyl uit de Morha ook nog eene vaart naar Hemelum gaat. Behalven de Fljeusfen , heeft men hier dus niet alleen de Kulart, Morha en Geeuw, maar ook de groote en kleine Gerfloot, Haan meer , Gronfen , Flait, enz. Het Stavorfche Meer is van overlang bedykc en drooggemaakt. Naardien de poelen en meeren, omtrent Stavoren, door derzelver ondiepten- grootelyks ter belemmeringe der Scheepvaart ftrekten, vondt men goed dezelve tot land te maaken, en 'er eene bekwaame doorvaart in te graaven en te onderhouden. Het Oktrooi, hier toe op den 19 May 3613, aan de Stad Stavoren verleend, behelsde, dat de landen, door uitmaalinge en be- dy-  vOK F R i I E S L A N D. 293 dykinge bekomen, door haar als eigen en Waste*. lastvry land gebruikt mogten worden. DochG0* al dra oncftonden 'er eene menigte van verichillen , waar door die van Stavoren bewoogen werden , hun recht voor de eene helft over te draagen aan de Heeren Ernst van Harinxma , Johan van der Sande, Ork van Doijem en Geilius Jongeftal , alle Raaden in den Hove van Friesland ; terwyl de andere helft aan andere lieden werd overgedaan. Voor deeze overdragt ontvingen die van Stavoren eene fchoone fomme gelds, ter goedmaakinge van hunne reeds gedaane koscen ; ook namen de nieuwe Eigenaars aan, eene vaart te zullen graaven van Stavoren naar Warnferfloot, op de wydte van 54 en de diepte van vier voeten, met een* Dyk aan den kant, om by tegenwind tot eèn Trekpad te kunnen dienen ; gelyk ook eene vaart van Stavoren naar Scharl , en voorts naar Warns, beneffens nog eene andere vaart van Stavoren naar Molkweerum, wyd en diep als vooren. Deeze overdragt gefchiedde op den 30 van Oogstmaand 1620 , en het Stavorfche meer werd, door 't graaven van de vaart naar Warns, in tweëen gedeeld, waar door 't eene deel den naam van Noorder- , en 't andere dien van Zuider-meer heeft verkreegen. In 't Noordermeer plaatfte men een' grooten achtkanten Watermolen , van ruim bo voeten vlugt , waar door hetzelve goed kon droog gehouden worden. Doch in het Zuidermeer,dat, wegens zyne meerdere diepte, veel moeielyker viel droog te houden, plaatfte men twee zulke Molens ; doch een deezer Molens naderhand T 3 "aft  ÊP4 Tegenwoordige Staat' Wester. afgebrand zynde , was de andere niet in ftaat hec meer droog te houden. Dus was 't bouwen van een' nieuwen Molen van de groot*, fte noodzaakelykheid, zo k Meer niet wederom geheel en al in den grond zou raaken ; te meer wyl de nog overgebleeven Molen ook reeds merkelyk in verval was. De Eigenaars, ondertusfchen, tegen de kosten opziende, droegen hunne gerechtigheid over aan den Heer Bernhardus Schotanus a Sterringa , Med. Dr., en deeze vond een nieuwe foortvan Watermolen uit, welke, fchoon kleiner dan de voorigen, als hebbende maar 60 voeten vlugt, echter veel meer water dan die twee van tusfchen de 80 en 90 voeten vlugc kon uitmaalen; gelyk veelcn van dien tyd, zo uit Stavoren als van elders , gebleeken is. Inmiddels bemoeiden zich de Heeren Staaten ook met dit werk: want, overweegende hoe gevaarlyk , by^eene doorbraak van den Zeedyk ten Zuidoosten van Stavoren , dit Zuidermeer zou kunnen zyn , indien 't Zeewater gang in 'c zelve kreeg, moedigden zy den voornoemden Heer aan, om hec meer zwaar ce bedyken en droog te maaien , met belofte van vryheid van lasten ten eeuwigen dage , en eene jaarlykfche gifte van honderd guldens, zo lang het meer wierd droog gehouden. Ook beloofde men hem , dat, indien het meer, door inbreuk van den Zeedyk, onderliep, en hy hetzelve dan wederom droog maakte, zulks met een jaarlyksch gefchenk van 200 guldens zou worden eri ' kend, zo lang hy het meer droog zou houden: Deeze gerechtigheid, door de Heeren Staaten van  van FRIESLAND. 295 van Friesland, a m Dr. Schotanus a Sterringa toe- Wester* gedaan, werd wederom , door hem , voor de c0helft, overgedraagen aan den Heer Jr. Ernst Mokkema van Harinxma thoe Slooten , Grietman over Baarderadeel, en Kleinzoon van bovengemelden Heere Ernst van Harinxma, om dit werk gezamentlyk uit te voeren, baate en fchade met eikanderen in gelyke deelen genietende en draagende. De landen , die binnen den Meerdyk liggen, bedraagen, alzo eenige oude laage landen daar mede in beflooten zyn, om te gelyk droog gemaalen te worden, omtrent twee honderd morgen of 500 pondemaaten lands , waarvan 428^ zuiver meerland zyn; zynde het Noordermeer byna van dezeifde uitgebreidheid ( f ). Wegens de veelheid der meeren en ftroomen , is deeze Grieteny by uitneemendheid vischryk,- en de landeryen beftaan in Oldevaart, ten grooten deele, uit laage weid en hooilanden , terwyl in Noordwolde veele klyngronden gevonden worden , waaruit turf gegraaven wordt. De rydwegen, door deeze Grieteny loopende, zyn weinige in getal: de voornaamfte is de Zeedyk, langs welken men van Hindeloopen naar Stavoren rydt, en van daar, doorScharl, Warns en Hemelum, naar Giasterland ; doch deeze laatfte weg loopt ook nog voor een klein ge* (f) Deeze befchryving van het Stavorfche Meer en het droogmaaken van dien hebben wy hoofdzaakelyk overgenomen uit de aantekening van Schotanus zeiven. T4  296: .( Tégënwhrdige Staat Wester. gedeelte' langs den Zeedyk , naamelyk van' Stavoren tot het Roodekiif, en voorts binnen; door. Van den ouden Zeedyk van 't Workumer Nieuwland , die by de i Workumerzyl begint, en ten Oosten van Hindeloopen eindigt, rydt men ook langs een iiinnendyk , genaamd de Koudumer of Kolder Dam , naar Koudum, en vandaar naar, Galama - Dammen, alwaar men met eene Schouw wordt overgezet, om te ryden naar Hemelum , i Kouderwoude enz. doch deeze weg over Galama- Dammen is van een' nieuwen aanleg, en wordt düs öp de oude Friesfche Kaarten niet gevonden. In het jaar 1732 , toen men met reden grootelyks bekommerd was over de woede der* paalwormen, werd , door deeze Grieteny ,• een zwaare Slaaperdyk aangelegd , welke vooreerst Noordwest en Zuidoost loopt van den ouden Zeedyk van 't Workumer Nieuwland naar Koudum , alwaar dezelve in 't hoogland verfmelt; doch, ten Zuiden van Koudum , loopt dezelve naar Galama-Dammen, alwaar eene zwaare Schutfluis in 't vaarwater is gelegd, en voorts van den Oostkant der Sluis, tot in 't hooge land van Hemeium, daar alleen een duiker Sluisje gevonden wordt, dienende tot eene uitwatering , waar door zich, de Oorden en Oud Karre in de Morrha ontlasten. Dieruit blykt, dat alle Dykbreuken, die tusfchen Workum en Gaasterland voorvallen, maar een klein gedeelte der Provincie, by.aanhoudendheid, kunnen onder water zetten , en dat dit werk bygevolg van zeer veel nuttigheid zy. Doch  van FRIESLAND. 297 Doch zo ras 't zelve in order was , open- Wfster* baarde zich een onvoorzien gebrek in de losfing °0, des waters van Wymbritferadeel enz, waarvan men zelfs niet, dan na veel zoekens,. den waaren oorfprong vond. V oor het leggen naame 1 lyk van. den Slaaperdyk in 1732, was 'er eene opening by de Galamadammen, door welke de Noorddyke Grietenyen haare uitwatering naar de Zuiier Sluizen hadden , van ongeveer negentig voeten, die, door 't leggen van deezen dyk , merkelyk verminderd werd: want de Sluis, die men hier maakte, kreeg maar 25 voeten en drie duimen wydte, en de duiker was maar 8 voeten wyd; zo dat de geheele uitflroomende wydte nu in plaats van 90 , alleen 33 voeten beliep , waar uit noodzaakelyk , by hoog binnenwater , eene groote belemmering in de uitftroominge moest ontdaan. Om deeze reden heeft men, in 1775, nog eene nieuwe Sluis, ter wydte van 18 voeten, in den Slaaperdyk gemaakt, ter plaatfe, daar dezelve zich met den ouden Zeedyk van 't Workumer Nieuwland vereenigt , en dus de uitwatering naar de Zuidelyke Sluizen aanmerkelyk bevorderd. ' De Grieteny van Hemelumer Oldevaart heeft negen Dorpen, die in de volgende order ftemmen. i. HEMELUM, een vermaakelyk dorp, in een heuvelachtigen oord , even als Gaasterland, waar aan het naast gelegen is, en dus zeer gefchikt tot de jagt niet alleen, maar ook tot de visfchery ,. uit hoofde van de Morrha, een weinig ten Noorden des Dorps. T 5 Men  298 Tegenwoordige Staat Wester- Men vindt hier eene maatige Kerkbuurt, e* üostwaards een buurtje de Nieuwe Buuren geheeten; voorts heeft dit Dorp 36 ftemmen , waar onder weleer verfcheiden adelyke Staten waren, als Hoppers, Epema en Galama. Ook was hier het Klooster, waarin zich de Abten van Stavoren bégaven, na dat het Klooster van St. Odulfus, door de golven, was verbonden. Dit Klooster heeft vseel geleeden in de onlusten der Schieringers en Vet. koopers, doch 'er ook het zyne toegedaan; hebbende de Monniken, ten dien einde , met behulp der Schieringers, een Blokhuis, de Spyker genaamd, in dit Klooster getimmerd,, tegen Galama en de overige Vetkoopers; doch 't welk, in 1486, door Galama, werd ingenomen en geflegt. Daarenboven was hier nog een ander Blokhuis, door Bokke Harinxma thoe Sneek gebouwd , om zyne vrienden de Gaasterlanders tegen de magt van Galama te befchermen. Dit Dorp draagt geen kleinen roem op het geflagt van Joachimus Hopperus , wiens Vader Sjoerd hier ter plaatfe gebooren was. Hy zelf zag het eerfte leevens licht te Sneek, op den 11 der Slagtmaand van 1523, en had tot zyne Moeder Rixtje Piersma , Dogter van Feike Piersma, Burgemeester te Sneek; beide zyne Ouders zeer vroeg verlooren , en zyne eerfte letteroefeningen te Sneeft en te Haariem: volbragt hebbende, werdhy, ter verdere voortzettinge van dezelve, gezonden naar Leuven, alwaar hy eindelyk tot Hoogleeraar in de Rechten werd aangefteld. Hier bragt hem t * zyne  van FRIESLAND. eoo zyne Geleerdheid zodanig in de.-gunst der WesterGrooten, dat hy tot Lid in den . grootenG0" • Raad van Mechelen wierd verkooren , alwaar hy 't hoog bewind met Granvelle en Viglius deelde. Onder anderen was hy hier de uitvoerder van 's Konings last, om de Hooge School van Douay op te rechten , waarom hy ook nog heden aldaar, als de Stichter dier Univerfiteit, bekend ftaat. In 't jaar 1586 werd hy verzocht in Spanjen r^ komen, om aldaar tot hec bellieren der Nederlanoiche zaaken gebruikt te worden , 't welk hy zo zeer tot 's Konings genoegen volbragt, dat dezelve hem met Eerampten overlaadde, tot Heer van Dalem verhief, en op den zelfden dag Ridder floeg met Don Jan van Oostenryk. Hy overleed te Madrid in 1576, na zyne lichaams krachten, door te veel blokken, verzwakt te hebben. 2. KOUDUM, een der vermaakelykfte en fchoonfte Dorpen van Friesland, is gelegen op hooge terpen in laag land, een uur gaans ten Zuidoosten van Hindeloopen , en pronkt met eene groote Kerk en zeer hoogen fcherpen toren , van 95 voeten muurwerk en een leyen fpits van 109 voeten. Dezelve werd gebouwd door den Grietman Douwe Epema , die, die werk in 16(4 begonnen hebbende , 't zelve in r 617, en dus in drie jaaren tyds, ten einde bragt. Tot het fundament had men honderd en tachtig duizend fteenen noodig, dewyl het muurwerk 7 voeten dik is. Met behulp van eenen middelmaatigen verrekyker kan men van deezen toren de Khede van Texel en de  3°<3 Tegenwoordige Staat w-im. de Schepen, die daar liggen, onderfchèidenlyk zien. Ook dient dezelve tot een baken, niet alleen in de Zuiderzee, maar zelfs, zo men verzekert, by 'c inkomen van Texel of het Vlie. De Kerk, die zo wel als de. toren een fchoon aanzien van buiten heeft,. is waardig om ook van binnen gezien te worden, pronkende dezelve met een fraaien predikftoel , die rust op zeven marmeren pylaartjes , een fchoon Orgel , zindelyke Geftoelten van eenige aanzienlyke Familien, en nette zitbanken. Hoe veel Koudum , dat in 1515, door den zwarten hoop, benevens Hindeloopen , Molkweerum en andere plaatfen was afgebrand, by den laatften vyandlyken inval der Spanjaarden in 1586, hebbe moeten lyden , ziet men uit een gedenkfchrift, dat nog tegenwoordig in deeze Kerk voor handen is, en , niet zo zeer om zyne fraaiheid van taal en digtkunde, als wel om zynen inhoud, hier eene plaats verdient; hetzelve luidt woordelyk aldus : Anno 1586, in Januario op Pontiaan den 14 dag In Koudum groot jammer men zag Aan man, wyf en kind, groot in 't getal, Met hangen en vrouwen fchenden overal i Aan peerde fteerten gebonden voorwaar, Als honden zy naliepen, dat is zeker en klaar. AI van de malcontenten zeer boos en wreed Leeden ook jonge dogters menig verdriet. De Kerkbuurt van dit Dorp is groot, loopende ongeveer Zuid en Noord, en beftaande uit  van FRIESLAND. 301 uit een' drie dubbelen langen rydweg, alom VVestek* met huizen bezet, die in 't jaar 1620 al over00de honderd beliepen. Ook liggen deeze huizen zeer vermaakelyk in eene zaverige, vruchtbaare en lommerryke landouwe. Onder die Dorp behoort de uitbuurte Terwisga , doorgaans Kolderwiske genaamd , die weleer aan Zee lag, toen men het Workumer Nieuwland nog niet bedykt had. Eertyds lagen hier ook de Staten Galama, Epema en Keimpe Dornahuis , die reeds alle genoegzaam verdweenen zyn. Doch in "t Noorden der buurt, heeft men nog de State Groveftins, die in laater tyd merkelyk verfierd is door den Grietman Van der Waajen, die niet alleen het huis fraai verbouwd , maar ook verfcheiden fchoone ho. vingen en plantagien by 't zelve heeft gevoegd; behoorende dit huis thans aan den Wel ■ Ed. Geftr. Heer de Beere , Grietman van deeze Grieteny. In 't Zuidoosten van Koudum ligt Galama - Dam , of GalamaDammen, alwaar , tot gerief der Scheepvaart van Stavoren op Sneek, eene doorvaart gegraaven is, door den Heer Laelius van Lyklama, weleer Raad in den Hove van Friesland , aan wien daar voor, een eeuwigen dage , is toegeftaan , het heffen van een1 tol op de doorvaarende Schepen. Op deeze plaats is, in 't jaar 1732 , de bovenge» melde Sluis aangelegd , en daar by vindt men eene vermaakelyke Buitenplaats, toebehoorende aan den Heere Mr. H. H. Huber, Raad in den Hove van Friesland. Ook is hier eene aangenaame Herberg , alwaar in den  30 door eene Gelderfche Begyne, in brand geltoken , om dat zy, door de Moeder van 't Klooster, volgens haare gedachten, onder eene al te ftrenge tucht gehouden wierd. Dit Klooster was fchoon van aanleg , en voorzien met eene fraaie Kerk en lommerryk geboomte, doch allengs verarmd , zo dat de Begynen den kost met weeven moesten winnen. Hier ftonden achttien weeftouwen, en een halve braspenning was 'c weefloon van elke flyting, De opgraaving van den Delft, zegt Schotanus , in 't jaar 1612, vertoonde zeldzaame dingen; doch hy zegt ons niet welke : thans vindt men nog wel, by 't omgraaven van den grond, oude fundamenten en muurwerken , doch anders niets byzonders. Stavoren is een' der oudfte Hanzé- Steden, ja de derde in rang, zynde haare voorrechten, te Keulen op den 1 Oktober 1549, en laatst te Lubek, op den 16 Maart 1603, nog vernieuwd. De groote reden van dit aanzien was de yver en kundigheid der Stavorfchen in 't ftuk der zeevaart, en vooral hunne kloekmoedigheid in * die  van FRIESLAND. 313 die oude ruwe tyden, om aan de andere Wcs-Stavoterfche volkeren een bewys te geeven , dat men R EX> door de Zond in de Oostzee vaaren kon. Hier door hebben zy ook 'c recht bekomen, en tot heden toe behouden, dat zy aldaar voor alle anderen vertold moeten worden; waar door 't wel eens gebeurt, dat zy, hunne reis in de Oostzee volbragt hebbende, by hunne te rugkomlle in de Zond, daar nog Schepen vinden liggen, die 'er op de uitrcize te gelyk met hun gekomen waren. Tot erkentenis van dit voorrecht zenden zy, naar oud gebruik, nog hedendaags, een (tuk Leidsch laken, met het eerfte Schip naar de Zond , tot eengefchenk aan den Koning van Denemarken. De Koningen van Denemarken hebben ook met der daad , van tyd tot tyd, veele voorrechten aan die van Stavoren verleend, van welke nog eenige overig zyn, als van Waldemarus in 'c jaar 1326, en in 1363 op St. Matthaeus dag. Op Pinksteren van 'tjaar 1478 werd hun, door Koning Christiaan , wegens eenige opgefchooten penningen , vergund , dat zy maar éón' Henrikus Nobel tol zouden geeven tot den dag der voldoeninge toe. Ook zonden die van Stavoren een Gezantfchap aan Koning Christiaan den Vierden, in 'c jaar 1599, tot verdere bevestiging hunner voorrechten. Geen mindere voorrechten hebben de Koningen van Frankryk weleer aan deeze Stad verleend , gelyk uit de daar van overgebleeven brieven nog heden kan bly ken ; zynde de laatile dier brieven van Karei den IX , in 'c jaar 1561 : waarom ook, geduurende den V 5 het  314 Tegenwoordige Staat Stavo- hevigen Oorlog tusfchen dien Koning en KeiB£H' zer Karei den Vyfden, toen niemand der Nederlanaeren op Frankryk vaaren mogt , zulks veilig en met groot voordeel door die van Stavoren gefchiedde. 'Er zyn ook nog Privilegiebrieven voor handen , welke de Stad van den Zwceufchen Koning Albert, in 1368, op St J-kobs dag, en van den Schotlchen Koning jakob, op den der ien May van 1499, en op den achtlien Juny van 1525 , ontvangen heeft. * Omtrent het jaar i^oo was Stavoren nog in vollen bloei , wordende toen geregeerd volgens haare eigene Wetten en Privilegiën , zo als die in 't oude Grandeboek te leezen zyn. Toen voerde de Stad ook het recht van galg en zwaard: waarom ook zekerftuk Buitendyks land , ten tyde van Schotanus , tusfchen Stavoren en Scharl , nog de Galge venne werd genaamd. In 't jaar 1230 kon men nog met behulp eener Rafter of Dalie van Stavoren naar Enkhuizen gaan, door het bosch Kreil; doch in 1400 was'er reeds eene ruime vaart,i tusfchen die Steden, uit de Noordzee naar de Zuiderzee, 't Aanzien der Stad nam midlerwyl merklyk af, na 't opkomen van 't Vrouwen Zand: in 1335 was Stavoren evenwel nog magtig genoeg om den Oorlog te voeren tegen de Steden Lubek en Hamburg, hoewel 't verfchil ras wierd byge» legd, door tusfehenfpraak der Regeeringen van Gent , Brugge , Yperen , Dordrecht , Middelburg en Zierikzee; gelyk uit de brieven, in de Stads kist berustende, kan blyken. Toen  van FRIESLAND. 3.5 Toen Friesland onder de magt der Holland Stav fche Graaven verviel, haddtn deeze, of hunne Stadhouders, hier hunnen vasten zetel. Daar door verkreeg deeze Stad ook de bevestiging haarer voorrechten van Graave Floris, op den 1 April U92 , en eene nadere bevestiging van Graave Jan in 1.99. De Gnetslieden en Mederechters der oude buurre van Froonacker, welken naam men toen gaf aan de Vyfdeelen in Westergo , erkenden in 't jaar 1354, Stavoren voor eene vrye Stad, enguven haar een vry geleide. In volgende tyden, allengsk?ns, zeer vernederd zynde, door watersnood, brand, overrompeling, pest en duurte, lag deeze, weleer zo vermaarde, Stad lang zond-r vesten, en werd Inenigmaal een nest van Roovers, van buiten haar bemagtigende; doch werd weder aan de eene zyde eenigzins bevestigd in 't jaar 1516. In 1522 ftichtte de Stadhouder, Georg Schenk, in 't i\ oord westen der Stad een fterk Kasteel met ten toren, gewelf en ringmuuren , op dezelfde plaats waar Albrecht van B.yeren , in 1397, insgelyks eene Sterkte had gebouwd. In 't jaar 1572 , in Oogstmaand, veroverden de Geuzen dit Stedeke; doch 't zelve werd in Herfstmaand hernomen door twee Vaandelen Duitfche en vyf Vaandelen Walfche Soldaaten , die derwaards gezonden waren met 62 Turffchuiten; doch de Stad reeds door de Geuzen verlaaten zynde, zo werd het Kasteel door hen ontzet, een derde deel der Stad in brand gedoken, en de rest geplonderd. In 1580 werd het Blokhuis , na 57 jaaren gedaan  3IQ- Tegenwoordige Staat k1nV° ftaan te hebben' afgeworpen, op den 12 van Sprokkelmaand , doch kort daarna herbouwd door den Graave van Rennenberg: niec te mtn kwamen de uitgeweeken Burgers , met een Vaandel Soldaaten gefterkt, in 't volgende jaar, op den eerften van Lentemaand, te rugge , noodzaakten den Gouverneur Dekema tot de overgave , braken 't Kasteel naar den kant der Stad af, en vergrootten de Stad, dezelve met een' wal en drie bolwerken verfterkende. Stavoren heeft thans eene [langwerpig vierkante gedaante, vry breed van 't Zuiden naar 't Noorden, doch fmal van 'c Oosten naar 't Westen. De Stad ligt aan twee vaarwaters, het eene ten Zuiden, en het andere ten Noorden , die beide uit de ringflooten der oude Stavorfche meeren komen , en door middel van verfcheiden wateren, reeds voorheen door ons gemeld , gemeenfehap hebben met alle groote vaarwaters der Provincie, 't Zuidelyk. fte vaarwater, naar zyne ligging de Zuidervaart genaamd , liep weleer niet alleen door 't Zuidelyk gedeelte der Stad, maar ook door de Zuiderzyl in Zee; zo dat uit dit water geboo- ren wiera ae z,uiderhaven, die thans nog, by Schotanus, in de afbeeldinge van Stavoren gezien wordt; doch reeds voor veele jaaren is overgedykt en dus geflooten. De Noorder¬ vaart loopt buiten de Stad m de Stads graft, en maakt dan verder de haven der Stad, die wel ruim en aanzienlyk is, doch het ongemak heeft, dat men 'er met een' Noordwesten wind bezwaarlyk uit kan zeilen. De haven heeft  van FRIESLAND. 317 heeft twee hoofden , het eene ten Noorden Stavoen het andere ten Zuiden; loopende het laatfte " a n. met een kromme bogt om de plaats van 't Kasteel, die weleer tot een buitenwerk, thans alleen tot een' Zeedyk verflxekt. Dit Zuiderhoofd is lang, gelyk 't Noorderhoofd, en op 't einde van wier gemaakt, doch zwaar van onderhoud , dewyl de invallende vloeden uit het Noordwesten dit wier dikwerf ondermynen , en dus 't hoofd meermaalen in gevaar brengen. Aan 't Oosteinde der haven ligt eene groote dubbele Wip - of Valbrug , tot het door laaten van Koffen en Smakken , waar over men op 't Zuiderhoofd, als op een eiland, komt, en van daar ter Stad in gaat door de Noorderpoort. De Stadswal beftaat thans uit het oude Blokhuis, den Zeedyk, en drieën een half bastion met vier tusfchen komende gordynen. Het oude Blokhuis heeft men in 't Noordwesten* 't zelve beftaat uit drie halve fteenen katten, aan welke in 't Oosten het gordyn , en in 't Zuiden de Zeedyk fluit. Door den wal loopen drie Land • en twee Waterpoorten, met naame de Noorder, de Koe-en de Zuiderpoort; de Noorder - en de Zuiderpyp. Deeze Waterpoorten laaten de voornoemde vaarten door in de Stad, terwyl men door de Noorder poort in de Stad rydt uit Westergo, en door de Zuiderpoort uit dezelve naar Gaasterland, en door de Koepoort naar de nabuurige landeryen; zynde deeze poorten voorzien met Valbruggen. Het middenfte deel der Stad, waar in men de Kerk en toren vindt, ligt rondom in eene binnen-  §i8 Tegenwoordigs Staat Sa-avo. nengraft als een eiland beflooten; doch heeft tEN' gemeenfehap met het overige der Stad, door middel van veertien bruggen, van welkt twee by .Schotanus voorkomen onder den naam van de Blaauwe en de Vrouwen ■ brug; wordende dit binnenfte gedeelte meerendeels, aandeoverzyde der voornoemde ii fluitende graft, omfin geld door de huizen aan dien kant des waters; zo dat deeze S ad , hoewel niet groot, echter ongemeen wel is aangelegd. in 't midden van 't binnenfte deel der Stad ftaan de Kerk en toren, doch ieder geheel afzonde rlyk gebouwd. Men toont 'er, fchreef Schotanus in 1664, balken, fparren en ander heutwerk, 't welk in 't Bosch Kreil zou gewasfen zyn: etne zaak, die niets ongelooflyks behelst, dewyl aan 't beftaan van dat Bosch voor nog weinige eeuwen, niet valt te twyffelen. In 't jaar 1768 en 1769 zyn aan de Kerk en toren merkelyke verbeteringen gedaan , en by die gelegenheid eenige zulke balken uitge> omen, die nog gehee! fris en gaaf werden bevonden ; waarom zy naderhand tot onderleggers der Bruggen zyn gebruikt. Men vindt ook nog heden veele gelykfoortige balken in eenige byzondere huizen. De Kerk is netjes gebouwd, evenredig aan de grootte der Stad, en onlangs met een fraay nieuw Orgel voorzien. Tegen over de Kerk, aan de Westelyke grait der Stad, ftaat het Stadshuis, van 't welk riet veel byzonders valt te melden, dan dat hetzelve in 't jaar 17-5 gehiel is vernieuwd, en met eene fenoone Raadkamer vermeerderd.  van FRIES LAND. 319 derd. By de afbreuk van 't oude Stadshuis, Stavovondt men in 't midden van een' ouden muurR£N* twee gouden penningen bemetfeld , welke ieder een halve pistool waardig waren. In 1767 is de Noorderhaven geheel geflat, en de Sluis meerendeels, na voorafgaande droogmaaking, vernieuwd. 'Er ontltonden, kort na dien tyd, geruchten, waarfchynelyk door kwaadwillige menfehen verfpreid, dat de Sluis kwaalyk gemaakt, en met groot gevaar van 't Land, by den eerften florm , ftond te bezwyken. Om deeze reden werd de Sluis, door kundige lieden, op nieuw onderzocht, en zodanig bevonden, niettegenftaande fommigen 't gaarne anders hadden gezien , dat er niets op viel te zeggen. Ook hebben de zwaare flormen en watervloeden van 1775 en i?76 de deugd deezer Sluis, die 'er niets door gelee* den heeft, nog nader bevestigd. Naast Harlin > gen is* deeze Sluis de wydfte der Zuidelyke uit> wateringen, als zynde n 'gen en twintig voi ■ ten wyd: die van Wymbritferadeel, tLmelu» mer Ouievaart en de Stad Stavoren, moeten dezelve geheel onder hun drieën onderhouden. Stavoren is thans in een' redelyk bloe'enden ftaar: want hoewel 'er aan den Zuidkant fomwylen huizen worden afgebroken , vindt men echter aan den Noordkant alles in bloei, worden 1e de gehouwen daar, van tyd tot tyd, merkelyk verbeterd. De inwooners zyn over 't algemeen van een' befcheiden en ingetoogen aard , en men vindt nier veel minder lieden, dan  320 Tegenwoordige Staat Stavo- dan wel op eenige nabuurige plaatfen, die zich in 't herberg loopen, dronken drinken en fpeelen te buiten gaan. De meeste inwooners hebben hun beltaan van de Zee, zynde veelen van hun Schippers of Stuurlieden , welke hier thans, door een' zeer kundig'Meester, in 't rekenen en de Zeevaart onderweezen worden. Men vindt hier ook verfcheiden Fabrieken, als ééne Pottebakkery, drie Zoutkeeten , twee Jenever-Stokeryen, twee Brouweryen, twee Mast - en Blokmaakeryen, drie Zeilmaakeryen en vier Scheeps - Timmerwerven , alles nog al redelyk in bloei. De Weekmarkt wordt te Stavoren gehouden op Saturdag : ook had men hier weleer twee Jaarmarkten, de eene op den vyfden van . oiueimaana , en de andere op den vyfden van Wynmaand, waarvan thans alleen de laatfte jaarlyks , geduurende acht dagen , gehouden wordt. De dienst der Hervormde Gemeente worde waargenomen door twee Predikanten, welker een tenens KeKtor der Latyniche Schoole is, en welke beide op eene jaarwedde van 700 guld. worden aangefteld. Voorts zyn hier twee i.\ederduitfche Schoolmeesters, van welken de een teffens Orgenist en de ander Koster is. De Gemeente der Doopsgezinden wordt door eenen Leeraar bediend. In 1637 ontving Stavoren een Reglement van Regeering van den Raad van Staaten» gelyk de meeste der overige Friesfche Steden.  van FRIESLAND. 32I den. Zynde die Reglement van den volgenden Stavot inhoud: B I Je Magiftraat fal beftaan uit agt Burgemeesters en twalef Gemeentsluyden of Vroedfchappen, die by gemelde Raden van State, van wegen als boven, als nu aangefteld fullen worden. 2. De voornoemde Burgemeesteren fullen dienen van den enen nieuwen jaars dag tot den anderen, in fulker voegen , dat toekomende nieuwe jaar twe van defelve fullen afgaan , ende dan voorts alle nieuwe jaren vervolgende , yder reyfe twe , het welke voor de eerfte drie jaren by lotinge fal gefchieden, onder die gene die jegenswoordig als Burgemeesteren fyn aangeftelt, ende dan voorts voor het vierde jaar fullen de twe resterende , de oudile als dan in dienfte ende laatst geregeerd hebbende, mede afgaan. 3. De Gemeentsluyden fullen blyven haar leven lang, alwaart dat yemant van defelve in de Collegien van de Generaliteyt of Gedeputeerde Staten of Rekenkamer defer Provincie wierde Geeommitceert; alleen fal de plaatfe van die gene, die met ter woon komt te vertrekken, vaceren. 4. Alle jaar fal veertien dagen voor nieuwe jaars dag, in plaatfe van die gene die afgaan, een dubbelt getal genomineert worden uyt de Gemeentsluyden, in fulker manieren dat eerst vyf perfonen uyt de twalef fullen by lotinge III. deel. X ge-  322 Tegenwoordige Staat S t a v o- genomen worden, welke vyf fullen doen de KEH' nominatie van voorf. dubbelt getal uyt de an« dere feven alfo fy heur felfs niet mede fullen mogen nomineren. 5. Tot welke nominatie fy dadelyk fullen procederen, belovende eerst, foo ras het lot op hun fal fyn gevallen om te kiefen, aan de vergaderinge op. haren gedanen Eedt, dat fy in 't nomineren fullen letten, op de gequalificeerfte ende bequaamfte perfonen onder de voorf. feven, fonder enig ander oogmerk fugt of gunlte daar inne te fullen mogen betonen. 6. Gaande dan met heur vyven in een andere kamer ende niet daar uyt komende nog met yemant Communicerende voor dat fy de nominatie fullen hebben gedaan met de meeste ftemmen. 7. Welke nominatie van dubbelt getal als dan dadelyk by befloten Misfive fal overgefonden worden aan fyn Genade Stadhouder defer Provincie , om by defelve het enkel getal daar uyt te werden gekofen, die de namen der gekorene mede by befloten Misfive fal overfchryven, welke Misfive niet voor nieuwe jaars dag fal mogen worden geopent. 8. De twe afgaande Burgemeesters fullen weder fuccederen in de Gemeentsluyden of Vroedfchap in plaatfe van de gekoorene. 9. By lbo verre enige plaatfe by verfterven of anderfins tusfchen ryden quame te vaceren , fal daar inne een ander gekoren worden , te weten foo het van Burgemeesteren is, meer als  van FRIESLAND. 323 g!s drie maanden voor nieuwe jaar, fal deSTAvo» plaatfe moeten worden dadelyk vervult by R E N' nominatie ende electie als boven. 10. Ende in de Gemeente of Vroedfchap een maandt naar de plaatfe vacant fal fyn geworden , by de Magiftraat en Gefworen Gemeente gefamentlyk met pluraliteyt van ftemmen de verkiefinge te doen. 11. Alle de voornoemde perfonen fullen moeten fyn behorelyk gequaliliceert, ende van de ware Gereformeerde Religie, foo als die in de publique Kerke wordt geoeffent, profesfie daar van doende, of ten minften wel geaffëctioneerd tot' de Religie en ten gehoor komende, ook behoorlyk gedoopt fynde. 12. Of het voor defe reyfe mogte gebeuren, dat enige malkanderen na in bloede beftaande in de. Gemeentsluyden fouden mogen geftelt worden , fal 't felve namaals geregu. leert blyven , dat geen Vader en Soon nog ook geen twe Broederen te gelyk daar inne mogen genomen worden. 13. Blyvende voorts aan de Magiftraat ende Gemeentsluyden de beraminge met meeste ftemmen van alle verdere goede order ende regeeringe van Stads faken ende 't gene daar van dependcert, ende ook heure privilegiën vryheden en costumen naar ouder gewoonte, die in 't vergeven van Stads Ampten, als anderfins als van ouds gebruykelyk is geweest, fon* der ergens inne tot particuliere profyt te mogen escederen, lettende voor al op de beste mesnage ende meeste voordeel van de Stad ende goede Ingefetenen van dien, ook in X % ver-  324 Tegenwoordige Staat Stavo. verteringen , baten en profyten of vacatiën, niet gaande buyten de Ordonnantie of Ordinaris gebruyk , ende ook voor 't confereren van enige Ampten niet genietende, op pcene van arbitrale Correctie tegen den gever en nemer. Alle welke pointen by de Hoog Mogende Heren Staten Generaal des noods ende verfogt fynde fullen geapprobeert ende geratificeert en by forme van Octroy aan de Stad Stavoren verleent worden. Aldus gedaan ende gearresteert binnen Stavoren den ^1 Marty , , 10 April 1637. ende was geparapheert A. Bruyning vt. Onderftond ter Ordonnantie van de Raden van State, ende getekend J. Eykberg. In laater^ tyd meende men eenige inkonvenienten in 't voornoemde Octroy te hebben ontdekt, 'c welk, opeenpaarig verzoek der Regeeringe , in 't jaar 1768 , een nieuw Reglement van Regeering deedt te voorfchyn ko. men, uit handen van Z. D. Hoogheid Prins Willem V, Neerlands Erf-Stadhouder : luidende als volgt. w T V y Willem enz. Allen den geenen die deezen zullen zien ofte hooren kezen' Salut; doen te weeten : Naardien de Magi! ftraat en Vroedfchap der Stadt Stavoren, by Misfive van den loden Augusty 1768,'aan ons heeft voorgedraagen, hoe dat zoo wel de te»  van FRIESLAND. 325 tegenswoordige Leden der Regeering dier Stad Sta voals hunne Voorzaten in Officio, zedert lange • jaaren by ondervindinge hadden vernomen , dat het getal van twintig Leeden, volgens het Reglement voor hunne Stads Regeering geordonneerd, na evenredigheidtderStadt te groot, en daarom niet met bekwame Subjecten voltallig te houden was; met verder verzoek, dat het ons gelieven wilde, by vervolg van vacature het getal der Leeden van Regeeringe dier Stade te verminderen , dezelve brengende van twintig op twaalf perfonen, en dus hun in ftaat te Hellen voorfchreeve Regeering altoos voltallig te houden, waar in nu noodzakelyk zedert lange jaaren geduurig eenige plaatzen hadden moeten vaceeren , en ten dien einde hun te verkenen een nieuw Reglement, gefchikt naar den aard der voorgeflagen verminderinge. Zoo is 't, dat wy, confidereerende de eenftemmige begeerte van alle de Leden, thans de voorfz. Regeeringe compofeerende, en pondereerende het gewigt der reedenen door hun bygebracht, na rype deliberatie en nauwkeurige overweeging van het oud Reglement, hebben goedgevonden te ftatueeren, gelyk wy doen by deezen: ï, De Regeering tot hier toe beftaan hebbende , ingevolge het oud Reglement, uit twintig perfoonen, als agt Burgemeesteren en twaalf Vroedfchappen , zal voortaan gecompofeert worden uit niet meer als twaalf perfoonen, te weeten vier Burgemeesteren en aet Vroedfchappen. . X 3 a- De  3*6" Tegenwoordigs Staat ^«•V°* nnl' D- B.urSem!fsteren zullen, gelyk van ouds vier jaaren Regeeren , en n? verloop van het laatfle jaar op nieuw jaars dag afgaan, en om het tegenwoordige getal van age op vier te doen koomen , zoo zullen de eerfte vier jaaren Succesfivelyk twee afgaan , en maar een weederom worden verkooren en aange. Held , en byaldien door overlyden of vertrek eene vacature onder de Burgemeesteren voorvale , zal die niet worden vervuld , zoo lang er nog vier Burgemeesteren overblvven o'_| v.ucuicnappen zullen hun leeven lang bly ven, of tot hun vertrek ter beftendige woning naar elders. b een'^t ,Zal °P den Ioden December VrnoAf7 8 \ cwee 1 enoonen uit de Vroedfchap _ worden genomineerd , die deeze Nominatie za doen by meeste ftemmen uit hun eigen geheele Corps. *ic5; Wfk! Notatie van het dubbeld getal als dan daadelyk by beflooten Misfive aan ons of den Prins Erf - Stadhouder of Vrouwe _ Gouvernante in der tyd, zal worden overgezon- fe^rSen^ f ^ P"rfoon 6. By zoo verre eenige Plaatze by verfterf ot vertrek kwam te vaceeren, zal daar inne een ander verkooren worden, te weeten zoo Jiet onder Burgemeesteren is, aanftonds en ten fpoed.gften by flemminge , Nominatie en electie als vooren , mits de Overledene of venrockene nog meer als zes Maanden overig hadde te regeeren, dog minder tyd overif zyn-  van FRIESLAND. 317 zynde , zal daar voor geen nieuwe Burgemees Stavoter worden verkooren. flEN* 7. En in de Vroedfchap een Maand, na dat de plaatze vacant zal zyn geworden , by de Magiftraat en Vroedfchap gezamentlyk met pluraliteit van ftemmen de verkiezinge te doen: wel verftaande dat het tegenwoordig getal eerst by vertrek of verfterf op twaalf zoo Burgemeesteren als Vroedfchappen zal moeten zyn gekomen , en geen nieuwe Vroedfchap zal worden aangefteld , ten waare wy iemand met onze recommandatie geliefden te voorzien , in welk geval en anders niet, ook voor dat het getal op twaalf gekoomen is, een nieuwe Vroedfchap zal worden verkooren. 8. Alle de vernoemde Perfoonen zullen moeten zyn behoorlyk gequalificeert en van de waare Gereformeerde Religie , zoo als die in de publyke Kerken deezer Landen word geoeffent, profesfie daar van doende, of ten minften wel geaffectionneerd tot de voorfz. Religie. 9. Geen Vader en Zoon, nog twee Broeders zullen te gelyk in de Magiftraat of Vroedfchap mogen zyn. 10. Zwagers of Schoonvader en Schoonzoon , zoo lang de band des Huwelyks fubfisteerd, zullen wel te gelyk in de Vroedfchap, maar niet te gelyk in de Magiftraat mogen zyn. 11. De Regeeringe der Stad en begeevinge van Stads Ampten en Beneficiën zal gefchieden op den ouden voet, en overzulks zal de Ma- X 4 Sl-  3*8 Tegenwoordige Staat Stjvq. giftraat en Vroedfchap zaarnen disponeeren over de vacant wordende Ampten van Secretaris en Ontvanger der Boelgoederen. Predikant en Rector, Ontfanger der Floreen. Stads Rentmeester. Stads Bode. Wagtmeester en Executeur. Adfiftenten. Haavenmeester. De Poortiers - Plaatzen, en verders alle Ampten en beneficiën daar van Stadsweeeen tractament word betaald, en die aan de Magiftraat niet expres zyn gedemandeert. 12, Gelyk meede de Magiftraat en Vroedfchap, als vooren, zullen disponeeren j over alle zaaken daar het Stads Comptoir by is geinteresfeert, exempt het geene hier onder aan de Magiftraat alleen, volgens het oud gebruik , word gelaaten. 13- De Magiftraat zal alleen^ disponeeren van alle bedieningen, daar van Stads weegen geen tractament word betaald, ook van de Collecten der Stads Impofitien en over de aanftellinge der Ratelwagten. 14. Ook zal dezelve alleen maaken jaarlykfche begrootingen van Wagt en Lantaarnengelden, en doen de afreekeningen derzeive, gelyk meede de zuiveringe en afreekeninge der Stads Rest Zedulen. 15. Ten einde "de Stads zaaken met de vereischte attentie en rype deliberatie worden behandeld zal de Magiftraat verpligt zyn eenmaal ter week Ordinaris te Vergaderen, de Vacanti- en  van FRIESLAND. 3*9 en alleen uitgezonderd, waar toe by deezen de St avodag van Woensdag word bepaald. R 16. En de Magiftraat en Vroedfchap alle Maartden eens, en wel op den eerften van iedere Maand, ten waare die opeen Zon - of Feestdag kwaame te vallen, wanneer de Vergadering op den eerst volgenden dag, geen Feestdag zynde, zal worden gehouden. 17. De teegenswoordige Leeden der Regeeringe zullen op dit Reglement hebben te doen den Eed, en verders op zodanige 's Lands Reglementen en Refolutien als in het Formulier hier agter geregistreerd ftaan uitgedrukt. 18. Gelyk meede de nieuwverkoore Burgermeesteren en Vroedfchappen den zeiven Eed zullen hebben te prcsteeren. 19. Wy referveeren aan ons en onze Succesfeureti in der tyd de Ampliatie, Explicatie en Alteratie van dit Reglement, indien by voorkomende gevallen of omftandigheden zulks noodig mogte weezen. Eed voor de Magiftraat en Vroedfchap der Stad Stavoren. Alzoo ik neevens andere tot de Regeeringe van deeze Stad ben verkooren en aangefteld, zoo beloove en zweere ik voor de waare Gereformeerde Religie en den teegenswoordigen ftaat van Regeeringe in het Generaal, en de Provin- tie  330 Tegenwoordige Staat Staaten, Zyne Hoogheid den Heere Prince ürfStadhouder, de Collegien van de Heeren Ge. deputeerde Staaten en van den Hoove Provintiaa ieder naar zyn wettige Commisfie refpeo tivelyk, holt trouw en gehoorzaam te zyn: Al het geene dezelve Overheeden tot gemeen nut voordeel en beste van de gemeene Zaaken Landen en Steeden van Vriesland, het zy in Lands Regeeringe, Krygszaaken of anderzints noodig en raadzaam zullen vinden, voor my zelfs trouwelyk te helpen effectueeren en de andere Ingezeetenen van deeze Stade tot gehoorfaamheid, vrede en eenigheid te wyzen en te vermaanen: voorts generalyk alle myne raadwagen tot meeste rust en eendragt van deeze Provmt.e en Stad te rigten , als meede zoo veel van my zal dependeeren, en in myn vermoogen zyn, deeze Stad met behoorlyke Fortificatie , Amunitie , Proviand , VVagt en andere nooddruft wel te helpen voorzien en bewaaren ; een ieder Mensch regt in deeze Stad zoekende tot zyn geregtigheid te helpen; memand in Zyn regt Snwettiglyk te verkorten of in eenige& onbetamelyke nanler te bezwaaren , met het gemeene Stads goed getrouwelyk te handelen tot profyt van de Stad, en my door geenerley baate , fchaade, vriendfehap, gunst , haat of nyd teegens hec geen voorfz. is te laaten beweegen : Ook voor my zeiven geen profyten te zoeken, dan voor zo verre my na regten toegelaaten is: De tegenwoordige forme en manier  van FRIESLAND. 331 manier van Raadsbeftellinge te houden en teSfAvo» helpen onderhouden, in het byzonder hetRF' Reglement voor deeze Stad, door Zyne Hoogheid den Heere Prince Erf-Stadhouder op nieuws gerevideerd en gearresteerd in dato den 2den December 1768, getrouwelyk te obferveeren en na te koomen: Ook de Secreeten van de Kamer niet te openbaaren: Boven al te obferveeren het Reglement Reformatoir, zoo verre my aangaan mag, door wylen Zyn Hoogheid Glorieufer Gedagtenis, in dato den 2ifte December 1748. geëmaneerd : En eindelyk volgens de Staats Refolutie van den 27fle April 1726, om aan de Officieren en Bedienden van de Collegien ter Admiraliteit in hunne functie en zaake raakende de invorderinge van 's Lands Regten, allezints de hand te zullen bieden, en dezelve geene verhinderinge of oppofitie toe te brengen. Zoo waarlyk helpe my God Almagtig! En op dat niemand hier van eenige ignorantie zal kunnen pratendeeren, zal dit Reglement van den Raadhuyze der Stad Sta* voren worden gepubliceerd , gedrukt en geaffigeerd daar men gewoon is affixie te doen. Ge  33» Tegenwoordige Staat W. Pr. v. Örange. Ter Ordonnantie van Zyne Hoogheid. J. P. de Larrey. D E PRENTEN MOETEN GEPLAATST WORDEN: 1. Makkum, van binnen te zien, tegen over bladz. 167 2. Allingawier. f 3. Parrega. \ ~ - *74  VERVOLG VAN DEN TEGENW00RDIGEN STAAT VAN FRIESLAND. fllNDELOOPENis wel de elfde en Hindhlaatfte in rang onder de Steden van Friesland, loopeh» doch laat zich, uit hoofde van haare ügginge, ha Stavoren gepastelyk befchry ven, als zynde tusfchen die Stad en Workum aan Zee gelegen. De Stad is 360 Konings roeden in den omtrek groot, wordt aan drie kanten door de Zee befpoeld, en heeft maar alleen aan den Zuidkant goed Weidland zo datze de gedaante van een Schier - Eiland vertoont. Zy heeft eene goede haven aan den Noordoost en Oostkant, die aan de Noordwestzyde door palagie en fteenen, en aan de Oostzyde door ftrand en palagie gedekt is. Dus konnen, by ftormweder, kleine Schepen daar op veilig toezeilen; doch voor groote Schepen heeftze geene diepte genoeg, alzo 'er, by een gewoon hoog ty, niet boven de vier of vyf voeten waters m den mond der Haven gevonden wordt. Dezelve is voorzien van een fteenen Sluis, ter wydte van 16 hout voeIII. deel. Y ten, Vervolg van Westergo.  334 Tegenwoordige Staat [oop™ ten' en 20 zvvaar en fterk dacze voor g^ne EN- andere in de Provincie behoeft te wyken: eertyds was dezelve maar alleen van hout, en gemaakt in den jaare 1619; doch deeze tot tweemaaien toe weggefpoeld zynde, 'werd daarvoor de tegenwoordige fteenen Sluis gelegd, in den jaare 1701. De Stad, geheel en al met graften doorweef den zynde, vertoont zich als ofze in verfcheiden Eilanden verdeeld ware. De grootfte dier graften is de Zylroede, waardoor het binnenwater uit de Indyk en 't Haanmeer naar Zee vloeit; zynde 'er behalven dat, op 's Lands kosten, ten jaare 1775, eene nieuwe waterleiding gegraaven, en eene Sluis gelegd in den Slaaperdyk, welke zich van 't WorkumerNieuwland tot aan Koudum uitftrekt, zo als reeds voorheen, onder Hemelumer Oldevaart, is gemeld. Hindeloopen heeft goede ftraaten, is digt bebouwd, en zonder opene plaatfen of pleinen. In 't begin deezer eeuw beliep het getal der huizen 53i; doch thans zyn 'er 78 minder, omdat, federt eenige jaaren, en wel inzonderheid aan den Zee kant, veele zyn weggebroken, die door 't overfmyten der Zeegolven zo veel te lyden hadden, dat de eigenaars . genoodzaakt wierden dezelve te verhaten. De I reden hiervan is te vinden in het hóoger ryzen van het Zeewater, dewyl de tyen nu hooger loopen dan wel voorheen; gelyk ten jaare 1774 duidelyk is ontdekt, dewyl men toen, den Zeedyk,. op 'c West der Stad, meer binnenwaards leggende, heeft bevonden, dat de huizen  van FRIESLAND. 335 huizen tegen de Zee niet alleen hebben aan- Hindegeftaan, maar ook dat de vloeren byna zo laag LO0PEN« [n den grond lagen als tegenwoordig de grond Jer Zee is; zynde 'er, onder anderen, twee hui. zen voor den dag gekomen , het eene van •óode en het andere van witte fteen gebouwd, melker haardfleden , of dobben, nog met zui • rere asch, en de kamers met vloeren voorzien varen; doch welke huizen , naar de tegenwoordige hoogte der Dyken, wel 12 voeren seneden den kruin der Zeedyken hebben ge', laan. Had men de oudheid dier huizen konlen ontdekken, dan zou de tyd nader bepaald tonnen worden, binnen welke hier zo aannerkelyk eene ' verandering was voorgevallen; loch dit heeft niet willen lukken , fchoon een ief hebber der oudheidkunde den arbeideren :ène ruime belooning beloofd had, indien zy ïem het gevondene , zo van geld als ander joed, getrouwelyk vertoonden. Wegens den oorfprong en eerfte bouwinge kezer Stad, valt met zekerheid niets te bepaaen ; doch uit de bouworder der huizen en lerzelver benaamingen kan men met waarchynlykheid befluiten, datze, by haareneerften lanleg, een Dorp is geweest, dewyl de huizen ïog hedendaags worden verdeeld in hec Binnenhuis , Middelhuis , Buiten - en Lytshuis, ;elyk ten platten lande, en daarenboven altyd reer veele koemelkeryen in de Stad zyn geweest, hebbende derzei ver getal, in den jaare 1642, nog wel 162 beloopen; dac te minder ce verwonderen is, als men nagaat , dat 3e vermogende Ingezetenen teffens eigenaars Y z warén  336 Tegenwoordige Staat ?oS Waren Van de landeryen> naby de Stad gelegen, en die zelve gebruikten. De huizen der Stad zyn naar de oude manier gebouwd, en van maar ée'ne verdiepinge, doch hecht en fterk, en alles met eiken hout betimmerd. Het Land, naby de Stad gelegen, en tot derzei ver rechtsgebied of klokflag behoorende, is goed Weid- en Hooiland, en bevat in zyne uitgeftrektheid 1056 pondemaaten Oud land, die, tot onderhoud van Kist - en Paalwerk voor de Zeedyken , moeten betaalen 303 floreenen en 8 ft. in de kontributie van Hemelumer Oldevaart en Noordwolde , Uittingeradeel, het Dorp Nieuwhuizum in Wymbritferadeel, met de Steden Stavoren , HindeIoopen en Workum ; terwyl , echter , ieder 1 Stad en Dorp verpligt is tot het onderhoud: van zyne eigene Aardwerken , waarvan tem laste van de Floreenfchattinge komen 991 roeden, aan den Westkant der Stad, en 51^ aan derzelver Oostkant; liggende de Stad met! haaren Dyk, ter lengte van 99 Roeden,, tusfchen beiden, van welke het kist- en paal-' werk komt tot laste der kontributie van: Wymbritferadeel voor Z en van Hemelumeri 12 Oldevaart enz. voor £ , terwyl het Dyksge- rechte van Wymbritferadeel daar over heti beftier heeft. Behalven bovenftaande landen liggen onder 1 ulfcM' "uö ongeveer noncterd pondemaa¬ ten,  van FRIESLAND. 337 :en, zynde J. van het Workumer Nieuwland, I 2 letwelk in den jaare 1720 ingedykt zynde, «rpligt is zyne eigene Zeewerken te onder, wuden. Dus maakt dit gedeelte der Stad -Iindeloopen met andere Ingelanden eene afge;onderde Kontributie uit. Uit de gelegenheid en naamen van eenige leelen der Stad valt op te maaken, dat de Noordkant en Westkant, zynde deBuuren, en 3e Noord - Eg en de West met de KerkIraat, de eerile beginfelen der Stad zyn geweest, dewyl men daar achter de Tuinen heeft, zynde thans eene Straat, die zich langs de buuren uitltrekt tot aan de Zylroede, welke, met de daarin liggende Sluis, buiten de Oude Stad is geweest, doch eertyds gebruikt werd om 'er Keukenvruchten te zaaien en te planten. Hieraan volgen de kleine en groote Klinten en Wiltje Klinten; benaamingen , waarvan ons de oorfprong, tot hiertoe, ondanks onze na. vorfchingen , niet gebleeken is. Zou men echter niet mogen gisfen, dat deeze, dus genaamde Straaten , oudtyds zekere foort van Schanfen zyn geweest, dienende om de Stad voor 't geweld van vyandlyke aanvallen te dekken ? Dit komt ons te waarfchynlyker voor, omdat deeze Straaten een gedeelte der Stad als influiten; en zulke hoogten, die tegen of voor eene Stad , als eene Linie worden opgeworpen, misfchien wel den naam van Klinten gedraagen hebben. Althans tusfchen Molkweerum en Warns , is een gedeelte der Y 3 Linie  33s Tegenwoordige Staat "Zit Vmïe; W * Stad Stavoren opgeworpen om de Spanjaarden te verdry ven, nog tegenwoordig bekend onder den naam van Klinten. JJe (jrajge-Polle. peleapn rcffpn nuor \/\7;l*_ J^ i ,Tn' tUsfchen de Kerkftraat en de Oude-Weide, wordt dus genaamd, om datï 1 volgens overlevering, eertyds de Galge ftond Doch dewyl het niet bewysbaar is, dat Hmdeloopen ooit het recht gehad heeft om hakfh-afre te oeffenen, zou het wel kon' nen zyn, dat men aan deeze plaats, baken de Stad liggende, dien naam gegeeven nebbe, omdat daar, ten tyde der Binnenlandfche beroerten van Schieringers en Vetkoopers, wel de een of andere zy opgehangen , en mogehk wel m den jaare 1418 , wanneer tusfehénMolkweerum en Hmdeloopen , by PaaleSloot, een flag is voorgevallen, waarin wel 3co Schieringers fneuvelden en 200 gevangen genomen wierden; of anders in den jaare 1420, wanneer een tweede veldflag is voorgevallen ten Oosten der Stad, omtrent een vierde uur gaans van dezelve , in de Maden , by het Oude Hof, waarin by de 200 lneuve-den, en even zo veel gevangen raakten ; zynde het geenszins te verwonderen , dater, in de eerfte woede, eenige van die gevangenen zyn opgeknoopt. Aan de Galge - Polle ligt de Oude-Weide , met welker aanleg een begin gemaakt werd in den jaare 1614 ; en dewyl de huizen op Stads grond gebouwd wierden , waren de eigenaars gehouden eene fanrlykfche GrondPQgt, van één Gulden voor ieder huis, aan de  van FRIESLAND. 330 « - 1 1 t 1 t . J I.Ti«ma tyd zynde afgekocht, zyn 'er thans rhaar twee L00*E1 over waarvan deeze jaarlykfche Grondpagt betaald wordt. Deeze deelen maaken, famen genomen , de Oude Stad uit, welke, in 1638 en volgende jaaren , is uitgelegd en vergroot met dat gedeelte , welk aan den Zuidkant der Zylroede ligt, en beftaat uit de Nieuwe Stad, Nieuwe Weide en Dubbelftraat. Den grond, waarop hier de huizen ftaan, als ook dien van de Molenaars vaart, heeft de Magiftraat, by verdrag voor Kommisfaris uit den Hove, aangehandeld van de eigenaars, voor de fomme van 2510 Kar. Guld. 8 ft. en 8 p., doch den grond van de Nieuwe Weide en Dubbelftraat, by verdrag met de eigenaars zelve, voor 25 guld. de Einze , tot 2-5- pondemaate voor 750 guld. De Magiftraat, dus eigenaar van den grond zynde, liet denzelven allereerst afdeelen in zo veele vakken, om huizen op te bouwen, als de ruimte toeliet , en verkocht dezelve vervolgens by Strykgeld aan de Meestbiedenden, wanneerze zo veel opbragten, dat de Stad in ftaat gefteld wierd, om met de overwinst de geheele Kerk te betaalen , die in den jaare 1632 gebouwd was, en over de 14000 guld. gekost had. De oorfprong van den naam deezer Stad is zeer waarfchynlyk daar in te zoeken , dat de Koningen en Prinfen van Friesland, oudtyds hun hof houdende te Stavoren , zich met de jagt plagten te verlustigen in het Bosch de Kreil, gelegen ten Westen en Y 4 Noord-  Hinde* 4.00PEN. 340 Tegenwoordige Staat Noordwesten van Hindeloopen, doch van v»wxia.iö m veranderd, en dat zy op die plaats, daar nu de Stad gevonden wordt, een Jagthuis hadden, waarby van tyd tot tyd ook meer andere huizen zyn aangebouwd : want Ichoon de nette tyd der flichtinge ons onbekend is , was deeze verzameling van huizen ten jaare 779, reeds tot een Dorp aangewassen, dewyl hetzelve toen, door de Deenen en Noormannen, is uitgeplunderd en in brand geftoken, doch, door die van Stavoren , ontzet. JJewylnu in 't gemelde Bosch zich veele Herten en Hinden ophielden, zal men aan die plaats, en dus aan deeze Stad, by vervolg, den naam van Hindeloopen gegeeven hebben; gelyk ook is af te neemen uit het zegel der Stad , zynde eene Hinde , loopende over het veld, zo als blykt uit de Oudfte zegels , die alle gelyk zyn : dus zal men het aan de onkunde der Schilders te wyten hebben, dat het wapen der Stad thans verbeeld wordt , door een Hert en Hinde, ftaande tegen eenen boom. ( f } KCrk' in?Dd£r de °Penbaare Gebouwen komt de KLRK hier het eerst in aanmerkinge, zynde een fraai gebouw, en van geele fteen, gefticht in den jaare 1632; doch alzo dezelve maar eene enkele langwerpige Kerk was , die ten tyde der bouwinge groot genoeg , doch by ver. volg, door aanwas der Hervormde Gemeen¬ te, (f ) Schotanus is van andere gedachten, oordeelen™A "1"del0°Pen, 2 Veel zv als Eindeloopen, omdat de Stad op een' uithoek, tusfchen Stavoren et S£ W 17 meerendeel in Zee Befchr, van  van FRIESLAND. 341 te, te klein bevonden wierd , werd , in Hindb 1-558, aan den Zuidkant, eene nieuwe Kerk LOümi tegen de oude aangebouwd, na dat men den muur aan dien kant weggebroken, en het dak op Pilaaren had doen rusten. Deeze beide Gebouwen maaken dus, door hunne vereeniginge, maar ééne Kerk, doch worden al doorgaans de Oude en Nieuwe Kerk genoemd. Boven den ingang der Nieuwe Kerk leest men 'c volgende versje , zinfpeelende op den naam der Stad: Des Heeren woord Met aandacht hoort: Komt daar toe met hoopen Als Hinden loopen. Deeze Kerk is van binnen net en zindelyk, doch niet prachtig bebouwd ; maar pronkt met een' f raaien toren, die, inden jaare 1615, uit den grond nieuw opgetimmerd , en met een fraai fpits van drie omgangen voorzien is. Doch deeze , in de maand Oktober van 1701 , op twee omgangen na afgebrand zynde , welke ook reeds van ouderdom vervallen waren, werd alles tot op het muurwerk weggebroken , en in den jaare 1734 wederom in dien ftand opgebouwd , waarin zich de toren nog tegenwoordig vertoont ; zynde, tot goedmaaking der kosten, een impost bepaald van één guld. op ieder anker wyn, en van 12 ft. op ieder ton uitlandsch bier. Deeze Kerk wordt bediend door twee Predikanten : de een daarvan wordt geftemd door Y 5 de  342 Tegenwoordige Staat ? Manslidmaatfin, uk een drietal, vooraf door den Kerkenraad gemaakt, en door de Magiftraat goedgekeurd, welke, boven eene vrye wooning, een traktement geniet van zeven honderd guld. De ander wordt geftemd door de Magiftraat en Vroedfchap, en is teffens Rektor der Latynfche School, op een traktement van zes honderd guldens jaarlyks zonder vrye huizinge; zynde voor hec overi' ge, m waardigheid en dienst, gelyk aan eikanderen , behalven dat de eerstgenoemde twee derde, en de laatstgemelde een derde van de weekbeurten heeft waar te neemen. 5nTge'r,De Mennonicen, of Vereenigde VlaamKerk. [che ,en Waterlandfche Doopsgezinden , hebben hier eene fraaie Kerk; dezelve is gebouwd m den jaare 1653 , en misfchien de grootfte m de geheele Provincie; zynde de Gemeente hier ook voorheen zo groot geweest, datze 1000 hdmaaten telde. Doch door verval der Stad en door eene ongelukkige fcheuringe in de Gemeente , voorgevallen ten jaare 1740 is dezelve in getal van leden zodanig verminderd, datze nu pas 300 hebbe. De. zelve wordt bediend door één' Predikant, die boven vrye wooning , een jaarlyksch inkomen van 500 guld. geniet. Door de reedsgemelde fcheuringe is hier eene tweede Gemeente yan Doopsgezinden ontftaan : want eenio-e Lidmnaten , die zich van de overigen hadden afgefcheiden , bouwden eene afzonderlyke Vergaderplaats, en beriepen eenen Leeraar, welke, behalven vrye wooning, een traktement van 400 guld. geniet. De  van FRIESLAND. 343 De Roomsch - Katholyken hebben hier Hisbe. insgelyks wel eene Kerk , doch geenen vasten L00P£W* Priester. Voor deezen plag deeze Gemeente door den Priester van Bakhuizen bediend te worden; doch daarvan federt eenige jaaren afgefcheiden zynde , wordt 'er thans by deeze Gemeente geen geregelde dienst gedaan. 1 . Het STAD SIIUT S, dat inden jaare 1683 Stadshuis, gebouwd werd, is wel klein doch net, en beftaat in eene Vierfchaar, Raadkamer en Sekretary , met daar onder de Waag, 't Stads Pakhuis, en de plaats dér gevangenen en der Ratelwacht. Hier wordt nog tegenwoordig eene Morgenfter bewaard , zo als die by de Oude Noordfche Volkeren in gebruik plagten te zyn. Het WEESHUIS vindt men op het Weeshuis. Oosten der Stad: in hetzelve worden alle kinderen, zonder onderfcheid van Godsdienst, gebragt, die, door het verlies hunner Ouderen, °zich in eenen behoeftigen ftaat bevinden. Dit huis wordt geregeerd door acht Vöogden en vier Voogdesfen', waarvan de eene helft uit de Gereformeerden, en de andere uit de Doopsgezinden verkooren wordt, en waarvan alle jaaren twee Voogden en eene Voogdesfe afgaan. Hetzelve werd opgerichte in den jaare 1694; de Diakenye der Gereformeerde Gemeente gaf daar toe het huis, het • welk haar door zekeren Lambartus Camp , by Uiterften Wille, beneffens eenige Landen, gemaakt was. -„ Het Oude MANNEN en VROÜ-j1™», WEN» HU IS, ftaande op het Westen der wenhuis. Stad,  344 Tegenwoordige Staat JSowï' ?tadT' _7erd ^"gelegd in den jaare 1730. Oude Lidmaacen der Gemeente worden in hetzelve onderhouden en van kost en klederen voorzien ; het bellier van dit huis ftaat aan den Kerkenraad, of liever aan de Diakenen, behalven welken 'er nog vier Regentesfen zyn, die voornaamelyk het opzigt over de kleeding der Oude lieden hebben : deeze worden door de Magiftraat aangefteld, en om de twee jaaren gaan 'er twee van dezelve at. De Stad is ook voorzien van een' Rogmo* len, die te gelyk een Oliemolen is: voor de bouwing der Nieuwe Stad ftond de Molen by de Indyksbrug; doch toen de Stad, in i6*8 en eenige volgende jaaren , vergroot werd, en de Molen daar door tusfchen de huizen in raakte, floot de Magiftraat, op den a April 1641, een verdrag met de Ingezetenen van den Dorpe Hommerts in Wymbritferadeel , om den Molen te mogen zetten op hunnen Dyk, liggende aan den Oostkant der Stad. Dus werd dan ook de Molen derwaards over, gebragt, en eene vaart daar naar toe gegraaven uit de Meenfchar ; terwyl de polle , waarop de Molen voorheen geftaan had , door de Magiftraat gekocht, en tot een Kerkhof, of begraafplaats voor in Zee gevonden Lyken gefchikt werd, gelyk het daar toe nog hedendaags gebruikt , en het Nieuwe Kerkhof genaamd wordt. Wanneer evenwel, in 1775 en 1776, de vloeden der Zee zo hoog liepen dat de Molen en \ Molenaars huis, daarby, niec weinig leeden, en in merkelyk gevaar raakten, werd  van FRIESLAND. 345 werd dezelve wederom verzet in Sasker-Palfes- Hindehoek, ter plaatfe daar dezelve nog ftaat , enLooeEti Waar toe de grond aan de eigenaaren van den molen door de Stad is gefchonken. Dat Hindeloopen, door de Staaten des Lands, ten jaare 1225, tot eene Stad verheven wierd, is reeds in een voorig Deel ( § ) door ons gemeld. In de Stads Archiven is daarvan echter niets te vinden; doch dit valt ligtelyk te begrypen, dewyl de Stad, door verfcheiden toevallen, meer dan eens is in brand geraakt, waarby alle Oude Stukken verlooren geraakt zullen zyn. Door de Zeevaart, eene van de voornaamfte bezigheden van derzelver Inwooneren, heeft deeze Stad, van tyd tot tyd, in rykdom en vermogen grootelyks toegenomen. Ten bewyze daarvan ftrekken, onder anderen, de voorrechten, welke door Alben, Koning van Zweeden, aan die van Stavoren en Hindeloopen gegeeven zyn op den 25 July 1368, en daarna, door de Prelaaten, Grietmannen en Mederechters der Landen en Steden in Oostergo en Westergo, den 7 July 1435, zyn goedgekeurd. De zaakelyke inhoud dier voorrechten kwam hierop uit: „ dat die van Stavoren „ en Hindeloopen vry mogten vaaren in 't „ Ryk van Denemarken en Schoonen, en „ daar Koopmanfchap doen zonder hinder. „ Dat zy aldaar het Zeeftrand vry zouden „ hebben, om alle Zeevonden zelve te mo- » gen CJ) I D. bl. 411, doch daar meu voor isfSt I225 leezen moet.  "ÓS. " r^bergen'.-enuALbeiders te winnen ®b „ zy die noodig hadden. Dat, zo 'er goe„deren aandreeven, waarvan de eieemai ,, onbekend ware, de naaste \Wd die* zou „ moeren bergen, met de Priesterlchap be„ fchryven en in de Kerk brengen, en verf> vo'§ens deeze goederen aan 'den naasten „ erfgenaam overgeeven, mits dat dc Arbei» ders een redelyk loon ontvingen. D.u & „ Steden ook zelve Voogden mogten lle|Ien „ Balfterbod, gelyk ook in 't gehéelc Land l\ rechten over haare eigene Buigen , ons" Daar nu deeze voorrechten met meer andere m c losfen en laaden, mits de tollen be- i taalende gepaard gingen, is het meer dan waarfchynlyk, dat veele Stedelingen zich daar met der woon hebben nedergezet, en wel voornaamelyk op het eiland Amak, liggende tegen over Koppenhagen, alzo daar tenhuidigen dage de kleeding zeer naby die der echte llinde oopers komt, welke men veilig mag gisfen daarvan afkomffig te zyn. * Wanneer Koning Chnstiaan II, ten jaare 1514, trouwde met Izabella , Zuster van Keizer Karei den V, werd aan de Nederlanders, die zy mede bragt, dit eiland ter bewooninge aangeweezen, denkelyk omdat die zich met de bewoonersvan 't zelve, als ook Nederlanders zynde, best zouden konnen vereenigen. De Stad , in grootheid toeneemende, was des ryds ook reeds in het Verbond der Hanzee Steden begreepen, en maakte in 1370 een Vredeverbond met Waldamar, Koning van 346 Tegenwoordige Staat „ gen bergen , en Arbeiders te winnen waar „ zy die noodiV KirMpn rw „~  van FRIESLAND. 347 Denemarken. En wanneer Hertog Jan van Hinde rBeyeren, in 1421, door Harlingen gehuldigdL00PEri wierd, verzegelden die van Hindeloopen niec alleen de brieven van Huldigmge, maar huldigden hem ook daarna zelve. In den Zoen, die, ten jaare 1422, tusfchen de Stad Groningen en Ommelanden ter eener, en Oostergo en Wescergo eer andere zyde gemaakc werd , was Hindeloopen mede begreepen, en dezelve door hec Scads Zegel bevestigd : de bepaaling, by deezen Zoen gemaakt, was van den volgenden inhoud: „ Wanneer, na het pasfeeren van den ,, Zoenbrief, eenige nieuwe zaaken mogten „ opryzen tusfchen de Oldermannen der Ste„ den en loegen , als Scavoren , Hindeloo„ pen , Workum, Bolswerd, Harlingen, „ Sneek , Franeker , Leeuwarden en Dok„ kum, die zal men altyd Hellen tot Vrent„ fchappen aan goede luiden aan de Oost„ zyde Gerksbrugge, opdat daar geene veide „ afkome". De Ordonnantie , dat men niemand, hy zy wereldlyk of Geestelyk, in het Gerechte mag aanfpreeken, dan ter plaatfe daar hy woonachtig is, werd mede door de Stad verzegeld , op den 27 April 1433 : en in May 1443, floot de Stad met die van Bolswerd, Workum , Sneek en eenige Hoofdlingen van Westergo , een verdrag, waarby dezelve zich onderling verbonden tot vrede en weeringe van alle kwaade aanflagen; als ook om geen vreemde knechten in het Land te brengen, op flraffe van lyf en goed; moetende  348 Tegenwoordige Staat Hinde- tende Hindeloopen en Workum ieder een' loopêw. gyzeiaar geeven aan die van Sneek en Bols_ werd, gelyk deeze Steden ook wederom aan de twee eerstgenoemde moesten doen. De Gevolmngtigde van Hindeloopen, neffens de andere Landen en Steden van Friesland te Sneek vergaderd , verleende op den 3 Maart 1470, en bevestigde met Stads Zegel, een vry geleide voor den tyd van 30 jaaren, aan allen en een' ieder , die hunne aflaaten en graden zochten te verkrygen in de St. Martens Kerk te Franeker , door Paus Sixtus den IV , aan dezelve gegeeven op het Feest van St. Takob. J Drie jaaren Iaater, op den 10 Aug., floot de Stad Hindeloopen , beneffens andere Steden , en bevestigde met plegtigen eede , een Verbond van Onderlinge beicherminge , voor den tyd van twee jaaren, met de Landen van Oostergo, Westergo en Zevenwouden. Ten jaare 1482 , op den 30 Septemb. maakte Hindeloopen , beneffens Sneek , Bolswerd , Leeuwarden , Slooten en Workum, met gemeenen raade, een befluit om den uitvoer van Boter, Kaas, Osfen en vette Koejen, naar Zwol toe te ftaan, doch van geene andere Eetwaaren. In 1487 werd , op den 28 van Zomermaand , tusfchen Hindeloopen en verfcheiden andere Steden en Grietenyen van Westerp-o, een verbond, voor vier jaaren, getroffen, waar by men zich, tot nut van 'c gemeene Land, verbond, zich by eikanderen te houden, en niet aan den een' of ander' buiten het verbond over  van FRIESLAND. 349 över te geeven, goed recht in het Land te Hindehouden, geen' oorlog aan te neemen, of vreem- L00FEir de knechten in het Land te brengen, en vlytig de Zeedyken en zylen te maaken. By den brand, welke hier in den jaare 1491 ontltond, verloor Hindeloopen 18 huizen. In het Verdrag van den 30 April 1498, getroffen tusfchen Hertog Albrecht van Saxen en de Edelen en Steden van Westergo, als Sneek, Franeker , Bolswerd, Workum en Sloten, wordt de Stad Hindeloopen niet gemeld; ook bly kt het niet, of zy zich al of niet aan de Bullen van Keizer Maximiliaan vandenaojul. J498 hebbe willen onderwerpen, 't geen echter vast ge • field moet worden, omdat Hindeloopen, in November 1500, na den dood van meergemelden Hertog Albrecht van Saxen, geteld wordt onder die geenen, welke goed Furstes waren, en uit dien hoofde mede gefteld werd op een jaarlykfche rins van 70 Floreenen, waarvan de Renten bedroegen 395 Flor. en 8 Huivers. Verloor Hindeloopen veel by den brand van 1491, by dien van 1503' , leed de Stad nog veel zwaarder verlies , dewyl daar door de Kerk met het grootfte gedeelte der huizen in de asfche wierd gelegd. By de nieuwe verdeeling der Dyken , in den jaare 1510, door gelastigden van den Hertog van Saxen gemaakt, werd de Stad gefteld op6i4jarden; moetende alle de aardwerken in de Provincie gemaakt worden , door elk en een iegelyk in zyne plaats, naar gelegenheid en rykdom der perfoonen, met zyne band, of door iemand op zyne kosten te winnen, zonder III. deel. Z dat  3$° Tegenwoordige Staat SSSr. ?aC d^ndzaaten hier van iets aan de Land* heeren ,n de huurniogten afkorten; maar om de hoofden uk te fteeken, en andere nooddruf. tigheden en onkosten te betaalen, moest ieder goudgulden Rente betaalen 4 ft. naamelyk a te ïtu' e" 2 f Su Jak0b' door de Landheeren il aoA ^f°Ch de, plaatfen van de huizen en fteden half zo veel. Naar 't verhaal van Emmius zou de zwarte hoop zynde overgebleeven Saxifche Krygsknechten, op den ,3 May van den jaare 1515, de Stad Hindeloopen geheel hebben afgebrand; iZ Jn!! T waarfchy"iyk, fcho<£ -tweï Kan zyn dat daar by een aanzienlyk gedeelte twee!w * de 3Sfche ^ ^ ^ twee jaaren daar na werd de Stad door Groote WHnfn°m-en' di£ ™n de Bourgondifche bezettinge, mt 300 man beftaande , 107 man doodfloeg en 72 gevangen nam, behalven dat er van de vlugtenden nog veele verdronken • Waarna hy Stad verfterkte, en zich, om deeze noemde WaarfchynI>'k ' Heer ™n Hindeloopen Op den Landsdag, in Maymaand i<2*, binnen Leeuwarden gehouden, onderwierp Hindeloopen zich, beneffens de Buitendykfters SntaSrg°' o" ? Uitfbraak va» W ere Stadh0uder en Raade[]} ^ de R Westergo voortaan zouden maaken en onder- ^rtlaJ °°k f0! lanS en darmede men \ ha-re pondemaaten lands zou bezwaaren. Deeze 1 uit praak op den *8 dier maand gedaan, £- ïen ,11 d3t' fdUUrende den tvd ™ tieu jaaren, alle pondematen lands Buitendyks liggende,  tan FRIESLAND. 35* de, naar evenredigheid, bezwaard zouden wor- Hindeden, om te famen de Buitendyken in Westergo loopen* te maaken en te onderhouden. Doch over deeze uitfpraak ontftond al dra eenig verfchil, 't welk aanleiding gaf, dat Stadhouder en Raaden, injanuary 152S , verklaarden, dat elk zich naar de reeds gedaane uitfpraak had te fchikken; en nog nader in July 1529, dat de kosten van het aardwerk, voor de jaaren 1529, 30 en 31, door de Meyers voor —, en door de Grond* 3 heeren voor ^ gedraagen moesten worden, ten ware de Meyer geen' last der Dyken had aangenomen. Ten jaare 15:18 werd de Stad, in het onderhoud der Dyken, aangeflagen op 292FIoreen Rente; zynde de hoogte der Dyken van Hindeloopen , Hemelumer Oldevaart en Stavoren met die van Wymbritferadeel, in 15 30, bepaald op vyf voeten, en de breedte op derdehalve roede, na dat alvoorens, door de Gedeputeerden tot opneeming van den ftaat der Dyken , op den Landsdag van Maart 1525, bericht was ingebragt , dat dezelve zich in een' llegten ftaat bevonden ; zynde die van Hindeloopen ingebroken, en weinig daarvan ftaande gebleeven. Hindeloopen gaf in Juny 1532, beneffens de andere Steden , uitgezonderd Stavoren , volmagt aan eenige perfoonen, om met de Steden Deventer en Kampen te handelen over 't ftuk der tollen, en de uitfpraak daarover gefchiedde, in Aug. deszelfden jaars, door den Stadhouder en Raaden. Z 2 Hec  352 Tegenwoordige Staat houden der Zeedyken kreeg eindelyk, in den jaare 153 3, zyn volle bellag, volgens het groot Arbitrament, of de algemeene uitfpraak, by den Stadhouder, Prezident en Raaden gedaan, en op dien voet gebragt, waarop hetzelve nog tegenwoordig is en onderhouden wordt. 6 Op den 3 May 1540 , leverden die van Hindeloopen, nevens de andere Steden een fmeekfchrift over aan zyne Keizerlyke Majefteits Prezident en Raaden, om mede Item in Staat te hebben, en niet blootelyk gerekend te worden, als behoorende tot het kwartier waarin gelegen zyn. Doch de Landen, aan wien dit imeekfchrift werd ter hand gefield , draaiende met daarop hun goed bedunken te zeegen zo vervoegden de Steden zich nader , op den 2A January I55o, wanneer hun ten antwoord werd gegeeven, dat de Landen daartoe niet byzonder gelast waren. Derhalven nader aandrang van den kant der Steden gefchied zynde werd den Gedeputeerden der Landen gebooden' op den eerflen Rechtdag na Midvasten, in de' Kanfelary te fchikken hunne byzondere Gekommitteerden, met volkomen last om op 't verzoekfchrift der Steden te antwoorden. Dit niettegenflaande bleef de zaak toen evenwel hangen en ook is daarover nog al vry wat te doen ee' weest, eer dezelve tot fland wierd gebragt. Op s45en2?e W° bre6der by Schot' Fr' Hist-  van FRIESLAND. 353 Op den 17 January 1550, heeft Lolke Fok-Hindkkes, als daar toe wegens Hindeloopen gevol* magtigd, op den Landsdag, den eed van huldiginge aan Filips , Prinfè van Spanjen , in geval'e van afiyvigheid van den Keizer, als Erlheer van Friesland, afgelegd; gelyk ook, wegens de approbatie en ratifikatie van het Traktaat, by den Keizer met het Duitfche Ryk geflooten, zich vereenigd. Volgens akte van den 26 Maart deszelfden jaars, welke in de Sekretary deezer Stad is bewaard gebleeven, werd Doeke van Walta, door den Keizer, aangefteld tot Dykgraaf over de Dyken van Stavoren , Sneek, Ylst, Hindeloopen enz. van de Workumer Dyken af tot aan het Roode Klif. Ten jaare 1555, den 14 Oktober, gaven die van Hindeloopen, beneffens Workum, Ylst en Sloten, volmagt aan Tjomme Wybes Rollema, Olderman te Sneek , Jakob Sybrands binnen Leeuwarden , en Reinier Annes binnen Bolswerd , om Koning Filips hulde te doen, hem in plaats van Keizer Karei zynen Vader, die afftand van de Nederlanden had gedaan , als hunnen Heer te erkennen, en aan hem den eed van getrouwheid afteleggen. Drie jaaren laater, op den 24 April, gaf Hindeloopen , beneffens de andere Steden, haare toeftemming tot het geeven van een Don gratuit of gefchenk aan Koning Filips, naar de grootheid der Landen onder de Stad liggende. In 1561 , den 11 April, is de Stad, door haaren Volmagt Sypke Sypkes, ten dien einde neffens anderen verfcheenen aan het huis van Galama te Koudum, toegetreeden in den omZ 3 flag  !54 Tegenwoordige Staat SopTw. £aS van vier fi«ivers Buiten dyk, twee ftuiversBinnen dyk, en drie Huivers ütingeradeel op ieder Floreen, te betaalen op Sint Jakob en St. Manen, telkens de helft, tot inkoop van Paaien voor de Dyken van de Workumer hek af tot aan het Roode Klif, voor den tyd van zeven jaaren ; waarop de Dyksgenooten, vervolgens op den 23 dier maand , zich, by een verzoekfchrift, vervoegden tot den Stadhouder en Raaden, om gemelden omilag goed te keuren, en elk te gelasten die penningen, op zynen tyd, aan de Ontvangers te betaalen; gelyk, ingevolge het verzoek , by den Hove is gedaan. De Stad , in 't Geestelyke , voor deezen hebbende geftaan onder fc Klooster van Sr, Odulfus te Stavoren, werd, op den 7 Augustus > door Paus Pius den IV, onder het nieu» we Bisdom van Leeuwarden gefteld. By den Allerheiligen. Vloed van het jaar 1570, zo ten hoogften fchadelyk voor Friesland, leed ook Hindeloopen niet weinig; zynde hierdoor, onder anderen , wel dertig vrouwsperfoonenverdronken, welke, uitgegaan zynde om de Beesten uit het veld op te haaien, met het verdronken Vee tegen den hoogen Dyk kwamen aandryven. Wanneer drie jaaren daarna het platte land, door roovert en plunderen, verwoest, en niet zelden zo fchielyk overvallen wierd, dat noch wereldlyken noch Geestelyken by dag of nacht in hunne huizen veilig waren, en 'er groote fommen gelds opgcbragt moesten worden, om daar tegen te voorzien, rustte men eene Vlooe uit  van FRIESLAND. 35$ uit van zeven groote fchepen; doch de Stad« Hiktobhouder Robles, ziende dat deeze fchepen, omLOorEM' de droogte, op de kusten van geen' dienst konden zyn , floeg voor om in derzelver plaats Galeien te laaten maaken. De Steden Hindeloopen en Workum beloofden ieder eene met drie riemen , op haar eigen kosten, te zullen leveren ; zynde de bellekken daar toe uit Amfterdam gekomen , en ieder Galey op driehonderd dukaaten gefchat, zonder dat met zekerheid te melden zy , of dit, ten aanzien van Hindeloopen , voortgang hebbe gehad. Het jaar 1574 was ook niet een der gunftigften voor Hindeloopen, omdat Waker Hageman, Kapitein onder de Prinsgezinden, mer, 300 man van Texel komende , de Stad by nacht overviel, plunderde en in brand ftak. Des anderen daags evenwel, kwam Montjoy, Drost van Stavoren, der Stad te hulpe, en dreef Hageman met de zynen op de vlugt , nadat zy alvoorens de Spaanfche Wachten hadden opgeknoopt. Om voor dergelyke bezoeken in het toekomende gedekt te zyn, werd de Stad met eene Schans en andere werken van verdediginge vastgemaakt. Alzo de imposten , waar in de Stad, ten zelfden jaare, had toegeftemd, niet toereikende waren om het Krygsvolk te onderhouden, werd , op den Landsdag des volgenden jaars, door haar op nieuws bewilligd in den voorflag van Prezident en Raaden om een famüiegeld te heffen. Of Hindeloopen mede begreepen zy geweest inde tauxatie van Juny 1575» van één ftuiver Z 4 op ftigften voor *  55<5 Tegenwoordige Staat SS °P ieder, Fl0/een > vinde ik n«*« aangetekend' vTAIT1; dafdeStad * de nieuw! tauxatie van July deszelfden jaars, is gefteld geworden op 15 guld. s maands tot betaaling der Soldaaten. Ook heeft de Stad , door haaren Volmagt Wythje Anness, op den i8Januar. 1577, mede oegeftemd in den voorflag van den Stadhouder Lalaing,om te betaalen icoooo guld. endaarby teffensde Bevrediging van Gend goedgekeurd; als ook des anderen daags aangebooden haar aandeel tegen 10000 guld. in gemelde 100000 te leveren, gelyk de Steden hadden opgebragt in de 128000, volgens uitfpraak van den Stadhou- May 1571, fchoon deeze inwilliging maar voor eenmaal was gefchied. Op den 4 April I577, gaf Hindeloopen door haaren Volmagt, Heintje Nannes, nevens andere Steden last aan DoktorChristoffel Aer„sma , om, mede uit haaren naam, aan de Alge. meene Staaten te Brusfel te verklaaren, dat de Steden z.ch vereenigden met de gemaakte Unie werd HlndWIEdlkt' '"u Ad* deSZdfden iHnidel00i«!. ter betaalinge van bovengemelde IOcoo guld. getauxeerd op 50 guld Ten J3are 1579, leverde Hindeloopen od den 14 Maart, door haaren VoImagt?WoPke ?^SZ°°n' nfens deandereSteden,een ver! zoekfchnft aan den Graave Lalaing over om als vierde Lid van Staat toegelaaten te moZ worden. De Stadhouder, dlarove etgS hooïï Zu^ de V0,maSten der Lande? gemr voege;bende^a5P°in^rde daar op in dl zer voegen. „ Al dit gezien; wy ordonneeren » we|  van FRIESLAND. 357 wel exprefelyk, dat noch voor deeze maal, ^JJJ^ zonder prejudicie van een ieders recht, die Steden, ofte haare Volmagten, heur ftemme, als vierde Lidmaat van deeze Landen, in deeze Landsdag zullen hebben". Op den i o Aug. daaraan volgende , gaf de Stad, door haaren Volmagt, Focke Robyns, nevens de andere Steden, haare toeflemming tot de quote van 24000 guld. in den eisch, door de Gedeputeerden van de nadere Unie gedaan, en 1200 guld., tot aanrits gelden van zeshonderd peerden, onder die mits , dat de Steden voor een vierde Lid van Staat erkend zouden worden. In deezen omfiag moest Hindeloopen 50 guld opbrengen. Vervolgens werden 'er , van wegen de Staaten des Lands, eenige Afgevaardigden naar Amfterdam , tot Prins Willem van Oranje, gezonden, ten einde denzelven te verzoeken om in Friesland te komen , en op alle zaaken van vrede en oorlog orde te Hellen ; gelyk dan ook dezelve, met zyne Gemaalin Charlotte van Bourbon, over Harlingen, te Leeuwarden kwam, en op den 5 April 1581, een provifioneei Reglement op het ftuk der Regeeringe in Friesland maakte , waarby de Steden als vierde Lid van Staat wierden gehandhaafd. Daar nu alle de Steden hierby hetzelfde belang hadden , flooten dezelve, in Maart 1583 , eene overeenkomfte , om niet van eikanderen te fcheiden, maar eikanderen alle vereischte hulpe te bewyzen; waartoe de yoet van Regeeringe, als ook van onderlinge Z 5 hulpe  358 Tegenwoordige Staat 25,"™ hulpe en befcherminge, beraamd werd in April 4- I-en. daaraan volgende. Die gewigtig ftuk dus evenwel zyn volle beflag nog niet hebbende , vonden de Steden, uitgezonderd Leeuwarden, eendragtelyk goed, zich te vrede te houden, dat , na gedaane' nominatie en overfchryvinge , de Magiftraaten, naar older gebruik en kostumen, in de refpektive Steden geordineerd ende gefteld zouden worden by zyne Genade , (Stadhouder) en 't Hof van Friesland, onverkort ieder Stad haare privilegiën en oktrooien, by de Generaale Staaten, of anderszins byzonderlyk verkreegen, of nog in toekomende tyden te verkrygen, alles by provilie en tot nader revokatie. •In deezen ftand bleeven de zaaken tot den 26 Febr. 1596; hebbende de Landen als toen de Steden voor een vierde Lid van Staat erkend, door aan dezelve het recht te geeven om drie Raadsheeren, en dus een vierde van den Provinciaalen Raad aan te ftellen. Hierop volgde , den 21 Noverub. 1598, de openlyke afzweering van den Koning van Spanjen, door de Volmagten van Oostergo, Westergo, Zevenwouden en de Steden , en dus door de vier kwartieren. En van dien tyd af zyn daar over geene verdere, verfchillen tusfchen de Landen en Steden voorgevallen; hebbende de Heeren Gedeputeerden van de* Landen en Steden, den 11 April 1600, de afzweeringe van den Koning van Spanjen mede gedaan. In den jaare i<5io, had men den zogenaam- den  van FRIESLAND. 359 den Pontiaans vloed, by welken de Dyken, Hi»«tosfchen Hindeloopen en Stavoren, zo veel te lyden hadden, dat 'er meer dan ééne door» braak vernomen wierd. De Doopsgezinden , voorheen maar eene Broederfchap hebbende uitgemaakt, vonden omtrent het jaar 16:5 goed, zich in twee genootfchappen te verdeelen , en daar aan den naam van Waterlanders en Vlaamingcn te geeven, Deeze verdeeldheid duurde tot het jaar 1728, waarin een beter Geest de Broederfchap fcheen te bezielen; althans de uitwendige verdeeldheid werd weggenomen, door de twee Gemeenten wederom tot ééne te vereenigen. Ten deezen tyde beftond de Stads Regeering alleen in Burgemeesteren , welke alles afdeeden, behalven dat dezelve alle jaaren , in de Maand February , zes Burgers tot eene Gezwooren Gemeente verkooren , welke, na hunne verkiezing , de Rekening van den Stads Rentemeester hielpen opneemen , en voorts mede order fielden op de Stads gebouwen; en dewyl 'er onder de Burgemeesters en Raaden welde zulke waren, die ter Zee voeren, zo gaven deeze, op den 30 Maart 1632, volkomen last aan de te huis blyvende Burgemeesters en Meentsperfoonen, om goede toezigt te houden op alle Stads voorvallende zaaken, zo in het bouwen van de Kerk als anderszins, Deeze Gezwooren Gemeente bleef echter maar één jaar in dienst, en alle jaaren werd 'er eene andere geflemd , welke of uic geheel nieuwe leden beftond, of waar onder één of twee van  36o Tegenwoordige Staat lotww. v.an,het V001""ge jaar gevonden wierden; zynde er geen voorbeeld voor handen, dat zy ooit alle zes op nieuws verkooren zyn. Op deezen voet bleef de Stads Regeering tot aan het jaar 1635 ; zynde 'er toen groote onlusten over het Huk der Stads Regeeringe on titaan; doch dezelve werden eenigzïns geftild , naardien, door Gekommitteerden uit de Ingezetenen , ten overftaan van de Heeren Abraham van Roorda , Suffridus Rispens en Julius Harinxma, Gekommitteerd door de Heeren Gedeputeerde Staaten deezer Provincie, een Reglement van Raadsbeftellinge wierd gemaakt, en den 16 Jan. 1636 voltrokken , ingevolge de Refolutie en brieven van Oktrooi der Edelmogende Heeren Staaten deezer Provincie van den 25 Jul. en 22 Aug, l635- By dit Reglement werd aan de Regeeringe overgelaaten haare eigene Burgemeesters te verkiezen, zo als uit den inhoud daar van blykt. Hetzelve is van te veel belang om het der Nakomelingfchap te onthouden, of verminkt mede te deelen; wy laaten het derhalven hier in zyn geheel volgen, zo als het, ten gemelden jaare, door den Druk, is gemeen gemaakt. eglement ende voet van Magiftraets beflellinge binnen de Stadt Hindeloopen, beraemt ende op 't Papier gebracht, by ons ondergefchreven, als daar toe, by de Inghefetenen derfelver Stede , Gecommitteert, ten pverftaen van de Ed. JYIoghende Heeren Com- mis.  wan FRIESLAND. 361 misfarien Abraham van Roorda, SufFridus H;ndeRispens , ende Julius van Harinxma , omme loopen. van nu voort, ende voort 't allen tyden, onJerhouden, naeghecomen ende ghepractifèerc te worden, binnen de voorfz. Stadt. Ende dit alles in ghevolghe ende door cracht der Letteren van Octroye, in conformiteyt van le Refolutie , in dato den XXV July 1635. I. Eerftelyck, dat de Gemeente ofte Ingheetenen fullen nomineren ende uytfetten een ;etal van vier-ende - twintich gequalificeerde Perfoonen, waer uyt de Gecommitteerde der ld. Mog. Heeren Gedeputeerden , voor deen male alleen, na genomene Informatie, uilen maken een Vroedfchap , beflaende in ichtthien Perfoonen, fynde Ledematen, ofte L,ïef - hebbers van de ware Gereformeerde \postolique Religie, foo ende als defelve allier openbaer in de Kercke geleert wort , Pariotten ende Voorftanders van 't Gemeene 3este, vyanden van de Spanjaerts ende haare \dherenten , gereedt den hier nae - befchre/en Eed te prafteren. II. Dat de Achtien Perfoonen , waer inne 3e Vroedfchap beftaet, fullen ghe-eedicht vorden, ende als dan, ghelyck de Stadts Se» :retaris, haer leven lang continueren, wette ycke oorfake altoos uitgefondert. III. Doch , foo yemandt gheraken mochte /an de Vroedfchap te verflerven, ofte buyten ie Stade ende Jurisdictie van dien, een jaer angh met fyn Huys - gefin fich ontholt, fal, ofte fullen, de Plaetfe, ofte Plaetfen, met een ander bequaam Perfoon , ofce Perfoonen, in  36~a Tegenwoordige Staat Hinde- fulcken ghevaile, by pluraliteyt van ftemmen t looPBif. yan die in de Vroedfchap fynde, weder vervult worden. IV. Dat niemandt in de Vroedfchap gheadmitteert, nochte tot Burghemeester, ofte tot Vroedfchap ghecoren fal moghen worden, als In - gheboorencn van Frieslandt, ofte wiens: Ouders alhier Burghers fyn geweest, ende: vier jaeren alhier in de Stadt ghewoont hebbende , begoedicht ten minften met Acht hondert Caroli Guldens , off anderfins een Muys , ofte Landen van ghelycke waerde , ende verders in Conformité van 't ü Arryckel. V. Doch die aen een Burgers Dochter ge. troutis, fal ghelycke recht ghenieten als een Ingheboorene Burgher. VI. Dat de gantlche Vroedfchap , waer onder de af-gaende Burghemeesters mede begrepen fyn, alle jaren op Nieuw-Jaers- Dach, 's morgbens te acht uyren, benevens den Se., cretaris, fullen vergaderen op het Raedt -■ Huys, nae voorgaende aenfegginghe van de: Magiftraet, door den Wacht - Meester der voorfchreven Stede. VII. Dat als dan, uyt foo veel Boonen als 'er Perfoonen in de Vroedfchap zyn, by elxJ (doch onbefien) uyt een fack ghetrocken fal worden. VIII. Onder welcke Boonen , vyff fwarte ,, ende de reste witte , fullen fyn , ende fo wie ! de fwarte geraeckt te trecken, fullen voor dis i tyd, ende voor dat jaer, Electeurs fyn. IX. Welcke Electeurs, terftont nae-gedane lotcinghe, haer op een fecrete plaets fullen be»!  m FRIESLAND. 353 begheven, ende Godt om fyn zegen aen-ghe- Hinderoepen hebbende , fonder eten ende drincken, L00F£iy' de eene van de andere niet te fcheyden, voor ende al eer fy met ghemeene ofte meeste ftemmen, fes Burghemeesters uytte achtien Perfonen tot den Vroedfchap behoorende, ofte tot hun believen, uyt het gantfche Corpus van de Stadt, geeligeert ende gekoren fullen hebben. X. Wel ■ verftaende dat de felve Electeurs, niemandt uyt het midden van hun fullen tot Burghemeesters moghen kiefen. XI. Dat de nieuw ghekorene Burghemeesters, vooreerst, byhetaenvaerdenharesAmpts, onder elcander fullen lotten, wie van hun eerst, van jaer totjaer, bytween fullen af-gaen, door dien onder de eerfte gekorene, het af gaen van de langstghefeten hebbende, anderfins niet bequamelyck fyn voort-gangh can nemen. XII. Sullen alfo vervolghende, alle jaren, in plaetfe van de twee af gaende uytte Magiftraet, op voorgaende ordre, twee andere uyt de Vroedfchappe ofte Corpus van de Stadt , als voóren, by de Electeurs genomineert ende ghekoren worden. XIII. Dat de af-gaende twee Burgemeesters, wederom in de Vroedfchap fullen gaen, foo fy te vooren daar inne gheweest zyn. XIV. Dat de Electeurs, nae ghedane lottinghe, ende al eer fy tot de Electie fullen procederen , gehouden fullen fyn , den Eed te prasfteren, in handen van den Vroedfchap, dat fy de bequaemfte ende ghequalificeerfte Perfoonen fullen eligeren, 't zy uyt het Vroedfchap, ofte gantfche Corpus van de Stadt, nae haer beste  364 Tegenwoordige Staat toon* faesreJcennisfe , ende conform defe Articulerf. ocb fullende ghene, welcke alsMagiftraten continueren, niet mede mogen lotten, Ornme onder hun Electeurs uyt te maken , waet onder d'aff-gaende mede begrepen fyn, maer fal de lottinghe onder den resterende, tot twaelf Perfoonen in 'c getal, gefchieden, ende onder hun, Electeurs ,op voorgaende voet, ghekofen worden. XVI. Ende foo een, ofte meer, van defiurghemeesters gheraeckte te verfterven , fal hun plaets vakant fyn ende bly ven, ter tydt ende fo langhe, op die ordinaris tydt weder Electeurs,op voorgaende ordre , de vacante plaetfe ofte! plaetfen, foo van de verftorvene, als afgaende,, fullen vervullen , alles conform het eerfte Ar- ' tyckel. XVII. Dat de ghene, die in des Overledenen plaets gekofen wordt, hem in het af-gaenfali reguleren, nae dien tydt, dewelcke de verftor- ■ yene, by fyn leven, onderworpen gheweesf foude fyn. XVIII. De Magiftraet, of der fdver Commisfarie», over partyen faecken gaendc, ofte Reeckeninghen van Wees-Kinderen, ende dierghelycke, op-nemende, fullen de comparitien op het Raedt-huys houden, fonder daer toeeenighe Herberghen te ghebruyeken, maer wel op de Secretarye, oft fullen voor Overtreders gehouden worden, exempt nochtans de Verkoopinghen van Huyfen en Landen, de welcke iullen worden toe-ghelaten. XIX. Sal niemandt in de Vroedtfchap, ende tot Burgemeester geadmitteert worden , als die ghene,  van FRIESLAND. 365 ghene, welcke vyf-en - twintich jaren, ende Hindedaer over , oldt zyn, onvercort nochtans hec L00PEir* vierde ende vyfde ArtyckeL XX. Dat niemandt naerder met malckan. eieren moghen regeeren in 't Collegie der Burgemeesteren als Susterlinghen. XXI. So yemandt op Nieuw-Jaers-Avont, ran huys mochte zyn, fo fal , by een ander uytten Vroedcfchappe, voorden Abfenten gheot werden , ende Electeur wordende , ofte liet, en fal voor dat Jaer tot Burgemeester niet ghecofèn mogen worden, dan fal 't ghetal sy de andere Vroedtfchap, door Lottinghe in les Abfenten plaetfe, vervult worden, voor beholden nochtans, dat by de olde Magiftraec jedaen is, van waerden te houden. XXII. De Electeurs, ende Secretaris, fuN en van de nieuwe ghecofene Burgemeesters len niemandt openinghe moghen doen , anders dan door Publicatie van 't Stadt-Huys, nae voorgaende Kloek klippinghe. XXIII. Sal de Rekeninghe van Stadts- opkomflen ghedaen worden , in prasfentie van de gantfche Vroedtfchap. XXIV. Sullen gheen Stadts - Ampten , tiochte publicque Bedieningen, hoedanich die moghen zyn, worden vergheven; gheen nieu. we Ampten ghemaeckt; nochte andere Lasten, fo Ordbaris als Extra - Ordinaris , ( de Stade rakende) aenghenomen ofte in - ghewillicht worden , fonder kennisfe van de gantfche Vroedtfchap. XXV. Dat niemandt van de Vroedtfchap eenighe Giften ofte Gaven fal moghen genie- III. deel. Aa ten,  365 Tegenwoordige Staat Hinde- ren, voor het confereren van de Burgemeesioopen. ters-Ampt, by poene, dat beyde de Ghevei ende Ontfangher, voor Infame Perfoonen ghe- acht fullen worden. XXVI. Dat het Rapport van de Landts • dagen, aen de Magiftraet ende Vroedtfchap ghelyck fal worden ghedaen. XXVII. Dat alle halff jaren de Magiftraet, ende Vroedtfchap, in Completen getalle ghehouden fullen zyn te Vergaderen, om een goede Reformatie te houden, op alle Gravan mina by de Inghefetenen in te brengen, 't welck yeder fal vry ftaen. XXVIII. De Burghemeesters fullen uytte Confent penninghen niet meer ghenieten, als tot drie hondert Caroli Guldens, ende fullen: de resterende Penninghen tot profyt van de Stadt comen. XXIX. Dat de Ordonnantiën, ghepasfeerti op het Comptoir van de Stadts - Rentemeester, ofte Ontfanger, excederende de fomma van: thien Caroii Guldens, fullen geteeckent worden by een uytte Magiftraet ende Vroedt-. fchap. XXX. Sal ook niemandt meer als een: Ampt, waer voor Tractament uyt des Stadts: kiste ghetrocken wordt, mogen bedienen. XXXI. Ende foo yemandt, op den Landts-/ dach zynde, eenighe Ampt gheraeckt te beramen , fal ghehouden zyn, jaerlycks van de i opcomften van 'c voorfchreven- Ampt, ghe-. duyrende fyn Bedieninghe, tot profyt van de Stadt, uyt te keeren ende betalen den thienden i Penninck. XXXII. Derii  van FRIESLAND. 3*7 XXXII. Den Secretaris fal hem , nae ap- Hinde. probatie van defe Articulen , ontholden van LO0PJ21T< de Boelgoederen, ende fal 't felve voortaen Verpacht worden j tot profyt van de Stadt. XXXIII. Den Secretaris fal de Burgerye moeten dienen, omme Acten ende Brieven te fchry ven op het Stadts - Huys , ofte in de Secretarye; ten ware dat hy by de vreemde Perfoonen, gheen Inghefetenen ofte Burghers zynde, in de Herberghe ontboden worde, by verbeurte yder reys , twaelf Caroli Guldens , te appliceren tot profyt van den Ar. tnen. XXXIV. Dat oock de Schoolmeesters, ófte andere , gheen Notarien , ofte publique Per > foonen zynde , eenighe Brieven fullen moghen èhryven , de Secretarye aengaende, by veraeurte van gelycke twaelf Caroli Guldens, de ielfte tot profyt van de Armen, ende de mdere helfte tot profyt van dén Secretaris. XXXV. Sullen de Magiftraets - Perfoonen, ~o wel als den Secretaris, in 't vorderen ende Dntfanghen van hunne Salarifen , haer hebben :e reguleren nae de Ordonnantie , by poene laer toe ftaende. XXXVI. Dat alle Actiën, onder de vyff :nde twintich Guldens bedraghende, de Facto jy Commisfaris, ofte Commisfarien, binnen le tydt van drie weecken , fullen worden tfghehandelt, by poene, den onvvillighen fyn rerfteck. XXXVII. Dat de Magiftraet ghehouden fal tyn , om , het geheele jaer geduyrende , 't gerichte van proceduren, tot gheryff van Par. Aa a tyen,  368 Tegenwoordige Staat Hinde- tyen , volghens de Ordonnantiën, te onderroopEN. houden t ende doen onderhouden , doch de Vacantien uytghefondert. XXXVIII. Dat alle misverftanden, uyt defen te ontryfen, fullen ftaen voor de eerfte Mande , tot discretie van twee uytten Raedt, ende twee uytte Vroedtfchappe, byLottinge, uytten Collegie daer toe te nemen , omme veraccordeert te worden , fo doenlyck, fo niet , over verfchillendè Poincten , hun beste verclaringhe te doen, voor ende al eerdat Partyen andere Perfoonen , ofte de hooghe: Overheyt , als Arbiters ende Soenluyden, fullen roepen ende kiefen, by meeste ftemmen i van de gantfche Vroedtfchap. Aldus ghedaen ende ghearresteert, by ons; ondergefz. Gecommitteerden der Inghefetenen: van Hindeloopen, ten overftaen van ons voo-. renghemelte Heeren Commisfarien. Oirconde i onfe Handen , op 't Raedt - Huys binnen Hindeloopen, defen iödenjanuary 1636. Onder de principale van defen ftonde gefchreven. A. Roorda. S. Rispens. Julius van Harinxma. Waer by gefchreven ftonde , Reyntjen Takes. Hylcke Renwers. Asfuerus Voghelzangh. Acj  van FRIESLAND. 369 Accordeert, by my Secretaris tot Hindelopen, Hinde. den 12 February 1636. T. Pierii. Commïsfie voor den Heeren Abraham van Roorda, Suffridus Rispens, ende Julius van Harinxma, over 't beftellen van de Raedts-verkiefmge tot Hindelopen. L)e Ghedeputeerde Staten van Frieslandt, doen te weten, Gecommitteert ende geauthorilèert te hebben, Committeren ende Authoriferen mits defen , de Edele Erentpheste, Achtbare , Wyfe , Voorfienige, feer Discrete Heeren, Abraham van Roorda , Suffridus Rispens, ende Julius van Harinxma , onfe Mede - Broederen, om hen op 't fpoedichfte te vervoegen binnen de Stede Hindelopen, omme de Ingefetenen der fel ver Stede, volghens haer Remonflrantie aen defe Vergaderinge overgegeven , ter eenre; ende de Magiftraet aldaer , ter andere fyden , over het beramen van den voet ende Reglement der Raedts beftellinge, ende de Dependentiën van dien, teverilaen, ende vereenighen, indien doenlyk; indien niet, der Partyen ftucken over te nemen, ende in de verfchillen finalyck te termineren, ende disponeren, fulcx als fy voor den dienst van de Landen bevinden fullen te behooren, ende diensvolgens haer te doen hebben het effect van 't Octroy, in Conformité der Refolutie, in dato den 25 July 1635, Aa 3 ten  3f<* Tegenwoordige Staat Sopd£k. d!fn aenSaende ,by * Staten van ft Lündï ghenomen; Belovende, voor vast, goed, ende van waerden te houden, 't gene in defen by onfe Gecommitteerden gedaen, ende gebandelt fal worden , als of het felfde in 't pleyne Collegie ware gedaen, ende hen daer af kosteloos ende fchadeloos te ontheffen: Belasten een yder, die defen aengaec, ofte fal worden vertoont, degemelte Heeren Gecommiteerden, m t exerceren van defe hunne Commisfie 1 geenfins te turberen nochte verhinderen , maer alle gehoorfaemheyt te bewyzen, fo ende als dat behoort: Waer aen der Landen dienst, ende onfe eernflighe meyninghe gefchieden faL Gegeven bmnen Leeuwarden , onder 't zegel der Staten van Frieslandt , ende der feller mTcSv: defen xi septembri- Was geparapheert D. ab Hottinga. Legher flondt 't Landtfchaps Zeghel ende ter Ordonnantie der HeerenP GheTepnteeS Staten van Frieslandt. F^«m Gheteykent L. Beyma, vanAn?0rdee? mettCn Pri"dPale ' in ken"isfe i van my, ende was onderteyckent. a D. Claix. van m °rceert ™Ven PrinciPale> in kennisfe van my Secretaris, den 12 February 1636. T. Pierii, Let« ,  van FRIESLAND. 371 .etteren van Octroye, door krachte van de HindeRefolutie der Ed. Mo. Heeren Staten VanL0<™ Frieslandt, van dato den XXV July 1635, verleent aen de Inghefetenen van Hindelopen. [)e Staten van Frieslandt; Allen den geien die defen fullen fien off hooren lezen, ialuyt: Alfo wy altoos van ghevoelen zyn ;eweest, ende als noch zyn, dat het beitelen der Magiftraten ende Overheyden, onder tnderen, in de Steden van den voorfchreven >nfe Provincie , is mede een Poinct van de rloochheyc ende Heerlyckheyt defer Lande ihappe; ende midts dien , ftaende alleen tot directie van ons, of van den genen, dien wy iilcks by onfe. Brieven fpecialyck verlenen inde Octroyeren: So ist, dat wy, ontfanghen hebbende de Remonftrantien der Inghefetenen van verfebeydene onfe Steden, waer by de felve ons in 't langhe vertoonden, de befwaerlyckheden van dien, tot noch toe, gepleegde verkiefinge van hunne Magiftraten, ende daer by verfochten, van dien maniere van beftellinge bevrydt te mogen zyn, ende wederom van ons ghepermitteert ende toegeftaen, vryheyt , om binnen hunne refpective Steden, van nu voortaen jaerlycks,. ten eynde des jaers , hunne Magiftraets . Perfoonen felfs te Hellen, ende als het noodich is te veranderen, op alfulcken voet ende Reglement, als fy Ingeferenen der. Steden, ten overftaen van ons ofte onfe Gecommitteerden , ten meesAa 4 ten  37» Tegenwoordige Staat ten dienfte van 't Landt, ende fpecialycken van hunne Steden , bereyt waren te beramen, ende daer over verfochten onfe Brieven van Oetroye^en mede gedeylt te worden: So ist dat wy t voorfchreven verfoeck, wel geëxamineert, ende nae rype deliberatie, onderfocht hebbende, 't felve om vele goede infichten, bevonden hebben te welen redelyck, ende te flrecken tot Rust, Reputatie , ende een fonderhnghen Dienst van den voorfchreven Landtfchappe : Al waer om is het, dat wy C ingevolge ende Conformiteyt van de Refolutie, ten Landtsdage ghenomen, op den July ^35, daer by den Inghefetenen der Meden , vryheyt van hunne Magiftraets verkielinghe ende dienflighe Brieven van Octroye toegeftaen ende beloofd 2y„ ) als nu , by defen, den felven Inghefetenen der Steden , confenteren , vergunnen , ende Octroyercn ZSJ™ VO°u aun SheP,eegden maniere van Magiftraets bellellinghe, voor by te gaen, ende jaerlycx op Nieuw- Jaers . Avont, felfs in hunne Steden te verkiefen ende beftellen, den Magiftraets - Perfoonen , op alfhlcken Regiement ende voet , als fy Inghefetenen , ten overftaen van ons, ofte onfe Gecommitteerden fullen ghei-aeeken te beramen, opdat, fulcks gefch.edende by goede ordre, alle ongherusneheyden, ende tweedrachten, voortaen, buyten de Regeeringhe der felver Steden, geweer: ende voorgekomen mogen worden : I Van welcken onfeö Octroye , op dat een yeder daer van kennisfe kryghende, fich van onfe goede gheneygentheyc ende oprechte mey-  van FRIESLAND. 373 meyninghe moghe hebben te verzekeren, want Hindewy verftaen fulcks alles ten meesten dienfte ^oovm tan 't Gemene Beste te behooren. Ghegeven «nnen Leeuwarden , onder 't Zeghel der itacen van Frieslandt, ende der felver Secrearis handt, den XXII Angusti 1635. De irincipale defes was geparagrapheerc C. Ooserzee: leger ftonde ghedruckt het Landtchaps Zeghel, ende ter fyden, by de Staten van •Yieslandt, ter relatie der Heeren Gedepu < eerden der Staten voorfz. gheteyckent. Accordeert metten principale in kennisfè ran my, ende was onderteyckent D. Claix. Accordeert, bymy Secretaris tot Hindelopen, Jen 12 February 1636. Formulier van den Eedt, die de Vroedtfchappen der Stede Hindelopen, fullen moeten presteren. "^^^y ondergefchreven verklaren mits defen, dat wy hec Oorloge, by de Geünieerde Provinciën , in 't generael , ende by defen Landfchappe, als mede Lidmaec van de felve, in 'c parciculier, voormaels ende nu wederomme, cegens den Coninck van Hispanien aenghenomen , voor oprechc ende Christelyck Aa 5 holden, L. Beyma. T. Pierii.  374 Tegenwoordige Staat Sopew h°lde"' ende fwerendaeromrne, fonder eenich achterdencken , dat wy den voorfchreven Coninck, noch yemandc van fynent wegen voortaen niec meer holden voor Over - Heer van delè Landen , ende dac wy daeromme den felven mee alle fynen aenhang, in allen yver ende getrouwicheyc, nae ons vermogen, beloven re helpen wederftaen ; ende voorts de Eere Godes , en de ware Christelycke Religie, daer van hier openbare profesfie gedaen wort, mitsgaders de privilegiën , vryheden der Landfchappe van Frieslandt ende defer Stede, als mede de welftandc van den teghenwoordigen flaet van Regeeringe , tegens allen ende een yegelycken , nae ons uytterfte vermogen, te fullen helpen handt houden ende befchermen, ende dat wy ons, in ons Ampt ende Beroepmge, volgens ende nae het inhouden van defe voorgeflelde voet ende Reglement, eerlyck ende vromelyck fullen quyten , ende daerinne altydt voor ooghen hebben ende helpen bevorderen, den meesten dienst ende welvaert van 't Vaderlandt. Soo waerlyck moet my Godt _ Almachtich helpen! Onderflonde Sytfe Gaetzes, Reyntje Taec- 1 kes, Hylcke Rinwers, Dirck Jansz. , Boyen Oircks, Broer Broers, Nancke Jarichs, Ocke I Fonghers, Feye Oenes, Anne Pieters , Wybrandc Eelckes, Groece Fonghers , Hesfel Rinwers,  van FRIESLAND, 375 Rinwers, Nanne Pieters, Asfuerus Voghel.KlNDE' fangh, Ocke Dircks, Anske Albercs. wopEÏ Accordeert, by my Secretaris tot Hindelopen, ten 12 February 1636. Op liuyden den 16 January 1636, hebben de Vroedtfchappen der Stede Hindeloopen, op den Raedt-Huyie , ter pralende ende audiëntie van de E. Heeren Commisfarien der E. M. Heeren Gedeputeerde Staten van Frieslandt , in Conformité van 't Reglement, geprocedeert tot Lottinghe van de Electeurs, ende zyn tot Electeurs gebleven de naervolghende Perfoonen Boyen Dircks. Anne Pieters. Ocke Fonghers. Grcete Fonghers, Anske Alberts. D e Vroedtfchap defer Stede Hindeloopen, reprafenterende de Gemeente ende Inghefete^ nen van dien, overgelecht hebbende althans te vaceren de Magiftraet ende Ghefwooren Ghemeenfchap refpectivelyck , door het Geobtineerde Octroy van hun eyghen Raedtbeftellinghe, op huyden tot uytlottinghe van de Elec- T. Pierii. Publicatie.  376 Tegenwoordige Staat Spïïft ElecJursgeprocedeert zynde, hebben de felve tot Recht ende Regeeringhe defer Stede genoemt, geconfirmeert, geordonneert, ende gecommitteert, fukx doende by defen, den Perfoonen, in den cedulle, in defen genoemt: Om daer van uyt de Raedt, alle jaren twee aff te gaen, waer uyt onder hun fal worden ghelot, welcke twee, met een, twee off drie jaren fullen afgaen: De welcke om hun daermne wel ende ghetrouwelyck te draghen, den behoorlycken Eed, daer toe ftaende (nae vermelden van de forma ter Refolutie - Boeck geregistreert; fullen doen, voor defe mael in handen van den Ed. Mog. Heeren Gedepu' teerde Staten van Frieslandt; welcke tot dien eynde wy Gecommitteert hebben, ende Comrmtteeren by defen : Ontbieden ende bevelen daeromme, allen ende eén yegelyck van onfe Inwoonderen , de voorfeyde Perfoonen 'eehoorfaem te zyn : willende, dat fy fulcke Macht, Authoriteyt, ende Bevel fullen hebben als fulcks tot Recht ende Regeeringe der voorfchreven Stede, naer uytwyfen der Ordonnantie behoort: Actum op 't Raedt - Huys tot Hindeloopen, defen iójanuary 1636. Ter Ordonnantie van de Heeren van 'c Vroedtfchap der Stede Hindeloopen. Onder, ftonde gefchreven. D. Claix. Volghens ende in Conformité van 't Reglemenc, by de Gecommitteerde van de In. ge.  van FRIESLAND. 377 gefetenen der Stede Hindeloopen beraemt, ] ende op 't Papier ghebracht, hebben wy on-1 dergefchreven Electeurs , tot Burghemeesters der Stede Hindeloopen voorfchreven genomineert , ende geëligeert , nomineren , ende eligeren mits defen naevolghende Perfoonen. Sytfe Gaetfes. Asfuerus Voghelfangh. Broer Broers. Reyntje Taeckes. Nancke Jarichs. Tjerne Idfes. Aldus gedaen, geëligeert ende genomineert, op 't Raedt Huys der Stede Hindeloopen, den 16 January 1636. Onder de principale defes ftonde Grcete Fongers , Boyen Dircks , Anske Alberts , Anne Pieters, Ocke Fonghers. Accordeert metten principale, in kennisfe van my ondergbefz. Accordeert, by my Secretaris tot Hindeloopen, den 12 February 1636. Forme des Eedts, die de Magiftraet tot Hindeloopen doet , in 't aennemen van hun Officie. J\ lfoo ick, neffens anderen, in defe Stadt, D. Claix. T. Pierïi.  2,18 Tegenwoordige Staat ÏIïn»e- te regeeren gheordonneerr hen fc*lk*j ende fweere ik, by, ende voor de Nederlandfche Geünieerde Provinciën , in 't generael, ende defe Provincie van Frieslandt, in 'c particulier, tot wederflandt van den Coninck van Hispanien, Male - Contenten , ende aHl haren aenhang, op te fetten Lyffende Goedt;' die Overheyt van de voorfeyde Provinciën' als de Generale Staten , Raedt van Staten,' mitsgaders de particuliere Staten van Frieslandt,. ende den Welghebooren onfen Genadigen Hee■ren, Stadhouder, Graef Hendrick van Nasfau ^ ■ etc. elcks na fyn wettelycke Commisfie refpectivelyck , hou en trou, fampt gehoorzaem te zyn: alle het ghene dat de felfde Overicheden, tot meeste nut, voordeel, ende beste van de ; Gemene fake, in de Landen ende Steden van Frieslandt, 't fy in Landts Regeeringhe, off in Kryghs faecken , noodich ende raedtfaem fullen vinden, voor my felfs, trouwelyck te helpen effectueren, ende de andere Ingefetenen defer Stadt, tot Gehoorfaemheyt, Vrede, ende Eenicheyt te wyfen, ende te vermanen: pdHa voorts generalycken, alle myne Raedtflaghen, tot meeste rust ende eendracht van defe Provincie , te richten; de Stadt met behoorlycke Proviant, Wacht , ende andere nooddruft ende toeficht, wel te doen verlien ende bewaren; een yder menfche, Recht in defe Stadt foeckende, tot fyn Gherechticheyt te helpen ; niemandt in fyn Recht, wetentlyck , te bekorten, ofte in eenighe onbetamelycke manieretebefwaren; met des Ghemene Stadts Goedt *  van FRIESLAND. 379 Goedt , ende nuttinghe , trouvvelyck , tot Hinde. profyt van de Stadt , te handelen; ende my L00vm" loor geenderleye Bate, Schade, Eere, Schanie , Vriendfchap , Gunst , Haat ofte Nyt, eghens 't ghene voorfchreven is , bewegen aten; oock voor my felven geenerley profyten :e foecken , dan foo veele my Rechtelyck :oeghelaten is ; benevens dien , de Letteren iran Octroy, fampt voet en Reglement van Elegeeringhe , op huyden aen ons Magiftraten 3efer Stede overghelevert, in alle manieren te onderhouden , ende doen onderhouden , nae inhouc van de felve , ende de Secreten van den Camer niet te openbaren. Soo waerlyck moet my Godc Almachtich helpen! Onderftonde gefchreven , Sytfe Gaetfes , Asfuerus Voghelfangh , Broer Broers, Nancke Jarichs, Reyntje Tcekes. Accordeert, by my Secretaris tot Hindelopen, den 12 February 1636". T. Pierii. Over dit Reglement ontftonden al dra merkelyke beweegingen. De Stadhouder en het Hof Provinciaal , te vooren de verkiezing van Burgemeesteren gehad hebbende, tot her. roepinge toe, volgens Refolutie van het kwartier der Steden van den 15 July 1588, wa. ren  38o Tegenwoordige Staat Kimde- ren niet te vreden, dat hun de verkiezing loopen. yan ]3urgerneesteren wier(j afgenomen; waarom zelfs de Heeren Staaten, by eene byzondere Refolutie van den 7 Novemb. 1635 , daar tegen hebben voorzien , en den Stadhouder en Raaden in de Vergadering der Heeren Staaten doen komen , en de meening van Hun Ed. Mog. te kennen gegeeven ; waarmede deeze zaak was afgedaan. De Reglementen van den jaare'1635, werden echter eerlang afgekeurd, en daarop volgde het Reglement van den 30 Maart en 9 April 1637, waarby aan den Stadhouder alleen de Raadsbeftelling den Magiflraaten, uit een dubbeld getal , werd: opgedraagen; dus verkreeg de Stadhouder alleen dat recht, het welk hy te vooren met het geheele Hof had moeten deelen, en daar: mede was toen alles in rust Dit Reglement, nog hedendaags in weezen zynde , is van den: volgenden inhoud. e Magiftraat fal beftaan uyt vyf Burgemeesters ende feven Gemcensluyden ofte: Vroedfchappen, die by gemelde Rade van State,, van wegen als boven, als nu fullen aangefteltt worden. 2. De voornoemde Burgemeesters fullen 1 dienen van den enen nieuwen jaars dag tot den 1 anderen , in fulker voegen, dat, toekomende; nieuwe jaar een van defelve fal afgaan, ende dat: voorts alle nieuwe jaars , vervolgens yeder' reyfe een, het welke voor de eerfte vier jaren 1 by lotinge fal gefchieden onder die gene, die: tegenwoordig als Burgemeesters fyn aangeftelt,, ende  van FRIESLAND. 38ï ende dan voorts hec vyfde jaar fal de resteren- Hindkde Burgemeester, de oudfte als "dan in dienst L00I>£H fynde ende langsc geregeerc hebbende , mede afgaan. 3. Van de Gemeensluyden of Vroedfchappen als nu aangeftelt, fal alle jaren mede een komen af te gaan ende veranderc werden, hec welke ook de eerfte fes jaren by lotinge fal gefchieden, en hec fevende jaar fal de oudfte in diensc fynde als dan mede komen af te gaan, gelyk als voren van Burgemeesteren is gefeyt, het welke voorts van tyd tot tyd van de oudfte in dienst fynde fal continueren. 4. De herftellinge van de Magiftraats perfonen fal gefchieden in manieren als volgt: alle jaeren fal, veertien dagen voor nieuw jaers dag, in plaatfe van die gene die afgaen, een dubbelt getal genomineert worden uit de Gemeensluyden in fulker manieren, dac eerst drie perfonen uyt de feven fullen by lotinge genomen worden , welke drie fullen doen de nominatie van voorf. dubbelt gecal uyc de andere vier, alfoo fy heur felfs niec fullen mo. gen nomineren. 5. Tot welke nominatie fy dadelyk fullen moeten procederen, belovende eersc (foo ras hec lot op hun fal fyn gevallen om te kiefen ) aan de Vergaderinge op haren gedanen Eedt, dac fy in 't nomineren fullen letten op de gequalificeerfte en bequaamfte perfonen onder voorf. vier, fonder enig ander oogmerk, fugt of gunfte daar inne te fullen mogen betonen, 6. Gaande dan met heur driëen in een an111. deel. Bb der  382 Tegenwoordige Staat Hinde- der kamer, ende niet daar uytkomende, nog loopen. met yernant communicerende, voor dat fy de nominatie fullen hebben gedaan met de meeste ftemmen. 7. Welke nominatie van dubbelt getal als dan dadelyk, by befloten Misfive, fal overgefonden worden aan fyne Genade Stadholder defer Provincie, om by defelve daar uyt een Burgemeester in plaatfe van de afgaande te worden gekofen , die de namen der gekoorne, mede by beflotcne Misfive, fal overfchryven ,, welke Misfive niet voor nieuw jaars dag fal mogen worden geopent. 8. De afgaande Burgemeester fal weder; fuccederen in de Gemeensluyden of Vroed-' fchap , in plaatfe van de gekoorne. 9. Soo wanneer de Magiftraat yder jaar, in-' voegen als vooren, fal welen gekoren, fal de 1 felve dadelyk als dan procederen tot verkielïnge van een nieuwe Gemeensman of Vroed-' fchap, in plaatfe van die gene die voor diti jaar fal wefen afgegaan, ende dat uyt heet Corpus ofte brede Gemeente defer Stad. 10. By foo verre enige plaatfe, by verfterfi of anderfins, tusfchen tyden quame te vaceren,, fal daar inne een ander gekoren worden, te: weten, foo het van Burgemeester is , meer • als drie maanden voor nieuwjaar, fal de plaat-fe moeten werden dadelyk vervult by nominatie; ende electie als boven. 11. Ende in de Gemeente of Vroedfchap < een maand naar dat de plaatfe vacant fal fyn. geworden , by Magiftraat met pluraliteit van fiemmen de verkiefinge te doen. 12. Ende!  van FRIESLAND. 383 ib. Ende of het quame te gebeuren , dat Hinde. yemant uyt de Gemeensluyden of Vroedfchap L0°ri.i* gecommitteert wierde in enige Generaliteits of Provinciale Collegie, dat defelve egter in de gemeensluyden fal continueren ter tyd toe hy jy lotinge of naar orde fal komen te veranleren. 13. Alle de voornoemde perfonen fullen noeten fyn behoorlyk gequalificeert, van de vare Gereformeerde Religie , foo als die in le publique kerken wordt geoeffent, profesfie laar van doende of ten minflen wel geaffécioneerd tot de Religie ende ter gehoor konende, ook behoorlyk gedoopt fynde. 14. Biyvende voorts aan de Magiftraat ende jemeensluyden de beraminge met meeste temmen van alle verdere goede order in de legeeringe van Stads faken ende 't gene daar ran dependeert, ende ook heure privilegiën , 'ryheden ende costumen naar ouder gewoonte, 00 in 't vergeven van Stads Ampten als anlerfins als van ouds gebruykclyk is geweest, onder ergens inne tot psrticulier profyt te nogen excederen ; lettende voor al op de teste Mesnage ende meeste voordeel van de Itad ende goede Ingefetenen van dien , ook 1 verteringe , baten , profyten of vacatiën liet gaande buyten de Ordonnantie of Ordihais gebruyk , ende ook voor 't Confereren an enige'Ampten niet genietende, op piene ran arbitrale Correctie. Alle welke pointen >y de Hoog Mogende Heeren Staten Geïeraal, des nood ende verfogt fynde, fullen jeapprobeert, gèratificeert, ende by forme Bb a va»  384 Tegenwoordige Staat Hinde- Van Octroy aan de Stad Hindeloopen verleent loopeiï. wor£}erl. Aldus gedaan ende gearresteert bin« nen Hindelopen den ó*~ 1637. ende was geparapheert A. Bruyning. Onderflont ter Ordonnantie van de Raden van State , ende was ondertekent J. Eykberg. Ingevolge voorenflaande Reglement gaat dan alle jaaren een Burgemeester en een Vroede fchap af; wordende de vakante plaats van den Burgemeester vervuld door zyne Doorl. Hoogheid, uit een dubbeld getal, hem ter dien einde overgezonden, en die der Vroedfchap door de Burgemeesteren, vallende dt afgaande Burgemeester vanzelfs weder in de Vroedfchap. Dit Reglement is tot deezer tyd toe als eene fundamenteele wet van Re< geeringe onderhouden, zonder dat daarin eenige de minlte verandering is gemaakt, o: ook gemaakt mag worden, alzo allen, die ziel dasr tegen wilden Hellen, zouden worden ge houden voor Perrurbateurs van de gemeeni rus^e en welftand van de Regeeringe der Ste den; zynde de Heeren Gedeputeerden en ' Hof Provinciaal gelast om alleszins goede zor ge te draagen, dat de Magiflraaten zich daa naar reguleeren; en den Procureur Generaa tegen de overtreeders zonder eenige gunft of ontveinzinge te doen handelen, volgens re folutie der Edelmogende Heeren Staaten vai den 29 Maart 1642, door alle de Grieteny en en Steden getekend. I  van FRIESLAND. 385 In 1643 leed Hindeloopen niet: weinig by Hjjd* enen geweldigen ftorm, die de dyken verrak, en de Sluis met 12 huizen wegfcheure. Ook was het jaar 1666 verre van gunig voor Hindeloopen te zyn; alzo de Enelfche Vloot, die op den 8 Aug., des morens te 8 uuren, het Vlie kwam inzeilen, en konvooi van 170 Koopvaardyfchepen, vaaronder 29 Hindelooper Fluiten waren, -an welken het maar één ontkwam, in brand tak , en daarna het Eiland Terfchelling msrelyks in kooien leide. Drie jaaren laater had nen in den Herfst wederom een zwaaren torm , waardoor de Sluis van Hindeloopen indermaal wegfpoelde, welke daarom, m 1670, vernieuwd en van fteen opgemetfeld werd. In het Schrikjaar van 1672, verzochten de Magiftraat en Vroedfchap uit het lichaam der Ingezetenen eenige der voornaamfte en vermogendfte perfoonen om hun, indien gevaarlyken toeftand des Lands, met raad en daad te onderfteunen. Na dat hier toe twaalf perfoonen benoemd waren , werd , op den 28 July , met gemeen overleg van Regeeringe en Oekommittcerden, een befluit genomen, om de Fortifikatien door den Luitenant Ingenieur Lauwerman te voltooien; waarna zy, op den Novemb., van de Raaden ter Admiraliteit in Friesland, zestien Hukken Yzeren Kanon met hun toebehooren te leen ontvingen. Ookbeüoot men op den 5 Decemb. aanilonds eene hoogte van Aardwerk, tot verdediginge der Stad op te werpen; en alles werd met den vereischtcn fpoed te werke gefteld. Mans niet alleen maar Bb 3 ook  $86 Tegenwoordige Staat Hinde- 0ok Vrouwen floegen, in deezen nood, d< ioopsc?. naH(]en met yVer aan 't werk. de begoedjgdi Ingezetenen fchooten daartoe geld op waarvai de renten zouden beginnen te loopen, drie jaa, ren nadat de vrede zou getroffen zyn. Du, was alles in het volgende jaar gemaakt. He Bolwerk ftrèkte zich van den Oostkant dej Stad, daarnu de opreed is, over de Oostergeu ze Sloot en Yndyk, en voorts over de Westergeq ze Sloot tot aan Zee: in de Indyk werü eei Sluis gelegd, en in de Geuze Slooten Vosfi Gaten, om de Stad voor 't water te bewaaren, zo de Provincie eens onder water gezet mog worden. De Oosterpoort flond toen daar ni het Set in de Graftligt, en dus liep de Ree< door de Meenfcharfteeg; de Westerpoort ftont ih de Weide, met een brug over -de Wester graft, zynde de Reed door de Weide Steeg De Burgermilitie beftond in drie Kompag nien, ieder van 50 Man, welke om de ü dagen verwisfelden, en te velde trokken genietende ieder gemeene van de Provincii drie guld. 's weeks, en de Officieren Ze\ guld., doch waarby de Stad ook zo veel gal Hier toe betaalden de Waterlandfche Doops gezinden 2500 guld. en de Vlaamfche rad guld., niids vry zynde van dienst ie doen es wapens te draagen. Eene der Kompagtiien op marsch zynde naar Slykenburg, werd doo een vyardivk kommando aangetast, doch doo een kommando geregelde troepen ontzet, z< dat maar één Burger in zyn been gekwets wierd. Na 't eindigen van den veldrog werden de vaandels, by lotinge, gefcbonkei aan de drie Vaandriks, Wiebe Yntjes, Dirl Jam  van FRIESLAND. 387 ws en Pieter Simons; doch van de verfterkin- Hind* en is niets anders overgebleeven dan PrinsLO0PMr lendrik Kazimiers Bolwerk. Op den 9 Maart van 1675 , verklaarde Hineloopen de waardigheid van Stadhouder en iapicein Generaal erflyk op de mannelyke kin»ren, kinds kinderen'en andere mannelyke naomelingen van Prins Hendrik Kazimier, uit en wettig huwelyk voortgefprooten, en droeg iensvolgens de Raadsbeftelltng aan dezelve op. De zwaare llorm, welken men hier in 't be;in van 1676 had, fcheurde groote gaten in en Floreen-Dyk, aan den Westkant der Stad. in dezelve vooreerst geflopt te hebben, werd ervolgens de Dyk verhoogd, van de Schans f tot voorby de Oude Weide , en de aarde aartoe gehaald van de Oude Schans, die nu, Is noodeloos, niet meer onderhouden werd. Om dezelfde reden befloot men op den 19 an. van 1682, de Pyp en Sluis in de Indyk f te breeken, en de fteen, elders, ten vooreele der Stad, te gebruiken. Op den 30 Maart van 1691, benoemde en ond de Magiftraat eene Kommisfie aan haare -loogheid, de Prinfesfe Gemaalinne van den 'rinfe Erfftadhouder, Hendrik Kazimier, toen n het Veld zynde en dagelyks aan groote geraaren bloot gefteld, om, zo zyne Hoogheid iet tydelyke met het eeuwige kwame te vervisfelen, als dan, by de minderjaarigheid van len Prinfe Johan Willem van Nasfau, haaren Zoon, de Magiftraats beftelling waar te neenen. Op den 3 Decemb. van Ï703, had men Bb 4 weder  $18 Tegenwoordige Staat Hinoe- Weder een' zwaaren ftorm, die voor de Stad lootgn. en derzelver Ingezetenen zeer nadeelig was, dewyl door den zeiven drieëntwintig groote Hindelooper Schepen van hunne ankers fpoelden, en op Strand dreeven, aan de kust van Wonzeradeel, van Zuriger Oord af tot Ferwoude toe; waarby nog kwam, dat de Heer Tjaard van Aylva, Subftituii Grietman van Wonzeradeel, voorwendde, dat hem een tiende der Schepen, wegens Strandrecht, toekwam; doch deeze drieëntwintig Schippers zich , over dien eisch, aan den Hove van Friesland hebbende vervoegd , kreeg dit gefchil aldra een einde, dewyl gemelde Heer geen' zin had , om 23 byzondere pleitgedingen tegen de Schippers en hunne Keeders voor den Hove uit te voeren. Veertien van deeze Schepen kwamen, na hunne laadingen gelost te hebben , 'er ook weder af; doch de Stad leed 'er een zeer groot nadeel by : de Schippers , naamelyk , waren gewoon alle voorjaaren met hunne Schepen van Amlterdam op de Reede van Hindeloopen te komen, om zich van alles te voorzien; daar toe voeren zy dan met hunne booten naar land, om den voorraad af te haaien, en voor ieder boot betaalden zy in 't jaar aan den Sluiswachter een zilveren dukaton , voor Slüïsgeld: dewyl 'er nu meer dan honderd fchepen waren , zo bedroeg dit jaarlyks voor de Stad ruim honderd dukatons ; doch na dien lïorm durfden de Schippers niet zo menigvuldig op de Reede komen, en eerlang hield zulks geheel op , tot zeer groot nadeel van den bloei deezer Stad. In  va» FRIESLAND. 389 In gelykformigheid met het gebeurde van HronE. 1691, werd op den 11 Septemb. van 1711, Loomi' eene dergelyke opdragt gedaan aan haare Hoogheid Maria Louiza van Hesfenkasfel, tot op den tyd der meerderjaarigheid van Prins Willem Karei Hendrik Frifo. In den jaare 1716, werd beflooten de lange brug in de haven te maaken, om de daarin liggende fchepen, en ook de Sluis, te bewaaren, 't welk van dat gelukkig gevolg was, dat in 1717 alles behouden bleef. Doch dewyl in Stads kas geen genoegzaame Voorraad van geld gevonden wierd , om dit werk ter uitvoer te brengen , fchooten de Regenten en Sekretaris der Stad hetzelve daar toe op, zonder eenige intresfen te genieten. By den hoogen vloed van 't volgende jaar bleef dus de Sluis wel onbefchadigd, maar niet de Dyk achter de Stad j doch deeze werd dra wederom herfleld met aarde die men van de Schans haalde: ook werd de Dyk rondom de Stad, ten jaare 1725, vier voeten verhoogd, met aarde insgelyks van de Schans gehaald, waar door dan 't Bolwerk, aan den Westkant geheel, en aan den Oostkant voor 't grootfte gedeelte was weggegraaven, en in dien ftaat gebragt, waarin het tegenwoordig is. Wanneer in den jaare 1718, de Zeedyken, in verfcheiden Kontributien, gemeen gemaakt wierden , verzecte Hindeloopen zich daar ten fterkilen tegen , met dat gelukkig gevolg , dat zulks achter bleef, tot behoudenis van de floreen fchietende Ingezetenen, zo van dëeze Bb 5 Stad  3.q0 Tegenwoordige Staat loopen Stad 318 van raeer andere Steden en DorPeh» onder deeze Kontributie behoorende. Na dat in den jaare 1748, mede door deeze Stad, het Stadhouderfchap zowel erflyk in de vrouwelyke als mannelyke linie verklaard was , heeft de Regeering, door haare Volmagten, in den beginne van den Ordinaris Landsdag , de Ambulatoire of wisfelende Ampten en Kommisfien, op het kwartier der Steden vallende , eene lange reeks van jaaren ter dispofitie aan den Stadhouder opgedraagen , tot het jaar 1783 toe , wanneer deeze Stad , beneffens de andere Steden ,' uitgezonderd Harlingen , Stavoren en Workum , de dispofitie daar over aan zich behield, en haare Volmagten ten Landsdage gelastte , geene ciispontie over de Ampten aan zyne Doorl. Hoogheid of iemand anders op te draagen, maar daarvan zelve de begceving te doen, gelyk dan ook is gefchied; zynde 'er een Rooster , of Almanak, van de Ampten en Kommisiien gemaakt, waarby dezelve evenredig verdeeld werden, gelyk reeds lang voorheen in de drie Landkwartieren had plaats gehad , en welke Rooster, in moetende gaan met den jaare 1785 , door de Staaten des Lands werd goedgekeurd. Dit had ten gevolge , dat de Steden Bolswerd, Sneek , Dok kum, Sloten, Ylst en Hindeloopen, op den 27 Juny 1783 , binnen Dokkum , eene konventie flooten , waarby dezelve zich verbonden, om te wege te brengen, dat in haare Steden niemand in de Vroedfchap verkooren, noch ten Landsdage gekonunittcerd wierd , voor en aleer die de Kon-  van FRIESLAND. 391 Konvemie gerekend, en aangenomen zoude Hinde» hebben zich daar naar te reguleeren. Leeu-L00P2H* warden en Franeker voegden zich hier eerlang ook by, en Harlingen volgde dit voorbeeld, op den Ordinaris Landsdag van den jaare 1784, wanneer deeze Stad niet alleen tot den Rooster, maar ook to: de Konventie is toegetreeden ; zynde daarop zo de Rooster der Ampten en Kommisfien als de Konventie, door de Heeren Staaten, geapprobeerd en geratificeerd, by Refolutie van den 14 Maart 1784. W O R-  39» Tegenwoordigs Staat Workum. • o © e o WORKUM. Workmn. W O RK UM , eertyds Wolderkum en ook wel Waldrichum genaamd, is in rang de negende onder de Friefche Steden, en ligt in het kwartier Westergo , genoegzaam aan de ZuiderZee; hebbende eene Uitvaart , het Zool genaamd , van de Sluis tot aan Zee, ruim 400 Dyks Roeden lang. Langs den Zeedyk gerekend ligt Workum, 4 en een half uur van Harlingen, 1 en drie vierde uur van Makkum , 1 uur van Hindeloopen , 2 en een half uur van Stavoren. De Stad, beftaande uit een dubbelde regel huizen , gebouwd ter wederzyden van een daar door loopend water , de Wymers genaamd , loopt in een rechte ftreek Zuidwest en Noordoost, uitgezonderdeen kleine Dwars* ftreek aan het Noordeinde, geheel ter lengte van een groot kwartier uur gaans. De Stad heeft in het midden een fraai Markt plein , waar aan het Stadshuis, de groote Kerk, en des Stads Waag gebouwd ftaan, die onder de publieke Gebouwen der Friefche Steden geenszins voor de minfte te houden zyn , en waarvan wy eene afbeelding hier by voegen. De Kerk in het byzonder, eertyds aan St. Geertruid toegewyd , is een groote en fraai gebouw-  HET MARKTPLEIN TE "WORKUM,,   van FRIESLAND. 393 bouwde Kruiskerk , die voor deezen met Workum een torentje pronkte, doch 't welke, door den zwaaren ftorm van January 1735, daar af gewaid zynde, federt niet weder is opgebouwd. Een zwaare, en naar de oude wyze, byzonder die van Oldehove te Leeuwarden , gebouwde toren, van 87 voeten hoogte buiten het fpits, ftaat 60 voeten ten Westen van de Kerk af. Doordien 'er, zelfs nu nog, een groote menigte van uitftekende fteenen aan de Zuidoosc- en Noordoostelyke hoeken van dien toren zigtbaar zyn, ftelt men voor zeker, dat kerk en toren voorheen aan eikanderen verbonden zyn geweest, en zo gefcheiden zyn na een' fterken brand, welke de Kerk in vroeger tyd heeft ondergaan; dan , behalven dat van andere Gebouwen in Friesland , die nog heden van zodanige verbandfteenen voorzien zyn , onlochenbaar kan worden beweezen , dat dezelve nooit aan een nabuurig gebouw verbonden zyn geweest , is 'er' geen grond van waarfchynlykheid , dat, na het afbranden der kerk, reeds aan den toren verbonden, de fteenen van verband zo menigvuldig en zo gaaf zouden kunnen overblyven als dezelve nog heden zyn. Het blykt uit een Charter van den 11 January 1555 » dat de Kerk in het begin van die eeuw tweemaal geheel is afgebrand : waarfchynlyk is het, dat men. by de laatfte opbouwinge, een oogmerk hebbe gehad , om de kerk tot aan den toren te verlengen , en daar mede te verbinden, doch dat eene wettige reden dat voorneemen hebbe verydeld, denkelyk gebrek aan geld: immers blykt uit hetzelfde Charter, dat men,by die laatfte opbouwinge, in den jaare 1555, reeds daar  394 Tegenwoordige Staat Wormm. daar aan zo groot een gebrek had, dat, om die zo groot te maaken als dezelve thans is , Koning Philips aan de Ingezetenen van Workurn^heeft toegedaan, om, voorden tyd van tien jaaren , de opkomften van vier Beneficiën ook daar toe te gebruiken. Het tegenwoordig Orgel der Kerk , het welk geacht wordt zeer goed te zyn, is gemaakt in het jaar 1697» door Meester Jan Harmens van Berlikum. In voorige tyden had de Stad nog meer Gebouwen van aanzien, als een zogenoemde Gasthuis - Kerk , voorzien met een hoogen fpitfen toren daar aan; doch deeze toren is in het jaar 1757 weggebroken, en het Kerkgebouw tot een Stads Pakhuis en Spinhuis verbouwd; verders een gebouw, de Stads Kapelle genaamd, pronkende met een fpits torentje op dezelve ; dit gebouw is nog zodanig in weezen, doch in den jaare 1698, tot een Stad3 School en Woonhuis gefchikt; ook gaf voortyds een groot Kasteel , een weinig bezuiden de Kerk ftaande, geen gering fieraad aan de Stad: lange jaaren heeft hetzelve toebehoord aan de Adelyke Familie van Inthiema , welke veelal de eerfte in de . Stads Re°-eeringe was, en dit Kasteel werd wel eens Dwang van Workum genaamd ; doch die Familie uitgeftorven zynde, is dat gebouw,in den jaare 1 7u6, afgebroken. Uit de af beeldinge van de Stad by Schotanus , en uit een en andere Proclamatie van vervreemde Vastigheden in de zestiende eeuw, fchynt te blyken, dat deeze Stad  van FRIESLAND. 395 Stad ook twee Poorten heeft gehad, ééne aan Workum. het Zuid- , en ééne aan het Noordeinde; dan het is waarfchynlyk dat men dezelve , om dat de Stad daar door niet afgeflooten kon worden , al voor lang heeft doen af breeken. De Stad met derzelver Rechtsgebied bevat groot 600 huizen, waar onder in de Stad zeer weinige zyn die zich door grootte en fraayheid ondericheiden; de meeste andere zyn niet groot, doch veele van binnen net en zindelyk bebouwd: men rekent het getal der Inwooneren in de Stad en het Rechtsgebied op omtrent drie duizend. Veel belang heeft deeze Stad by de Zeevaart, zo door het beftendig bouwen van Koffe- en andere Schepen , als het reeden en bevaaren van dezelve In het jaar 1781 telde men 66 Koffefchippers, die hier alle vvoonachdg waren. Buiten den Scheepsbouw, met den aankleeve van dien, verfchaffen 17 Pottebakkeryen, en eenige andere Fabrieken den Ingezetenen een genoegzaam bellaan. Hoe gelegen en gefchikr deeze plaats ook zy tot het overvoeren van Menfchen en goederen naar en van Amfterdam, en tot het doorvoeren naar binnen van de Provincie; echter is dezelve, federt de Vaart over de Lemmer is opgekomen, zodanig verminderd , dat, in plaats van dagelyks één, thans maar driemaal ter week een Schip van Workum op Amfterdam vaart en van daar te rug. In uitgeftrektheid is het Stads Grondgebied zekerlyk het grootfte van alle Friesfche Steden , als bevattende wel 5000 Pondematen , dat is by de 2000 Morgen lands; doch  396" Tegenwoordige Slaat Wopkum. doch voor het grootfte deel zo laag gelegen, dat zy meest al zonder inpolderinge "onden wa'ter zouden ftaan; zynde daar onder gerekend de groote Polder, het Workumer-Meuwland genaamd,die 1200 Pondemaaten groot, èn, een zeer klein gedeelte uitgezonderd, geheel onder Workum gelegen is. De inpolderinge daar van werd in den jaare 1623, of daaromtrent, voltrokken i federt dien tyd is dezelve, door ftormen, hooge watervloeden en doorbraak van den Dyk, driemaal overllroomd; doch de langduurigfte en fchadelykfte was de laatfte van hec jaar 1776; tot herftel van welke doorbraak , en het verder verwoestte aan den Dyk, Palagie enz., by de 200000 Guldens zyn befteed, waarvan het meeste door de Provincie als eenegifte, en het overige door de Ingelanden tot wel 80000 Guldens, en dus meer dan de waarde van hunne bezittingen in dien Polder, gedraagen werd. Men kan met genoegzaame zekerheid ftellen , dat ter plaatfe daar Workum thans is al voor dat de Zuider - Zee bekend was , eene groote uitwateringe is geweest naar 't Meer Flevo; waarvan het nut en voordeel denkelyk heeft veroorzaakt, dat verfcheiden hoogten of Terpen ter wederzyden van dezelve zyn opgeworpen , en dat veele huisgezinnen daar op hunne wooningen hebben gevestigd; 'erzyn althans tot op heden blyken van zes zodanig fre- j bouwde Gebuurten zigtbaar; de gelegenheid vtodie uitwateringe, en het daar uit voort- j fpruitende voordeel heeft zekerlyk alleszins den aanbouw van huizen aan dezelve veroor- i zaakt, en dat alles door den tyd meer en 1  tan FRIESLAND. 397 en meer naar eene Stad doen gelyken : bekend is Workum. het echter niet , wanneer Workum voor eene Stad is erkend, en Stads privilegiën heeft gekreegen: het vroegst dac wy Workum als eene Scad gemeld vinden , is in een Ckarter van den jaare 1374. Van ouds af heefc de Regeering van Workum beftaan uit 8 Burgemeesters en 24 Gemeensluiden of Vroedfchappen , waarvan de Raadsbeftelling ftond by den Stadhouder en den Raad Provinciaal , dewelke uic een overgezonden dubbeltal, na voorgaande informatien , by een' Kommisfaris van het Hof genomen, de Magiftraat veranderden; hebbende negen Steden den Stadhouder cn den Raad Provinciaal, dit Recht, by Refolutie van den 15 July 1588, opgedraagen; voorbehoudens en onverkort ieder Stads Octroy en privilegiën, en alles by provifie en tot nadere herroepinge. De Magiftraat en Vroedfchap van Workum, op grond van dit voorbeding , in den jaare 1635, zich gerechtigd achtende, die wyze van Raadsbeftellinge te veranderen, beflooten des tyds den Heere Stadhouder en den Raaden Van den Hove Provinciaal te doen aankondigen , dat zy zyne Genade en hunne EdelMogenden van de verdere Raadsbeftellinge oncfioegen , en daar voor bedankten : Waar op zy van hunne Ed. Mogenden, de Heeren Staaten, den 25 July 1Ó35 , hY Octroy verkreegen, om voortaan hunne eigene Raadsbeltellinge te doen, op alzulken Reglement als de Ingezetenen van Workum, ten overftaan van Gekom- III. deel. Cc nu>  398 Tegenwoordige Staat Workum. muteerden, uit 's Lands Staaten, zouden beraamen ; welk Reglement, op den 17 September daar aan volgende, voltrokken zynde, beftond toen de Regeering uit 8 Burgemeesters en 24 Vroed» fchappen, waar uit jaarlyks S tot Gemeensluiden moesten worden verkooren, terwyl de verkiezinge van Burgemeesteren jaarlyks zou worden gedaan door 7 uit de Vroedfchap gelotte Elekteurs. Deeze wyze van Regeeringe en Raadsbeftellinge was echter zeer kortftondig; hebbende de: Raad van Staaten, op Autorifatie van hunne Hoogmogenden, in den jaare 1637, die Regeringe wederom veranderd , en , het voorige: Regeerings Reglement vernietigende, een ander voor de Stad Workum gemaakt, van den 1 volgenden inhoud: JU T3e Magiftraat fal beftaan in agt Burgemeesters ende vier en twintig Gemeensluyden of Vroedfchappen, die by gemelde Raden van State, van wegen als boven, als nu fullen aangeftelt worden. 2. De voorn: Burgemeesteren fullen dienen van den enen nieuw jaarsdag tot den anderen,; in fulker voegen dat toekomende nieuw jaar; twee van dezelve fullen afgaan, en dan voorts? alie nieuwe jaaren vervolgende yder reifè twee, het welke voor de eerfte drie jaren by lotinge! fal gefchieden onder die gene die jegenwoordigf als Burgemeesters fyn aangeftelt: ende dan voorts voor  van FRIESLAND. 399 voor het vierde jaar fullen de twee resterende, Wobkum* d'oudfte als dan in dienfte, ende langstgeregeerc hebbende, mede afgaan. 3. De Gemeensluiden of Vroedfchap fullen bly ven heur leven lang, al waar 't dat yemant van defelve in de Collegien van de Generaliteit , of Gedeputeerde Staten of Rekenkamer defer Provincie werde gecommitteert; allene fal de plaatfe van die gene die metter wone komt te vertrekken vaceren. 4. Alle jaar fal, veertien dagen voor nieuw jaars dag, in plaatfe van de gene die afgaan, een dubbel getal genomineert worden uit de Gemeensluyden; in fulker manieren dat eerst vyf perfonen uit de vierentwintig fullen by lotinge genomen worden, welke vyf fullen doen de nominatie van 't voorf dubbel getal uyt de andere negentien , alfoo dat fy heur felfs niet mede fullen mogen nomineeren. 5. Tot welke nominatie fy datelyk fullen moeten procederen; belovende eerst (" foo ras het lot op hun fal fyn gevallen om te kiefen) aan de Vergaderinge op haren gedanen Eedt, dat fy in 't nomineren fullen letten op de gequalificeerfte en bequaamlte perfonen onder de voorf: negentien, fonder enig ander oogmerk, fugt ofte gunile daar inne te fullen mogen be. tonen. 6. Gaande dan met haar vyven in een ander kamer, ende niet daar uit komende, nog met yemant communiceerende voor dat fy de nominatie fullen hebben gedaan met de meeste ftemmen. Cc 2 7. Welke  400 Tegenwoordige Staat Workum. y. Welke nominatie van dubbel getal als da» datelyk, by befloten Misfive, fal overgezonden worden aan fyne genade Stadholder defer Provin» cie, om by defelve daar uit het enkel getal te werden gekoren, die de naamen der gekoorne, mede by befloten Misfive , fal overfchryven ; welke Misfive niet voor nieuw jaars dag fal mogen worden geopent. 8. De twee afgaande Burgemeesteren fullen weder fuccedercn in de Gemeensluyden of Vroedfchap in plaatfe van de gekoorne. 9. By foo verre enige plaatfe , by verflerf of andcrlins, tusfchen tyden quame te vaceren — ~™. ....... j,wnujvu nwuuij we¬ ten ioo het van Burgemeesters is, meer als drie maanden voor nieuwjaar, fal de plaatfe moeten worden datelyk vervult, by nominatie en Electie als boven. 10. Ende in de Gemeente of Vroedfchap een maand naar dat de plaatfe vacant fal fyn geworden , by de Magiftraat en gefworen Gemeente gefamenrlyk met pluraliteit van ftemmen de verkiefinge te doen. 11. Alle de voorn: perionen lullen moeten fyn behorelyk gequalificeert ende van de ware Gereformeerde beligie, foo als die in de publique Kerken wort geoeffent, profesfie daar van doende, of ten minften wel geaffectioneerde tot de Religie, en ten gehoor komende, ook behoorlyk gedoopt fynde. 12. Of het voor defe reyfè mogte gebeuren] dat eenige malkanderen na in bloede beftaandel in de Gemeensluyden fouden mogen geftelc wor-  van FRIESLAND. 401 worden ; fal 't felve namaals foo gereguleert WoaiuM. bly ven dat geen Vader en Soon, nog ook geen twee Broeders te gelyk daar inne mogen genomen worden. 13. Blyvende voorts aan de Magiftraat ende Gemeensluyden de beraminge met meeste ftemmen van alle vordere goede order in de Regeringe van Stads faken, ende 't gene daar van dependeert, ende ook haere privilegiën, vryheden en costumen, naar ouder gewoonte, foo in 't vergeven van Stads ampten als anderfins, als van ouds gcbruykelyk is geweest, fonder ergens inne tot particulier profyt te mogen excederen; lettende voor al op de beste mefnage ende meeste voordeel van de Stad ende goede Ingefetenen van dien, ook in verteringen, baten, profytenof vacatiën niet gaande buiten de ordonnantie ofte ordinaris gebruyk, ende ook voor 't confereren van enige Ampten niet genietende, op pcene van arbitrale correctie tegen den Nemer ende Gever. Dit Reglement werd door hunne Hoogmogenden,by formevan Octroy, welterftond geratificeerd en bevestigd; dan hunne Edele Mogenden, de Heeren Staaten van Friesland, hebben zulks eerst gedaan by Refolutie van den 29 Maart 1642. en federt dien tyd heeft het gemelde Reglement van den jaare 1637, volkomen ftand gehouden tot den jaare 1773, wanneer zyne Doorl. Hoogheid , op verzoek en qualificatie van alle de Leden van de MaCc 3 gi'  402 Tegenwoordige Staat wosïüft giftraat en Vroedfchap, het zélve hoófdzaakeJyk in deezer voegen heeft veranderd. r, D at de Regeeringe, tot hier toe beftaan hebbende , ingevolge het voorfchreeven Regiement, uit twee en dertig Perfoonen, namelyk agt Burgemeesteren, en vier en twintig Vroedfchappen , voortaan zal gecompofeert worden uit twintig Leden , te weeten , vier Burgemeesteren en zestien Vroedfchappen. II. De Burgemeesteren zullen, gelyk van ouds, ieder vier jaaren agter een regeeren, en na verloop van het laatfte jaar afgaan; en om het tegenswoordige getal van agt op vier te brengen, zullen de eerfte vier jaaren fuccesfivelyk twee afgaan, en maar één wederom worden verkooren. III. By aldien door overlyden, vertrek of op eenige andere wyze, eene vacatuure onder de Burgemeesteren voorvalt , zal die plaats niet worden vervult, tot dat het getal der Bur«-emeesteren op vier is verminderd. IV. De Vroedfchappen zullen hun leven lang in de Regeeringe contiuueeren, ten zy door hun vertrek met 'er woon na elders , of op eenige andere wyze, haare plaatfen kwamen te ' ' vaceeren. V. Alle de voorfchr: Magiftraats en Vroed- I fchaps perfoonen zullen moeten weezen behoor- I lyk -gequalificeert, en van de waare Gereformeerde Religie, zoo als die in deeze Re pub! ycq I is aangenomen , en opentlyk in de Kerken I deezer Landen wordt geleerd, daar van doende I pro-  van FRIESLAND. 403 profesfie, of ten minden aan de voorfchr: Religie Workum. wel geaffectioneerc en toegedaan zynde. VI. Alle jaaren zal, op den 1 oden December, en zoo die op een Zondag valt dan 's daags daar aan, een dubbeld getal van twee Perfoonen uit de Vroedfchappen moeten werden genomineert, niet by lootinge door vyf Electeurs, zoo als tot hier toe in gebruik is geweest, maar by meerderheid van ftemmen van het geheele Corps van de Vroedfchap. VII. Welke nominatie van een dubbeld getal als dan, by beflooten Misfive, aan ons zal worden overgezonden, om daar uit een tot Burgemeester te verkiefen , ten einde op nieuw jaars dag fesfie te neemen, zullende deeze Misfive niec voor dien dag mogen worden geopend. VIII. Ingevalle een Lid van de Magiftraat zal komen te overlyden, of deszelfs plaats op eenige andere wyze vaceerende, zes maanden voor dac hy zoude hebben moeten afgaan, zal by dê Magiftraat en Vroedfchap ten fpoedigften worden geprocedeerd tot het maaken van eene nominatie van twee perfoonen, by ftemminge uit de Vroedfchap, zo als Art, 6. vermeld is; doch wanneer dezelve geen volle zes maanden noch zoude hebben moeten regeeren , zal om de kortheid des tyds geen nieuwe Burgemeester in des zelfs plaatfe worden genomineert nogh geëligeert. IX. Een Lid van de Vroedfchap komende te derven, of des zelfs plaats op eenige andere ivyze vaceerende, zal na verloop van een maand een nieuwe Vroedfchap in des zelfs plaats worden verkooren, by meerderheid van Cc 4 ftem-  404 Tegenwoordige Staal Worküm. ftemmen van het ganfche Corps van de Ma* giftraat en Vroedfchap. X. Wel verftaande , dat geen Vroedfchapsplaatfe zal worden vervuld voor dat het getal der Regeeringe op twintig, de Burgemeesteren daar onder begreepen, zal zyn gekomen, ten waare wy iemand daar toe met onfe brieven van recommandatie geliefden te voorzien. XI. In de Magiftraat en Vroedfchap zullen niet te gelyk moogen zyn Vader en Zoon of twee Broeders. XIÏ. Geen Zwagers, Schoonvader en Schoon ■ zoon zullen, zoo lang als de band des Huwelyks fubfirteert , te gelyk in de Magiftraat, maar wel in de Vroedfchap moogén weezen, XIII. De Collecteurs der Gemeene Middelen zullen ook wel in de Vroedfchap , maar niet in de Magiftraat moogen zyn. XIV De begeevinge van alle de Stads ampten , Bedieningen en Collecten zal worden gelaaten aan de Magiftraat, op dien voet zoo als van ouds gebruikelyk is geweest. XV. Zonder daar voor iets dircctelyk , of indirectelyk te mogen geeven qfneeroen, op pcene daar tegens by het 21 Art. van het tweede Boek van 's Lands Ordonnantie nadrukkelyk geftatueerd. XVI. Ook zullen tot de voorfchr: Ampten ; geen andere Perfoonen mogen worden aange- j fteld dan de zulke , die tot het bedienen van dezelve bequaam en gefchikt zyn. XVII. Ten einde de Stads zaaken met de vereischte attentie worden behandelt, zal de Magiftraat verpjigt zyn eenmaal ter week ojdi» ' na-  van FRIESLAND. 405 ïaris te vergaderen, de vacantien alleen uitge Workum. ic-ndert; waar toe den Dingsdag wordt bepaald. XVIII. Gelyk ook de Magiftraat en Vroedfchap alle maanden eens, en wel op den eerften lag van yder maand, ten zy dezelve op een üondag quame te vallen , als wanneer de Ver^aderinge op de eerst volgende dag, geen feestdag zynde, zal worden gehouden. XIX. Blyvende voorts aan de Magiftraat en Vroedfchap gedemandeert de beraaminge by neeste ftemmen van alle verdere zaaken, de r,oede ordre in de beheeringe van de Stad en iet geen daar van dependeert concerneerende; Joch zal dezelve gehouden zyn daar in vooral 1c meeste Menage te betrachten. XX. De tegenswoordige Leden van de Repeering zullen op nieuw den eed moeten doen ap dit Reglement, naar inhoude van het Formulier hier agter volgende, en na praftatie van dien zullen dezelve gehouden zyn voor ontfla* gen van den Eed op het voorige Reglement gedaan. XXI. Ook zullen de nieuw verkoorene Burgemeesteren en Vroedfchappen den zeiven eed moeten praMteeren, Eed voor den Magiftraat en Vroedfchap der Stad Workum. A lzoo ik neevens anderen tot de Regeering van deeze Stad ben verkooren en aangefteld, bcloove en zweere ik voor de handhaaving van Cc 5 de  4o6" Tegenwoordige Staat WoRKUM.de waare Gereformeerde Religie, endentegens* wuuruigen ataat van Kegeenng m het generaal, en in de Provintie van Friesland in het byzonder , de Heeren Staaten, zyne Hoogheid den Heere Prince Erf- Stadhouder , de Collegien van de Heeren Gedeputeerde Staaten, en van den Hove Provintiaal, yder naar zyne wettige commisfie, hou, trouw en gehoorzaam te zyn; alle het geene dezelve Overheden tot gemeen nut, voordeel en beste van de gemeene zaake, Landen en Steden van Friesland , het zy in Lands Regeeringe, Krygszaaken, of anderzints noodig en raadzaam zullen vinden, voor my zelfs trouwelyk te helpen effectueeren, en de andere Ingezeetenen van deeze Stad tot gehoorzaamheid , vreéde en eenigheid te wyzen en vermaanen : voorts generaalyk alle myne raad-' flaagen tot meeste nut en eendragt van deeze Provintie en Stad te rigten ; als meede een yder mensch, recht in deeze Stad zoekende, tot zyne geregtigheid te helpen ; niemand in zyn regt onwettiglyk te verkorten , of in eenige onbetaamelyke manier te bezwaaren; met het gemeene Stads goed getrouwelyk te handelen, tot profyt van de Stadt, en my door geenerley baate, fchaade, fchande, vrindfchap, gunst, haat of nyd teegens het geene voorfchr: is te J laaten beweegen ; ook voor my zeiven geen I profyt te zoeken , dan voor zo verre my naa I regten roegelaaten is ; de teegenswoordige I Raadsbeftellinge te houden en te helpen onder-1 houden , in het byzonder het Reglemenc voor I deeze Stad door zyne Hoogheid, den Heere I Prince Erf-Stadhouder , op nieuw gerevideert cn  van FRIESLAND. 407 in gearresteert op den 3den December 1772, Wohkujw *etroüwelyk te obferveeren en naa te koohen ; ook de zaaken van die Kaamer, die fecretesfe vereisfchen, niet te openbaaren; boven il te obferveeren het Reglement Reformatoir, loor zyne Hoogheid G. G. op den 2iften December 1748 geëmaneert, voor zoo verre my aangaat; en eindelyk, volgens de Staats Refolutie van den 27flen April 172Ó, aan de Dfficieren en Bedienden van de Collegien ter \dmiraliteit, in hunne functie en zaaken, raaiende de invorderinge van 's Lands Rechten, tllezints de hand te zullen bieden, en dezelve jeene verhinderinge of oppcfitie toe te brengen. Zoo waarlyk helpe my God Almachtig! Alle Dingsdags morgens te tien uuren vergalert de Magiftraat, tot het beftuuren van Stads :aaken, en het afdoen van geringe Burger verchillen; en des Vrydags morgens in yder week , ' vacantien naar ftyl van den Hove uitgezonderd ) :it de Prsszident Burgemeester te negen uuren ils Kommisfaris ter Rolle tot het afdoen van ^lechtszaaken. Het Stads Wapen heeft, op de eene zyde ran hetfchild, een hal ven Arend, zwart opeen jouden veld, en op de andere zyde drie Leliën , wee boven en een onder, in goud op een zwart reld , boven het, Schild een gekroonde Helm, :h een Lelye daar boven. De Hervormde Gemeente wordt hier bediend 1'oor twee Predikanten, predikende dezelve des Zondags tweemaal, en in de week des Zomers een-  408 Tegenwoordige Staat Workum. eenmaal, doch in den Winter tweemaal: Doopsgezinde en Roomschgezinde Ingezetenen zyn ook hier zeer talryk; hebbende de eerften een' Leeraar, en de anderen een' Priester. De Stad heeft twee Jaarmarkten, de eerfte! op den achtften May, en de laatfte op den achtftem September; wordende des Donderdags in elke! week de Weekmarkt gehouden. In zaaken van Dykagie en Zeewerken is Workum zeer bezwaard; hebbende tot deszelfs byzonder onderhoud den geheelen Dyk,' ioopende van hec Workumer Hek aan de Westzyde: voorby de Stad tot digt aan den Moolen in het Workumer Nieuwland , lang 544 Dyks: Roeden en 10 voeten , en nog 7 Roeden Dyksi bezuiden Stavoren. Voor zo veel het onder- ■ houd van de Palagie, voor dien Dyk ftaande, betreft, is de Stad behoorende onder de Kontributie van Hemelumer Oldevaart en Noordwolde enz., aan welke zy daar voor jaarlyks een: zogenaamde Dyksfchatting betaalt van 1250; Floreenen, welke, alzo federt verfcheiden jaaren geweest is tot 4 Guldens 4 Huivers van: yder Floreen, jaarlyks t'elkens heeft bedraageneene fomme van 5250 Guldens, waardoor, zo: van 's Lands als Stadswege, yder Floreen lang: is bezwaard geweest mee ji Guldens 14 Huivers. Hec is waar, dac het Stads Territoir, na: aftrek van de 1200 Pondemaaten van 'c Workumer Nieuwland, nog grooc is 3800 Pondemaaten, welke belast zyn met 1478 Fiorcenen, of 2955 (*) Pondemaaten,i 1 Einzen, 14 Penningen, en (*) Men kan niet nalanten als iets byzonders hier t« mei»,  van FRIESLAND. 409 n negentien dertigfte voeten : dan dewyl de Workum. ^anden, daar mede bezwaard, over het geheel, neer dan twee derde minder in waarde zyn dan de ^andcn op hoogere oorden van de Provincie ;elegen , zo is die belastinge hier merkelyk neer dan evenredig. De Stad moet daar en )oven nog onderhouden een dubbeld in Zee uitoopend zwaar geheid Hoofd, lang ruim 36 Roeden, nelden , dat alleen onder Workum en Hindeloopen "doch aldaar nog iets anders dan onder Workum] de ?loreenen ep eene andere wyze gerekend , of gedeeld vorden dan in de Grietenyen en overige Steden van Friesland. In deeze is en blyft een Floreen fchattinge ;en Floreen, dat is 28 ftuivers, en wordt gedeeldalleen n ftuivers en penningen , wordende yder Huiver van lezelve hooger of lager gerekend , naar maate van ïooger of laager bezwaar op de Floreen. B. V. ïo een Floreen hoog is 7 Guldens, zo is yder Mver van dezelve gelyk aan 5 ftuivers, en wat een Floreen hooger of laager is , zo wordt yder ftuiver van dezelve voor een achtentwintiglte gedeelte daar nede verhoogd of verlaagd. Onder Workum is een Floreen van geene bepaalde grootheid, en wat groot, heïd dezelve ook door bezwaaren kryge, een Floreen blyft een Floreen, en wordt gedeeld in 2 Pondemaaten, yder Pondemate in 12 Einzen, yder Einze in 10 Penningen , en yder Penning in 12 voeten. B. V. zo een Floreen hoog is 11 Guldens , zo is yder Pondemate gelyk aan 5 Guld. 10 ftuivers; yder Einze aan o ftuivers 2 twee derde Penning; yder Penning aan 7 een derde Penning, en yder Voet aan elf achttiende Penning. Het is waar, dat een tweede' Floreen, of 14 ftuivers, elders gelyk is aan 1 Pondemate alhier, een vierde Floreen of 7 ftuivers elders aan 6Einzen alhier, en een achtfteFloreen of 3 Huivers 8 penningen elders aan 3 Einzen al> hier, doch in kleindere gedeelten kan geene vergelykinge worden gemaakt; anderszins zoude ook de hier ongemakkelyke of lastige verdeelinge kunnen gefteld worden gelyk aan die welke overal in de Provincie plaats heeft.  4i o Tegenwoordige Staat Wokkum. den, en een beugel palagie om en by de Kolk groot 46 Roeden; ook heeft de Stad, in den jaare 1778, de Noorderpaiagie, langs het geheele Zool heen, op hooge order, vernieuwd, en daar toe meer dan 57000 Guldens befteed., De Schutfluis, lang 150, en wyd 25 voeten,, in den jaare 1659 voor het eerst van fteen] gemaakt, moet cok door de Stad alleen onderhouden worden. Workum werd, om pok iets van de weder-j waardigheden der S tad te melden, in 't jaar 149 5, door Jongama en de zynen, op de Vetkoopers ver-' overd, waarom zich deeze met de vlugt moesten: redden. Doch erger lot trof de Stad in 15/5: want in Bloeimaand diens jaars werd een gedeelte van Workum, door den zogenoemden zwarten; hoop, afgebrand, en voorts door de vlugtende: Burgerye en Gelderfche Zoldaaten eenige dagen: laater geheel in brand gëftoken; waar op de zwarte: hoop 't werk voltooide, en de Kerk van binnen: gansch en al uitbrandde. In 1516 verviel Workum: weder in de magt der Bourgondifche partye,, die 'er toen wederom door Groote Pier werd: uitgedreeven. Doch in 't jaar 1523 geluktehet: den Bourgondifchen de Stad wederom in te: krygen; waar na door hen de hooge Toren, die: zelfs tot een baken in de Noordzee diende, geheellyk werd afgebroken; en hier mede namen 1 de wederwaardigheden van Workum een einde»! IX. Het  van FRIESLAND. 411 IX. Het Bildt. 't Bildt. ff et BILDT, zynde dfe negende en laat- »t Bildt. Ie, doch geenszins de minst aanzienlyke Grieteny van Westergo, is een Polder of vol;eflykte Inham, tusfchen de uicfteekende punen van Barradeel en Ferwerderadeel, die en Noorden aan de Zee grenst, en ten Oosen , Zuiden en Westen, van Ferwerderadeel, .eeuwarderadeel, Menaldumadeel en Barradeel >efcheiden wordt door den ouden Zeedyk van len "mond der Middelzee, die weleer, toen iet Bildt nog een openbaare Zeeboezem was, iet land voor overftroomingen moest beveiligen. Hoewel fommigen het voor waarfchynlyk ïouden, dat deeze vette hoek Lands zynen mam van Bildt verfchuldigd zoude zyn aan de Deenen, die daar voorheen meermaals hunne andingen deeden, en by wien Bildt hetzelfde s als by ons eene ondiepe Zee of Wad, gelyk )lykt uit de groote en kleine Beidt; nogthans comt het ons, met Schotanus en anderen, ruim :o aanreemelyk voor, dat men aan deezen oord lien naam gegeeven hebbe, omdat dezelve uit le Zee is opgereezen en opgebild. Dan hoe 't net den oorfprong der benaaminge zy, het Bilde, voorheen door de Noormannen en friezen , met zwaare Schepen bevaaren, vies, nadat de Middelzee opgeflykt en afgetornd was, zo fterk aan , dat Friesfche geèhiedfehryvers, reeds in de dertiende eeuw, nelding van hetzelve maaken. Doch het fchynt,  412 Tegenwoordige Staat 't Bildt. fchynt, dat de onbeftendigheid der Regeeringe en de inwendige verdeeldheid des Lands, niet hebbe toegelaaten om deeze aangefpoelde landen te bedyken, en tot ordeiltelyk gebruik bekwaam te maaken, welke tot dus verre, by de naaste Dorpen en Kloosters , maar alleen gebruikt werden als Buitenlanden, die alle getyen voor de Zee bloot lagen. Met de komfte van Hertog Albrecht van; Saxen , door Keizer Maximiliaan , uit naam des Roomfchen Ryks , aangefteld tot ErfGouverneur en Poteftaat van den Lande van: Friesland, werd de indyking van het Bilde een ftuk van ernflige overweeginge. Allereerst i liet de Hertog zich onderrechten, wegens den, aanwas aan de Noordzyde der Provincie, heci Bildt genaamd; en, daar mede niet voldaan ,. ging hy ook zelf dien opgeflykten oord bezigtigen, zo als blykt uit het Landboek van: Keimpe Martena, by wien men deeze woorden vindc: „ Ao. 149 8, de tweede dag vanj „ Augusto, is Hertog Albrecht van Saxen, metf „ zyne Heeren en met zommige Heerlchappen,, „ gereeden uit Leeuwaarden naar het Bildt om 1 „ dat te bezigtigen ende te incorporeeren, en tot; „ zyn profyt te ordonneeren". ( f ) De Hertog had wel voorgenomen deeze landenf te bedyken; doch door den geweldigen krygl met de Gelderfchen uitgeput, was hy niet ini ftaat om zyn oogmerk te volvoeren : dus bleef} de zaak fleepende tot in 1504, wanneer Her-| tog Georg, Broeder van Hertog Albrecht,! die 1 (t) Gr. Charterb. van Friesl. II D. bl. 8.  van FRIESLAND. 413 e in 1501 overleeden was, hec werk we-'t Rilot* :rom aanzette, en in Hooimaand een Verdrag in eene elfjaarige verpaehtinge aanging mee er Hollandfche Edelen , mee naame Thomas eukelaar, Heer Jakob Ridder, Floris en irk Wyngaarden Broeders; waarby zich dee- vier Heeren verbonden , om , geduurende; en tyd, de landen te bedyken en te verbeten, met de noodige Sluizen en Waterleidingen voorzien, mids daar voor van ieder vier orgen lands, een jaarlykfche pacht of huur n vyf gouden guldens aan den Hertog of zyne rven betaalende ; zynde daarvan echter het rfte jaar bevryd, en alles onder deeze uitdrukilyke voorwaarde , dac , byaldien zy , na rloop dier elf jaaren , niec weder wilden chcen , dan aan hun , of hunne Erven , tor den Hertog, of zyne Erven, zouden worn vergoed alle kosten , welke zy, zo tot rbetering en gebruik der landen , als aan huni timmeringen, hadden moeten befteeden, ter uxatie van vier onpartydige mannen, werzyds uit Friesland te verkiezen (f). Inmiddels waren de voorfchreeven Pachfs niet in ftaat, om flegts den tyd van elf iren uit te houden, dewyl de grond, nog te md en ftraf van aard, weinig vruchten gaf, j hunne Dyken niet voldoende waren, orh Zeewater fteeds buiten te keeren. Zy men derhalven , verarmd zynde, nog twee Edelen (t) Men zie hiervan in 't breede by U. Eram. L. . p. 6oj-. en Groot Charterb. van Friesl, II L>« 243. III. DEEL. Dd  414 Tegenwoordige Staat 't Bildt. Edelen in hun Genootfchap aan, met naame d' Avila en Bontemantel , wier naamen nog heden op 't Bildt bewaard zyn: want de eerfte heeft in de Kerkbuurt van Anna-Parochie een zwaar huis gebouwd , dat nog hedendaags, by de Bildtlieden , het Davilaars huis heet, terwyl 'er eenige kavels land zyn,, die den naam van Bontemantel draagen. Ondertusfchen vervielen de zaaken van Her • tog Georg hier te lande zodanig, dat hy,, niet in ftaat zynde om den Gelderfchen en met hun verbonden Schieringers het hoofd te; bieden, genoodzaakt wierd de Landen van: Friesland , met goedkeuringe van zyne Keizer* lyke Majefteit en hec H. R. Ryk, aan een' magtiger Prins , naamelyk Karei , Prinfe vani Spanjen en Graave van Holland en Zeeland, over te draagen, op voorwaarden, die elders in het breede te vinden zyn. Gemelde Prins, daarop de Regeering deezer Landen, door zynen Stadhouder Floris van Ysfelftein , aan-i vaardende , beloofde daarby , alle vryhedem en voorrechten, door den Hertog aan Steden, Genootfchappen en byzondere perfoonen verleend , te zullen onderhouden, en niet te verminderen , maar veel eer te vermeerde* ren. De eerfte elf jaaren verloopen zynde, troffe^ de Pachters met hunnen nieuwen Heer eene nieuwe overeenkomst, gemaakt voor den tyd van tien Jaaren; doch geduurende dien tyd zag het 'er op *t Bildt zeer flegt uit, dewyl, de bewooners , toe tweemaal toe , door de: Gelderfchen, verjaagd, en hunne goederen ge: pion-:  van FRIESLAND. 415 plonderd en verbrand wierden. Dan, dewyl in • 't Bildt; middels de magt van den Spaanfchen Vorst lier te lande dagelyks aanwies, moesten de jelderfchen eindelyk wyken; en met de her tellinge der algemeene ruste, keerden ook de 3ildtpachters naar hunne verlaaten landen , vederom te rug, wanneer zy alles fpoedig hertelden , en óök allengskens begonden te )loeien. Eenige Friesfche Edelen zagen dit met r,een onverfchillig oog a*an, met naame Julius ran Botnia Ridder, Arend Boot en Marten iobel, die, om daar aan deel te krygen, liet fchroomden de Bildtlanden , na 't eindigen Ier tien jaaren, van Z. Majelteits Raad te Brusfèl te onderpachten, en daarna de landeyen wederom in huur aan te bieden aan de oude 3achters, op voorwaarden door hen zeiven jntworpen , en den Pachteren voorgeflajen. Heel vreemd kwam dit den oude Pacheren voor, die niet alleen de hun voorgeftelde /oorwaarden plat affloegen, maar daarenboven, nopens het ftuk van preferentie derpach:inge aan den eenen, en nopens de onbetaalde verbeteringen aan den anderen kant , gemelde Edelen, voor den Hove van Friesland , in rechten betrokken, met dien gevolge, dat Jezelve in 't ongelyk gefteld, en verpligt wierden de voorige Pachters ongemoeid in pacht te laaten naar ouder gewoonte. De oude, Pachters, hierop gerust en onge* [toord, op den ouden voet van verpachtinge , in 't gebruiken en verbeteren der Bildtlanden voortgaande , hadden het geluk , door hunne Dd 2 nyver-  4i6 Tegenwoordige Staat 't Bildt. nvverheid en fbaarzrüimheid zo vprrp fptnmpn. dat zy niet alleen jaarlvks hunne beloofde pachc ven, in tyd van noodzaaklykheid, groote foramen gelds aan den Lande konden opfchieten , en eindelyk zo menigvuldig en ontzaglyk wierden , dat zy, die tot nog toe maar alleen als Kolonisten op de Landen gewoond hadden, ten jaare 1579, in het lichaam deezer Provincie wierden ingelyfd; terwyl hun, door den Regeerenden Stadhouder , Graave van Rennenberg, en den Provinciaalen Raad. Item in Staat, nevens de andere Grietenyen, wierd aangeoooaen , mee aaarennoven aen eigen¬ dom van 1000 morgen l\ieuw bildtiand en nog 116 morgen lands, het Munnikke Bildt genaamd, en behoorende onder "t Klooster Mariengaarde , mids dat zy lieden zouden hoeden en draagen het 2511e gedeelte van alle Provinciaale zo oorlogs als andere lasten (§). De Pachters lieten niet na de aangeboodeft flem in Staat aan te neemen, op den voet der andere Grietenyen ; doch zy weezen den aan* gebooden eigendom der overige Bildtlanden van de hand , waarfchynlyk uit vreeze voor den Koning van Spanjen en de nog fteeds magtige Geestelykheid, die, niet gewoon de haar (§) Deeze Quotifatie , fchoon naderhand veran.j derd, is heden ten dage nog genoegzaam dezelfde:? want als men de lasten van het Bildt, zo van Floreen, ] Reëel en Speciën, als op de waaren van konfumtie, kalkuleert, zal men bevinden, dat het Bildt weinig minder dan het 25fte gedeelte daarvan uitmaakt.  van FRIESLAND. v? aar aangedaane beleedigingen te vergeeven , of 't Bildt. s vergeeten, het aanneemen van den eigendom aarer Landen , by omkeering van zaaken, 2kerlyk op de Bildtlieden zou gewrooken beben. Zy namen dus de beraamde quotifatie aan; och bedankten beleefdelyk voor het overige, ich vergenoegende met een ftem in Staat, als de verige Grietenyen , verkreegen te hebben. )och zodanig eene quotifatie, onder de kort aarop gevolgde Staats-Regeeringe, veele ongeïakken veroorzaakende, befloot men dezelve f te fchaffen, en de Landen wederom, voor een eboorlyke jaarlykfche Canon, aan de oude 'achters te verpachten, mids in de algemeene isten deezer Provincie zo veel als andere ngezetenen betaalende. De zaaken der Bildtpachters gingen inmidels voort met een' onafgebroken voorfpoed, jt aan 't jaar 1622, wanneer de Staaten der 'rovincie beflooten om, na 't eindigen der lopende pachtjaaren, de jaarlykfche Canon zoanig te verhoogen , dat de Pachters dezelve erre te hoog gefteld rekenden, en weigerden an te neemen. Waar op hun werd aangeegd, dat zy dan hunne landen moesten relaeeren en verlaaten; houdende de Meeren toen ;r tyd ftaande , dat zy maar enkele Meyers nudi Coloni) waren , en dus geen meer recht rp de Landen hadden, dan de overige Huurers der Provinciaale Landen. De Bildtpachters iragten daar tegen in , dat hun het DomimmUtile, of Jus Emphyteufeos, campctcerdi. 'y grondden zich , ten dien einde , op de /oorden van 't Verdrag, door den Hertog met Dd 3 de  418 Tegeawoêrdige Staat V Bildt. je eerfte Pachters gemaakt, volgens't welk hec land niet enkel verhuurd , maar tot verbetering en Melioratie was overgegeeven ; 't welk noodzaakelyk het denkbeeld van eene Erfpacht, of Emphyteufis, behelsde; gelykjde Geleerde Mannefchot duidelyk had beweezen: waar by nog kwam de aanhoudende bezitting van ! 2q jaaren, welke zy meenden genoegzaam te zyn, om hunne ftelling te bewyzen. Inmiddels ontkenden de Staaten de aanhoudende bezitting,' dewyl de pacht dikwyls was vernieuwd, en dat dus alleen eene aanhoudende bezitting van 11, io, 9 of 7 jaaren plaats kon hebben; zynde de Canon ook meermaalen merkelyk verhoogd.'. Waar op de Pachters ten antwoord gaven, j dat een Verdrag van Emphyteufis, by herhaa- . linge, kan vernieuwd worden, wegens menig- • vuldige omflandigheden, zonder 't recht eenig- ' zins te verminderen; welk zeggen zy wederom j met de getuigenisfen van veele Rechtsgeleerden . bevestigden. Op dit alles volgde eene Hofs Sententie van den • 15 van Hooimaand 1624, waarby de opzegging,' aan de Landlieden door de Heeren Staaten ge-: daan, wettig en vigoureus werd verklaard, mits dit aan hun wierd betaald het getauxeerde van den Hove, en zy Salfs Recht wierden gelaa-f ten, ten opzigte hunner gepraetendeerde melio-f ratien en illiquide praetenfien. Dan deeze Sententie is nimmer ter uitvoeri gebragt: want de Heeren Staaten, eenige Lan-f den verkoopende , vonden daar hunne rekening! geenszins by; 't welk ten gevolge had, dat de Kldtlieden zich wederom'met Hun Ed. Mogy- ver-'  van FRIESLAND. 419 verdroegen , om de landen mer eene geringe 't Biuhv /erhooging der belastinge, of Canon, op nieuw :e aanvaarden. Deeze verpachting werd, van tyd tot tyd, ver» ïieuwd voor 14, 21, en ten laatllen voor 28 jaaen, welke overeenkomst met het jaar 1756 moest en einde loopen. Inmiddels waren de zaaken Ier Landlieden zo zeer ten achteren gegaan, :o door misgewasfen en laage graanmarkten, ils veepest en andere redenen, dat daar door veelen liet in ftaat waren de jaarlykfche fchatting te raidoen , en veele Bildtplaatfen verkocht wierlen, zonder dat zy byna iets opbragten. Want lewyl Z. D. Hoogheid, Willem IV, in zyn leglement Reformatoir van den 21 December 1748 , had bepaald, dat de Bildtlanden verkocht souden worden , ontftond 'er een algemeen jerucht, dac de Bildtpachters, voor het toeko. uende , als gemeene Meyers, zouden beïandeld worden; en , na verloop der huuraaren, hunne Landen zouden moeten verlaa* ten, zonder eenige vergoeding, dan alleen voor de huistauxatien , die hun zouden worden betaald, doch in Landfchaps Obligatien, welke :oen ter tyd zeer laag in prys waren. De Bildtlieden, om deeze geruchten te ftui:en, en hun krediet, zo veel mogelyk, ftaande te houden , vervoegden zich by een fmeekfchrift aan Z. D. Hoogheid, ootmoedig verwonende, hoe hunne Maatfchappy, federt jaaren herwaards, dus was achter uit gegaan, dat wel een derde, zo niet de helft der Boeren, buiten ftaat ware , de nog overfchietende jaaren der verpachtinge uit te konnen houden, zo zy niet door Dd 4 an:  42o Tegenwoordige Staat 't Budt. anderen met gereede penningen wierden on.' derfteund ; doch welke onmogelyk te bekomen waren, dewyl niemand krediet had voor iemand, wiens eigendom alleen in eene Biidtplaats beftond; dat zy derhalven in de uiterfte noodzaakelykheid waren , om hunne billyke rechten en eifchen te doen gelden dóch dat hunne partyen in deezen waren de Ed. Mog. Heeren Staaten der Provincie, wier orders zy verklaarden met alle genegenheid te eerbiedi- fen; maar dat huns oordeels H Ed. Mog in eezen niet plenarie konden disponeeren, dewyl alle Rechtsgeleerden, die over 't Jus Publi . cum, of'c Openbaare Recht, gefchreeven hadden , hier in overeen kwamen, dat een Vorst of Oppermagt, wanneer dezelve eenig verdrag 1 met byzondere Perfoonen aangaat, ook als een byzonder Pcrfoon befchouwd moet worden.., f Alwaaromme zy Z. D. Hoogheid verzochten, hunne rechten en eifchen te willen onderzoeken , en zich als Rechter of Scheidsman, tusfchen hen en de Heeren- Staaten te Hellen ; om zodanig te disponeeren, als Z. D. Hoogheid, ten dienftevanden Lande en beboucl van der Supplianten bezittingen, verftaan zoude te behooren , alzo zy niet anders begeerden, dan het geen, na onderzoek van zaaken. bei vonden zoude worden, hun volgens eisch van rechten toe te komen. Zyne Hoogheid, dit verzoek billyk oordeei] lende, benoemde drie Heeren, om de gegrond»! heid der eifchen van de Bildtlieden te onderzee-1 ken, met naame den H. W. Geb.HeerMichaëli Gnuphrius Baron thoe Schwartzenberg en ifoïj benl  van FRIESLAND. 421 henlansberg , Grietman van Dantumadeel, den 'l Bildt. W. Ed. Geftr. Heer Dominicus Hamerfter, Raad in den Hove van Friesland, en den W, Ed. Geftr. Heer Petrus Wilhelmus Ramaker, Procureur Generaal der Provincie. Terwyl de Bildtlieden, tot het behoorlyk voordraagen hunner zaaken, uit ieder Parochie, twee mannen uitkoozen, gefterkt met den W. Ed. zeer Gel. Heere Dr. Mathys Smit, een' man van bekende kundigheden, zo in 't ftuk der Rechten ais in de zaaken van het Bildt, en dus den gefchiktften om zodanig eene onderneeming wel te doen gelukken,- gelyk de uitkomst voldoende heeft beweesen, waarom ook zyne gedachtenis , by de ïigenerfden van het Bilde, altoos in waarde zal blyven. De Heeren Kommisfarisfen vorderden in de jerfte famenkomfte een' netten ftaat der eifchen , ;n waarin die bepaaldelyk beftonden: hieraan werd fpoedig voldaan, en getoond, dat dezelve befton3en in de kosten, die befteed waren tot het maaken ran Dyken en Sluizen; 't bouwen van Kerken, Torens, Pascoryen, Schoolhuizen, en'cRecheliuis; 'c graaven van Vaarten en het maaken van bouten en fteenen Bruggen, Straaten , Wegen mz.; waar van de kosten, ieder pose in 'c by« sonder uicgerekend zynde, beliepen eenefomme ran Elfmaalhonderd vierenzeventig duizend acht-» londerd en dertig Kar. Guldens, behalven de ïuistauxatien, die by Relaxatie aan de Eigeïaars mee geld, en niec mee Landfchaps Obli*acien, voldaan moesten worden. Waarby nog ïindelyk kwam de verbetering der Landen;, die, war de gedachten der Gekommitteerden, vol* Dd 5 gens  422 Tegenwoordige Staat 't Bildt. gens de uitdrukkelyke woorden van 't oorfprongk-' lyk Verdrag , insgelyks aan de Eigenaars in der tyd moest worden voldaan, zo men hen wilde verdryven. De Heeren Kommisfarisfen gingen in deezen met groote omzigtigheid voort, en waren van oordeel, dac men de eifchen post voor post moest overweegen, nadat dezelve , door lieden van kundigheid, zouden zyn nagegaan: ten welken einde men , huns oordeels, tot het tauxeeren der gebouwen en metzelwerken moest gebruiken kundige Metfelaars en Timmerlieden; tot het Aardwerk en de Waterwerken, Graavers en Dykbaazen; en tot het begrooten der verbeteringe van 'c Korpus der Landen kundige Huislieden. De Bildtliedcn namen weinig genoegen in dit vooritel , dewyl zy vreesden, dat zodanig een onderzoek aan allerlei zwaarigheden onderhevig zou zyn , en de hoofdzaak op de lange baan helpen. Om derhalven een einde van de. zaak te maaken, deeden zy 't volgende fchrander uitgedachte voordel. Zy booden naamelyk aan, de Landen, tegen den penning twintig van de tegenwoordige pacht, bet propyn daar , by gerekend , in te losfen; mits dat dezelve dan wederom met het Reëel en andere lasten, ia evenredigheid met de andere Landen der ] Provincie , wierden bezwaard ; zullende hec J montant hier van beloopeu eene fomme van I zevenmaal honderd en vyftig duizend Gul-J dens, meer of min, welke fomme, over de f 4700 morgens omgeflagen zynde , voor ieder " morgen zou bedraagen 180 guldens, DiE  van FRIESLAND. 4.43 Dit voorftel was in der daad zeer billyk, 't Bildt. Jewyl het Land, na aftrek der kosten, in dien yd 32000 G.van de Bildtlanden beurde, welke bmme hetzelve dus ook ten naasten by kon >ntvangen, indien de Landeryen op gemelde vyze wierden ingelost , en de renten van dit ;apitaal tegen vierdehalve percent, de toenmaaige prys van 't geld, gerekend, en daar by revoegd de waarde der Reëele belasting tegen :estehalf percent. Maar tegen dit aanbod werd door verfcheiden Leden van Staat ingebragt, dat die prys op verre ïa niet evenredig was aan de waarde der Lanlen; zynde de Bildtlieden, volgens de Hofsèntentie van den 15 van Hooimaand 1624, ïiets dan Nudi Coloni, of enkele Meyers, welke èntentie door den tyd eene res judicata'gevorden was ,* zo dat de Bildtlieden nu metsneer te eifchen bidden, dan alleen-de huistauxi* ien, omtrent welke men acht behoorde te liaan )p de onderfcheiding, tusfchen Noodzaakelyke, Nuttige en Vermaakelyke dingen. De eerfte ;rkendemen, dat den bewooneren moesten vol-, laan worden, doch alleen met LandfchapsDbligatien ; doch de laatfte , meende men, tonden geheel niet in aanmerking komen; terivyl de middeïfte twyffelachtig fcheenen. Op deezt-* tegenwerpingen werd, door de bildtlieden, in 't breede geantwoord: Dat men iu geheel andere zaaken verhandelde , dan in ien jaare 1624; toen werd ftaande gehouden, üat aan de bewooners het Jus Emphyteutkum, of zogenoemde Dorainium utile, toekwam, tiet welke hun volgens rechten niet kon worden,  434 Tegenwoordige Staat 't Bildt* den afgenomen, en dat zy diensvolgens niet verpligt konden worden, aan de gedaane opzegging te gehoorzaamen ; maar dat dit toen ter tyd door 't Hof dus niet was begreepen, en de gedaane opzegging wettig en vigoureus was verklaard; doch dat men de Bildtlieden Salfs recht had gelaaten, ten opzigte hunner verbeteringen en andere eifchen, waar voor hun, volgens eene laatere Sententie van den x 5 van Sprokkelmaand 1631 , waren verpand alle Landfchaps goederen, gronden en inkomften. Zo dat nu dan maar de vraag ware, indien her gedaane aanbod niet wierd aangenomen , in hoe verre hunne eifchen gegrond waren , welker deugdelykheid zy meenden, door de klaare woorden van 't Verdrag, volkomen beweezen te zyn; ten dien einde deduceerende, dat het Bildt eigenlyk twee eigenaars had, aan den eenen kant het Landfchap, waar aan de grond, zo als die was, toen dezelve aan de eerfte Pachters wierd overgelaaten, toebehoorde; aan den anderen de tegenwoordige bezitters, welke eigenaars waren van alle opftallen, openbaare en byzondere Gebou-; wen, Sluizen , Wegen, Vaarten, Bruggen enz., zonder onderfcheid ; als hebbende alle deeze dingen , uit kracht van 't eerfte Verdrag, uit hunne eigen beurzen gemaakt , en tot heden toe onderhouden. Daarenboven voerden dezelve, ter verdediginge hunner belangen, aan, dat het oorfprongklyke Verdrag aan beide kanten verpligtende was : dat de Bildtlieden ! uit hoofde van dien verpligt waren, alles in 'e werk te ftellen, wat tot verbetering der Lan- j den ;  van FRIESLAND. 425 [en kon verfïrekken, gelyk van hunnen kant was 't Biu>t. efchied. Dacderhalven, zo het nu toe relaxatie noest komen, dan ook, van den anderen kant , an 't bedongene moest worden voldaan, 't welk ras de betaaling dier zaaken, welke daar genaakt en noodig waren, zo tot hec verbeeeen der Landen, als hec ftichcen eener gereilde Volkplaneing. En dewyl men vraagen kon , wac 'er tot de oorgeflelde einden noodig ware, zo werd genewoord , dac hier coe vereischt wierd. 1. Hec Land tegen 'c geweld der Zee ce be'eiligen door goede Dykwerken. 2. De Landen mee Vaarten en Graften te loorfnyden, en derzelver monden met Sluizen e voorzien, om het binnen water te ontlasen, en het buiten water te keeren; als iok de noodige Bruggen en Wegen aanceleg;en, om de goederen af en aan te voeren. 3. De jeugd op te leiden tot bekwaame ..andbouwers , waar toe het Leezen en Schryen, en dus het bouwen van Schooien en beroeien en bezoldigen van Schoolmeesters, noodzaa;elyk was. 4. Het bouwen van Kerken en Predikants vooningen, als ook het beroepen van Preditanten, en het verzorgen van behoorlyke in:omften voor dezelve, dewyl het eene aller:eldzaamfte maatfchappy, eene geheele Grieteny Ier Provincie uitmaakende, zoude zyn, die geeïe Kerken, Predikanten of Godsdien stoetTening lad. Alle zaaken, die voor noodzaakelyk en mttig te houden waren, en die , fchoonze niet woor*  426 Tegenwoordige Staat ü Bildt. woordelyk in 't Verdrag bedongen waren, echtei aan een' enkelen huursman , of Simpel Conductor, moesten worden voldaan, volgens de 55 wet van den titel der Pandecten de Locat. Conduct. Nog merkten de Bildtlieden aan ,- dat debekende onderfcheiding in 't Burgerlyk Recht, 1 tusfchen Noodzaakelyke, Nuttige en Vermaakelyke dingen, geenszins te pas komt in tl beoordeelen van een Verdrag , tusfchen een' Staat en een aantal van byzondere Perfoonen,1 mede een Lid van dien Staat uitmaakende , dewyl zodanige Verdragen niet naar de woor» den, maar naar't wederkeerig nut van de beide Verdragmaakers der geheele Maatfchappy beoordeeld moeten worden. Dat uit dien hoofde, in dit geval, de zogenaamde voluptaria, of vermaakelyke dingen, voldaan moesten worden, dewyl de Hertog van Saxen, de Bildtlanden eerst aan eene Maatfchappy menfchen overge. geeven hebbende , tot bewaaring en verbetering , zulks buiten twyffel gedaan had, met oogmerk om zyne magt en heerfchappy daar mede te vergrooten , alzo de magt van een' Staat in de menigte van magtige en ryke In-.; wooners beftaat, en deeze Maatfchappy naderhand in het hart van den Staat als een me-] delidingelyfd zynde, de op den Hertog gevolgde; Regenten geen ander doelwit gehad konden; hebben, dan begoedigde burgers in dien oord; te ontvangen en te koesteren , alzo alle zor\ gen van Politie en Juftitie hier op in een weU • geregeld Gemeenebest uitloopen. Dat dit alles ■ echter zonderde voorafgaande kosten onmogelyki zou;  van FRIESLAND. 42? :ou zyn geweest, dewyl met geene reden ter we- 't Bü.dt; eld onderfteld kon worden, dat gegoede lieden in :ene Maatfchappy deel zouden willen neemen, ilwaar zy zich in geringe Hulpen moesten behelpen , of waar geene huizingen en hovingen, ïaar hunnen ftaat en vermogen gefchikt, door ïen konden worden aangelegd , dan in het wekere vooruitzigtvan dezelve, na verloop van 7 of 14 jaaren, wederom te moeten afbreeten: dingen, waarvan het eerfte met de geivoone famenleevinge , en het laatfte met de gezonde reden ftrydig was. Waarby nog kwam, dat de Heeren Staaten zelve de volup:aria voor weezenlyke bezittingen hadden erkend, door, by de invoeringe van het Reëel, die zulke posten in het Reëel te doen aangeeven, en de lasten daarvan tot dien tyd toe :e doen betaalen; zynde het een bekende re. gel: onera realia fequuntur rem et verum do > minium: weezenlyke lasten volgen op het weezenlyke goed en den waaren eigendom. Uit dit alles beflooten de Bildtlieden , dat hunne opgegeeven eisfchen en huistauxatien, met gereeden gelde, en niet met Landfchaps Obligatien , moesten worden betaald. Want hoewel de huistauxatien daar mede thans konden worden voldaan , zo had zulks geen plaats in dit geval, waarin hun Ed. Mogenden ( behoudens den eerbied in alle andere gevallen ) als Kontrahenten met de Bildtlieden gelyk ftonden, welke door eene zodanige betaaling door hunnen Kontrahent benadeeld zouden geweest zyn , dewyl de Landfchaps Obligatien toen laag in prys en maar tusfchen de 50 en 60 gul-  428 Tegenwoordige Staat !t Bildt. fa guldens waardig waren. Ook was 't genoemde befluit, om met Obligatien te betaalen, veel jonger dan 'c oorfprongklyk Verdrag tusfchen den Hertog van Saxen en de eerfte Pachters, en bygevolg zonder groote onrechtvaardigheid hier niet toepasfelyk. Deeze en andere redenen, in een wydloopig gefchrift ten fterkften aangedrongen, werden aan de Ministers ter hand gefteld, om daar op te antwoorden , 't welk zy evenwel niet verkoozen te doen. De Heeren Kommisfarisfen en H. Ed. Mog. oordeelden derhalven de eifchen der Bildtlieden wettig , en beflooten, ter vermydinge van allen verderen omflag, na ingenomen advys van Z. D. Hoogheid, den Heere Prinfe Erfftadhouder, en met volkomen toeftemmingevan Haare Koningklyke Hoogheid, Mevrouwe de Gouvernante en Voogdesfe, de Landen, voor den aangebooden prys, aan de Bildtlieden over te doen; doch zodanig, dat H. Ed. Mog. aan zich de vryheid behielden, om deezen koop en de fomme van dien, in de openbaare nieuwspapieren, bekend te maaken, én ieder, die genegen mogt zyn daar meer voor te geeven , uit te noodigen , om zich binnen een bepaalden tyd te openbaaren. 'c Welk gtfehied , en de tyd verloopen zynde, zonder dat iemand te voorfchyn kwam, werd deeze Koop op volgende voorwaarden voltrokken. KOPIE  van FRIESLAND. 429 f)e Staaten van Friesland, uit kragte van le Refolutie in dato den 19 November 1751 Staats wyze ten Landsdage genomen, doen kond :n certificeren elk en een ygelyk , dat op het ïoog Advys van wylen zyn Doorl. Hooghd. len Heere Prince Erfftadhouder Glor. Mem. in met volle goedkeuringe van haare Koningyke Hoogheid , de Vrouwe Princesfe Gouver* lante en Voogdesfe, in een koop verkogc lebben , zulks doende mits deezen , aan Dr« Hatthys Smit, Reinder Claafen, Cornelis Jeerts Kuiken, Dirk Johannes Kuik, Hooite /Vasfenaar, Arjen Leenderts en Jarig Sjoerds , 11e Ingezetenen van het Bilde , voor haar, elfs, en fchriftelyke last en procuratie hebtende van genoegzaam de gezament'yke Pagtemars der Domeinen ofte Staate Bildtlanden, >nder Jacobi-, Anna», en Vrouwen - Parochiën efpective gelegen , in datis den 4, 5, en 6 kday 1750, alle de Provinciale Domeinen van biesland op het Bildt geleegen, en uitmaa:ende een aantal van 4700 Morgens en 407 toeden Lands, benevens de Huislleede en Moenpagten aldaar tot ƒ24 6 : 'sjaarlyks, voor le Somma van ƒ7496 3-10 -: alzo filvo :a!culo gereekend tegens den Peianing twinig; genomen na de Huur of Pagt, die daaran jaarlyks door de Bildt Meyers wordt be« aald tot ƒ 37480-13-7, de Propynen tot ;eld gereduceerd, en over 28 jaaïengeflagen, 'tBlLDT. KOPIE. III. DEEL. Ee daar  43° Tegenwoordige Staat 't Bildt. ^aar onder mede gerekend ; en zulks op navolgende Conditiën: 1. Vooreerst; dat alle deeze Landen en Pagten worden verkogt, zo goed en kwaad, groot en klein dezelve zyn, volgens het publique Re. gifter daarvan zynde, zonder dat 'er eenige verdere nameetinge plaats zal hebben. 2. Dat deeze verkoopinge gefchiedt met alle lusten en lasten van Floreen Schattinge,; Gemeents Omflagen , Dyken , Paaien, Dammen enZylen, Waterlosfingen , Reed, Drift, en verdere Servituten en Lasten , die daar tegenwoordig op mogen leggen, Ordinaris en Extraordinaris, genoemd en ongenoemd, niets van allen uitgezonderd , mitsgaders met de gerechtigheden daar aan geannexeerd, houdende de koopers zig van dit alles voor volkomen gecertioreerd , zonder over het een of ander eenige Actie of Prsetenfie tegens de Provincie naderhand te maaken. 3. Dac door deezen koop de Provincie eens en voor al zal zyn gelibereerd van alle Afkoopen, Huis-Tauxatien, of andere zwaarigheeden, van wat natuur zy ook mogen zyn, en hoe genaamd, gelyk ook van alle praetenfien omtrent Kerken, Torens, Huizen in de drie gebuurten, Sluifên, Bruggen, en wat het ver-, j ders weezen mag, genoemd en ongenoemd, al 1 was hec ook van dien aard, dac men daar op niec had gedagc, of had kunnen denken; alzo. Haar Ed. Mog. hier med, van alle zwaarighe- | den, Accien en Prcetenfien van wat natuur ook I mogen zyn, voor altoos worden gelibereerd. 4. Dat de koopers verpligt en gehouden zul¬ le»  van FRIESLAND. 431 ètt zyn, voor altoos, om de Predikanten en'tBildt. School meesters van de drie Parochiën hunne aarlykfche Tracternenten, waar op beroepen ;yn, of in 't toekomende op beroepen mogten vorden, te voldoen, en verders voor het onlerhoud der Kerken , Torens, Pastorie-, en Schoolmeesters huizen behoorlyke zonre te Iraagen, zonder dat de Provincie ooit daartoe ïts zal hebben te contribueeren. 5. Dac de Koopers alle haare Dyken , teen s het Zeewater gelegd, ter aller tyd ten jÉrëfl koSeeh zullen maaken en onderhouden, p gelyke hoogte, dikte, en breedte , zo als ie tegenwoordig zyn, of in \ vervolg bevon» en mogten • worden te behooren , even en elyk öiS in andere Contributien in deeze Pro* incie gefchiedt en gebruikelyk is. 6. En in fpecie dat het End Paalwerk by )ykshoek, tusfchen de 200 en 500 Roeden ng of langer, toe hier toe by de Provincie gelaakt en onderhouden, voortaan mede tot -aste van de Koopers zal komen , zo wel by ;rnieuwinge , als in het onderhouden en reareeren, gelyk mede het End Dyk, fluitende n Zuidwesten aan de nieuwe Bilde-Dyk, en ;c welke de Koopers voortaan mede roe laren laste zullen hebben, voor dat aandeel, ;t welk de Provincie en haare Landen daarin t hier toe gedraagen lubben. 7. Dat door deeze Verkoopinge alle de Bildtaatfen en Landen van dezelve natuur gewor« zynde met alle andere in Friesland, ge>lgelyk door Haar Ed. Mog. daar op in 't ekomende ook zullen mogen worden ge- Ee 2 legd  432 Tegenwoordige Staat 'i Bildt. legd de Reële en andere belaftingen, zo als dezelve op andere Plaatfen, Landen, en Hui4 zen in de Provincie gelegd zyn, of nog gelegd] mogten worden. 8. Dat om dezelve reden deeze Landen, in gevolge van het 4ifte Art. van Y Reglement] van Wylen zyne Doorl: Hooght. Glor: Ged:l in dato den2lXber 1748, tegenswoordig wor-J denovergedraagen, voorzien niet alleen met hetj Stemregt in alle Grietenie- en Dorpszaaken, zof als de Bildt- Meyers dit tot hier toe hebben gehad, maar ook met het regt van Stemmen van Volmagten ten Lands Dage; in zo verre namelyk voormaals op die Plaatfen dit Stemregt; mag hebben gelegd, en des weezende geconflitueerd overeenkomftig met hetzelve Reglement. 9. Dat egter hec regt van Verkiezinge van een Grietman van der Bildt, volgens Staats Refolutie, aan de Heeren Princen Erflïadhouders in der tyd competeerende, aan Hoogst dezelve privative zal zyn en blyven gerefer- ■ veerd, zonder eenige voorafgaande Stemminge der Ingezetenen. 10. En dat van dit Stemregt een yder der Koopers niet eerder zal gauderen, als na dat hy 1 zyne volle Koopfchat zal hebben betaald. 11. Dat een yder der Koopers zyne beloofde; Koopfchat voor zyn bezonder percheel in Vry. en Klinkenden Gelde zonder eenige 's Lands Obligatien, in 't geheel zal moeten voldoen voor Petry 175 6, of dat anders de plaatfen enlan. . den der gebrekige daar voor en voor de ac* ceslörien van dien publycq aan de meestbiedende door Haar Ed. Mog. zullen worden ver?: kogt, ,  w« FRIESLAND. 433 cogt, en het gunt 'er dan nog aan manqueert 't Bildt*1 lit de overige goederen van dezelve nalatige jevonden zal worden; fubmitterende zig ten dien inde by wanpraftatie aan 's Lands parate Exeutie zorder form van eenige Regtspleeging. 12. Dat egter de meerdere gelding van der Percheel, na aftrek van de kosten en bhaden door wan- of laatere betaalinge veriorzaakt , weder zal komen tot voordeel an den Eigenaar van het verkopte Percheel. 13. Dat deeze landen enz. worden verkogt, ezwaard met Huur- of Pagt-jaaren tot aan Petry 756 toe, en dat de betaalinge der jaarlykfche 'agt tot aan dien tyd toe ook zal blyven connueeren aan Haar. Ed. Mog: ingevolge de anditien van verpagtinge daarvan zynde, 'aarna inmiddels men zig wederzyds zal heben te gedraagen. 14. Dat in plaatfe van Termynen van be:alinge te Hellen, het aan de Koopers en aan ;n yder van hun vry zal ftaan, om aanftonds, f zo ras het haar maar eenigzins convenieert ïare Koop - penningen te mogen betaalen, hec j dan voor 'r geheel of een deele, des nooic linder becaalende als een derde van haare .oop- fchac. 15. Dac hec loopende halfjaar page, waar die becaalinge gedaan worde, altoos daar / zal moecen worden gedaan ten voordeele inde Provincie; maar dac dan evenwel in 't irvolg de Page - penningen by de Koopers gewten of ingehouden zullen worden, na maace 1 proporcie der gedaane betaalinge, en hec oveje van de Page - penningen, na maace en proEe 3 por-  434 Tegenwoordigs Staat st Bildt. portie van den onbetaalden Koopfchat, by conJ tinuatie door de Provincie getrokken zal worden 16. Dat de betaalinge oer Koop - penningen alzo in klinkenden gelde zal gefchieden aan 't Comptoir der Domeinen in handen van den Rentemr, zuiver en zonder eenige dekort, ook zonder dat voor de moeite van het ontvangen der penningen of affchryvinge vun Pagt, sets gegeeven of betaald zal worden. 17. En dat het aan niemand der Koopers vry! zal ftaan , tegens deeze betaalinge eenige Compenfatie, Oppofitie, of Exceptie te gebruiken, hetzyjudicieel of extra Judicieel, nog iets van den Koopfchat te mogen inhouden, onder wat pretext of naam bet ook zoude mogen weezen, of fchoon by iemand, wie het ook mogt zyn, eenige belemmeringe van Arrest, Proteftatie, of Oppofitie tegens de verkoopinge of tellinge der Penningen gemaakt wierd; fubmitterende zig de Koopers overzulks aan 's Lands heerlyke en parate Executie. 1b*. Dat voor de beloofde Koopfchat met de_ Accesforien van dien by wan- of loatere betaalinge zullen zyn verhypotheceerd en executaJ bel alle de goederen van een yder der Koo»| pers, actiën en gerechtigheeden, hebbende eijj toekomende, niets exemt, en zulks alles byj parate Executie en zonder de minfte forme vanf Proces of eenig Regtsgeding. iy. Met deezen verftande nogtans, dat de Koopers ,' die de Koopfomme van haare bezon' derepercheelen betaald hebben, haare gekogte landen vry en onbelemmerd zullen bezitten , zonder voor andere aanfpraakelyk te zyn. 20. Dat  van FRIESLAND. 435 30. Dat haar Ed. Mog. in fpecie op ieders 't Bildt» ?ekogte percheel aan haar reierveeren den vol;n Eigendom der Landen enz. tot dat de laat:e met den eerften penning des Koopfchats en kcesforien van dien daarvan zal zyn betaald; n dat ook alle en een ieder der Koopers, loor het overleveren van den Koopbrief, niet erder in de posfesfie van het gekogte zal wor!en gefield, maar die tot de volle betaalinge toe [leen maar genieten in naame van Haar Ed. Mog. 21.' Dat deeze Koop niet zal behoeven te rorden geproklameerd, of te Boode gefteld, iög 4ofte penning of eenig Confent geld .aarvan worden betaald, nog. eenige adjudicatie f inwyzinge daar op gedaan, veel min dat in 't eheel of ten deele het regt van Naastinge aar omtrent eenige plaats zal mogen hebben. En vermits de Koopers en Aanhandelaarshier ïgen hebben overgegeeven een genoegzaam leverzaal, waar by zig tot praftatie en belalinge verbinden , conform bovenftaande onditien van Verkoopinge, zo pasfeeren Haar ld. Mog. de Heeren Staaten van Friesland, Ieezen aan haar voor eenen vryen Koopbrief, im uit kragte dies alle deeze Dominiale goeeren voortaan als eigen te bezitten, en daar iiede te doen én laaten gelyk het een iegelyk net het zyne geoorlofd is, zo ras maar een 2der de Koopfom van zyn bezonder percheel al hebben betaald; laatende aan een ieder Ier Aanhandelaars de vryheid , om behalven Ieezen Generaalen , nog ook een bezonderen Coopbrief van een iegelyks gekogt percheel e mogen vorderen, des dat daar tegens dan Ee 4 ook  43<5" Tegenwoordige Staat t Bildt. ook wercje gepasfeerd een bezonder Reverzaal, en dat dit beide zy ten kosten van den geenen die het vorderen. En neemen Haar Ed. Mog. wyders aan om\ voor de Evictie van deeze verkogte Landen enz.i te caveren , zo des na regte behoort, en in cas van iemands aanipraake op deeze goede-; ren , uit kragte van eenige pretentie of hypo-] theecq, voor dato deezes koops daar op gelegd, voor de Koopers te zullen interveniee-, ren en haar van zulke aanfpraaken kost en fchadeloos te ontheffen; fubmitteerende zigten dien einde aan de Judicature van den Hove van Friesland. In kennisfe der waarheid is deezen door de hand van den Heer Prefident, of Eerfte Heer van 't Mindergetal, ingevolge de Refolutie van den 19 November 1751, geparapheert en verzegeld, en by 's Lands Secretaris , ter Ordonnantie van Haar. Ed. Mog. vertekent , huiden den 7 July 1752 : was geparapheert G. W. v. Doys vt. ter Ordonnantie van Hun Ed. Mogende vertekent J. van Sminia : ter zyden de paraphure 't Zegel van de Provincie, en laager ftond Kegta in 's Lands Rekenkamer Folio 1. den 7 July 1752, getekentj. Bourboom 1752 cn C. van Haersma. Van deezen Koop werd door de Gekommitteer-1 den der Bildtlieden een algemeen Reverzaal • overgeleverd ; doch dewyl ieder tot bewysl van zyn byzonder eigendom geen gebruik vanl dit algemeen Reverzaal kon maaken, zo ver-J zochten de Koopers, dat H. Ed. Mog. aan ' teder van hun, by de betaalinge, een byzon- ; der  van FRIESLAND. 437 Jer Reverzaal op hunne kosten geliefden te 't Bildt. jeeven, gelyk gunltig werd toegeftaan; zo dat iet algemeene Reverzaal door de byzondere letaalde Reverzaalen wierd gemortificeerd. Dus werd deeze zaak afgedaan tot wederzyds mt der Kontrahenten : want zo men 'c geld ekenc tegen 3 ten honderd, zo zal het Land loor het Reëel, den 4o(ten penning en andere telastingen , jaarlyks meer dan 4000 guldens pinnen, en mogelyk thans veel meer , indien len in aanmerking neemt de vermeerderde raarde van 't Reëel en van den veertigflen penning linnen korte jaaren, zo door de hoogte der te;enwoordige huuren, als de vermeerdering van ie waarde der Land goederen. De Bildtlieden iaarentegen, hunne landen nu als hunne eigene lefchouwende, hebben den Landbouw na dien yd merkelyk verbeterd, en veele zyn , zo loor meerder yver, als door voorfpoedige yden, van gemeene ryke lieden geworden , iie Landhoeven van groote waarde in eigendom lezitr.en. De bewooners van deezen vetten hoek lands, en grooten deele, Hollanders van oorfprong ynde, vallen nog hedendaags, zo door hunen tongval als kleedinge, van de overige Frieen, by hen Oudlanders genoemd, ligtelyk te mderfc heiden, gelykze daarmede ook zelden , oor huwelyken, zich vermaagfchappen. Hedendaags wordt het Bildt verdeeld in 'c )ude Bildt, het Nieuwe Bildt , de Oude en e Nieuwe Polder, 't Oude Bildt is dat gedeelte, • welk het eerst van allen bedykt, endoor den lertog van Saxen verpacht is : hetzelve is in Ee 5 'c ge-  43* Tegenwoordige Staat t Bildt. \ geheel groot 5400 morgen: te weeten 200 morgen zo genaamd Franeker Bildtland, door den Hertog aan die Stad gefchonken , ter belooninge haarer menigvuldige getrouwe dienden, en ter vergeldinge der dappere verdediging , toen de , Hertog daar door de Friezen en Gelderfchen belegerd wierd. Voorts 50morgens,doorgemel- j den Hertog, als een Leen gefchonken aan Doeke Hettes Hemmemaen zyne Lyfserven, en genaamd de Nieuwe Fenne, welke thans met de daar op! ftaande Heeren huizing in eigendom toekomen aan den Heere W. Baron Du Tour. Eindelyk zyn, by de inlosfinge, 4700 morgens vry gekocht; i zynde het overige, reeds in 1630 en 1631 , aan byzondere lieden verkocht geworden. Deeze morgens zyn alle bezwaard met een j Floreen, ter fomme van 6 Guldens 6 Stuivers, en nog daarenboven met de algemeene I en byzondere omflagen, die jaarlyks, tot betaa ling der Predikanten, Schoolmeesters, onderhoud' van Kerken, Torens, Rechthuis, Armen,Zêe«| dyken, Bruggen, Pypen, Vaarten enz. moeten worden betaald, en ongeveer drie guldens, door '■ eikanderen gerekend, op ieder morgen beloopen. Het Oude Bildt ligt geheel beflooten tusfchen J den Ouden Zeedyk en den Ouden Bildtdyk, diej van Dykshoek naar de Oude Bil dtzyl loopt. Diej kostlyk land is ten grooten deele hoog, en zonder! water, uitgezonderd de noodwendige Vaarten eni Slooten. De voornaamfte Vaart loopt, door VVier-1 zyluitde Ried, Noordwestwaards naar St. Jakobil Parochie, voorts eerst Oost- en daarna Noord-I waards naar de Leije ; om van de byzonderel Vaarten naar Sr. Anna en Vrouwen Parochie nietf te fpreeken. De voornoemde Vaart loopt ookf naar de oude Bildtzyl, en na dat deeze verlamd was : is  van FRIESLAND. 439 s zy verlengd naar de ook thans verhopte Nieu- 't Biidt. vezyl. Eindelyk loopt 'er ook eene Vaart langs ten binnen kant van den ouden Bildtdyk. De beide Oude Zeedyken zyn de oorlpronkyke wegen der Bildtlieden, op welke de bin» lenwegen alle uitkomen. De voornaamfte is en rydweg ten Westen van klein Hermana, in barradeel, loopende eerst Noord- en dan Oostvaards , byna evenwydig aan den ouden Dyk , door 't geheele oude Bildt. Voorts vordt deeze weg rechthoekig gefneeden door 'ier rydwegen, van den Ouden Zeedyk tot den Duden Bildtdyk loopende , als een door Vrouven- en een door Anna - Parochie; terwyl de te beide overige ongeveer op de helft loopen, usfcben at. Anna en S. Jakob, en St. Anna en /■rouwen Parochie. Van St. Jakob loopen veder drie wegen, op verfchillende afftanden , laar den Ouden Dyk. Eindelyk loopt 'er ïog een weg van Berlikum, ten Zuiden van kina - en Vrouwen - Parochie , naar 't Steenier slieuwland , van welken men ook naar de Dorpen kan komen , door de gemelde Kruis. vegen, 't Is aanmerkenswaardig dat de meese Rydwegen op 't Bildt en in gelykfoorige Polders rechtlynig zyn , terwyl zy in 't Dudland honderden van bogten hebben. De grond van "t Oude Bildt beftaat over 'c ilgemecn uit zeer wreede Klei, die op fommige )laatfen 't best gefchikt is tot Weidland, gelyk n 't Zuidwestelyke gedeelte ,• doch verder ^oord- en Oostwaards heeft men 'c meest al angelegd tot fchoone Bouwlanden. Het Nieuwe Bildt is een aanwas van het Dude, groot 1756 morgens en 445 roeden, be.  44° 1 Tegenwoordige Staat 't Bildt. bedykc in 'c jaar 1600, en verkocht in 16*4»; 't Zelve beftaat uit 51 Kavels, waar van ieder begerechtigd is met een volle ftem in alle Landszaaken , behoorende onder de Parochiën , nevens welke zy gelegen zyn; doch met welker byzondere huishouding zy echter niets te doen hebben. Deeze Kavels zyn bezwaard met een Floreen, op ieder drie Pondemaaten, zynde een Pondemaate twee vyfde deelen van een morgen. Daarenboven zyn de Eigenaars van ] 't Nieuwe Bildt verpligt hun' eigen Zeedyk te onderhouden , waar toe ieder morgen jaarlyks doorgaans vyf Guldens moet geeven. De oude en nieuwe Bildtpolders zyn wederom, ten grooten deele, aanwasfingen van 't Nieuwe Bildt; zynde de oude Polder bedykc in 'c jaar 1715, op voorwaarde, dacderzelverEigenaars, geduurende 50jaaren, van alle Landsbelastingen enimpofitien bevryd zouden weezen; doch dec.^e vryheid is in 1765 met eenige bepaalingen nog ; $20 jaaren lang verlengd. Deeze Polder is groot i 444 morgens en 457 vierkante roeden, en voorts bezwaard met het onderhoud van haaren Zee- ] dyk , waar toe doorgaans 6 Guld. per morgen, jaarlyks worden omgellagen, over welke fom- i men en de verdere huishoudeiyke zaaken, heel bellier is toebetrouwd aan twee Gekommitteer- ] den, die mede hec opzigc hebben over de 1 Nieuwe Polder, grooc 12Ö morgens en 4281 roeden, in den jaare 1754 ingedy kc, en een Oosten I van de voorige Polder gelegen , en van alle I Lands lasten, tot aan 't einde deezer Eeuw,! bevryd; zynde hec onderhoud van den Zeedyk f mede onder de zes Guldens, door de Eige-I naars van de oude Polder, als ook Eigenaars van  van FRIESLAND. 441 ran deeze Polder zynde, op ieder morgen om» 't Bildt. ;eflagen, begreepen. Hec nieuwe Bilde en de raiders beftaan uic een' zeer veccen , eenigzins averigen grond, die coc den Akkerbouw de •este van allen is. In deeze geheele Grieceny zyn maar drie Dor>en, alle op 'c Oude Bilde gelegen; mee naame !e. Jakobi • Sc. Anna- en L. Vrouwen Parochie, Idus genoemd naar de Heiligen, aan welke hen le Roomfche bygeloovigheid heeft toegewyd. )och behalven deeze drie Dorpen behooren 'er >ok eoe de buurc de Oude Bildczyl en een geleelte van de Leye, mee daarenboven eenige ;ehuchcen, langs den Ouden Bildtdyk, en de loeven ten Wescen van Jakobi Parochie. De Dorpen ftemmen in de volgende order. 1. St. JAKOBI PAROCHIE, 't Weselykfte Dorp der Grieteny, voorzien met een [ruiskerk en fpitfen Toren. De Kerk echter, choon met een Orgel voorzien, is op verre na o fraai niet als die der beide andere Parochiën, ileer dan eens heeft men in overleg genomen, im dezelve aftebreeken, en daar voor eene tieuwe te bouwen ; doch tot hier toe fchynt iien het daaromtrent niet ééns ee hebben konlen worden. Men vindc hier een bloeijende ubbele buurc Huizen, die Oosc en Wesc loopc, n over de Kerk nog eene andere dubbele regel, an den weg, die, Zuidwaards loopende, uic komt ip den ouden Zeedyk, naby Minnertsga. Inden' >mcrek van 'c Dorp, vooral aan den Ouden Bildc)yk, heeft men veele heerlyke Boereplaatfen , ie meer naar Heeren dan. Boeren Wooningen elyken; ook verfcheiden Buitenplaacfen van ermogemde Eigenerfden, gelyk mede omcrent e beide overige Dorpen plaats heeft. Thans -  442 Tegenwoordige Staat 't Bildt. Thans zyn hier over 't geheel 85 ftemmende plaatfen. 2. St. ANNA PAROCHIE, het mid. delfte en fraaifte der drie Bildtdorpen. De Kerk van dit Dorp is een fraay achtkantig Gebouw met een' Koepeltoren, hebbende , even als Jakobi Parochie , een net gevloerd Kerkhof, 't welk men zelden by de Friefche Dorpen vindt. In de Kerk is een fchoon Orgel, een fraai gefneeden Predikftoel , een aantal van Adelyke Wapenen , meerendeels der Familie van Haren, en een prachtige Kapelle , waar in: de Grafkelder van dit geilagt is. De buurt beftaat uit twee dubbele regels Huizen, dia eikanderen by de Kerk rechthoekig fnyden. Ten Zuiden en Oosten der Kerk vindt men de aanzienlykfte Gebouwen, onder welke uitmunt de fraaie huizing van den Grietman , Jr. H. W. Baron van Aylva , oorfprongklyk het huis der Familie van Haren. Het tegen» woordige Gebouw , met fraaie Hovingen; verfierd, is voor ruim veertig jaaren, door deni toenmaaligen Grietman Jr. Willem van Haren,, geheel nieuw opgebouwd, in plaats van het oude, dat met een kostelyke Bibliotheek enz. door: een ongelukkigen brand in de asfche wierd ge- ■ legd, en aldaar in de voorige Eeuw gebouwd I was, door wylen Jr. Willem van Haren, toen- ■ maaligen Grietman, en Ambasfadeur by 't Hof! van Zweeden; een man van byzondere ervaren ■ ■ heid in de Staatkunde, en die jaaren lang de aan-zienlykfte Ampten in het Gemeenebest met 5 grooten roem heeft bekleed. Ten Westen! van dit Gebouw ftaat het Rechthuis, 't welk: doorgaans door den Sekretaris wordt bewoond , , en waar in, behalven andere goede vertrekken, een  van FRIESLAND. 443 tn vry ruime voorzaal is, in welke alle veertien 't Bildt. lagen des maandags het recht wordt gehouden. Onder St. Anna Parochie behooren thans Ï6, ftemmen. 3. VROUWE N PAROCHIE, het iostelykfte der drie Dorpen, die allen in eene echte lyn aan den gemeiden middelweg liggen. den vindt hier eene goede Kerk met een fpitfen 'oren , en een goede dubbele buurt Huizen, tadér dit Dorp, 'twelk tegenwoordig 59 ftem> ken telt, behooren in 't Zuiden de Hameren, me fchoone Landouwe, alwaar veele kostelyke oereplaatfen liggen. Voorts in 't Noorden aan den uden Zeedyk van Ferwerderadeel, 'coud Monke Bild, dus zekerlyk genoemd omdat het eleer aan 't Klooster Mariengaard behoorde: och de verdere aanwas hiervan , 't nieuw Eonnike Bildt genoemd, behoort, benevens 't oorderleeg, aan Ferwerderadeel. Onder Vrouwen Parochie behooren ook de ude en Nieuwe Bildtzylen: eertyds was de ude Bildtzyl eene fchoone waterlosïïng naar Zee 1 een bloeijende plaats van Koophandel, alwaar e voortbrengfelen van 'c Bildt in Oogstmaand r markt kwamen, en naar buiten gevoerd wern. Ook vindt men daar nog heden een oud ;bouw, 't Konings huis geheeten , alwaar Tollen en Licenten moesten worden betaald; als blykt uit een' fteen in den gevel, waarop eze woorden zyn uitgehouwen : Hier betaalt :n zyn Koninglyke Majefleits Tollen en Li' Men. Doch deeze zyl, door den verderen aans van 't voorland eindeiyk verlamd zynde, ook de Zeevaart en Koophandel ter deezer tatfe allengskens geheel en al verdweenen;  444 Tegenwoordige Slaat t. Bildt. al waarom hier, tegenwoordig, behalven eenige Handwerkslieden, byna geene bewooners dan Boerenarbeiders en Visfchers gevonden worden] De Nieuwe Bildtzyl, na de bedyking van '1 Nieuwe Bildt aangelegd, is ook eindelyk, dooi de aangroeijende Polders onnut gemaakt zyn] de, digt geheid. In de Grieteny van 't Bildt is thans Grietman de H.Wel Gebooren Heer Jr. Hans Willem Barol van Aylva , en Sekretaris Mr. Henricus Andreai Het getal der Hervormde Gemeenten komt overeen met dat der drie Parochiën ; zynde de Prei dikant van Vrouwen Parochie verpligt, ook nu en dan op de Oude Bildtzyl te prediken < voor deezen plagten de drie Bildtpredikantenj ieder op zyne beurt, daar den dienst te moeten verrichten; doch de nabyheid deezer buurt aan Vrouwen Parochie heeft aanleiding gegeeven j dat de tegenwoordig dienende Predikant dieï Parochie daarmede, by zyne beroepinge, alleen is belast geworden. De Doopsgezinden hebben hier eene Ge< meente , welker Leeraar in Anna Parochie woont, doch ook op zekere tyden op de Oudé Bildtzyl moet prediken. Roomschgezinden vindt men in deeze Grieten ny geene, fchoon zelfs de naamen der Parol chien ten bewyze verflrekken, hoe het, bj den eerden aanleg der Dorpen, hier met dei Godsdienst gefteld ware. De' vrye Jagt op het Bildt, volgens Staats] refolutie, aan den Stadhouder Willem Fredrik] en zyne Opvolgers, vereerd zynde, zo ftaat het niemand, dan na bekomen verlof van den Erl ftadhouder, vry, het vermaak van de Jagt, 1 deeze Grieteny te neemen. STAAT  STAAT VAN ALLE DE .ANDSFLOREENEN OP DE VASTIGHEDEN E N LANDERYEN I N WESTERGO. III. DEE& Ff  L  MENALDUMADEEL. 447 Floreenen op liet Register. Overfchietende voor de dorps Ontvangers. Aan den Generaalen Ontvanger be» taald. Menahlum. 1233.-23- 1 33-23- I 1200- s lerlikum. 471- -12 2- ; -12 469- :- : Vier. 203-25- : 3 -25- : 200- :- : beetgum, 753-12- 8 17-12- 8 736- :- : ïngelum. 393- 5- 6 13- 5- 6 380- : - : Warsfim. . 1063-25- 3 1^-25* 3 1050- :- : Oeinum. 691-12- : 25-ia- : 666- :- : ^oxum. 677-14- : 10-14- : 667* : 3/esfum. 237- : - : 4- :- : 233- :- : Droiiryp. 1332-25- ; 20-25- : I312" ■ ïchingen, 163- 7- : l- 7- : 162- :• : \lappeterp. 171- :- : 4- :- : 167- :- : Klooster Anjum. X50- :- : :- :- : 150- :- : 754Ï- 9-14 150- 9-14 739a- »- : Dus wordt by dm Generaalen Grietenye Ontvanger van le partikuliere Dorps Ontvangersingebeurd ƒ7392- :- : Dezelve geniet voor zig als overfchieten- le Floreen. 36- :- ï En moet aan den Lande verantwoorden. 7356- :- : Hetwelk, ieder Floreen tegens twee Du- catans gerekend , in 't jaar aan geld beIraagt. . • • 3 6 -}4fi -16- Ff 2 F RA-  448 FRANEKE R""A DEEL' Floreenen op Overfchieten- Aan den Ge- het Register, de voor de neraalen Ont-i dorps Out- vanger be« vangers. taald. Tzum. Hitzum. Jicbium. Midlum. Ludingikerk. Barbayum. Donjum. Boer. Ried. Pein-. Siveins. Schalfum. nög- i • a :■ 326- a- ï 885" 5-8 2co- : J 3o(-27- : 353- 17- 8 16.1- :■ 506-21 295" •' Ï7I- 14' ai8- O 8 4642-27-14 ■26-14 :- : - : 170-:-: :- 2- : 226-:-: 1- 5- 8 884-:-- 10-14- 4...538-:-! :-27- : 304-:-: 1- 17- g 352-:-: :- :• : 104.-:-: :-2i - : 306-:■: 2- :- : 293-:-: .•-14. : 171:-: :- 9- 3 218-;-: 17-26-12 af :• 26-14 16-27-14 4626-:-: Dus wordt by den Generaalen Grietenye Ontvanger vati de partikuliere Dorps Ontvangers ingebeurd, en moet door hem aan 's Lands Comptoir verantwoord worden. . 4626-:-: Welke, ieder Floreen tegens twee Dukatons in het jaar gerekend , in gelde bedraagen. ... 29143-16-: FRAJ  FRANEKER. 449 Deze Stad heeft niet dan volle Floreene» t 1468-ö-6* Hier van worden jaarlyks veertien Flo:enen uitgekeerd aan het Klaarkatnpfter Weeshuis. • 14-:- 1 En geniet de Ontvanger voor em als overfchietende Floreen 4-6-6* 18-6-ÖS Zodat hy aan 's Lands Comptoir moet ■erantwoorden. 1450-:-,: Welke, ieder Floreen tegens twee Du ;atons in 't jaar gerekend, in geld beIraagcn. . • ff a BAR-  4$o BARRADEEL. Floreenen op Overfehieten- Aan den Ge- het Register, de voor de neraolen Ont. Dorps Ont- vanger be. vangers. taald. Mimiertsga, 1016- 4-12 Firdgum. 22"- 1-4 Tzummarum. 9S8-12- : Klooster Lidlum. 150- 7- : Oosterbierum. 46 5 - 2 2 - : iSixbierum. Pietersbierum. Wynaldum. Aimenum. 721- 6-15 53?-**455-24- : 437- 1-14 3" 1-12 3" :- 4 2- 12- : • • 7- : 1 - 22- : 4- 6-ij 3- 24- : 11- 6- 8 11 - 3-i4 1013. :_ 224 - :. : 9W6- : 550- :- : 464- :- : 717- :- 1 534- l- : 444- 17- 8 425-21- : 4999-18*13 41- 3- 5 4958-10- 8 Dus wordt by den Generaalen Grietenve Ommuur „J de partikuliere Dorps Onvangers ingebeurd , vier duizend! ueyeu nunaera, acnt en vyitig Floreenen, tien Huivers : acht penningen. . . . 4p5S.,0 * Welke dezelve , als geen overl'chietende Floreen voor zig genietende, aan den Lande zoude moeten verantwoorden in Gelde met. 3^3?-'5-4 HAR-  HARLINGEN. 4 - 8 :-io. 8: - : - : %utkemerum. 523- 1 - • :- 1- : Dos ter end. ï 100- 5-4 :• 5- 4 Hidaard< 294-15- : :-i3 ::- : Wnmmel. 817- 4- ï .-4-: Waaxens. 145- :- : : - : Kubaard'. 675- 2 -14 :- 2-14 Welsryp. 438-6-10 :- 6-10 Bajum. 14-2? :- : Spannum, 43 — 0.4- 1 :- 3 15: - :- : E&ns. 175- '• :- :- : i- 8-io af' c - : - 7 5164- 8-3 . - 8- -3 5164- i Dus wordt by den Generaalen Grïetenye Ontvanger van ie partikuliere Dorps Ontvangers ingebeurd. 5164- :- : Waar van dezelve twee Floreenen, als voor hem overfchietende , geniet . 2 - : - ; En verantwoordt aan't ProvinciaalcComptoir ƒ 5162- :- : Welke, ieder Floreen tegens twee Dukatons in 't jaar gerekend , aan geld bedraagen. . ♦ ƒ 335:0-12- : Ff 5 WON- 182- :• : a5i- :- : 523- : iioo- :- • 295- :- : 827- :- : 145- :- : 675- =- : 43«- 1 115- :• : 43»- '•- : 175 ; - *•  454 WONZERADEEL Floreenen op Overfcliieten- Aan den Gehet Register, de voor de neraalenOnt. Dorps Ont- vanger be- ■ vangers taald. 'Arum, Allingawier. .Burgwert. Cornwert. Dedgum Exmorra. Engwier. Ferwoide. Gaest. Greonterp, Hightum. Hartwert. Hieslum. Idzegabuizen. Kimsivert. Lolium. Longerbouw. Makkum, Oldeklooner. Pingjum. Parrega. Piaem. Scbettem. Scbraerd. Surigb. Tjerkwert. Witmaarfum. Wons. Tegeklooster. 1386-16- 5 323- 2-5 653- 3 1 35' ' 6- 8J-J 112- 6- 6 334- G- 2 86- 3.12 437-f4-:71 375-16- 9| 81 4.12 235- !- : 209-04- : 15? 16-15 254-18.15 504-19- 2 303-14- : 164- 1-12 343-24- 9 203- : • : 1200-13-2 348-14-13 180-27. 3$( 335- 24- : 306- i-ia >^9- 2-14 954-26- 4 1306-21- 2 606- 8- 4 '35-ar- 25 11-16- 5 ,375. :. : 8" *• 5 3'5 : 13- 3-1 640- :- : 5-20- 8f< 345-14- : ?- 6-6 105- :- : 9-6-2 325- :-- : 1- 3-12 85- :- : 12-27• 124 424-ï8- 2 22-13- 2% 353- 3- 6 I- 4-12 80- : > : :- 1- : 235- :- : :- :- : 300- : : 1- 23- 7 157-21 - 8 3- 18-15 25'- :- : 16- 5- 2 488-14- : 15-M- '• 2^8- :• : 2- 1-'2 62- : : J0-2+- 9 332 i : • : : 203 - : - : 30-13- 2 ii;»s :. : 7- '4- 3 3H- :-io : 27- 3| 1S0 .- : :-*4- 335- ; 20- 1-12 286- :- : 3- 2-14 126- :- : 20-26- 4 934- :- : 2 - 7- 2 1285-14 : 7- 8-14 599- : 3- 7- 2;- 132- '4- : Hartwert fchiet te icort . ,llI3- "-3|i 258-17- 9n 11854-15 10 : 4- : 258-13- 9ll .Dus  WONZERADEEL. 455 Dus zoude by den Generaalen Ontvanger van Wonzeradeel van de Dorps Ontvangers worden gebeurd. . . 11854-15.10 Doch de voorenflaande opgave van het Gerechte zal niet volkomen korrekt zyn, alzo deeze Grieteny ten Comptoire van de Provincie met vyf Floreenen hooger aangeflagen, en daar gefteld is. 11859 I5-'Q In de verantwoording ' van welke 11859 Fl. 15 Stvs. 10 Penn. moet worden gecontinueerd , alzo de voor den Generaalen Ontvanger te kort fcbietende 5 Floreenen moeten gevonden worden uit de Floreenen, die de Dorps Ontvangers meer ontvangen dan zy aan den Generaalen Ontvanger hier vooren gezegd worden te fourneeren. En hoede 4 Stvs. te Hartwert, te kort fchietende, aan des Dorps Ontvanger te vergoeden zyn, wordt aan de fchikkinge der Ingezetenen geiaaten, doch zonder nadeel van den Lande. De 11859 Flor. 15 Stvs. 10 Penn. gerekend tegen twee Dukatons in het jaar, bedraagen aan Gelde. . ƒ 74715- 4* 5 BOLS-  45o" B O L S W E R D. In de Jurïsdiktie van deeze Stad zyn geen andere dan volle Floreenen, te famen tot 1213-23- 4 Van dewelke als overfchietende komen ten voordeele van de Beneficiale goederen der Stad. . . 50-23-9 Vervolgens moeten door des Stads Ontvanger worden verantwoord. . 1162-27-'! Bedraagende, ieder Floreen tegens twee Dukatons in het jaar gerekend, in Gelde / 7326-16-9» WYM'  WYMBRIïSERADEEL 457 Floreenen op Overfchictcn- Aan den Ge- het Register, de voor de neraalen Ont- Dorps Ont- vanger be. vangers. taald. Oppenbuifen. 398 - : -10 TJtPwellingerga. 44H- 21 • 14 Jutryp. 225-25-I4 JJommerts. 42j- 6-13 Smalkbrug. H4-18-I2") Woudsendt. 222-23- : J Tpecolsga. 460- 3-ioj Indyck. 2; 0 - : - : J Heegb. 05° 18-14 Gaastmeer. 259-13- 2 • Nieinvbuizum. 227 6 5 < Sandvirden. 111- 3- 6 Oudega. 296- 3- : Idzega. 316-25- 1 Oosthem. 227-21-12 Jbbega. 343- l'-io*- Wenbem- 133- 5- : Woijum- 44°- 7-1 Nieuwland. 1209- 6 4 Folsgare. 420 - 1 - : 'Jpilbuizuin. 184-19» 8 Tibregtum. 497-21 : ?ïr«5 686-25 : < Scbarnegoutum. 8^2-12- 8 Gojinga. 643- :- 8 Lojenga. 24 i 17- : Grfwty i ' S - 19- ^. OJjïugawier. 169-1- 8 . 109.17 16 41, 56-27- 6; 10878De Ontvangers van de i iorpen Gaastmeer, Nieuwhuizum, Tirns en Ofiingawier fchieten famen te kort. 7-20- 3^ Blyft 49- 7- ^6- DU3 3- :-io 8- 22-14 3.22- 4 5- 4-13* 9- 5- 6 8-i3- : 1 - io - 6 1- 3- : 1- 2- 9 : - 4-12 :- 9- 3-as- 1 :-»6- 4 :- 1- : :-i6- 8 : - 7- : ' :-26- 8 :-ka- 8 2- 8-4 395- : 439-27- : 222- 3-10 4ao- 1-15I 1007-12 - : 942- 5-ï4 2Ó6-II -IJ 5 227- 6-11 120-21- : s95- •- 315-22* 8 227-17- : 338- : 131-24- : 436-0- : 120S- 8- ; 420- ;- : 184- s- : 497-14- : 687., :- : 841-14- : 642.16- ; 243-17- : 15.6-11- : «70-14- 8  453 WYMBRITSERADEEL Dus zoude de Generaale Grietenye Ontvanger van de partikuliere Dorps Ontvangers beureu 10878-9- i{ Waarvan de Ontvanger Generaal voor zich als oveifchietende Floreen ge"fct . 3-;o-9 ' Hy laat korten aan de Dorps Ontvangers wegens het ligte Floreen. . IjfttoV 4- n>. : Zodat hy, zo aan overfchietende als wegens ligte Floreenen aan den Lande kort, 1529 -15 - 4» En aan 'sLands Comptoir verantwoordt. 9348-21 -13J Het welk, ieder Floreen op twee Dukatons in 't jaar gerekend, aan geld bedraagt. 58897- 6- 3 Doch verrekent daar in de volle omflag Van 51 Fl. o ftys. 9J penn., die geheel ten laste van 't Land zyn. Waar van 't beloop in gelde verfchillende is , naar maate de omflag over de Flo« reen hoog of laag is ook komt hier in veranderinge , als de aan den Lande vervallene Landen verkocht worden, , NB. Sedert dat de ïaatftemaal de Floreenen van deeze Grieteny ten Comptoire van de Provincie zyn afgefchreeven, Haat dezelve aldaar aangeflagen met . . 933f- 8-2 En verantwoordt aan Geld. . ƒ 58812 -16 - 4 ~> SNEE IC  SNEEK. 459 De Floreenen onder deeze Stad zyn tweederley, i. De Eigenerfde Staats Floreenen zouen bedraagen. . . . 321- 7-10 Doch de Ontvanger geniet als overfchie- 9- :-IO Zo dat verantwoordt, , . 312- 7 : : 2. De Geestelykc Staats Ontvanger erantwoordt. • . 275* 23- .* Dus bedraagen de Stads Floreenen te imen, . . . 588 . a. • Hetwelk, ieder Floreen tot twee Duka>ns in het jaar gerekend, aan geld be- É-pt- ƒ3704.17- i YLST,  460 Y L S T. Verantwoordt aafi den Lande. ; 42G- 9. 8 ! Doch onder korting van de ligte Floreen. 20-10-12I Rest vervolgens. 405-26-12 : Welke, ieder Floreen op twee Dukatons in het jaar gerekend , in gelde bedraagen. . . . ƒ 2557-10" 6 II Ei  HE MELUMER OUDEVAART EN 46j N OORDWOLDE. Deeze Grieteny heeft van ouds, olgens het Register, gehad. . 4151. :-io| Waar af moeten worden getrokken de ekende negen en tachtig Floreenen, vyf vs. vier penn. overfchietende Floreen. 89» 5» 4 Zo dat rcsteeren. 4061-23-6! Deeze Floreenen zyn van tyd tot tyd, oor verkoop der Infolvente Lande 1, erminderd, en ten Comtoire afgefchreeen , met . 1473-21-114», Zo dat na die affchryvingen aan den ande resteerde de volle Floreen van 0-588 • lm io|ï Welke2588 Floreenen 1 Stuiver en io<* enning , tegen zes Gulden en zes Stuiers, aan geld zoude bedraagen. ƒ 16304*15- 9^ Welke fomme de Ontvanger Generaal deezer Grietenye n Comptoire moet vuldoen, zo in Geld als in Resten. Ilï. deel. Gg STA'  46i STAVOREN, De volle Floreen alhier, na aftrek der ügte, bedraagt volgens Cohier. . 229-23- j Welke volle Floreenen, ieder op twee Dukatons in het jaar gerekend, bedraagen in gelde. . . • ƒ 1447"8- 6 Doch dit komt niet overeen met des Ontvanger Generaals Rekeninge , alwaar Stavoren ftaat als betaalende tegens. . . . 253-21 -H| Maakende in 't jaar in gelde; i 1598- i 5 - *fj HIN-I  HINDELOOPEN. 463 Volgens Cohier heeft deeze Stad, en irantwoordt aan dezelve wegens Floreen sten vier honderd vier en twintig Pon- ïfliaaten twee Einzen, en £ penning. 4*4- 2- a* Hetwelk, anderhalvePondemaatc tegen n Floreen gerekend , falvo calculo beaagt. . • 282-20-10*. Die, ieder Floreen op twee Dukatons het jaar gefteld, in gelde bedraagen. _ f 1781 - 4-" ia Gga W O Rj  4Ö4 W O R K. ü Deeze Stad hoedt aan Floreen, twee duizend, negen honderd, aclit en vyftig Pondemaaten, vier Einzen 7 Penningen, twee en drie tiende voeten. Doch geniet als overfchietende Floreen Zo dat verantwoordt twee duizend vyf honderd Pondemaaten. . • Maar daar van zyn ligte Floreenen, die aan 't Comptoir gekort worden. Moeteade dus verantwoord worden. 2243-: 1 <5 - 5fi Hetwelk, ieder Pondemaate of halve Floreen gerekend op een Dukaton in het jaar , in Gelde zal bedraagen falvo calculo. . : 7065-13- i Welke fomme egter, volgens Staats Ref. van den i 3 Maart 17-ft, 's jaarlyks verminderd moet worden met . 63 ■ 11| Resteert dus ƒ7002* 2- f M. 2958-4-7-2TS 458-4-7 2500- 256-H- 3-fl 't BILDT  't BILDT. 465 Volgens Floreen Register zyn 'er op het Oude Bildt. . . 5639-8-:^ En op het Nieuwe Bildt. . 1464-10-10 iedraagende de Floreen te famen. 7103-18-104 Waar van als overfchietende voor de Dorpen of Dorps Ontvangers gerekend vorden, . . 153- 8- 8.| Zo dat de Generaale Grietenye Onlanger zuiver aan 's Lands Comptoir erantwoorden moet. . 695°-10- 4 Hetwelk, ieder Floreen gerekend op vee Dukatons in het jaar, in gelde sdraagt. . . ƒ43788- :-ts Gg 3  L  VERVOLG VAN DEN TEGENWOORDIGEN STAAT VAN FRIESLAND. DERDE HOOFDSTUK. f)e ZEVENWOUDEN, wier Ge« j-KVER. kommitteerden ten Landsdage de derde Item in wouden, Staat uitmaaken, beitaan niet uit Zeven, gelyk denaam fchynt aantewyzen, maar uit tien Grietenyen ; met naame Utingeradeel, ZEngwerden , Doniawerftal, Haskerland , Schooterland, Lemfterland, Gaasterland, Opfterland, Stellingwerf- Oosteinde en Stellingwerf - Westeinde. Oudtyds werden de Stellingwerven wel by Friesland, doch afzonderlyk, en niet als een gedeelte van 't Woud - kwartier gerekend , en mogelyk heeft iEngwirden voordeezen een deel eener nabuurige Grieteny uitgemaakt , zo dat, het getal der deelen van Zeven tot tien vermeerderd zynde, dit niet tegenftaande, de oude naam in weezen zy gebleeven. Men noemt dit kwartier de Wouden, dewyl 't zelve meerendeels, vooral naar't Oo9ten, uit hooge Veenen, Bosfchen en Zandgronden beftaat, hoewel men ook Westwaards veele laaGg 4 §e Befchryving der Zevenwouden.  468 Tegenwoordige Staat wov'^n. ?f V"enige §ronden' meeren' en poelen, vindt. JJe Zevenwouden grenzen ten Noorden aan Rauwerderhem en Smallingerland, loopende de fcheidhnie van Irnfumer Zyl met eenige hoeken Zuidoostwaards tot in 't Naauw Deel, en van daar genoegzaam Oostwaards tot aan den Leppedyk, tot dat dezelve in de hooge Bouwlanden tusfchen Beets en Bornber^un?, te niet loopt; van waar de fcheidiinie&eerst Oost - en dan Noordoostwaards loopt tusfchen Smallingcrlands en Opflerlands Veenen.! Ten Oosten grenst dit kwartier aan de Groninger Ommelanden en Drenthe; wordende daarvan afgefcheiden door middel eener fcheidgreppel, die tusfchen Friesland en de Ommelanden in J724, doch tusfchen Friesland en Drenthe in 1733, is gegraaven. De 2uidelyke grenzen zyn Drenthe en Overysfel, eerst door de fcheidgreppel tot even over den weg' naar Diveren, en voorts door eene Scheidlinie: tusfchen de hooge Veenen van West-Stel-, lingwerf en Drenthe, benevens Steenwykeri heide, tot aan de Molenberg naby Blesdyk van waar de fcheiding Noordwestwaards loopt tot in de rivier de Linde, die dan verder de'! natuurlyke fcheiding der genoemde Provinciën 1 is, tot dat dezelve, by Slykenburg , zich met Af KliInJs. ~C T: ." y 1 ^ ui ijunger vereemgt, van welke: jnaais cCiiC ocneiannie deeze grenzen tot aan den Zeedvk voltonir ; lnr>™r,Aa Zeedyk Westwaards tot aan de hooire Gaas- 1M""U,UIC ouanuen ; ten Westen van welke de Dyk van den Polder de Wiel zich met ; Westergo's Zeèdyken vereenigt. De Weste-,  van FRIESLAND. 469 lyke en Noordvvestelyke grenzen der Zeven- Zevenwouden zyn eindelyk de Grietenyen Hemelu- wouden. mer Oudevaart en Wymbritferadeel, door middel van wateren en fcheidlinien, reeds boven in de bcfchryvinge van Westergo gemeld , en nader op de hierby gevoegde Kaart van Zevenwouden te zien. De aard der Landeryen van dit kwaatier is zeer verfchillende. 't Noordwestelyke gedeelte is, over 't algemeen, eenige plaatfen uitgezonderd, vol wateren en zeer laag; zynde de grond van een' klynigen aard, die beste zwaare Baggelaar Turf oplevert; ook is het hier zeer Vischryk. Gaasterland, dat het Westelykst van allen ligt, is vry hoog, en beftaat meeren» deels uit heuvels, en hooge zandige, doch niet onvruchtbaare bouwlanden en bosfchen. Het overige van 't Woudkwartier is meest hoog Veen vol bosfchen en heiden , doch ook voorzien met veele vruchtbaare velden , die vooral tot het teelen van rogge, haver en boekweit dienen, de Greidlanden zyn hier ook niet kwaad, indien zy maar rykelyk met mest worden voorzien. Van dag tot dag vermeerdert de vruchtbaarheid van deeze hooge veenige landouwe : want daar 't hooge Veen op zich zeiven een» onvruchtbaaren grond heeft, op welken niets wil wasfen, wordt integendeel de beneden grond zeer vruchtbaar bevonden , na dat het hooge Veen is afgegraaven. De aanzienlyke wateren der Zevenwouden liggen meest in het Westelyke gedeelte, en wel in de Grietenyen van Uringeradeel, Doniawerftal en Lemflerland. Onder dezelve munGg 5 ten  47° Tegenwoordige Staat Zeven- ten uit de Tjeuke- Sneeker- en Sloter meewoüpkh. ren? van welke het jaatfl.e Qok raeerencjeeis tot de Wouden behoort. Het Tjeuke meer is het grootfte van alle Friefche Binnenwateren, en meerendeels uit de uitgebaggerde klyn- en afgelpoelde laage Weidlanden gebooren: hetzelve is Vischryk, en wordt veel bevaaren door dié geenen, welke uit Schooterland en de Stellingerwerven naar de Lemmer moeten, In het Noordelykfte gedeelte des kwartiers vindt men de oude rivier de Burdo, Born of-Hoorn, die, uit de Opfterlandfche Veenen ontfpruitende , door Utingeradeel naar Irnfumerzyl loopt, en zich weleer in de Middelzee als een weezentlyk riviertje ontlastte ; doch door 't opflyken der Middelzee, en 't aanleggen van de Irnfumer en andere Binnenzylen , is dit riviertje thans niet meer dan eene Binnenlandfche vaart. Ondertusfchen vindt men verder Zuidwaards twee weezentlyke riviertjes, met naame de Kuir.der, of 7jonger, en de Linde, die zich by Siykenburg vereenigen , en voorts onder den naam van de Kmnder alleen, by het vlek de Kuinder, in Overysfel, in Zee ftorten, gelyk voorheen is 'gemeld (§), De voornaame Dyken en wegen zyn de ] Leppedyk, die onder den naam van den Ou- I den Leppedyk , zich van Irnfumerzyl met ver- ] fcheiden bogten uitftrekt tot in de hooge Op. 1 fterlandlche Veenen. Deeze Dyk is van veel j belang voor Oostergo, dewyl dezelve, dóorl zyne I (5)1 Deel. bi. 26 en 27.  van FRIESLAND. 47* zyne hoogte en fluizen, die in denzelven Zevenliggen, den toevloed van het water uit de W0UDElI« laage deelen van Westergo en de Wouden in Oostergo belet. Van de Oude Schouw, niet verre van de Irnfumerzyl, loopt ook, onderden naam van Slagtedyk, een dyk of weg, hoewel nu vervallen en op veele plaatfen doo.vgegraaven, naar de Jouwer , en verder naar St Niklaasga , waar zich dezelve in tweëen deelt; loopende recht Zuidwaards naar de Lemmer, en Westwaards door Sloten en Gaasterland, en voorts met veele bywegen , naar Memelumer Oudevawt. Van de Oude Schouw loopt oók nog een rydweg naar Akkrum . en van daar, over "t Heeren veen , Oude Schoot , Wolvega , Blesfe enz. naar de Steenwyker Heide; kuiv, nende men ook van deezen weg, door middel van verfcheidene Oost • en Westwaards loopende wegen , naar de Lemmer, Overysfél en Drenthe ryden. Van de Jouwer rydt men insgelyks naar 't Heerenveen, en van daar, door gehcei Opflerland, over Bakkeveen, naar Dren. the en Groningen ; hebbendé deeze weg ook gemeenfehap met de menigvuldige rydwegen in de Stellingwerven , gelyk wy nader zullen toonen in de befchryving der byzondere Grietenyen,- waar uit dit kwartier is famengefteld, en tot welke wy nu overgaan ; zynde de eerst Hemmende Grieteny deezes kwartiers in dö Staatsvergadering, I. Utin*  4f 2 Tegenwoordigs Staat Sffi L UHngeradeel. radeef" A^eeze Grieteny is waarfchynelyk dus genoemd naar 't woord Ucringe of Witringe , gemeenlyk Wetering , welken naam , fchoon by de Friezen niet zeer gebruikelyk, verfcheiden wateren deezes Deels draagen. Weleer ^ behoorde dat gedeelte der Grieteny, 'c welk ten Noorden des Boornvloeds ligt, onder den naam van Boorndeel tot Oplïerland. Merkwaardig is nog hedendaags de gelleldheid van dit vaarwater, ten opzigte zyner Oude Dyken, zynde de Leppedyk, van Irnfumer2yl af tot aan Opiterland, op den oever dier riviere aangelegd, gelyk ook ongeveer' aan den overkant van den Akkrumer rydweg naar Oudeboorn plaats heeft; 't welk een bewys oplevert, dat het water der Middelzee, ten minlten by hooge vloeden, tot hier toe plag door te dringen, voor dat men de Irnfumerzyl had aangelegd. ue iioorn, met veele bogten van 't Oosten uit Opiterland komende, verdeelt deeze Grieteny na genoeg in twee. gelyke deelcn , en eindigt hoog in 't Noordwesten by Irnfumer Zyl. Niet verre vanAkkrum, by de Oude Schouw, gaat uit de Boorn een wyd vaarwater naar het Sneeker meer, 't welk zich eerlang in twee takken verdeelt; wordende de Noordwestelyke tak de Oude Wetering, en de Zuid. oostelvke de Nieuwe Wprprin by Opflerlands grenzen is uit de Boorn afgeleid het zogenaamde Nieuw diept, langs't welk men naa?  van FRIESLAND. 473 naar de Goeredyk vaart. Ook is 'er een groot Zevenvaarwater in 't Zuidvvestelyke deel der Grieteny, wouden.' t welk gemeenfehap heeft met de Wetering en verdere nabuurige wateren, vooral door de Meyne Sloot, die teffens de Schepen van en naar Akkrum in dit water brengt, 't Welk onder den naam van 't Deel enz naar 't Heexenveen loopt. Ten Zuidwesten van dit vaarwater vindt men de Hornlter en Kappelfler poelen, benevens nog veele andere kleiner wateren, die genoegzaam alle gemeenfehap hebben met het waterige gedeelte van 't nabuurig Wymbritferadeel. Buiten de Dyken van de Boorn vindt men nog verfcheiden rydwegen in deeze Grieteny. De Noordelyke Boorn • of Leppedyk loopt, gelyk wy reeds gezegd hebben, altoos langs den oever der rivier, eenige weinige afgefheeden hoeken uitgezonderd; komende uit denzelven, by Oudeboorn , de flag£e of oude Leppe Dyk, die Noordoosrwaards naar Smallïngerland loopt. De Zuidelyke Dyk van den Boornvloed is over 't algemeen verder van deszelfs oevers af gelegen, en volgt het beloop van den Aroom niet zo naauwkeurig, vooral ten Oosten van Oudetfoorn. By de Oude Schouw komt uit deezen Dyk voort de reeds gemelde Slagtedyk, die over Ter Horne en Ter Kampei naar deJoure loopt; doch hier en daar door tusfchen komend water wordt afgebroken: waarom, door de Familie vin Vegiltn, in "t jaar 1723, een nieuwe weg v?n de joure naar Akkrum is aangelegd, die met een' Schouw, de nieuwe Schouw genaamd, over 't Deel loopt,  474 Tegenivoordige Staat Zeven- loopt, tot groot gemak der geenen^ die van ivouDEN. jje Lemmer naar Leeuwarden enz. willen ryden. Eindelyk komr uit den voornoemden Boorndyk, tusfchen Akkrum en Oldeboorn, de gewoone rydweg van daar naar 't Heerenveen, bekend onder den naam van de Haskerdyken. Utingeradeel grenst ten Noorden aan Idaar» deradeel en Smallingerland, gelyk boven reeds is aangeweezen; ten Oosten aan Opiterland, door middel van eenige flooten en fcheidlinien; ten Zuiden aan /Engwerden, met het Oud Deel; en wordt voorts van Haskerland gefcheiden door eene met menigvuldige hoeken uit en in loopende Scheidlinie. Ten VVesten wordt eindelyk Utingeradeel gefcheiden van Doniawerltal door den gemeiden Slagtedyk. Deeze Grieteny beftaat uit zes Dorpen, die eikanderen in deezen rang volgen. i. OUDEBOORN, weleerBoornga genaamd , is een groot en aanzienlyk Dorp, en ongetwyffeld een der oudlten in Friesland, voor» naamelyk beltaande uit eene dubbelery huizen, tusfchen welke de Boorn doorloopt. De toren en kerk ftaan in 't Zuid - Oostelykfte deel desDorps, en zyn fraai opgebouwd. De voorige kerk, een oud en groot gebouw, rustende op twee rygen pylaaren, was gebouwd op of over eene fontein of bom, welke, naar fommiger gedachten, den naam aan het Dorp zou gegeeven hebben; doch het is veel waarfchynlyker, dat het Dorp dien aan de Rivier de Boorn verfchuldigd zy. Voor eenige jaaren werd '  van FRIESLAND. 475 werd de toren door den blikfem in brand ge- Zevenflagen,en gedeeltelyk vernield, doch weder W0'JDE11 van nieuws opgebouwd. Ten Zuiden van 't Dorp vindt men een watertje, de Wetering genaamd, doch geheel onderfcheiden van de bovengemelde Weteringen. Ook loopt 'er eene lange vaart, de Bokfloot genaamd, Zuidwaards in 't Oud Deel. Ten Zuidwesten der kerk vindt men Andringa State, jaaren aan een bewoond door Grietslieden uit dat geflacht, en uit hetzelve overgegaan aan den tegenwoordigen Grietman Lyklama van Nieholt, die hier, voor 15 of20 jaaren, een nieuw en prag- 1 tig huis heeft gebouwd, Oudeboorn is begiftigd met eene openbaare Waag, mogende men geene goederen, die 't Waagrecht onderhevig zyn , uit deeze Grieteny op eene andere plaats ter Waage brengen, dan na hier het Waagrecht reeds betaald te hebben. In 1581 werd, zo tot dekkinge van dit Dorp als van andere plaatfen , hier eene Schans aangelegd, waarvan de plaats tegenwoordig naauwelyks met zekerheid valt aan te wyzen: waarfchynlyk is het alleen datze aan den Noordoostkant des Dorps gelegen hebbe , dewyl men daar nog hedendaags een huisje vindt, dat de Schans genaamd wordt. Van hoe veel nut deeze Schans ware, bleek reeds in het volgende jaar, wanneer de Spaanfche Veldheer Verdugo, dezelve aantastende , manmoediglyk wierd afgeflagen. De omtrek van dit Dorp is zeer groot, en wordt verdeeld in vier kwartieren, twee ten Noorden en twee ten Zuiden des Boorn-  47°" Tegenwoordige Staat Zeven- Boornvloeds. De Noordelyke deelen heeten wouden. 't Henswoudfler en 't Noorder Vierendeel; behoorende onder 't eerfte de buurten Henswoude en Sormorra; onder het tweede Poppenhuizen en Warniahuizen, of zo als men eertyds zeide Wantingahuizen , en verkort Wangiahuizen. De Zuidelyke deelen zyn 't Zuider en 't Wester Vierendeel; bevattende het eerlte de buurt Oosterboorn , daar men eertyds eene plaats had met naame Stoutenburg; en het laatfte de buurt Nyehuis, alwaar ook eene Wetering loopt, met eene Valbrug over dezelve. Voorts liggen hier de Oude Staten Gauma en Douma , waarvan de Wieren nog overig zyn. De laatstgenoemde waseigentlyk Fokke Eeskes Stins; hebbende Douma dezelve, door zyne Dochter te trouwen, by erffenis verkreegen. Deeze Douma was de Vader van Janke Douma, een' man van groot aanzien in zynen tyd, en had den naam van zyne Moeder, Rink Douma ge. naamd , aangenomen ; zynde zyn Vader geweest Tjepke Oenema, de Zoon van Oene ter Kaple. Janke Douma diende den Hertog van Saxen zeer getrouw, doch werd, tot belooning zyner dienften, benevens veele anderen, met zwaare Schattingen overlaaden. Dit kwaalyk neemende, trok hy, met verfcheiden andere Friefche Edelen , uit Friesland, onder fchyn van in bedevaart naar Romen te wil- j len; doch inderdaad om tot de Gelderfche S pany over te gaan, gelyk hy ook met dezelve, kort daarop, in 't jaar 1514 , in Friesland viel, en, behalven den Oostkant der Provincie,- de  van FRIESLAND. 477 Ie Steden Sloten , Ylst , Sneek , Stavoren, Zevenfiindeloopen en Workum wegnam, 't WelkwofOD£N,: 50 veel invloeds op den Hertog van Saxen tad, dat hy, kort daarna , uit het land trok. Naderhand, onder de Bourgondifche Regeeing, ten Hove verdacht geworden zynde, werd Douma te Mechelen gevangen genomen, en laar Vilvoorden gevoerd, alwaar hy ftierf n het jaar J530, niet zonder verdenkin5e van vergeeven te zyn. In 't jaar 1413 verd hier een put gegraaven, waaruit zo vergiftig een damp oprees, dat 'er aanftonds waalf mans, vier vrouwen en twee kinderen ioor omkwamen , waarom men dien put, zo •as mogelyk , wederom toe damde. Oude>oorn heeft 84 ftemmende plaatfen en ftelen, en is dus verre het grootfte Dorp der [ïrieteny. 2. IN E S: dit Dorp, gelegen aan den Noordiant van de Boorn, is klein van omtrek en :hans zonder Kerk; zynde de voorige, die verballen was, niet weder opgebouwd. Weleer sag men by deeze Kerk een Klooster, Nesfeyn;hera Konvent genaamd, en behoorende aan de Duitfche Orde van Sr. Jan. Van hier loopt ;ene vaart naar de Buurtjes Bokkum en Birlum , die beide onder dit Dorp behooren, ?n naar de meertjes van dien naam genoemd worden. In de Boorne ligt hier een Sluis, Je INesferzyl genaamd , en met verre van Jaar een Valbrug over dezelve. Onder dit Dorp behooren 22 ftemmende plaatfen. , 3. AKKRUM,, een fchoon en bloeiend : III. deel. H h Dorp,  47** Tegenwoordige Staat wJSn. D.°?> insgelyks aan de Boorne gelegen. Hier vindt men eene groote Kerk, doch voorzien mee een ftompen Dorps toren, en voorts eene lange buurt, fchoon meest op eene enkele ftreek. Verfcheiden Grietslieden van dit deel hebben hier gewoond op eene plaats , in de Kaart bekend onder den naam van Vegilin. Akkrum ia een vermaakelyk Dorp , dewyl alles , wat te paarde of met rydtuig van Leeuwarden naar 't Heerenveen en verder wil , hier door zynen weg moet neemen. Aan den Noordkant der Boorne behoorde hier onder weleer een Klooster, Aalsfum genaamd, en bezeten door graauwe Begynen ; doch 't zelve brandde: geheel af in het jaar 1521. In de Gelderfche en: Bourgondifche beroerten heeft dit Klooster gediend tot eene verfierkte inlegering^ ten welken einde hier, in den Spaanfchen Oorlog, inlaater tyd , ook wederom een fortje werd gemaakt. Ten: Zuiden der .Boorne ligt de buurt Henshuizen I benevens Leenhuis , VVeerhuis , Meskewier,. ende Schouw, alwaar eene gemakkelyke eni aangenaame Herberg ftaat, niet alleen tem dieufte van den reizenden man, maar ook voon •lieden van verfchillenden rang, die hier vam Leeuwarden en andere plaatfen , .geduurende; het fraai faizoen , dik werf een vischje komen 1 eeten. Behalven Meske - Metfela- of Metzingawier, vond men hier weleer de Staten i Sikkema, Abbema en Galema, die thans alle' verdweenen zyn. Douwe Galema, Heerfchapj te Akkrum , was een Zoon van Gale Galemal te Koudum, en gemengd in de eerfte on-' lusteni  van FRIESLAND. 479 Itisten tegen de Saxifche regeering; gebannen Zevenzynde, werd hem, op vry geleide, voor een,iW0ÜDEtï« bepaalden tyd, opgelegd in 't land te komen, om over eene verzoening te handelen; doch hiervan kwam niets, en dewyl hy de onvoorrigtigheid had van over den bepaalden tyd in Friesland te blyven , deed de Saxifche Stadhouder Schomberg, die zich nu van zyne belofte ontflagen hield, hem te Sneek van 't bedde ligten, en naar Franeker overbrengen op Sjaardema huis. Ras vergaderde daarop de nabuurige Adel te Franeker om voor hem vergiffenis :e vraagen; doch de Stadhouder, weetende dat St des daags na de aankomlle van den Adel ftond te gefchieden , liet hem des nachts /oor den 8 Oktob. 1500 , heimelyk onthoofJen , op dat hy , met de weigering van 't jeen hy niet toeflaan wilde, geen' haat verwekken mogt. Deeze Galema zal onge:wyffeld gewoond hebben op de State, die log hedendaags den naam van Jr. Huigis huis Sraagt, en ten Zuiden der Boorne, doch ten Dosten der Kerkbuurt, gelegen is: wantLenerc Kuigis was getrouwd met Wyts Galema, de Dogter van Take, wiens Vader was Sikke, ert Grootvader Douwe Galema voornoemd. Walje Sierkfen van Akkrum wordt mede geteld jnder de Heerfchappen der Zevenwouden, lie in den flag tegen Fox gebleeven zyn. De temdraagende plaatfen en Hellen onder dit Dorp bcloopcn een getal van acht en vyfI 4. TERHOR NE, dus waarfchynlyk jenoemd,- omdat hetzelve in den Westelykenr Hh 2 hoek  480 Tegenwoordige Staat Zeven- hoek der Grieteny gelegen is. De Kerk," wouden. (jie een (lompen, toren heeft, is aan St. Lau« rens toegewyd; in een der glazen ftond, terl . blyke daarvan, 't volgende versje: M St. Laurens is de Patroon van onze Kerke, p Daarom ftaat hy fehoon in 't middelfte parke* Ook vond men 'er zyne Beeldtenis met eenen Rooster. De Buurt is geheel zonder order aangelegd, hoewel taamelyk groot } beftaande veele lieden aldaar van de Visfchery in de nabuurige vischryke wateren. Niet verre van 't dorp ligt de Hornfter Zyl» die naar de Wetering en dus verder naar Irnfum * leidt; en door deeze Sluis plag men weleer van Leeuwarden naar 't Hcerenveen te vaaren , voor dat men de vaart van Akkrum derwaards had bekwaam gemaakt. De landen, onder dit Dorp en de nabuurige behoorende, zyn over *t algemeen laag, en voorzien.met veele poelen, waarvan de Hornfter poelen de voornaamfte zyn, om welke reden deeze landen ook wel de laage Wouden worden genoemd. Ter Home heeft twintig ftemmende plaatfen. 5. TER KAPLE: dit Dorp heeft eene': Kerk, maar geen' toren; by de Kerk ftaan eenige verftrooide huizen, en ten Noordwesten van dezelve ftond weleer Oenema Stins, 't welk in den aanvang deezer eeuw nog in zyne Hovingen en Cingels lag, toebehoorende aan het Adelyk geflagt van Albada, en hedendaagsI genaamd het Roodhuis, fchoon van zyn voorig aanzien ganfchèlyk beroofd. 'Jj'epke Oenema ,  van FRIESLAND. 481 ïema, de Zoon van Oene?Ter Kaple, was de ZevenGrootvader van Janke Douwma van Oldeboorn. W0UDEN« Ceimpe Tjepkes van Ter Kaple was mede onder le geenen, die, in den flag tegen Fox by Sloïn, fneuvelden. Dit Dorp, het welk neentien ftemmen heeft, is voorts niet onaanenaam, wegens de zeer naby gelegen vischyke Kappelfter Poelen. Weleer lag hier in en Slagtedyk de Veenheeren Zyl , waar oor de turf van 't Heerenveen en uit de nauurfchap naar Holland werd verzonden: doch jeze Zyl is, in 't laatst der voorige eeuw, reggefpoeld. 6. iEKMARYP, of volgens anderen .kmaryp , gelegen in den Zuidwestelykften aek der Grieteny, was voor deezen vry inzienlyk, doch nu van een' kleinen omek. Weleer zag men hier het fterke Stins in Jouke Galema, 'c welk , in 1459 > )or Agge Donia, met hulp van Janke Douwa, werd ingenomen: na zulks vestigde Donia er zyne wooning, en beroofde wyd en zyd ne nabuuren, van Boxum af rot Bolswerd toe, zo t hy niet alleen 't vee uit de velden weg voerde,. aar zelfs geheele Dorpen onder Brandfchatting :1de. Om deezen moedwil te keer te gaan,, _rd eindelyk, opeen'algemeenen Landsdag van .61, beflooten, dat men 't flot te Akmaryp ?t de algemeene magt des Lands zou aanrann; te meer wyl Donia hier, tegen 's Lands retten, eene bezetting hield van vreemde ïechten. Ras verfcheen een aanzienlyk Ler van wel 4000 Man fterk , volgens de Hh 3 aan» ,  482. Tegenwoordige Staat Zeven- aantekening van Donia, voor het huis; doch üm' moest onverrichter zaake vertrekken , nadat Rienk Kamffra, Sjoerd Aylva en nog zeven andere voornaame lieden daarvoor 'tleeven hadden geiaaten: waarvan de reden was, dat de bezetting op dit huis zich had voorzien van Musketten , een tot hier toe in Friesland geheel onbekend Wapentuig; zo dat het dus geen wonder ware, dat de belegeraars, zo onverwacht van verren aangerand, rasfer keerden dan zy gekomen waren-, Hier door groeide inmidels de moed van die van;,; Donia zodanig, dat zy nu niemand langer ontzagen 3 en wegens hun geduurig pionderen , doch allermeest wegens 't vreemde geweid van 't bus«' kruid en fchieten, den naam van Droezen kreegen; dan fchoon zy daardoor nu meester van heci geheele Land fcheenen, was echter hun voorfpoed,, ten gelukke des Lands, van geen langen duur: want in het volgende jaar werd het huis wederom belegerd door Gaïe Galema van Koudum 1 gefterkt met Janke Douwma, die, naeeneni aanval van 14 dagen, het huis veroverden1! en ter neder wierpen; zynde Donia 't echten door de vlugt ontfnapt, en der bezettinge toe-geftaan, met behoud van lyf en goed» vryelyk te mogen uittrekken werwaards het haar ge- ■ liefde. Men ziet hier nog overig een oud Kerkhof van de Pastory van St. Jansga. Onder: Akmaryp behooren a8 ftemmen. Tegen woordig is hier Grietman de Wel • Ede-die Gebooren Heer Augustinus Lyklama a Nye*l holt, en Sekretaris Tinco Teyens In deeze Grieteny telt men 3 Hervormde Gemeen»  van FRIESLAND. 483 meenten, als 1. Oudeboom en Nes, 2. Akkrum Zeven* en Terhorne, 3. Terkaple en Akmaryp. W0UDEI De Doopsgezinden, hier vry talryk zynde, hebben niet alleen eene Gemeente te Oldeboorn, welke cnderfcheiden is in die van 't Nieuwe en 't Oude huis, maar ook te Akkrum en Terhorne. Roomschgezinde Gemeenten vindt men hier geene. Hh 4 II. JEngi  4^4 Tegenwoordige Staat woS «f Mngwirden. >Engwir- 1 Je tweede Grieteny der Zevenwouden den. yoert den naam van ZENGWIRDEN of iEngwerden ; terwylze, om haaren kleinen omtrek , in den daagelykfchen omgang , al dikwyls de Kleine Grieteny geheeten wordt. Volgens de verdeeling der zeven Zeelanden van Friesland, werd deeze Landllreek in oude tyden Handmare genaamd. Dezelve grenst ten Noorden aan Utingeradeel, met de vaart het Oud Deel ; ten Noordoosten en Zuidoosten aan Opiterland , en wordt daarvan afgefcheiden door Scheidlinien en de vaarten der turfgraaveryen. Ten Zuiden ligt Schooterland , alleen van deeze Grieteny afgefcheiden door eene fcheidlinie , die teffens een gedeelte van 't Heeren veen by /Engwirden voegt. Ten Westen eindelyk wordt /Eng . wirden van Haskerland gefcheiden, gedeeltelyk door den rydweg van Akkrum naar 't Meerenveen, de Hasker Dyken genaamd , doch meerendeels door eene fcheidlinie. 't Is aanmerkelyk, dat de fcheidlinien der drie Grietenyen iEngwirden, Haskerland en Schooterland, juist famen loopen in 't Vlek 't Heerenveen, 'twelk, dus in drieën gefplitst, tot drie verfchillende Grietenyen behoort. iEngwirden wordt verdeeld in het Binnen en in het Buiten-dykfter gedeelte, zynde het laatfte verre het grootfte. Deeze fcheiding wordr gemaakt door een'Dyk, of rydweg, die, Uit Haskerland komende, van de Bandfter Schans \ : ... doot  van FRIESLAND. 485 door de geheele Grieteny, naar Opiterland Zevenloopt, ten Noordoosten van Gerfloot: deezeVV0UDEt rydweg, ten Zuiden van welken de Dorpen gelegen zyn, is de eenïgfte in de Grieteny, en alles wat men ten Noorden, of Buitendyks, yindt, is laag veen en maad- of hooiland, waardoor vier lange lynrechte en byna evenvvydige vaarten loopen van 't Zuidoosten naar 't Noordwesten tot in het Oud Deel, en voorts laar de groote wateren van Utingeradeel, welke den Dorpen deezer Grieteny tot noodige ivaterlosfing dienen. Binnen den Dyk heeft men hans vry hooge en zandige bouwlanden ; doch ;ertydsvond men hier hooge veenen, die,afge/eend zynde, tot nieuwe bouwlanden zyn toegenaakt. Geheel de Grieteny beftond dus voorïeen bykans uit veengrond , en leverde zeer ieel turf uit, waar onder die van de Oudeveg inzonderheid zeer gewild was, en nog ïedendaags goeden aftrek heeft. Bezuiden len reeds gemelden Dyk, langs welken men ran 't Heerenveen en de Joure naar Drenthe n Groningen rydt, liggen de Dorpen vernaakelyk in 't geboomte en bosfchagie, op en lange ftreek ; en hoewel Friesland zich u'st niet beroemen kan op zulke zwaare, en oor hoogen ouderdom ontzaglyke boomen, Is men in Duitschland en elders vindt; werd ier , echter , ten tyde van den Uk Win;mius, een boom gevonden van drie vademen 1 den omtrek. Deeze Grieteny, omtrent 000 morgen groot zynde, bevat vier Dorpen an taamelyke uitgeftrektheid, en loiftemdraaende plaatfen, welke te famen 101 floreenen H h 5 fchie»  485 Tegenwoordige Staat Zevew fchieten , en eikanderen in deezen rans; voïwouDEN. gen> ° 1. GERSLOOT, het kleinfte Dorp der Grieteny, ten Noordoosten van gemelden Dyk, zonder toren, doch voorzien met eene kerk , in gemeenfehap met die van Luxwoude, een nabuurig Dorpje in Opfteriand. Dit Dorp, fchoon klein, is niet onvermaakelyk, en heeft verfcheiden Uitbuurtjes , met naame klein Wyngaarden aan de Zestien roeden in 't Zuiden ; Uitterbuuren ten Noorden , en de Oudeweg in 't Noordoosten. Dit Dorp heeft twintig ftemmen. 2. TJALLEBIRD, of volgens anderen Jellebird, is 't grootfte Dorp der Grieteny,, ten Westen van Gerfloot, ongemeen vermaa- i kelyk in 't geboomte en in de hooge bouw-, landen gelegen. Hier vindt men eene kerk,, doch ook zonder toren, en daar by het Pas-, torye huis voor den Predikant deezer Grieteny, Ook is hier eene Herberg voor den reizenden man , en daar in eene Rechtkamer; hoewel het recht 's Dingsdags wordt gehouden opi 't Heerenveen. Dit Dorp heeft dertig ftem.. men. 3. LUNJEBIRD: dit Dorpje ligt ten: Zuidwesten van het voorige , en heeft eene : kerk met een fpits torentje. Weleer werd: hier het Recht onder den blooten hemel gehouden , gelyk zulks op meer andere plaatfen 1 in Friesland gefchiedde. In de Roomfchel tyden had men hier een Vrouwen Klooster A Steenkerk genaamd , 't welk een Uithof of I lusthof was der Abten van Oudeklooster. Zuid»!  van FRIESLAND. 48?, Zuidwaards loopen de landen genoegzaam tot Zevenaan de Knype, werwaards men door ver» W0^DE^» fcheiden turfwyken vaaren kan; Noordwaards loopt van hier eene Schipvaart tot digt aan Oudeboorn , thans de üokfloot, doch voorheen de Monnike Sloot genaamd , en, zeer waarfchynlyk, gegraaven door de Oudeklooster Monniken , die yeelerlei vaarten en uitwateringen in deeze Provincie hebben gemaakt. Men telt in dit Dorp een en twintig ftem-r men. 4. TERBAND, of Katharina band : dit Dorp heeft de beste kerk der Grieteny, welke, even als het voorige, van buiten pronkt met een fpits torentje , en van binnen voorzien is met een Orgel, dat in de Zevenwouden niet zeer gemeen is : 't zelve ligt in 't Zuidelykile Deel der Grieteny , niet verre van 't Heerenveen, en hier onder behoort dat gedeelte der zogenoemde Bandfler Schans , waarin de Korenmolen ftaat; terwyl van dit Dorp , Noordwaards, door de laage landen , eene waterlosfing loopt naar 't Oud Deel, Terband telt dertig Hemmen. Tegenwoordig is hier Grietman de Wel Edele Geb. Heer Mr. Edo Alma van Idema, en Sekretaris Marten Zylftra. Deeze geheele Grieteny wordt door maar één' Hervormden Leeraar bediend ; terwyl de Doopsgezinden tot de Gemeenten van het Heerenveen of de Knype behooren, en de Roomsch Katholyken ter eerstgenoemde plaatfe hunnen openbaaren Godsdienst verrichten, III. Donia-  488 Tegenwoordige Staat Zeven- HL Doniawerftal. WOÜDEN. * J3^\ DoNIAWERSTAL heeft de derde werftal. gtem irj ^ garner te hebben , wanneer deeze afgaanden ieder j drie in uitzettinge brengen, waaruit de Griet-] tnan vier verkiest op den i January , welke 1 dan met de andere acht, te gelyk met hunne] Vrouwen , op een deftige avondmaaltyd ont-] baald worden. Deeze Volmagten hebben voornaamelyk het opzigt op alle vStraaten, Bruggen, Vaarten enzy die uit eene openbaare kasfe worden onderhou" 1 den , welker inkomen gevonden wordt uit de jaarlykfche verpachting der Waag, het markt-;! geld, eene belasting op de Wynen en Bieren,| en een omflag op ieder perfoon. Ook zyn dee-> ze Volmagten de Opzieners der openbaare Ar-? men, die onderhouden worden uit eene bepaal- j de fomme, die maandelyks met de bekken byi de Burgers wordt opgehaald; hebbende ook de i Heeren Staaten, wegens het te kort fchietenj deezer fomme, in 'tjaar 1699, by oktroy toe-J geflaan het heffen eener taux op ieder huis, van i welke ieder half jaar de helft wordt ingeza-i meld. Men vindt hier drie voornaame Herbergen,! het Tolhuis, het Wapen van Haskerland, en d»j vergulden Leeuw. De eerfte is de voornaamfleJ en behoort in eigendom aan het Vlek Joure,! en.  n» FRIESLAND. 515 en in dezelve plagten, voor deezen, de Schip-Zevenpers van de Hamburger Vloot, volgens eene w0uden» onderlinge verbintenis, of zogenaamd kompakt, om eikanderen in geval van ongelukken op Zee by te Haan, in January famen te komen. Doch dit kompakt is thans veranderd in eene zogenaamde Tekening , waarby zich ieder lid van dezelve verbindt, om, by verlies van een of meer Schepen, aan de ongelukkigen zo veel te betaalen als de daarvan zynde Artikelen medebrengen. En deeze byeenkomst wordt nog jaarlyks, op den eerlten vrydag na Kopermaandag, gehouden; ook waren in deeze Tekening nog onlangs 19 Schepen van tusfchen de honderd en vyftig last begreepen. Rondom het Vlek zyn zeer aangenaame en grasryke Weiden en Plantagien, vol van gevogelte, en doorgaans in 't Voorjaar veraangenaamd door 't gezang van ettelyke Nachtegaaien. Ook is door de geheele Provincie beroemd de bloeiende Entery van Kryn Wibrens, die in 1749 is aangelegd, en thans ongeveer 39 Pondemaaten lands bellaat. De wateren in de nabuurfchap zyn zeer visch» ryk, en leveren een grooten overvloed van zwaare Snoek en Baars , waarvan de laatften dikmaals twee of drie ponden weegen. Het Recht wordt hier des maandags gehouden ; zynde thans Grietman de II. W, Geb. Heer. Jr. Schelte Hesfel Roorda van Eyfinga, en Sekretaris Jan Willem Wiaerda. Men telt in deeze Grieteny 3 Hervorm, de Gemeenten, als 1. Joure, Westermeer en Kk 4 Snik-  5 io* Tegenwoordige Staat Zeven- Snikzwaag 2. Haskerhorne en Oudehaske. 3. wouden. Haskerdyken en Nyehaske. Op de Joure, zo als in de befchry vinge dier plaats getoond is, vindt men eene aanzienlyke Gemeente van Doopsgezinden , doch onder« fcheiden in die van 't Oude en Nieuwe huis: ook hebben de Roomsch - Katholyken daar eene Kerk en Priester. V. Schot-  van FRIESLAND. 517 e vyfde Grieteny der Zevenwouden is SCHOOTERLAND, welke haaren naam ontleent van de twee Dorpen Oude en Nycfchoot, en paalt ten Noorden aan Haskerland met eene Scheidlinie, loopende van Doniawerflals grenzen tot aan 't Heeren veen; en voorts aan /Engwirden en Opiterland op dezelfde wyze. Ook maakt eene Scheidlinie tusfchen deeze Grieteny en Oostftellingwerf de Oostelyke grenzen. Ten Zuiden ligt Westltellingwerf, hiervan meerendeels afgefcheiden door de Kuinder of Tjonger, en voorts door eene Scheidlinie. Ten Zuidwesten loopt deeze Grieteny met een' hoek tot aan de Worst, een Dyk, fcheidende Schooter en Lemfterland van Overysfel, of het oude Graaffchap Kuinder; terwyl dezelve eindelyk verder Westwaards paalt aan Lemfterland en Doniawerftal, die van Schooterland worden gefcheiden door Pier Christiaans Oosterzee floot, het Tjeukemeer, en eene Scheidlinie, van het Tjeukemeer loopende tot aan de grenzen van Haskerland. De voornaame wateren deezer Grieteny zyn een groot deel van het Tjeukemeer, de rivier de Kuinder, de vaart der Kompagnie veenen, loopende van 't Heerenveen, door de Knype en Nieuw Katlyk tot in de hooge veenen; en de Oranje grift, eene vaart loopende van 't Oranjewoud naar de Kuinder. Men vindt in deeze Grieteny eene groote menigtevan rydwegen, die van 'teene Dorp naar ?c andere loopen: waar onder vooral in aan- V. Schooterland. Zevenwouden, Kk 5 merking  5i8 Tegenwoordigs Staat Zeven- merking komt de rydweg van 't Heerenveen tot aan wouden. ^e Schooterbrug en verder, degewoone rydweg uit deeze Provincie naar Overysfel; konnende men van denzelven door een' byweg ten Westen, die zich by Nieuwe Schoot in twee takken ver-; deelt, naar Doniawerftal, Haskerland, Lemfterland enz. ryden, terwyl 'er twee andere bywegen zyn, waarvan de eerfte, by den Schootermolen , voorby het Oranje Woud , en de .andere, door de buurt van Oudefchoot, over Mildara, Nieuwehorn enz. naar Oostftellingwerf loopt. De landen, onder deeze Grieteny behoorende, ' zyn naar 't Westen ten grooten deele laag, en beftaan uit Veen en Hooilanden; doch verder Oostwaards vond men voor deezen veel hoog en moerasfig veen , 't welk , afgetapt zynde , voor een groot gedeelte, door vergraavinge , in fchoone Woudlanden , zo tot Bouw als Greid-land dienende, is veranderd. In de lengte ftrekt zich deeze ftreek lands wel zeven uuren gaans verre uit, waar tegen dezelve doorgaans; niet meer dan een uur gaans breed is. In deeze Grieteny liggen, behalven "t grootfte gedeelte van 't Vlek Heerenveeo, achttien ftemmende Dorpen, aan welker hoofd wy de befchryving van 'c groote Vlek 't HEERENVEEN zullen plaatfen. Deeze aanzienlyke plaats , liggende ongeveer zeven uure,n gaans ten Zuidoosten van Leeuwarden , is haare opkomst alleen verfchuldigd, aan de turfgraavery, hier ter plaatfe begonnen omtrent het jaar 1551, wanneer de Heer Pieter van Dekema, Ridder en Raad in den Hove van Friesland, en zyne Kompagnons, de Heeren Kuik en Foits , de hier omtrent liggende  van FRIESLAND. 519 gende Veenen kochten, die van wegens ditZeven* Koopgenootfchap der Heeren Kompagnons of wouden, der Heeren Veenen werden genoemd, en uic welke benaaminge die van 't allengs aanwasfende Vlek 't Heerenveen is gefprooten. In 't begin was deeze ondernecmïng aan groote zwaarigheden onderhevig , dewyl men geene vaart had . om de turf behoorlyk te verzenden. Men begon hierom eene doorvaart te zoeken omtrent het Dorp Oudehorne tot in de Ruinder, om van daar te komen in de Zuiderzee : dan , dewyl deeze uitwatering te ondiep Wierd bevonden, werd 'er eene vaart van de Haskerdyken, boven befchreeven, gegraaven tot die Veenen, op welke allengskens het Vlek is gebouwd. Deeze vaart werd in den tyd van vyf jaaren voltrokken , en de turf langs dezelve verzonden, niet alleen in deeze Provincie, maar meest buiten dezelve naar Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderland en zelfs Braband; waar door veelen werden uitgelokt om zich hier ter plaatfe neer te zetten tot oeffening van allerhande Koopmanfchap en Handwerken. Hier door is tewege gebragt, dat, binnen eene Eeuw, deeze vaart, van de Hasker-en Terbandfter Schans af tot aan de Bontebok toe, eene lengte van byna twee uuren gaans, aan beide zyden met fraaie Burger huizen en deftige Boerewooningen is bebouwd geworden ; ziende men dus, uit het weleer woest en moerasfig veen, 't fchoone Heerenveen met de Knype te voorfchyn komen. Deeze vaart, van't Hasker Konvent af gerekend, is ongeveer vyf uuren gaans lang, en loopt tot in het Heerenveen Zuidwaards, en  520 Tegenwoordige Staat wouden en vervoISens Oostwaards tot in de Kompagnons veenen: wegens den aliengskens opryzenden grond, zyn in dezelve, omze vaarbaar te houden , vier Schutfluizen gelegd , welker eerfte in 't Heerenveen zelve wordt gevonden. In den jaare 1622 , heeft het Heerenveen een' aanval uitgeftaan van achthonderd Spaanfche Voetknechten, gefterkt met zeventig Ruiters , welke hier door in het hart van Friesland meenden te dringen , en daarom met veel geweld aanvielen op de Redoute, die op den weg naar Oude Schoot gelegen, en met allen mogelyken fpocd eenigzins verfterkt was; doch zy werden tot driemaalen toe afgeflagen, en op de vlugt gedreeven. In het noodlottig jaar van 1672 werd het Heerenveen, naar tyds omftandigheden, verfterkt met een aarden wal, Fausfèbré en dubbele Graften, benevens eene bezetting , beftaande zo uit Burger - Kompagnien, getrokken uit Leeuwarden en Franeker, als geregelde benden , alle onder 't bevel van den Ouden Graave Maurits van Nasfau, den Erf- Stadhouder Hendrik Kazimier , en de dappere Generaals Rabenhaupt en Frans Willem van Aylva. De Munfterfchen vielen, 's nachts tusfchen den 18 en 19 van Oogstmaand des zelfden jaars, met de grootfte hevigheid tot drie reizen op deeze plaats aan ; doch werden telkens afgeflagen, en daardoor belet verder in Friesland in te dringen. In het jaar 1613 , verkreeg dit Vlek eerst een' eigen Predikant, die vooreerst den Godsdienst verrichtte in eene Schuur; doch in 1633 werd 'er eene Kerk gefticht, die ech- tef  van FRIESLAND. 521 ter nu niet meer tot dat gebruik dient, maar Zeventen deele tot eene Waag, ten deele tot eene W0UDES< openbaare Nederduitfche School. Maar dewyl 'er in 't kort verfchillen ontftonden over den eigendom van den grond dier Kerk , tusfchen de Grietenyen van Schooterland en iEngwirden; zo werd in't jaar 1637, detoenmaalige Grietman van Schooterland, Amelius Oenema , te raade, om binnen zyne Griete» ny eene nieuwe Kerk te bouwen op den grond, welke hem, ten dien einde, door de Ridderlyke Orde, ter Balye van Utrecht, gefchonken was; zynde alles aan een' Harlinger Burger aanbefteed, voor de fomme van negenduizend en vyfhonderd guldens. Deeze Kerk is een deftig Kruisgebouw , uit welker midden, boven het dak, een fraaie en doorluchtige toren opryst, voorzien met twee klokken, vier uurwyzers en een'haan of windwyzer: het uurwerk is geplaatst in een kamertje , ten Zuidwesten tegen de Kerk. De Kerk heeft twee ingangen, en de Predikftoel is in den Zuidoosthoek geplaatst.- Men vindt hier ook veele wapens, zo van Adelyke als van aanzienlyke Familien, die hier voormaals hebben gewoond , benevens verfcheiden aanzienlyke geftoelten, onder welke uitmunt dat van Mevrouwede Weduwe van wylen den Heere Grietman M. C. van Scheltinga. Nog ziet men hier de prachtige tombe van wylen den Heer Martinus van Scheltinga, in leeven Grietman van deezen Deele. In het midden hangt eene fierlyke ko> peren kaarskroon, en tegen den Zuidwestelyken hoek is een uurvvyzer geplaatst. De Kerkenraad  522 Tegenwoordige Staat Zeven* fcenraad beftaat, behalven den Predikant, üit wouden. vjer Ouderlingen en vier Diakenen. De Hervormde Ledemaaten , die in dat gedeelte van het Vlek woonen 't welk onder de Grieteny van Haskerland gelegen is, behooren niet tot deeze Kerkgemeenfchap , maar onder de Gemeente van Hasker Dyken en Nieuwe - Haske. In de buurt van laatstgemelde Dorp, Hasker Schans geheeten, werd reeds* in 1715 een huis tot oeffening van den Godsdienst bekwaam gemaakt, omdat de Kerk buiten de buurt, daar nog het Kerkhof te zien is, geheel bouwvallig was. In 't jaar 1734 werd dit huis, door een1 nieuwen aanboüw' merkelyk vergroot, en daar in de Godsdienst verricht tot aan 't jaar 1775, wanneer 't geheele gebouw nedergeworpen, en daar voor in de plaats gefticht werd eene nieuwe luchtige Kerk met een fpits torentje. De Doopsgezinden , of Mennoniten die tot de Gezindheid van de Zon behooren, hebben in 't jaar 1762, in de nieuwe Vermaaning- of Kakelfteeg, eene fraaie nieuwe Kerk doen bouwen ; hebbende hunne oude Kerk geftaan in de oude Vermaaning-Steeg, op den hoek van 't Achterom. Deeze Kerk is voorzien met twee Galleryen, zynde de Predikftoel recht over de Deur geplaatst. De Zitplaatfen zyn zeer wel geregeld, en in 't midden des gebouws hangt eene koperen kaarskroon. Weleer was deeze Gemeente vereenigd met die van de Knype; doch thans is dezelve met een eigen Leeraar voorzien , die, in de Studiën op.  van FRIESLAND. 52$ opgeleid, met dén' Kerkvoogd, één'Ouderling Zevenen twee Diakenen den Kerkenraad uitmaakt. w0üd£n« De Roomfche Kerk ftaat even buiten't Vlek, ten Oosten in het Meer, en wordt door éénen Priester bediend. Het getal der huizen op 't Heerenveen beJoopt thans ruim 400: hier van ftaan ongeveer 260 in de Grieteny van Schooterland; zynde dit gedeelte dus niet alleen het grootfte, maar ook teffens het aanzienlykfte: ruim 80 behooren onder Haskerland, welke gewoonlyk de Heerenwal genaamd worden, en ruim 70 ftaan in /Engwirden. Onder de huizen vindt men niec alleen eert groot aantal fraaie Burger huizen, maar ook eenige aanzienlyke Heeren huizen; waar onder voornaamelyk uitmunten dat van den Heere E. A. van Idema, Grietman van iËngwirden, 't welk met een fraaien toren ver. fierd is; dat van de Vrouwe Weduwe van wylen den Heere M. C. van Scheltinga, en dac van de Heeren van Groveftins, het welk voor deezen ook een' toren had, en thans door den Heere Grietman M. van Scheltinga bewoond wordt. De grootte en goede gelegenheid deezer plaats is oorzaak, dat, fèdert veele jaaren, hier niet alleen beftendig het Klasfis der Zevenwouden, maar ook, om het Zevende jaar, het Synode van Friesland gehouden wordt: en 't geen wy, ter eere van de Ingezetenen van dit aangenaame Vlek, verfchuldigd zyn te melden, worden de leden dier Kerkvergaderinge daar ruim zo gewilliglyk gehuisvest, en gul"  524 Tegenwoordige Staat Zeven■ gulharriglyk onthaald, als in eene der Friefché wouben. steden> 't Heerenveen is zo Volk - Koop - en Nee • ringryk, dat 'er genoegzaam alles te bekomen is , wat eene Stad kan opleveren. Men vindt hier verfcheiden Scheeps • Timmerwer. ven, drie Kalkovens, een Rog- en Weit molen , een Rog - Weit - en Pelmolen, een Houtzaagmolen, eene Pottebakkery , eene Lynbaan , en eene Boekdrukkery: ook zyn veele Schippers en Schippersgezellen hier woonachtig , terwyl veele Kooplieden handel dryven in allerlei waren, en de Ambachtslieden allerhande Handteeringen oeffenen. De Weekmarkt, die des Saturdags gehouden wordt,is zeer aanzienlyk, zo van wegen den buitengewoonen toevloed van menfchen, als toevoer van allerhande waaren. Op zulke dagen ziet men 'er niet alleen verfcheiden Veerfchepen van veele Steden en Dorpen, maar ook dikwerf tweehonderd en meer wagens met Boekweit, Rogge, enz. bekaden, uit Drenthe, Oost - en WestStellingwerf en Schooterland. Ook heeft men hier eene fchoone Vleeschmarkt, als mede, in 't Voorjaar vier- en in den Herfst zes weeken lang, eene aanzienlyke Beestemarkt, die beide nog geduurig toeneemen ; wordende hier insgelyks niet weinig Boter verkocht. De Jaarmarkt , die op Pinkller Maandag en Dingsdag invalt, is wegens den grooten toevloed van Menfchen zeer bekend. Behalven de menigvuldige doorvaart van Schepen , met turf en hout belaaden , ftrekt niet weinig tot vermeerdering van den bloei des Vleks de me-  van F RIES L A'N D. 5*5 liienïgte van reizigers, die door hetzelve van Zevenen naar Overysfel, Drenthe, Gelderland enz. wouaïH' trekken. Sedert het jaar 1750 heeft dit Vlek niet weinig in welvaart toegenomen, door 't aanwinnen der turfgraaveryen onder de nabuurige Dorpen van Oude» en Nieuwe Haske en St. Jansga. In deeze ftreeken moet de Klyngrónd uit de diepte worden opgehaald, ten welken einde jaarlyks honderden van vreemdelingen uit Westphalen en van elders herwaards komen. Het Vlek Heerenveen vertoont zich, ten Zuidwesten, met de Knype ter rechter en de Schans ter (linkerhand, als eene wyduitge* Urekte Stad, pronkende met twee torens in 't midden, en een ter llinkerhand. De om:rek van dit Vlek is zeer vermaaklyk , en voorden met fraaie wandelwegen ; terwyl hetzelve /an binnen door zyne volkrykheid en fraaie gebouwen uitmunt, en men zich overvloedig uet visfchen en jaagen in de nabuurfchap kan /ermaaken. Hierom is waarfchynlyk aan dit Vlek de naam gegeeven van 't Friesfche 's Sravenhage, en de welzingende Juckema, die, n't begin deezer Eeuw, te Sixbierum bloeide^ jetuigde daar van: ïen vreemdeling verftomt op 'thooren, dat haar gronden, Voor anderhalleve eeuw, uit ruwe veen bedondert. 3aar uitgegraaven turf is finds veraard in fteen , .Vaar meê Vrouw Welvaart haar zo heerelyk bebouwde, • )at zy niet recht verdient den naam van Heereiiveen; £11 is het lust prieel der Friesfche Zevenwouden. iii. DEEf.. l i Dé  5ft6 Tegenwoordige Staat Zeven- De Dorpen van Schooterland ftemmen in den wouden, volgenden rang. i. HORNSTERZWAAG, het Oostelykfte Dorp der Grieteny tegen de grenzen van Opiterland: het Kerkje benevens de Boere plaatfen liggen aan den rydweg naar Donkerbroek in Oostftellingwerf, zeer vermaaklyk in h geboomte. In 't Noorden van dit Dorp heeft men hooge veenen, en in 't Zuiden naar de Kuinder, of Tjonger , meest laage Hooilanden ; in zynen omtrek bevat dit Dorp 25 ftemdraagende plaatfen. 2. JOBBEGA, of JUBBEGA, en S C H U R E G A, die te famen één Dorp van twee en twintig ftemdraagende plaatfen uitmaaken, en in gelegenheid genoegzaam overeenkomen met die van 't voorige Dorp ; zynde de ! huizen van jobbega, in 't Noorden, langs den; binnenweg, in 't geboomte gelegen, gelykI ook die van 't Westelyke gedeelte van Schurega; terwyl de overige huizen van Schurega,^ even als de voorgaande wel in 't geboomte en aan de Bouwlanden, doch Zuidelyker en nader aan den buiten - dan binnenweg gelegen zyn. De Kerk , die weleer in 't veld en byna op de fcheidinge van Jobbega ftond, is federt lang; niet meer in weezen, en daarvan maar alleen het: Kerkhof overgebleeven. 3. OUDEHORNE ligt in 't geboomtej aan den gemelden binnen weg, ten Westen vanj Schurega, daar men ook de Kerk heeft ; doch! 't zelve ftrekt zich teffens uit met eene buurt, Ze-| vener genaamd, tot aan den buiten weg, daar men; de voornaamfte en lustigfte Plantagien vindt,, gelyk ook voorheen de huizing van den Heere: Ze;  van FRIESLAND. 527 Zevenaar, aan de Wyk, die uit de Knype Zevex. naar de Kuinder gegraaven, en naar zynenW0ÜDEIÏ« naam genoemd is; zynde 'er in dezelve, tot ophouding van 't water, vier verlaaten gelegd. In den omtrek deezes Dorps telt men 16 ftemmen. 4. NIEUWEHORNE,een vermaaklyk Dorp in 't geboomte, met eene Kerk en toren, ten Westen van het voorige, aan den binnen en buitenweg, die hier, in 't Westen deezes Dorps, zeer na aan eikanderen komen; doch zich daar, even voor de fcheidinge, tusfchen dit Dorp en Katlyk, van eikanderen verwyderen, na dat even te vooren uit den denzelven een rydweg was voortgekomen , die Noordwaards naar de Bontebok , en verder naar de Goeredyk in Opfterland loopt. 5. KATLYK: dit Dorp, welks naam niet herkomftig is van de Hesfen of oude Katten, maar wel van Catholica, beftaat uit drie buurten. De eerfte en Oostelykfte ligt ten Noordwesten van Nieuwe - Horne, onder den naam van Groot Katlyk; nog Noordwestelyker heeft men Klein Katlyk ; en van daar,' genoegzaam in 't Noorden, Nieuw Katlyk. De beide eerfte buurten liggen zeer aangenaam in 't geboomte en bouwlanden; doch 't laat. fte ligt aan de Knype vaart, en is als een vervolg van de Knype. Men telt hier 30 ftemmende plaatfen. 6. BRONGERGA, Nieuw Brongerga, of de Knype, en Mildam. Brongerga is een oud Dorpje by 't Oranje Woud , vermaaklyk gelegen: weleer was het klein; doch met de opKomfte van 't nabuurig Heerenveen, is onder LI 2 des-  gaS Tegenwoordige Staat, Zeven- deszelfs gerechtigheid aangelegd de fchootfe wóuden. DUurt Nieuw Brongerga, of de Knype, aan de Kompagnie vaart, ten Oosten van 't Heerenveen. Dit Dorp is meer dan een uur gaans lang, en wordt onderfcheiden in de Beneden en Boven Knype. In 't jaar 1642 verkreeg 't zelve reeds een' afzonderlyken Predikant, en 'er werd in 1661 eene nieuwe Kerk gefticht, ftaande in de Beneden Knype , een half uur gaans van 't Heerenveen. Dit Dorp heeft ook eene Monnonite Kerk en Leeraar , behalven eene kleine Gemeente van Vlamingen , die 'er nog voor weinig jaaren is geweest. Men ziet hier twee Korenmolens, tot een bewys van de Volkrykheid deezer ftreek. Mildam is eene niet onvermaaklyke buurt, welke, voorzien met eene Kerk en Windkorenmolen, 'in grootte veele Dorpen overtreft, en gelegen is aan den rydweg tusfchen Oude Schoot en T^ieuwe Horne, op den wal van den dikwyls ■gemelden Kuinder ftroom. Met eikanderen telt men hier 22 ftemmen. 7. O U D E S C H O OT, een zeer vermaak■lyk Dorp aan den rydweg van 't Heerenveen naar Wolvega , voorzien met eene Kerk en fpits torentje, by onzen tyd gebouwd. Hier is overvloed van geboomte en een vruchtbaare Zandgrond. Ten Noordoosten van Oudefchoot, in de buurt Schooterwoud, ligt de vermaaklyke lustplaats van Z. D. Hoogheid, den Heere Prinfe Erftladhouder, het Oranjewoud genaamd. Dit huis, waarop Prinfesfe Albertina van Nasiau, gebooren Prinfesfe van Oranje, den' meesten tyd 'van haaren weduwlyken ftaat heeft doorgebragt, na dat zy het Stadhouderlyk beftier .aan haar* Zoon, Hendrik Kazimier, had overgedraagen, be« ftaat  van FRIESLAND. 5&o ftaat uit twee vleugels, die thans door den Kas- Zeven.' telein worden bewoond; zynde het LichaamW0UDES des gebouws nooit voltrokken geworden. Ten Zuiden van 't zelve vindt men een' grooten uitgeftrekten Tuin, voorzien metallerley Vruchtboomen, Planten en Bloemen. Ten Noorden, achter de huizing, is eene Oranjery, waar in veele fchoone Oranjeboomen gevonden worden; terwyl men ten Oosten een vermaaklyk Sterrebosch en Doolhof ziet. Daarenboven is deeze Heerlykheid omringd met verfcheiden Bosfchen, waar in veel Wild en zingend Gevogelte wordt gevonden; gelyk ook met (ierlyk beplante cingels , aangenaame wandel - en rydwegen, benevens bekoorlyke Weid- en Korenlanden. Ten Zuidoosten deezes Dorps, aan de rechter zyde van meergemelden rydweg, naby de Schooterbrug over de Kuinder , ligt nog de Sehooter Schans , doch in een' zeer vervallen ftaat. Dit Dorp is de Wieg geweest van de Familie van Schotanus a Sterringa, uit welke zeer veele Geleerde Mannen zyn gefprooten, onder anderen Henrikus, die , in 't laatst der zestiende Eeuw, Hoogleeraar in de Rechten was te Douay, van waar hy, door den Koning van Frankryk, naarBourges werd beroepen in plaats van wylen den wydvermaarden Cujacius; doch hy verkoos de profesfie in de Rechten aan te neemen op de toen geftichte Univerfiteit te Franeker, daar hy in 1605 is geftorven. Meinardus is Profesfor Theolog. en Bibliothecarius te Franeker geweest, en werd van daar, in die hoedanigheid, naar Utrecht beroepen. Bernardus was eerst Profesfor Juris te Franeker, en daarna Profesfor Juris et Mathefeos te Utrecht; zynde El 3 H  53° Tegenwoordige Staat Zeven- hy ook teffens Rector Magnificus Perpetuus wouden. geweest< Van daar werd hy verroepen naar Leiden , met den titel van Profesfor Primarius Juris et Confiliarius Academiae. Christianus was te Franeker eerst Profesfor in de Griekfche Taal, daarna in de Rerkelyke Historie > en laatst in de Godgeleerdheid. En eindelyk, om van geene anderen tefpreeken, is Petrus Pierius Schotanus a Smenga, aan die van Sterringa in den bloede beftaande, te Leuven Hoogleeraar geweest in de Griekfche en Hebreeuwfche Taaien ; alwaar hy ook , op een vast jaargeld van den Koning, lesfen in de Medicynen heeft gegeeven ; zynde daarenboven met verfcheiden waardigheden aan de Univerfiteit te Leuven , en met die van Raad van den Aarts - Hertog Albertus van Oostenryk bekleed geweest. Onder dit Dorp behooren £5 ftemmen. 8. NIEUWE, of N YE SCHOOT, een klein Dorp , ten Westen van het voorige , zonder toren , doch ook zeer vermaaklyk in de bouwlanden en in het geboomte gelegen. De verfpreide huizen en plaatfen bevatten met eikanderen ai ftemmen. 9. ROTTUM, weleer Rotnagenaamd, is thans een klein Dorp, alwaar veele huizen zyn afgebroken, in 't Noordwesten van 't voorige, loopende tot aan Haskerlands grenzen: weleer hield men hier den Landsdag der Zevenwouden. Uit dit Dorp kan men, langs drie verfchillende wegen, ryden naar Oudefchoot, Lemfterland, Donjewerftal en Haskerland: ook loopt van hier eene vaart  van FRIESLAND. 531 vaart in de Overfpitting, die van de Jouwer Zeveh. naar 't Heerenveen gaat, benevens eene andere,W0UDi11 die in het Tjeuke meer valt, om nu niet te fpreeken van de Rotfterfloot, die voor deezen van hier naar de Kuinder liep, doch thans is opgedroogd. Weleer, in de Spaanlche Oorlogen , lag hier eene Schans om 't platte land tegen de rooveryen der vyanden te dekken ; doch dezelve werd , door Verdugo , in den feilen Winter van 't jaar 1583 , veroverd. In 1498 woonde hier Barre Rommertsma van Rotna , die , benevens veele anderen, in den ongelukkigen flag by Laaxum fneuvelde. Onder Rottum behooren 32 Hemmen 10. St. JOHANNISGA, of by verkortinge Sr. Jansga, heeft zynen naam aan den Heiligen Johannes, als zynen Patroon, te danken : dit Dorp is ten opzigte der ftemmen, die 37 in getal zyn, het grootfte der geheele Grieteny; 't zelve ligt zeer vermaaklyk in 't geboomte, even ten Noordwesten van 't voorige, aan den rydweg van Rottum, die in 't Zuiden hier langs loopt naar Rotfter - Haule, Rohel en Doniawerftal. Ten Noorden van 't zelve liggen laage veenlanden en ten Zuiden Miedlanden. it. ROTSTERGAAST, of Kleine Gaast: dit Dorpje is, in tegenftellinge van 't voorige , het kleinfte der Grieteny, zynde hier maar 9 ftemmen. Weleer ftond hier eene Kerk , die reeds voor veele jaaren is te niete geraakt: dit Dorpje ligt even ten Noorden van de Kuinder, en ftrekt zich LI 4 zeer  532 Tegenwoordige Stam Zeven- zeer verre uit naar dien kant met zyne hooiwouden. landen . zynde de Wjeste^kfte nuizen bekend by den naam van Westergaast. Ook gaat van dit Dorpje, door dedroogeRufterfloot, een rydweg naar Nieuwe Schoot. 12. ROTSTERHAULE, dus ge^ naamd, om 't zelve te onderfcheiden van Oufterhaule in Doniawerftal, ligt in 't Noorden van St. Johannisga , tusfchen 't zelve en Rohel , en in eene volkomen gelyke ligging •, ten opzigte der Bouw - en Veenlanden ; be • hoorende onder 't zelve 20 ftemmen. 13. ROHEL, of Nyega , een Dorpje gelegen ten Westen van 't voorige , en onmiddelyk grenzende aan het Tjeuke Meer, dat van tyd tot tyd een groot gedeelte der Veenige landen , hier onder behoorende , heeft ingezwolgen. Door dit Dorpje, alwaar vóór deezen ten minften eens zo veel huizen plagten te ftaan , gaat de gewoone rydweg uit deeze kwartieren naar de Lemmer. Rohel heeft 16 ftemmen. 14. DELSTRA HUIZEN: dit Dorp, liggende geheel in 't Zuidwesten der'Grieteny, en in 't Zuidoosten van het Tjeuke Meer, is van groote uitgeftrektheid ; doch al wat 'er onder behoort is laag land, en dus, zo'c niet in Polders ligt, enkel Miedland. 't Grootfte gedeelte der landeryen ligt beflooten tusfchen het Tjeuke Meer , de Kuinder, de Broere Sloot, en de Pier Christiaans Oosterzee Sloot ,• doch daarenboven behoort hier nog toe eene lange ftreek lands, onder den naam van de Schooter Uiterdyken, langs de Kuinder,  van FRIESLAND. $33 der, Zuidwestwaards loopende tot aan de Zeven;" Oude Schooterzyl, tusfchen Lemfterland en wouden;' Westftellingwerf. Weleer lag in dit gedeelte het oude Dorp Oudega, waar van niets dan de geheugenis overig is ; zynde hetzelve, in 1515, door den Bourgondifchen Stadhouder, Floris van Egmond , afgebrand en nooit wederom opgebouwd. Schooterzyl was voor deezen ook beroemd, door den zwaaren flag, die hier in 1398 , tusfchen de Friezen en Hollanders , voorviel, in welken de Friezen geflagen werden , en waarby, onder anderen, omkwam Juw Juwinga , elfde Poteftaat der Provincie (*). Onder dit Dorp behooren 32 ftemmen. Weleer werd Schooterland Schooterwerf genaamd, zo als blykt uit een Verbond , door die van deeze Grieteny gemaakt met de Groningers in 1355, behelzende dat men eikanderen tegen allerlei Buitenlandsch geweld byftand zoude bieden. In den jaare 1408 hadden de Friezen van Schooterland , Stellingwerf en Oostzingerland, Oorlog met Fredrik van Blankenheim , Bisfchop van Utrecht ; doch dezelve werd door zegsluiden bygelegd (§). Ten tyde der Saxifche en Gelderfche beroerten waren hier Stadhouders , van (*) Men zie van deezen Slag in 't breede. I D._bl. 535 enz. (§) I D. bl. 580. LI 5  534 Tegenwoordige Staat Zeven- van wegeri den Hertog van Gelder , Leonhafd' wouden. jjecre toc Schwartzenberg, en Hendrik de Graef, Erf heer tot Arkelens; zynde toen deeze Grieteny vereenigd geweest met die van Westftellingwerf. Des Woensdags wordt in Schooterland het gerecht gehouden op 't Heerenveen ; zynde hier thans Grietman de Heer Martinus van Scheltinga , en Sekretaris Tjaard van Heioma. De Hervormde Gemeenten deezer Grieteny 5 zyn t. die van 't Heerenveen. 2. Oudefchoot, Nyefchoot, Mildam, Rottum en Katlyk. 3. \ Nieuw Brongerga of de Knype. 4. St. jansga I en Delftrahuizen enz. 5. Oude Horne , Mye I ttorne, Jubbega, kehurega en Hornfterzwaag. | Behalven de Doopsgezinde Gemeente van 't ] Heerenveen , heeft men 'er, als gezegd is , | ook eene in de Knype. Van de Roomsen - Katholyke Gemeente is I ook reeds boven in de Befchryvinge van 't Hee- \ renveen gefproken. VI. Ztftts.  van FRIESLAND. 535 VI. Lemfterland. Zeven- . wouden. [)e zesde Grieteny van de Zevenwouden Lemfters LEMSTERLAND, welke ten Noord- land. josten grenst aan Schooterland, met de Pier Christiaans Sloot en eene fcheidlinie , die , met een' hoek door het Tjeuke Meer loopende, haar voorts van Haskerland fcheidt. Ten Moordwesten heeft men Doniawerftal en ten Westen Gaasterland ; beftaande de fcheiding gedeeltelyk uit wateren, en voorts uit fcheid. iinien. Ten Zuiden ligt de Zuiderzee , en :en Zuidoosten het Oude Graaffchap de Kuinier , nu behoorende tot Overysfel. De landeryen deezer Grieteny zyn alle weid - en hooilanden, en meest laag van aard. Ook is deeze Grieteny zeer waterryk , bevattende dezelve , behalven wateren van minder belang, als de Brande of het kleine Slooter meer, de kleine Brekken, de Wielen enz., een groot lang water, bekend onder den naam van de groote Brekken, in 't Westelyke deel der Grieteny, gelyk ook een gedeelte van het Tjeuke Meer, dus , naar men voorgeeft, genoemd naar zekere Vrouw met naame Tjeuke, die hier, by ongeluk, het Veen zou hebben in brand geftoken , met dat gevolg, dat 'er, door 't uitbranden van den grond, zulk een groot Meer uit ontftond , hetwelk nog dagelyks toeneemt. Hoe 't met dit uitbranden zy , zeker is het, dat men in deezen oord oudtyds vry veel bosch en boomen gehad moet  536* ' 'Tegenwoordige Staat Zeven- moet hebben', alzo 'er nog hedendaags veele wouden, overblyffelen van houtgewas in dit Meer gevonden worden, Behalven de gemelde groote wateren vindt men ook verfcheiden aanmerkelyke vaarten in deeze Grieteny, waarvan eene, uit de groote Brekken naar het Tjeuke Meer loopt, en de Rhyn öf Woudfloot genaamd wordt, over welke eene Valbrug ligt by 't Dorp Vollega; terwyl een andere, ook al Rhyn genaamd , uit het Tjeuke Meer loopt naar de Lemmer, werwaards men van Sloten vaart, langs de Lange Sloot, door de groote Brekken , en eindelyk langs de Zylroede. Van rydwegen is deeze Grieteny fchaars voorzien : de voornaamfte van allen is de Zeedyk, loopende van Ter Oeler kolk tot aan de Overysfelfche grenzen bySlykenburg. Voorts de rydweg, die van de Lemmer naar Oosterzee , Echten enz.jj loopt, en langs welken men , voor deezen ,| geheel door Schooterland moest ryden , om naar de Joure te komen, terwyl 'er alleen een beflooten gang-en paarde-pad derwaards liep; van de Lemmer over de Vollegafler brug; doch dit pad is,in laater tyd, in een' zeerbekwaamen rydweg veranderd. Thans beftaat Lemfterland uit vyf Dorpen, ftraks nader te befchryven ; doch voor deezen behoorden 'er nog twee Dorpen onder, met naame Bandt, of Bantega, en Lemfterhoek, welker eerfte eene prooi der toeneemende Zuiderzee is geworden; terwyl het laatfte, in't jaar 141.3 , door Adolf van Swieten , van den Utrechtfchen Bisfchop , Frederik van Blankenheim , her-  van FRIESLAND. 537 herwaards gezonden, te vuur en te zwaardeZevenverwoest werd : 'Er waren dus weleer zeven W0U0BMDorpen in deeze Grieteny; doeh Oosterzee en Echten maakten toen een byzondere ftreek uit, Dnder den naam van Oostzimgerland of Oostringerland; zo dat de beide vernietigde Dorpen tot de zogenaamde Lemfter Vyfga fchynen sehoord te hebben. Thans zyn in deeze Grieeny de vyf volgende Dorpen. 1. LEMMER , ofde Lemmer, een fchoon ;n groot Dorp, of liever Vlek, gelegen aan Ie Zuiderzee. Deeze plaats is, na Harlingen, eene der beste en voornaamfte Havenen 7an Friesland , zo wegens haare ruimte, als vegens de gemaklykheid van 't Vaarwater ïaar Amfterdam, dewyl men, derwaards reilende, eene korte en ruime Zee heeft, zonder :enige belemmering van banken of plaaten. W voor lange tyden is de Lemmer eene plaats ran veel Scheepvaart geweest ; doch heeft n bloei grootelyks toegenomen , federt het jeftier van wylen den Heere Grietman Regierus van Andringa , die , door 't aanleg. ;en van welgeregelde Veerfchuiten, Postvagens enz., heeft te wege gebragt, dat liet alleen die van Groningen , maar ook reelen uit Friesland , doorgaans hunne reize ïaar Amfterdam over de Lemmer neemen ; vaartoe niet weinig helpen de ruime en gemaktelyke Veerfchepen , die alle Avonden van lier op Amfterdam en van daar te rug vaaren , :n in welke, tot een bewys van het aanzien les Veers, de Kajuiten dikwyls drie of meer wee-  538 Tegenwoordige Staat Zeven- weeken voor den tyd, op welken zy vaaren wouden. moeteri5 befleld zyn. Tot den bloei deezer plaats heeft ook niét wei. nig toegebragt de Oorlog van 1756 en eenige vol» gende jaaren, wegens den voorfpoed der ScheepsRederyen, aan welke die van de Lemmer geen gering deel hebben gehad ; zynde deeze plaats rykelyk voorzien van alle Fabrieken, die toe het uitrusten van Koopvaardyfchepen worden vereischt: nog heden is de Scheeps- Redery hier zeer aanzienlyk ; zynde de meeste Re« ders der Vaartuigen teffens Fabrikeurs van de een of andere foort der daar toe noodige Bouwftoffen , 't geen hun tot een dubbeld voordeel verftrekt. Dit bloeiende en Volkryke Vlek is, met eene dubbele ftreek huizen, gebouwd aan de zogenaamde Zylroede, die, van 't Noordwesten naar 't Zuidoosten fchietende, midden in 't Dorp door een ruim verlaat of Schutfluis loopt, en daarop eindigt in eene ruime buitenhaven , aan weêrskanten voorzien met een houten hoofd. Van den Oostkant ontvangt dit Dorp het vaarwater de Rhyn, welke, uit het Tjeuke meer komende, zich met het voorige vereenigt even boven de Sluis. Tusfchen dit water en den Zeedyk heeft men verfcheiden kleine Straaten, benevens een plein: ten Noorden van 't verlaat ftaat de Kerk, verfierd met een fraaien fpitfen toren; zynde deeze Kerk voor ongeveer twintig jaaren geheel nieuw opgetrokken. Ten Westen der Sluis ziet men 't huis van den Heere Grietman, dat niet alleen een fchoon gebouw is,  van FRIESLAND. 539 is, maar ook uit de voorfte vertrekken een aan- Zeven; genaam uitzigt heeft op de Haven en de mee- wouden.' nigte Schepen, die 'er uit en in vaaren. Aan gepaste Herbergen, tot verblyf van den reizenden man, ontbreekt het hier ook niet; doch de voornaamfte zyn de Wildeman en 't Heeren Logement. Voorts vindt men in dit Vlek veele fchoone huizen, toebehoorende aan Familiën en lieden, die hun vermogen en welvaart aan de Zeevaart te danken hebben. De Lemmer heeft in voorige tyden verfchillende lotgevallen uitgedaan. In 1421 bouwde Jan, Hertog van Beyeren, die, na den dood van Graave Willem van Holland, door een ge» deelte van Friesland tot Befchermheer was aangenomen , hier een Kasteel; doch 't zelve werd, in't volgende jaar, door de andersgezinde Friezen, over zwak ys, by verrasfing, ingenomen, en daar na de Slotvoogd, Floris van Alkemade, met veele zyner Soldaaten, doodgeflagen. In 1516 werd de geheele Lemmer, door Graaf Felix, verbrand, uitgezonderd de Kerk. In 1521 werd hier, door den Gelderfchen Stadhouder, tegen de invallen van het Sticht, een fterk Blokhuis gebouwd met diepe graften; doch de Bourgondiërs veroverden 't zelve in 1523 , en deeden 't gebouw door de huislieden flegtèn. In 15 81 werd deeze plaats , met de Kuinder en Sloten, door de Staatfchen, op de Spanjaards veroverd. Inden noodlottigen Oorlog van 1672 liet de Bisfchop van Munfter, na dat hy meester van geheel Overysfel was geworden, deeze plaats opeifchen; doch de Munfterfchen werden afge- fchrikt  54ö Tegenwoordige Staat Zeven- fchrikt door eenige wagenen met vlugtendê wóüden. Perfoonen belaaden, die op den Zeedyk heen en weder reeden; doch die zy voor rydtuigen met Krygsvolk aanzagen, en daarom onverrichter zaake vertrokken. Onder de Geleerde mannen hier gebooren, muntte weleer uit Andreas Myrica, die, na geheel Europa door gereisd! te hebben, de Geneeskonst te Leeuwarden heeft geoeffend, alwaar hy ook , in 't jaar 1585, aan den fteen is overleeden. De Lem* mer is verre het aanzienlykfte Dorp deezer Grieteny; doch onder 't zelve behooren maar 27 ftemmen. De Weekmarkt wordt hier gehouden op Donderdag. 2. ËESTERGA, een Dorp ten Westen van den Rydweg naar Vollega. De landeryen van hetzelve zyn vry uitgebreid, en loopen tot aan de Brekken ; doch de huizen zyn weinig in getal. Ten Westen van den Rydweg naar 't Heerenveen ziet men nog het Oude Kerkhof van het Oude Dorp Bant, of Bantega , welks landen zich Zuidwaards zeer verre uitftrekten, doch van overlang door de Zee zyn weggefpoeld. Wat Noordelyker ziet men een huis, of plaats, met naame de Brandende put. In dit huis werd, in 't laatst der voorige Eeuw, eèn put gegraaven, die geen water wilde geeven , waarom men een* Man, met een touw om den middel, daar in nederliet, om, zo 't water, by 't verder uitdelven, te fpoedig mogt opkomen, ras wederom opgetrokken te kunnen worden; doch wat gebeurt 'er? toen hy door 't welzand heenen was, kwam 'er-geen water, maar wel een zwavelylam, die, niettegenftaande men den Arbeider ras  van FRIESLAND. 541 ras om hoog haalde , hem 't hair en de kle- ZEvmderen zengde, ja tot boven den put uitfloeg;W0ÜD£t doch waarna 't opkomend water ras de vlam uitdoofde. Dit huis is nog, op de kaarten van Schotanus, bekend onder den naam van Brandende put. Buiten twyffel loopt hier in den grond een Ader van Aluinachtige zwavelaarde, die, gelyk thans genoegzaam, door proeven met den Hombergiaanfchen Pyrophorus, bekend is, vuur vat, zo raszy aan de open lucht wordt bloot gefield. Dit Dorp heeft 39 ftemmen. 3. VOLLEGA, 't Noordelykfte Dorp der Grieteny, en dus 't naaste aan Doniawer» ftal, ligt aan den meergemelden rydweg, die weleer maar een voetpad was. Het Dorpje is zeer klein van huizen, doch ryk in laage hooilanden. Ook is 'er veel vaart door , uit en naar het Tjeuke Meer en Sloten , langs de Rhyn of Woudfloot, waar over eene Valbrug ligt, doorgaans de Vollegafter brug genaamd , by welke eene Herberg ftaat, waar aan de Tol, door de Schippers, betaald moet Worden. De groote en kleine Brekken behooren ten deele , en het Brande - of kleine Sloter Meer geheel onder dit Dorp , 't Welk in 't geheel 43 ftemmende plaatfen telt. 4. OOSTERZEE: dit Dorp is't grootfte der Grieteny, in uitgebreidheid van landen en ftemmende plaatfen , die wel 98 in getal zyn; doch in Vólkrykheid ïs 't zeer gering in vergelykinge van de Lemmer; 't zelve ligt ten Zuiden van het Tjeuke Meer ; III. deel,, Mm doch  542 Tegenwoordige Staat Zeven- doch de Kerk , die een' fraaien fpitfen toren. wouden. piag te hebben, welke reeds van overlang . vervallen is, ftaat verder landwaards in, aari den Westkant van den rydweg van 't Hee» renveen naar de Lemmer , waar langs ook byna alle de huizen , aan den Noordkant, zyn gebouwd. De landen deezes Dorps, ten Noorden aan 'c gemelde Meer paaiende, ftrekken zich Zuidwaards zeer verre uit , en zyn bekend onder den naam van Oostzimgerland , 't welk met het Echterveld eene uitgeftrektheid maakt van eenige duizenden Pondemaaten, altemaal laag hooiland, waarop in oude tyden verfcheiden bloedige veldflagen zyn voorgevallen. Weleer liep 't zelve tot aan den Dyk de Worst, fcheidende Friesland van Overysfel; doch na den Watervloed van 1701 , is 't Zuidelykfte gedeelte van dit lanct veriaaten, en een nieuwe aiinydende üyk aangelegd , die over de Oude Schooterzyl naar Slykenburg loopt. Oosterzee is wel voorzien van fchoone Rivier-Visch , en 'er plag ook een Rechthuis te weezen , gelyk mede twee aanzienlyke Staten, beide voerende den naam van Oosterzee, naar twee Grietslieden uit dat geflagt, welke hier hebben .gewoond, en insgelyks eene Roorda State, doch die alle reeds voor veele jaaren verdweenen zyn. In den jaare 1196 kwam Jr. Willem, Zoon van Graave Floris den III, hier in 't land, 't welk toen in Oorlog was met Hendrik Kraan, Graave van de Kuinder; hebbende de eerfte , om deezen twist, die van zeer langen duur was, uitxte houden, hier een fterk Slot gebouwd. In 1198 had  van FRIESLAND. 543 had Willem het geluk zyne Vyanden te ver- ZsifeB Haan; ook kreeg hy, eenigen tyd laater, den WÖUDEH* Bisfchop van Utrecht, die de Friezen met onrechtvaardige afperlingen kwelde , hier gevangen , hoewel dezelve echter, naderhand, door beleid van eenige Monniken, wierd los. gelaaten. Ten jaare 1521 werd Oosterzee, door den Bisfchop van Utrecht, geheel verbrand. Men ziet hier op de Kaart eenen heerlyken aanleg van groote uitgeftrektheid, met naame Het Huis te Velde; doch dezelve beftaat maar alleen uit eenige beplante Laanen , en dient voorts tot eene Vogelkooy. 5. ECHTEN, het Oosteiykfte Dorpdeezer Grieteny, grenzende aan Schooterland: de gelegenheid van dit Dorp is bykans dezelfde met die van 't voorige , ftaande de huizen, benevens een klein Kerkje zonder toren, aan den rydweg van 't Heerenveen. Dit Dorp heeft 42 ftemmen. Het Gerecht deezer Grieteny, dat voormaals te Oosterzee des Dingsdags plag gehouden te worden, wordt nu, ten zelfden dage, gehouden in de Lemmer; zynde thans Grietman de Heer Regnerus Livius van Andringa de Kempenaar, en Sekretaris Mr. Matth. Hermannus Winterswyk. De vyf Dorpen deezer Grieteny zyn afgedeeld in twee Hervormde Kerkgemeenten; zynde de eerfte die van Oosterzee en Echten , en de tweede die van de Lemmer, Vollega en Eesterga. Doopsgezinde Gemeenten zyn hier geene; doch de Roomsch - Katholyken hebben 'ereene, naamelyk die van de Lemmer en Vollega. Mm 2 VII. Gaas*  544 Tegenwoordige Staat Zeven- VII. Gaasterland. wouden. De zevende Grieteny der Zevenwouden Gaaster is GAASTERLAND, aldus genoemd an * naar de Gaasten of hooge Zandheuvels, welke hier meer dan in eenige andere Grieteny gevonden worden, en doorgaans met bosfchagie bezet zyn, waarin zich overvloed van haazen, patryzen, en ander wild gevogelte ophoudt. Men vindt hier weinig laag land, behalven aan de grenzen van Hemelumer Oldevaart , in 't Westen, en voorts aan het Slooter Meer en naby Lemfterland, in 't Oosten. Deeze laage landen zyn tot hooiwinning gefchikt; terwyl de hooge Zandgronden , die niet met geboomte voorzien zyn , tot de Graanteelt dienen, en vooral tot het kweeken van Rogge , die hier in groote menigte wordt gewonnen, en doorgaans veertien dagen eerder tot rypheid komt dan in Westergo en Oostergo. In 't Zuiden van Wyckel en in 't Zuidoosten van Sondcl, vindt men goede weidlanden omtrent Takezyl, die in 't jaar 1495, benevens Workum , nog de eenige goede haven van Westergo was, doch thans minder gefchikt is voor zwaare Schepen. By deeze Zyl werd in 't gemelde jaar een Blokhuis opgeworpen, door de Vetkoopers, tegen de bezetting van Fox te Sloten, die zich van deeze haven zocht meester te maaken; doch in 't volgende jaar werd de Groninger bezetting, die zich daar op bevond, na reeds vergeefs door de Sneekers, die 't huis van Harinxma te Sloten in«  van FRIESLAND. 545 ingenomen hadden , belegerd te zyn geweest, Zevendoor een"1 zwaaren ftorm, genoodzaakt het on. W0UDEI dermynde gebouw te verlaaten. Ten tyde van de verderflyke verdeeldheid der Schieringers en Vetkoopers , was Gaasterland de woonplaats van eene menigte Edelen , die hier hunne fterke Huizen en Stin» zen hadden; gelyk nog hedendaags blykt uic de groote menigte Wieren , die men als overblyffels van dezelve heeft aan te merken : kunnende ook uit de grootheid der Kerken , welke hier voormaals , alomme op de Dorpen , gevonden werden , worden opgemaakt , dat deeze Grieteny toen veel Volkryker geweest moet zyn dan heden ; waarvan de reden ook zeer natuurlyk is , dewyl in oude tyden , wanneer Friesland nog niet door bekwaame Zeedyken beveiligd was, deeze Grieteny echter, door haare hoogte, veilig was voor 't Zeewater. Gaasterland wordt , volgens het Saxifche Landrecht, onder Westergo gerekend, en met ' Hemelumer Oldevaart vereenigd; doch reeds voor dat de Hertog van Saxen in het Land kwam, werd 'er al eenig onderfcheid gemaakt tusfchen de Gaasterlanders, toen Geestmannen genaamd, en de Woldluiden , zo als uit do Historie der Schieringers en Vetkoopers bekend is. Hedendaags grenst deeze Grieteny ten Noordoosten en Oosten aan Wymbritferadeel , Doniawerftal, Sloten en Lemfterland , met eene fcheidlinie, die langs de Fokke Sloot, door het Slooter Meer, en voorts op eene ongeregelde wyze tot aan den Mm 3 Zeej  546* Tegenwoordige Staat Zeven- Zeedyk loopt by de Oude Duiker. Ten wouden, duiden heefi: men de Zuiderzee; en ten Wes« ten en Noordwesten paalt deeze Grieteny aan Hemelumer Oldevaart en Noordwolde, gedeeltelyk met fcheidlinien en voorts met het water de Rhyn , 't Swin enz. De Dorpen deezer Grieteny zyn : i. WYCKEL, het Oostelykfle Dorp deezer Grieteny, niet verre van Sloten. Weleer was hier eene groote Kerk, die, in brand geftoken , tot aan 't Koor afbrandde, 't welk echter, nog groot genoeg zynde om de Toehoorders te bevatten, jaaren lang voor eene Kerkheeft gediend ; doch in 't laatst der voorige Eeuw werd alles afgebroken, en eene nieuwe Kerk gebouwd. De rydweg van Sloten door Gaasterland loopt door dit Dorp, en voorts over Sondel , Nieuwe Mirdum , Oude Mirdum , Rys en Bakhuizen naar Stavoren; terwyl van deezen algemeenen rydweg eenige byzondere wegen naar de overige Dorpen deezer Grieteny loopen. Een gedeelte van het Sloter Meer behoort tot dit Dorp, onder den naam van 't Wyckeler Hop. Voorts vindt men, ten Zuiden des Dorps, de watertjes deZandpoel, de Rykoltspoel enz. benevens de vaart de Ee, loopende van Sloten naar Takezyl. Tusfchen de Buurt en het Sloter Meer ligt eene fchoone Buitenplaats, weleer bewoond door den beroemden Generaal Menno Baron van. Co.hoorn, een man die zyn Vaderland Friesland tot aluoosduurenden roem zal verftrekken. Zyn lyk ligt hier in de Kerk begraaven, onder eene fraaie tombe, Ten  van FRIESLAND. 547 Ten Zuiden van dit Dorp heeft men een Zeven; buurtje Wyckeler Ybert, gelegen op eenenW0ÜDEN heuvel, alwaar voor deezen eene State gevonden werd van het geflagte van Wyckel, dat nog hedendaags den naam deezes Dorps draagt. Of de naam Ybert, by verbasteringe, zo veel wil zeggen als Uitbuurt, laat ik onbepaald. Noordwaards behoort onder dit Dorp onge» veer 't vierde deel van 't Vlek Balk, met de Ooster Korenmolen. In 't geheel telt men hier 53 ftemmen. 2. SONDEL, or SINDEL, ten Zuidwesten van 't voorige Dorp, aan den« zelfden rydweg gelegen. Weleer had dit Dorp ook eene zeer groote Kerk met een' zwaaren toren, doch thans maar een klein Kerkje met een fpits torentje. In 't Noorden van dit Dorp ligt de Sondeier Ybert aan' een' rydweg, die , zich met een' anderen , welke van Wyckel komt, vereenigende, naar Balk loopt ; terwyl men ten Zuiden vindt het watertje de Sondeier Leyen , waar uit eene vaart loopt naar Takezyl. In 't Noordwesten lag weleer een buurtje , met naame Wallentrog , doch waar van thans niets meer overig is. Tusfchen Sondel en Wyckel vindt men veele hooge zandige bouwlanden , de SondeJer Bergen genaamd, Ook ligt ten Zuiden van Sondel eene hooge Dyk , die Zuidoostwaards naar Zee loopt, en by 't Sandvoorder Hoofd in den Zeedyk overgaat ; dienende deeze Dyk om, by onverhoopt hoog water , te beletten, dat het Zeewater, over het Strand van Nieuwe Mirdum, niet in de laage landen Mm 4 loo«  548 Tegénwoordige Staat Zfven^ i0ope; waarom ook deeze Dyk , met een' 1v0u9en, anderen jjjj, ^ eers[ Zuidwest en dan Noordwest aan loopt tot aan Nye Mirdum. Te Sondel telt men 42 ftemmende plaatfen. 3. NYE Ml RDÜM of MARDUM, ten Zuidwesten van 't voorige Dorp, en aan denzelfden rydweg .gelegen. Dit Dorp heeft eene fchoone Kerk meteenen weleer zeer hoogen , doch thans merkelyk verlaagden toren. Ook was toen by de Kerk eene goede buurt, die echter nu meest is weggebroken; om niet te fpreeken van eene menigte Stinzen, waarvan nog eenige Wieren overig zyn. Onder dit Dorp behooren de buurtjes Hooibergen en Elf bergen met het huis 't Roekenest genaamd , en 'c Heerke Bosch, gelyk ook het merkelyk grooter Lyklama Bosch , waar by oudtyds een Klooster is geweest. In 1329 deeden de Westfriezen op deeze kust, die geene Zeedyken heeft wegens haare hoogte , eene landing , en roofden grooten buit uit de toen aanzienlyke Dorpen van Nieuwe - en Oude Mardum. Doch de Oostvlielingen deeden 't zelfde in Wester - Vlie, en zulks met zo veel bitterheid, dat de partyen , waar zy ook eikanderen op Zee ontmoetten, terftond handgemeen wierden , en de overwonnenen ftraks over boord wierpen. Dan kort daarna werd dit verfchil bygelegd , door de tusfehenkomfte van den Abt van St. Odulfus Klooster te Stavoren, en eenige aanzienlyke Burgeren dier Stad. Men telt hier 42 ftemmen. 4. OUDE MIRDUM, ten Westen van  van FRIESLAND. 549 yan 't voorige , aan denzelfden rydweg gele- Zeven- . gen: door dit Dorp loopen ook wegen naar wouden, , 'c Strand , naar Rys , Balk , enz. De kerk heeft een fpitfcn fteenen toren, zynde de buurt thans van kleine uitgebreidheid ; doch hier onder behooren verfcheiden Buiten buurtjes en huizen van naame , als Elf bergen, Vierhuizen , de Woudakkers, de Dollen , Gaastbuuren , Gortbuuren en de Maazen. De ryctweg van hier naar Rys is zeer vermaaklyk in 't geboomte gelegen, 'c welk hier in over* vloed, nevens de hooge bouwlanden, wordt gevonden; een'ftuk lands, in 't Zuidoosten van hier naar Zee , by de Modderpoel en Attje Vliet , wordt gehouden voor het beste Wetdland in deezen oord : het Joldrenbotch is zeer hoog, meest bouwland , doch thans zonder geboomte. Men telt hier 03 ftemmen. 5. MIRNS en BAKHUIZEN, welke te famen een Hemmend Dorp uitmaaken van 56 ftemmende plaatfen en ftellen. Mirns, ten Westen van 't voorige Dorp gelegen, is klein van huizen, en ligt genoegzaam aan Zee. Kerk en toren zyn hier reeds voor jaaren weg gebroken, liggende het nog in weezen zynde Kerkhof aan Zee op eene aanzienlyke hoogte, het Mirnfer Klif genaamd. Bakhuizen, verder Noordwaards liggende, is eene goede buurt van ongeveer dertig huizen, loopende van daar eene Schipvaart naar de Morra; terwyl de landen zich uitftrekken tot aan de Geeuw by Warns. In 't Westen vindt men een water, het Bakhui Mm 5 zcr  5£o Tegenwoordige Staat Zeven* zer Wad genaamd: voorts behooren hier onder de wqudkn, buurtjes,de Waterlosfing,Schuinja buurt, Hoogebergen , om deszelfs gelegenheid aldus genaamd, Ter Heide en Rys, alwaar de Oude State Galama plag te zyn; zynde de drie laatstgemelde thans beklemd in de groote en aan* zienlyke Plantagie, die by den naam van Rys bekend is , en wel eer toebehoorde aan een' Heer uit het geflagt van Schwartzenberg, welke van daar eene vaart naar die van Kolderwoude heeft doen graaven, nog heden bekend by den naam van Schwartzenbergs floot. Doch in 't laatst der voorige eeuw kwam deeze plaats in handen van den Heere De Wiidt, Oud Sekretaris ter Admiraliteit van Amflerdam, Intendant van de Zeemagt van den Staat, en geheime Raad van wylen Koning Willem den III. Deeze Heer heeft de landen hieromtrent, die voorheen niet dan heuvelachtige en dorre heidvelden waren, doen effen maaken en bereiden, ten deele tot fchoone Korenlanden, ten deele tot het planten van Tabak, en ten dien einde verfcheiden groote zo Koren-als Tabak - fchuuren gebouwd; terwyl wederom andere met Bosfchagie wierden beplant, en met Alleen en Cingels, in eene welgeregelde orde aangelegd; zo dat deeze Lustplaats de uitgebreidfte en vermaaklykfte van Friesland mag genoemd worden, vooral om dat dezelve op zulk een' hoogen grond naby Zee gelegen is, dat men van hier, by fchoon weder, een groot gedeelte van de kust der Zuider Zee ontdekken kan; de Schwartzenbergs Sloot loopt met verfcheiden takken in deeze plaats te niete , en heeft, door de Merderfloot, ook gemeenfehap met de wa*  van FRIESLAND. 551 satertjes Ryèter poel, 'c Wit water, de Merder Zeven•oei enz. Deeze fchoone plaats behoort thans WoUDEl 1 eigendom aan den II. W. Geb. Heere Jr.Ulbo kylva Rengers, Oud Grietman van deezen deele, n 't Zuidoosten van 't Mirnfer Kerkhof ligt et Weidland de Zuider Venne , en in 't 'uidwesten vindt men de polder de Wiel, ie, uit merkelyk laager land beflaande dan e nabuurige, is ingedykt, en met eenen moen wordt droog gehouden. Op deeze kust eed de Hollandfche Graaf, Willem de IV, in 345 , met eene ontzaglyke vloot eene landing, och met een' ongelukkigen uitflag, zo als reeds oorheen is gemeld (f). In den jaare 1486 /as hier een Stins van den Vetkooper Igc Galama, lie daaruit , tegen den Abt te Hemelum n Minne Hilles Hillema, Schieringer Heer:hap te Harich, den Oorlog voerde. Pieter larinxma en Epe Thietesz Hettinga, met de Ineekers en die van Wymbritferadeel, toogen, >ver ys, op St, Thomas dag, voor 'thuis, om vare 't mogeiyk 't zelve te veroveren. Zy bhooten in den nacht, op zyne Item, wel een* Ier Wachters dood, maar konden, by mangel ■an zwaar gefchut, het huis niet vermeesteren; vaarom zy, nadat een hunner hoofden Epe lettinga in een huis, dat door eigen vuur was n brand geraakt, was omgekomen, onverricher zaake moesten vertrekken : na hun' afcogt irandde Galama Wyckel en Balk ten grooten leele af, en richtte groote verwoeftingen aan, vol;ens 't verhaal van Winfemius. Weleer werden hier, (t) I P, bl. 4?*.  552 Tegenwoordige Staat Zevew hier, onder 't ploegen, in een ftuk land verfcheiwöudkn. den p0tren niet Zilveren Hukken geld van eene I oude dagtekening gevonden ; zynde 't zelve daar waarfchynlyk, geduurende de tweefpalt der Vetkoopers en Schieringers, begraaven. 6. H A RIC H, dit fchoone, hooge en vermaak lyke Dorp, gelegen in'c Noorden der Grieteny, bevat 56 ftemmen , en grenst aan Hemelumer Oldevaart , Wymbritferadeel en het Slooter meer. In de groote uitgeltrektheid van dit Dorp liggen, behalven 't aanzienlykfte gedeelte van Balk , de buurtjes Vrisbuuren, Kerkbuuren, Lorbuuren enz. Onder Vrisbuuren ligt eene plaats, 't Hospitaal , en by verkortinge 't Spital genaamd, waar by eenige fraaie wandelingen zyn met een ruim veld, waarop jaarlyks, op den 16 van Oogstmaand, of Marie Hemelvaart, de zogenaamde Wildemarkt wordt gehouden met grooten toeloop van Menfchen en aanbreng van Koop- j manfchappen. Men ziet te Harich nog de j overblyffelen van verfcheiden Staaten, als Ti- j tema, Minnema en Hillema, die hier weleer aanzienlyk waren. BALK, een fraai en neeringryk Vlek , { behoort ten grooten deele onder het gemelde Dorp , en wordt geacht zynen naam ontleend te hebben van eenen Balk, die hier \ weleer over 't water de Lits plag te lig- j gen, voor dat men hier een fteenen brug had , ; en waarby de Gaasterlanders hunne waaren I plagten te brengen, en aan de Koopluiden over ?; te leveren ; zynde deeze Lits eene vaart, die uit het Slooter Meer Zuidwestwaards aan | Joopt, ongeveer tot aan de Wildemarkt, al« x waarf  mende, ook behoorlyk gedoopt fynde. 13. Alle jaren fullen twee Volmagten tot de Landsdag gekoren worden , een uyt de Burgemeesters en een uyt de Vroedfchap , by heur beiden gefamentlyk met pluraliteyt van ftemmen te kiefen. 14. Blyvende voorts aan Burgemeesters en Gemeensluyden of Vroedfchappen de beraminge met meeste ftemmen van alle vordere goede order in de Regeringe van Stads faken ende 't gene daar van dependeert; fpecialyk het opligt over Stads Wallen , Poorten , Palen , als anderfins aan de prefiderende Burgemeester in der tyd met een uyt de Vroedfchap , die daar toe alle jaar vier fullen lotten om 't felve by beurten alle vierendeels jaars mede waar te nemen, fonder dat de ene of ander daar voor fal genieten. Dat ook de Stads Segels d' een by Burge« meesters ende d' ander by de Vroedfchap fal blyven, ende wyders latende in 't geheel heure privilegiën, vry heden ende costumen naar ou< der gewoonte, foo in 't vergeven van Stads Ampten als anderfins, gelyk van ouds gebruy. kelyk is geweest, fonder ergens inne tot partikulier profyt te mogen excederen, lettende vooral  van FRIESLAND. 56*5 vooral op de beste mesnage ende meeste voor- Sloten.' deel van de Stad ende goede Ingefetenen van dien , ook in verteringe , baten, profyten of vacatie , niet gaande buyten de Ordonnantie of Ordinaris gebruyk, ende ook voor 't con. fereren van enige Ampten niet genietende, op poene van arbitrale correctie tegens den nemer ende gever. enz. Gegeven in 's Gravenhage den 18 Aprilis 1637. Was geparapheert Mariënburg. Des Saturdags wordt hier het Gerecht, en des Vrydags de Weekmarkt gehouden; ter» wyl de 30 Aug. van ouds her de dag eener treflyke Jaarmarkt is geweest. De Hervormde Gemeente deezer Stad wordt bediend door eenen Leeraar, die teffens Rector der Latynfche Schoole is, fchoon hier doorgaans weinig of geen Leerlingen gevonden worden. De Doopsgezinden hebben hier insgelyks eene Gemeente; gelyk ook de Roomsch - Katholyken in vereeniginge met die van Balk. Nn 5 VIII. Op.  $66 Tegenwoordige Staat Zewn- VIII. Opflerland. WOUDE W, ' De achtfte Grieteny is die van OPSTER°jfer' LAND, of UPSTEKLAND; dezelve behoorde oudtyds tot Oostergo , doch thans tot de Zevenwouden, en grenst ten Noorden , eerst met den Leppedyk en voorts met fcheidlinien, aan Smallingerlandenaande Groninger Ommelanden, met de algemeene Scheidgreppel tusfchen dezelve en Friesland ; ten Oosten aan Drenthe op dezelfde wyze ; ten Zuiden aan Oostftellingwerf , met eene fcheidlinie , en verder aan Schooterland , ten deele met een Veenfcheidende greppel , gegraaven in 1716, ten deele met eene fcheidlinie; en eindelyk ten Westen aan /Engwirden en Utingeradeel, ten grooten deele, door middel van eene op de Kaart aangeweezen fcheidlinie. Deeze Grieteny beftaat voornaamelyk uit hooge Veenen en Bouwlanden, die hunnen oorfprong aan de afgraavinge der Veenen verfchuldigd zyn. Ook vindt men hier alomme veele bosichagien , die vervuld Zyn met veelerlei gevogelte en wild gedierte, als Haazen , Vosfèn enz.; men vindt 'er zelfs veelmaals Valken , waarom 'er fomwylen vreemde Valkeniers komen , om dezelve ten hunnen gebruike te vangen: ook worden hier wel eens wilde Zwynen gezien. Waar de grond is afgeveend, vindt men goed vruchtbaar Woud - Bouwland en fchcone Weiden, die voortreflyk vee uitleveren. Geduurende de Spaanfche Oorlogen was deeze Grieteny ten uiterften blootgefteld aan de invallen des vyandsj waarom men haar mei  van FRIESLAND. 567 met eenige verfchansfingen zocht te dek- Zevenken. De eene lag op den Drentfchen ba-W0UDEI*' detn , tusfchen Bakkeveen en Eeuw , en werd genaamd Zwartedyk; de andere tusfchen Duurswoude en Donkerbroek , genaamd Breeberg ; de derde eindelyk tusfchen Sigerswoude en Trimunt, met den naam van Friesfche paaien. Natuurlyker wyze wordt deeze Grieteny ger fcheiden in twee flreeken , waarvan de eene ten Zuiden en de andere ten Noorden ligt; wordende deeze fcheiding gemaakt door den Boornvloed, die, onder den naam van 't Konings Diept in 't Oostelykfle deel deezer Grieteny ontipruit, en door dezelve heen loopt naar Utingeradeel. De beginfels van deezen vloed zyn zeer gering tot aan de Poosterbrugge, waar aan toe deeze droom by drooge Zomers , op veele plaatfen, dikwyls geheel droog is; doch tusfchen Beetfterzwaag en Lippenhuizen wordt dezelve vaarbaar , en verkrygt eer. lang den naam van den reeds boven befchreeven Boornvloed, Men vindt in deeze Grieteny geene groote wateren, doch hier en daar een klein poeltje: by voorbeeld, de Wyde Wispel, Moediep , Waas Meer , Nieuwe Meer , Reigerpoel , Finepoel , Pale Meer enz. Van Oldeboorn loopt uit de Boom eene ruime vaart naaide Wyde Wispel, en van daar door de Gorredyk, met eenige evenwyde zydtakken uit de turfgraaveryen ,• uit een van welken de Nieuwe yaart gehooren wordt, loopende van de Gor- redyk  568 Tegenwoordige Staat Zeven-^ redyk naar de Smilde, die nog wel niec geheel wouden, yoitoojjj t echter reeds verre gevorderd is; dezelve komt, ten Zuiden van Lippenhuizen en Hemrik, by de Witte Bult uit Opiterland in Oostftellingwerf, en gaat van daar naar Drenthe. In 't Noorden der Grieteny vindt men nog een aanzienlyk Vaarwater, dat van de Drachten in Smallingerland , onder den naam van Bakkeveenfter vaart, ten Noorden van Ureterp en Sigerswoude, loopt naar Bakkeveen, en verder Zuidwaards in de Veenen ; dienende deeze vaart, met haare Zydtakken en Vallaaten, om het water in de hooge Veenen op te houden, en even als de voorige , om de turf, die hier jaarlyks in eene groote menigte gegraaven wordt, naar elders te vervoe. ren. Drie voornaame rydwegen worden in deeze Grieteny gevonden : van deezen loopt de Noordelyklte uit de Drachten, door Ureterp , naar Sigerswoude, en met een' Zydtak naar de Friefche paaien. De middelfte loopt uic Smallingerland naar Beetiterzwaag, en van daar, ten Westen , naar Beets , doch ten Oosten naar Bakkeveen , alwaar deeze weg zich vereenigt met den Zuidelykften , die uit /Engwirden door Luxwoude , Kortezwaag , Lippenhuizen , Hemrik , Winieterp en Duurswoudc loopt, naar voornoemde plaats , van waar de nu vereenigde rydweg, ten Zuiden der Schans Zwartedyk, in Drenthe komt. Nog vindt men hier een' rydweg uit den gemelden Middelweg naar Beetiterzwaag en Lippenhuizen, en een' anderen van Beetiterzwaag naar Duurs-  van FRIESLAND. Duürswoudc , van waar ook een rydweg gaat Zevennaar Donkerbroek en Haule in Oostftelling- wouden. werf. Onder deeze Grieteny behooren dertien JDorpen, die eikanderen in deeze order volgen. i. B E E T S, ten Noorden van den Boorn» vloed, in 't Noordwesten der Grieteny , gelegen : de Kerk deezes Dorps, die'St. Geer. truid tot haare Patroonesfe had , pronkte weleer met een' zeer hoogen fpitfèn toren , doch die naderhand merkelyk is verlaagd , na dat de voorige, door ouderdom, was om verre gevallen. Dit Dorp , in oude tyden veel grooter en een Dekenftoel geweest zynde, is thans van een' middelmaatigen omtrek , en beftaat uit eene verzameling van verftrooide huizen en plaatfen, gelegen in 't geboomte , aan den rydweg, die van Beetiterzwaag door dit Dorp en voorts naar 't Westen loopt, onder den naam van rechte Zeveins weg en dien van .Gaa weg; gaande de laatfte geheel totaanütingeradeels grenzen , door de laage landen , die de Beetfter Hooi - of Maadlanden worden genaamd. Verder Zuidoostwaards, tusfchen Beets en 'c Konings Diept, liggen hooi - en weidlanden , bekend by den naam van Wester Buure Vennen , na welke de Marsfchen volgen , fluitende tegen de Zwaagfter Gaasten. Ten Noorden deezes Dorps vindt men hooge Zandlanden, fluitende tegen Smallingerlands grenzen. Dit Dorp is 't vruchtbaarfte der geheele Grieteny, en zonder Veenlanden , waarom de Inwooners zich byna alleen met den Land-  57 tegenwoordige Staat Zeven- Landbouw en de Veefokkery ophouden. Mefi wouden, vindt in dit Dorp, 't welk 35 ftemmen telt, eene fraaie Buitenplaats , die weleer behoorde aan de Vierfens, en op welke , in laater tyd, verfcheiden Grietslieden uic het geflacht van Lyklama hebben gewoond. 2. BEETSTERZWAAG, een aangenaam en vermaaklyk Dorp , is van rondom met alleriei geboomte beplant, en heeft een zeer fchoone en beftraate buurt , waar in verfcheiden treflyke huizen gevonden worden, onder welke nogthans uitmunt het fchoone gebouw , dat gefticht is door wylen den Heere Martinus Fokkens, weleer Grietman van Opfterland, ftaande op het Westeinde ten Noorden van de buurt. ,Niet verre van daar zag men ook, in voorige dagen, een fchoon huis, voorzien met een ruim Hornleger, beplant met voortreflyke Eiken boomen , doch die voor weinige jaaren zyn uitgeroeid ; terwyl ook 't huis zelf thans van zyn voorig aanzien verfteeken is : het draagt den naam van oud Fokkens, en tegen over 't zelve ftaat ook nog een aanzienlyk en aangenaam gebouw, dat weleer bewoond werd door den Heere Saco van Teiens, in leeven Gedeputeerde Staat ten Landsdage. Wylen de Raadsheer Ayfo van Boelens, heeft hier ook veele jaaren gewoond op een fchoone plaats, welke thans bewoond wordt door deszelfs Vrouwe Weduwe. In de büurt niet alleen vindt men een' Koornmolen maar ook een' buiten dezelve, en ten Oosten ligt eene plaats , die den naam van Bethtlehem draagt, waarfchynlyk naar eene Ka-  van FRIESLAND. 571 Kapelle of Konvent, aldaar eertyds tot Gods- Zevendienftige einden gefchikt. wouden, De Kerk des Dorps Haat een weinig afgeicheiden van de buurt, ten Noorden, zynde wel niet groot maarevenwel ruim genoeg om de toehoorders te kunnen bevatten: dezelve heeft van buiten niet veel aanzien, doch is van binnen, naar den ouden fmaak, wel betimmerd. Men vindt daar in verfcheiden geftoelten, ten dienfte van de Edelen en Aanzienlyken deezer plaats , en aan het Oosteinde van dezelve een' Grafkelder, waarin de Lyken van fommige Aanzienlyken zyn bygezet. Men heeft hier omftreeks zeer vermaaklyke wandelwegen, onder den lommer van 't bladryk geboomte, alwaar men, op zynen tyd , door 't aangenaam geluid van allerlei gevogelte , en vooral door den helklinkenden Nachtegaal vervrolykc wordt. Ook heeft men hier twee aanzienlyke Jaarmarkten; wordende de eerfte altyd gehouden op den eerften Maandag in May, die voornaamelyk eene Beestemarkt is, waarop in allerlei foort, vooral van Hoornvee, handel gedreeven wordt. De tweede wordt altyd gehouden op den eerften Maandag in Oktober; zynde , behalven eene Beestemarkt , ook een zeer voornaame Vlasmark t , op welke men ganfche menigten van menfchen uit verfchillende oorden deezer Provincie ziet famenvloeien, om aldaar deeze waaren te veilen, of te koopen. Ten Noorden des Dorps heeft men fchoone bouwlanden, waarop de nyvere Landman ge-  57a Tegenwoordige Staat Zeven, gelegenheid vindt om verfcheiden foorten van wouden. Graan te kweeken; doch voornaamelyk maakt men hier zyn werk van het teelen van Boekweit , welker inkomfle een voornaam gedeelte van des Huismans beftaan oplevert. Ten Zui« den vindt, men goede weidlanden , op de Zwaagfter Gaasten en 't Hemriker veld , nog ten deele uit onvergraaven hoog veen beftaande. Onder de aangenaamheden van dit Dorp kan en mag men ook met recht tellen, dat aldaar voor een ieder der Ingezetenen weeklyks tweemaal gelegenheid is, om van daar, op eene zeer gemaklyke wyze , in Frieslands Hoofdftad te komen, dewyl, ongeveer een uur van daar, op Smallen Ee naamelyk, een Veerfchip, tot dat einde, 's Maandags en Vrydags gereed ligt, en 's Dingsdags en Saturdags wederkeert; kunnende de Inwooners van Beetiterzwaag , die niet verkiezen derwaards te wandelen, zich bedienen van een Vragtwagen, die op de gemelde dagen van daar naar Smallen Ee rydt. Onder dit Dorp , dat van geen grooten omtrek is , vindt men alleen achtentwintig ftemdraagende plaatfen , en om de tweede Week wordt de Rechtdag hier, gelyk ook in 't nabuurig Lippenhuizen, gehouden. 3. OLTERTERP, het kleinlte Dorp der Grieteny, ligt met een klein kerkje en fpits torentje, eertyds gedicht ter eere van St. Hippolytus, aan denzelfden rydweg verder Oostwaards. Ook vindt men de meeste bouwlanden ten Noorden, en de Veenlanden ten Zuiden.  van FRIESLAND. 573 den. Midden op de Veenige Heide ziet men Zevf.n« nog het oude Kerhof, waarop de Kerk wel- wouden. eer geftaan heeft, en niec verre van daar het buurtje Heidhuizen. Men vindt hier o£ ftemmen. 4. U R E T E R P, aan den Binnenweg verder Noordoostwaards gelegen : dit Dorp heeft eene fchoone uitgebreidheid van landen mee s2 ftemmen. Ten Zuiden van den rydweg heeft men de Kerk, voormaals ter eere van St. Peter gefticht, en toen met een' ftompen toren voorzien, als ook de meeste huizen, zeer aangenaam in 't geboomte, met de twee buurtjes Selmien en de Wey - of Wegbuurte , beide ten Noorden van dien weg. Ten Zuiden van dit Dorp heeft men den Buitenweg van Beetiterzwaag naar Bakkaveen. 5. SIGERS WOLDE: dit Dorp, gelegen in den Noordoostelyken hoek der Grieteny , paalt aan Groningerland en Drenthe. De Kerk, eertyds gefticht ter eere van St. Jakob, ftaat naby den Buitenweg; doch de huizen liggen meest aan den voornoemden Binnenweg. In 't Noorden deezes Dorps , half in de Groninger Ommelanden en half in deeze Grieteny, ligt de Friesfche paaien Schans, en in het Oosteneen buurtje , het Voorwerk genaamd. Behalven de bouwlanden, behooren onder dit Dorp zeer uitgeftrekte Veenen, vooral Noordwaards, daar ook eenige oude Huisfteeden gevonden worden. Onder anderen behoort hier to2 de buurt Bakkaveen, geheel op de Heide, in 't Zuidoosten des Dorps, en door dezelve loopt eene vaart met verfcheiden Verlaaten en Zyd- III. deel. O 0 wyken  574 Tegenwoordige Staat Zeven- wyken naar de Zuidelyke Veenen , in welke wouden. en eens ter weeke eene weekmarkt , te weeten des Woensdags, wanneer hier veel handel in Rogge, Boekweit enz. gedreeven wordt; hebbende deeze handel hier niet weinig toe genomen, na dat, ih 't jaar 1758, een nieuwe brug overdeKompagnons vaart, endaar overeen rydweg van 't Heerenveen herwaards was aangelegd. Waar op niet alleen de handei met die van Schooterland en Stellingwerf Oosteinde, maar ook met de Inwooners van Drenthe zeer in bloei heeft toegenomen ; zullende dezelve waarfchynlyk nog merkelyk aangroeien, wanneer eens de vaart, van hier naar de Smilde en verder door Drenthe , zal zyn in order gebragt. De naam des Vleks is ongetwyffeld famengelïeld uit Goor, of gor, en dyk, hebbende het eerfte oudtyds eene moerasfige plaats betekend (t)> gelyk zelfs de meeste hooge veenen waren, eer men het daar op ftilftaande water , door bekwaame vaarten en greppels, had afgeleid: hier om worden de landen, ten Zuidoosten van 't Dorp gelegen, die nu al voor lang, door afveeninge, in fchoone Weid- en Korenlanden veranderd zyn, nog heden 't Gorveen genaamd; gelyk ook de vaart naar buiten den naam van Gorfloot draagt op de oude Kaarten. Ge- (t) Dit komt wel overeen met de betekenis, die Kiliaan aan dit woord geeft, wanneer hy het door limus, lutum en canum vertaalt ; het dagelykfch gebruik, waar in dit woord, althans in Friesland, gebezigd wordt, ürydtdaarzo weinig tegen, dat het veel eer ter bevestiginge daarvan diene; zynde, by voorbeeld, goore Melk, de zulke die haare eerfte zoetigheid verlooren heeft, en reeds eene drabbige gedaante aanneemt; waarom men ook gewoon is, van iets dat geen gunftig aanzien heeft, te zeggen: dat ziet 'er goor uit.  van FRIESLAND. 579 Gelyk het Heerenveen zyne opkomst verfchul- Zevf.ndigd is aan de Heeren Kompagnons van Schoo- WOün£I terland, alzo zyn de Heeren Kompagnons van Opiterland de eerfte aanleggers van de Gorredyk te noemen; wordende hier nog tegenwoordig zeer veel turf in den omtrek gegraaven , die, door Oudeboorn, meerendeels naar de Lemmer en voorts naar Holland, Utrecht enz. wordt vervoerd. Weleer was de Gemeente deezes Vleks vereenigd met die van Korte Zwaag; doch in 1683, na dat 'er byna 20 jaaren lang in eene Schuur , daar toe eenigzins bekwaam gemaakt, was gepredikt , werd hier eene nieuwe Kerk gefticht, op den grond, daartoe door de Heeren Kompagnons gefchonken, onder opzigt van den toenmaaligen Grietman Martinus van Fokkens en verdere Gekommitteerden. In 1698, werd den Ingezetenen , door 's Lands Staaten, vryheid gegeeven om een eigen Predikant te mogen beroepen , met toezegginge van een jaarlyks inkomen van 100 Dukutons uit 's Lands kas ; 't welk naderhand tot bet gewoone Predikants Traktement, eerst van 450 en vervolgens van 500 Guld. is verhoogd. Dan de Kerk, door aanwas van 't getal der Inwooneren, by verloop van tyd, te klein bevonden wordende, verhoogde men de oude kap in 1735 vyf voeten, en vermeerderde dezelve met een nieuw Zydgebouw ; terwyl midlerwyl de Kerkdienst deezer Gemeente zo lang te Kortezwaag waargenomen werd. Onder Kortezwaag behooren 2t ftemmen; doch de O o 4 Gorredyk  58o Tegenwoordige Staat Zeven- Gorredyk heeft geene ftemmen , als zynde gewouden. |,0UW(j na ^ien cy(j ^ Qp weu;en 't van ftemmen voor ieder Dorp is bepaald. 12. LANGE Z WA AG: dit Dorp bevat eene goede uitgebreidheid van landeryen , doch weinig huizen by de kerk, maar eene fraaie buurt van verfpreide huizen, in 't geboomte een weinig Zuidelyker. De Noordelyke landen zyn fchoone Weid - en Miedlanden, en de Zuïdelyke bouwlanden. Op de grenzen van iEngwirden, ter plaatfe daar 't hooge veen vergraaven is, ligt onder dit Dorp de fchoone buurt Groot Wyngaarden aan 't voetpad , welk uit de Veenen van /Engwirden , door de Zwaagen, naar de Gorredyk loopt. Dit Dorp heeft 45 ftemmen. 13. LUXWOLDE, een klein Dorpje , waar onder maar tien ftemmende plaatfen behooren , ligt ook op de grenzen van iEngwirden , niet verre van Gerfloot , waar onder dit Dorpje in 't Geestelyke behoort. De landen, die tot dit Dorp behooren , loopen voorby Gerfloot in een punt ten einde, op de kaart bekend onder den naam van Luxter Horn, en over dezelve loopt, van den Veenfter rydweg, een hooiweg naar Luxter Tinie. In deeze Grieteny wordt hec Gerecht gehouden des Donderdags te Beetiterzwaag; zynde thans Grietman de H. W. Geb Heer Jr. Reinhard Baron van Lynden, en Sekretaris Benediktus van Teyens. Voor het jaar 1633 vondt men in deeze Grieteny maar drie Predikanten ; doch door het  van FRIESLAND. 581 het fplisfen der Gemeenten, en de nieuw opge. Zevenrechte Gemeente van de Gorredyk, is dat ge- W0UDEN« tal tot zes toe aangegroeid , welke deeze volgende Gemeenten bedienen. 1. Beetiterzwaag, Beets en Oiterterp. 2. Ureterp en Sigerswolde. 3. Lippenhuizen, Hemrik en Ter Wispel. 4. Korte - en Lange- Zwaag. 5. Wynieterp en Duurswolde. 6. Gorredyk. De eenige Gemeente der Doopsgezinden in deeze Grieteny is die van de Gorredyk en Lippenhuizen ; wordende hier geene Roomsch Katholyke Gemeente gevonden. Oo 5 IX. Stel-  58t Tegenwoordige Staaf Zever. IX. Stellingwerf Oosteinde. WOUDE». (3nder de zeven Zeelanden, waarin Friesland oudtyds verdeeld werd, beftond het vierde uit Stellingwerf, Schooterwerf, Kuinerzyl, Giethoorn , Vollenhove , Steenwyk en Drenthe (f) '■> doch het geld en de wapenen hebben alle deeze plaatfen, op de twee eerfte na, aan den Bisfchop van Utrecht en Overysfel onderworpen; hebbende die van Stellingwerf, eertyds Stallingweer genaamd, en die van Schooterwerf, doch inzonderheid de eerften , de Friefche Vryheid, door hunne dapperheid en 't geluk der wapenen, bewaard. Die van Stellingwerf werden eertyds berecht door drie Stellingen of Rechtbanken , welke alle jaaren veranderden, en vervielen op plaatfen daartoe gerechtigd. De Hertogen van Saxen hebben deeze Stellingen in eene vaste Regeering of Rechterftoel van Grietman cn Mederechters , veranderd : en evenwel is de naam van Stelling daar nog hedendaags in gebruik; wordende die geenen , welke elders den naam van Dorprechters draagen , hier Stellingen genaamd. De eerfte dier Grietmannen was Lamberc Piersz., welke opgevolgd werd doorLykle Ebelesz. Lyklama. Het wapen van Stellingwerf was een gevleugeld viervoetig dier van een zeldzaam maakfel, met een' langen ftaart op den rug overgeboogen en gekruld met twee ringen van Letteren, in welker binnenfte men las : Juste judicate filii hominum ! terwyl in den uiterften geleezen wierd: Sigillum univer- fitatis (t) I D. bl. 47-  van FRIESLAND. 583 fitatis terra Stellingen ar. Ten tyde der ZevenBourgondifche overheerfchinge is Stellingwerf W0UDi;N'' in twee Grietenyen verdeeld, en toen eerst de Zevenwouden toegevoegd; doch in het wapen der beide Grietenyen is geene andere verandering gemaakt, dan dat het gemelde dier in 't Wapen van Oostftellingwerf naar den rechter kant, en in dat van Westftellingwerf naar den linkerkant ziet. STELLINGWERF OOSTEINDE, heeft Stelling, de negende ftem onder de Grietenyen van de werf, Zevenwouden , en grenst, ten Oosten en de> Zuiden, met eene fcheidgreppel, meerendeels in 1733 gegraaven, en voltooid in 1737, aan Drenthe; ten Noorden aan Opiterland, en ten Westen aan Stellingwerf Westeinde , meerendeels door eene op de Kaart aangeweezen fcheidlinie. In deeze Grieteny vindt men zeer weinig water, uitgezonderd de Rivier de Kuinder, die hier in de hooge veenen haaren oorfprong neemt, met drie onderfcheiden Hoofdtakken. De Noordelykfte naamelyk komt voort niet verre van de Drentfche grenzen, en loopt ten Zuiden van Haule en Donkerbroek, alwaar hy reeds den naam van Kuinder draagt. Hier by voegt zich de middelfte, die, riet verre van Vochtele ontfpruitende , Noordwaards aanloopt, en zich, voorby Oostcrwolde Westwaards loopende, onder den naam van 't Groot Diept , met den voorigen vereenigt. De derde Bronader eindelyk , het Klein Diept genaamd, ook uit de Appehcher Veenen voort komende, heeft men Westelyker, zo ten  584 Tegenwoordige Staat Zevëw- ten opzigte van den oorfprong als der ver- wüu.ien. eeniginge met de Hoofdbron. INog ontfpruic uit deeze Grieteny de Rivier de Linde, by Tronde , eene buurt van Elfelo , met een klein beginfel, 't welk al doorgaans droog is. De rydwegen zyn in deeze Grieteny zeer menigvuldig , 't welk eenigzins dient om "t gebrek der vaarten te vergoeden. De Noordelykfte Hoofdweg komt van Hornlterzwaag uit Schooterland, en loopt, over Donkerbroek en Haule, naar Drenthe. De beide middelde komen uit Westftellingwerf van ter Idzerd en Nye Holtpade , loopende byna evenwydig, de eene op Oude Berkoop, Nye Berkoop en Makk nga, en de andere op Oosterwolde. De Zuidelykfte komt eindelyk uit die zelfde Grieteny en loopt naar Elslo en Appelfche. Voorts loopt'er nog een rydweg, Zuidwaards van Donkerbroek, naar Makkinga, en een andere, wat Oostelyker, uit den voornoemden Hoofdrydweg, naar Oosterwolde ; welke wegen , na eene menigte van kronkelende Zydtakken uirgegeeven te hebben , met drie derzelven, recht Zuidwaards aan, in Drenthe loopen. De Grieteny van Oostftellingwerf beftaat, ten grooten deele, uit een' hoogen en zandigen grond, die rondom de Dorpen aangelegd is zo tot bouw - en weidlanden, als ook tot aangenaame plantagien ; doch een groot deel der Grieteny beftaat nog in onvergraaven hoog veen , en bevat dus eenen fchat, die in vervolg van tyd van zeer groote waarde zal worden. In 't Zuidoostelykftc gedeelte der Grieteny vindt men  •aan FRIESLAND. 585 men eere harde zandige Heide met Zanddui- Zevennen, die, fchoon niet zeer hoog, nogthans, WOÜBai by het landvolk , al dikwyls de Appelfcher Zandbergen genaamd worden , naar het Dorp waartoe dezelve behooren. Wegens gebrek aan water vindc men hier weinig Riviervisch; doch daar voor heeft men hier een fchoonen overvloed van allerlei gevogelte en wild ; 'c welk den liefhebberen fchoone gelegenheid geeft om zich hier met de Jagt te vermaaken. Oostftellingwerf beftaat uit tien Dorpen, die eikanderen in deeze order volgen, a. ÜLDE-ofÜUDE BEKROOP, een groot Dorp in het Westen der Grieteny, gelegen aan den Noordelykrten rydweg, welke uit Westftellingwerf komt, en de Bovenweg genaamd wordt, terwyl de Ztüdelyke de Buitenweg wordt geheeten. De Kerk deezes Dorps heeft een' toren , die Doms wyze gebouwd is , en , naar veeier voorgeeven, nu ver over de 400 jaaren oud zou zyn. By de Kerk heeft men eene fraaie buurt, met een groen plein in het midden, waarop de fchoone en ruime huizing van de Familie van Hubbeling een aangenaam uitzigt heeft. Voor deezen had men hier, ten Zuidoosten van de Kerkbuurt, een fraai gebouw, Lyklama Stins genaamd , 't welk uit het water was opgetrokken , doch 't welk de Munfterfchen, in 1672, door middel van buskruid, in de lucht deeden fpringen; niet verre ten Oosten van daar, en ook Bezuiden den Bovenweg , ligt het buurtje Deddinga buuren; en nog verder Zuidwaards, aan de Linde, het SchansjeBekhof. Twee  586 Tegenwoordige Staat Zeven- Twee fchoone Jaarmarkten worden hier ge* wouden. f,oucjen? welker eerfte invalt op den Vrydag voor Pinkfter, en de laatfte op den 26 August. Ook is het Dorp voorzien van een' Korenmolen , ftaande aan het einde van de Bruggelaan; die van de buurt Noordwestwaards gaat naar de Kuinder, waar over eene brug ligt , met een Tolhek daarby, om dus de gemeenfehap tusfchen dit Dorp en Oude en Nieuwe Morne in Schooterland te bevorderen. Voorts zyn de Noordelykfte landen aan de Kuinder laage hooien Weidlanden; terwyl de Zuidelyke, die zich tot aan de Linde uitftrekken, eerst uit Bouwlanden en voorts uit Heidveld en Veen beftaan. Men telt hier 50 ftemmen. 2. NIEUWE- of NYE BERKOOP, ten Oosten van 't voorige Dorp, is tusfchen de beide voornoemde rydwegen gelegen. Het Kerkje is hier zonder toren. De gelegenheid van dit Dorp tusfchen de Kuinder en Linde is gelyk aan die van 't voorige, en de grond van denzei f. den aard; doch men vindt 'er minder Weid en Hooiland, en niet meer dan 21 ftemmen. 3. MAKKINGA: dit Dorp is, wat de buurt aangaat, een van de voornaamften der Grieteny; doch de Kerk is zonder toren. Tot fieraad deezer buurt dient wel inzonderheid, het huis, hier voor deezen door die van Lyklama zeer fraai opgebouwd, en nu behoorende aan den tegenwoordigen Heere Grietman. De Kerkbuurt, omtrent even als Oude Berkoop, een groen plein in het midden hebbende, ligt aan den voornoemden Boven weg, en tusfchen de beide wegen de Middelbuuren , daar voorheen ook eene aanzienlyke plaats van Lyklama plag te zyn. Ten Zuidwesten van de Kerkbuurt heeft  van FRIESLAND. 587 heeft men een' Korenmolen, en digt daar by Zevenhec buurtje Twytel, niet verre van de Kuinder, wouden. die dit Dorp fcheidt van Donkerbroek en Hornfterzwaag; zynde de landeryen naar dien kant laag , doch 't meerendeel , Zuidwaards, zeer hoog en veenig. Makkinga heeft 34 Hemmen. 4. DONKERBROEK, een maatig Dorp, in 't Noorden der Grieteny aan den rydweg uit Schooterland. De Kerk is hier ook zonder toren , doch zeer vermaaklyk aan den rydweg gebouwd in 't' geboomte, waar by zich eene uicgeltrekte buurt van verfpreide huizen vertoont. De Noordelykfte hoog veenige landen loopen tot aan Opfterland; liggende, onder anderen, op dit Heidveld, de Schans Breeberg aan den weg, die van Duurswolde herwaards loopt. Onder Donkerbroek behooren 43 ftemmen. 5. HAULE, het Noordoostelykfte Dorp der Grieteny, ligt ten Oosten van 't voorige, en ftuit tegen de Drentfche grenzen. De Kerk van dit Dorp ftaat ten Zuiden van den rydweg, die van Donkerbroek hier door naar Drenthe gaat. De huizen liggen meest ten Westen der Kerk, en aan beide zyden van dien weg, in 't geboomte op de bouwlanden., Voorts heeft die Dorp, in 't Noorden , eene zeer groote uitgeftrektheid van heidvelden en hoog veen, in 't welk ook eenige poelen zyn, als de Steenpoel, 't Zwarte Water enz. Men telt hier ao ftemmen. 6. OOSTERWOLDE, 't grootfte en rykfte Dorp der Grieteny, waar onder 57 ftem-  588 Tegenwoordige Staat Zeven- ftemmen behooren, ligt, byna als een eiland, wouden, Iusfchen ^e Kuinder en hec Groot en Klein Diept beflooten. De voorige Kerk des Dorps, door ouderdom bouwvallig geworden zynde , werd in den jaare 1735 afgebroken, en herbouwd, en toen voorzien met een torentje, dat op de voorige niet was geweest. By de Kerk vindt men eene dubbele buurt, en daarenboven in den omtrek veele huizen van naam , ten blyke, dat hier weleer veele vermogende en aanzienlyke familien hebben gewoond : als Prandinga, Nanninga, Steeginga , Rikkinga , Jardinga , Lohuis , Schrapinga, Weperen , Knolle , de Poel, de Pol, Klalinga , Sikkin- fa, Mathuizen, Veenekoten, Boekhorst, Ter loore, de Kampen, Buttinga, Hoog en Laag Duurswolde. Ook heeft men hier van ouds her twee Windkorenmolens gehad , bekend by den naam van Ooster- en Veene Molen: en behalven de bosfchagien en bouwlanden , omtrent de huizingen en wegen, zyn hier veele fchoone weidlanden , inzonderheid langs en omtrent de gemelde diepten en ftroo. men, als de Noorder - en boven al de Ooster wolder Kampen, en andere meer. 7. VOCHTELE, 't Oostelykfte Dorp der Grieteny, ligt aan de hooge Veenen, waar tegen een Dyk, de Leydyk genaamd, is gemaakt, om het afloopende water te keeren, dewyl hetzelve anders, vooral in den Winter , niet alleen de Bouwakkers, maar ook 't geheele Dorp zou overflroomen. In 't Noorden, niet verre van de Kerk, is eene waterlosfing , de Vogelryd genaamd , welke uit  m» FRIESLAND. 589 uit de Veenen fpruitende, tegen den Leidyk z'VBN* fluit; doch van daar onder den grond doorloo-WÜÜDEIt* pende, een half kwartier uur gaans verder weder te voorfchyn komt, en zich eerst in 'c Groot Diept en daar mede in de Kuinder ontlast. Onder Vochtele behooren 14 ftemmende plaat» lèn. 8. APPELSCHE: dit Dorp is 't Zui. delykfte der Grieteny , en heeft eene kerk met een' ftompen toren; doch daar by ziet men weinig huizen. Ter Wisga ligt niet verre van daar , en maakt met nog drie huizen een buurtje. Eertyds was hier eene Burgt, die halsrecht voerde; eene tweede buurtfchap van 15 of 16 huizen , ten Zuidoosten der voorige, draagt den naam van iEkinga, en eene derde ten Oosten van deeze , 10 of 12 hui. zen bevattende, wordt Hoog Appelfche ge« naamd; doch behalven deeze buurtjes vindt men, ten Noordoosten van het laastgemelde, in het geboomte, nog een huis , draagende den naam van Hoogeveen. In 't geheel telt men hier 30 ftemdraagende plaatfen. In 't Westen van dit Dorp ftond weleer een Klooster van de Premonflreic Orde, 's Werelds Licht genaamd, 't welk, voor veele jaaren, naar de Kleylanden, of, zo als anderen willen, naar de Ommelanden is verplaatst, en den Kruisbroederen ingeruimd; eenige overblyffelenvan'tzelve, waren 'er, niet lang geleeden , nog voor handen. Onder dit Dorp behooren, als reeds bo, en gezegd is, eene menigte Zandduinen, anderszins in Friesland onbekend, in welke veele Konynen plag- III. peej., Pp ten  590 Tegenwoordige Staat Zeven- ten te woonen; voorts beftaat een groot gewouden. Veelte van den omtrek deezes Dorps uit eene harde Zandige Heide, in welke nogthans, naby Wateren in Drenthe, een fchoon ftuk weidland ligt, de Broek genaamd. g LANGEDYK, een klein Dorpje aan den rydweg van Makkinga naar Appelfche, waar onder maar 12 ftemmen behooren; 't Kerkje zonder toren ftaat ten Westen van dien rydweg, en verder Zuidwaards vindt men eenige boeren huizen, in 't geboomte aan de / Bouwlanden , loopende tot digt aan Appelfche. 10. E L S L O, in 't West van Appelfche en ten Zuiden van Makkinga, grenst aan Drenthe en Westftellingwerf. De Kerk ftaat hier tusfchen twee rydwegen, die ter wederzyden van dezelve doorloopen en met huizen bebouwd zyn. Onder dit Dorp liggen eenige buurtjes en plaatfen, van naam; als vry verre in "t Noorden Tronde, op eene hoogte in 't geboomte en in de Bouwlanden gelegen, alwaar de Linde haaren oorfprong neemt, en daar by Tronderhaar , een heuvel, die tot Bouwland dient. In 't Zuidwest ligt het buurtje Zuidhorn ; ook vond men hier eertyds , de Stamhuizen van Frankena en Portinga. Onder Elslo behooren 36 ftemmen. In deeze Grieteny wordt het Recht des 's Dingsdags gehouden te Makkinga; zynde thans Grietman de Heer en Mr. Nikolaus Arnoldi Knock, en Sekretaris Andries van Riefen. De tien Dorpen deezer Grieteny bevatten vier  van FRIESLAND. $$t vier Hervormde Gemeenten, welke zyn i.ZevenOlde Berkoop en Nye Berkoop. 2. Makkin. woudeh.' ga, Elslo en Langedyk. 3 Oosterwolde, Vochtele en Appelfche. 4. Donkerbroek en Haule. Doopsgezinde of Roomsch - Katholyke Gemeenten vindt men in deeze Grieteny geene. Pp* X. Stet-;  59a Tegenwoordige Staat Zeven- X. Stellingwerf Westeinde wouden. D e tiende en ter Staatsvergaderinge laatst ftemmende Grieteny der Zevenwouden is Stelling- STELLINGWERF WESTEINDE, wïteia- of Westftellingwerf, niet tegenftaande dezelve de. de grootfte is in 't getal der ftemmende Dorpen, en de vermogendfte van het geheele kwartier gerekend wordt. Deeze Grieteny grenst ten • Noorden en Oosten aan Schooterland en Oostftellingwerf ; ten Zuiden aan Drenthe en Overysfel , ten deele met eene fcheidlinie en voorts met de Rivier de Linde; en eindelyk ten Westen wederom aan Schooterlands Uiterdyken ; zynde de Kuinder de natuurlyke grensfcheiding tusfchen deeze Grieteny en die van Schooterland. Behalven de Kuinder, die langs de grenzen vloeit tot aan Slykenburg, heeft men in deeze Grieteny de Linde , die, in Oostftellingwerf gebooren, en midden door deeze Grieteny heenvloeiende , dezelve in tweeën fcheidt tot aan het Oude Veer onder Oudetryne ; doch voorts de grensfcheiding tusfchen deeze Grieteny en Overysfel uitmaakt. Tusfchen de Kuinder en de Linde loopt ook nog een wa. tertje de Scheen genaamd , 't welk zich by Spangen met de Padfloot vereenigt , en daar mede vervolgens, door de Spanger Wateringe, in de Linde valt. Ook hebben de meeste Westelyke Dorpen hunne vaarten uit de Kuinder, die, door middel van het Tjeuke Meer, gemeen, fchap hebben met de wateren van Doniawerftal enz.  van FRIESLAND. 595 enz. en teffens tot Wyken voor de Turfgraave- Zêvew. ryen dienen. Dergelyke vaarten loopen 'er ook W0UDECi van Finkega en INoordwolde naar de Drentfche grenzen in de hooge veenen, vooral naar de Wyk van de Vierde Parten, en deeze hebben gemeenfehap met de Linde, door middel van de Noordwolder en Steggerder Slooten. Door deeze Grieteny loopt de gewoone rydweg der Provincie naar Overysfel en Gelderland, van de Schooterbrug door Olde- en Nye Holtwolde, Wolvega , en Peperga op de Steenwyker heide. Desgelyks kan men uit yEngwirden en Opflerland ook door Schooterland , over Olde Berkoop en Boyl, ryden naar Drenthe. Voorts loopen de zogenaamde Boven en Buiten weg van Olde Berkoop Westwaards door deeze Grieteny tot aan Scherpenzeel en Spangen ; terwyl 'er door 'c Zuidwestelyke deel der Grieteny een rydweg loopt, genoegzaam evenwydig met den voorigen, van Boyl naar Blesdyk, en dus verder naar de Oldemarkt in Overysfel ; om nu van geene by wegen en laanen van minder belang te fpreeken. Deeze Grieteny is wel zes of zeven uuren gaans lang, en twee of drie uuren breed, 't Westelyke gedeelte beftaat ten grooten deele in laage weid - en hooilanden, meestal van een' veenigen aard, vooral in 'c Noorden der voornaame Dorpen tot aan Oost - Stellingwerf; doch verder Zuidwaards vindt men veele hooge zandige landen, en aan de Linde wederom veele laage weid - en hooilanden, waarvan fommige , naast aan de Linde gelegen, zeer goede turf uitleveren. Ook ziet Pp 3 men  594 Tegenwoordige Staaf Zeven- men jn den omtrek der Dorpen , de WestelywoüOEw. ^ en Noordwestelyke uitgezonderd, veele boschagien , die, gelyk in Opiterland en Oost-Stellingwerf, rykelyk met allerlei wild en gevogelte voorzien zyn. De Linde deelt deeze Grieteny in twee ongelyke deelen, door de Zuidelyke Dorpen van de Noordelyke te fcheiden; zynde veertien ten Noorden, en dus maar zes, de Stroomkant genaamd , ten Zuiden der Linde gelegen. By Slykenburg t in den Kuinder flroom gevallen zynde, ver» liest de Linde haaren naam ,en vloeit, invereeniginge mee gemelden flroom , naar het Vlek Kuinder in Overysfel. Dit Vlek behoorde eertyds met zyne omliggende landen, onder den naam van Graaffchap, aan Friesland, gelyk ook de Friesfche Broek; zynde eene ftreek lands ten Zuiden van de Linde, en loopende van Blesdyk naar de Kuinder; doch het eene en andere werd, door den Bisfchop van Utrecht, tegen het gemaakte Verdrag met die van Stellingwerf, op eene onrechtmaatige wyze, onder Overysfel getrokken, en daar mede is het nog hedendaags verbonden. De twintig Dorpen, die de Grieteny van Stellingwerf West - Einde uitmaaken , volgen elkander dus in order. i. B O Y L, of Beuil, in 't Zuidoosten der Grieteny naast aan Oostftellingwerf gelegen, ftrekt zich Noordwaards uit tot aan de landen van Olde en Nye Berkoop, en Oostwaards tot aan die van Elslo; dit Dorp heefc een Kerkje zonder toren aan den rydweg naar Dieveren ; zynde de huizen ter wederzyden in 't geboomte verfpreid. In  van FRIESLAND. 595 In 'c Noorden en Noordoosten behooren hier Z-vesonder de buurtjes Boekholt en Rysberkamp,W0UDiil in welk laatfte een Korenmolen plag te ftaan. Men telt hier 30 ftemmende plaatfen. 2. NOORD WOLDE, een groot Dorp van 61 ftemmen. Weleer was dit Dorp, wegens defterke turfgraavery, zeer in bloei, waarom 'er van jaar tot jaar nieuwe huizen werden aan gebouwd,- doch thans begint het veen fterk te verminderen, en dus de bloei van 't Dorp af te neemen. Om de turf van hier te vervoeren, heeft men, voor deezen , met groote kosten, door hoog land , hier eene Vaart of Schipfloot gegraaven, die de Noordwolder Sloot genaamd wordt, en, met meer dan een Verlaat voorzien, in 't Zuiden van Nyeholtpade uitkomt in de Linde, die daar_vaarbaar is, en ook gehouden wordt, door middel van een Verlaat, op de hoogte van Oldeholcpade. De Kerk deezes Dorps heeft geenen toren, en ftaat aan den algemeen en ryd weg , in 't geboomte. Wat Westclyker heeft men eene fraaie buurt op den wal van gemelde Sloot, over welke eene Valbrug ligt, en waarby ook een Veenheerenhuis gebouwd is. Een weinig Noordelyker heeft men eenige huizen in een vermaaklyk boschfehagie, insgelyks door de Eigenaars der Veenen gebouwd. Wat Westclyker ligt de Molenbuuren, en vry verre ten Noordoosten op de Heide de buurt Zandhuizen. Dit Dorp heeft een' Korenmolen ftaande bewesten de voornaamebuurt, ten Zuiden van den rydweg. 3. FINKEGA : dit Dorp ligt ten Westen van 't voorige aan denzelfden rydweg, die wegens het geboomte en de bouwlanden ter Pp 4 we.  59 Tegenwoordige Staat Zeven, wederzyden niet min vermaaklyk dan de voor- woüden. gaande JS> De turfj dje h{er gegmven wordty kan door de Finkegaster Sloot, die uit de Noordwolder Sloot naar de Veenen gegraaven is , en door de Opfplyting en andere Wyken, gemeenfehap met de Vierde Parten heeft, naar de Linde worden afgevoerd. Weleer zag men hier by de Kerk een fpitfen toren van een byzonder endoorlugtig maakfel; doch die, bouwvallig g.-worden zynde, in 1754 is weggebroken. De Kerk ftaat aan den zogenaamden Kerk weg, die zich in 'c Oosten des Dorps van den alge. meenen weg affcheidt, en Westwaards aan. loopt naar de Blesfe, daar dezelve in den Steenwyker weg eindigt. Ook zyn hier de turfgraaveryen zeer aan 't afneemen. Onder dit Dorp, 't welk 23 ftemmen heeft, behooren de buurtjes Wester-Hceve en Goster - Hoeve , niet verre van de Linde. Van dit Dorp loopt een rydweg door de landen naar Oldeholcpade, door een Wad in de Linde; doch d eeze weg Wordt federt lang niet meer gebruikt. 4.fST£GG£RDEN , ook ten Westen van 'c voorige aan denzelfden vermaaklyken rydweg, heeft ten Zuiden goede bouwlanden , en ten Noorden naar de Linde toe, eerst eenige bouw - en weidlanden, en vervolgens, naby gemelden ftroom, hooilanden. De Kerk, zonder toren, ftaat een weing ten Koorden vry eenzaam , en ten Westen van dezelve loopt uit de Linde de Steggerder Sloot naar de Veenen ; doch dewyl hier geen turf van eenig belang meer gegraaven wordt, is deeze Sloot ook niet meer vaarbaar. Steggerder buuren , waar-  van FRIESLAND. 597 waardoor de gemelde Kerkweg Ioopc, ligt aan Zevendeeze Sloot, vermaaklyk in 'c geboomte ; W0ÜDliJS viüd.nde men nog eene andere buurt, de Overbuuren genaamd, ten Zuiden van den Buitenweg, insgelyks in 't geboomte. Voor deezen had dit Dorp een' Korenmolen , die reeds voor veele jaaren is weggebroken. Onder dit Dorp telt men 50 ftemdraagende plaatfen en Homlegers. 5. PlPERGA, insgelyks aan den gemelden Kerkweg, ten Westen van 't voorige. De Kerk heefc hier een welgebouwden kloktoren, en ftaat aan den Zuidkant van den rydweg, terwyl men de huizen aan den Noordkant in 't geboomte vindt. Aan den SteenwyUët weg ligt eene du-XQ buurc de Blesfe, die haaren naam ontleent van een watertje, 't welk onder dun naam herwaards uit de Linde loopt, en dit Dorp fcheidt van "t nabuurige Blesdyk. Ter plaatfe, daar dit watertje uit de Linde komt, ligt over die rivier eene brug ten dienfte van den algemeenen rydweg uit en naar Overysfel. In 't jaar 1672 lag hier omtrent, aan den Noordkant, na *t onverwacht overgaan van Overysfel, met eenige Kompagnien gekampeerd de Luitenant Generaal van Aylva, in wiens gezicht zeker Fransch Marquis zich verftoutte, over deeze brug te ryden, 't welk de Friesfche Generaal zo euvel nam, dat hy denzelven tegen reed, en met een pistoolfchoot uit den zadel ligtte. De landen van dit Dorp, het welk 20 ftemmen heeft, zyn tegen 't overvloeien der Linde bedykt; terwyl deeze ftroom, hooger Noordoostwaards op, ten Zuiden van Pp 5 01-  59® Tegenwoordige Staat Zeven- Oldeholtpade , door het zogenaamde Hille, of wouden. Ljnde Verlaat, wordt afgeflooten, om het water, vooral des Zomers, zo ten dienfte der hooge flreeken, als der Turffchepen, die van Noordwolde en Finkega komen, op te houden. De Korenmolen deezes Dorps ftaat aan den Steenwyker rydweg, enden reeds gemelden Buitenweg; en de landen, hier toe behoorende , komen met die der nabuurige Dorpen in aard overeen. 6. BLESDYK, een groot Dorp met 69 ftemmen , is het Zuidwestelykfte en laatfte Dorp der Grieteny , ten Zuiden der Linde. De landen van dit Uorp beginnen van 't watertje de Blesfe; zynde op den Westkant van 't zelve een gedeelte der Blesfèbuurc gebouwd. Verder Westwaards , vindt men de boereplaatfen deezes Dorps, als ook de Kerk met een dikken en ftompen klok toren , aan den reeds gemelden Buitenweg; alleen met dit onderfcheid dat de huizen , behalven de gemelde buurt, ten Oosten der Kerk aan den Zuidkant, en ten Westen aan den Noordkant van dien weg , alle zeer aangenaam in 't geboomte gelegen zyn. Ten Zuiden loopen de landeryen van dit Dorp tot aan de Overysfelfche grenzen, gelyk ook ten Westen , alwaar een Dyk van fcheidinge ligt ; terwyl dezelve zich ten Noorden tot aan de Linde uitftrekken , en voor overltroomingen van dien vloed beveiligd worden door den Lindedyk. Voor deezen was dit Dorp ook met een' Korenmolen voorzien , en dus had men in ieder Dorp een', Finkega alleen uitge- zon-  van FRIESLAND. 599 zonderd , en in 't geheel vyf ten Zuiden Zeven van de Linde, doch thans maar twee. TenW0UDE jaare 1413, werden de meeste huizen van Peperga en Blesdyk , door den Utre'chtfchen Bis*, ïchop, in de asfche gelegd. 7. NYE HOLTPADE, het Oostelykfte der Dorpen aan den Noordkant van de Linde, ftrekt zich met zyne landeryen IS oordwaards uit tot aan de Kuinder, en Zuidwaards toe aan de Linde. De Kerk deezes Dorps heeft een fpits torentje, waarin twee klokken hangen ; dezelve ftaat aan het einde van den Middelweg , die by Wolvega begint, en, door de buuren van Üldeholtpade loopende , by deeze Kerk in den Buitenweg eindigt. In deeze Kerk vindt men in den Noordermuur een gedenkfleen, uit welks opfchrift blykt, dat hier verfcheiden Lyken uit hec geflagt van Lyklama a Nyeholt, zich naar dit Dorp , als deszelfs ftamplaats fchryvende, begraaven zyn. Daaromtrent liggen de huizen zeer aangenaam in het geboomte en de bouwlanden. Nergens vindt men in deeze Grieteny meer Houtgewas, dan in dit en in 't naastvolgende Dorp, waarom ook jaarlyks hier veel brandhout wordt gemaakt, en alomme verzonden; 't geen voor deezen door de Ybefloot en de Lubbert Piersfloot ge« fchiedde, doch die thans geheel vervallen zyn. Weleer was hier een fterk gemuurd gebouw, uit eene graft opgetrokken en Friesburg genaamd , doch 't welk reeds voor veele jaaren is weggebroken; hebbende dat gebouw toebehoord aan den Saxifehen Grietman Lykle Eblen-> , gefprooten uit het voortreffelyk geflapt Steenwyk , 't welk namaals den naam van Lykla-  6oo Tegenwoordige Staat Zeven- ma a Nyehok heeft aangenomen. Dit hui9 \t ouwen- werd in »t jaar I5I4) door de Gelderfche party, in St. Andries nacht geplonderd, en in 't volgende jaar op St. Anthonius dag geheel afgebrand, en ook veel bosfchagie afgehouwen; ter vergoedinge van deeze fchade, en ter belooninge van zyne getrouwheid, werd de Eigenaar befchonken met het recht van Opvolginge voor zyne Familie in de halve Grieteny van Stellingwerf, en in de geheele van Schooterland ; zynde deeze gifte ook in 1524 door Keizer Karei bevestigd. Men telt hier 20 ftemmende plaatfen. 8. OLDEHOLTPADE , ten Westen van het voorgaande Dorp gelegen , komt daar mede ten aanzien van grond , landeryen, geboomte en bosfchagie overeen, en heeft eene Kerk met een' fpitfen toren, doch hooger en zwaarder dan die van Nyeholtpade, en voorzien met twee klokken, een flagwerk en de noodige wyzerplaaten. Ook heeft deeze toren, op de hoogte van 't muurwerk, daar het fpits , dat even als de Kerk met Leyen gedekt is, een aanvang neemt , een' fraaien omgang, van welken men zo aangenaam een gezigt over de velden , bosfchen , bouwlan«den enz. heeft, als waarfchynlyk ergens een in Friesland is. In 't Noorden loopen de landeryen tot aan de Scheen , of fcheiding van Ter Idzerd, zynde aldaar alle bouwlanden: daarentegen ftrekken zich dezelve Zuidwaards uit tot aan de Linde , en zyn tot aan den Buitenweg bouw-en vervolgens meest weid-en hooilanden. In 't Zuiden deezes Dorps, niet verre van den Buitenweg, op een' heuvelachtigen grond  van FRIESLAND. <5oi grond ftaat een Korenmolen; doch de Kerk- Zevenbuurt en boere wooningen ftaan alle aan den W0UDENBinnenweg , uit welken verfcheiden laanen naar den Buitenweg loopen, en van daar eene naar den Molen. Tot dit Dorp, behooren 43 ftemmen. 9. VV O L V E G A , een fchoon en vermaaklyk Dorp, liggende , aan den reeds gemelden Buitenweg , ten Westen van Olde Holtpade. Hetzelve is voorzien van fchoone bouwlanden en bosfchen , benevens weid - en hooilanden , die Zuidwaards tot aan de Linde loopen, en van Olde Holtpade af binnen eenen Dyk beflooten liggen, naar dien 't binnenloopend Zeewater , by zwaare ftormen, hier anderszins zeer fchadelyke overftroomingen zou maaken , gelyk nog in 't jaar 1776 , by het doorbreeken der Linde ■ Dyken, heeft plaats gehad; een gevaar waarvoor de Kuinder minder bloot ligt, dewyl dezelve door de Schooterzyl is afgeflooten. De Kerk van Wolvega, die een' fchoonen fpitfen toren heeft, en van binnen meteen Orgel, fraaie geftoelten, zitbanken en wapenen verfierd is, ftaat ten Noorden van eene dubbele buurt welgebouwde huizen. Niec ver van de Kerk, ten Zuiden van den rydweg, heeft men de fchoone Woonplaats der Familie van van Haren , in welke de waardigheid van Grietman deezes Deels jaaren lang is geweest; zynde thans de huizing, die voor eenige jaaren door een' ongelukkigen brand verteerd werd, wederom zeer fraai opgebouwd, en ook de hovingen en landeryen , door 'c aankoopen van nabuurige ftukken, van tyd tot tyd merkelyk ver-  6*02 Tegenwoordige Staat Zeven- verbeterd. Rinke van Lyklama, hier voordeezen wouden. Qrietman Zynde, heeft een fchoon huis uit eene graft doen opmetfelen, in 't Oosten van 't Dorp, Lyklama Stins genaamd; doch hetzelve is, in 't jaar 1736, op afbreuk verkocht. Nog heeft dezelve eene Schiptvaart van dit Dorp, Noordwaards, door Nye Lemmer, naar de Kuinder doen graaven, en daar door te we« ge gebragt , dat Wolvega niet alleen wel ter reed, maar ook ter vaart gelegen is. Ten Westen des Dorps heeft men een' Korenmolen , en men telt hier 52 ftemmende plaatfen. 10. SONNEGA, een aangenaam Dorp, ten Westen van Wolvega aan den Middelweg naar Oude Tryne, langs welken de huizen zeer vermaaklyk in't geboomte liggen. Weleer was hier ook eene Kerk met een klein fpits torentje, doch dezelve is al voor veele jaaren afgebroken; zynde echter de School, 't Klokhuis met de Klok en 't Kerkhof nog in weezen. Nader by Wolvega, aan den Buitenweg, was voor deezen ook nog een oud Kerkhof bekend, 't welk tot Sonnega behoorde ; doch reeds voor langen tyd in een bouwkamp is veranderd. Sonnega heeft 38 ftemmen. 11. OUDE TRYNE: dit Dorp ligt ten Westen van 't voorige, doch minder vermaaklyk, zonder bouw- of geboomte in de weid - en veenlanden. In 1629 werd hier, door den Grietman Rinke van Lyklama, eene vaart gegraaven van de Linde tot in de Kuinder; doch deeze is reeds lang vervallen. Ondertusfchen heeft de Heerfvikolaas van Heioma, in den jaare 174», volgens verkreegen Oktrooi, eene vaart in 't Westen van dit Dorp doen graaven tot het zelfde einde, en dezelve voorzien met een Val-  van FRIESLAND. 603 Vallaat even binnen den Lindedyk, en twee Val- Zevenbruggen over den rydweg van Oudetryne en Oude wouden. Lemmer. De onder die Dorp behoorende veenen weid-landen zyn zeer uitgebreid, en bevatten 56 ftemdraagende plaatfen. De harde Baggelaar en Sponturf, die hier en in de nabuurige Dorpen gegraaven wordt, is onder de beste en zwaarfte der geheele Provincie te tellen. In 'c Dorp van Oude Tryne, fluit aan den Zuidelykften rydweg, de Oude Waterkeering , de Weerdyk genaamd, die met verfcheiden hoeken door Oude Lemmer, Nye Lemmer en Nye Holtwolde loopt, en in de hooge bouwlanden, in 't Noordoosten van Wolvega, eindigt. 12. NYE TRYNE, het kleinfte Dorp der Grieteny, bevat maar 16 ftemmen. De Kerk had eertyds een fpits torentje; doch in 't jaar 1750 is de geheele Kerk, bouwvallig zynde , weggebroken, en niets daarvan overgelaaten , dan een ringmuur, binnen welken de Lyketi begraaven worden. De landeryen van dit Dorp loopen, gelyk die van het voorgaande, van de Scheen Zuidwaards tot aan de Linde. 13. SPANGEN : dit Dorp , een Kerk met een fpits torentje hebbende, bevat in zyne groote uitgeftrektheid van landeryen 42 ftemmen. 't Zelve ligt geen 400 roeden van de Linde, daar de Spanger Wateringe fluit; doch ftrekt zich Westwaards zeer verre uit tot aan de Kuinder. Ook behoort hier onder, op de famenkomst der Kuinder en Linde, de Schans en buurt Slykenburg, alwaar weleer de Sluis lag, om, ten tyde van ftorm, het Zeewater uit de Kuinder te keeren; doch na den ftorm van "t jaar 1701, is hier eene nieuwe Dyk binnen door  6o4 Tegenwoordige Staat Zeven door gelegd , die van Schooterland Zuidoost. wouden. waarc]s i00pende, by Slykenburg aan den Lindedyk fluit, ende Schutfluis, thans de l\ieu« we Schooterzyl genaamd , hooger op gelegd. Spangen had voor deezen ook een' Korenmo« len; doch dezelve is , even als de meeste huizen op den Kuinder wal, niet meer in ' weezen. Ook is het getal der huizen van de buurt Slykenburg, federt het begin deezer eeuw, merkelyk verminderd; doch het buurtje 'c Blaauwhof, ten Oosten van Slykenburg, aan den Lindedyk gelegen, is nog in weezen. 14. SCHERPENZEEL,heeft evenals Spangen, eene Kerk met een fpits torentje, en ligt in 't Noordwesten van gemelde Dorp. De landeryen loopen van de Scheen tot aan de Kuinder, gelyk mede in de zes volgende Dorpen plaats heeft. Aan de Kuinder behoort onder dit Dorp gedeeltelyk eene lange ftreek huizen, die by Schooterzyl begint, en tot aan de fcheiding van Monnikebuuren en Oude Lemmer voort loopt, onder den naam van Lange Lille. Men telt hier 31 ftemdraagende plaatfen. 15. MONNIKEBUUREN: dit Dorpje , ten Noorden van 't voorige, op dezelfde >» wyze gelegen, heeft ook eene Kerk , met een klein fpitsje; zynde de huizen gebouwd aan denzelfden rydweg, waar aan ook de twee voorgaande Dorpen liggen, als mede aan de vaart, de Padfloot genaamd, die van Spangen, voorby Scherpenzeel, hier door loopt, tot aan den Weerdyk. Onder dit Dorp , waarin 32 ftemmen geteld worden , behoort hec grootfte deel der Lange Lille, benevens ver« fcheiden  van FRIESLAND. 5 fcheiden huizen en plaatfen niet verre van de ZevenKerk. woude».1 16. OUDE LEMMER: dit Dorp heeft zo wel als het voorige eene Kerk, en plag weleer beroemd te zyn wegens de menigte van turf, die 'er jaarlyks gegraaven werd; doch thans is deeze vooraad genoegzaam ten einde : ook zyn de drie Schipflooten, die uit deeze veenen naar de Kuinder loopen , reeds vervallen. Weleer plagten hier ook bouwlanden te zyn binnen den Weerdyk; doch thans ziet men hier niet anders dan weid- en hooilanden. Onder de groote uitgellrektheid van dit Dorp, behooren 69 ftemdraagende plaatfen en Homlegers. 17. NYE LEMMER, een Dorp van maatigen omtrek met 42 ftemmen, ten Noordoosten van 't voorige, aan denzelfden rydweg of Weerdyk gelegen. Door den zwaaren ftormwind van den 12 December 1747, Hortte hier een gedeelte der Kerk in , die daarna voorts geheel is afgebroken. Weleer werd hier zeer veel turf gegraaven , en thans nog eenige, loopende de turf Wyken alle uit in de Kuinder. Ook loopt door dit Dorp de Schipfloot van en naar Wolvega. 18. NYE HOLTWOLDE: onder dit Dorp, wiens Kerk al voor veele jaaren is; afgebroken, en waarvan nu maar alleen hec Kerkhof met een Klok en Klokhuis overig is, behooren, binnen den Weerdyk , verfcheiden bouwlanden , hoewel van een' veenigen aard. Weleer werd hier in de buitenlanden naar de Kuinder toe, een foort van turf gegraaven, do III. DEEL. Qq Holt-  6o6 Tegenwoordige Staat Zeven. Holtwolder Akkerturf genaamd , die voor de wouden. begte der geheele Provincie gehouden werd ; dan hoewel men hier nog al zeer goede turf graaft, is nochthans de Akkerturf niet meer in weezen. Ook is de by Schotanus vermelde Bargekopsfloot vervallen, hebbende ieder Veengraaver nu zyne byzondere Wyk naar de Kuinder. Door dit Dorp , 't welk 43 ftemmen heeft, loopt de weg van Schooterbrug naar Wolvega. 19. OLDE HOLTWOLDE: dit Dorpje ligt wederom ten Noordoosten der twee voorige. 'c Zelve had ook eertyds eene Kerk aan den Noordkant van gemelden Weerdyk , doch die al in de voorige eeuw is afgebroken ; zynde nog het Kerkhof overig. Een klein gedeelte van de landen deezes Dorps ligt binnen dien Weerdyk ; doch 't meeste, naar de Kuinder liggende, is laag weid - en hooiland met kostelyke klyngronden ; en echter wordt 'er tot nog toe geen turf van eenig belang gegraaven , om dat de uitvaart zeer bezwaarlyk is, wegens de ondiepten die aldaar in de rivier de Kuinder zyn. Onder dit Dorp, waardoor de rydweg naar Wolvega van de Schooterbrug loopt, eer dezelve in Nye Holtwolde komt, behooren 24 ftemmen. 20. TER IDZERD, een zeer vermaaklyk Dorp van 30 ftemmende plaatfen aan den rydweg van Olde Holtwolde naar Olde Berkoop , heeft eene Kerk zonder toren , hangende de Klok , als die van Nye Holtwolde, in een houten Klokhuis. . De huizen ftaan alle langs eenen Binnenweg, die ten Westen en Oosten met den  van FRIESLAND. elü0Pt. • • ƒ 5949- 2- 4 L E M- 24- 2- : 25- 13 ■ = 21 - 4-12 37-20- 2 81.26- 7 27.53-14 83-2^- * 24-19- : 64-14- 8 56- 5- : 95-26- 8 50-23- 8 90- 8- : 252- 8- 6 274-21-12 laii- 7- 9 1-2» : 1- u- 12 2- 20- 2 3- 25- : 5- : :-27-i3 : 2a- 4 :-i6- : 4- :- : :- 8- : 3-21-12 2-19- 1 22-10- 12 23- :- : 25-13- : 19-21- : 35- : 81-26- 3 27 -13 -14 80- :- : 24- 14- : 63-14-11 55-lo-12 95-10- 8 46-23- 8 90- :- : 248 - 54-10 272- 2-n 1188-24-13  6i6 L E MS T E R LAND. Floreenen op Overfchieten- Aan den Gehet Register, de voor de nèraalen OntDorps Ont- vanger bevangers. taald. Echten. Oosterzee. Vollega. Eesterga. Lemmer. 353" 5- 4 844-17- 8 499-23- 8 509-2!- 8 206 17- 4 De Ontvanger van üosterzee betaalt aan dien van Eesterga. 2 - 24 • : 2414- 1- : 48- 9- 2 2365.19-14 Dus zal de Generaale Grieteny . Ontvanger van de partikuliere Dorps Ontvangers beuren. 2365 .19-14 Vermits nu niet geblykt, dat de Generaale Ontvanger eenige overfchietende Floreen geniet, zo zal hy deeze 2365-19 • 14 aan 's Lands Comptoir moeten verantwoorden Onder korting van ligte Floreen tot 1456- 11-15 Reit aan's Lands Comptoir te verantwoorden. 909- 7-15 Het welk , ieder Floreen op twee Du- , katons in het jaar gerekend , in gelde bedraagt. . . ƒ 572S- 9 n| GAAS- 5-13- 4 12- 9-10 7-21- 8 5" 7- 8 14-17- 4 '347 20- : 829.11 -14 492- 2- : 504-14- : 192- :- :  GAASTERLAND. 617 Floreenen op Overfchieten- Aan den Gehet Register, de voor de nèraalen OntDorps Out- vanger be- vangers. taald. De Generaale Grieteny - Ontvanger beurt aan Ordinaris volle Floreenen van de Dorps Ontvangers als volgt. Te famen 2361- 9- : Welke 2361 Floreenen 9 Stuivers , de Generaale Grieteny - Ontvanger aan 's Lands Comptoir verantwoordende, en ieder Floreen op twee Dukatons in het jaar gerekend zynde, zoude dezelve aan geld moeten betaalen. Wyckel. Zondel. Nye Mirdum. Oude Mirdum. MirnsenBakb. Harigb. Ruigehuizen. 562-16-lo 305-21- 8 224- 4- 4 235-10- ' 3'd2-i7- 4 573-23- 8 76-27-14 ƒ 14876- 6-8 S L O-  tfi8 SLOTEN. Volgens het tegenwoordig gebruik verantwoordt deeze Stad aan den Lande. . . • 124 Fl. 8 St. Welke , ieder Floreen gerekend tegen twee Dukatons in 't jaar, bedraagen aan gelde. : ƒ 783- :- : O P-  OPSTERLAND. 619 Floreenen op Overfchieten» Aan den Gehet Register, de voor de nèraalen OntDovps Ont- vanger bevangers. taald. Esets. IÏ3- :« : Beetjlerzwaag. 44- 1-12 O her terp. 15- :- : Ureterp. 45- : • : Siegerswold. 27- 3-8 Duurswold. 31-24- 8 Wynieterp. 54 - 2 3 - : Hemrik. 37-26- : Lippenhuizen. 72-21- : Ter Wispel. 92-12- 3 Korte Zwaag. 29- 5-8 Lange Zwaag- 6 8 - 18 - 6 \ Luxwolde. 4- 3- 8 635-27- 5| Dus wordt by den Generaalen Grieteny. Ontvanger van de partikuliere Dorps Ontvangers ingebeurd. 616-10 • 8 Welke dezelve, als geene overfchietende Floreen voor zich genietende, aan 's Lands Coraptoir moet verantwoorden , ieder tot twee Dukatons jaarlyks, en dus in gelde betaalen. . f 3883- S" 4 STEL- 1- :- : : - 1-12 2- 3. 8 : 17- 8 2- 23- : 3- 26. : 2-21- : 2- 12- 3 1- 5-8 2- 18 • 6\ 19-16- 13* 112- :- : 44- ;? : 15- :- : 4f- :- : 25- : 31-7- : 52- : 34. :- : 70- : 90- :- : 28- :- : 66- :- : 4- 3- 8 6l6»io. 8  6*20 STELLINGWERF OOST - EINDE. Floreenen op Overfchieten- Aan den Ge- het Register, de voor de nèraalen Ont- Dorps Ont- vanger be- vangers. taald. Olde Berkoop, 167-2.1- : Nye Berkoop. 52-24.- S Makkinga. '75- 18- 8 .Donkerbroek. £4-22- 4 Haule. 34- 18- : Oosterwolde, 199-15-12 Vochtele. 31- 7- ; Appelfche. 73-24-12 Langedyk. 2:- 1* : Elslo. 81- .--14 825-16-10 12-25.4* 812-26- : Haule fchiet te kort :- 6-to* Rest 12-18-10 Dus beurt de Generaale Grieteny • Ontvanger van de partikuliere Dorps Ontvangers. 812-26- - Waarvan dezelve geniet als voor hem overfchietende Floreen. 16-27- • Dus blyft over, en moet zuiver aan den Lande verantwoorden. 795 - 27 - : Hetwelk, ieder Floreen jaarlyks op twee Dukatons gerekend, aan geld bedraagt. . ƒ 5014-11- 8 STEL 2- 8- : :-24- 8 :-26- 8 I-22 4 3.15-12 i- 7- : : 27-6f 1- 1- : :- 4-14 165-16- .52- ••- : 7t-ao- : 83- : 34-24-: o*. 196- : 30- :- : 72-25- 5} 23- :- : 80-54- •  STELLINGWERF WEST - EINDE. 021 Floreenen op Overfchieten- Aan den Gehet Register, de voor de nèraalen OntDorps Ont- vanger bevaligers, taald. Wolvega. 119 - 3 - 4 Sonnega, 80-21- : Oude Tryne. 330 - 7.1a Nye Tryne. 112- 19 • 8 Spangen. 280-19 -11 Scberpenzeel. 179 -18 - 9 Monnikeb. 148-15- 4 Olde Lemmer. 307 -11 - 4 Nye Lemmer. 155 - 5-14 Nye Holtwolde. 87- 2- 6 Olde Holtw. 77- 2-8: Idzerd. 65.10-ia Nye Holtpade, 73- i1- : Olde Holtpade. 100- 7- : Boyl. 102-12» 8 Noordwolde. 73-20- ö Finkega. 71-20- 8 Steggerden. 128-21-10 Peperga. 78-27-14 Blesdyk. 250-21- : 2723-23-10} 172-25-2} 2550-26- 8 Dus zoude de Generaale Grieteny - Ontvanger van de partikuliere Dorps Ontvangers beuren. 2550 -26- 8 Hy geniet uit deeze Floreen 431 gids. 12 ftvs. 2 penn. dat is aan overfchie- tende Floreen. . 62-14-4 En verantwoordt aan's Lands Comptoir. 2482-12 - 4 Het welk, ieder Floreen op twee Dukatons in 't jaar gerekend , aan geld bedraagt. . ƒ 15639- 7- 2 III. deel. Rr D E 4-27-it 10- 15- 4 27-21-12 11- 25- : 35-10- 4 4- 9- 4 :• i- 4 37-11- 4 :-n- 6 5- 5' * j- 2-8| 2-10-12 1- 1- : 10 » 7. : :-22- 8 1-20- 6 2»i2- : •• • 27 - 2 •-19- 6 9-i6- 4 H4- 8-8 70- 5-12 202-14- : 100 22- 8 245- 9* 7 175 9-5 148-14» ij-o- :* : 154'22- 8 81-25- 4 72 :- : 63- :- : 72- :■ : 90 :- : ioi-18» ! 72» :- ; 69 - 8 - 8 127-22- 8 78- 8- 8 241- 5-12  <Ï22 D E PRENTEN MOETEN GEPLAATST WORDEN: j. Het Marktplein enz. te Workum. . tegen over bladz. 39a *. De Kaart der Zevenwouden, waarop de fcheidlinien van elke Grieteny. ■ m'•«—<- 467 Bj  By de Drukkers deezes zyn nog eenige exemplaarert te bekomen van den TE GENWOORDIGEN STAAT O E H VEREENIGDE NEDERLANDEN, IN HUNNE LANDSGELEGENHEDEN, PERSOONEN , KLEDEREN , GEBOUWEN , ZEDEN, WETTEN, GEWOONTEN, GODSDIENST, REGEERING, KONSTEN EN WETENSCHAP. PEN, KooniAHuti. , HANDWERKEN, LANDBOUW, ZIEKTEN, PLANTEN, DIEREN, MINERAALEN, ENZ. Met Land' en Zee- kaarten, Plans van Steden, en andere fraaie Prentverbeeldingen, in XII Deelen in groot Octavo. De prys is f 37.: -: Het Eerfte Deel behelst eene Algemeene Befchryving des Lands, de Zeden en Godsdienst der Invvooneren, een kort begrip van '« Lands Historie , eene Befchryving der Hooge en mindere Generaliteits Kollegien, der Maatichappyen van Oost ea West, de Handwerken, Visfcheryen, Zeevaart en Koophandel. Het Tweede Deel eene Befchryving van alle de Generaliteits Landen, als de Meiery van 's Hertogenbosch, 't Markgraaffchap van Bergen op den Zoom, de Barony van Breda, het Land van Kuik , de Stad Graave, Steenbergen , Prinfenland , Wülemftad, de Schanfen aan de Schelde , Maaftricbt, het Land van Over* maaze, Staats - Vlaanderen, Staats- Opper -Gelderland enz. Het Derde Deel eene naauwkeurige Befchryving van ganscb Gelderland. Het Vierde Deel de Gelegenheid, Regeering enz. van Holland 111 't gemeen, en byzonderlyk van de Steden Dordrecht, Haarlem, Delft en Leiden. Het Vyf de Deel eene Befchryving van de Steden Amfterdam, wuda, Rotterdam, Schiedam, Gornicbem, Schoonhoven, Brielle, Alkmaar, Hoorn, Enkbuizen , Edam, Monnikendam , Meden mk en Fut-merend.  fü* BLADVULLING. Het Zesde Deel eene Befchryving van *j Gravenbage en vaK alle de Dorpen enz. in Rbynland en Delfland. Het Zevende Deel eene Befchryving van Scbieland, het Land van Voorne en van gansch Zuidbolland. Het yfgf/Z* eene Befchryving van Woerden, Gooyland,' Amftelland , Kennemerlani , Westfriesland, Waterland, de Ei' landen enz. Het Negende Deel eene Befchryving van Zeeland in 't alge» meen, en Van de Steden Middelburg en Zierikzee. Het Tïemfe Dee/ eene Befchryving van de Steden Goes , TYjoien, Vlisfingen en Fe^re; benevens alle de byzondere Eilanden , Dorpen, Heerlykheden enz. van Zeeland. Het Elfde en Twaalfde Deel de Befchryving van de Provincie en de Stad Utrecht, Amersfoort , Rbenen , Wyk te DuurJlede, Montfoort enz. De nog ontbreekende Provinciën van de Vereenigde Nederlanden, naamelyk Friesland, Overysfel, Groningen en het Land. fchap Drenthe, zyn ter pprfe, en zullen zo mu doenlyk Compleet uitgegeeven worden. De VADERLANDSCHE HISTORIE , door J. Wagenaar, XXI Deelen, in groot Octavo, met Drie en Veertig uitflaande Historieele Konstprinwn, Vyf Kaarten en Twee en Tagtig door ■wylen J. Houbraken gegraveerde Pourtraiten. Zynde dee¬ ze Uitgave vermeerderd met tweemaal Twaalf Nieuwe Pourtraiten in den Eerften Druk niet te vinden. ■ ■ Te zamen voor den prys van . .. ƒ 63 . : - : Ieder deezer Twaalf Pourtraiten apart,' & 5 Stv. f 3 - : - : De NIEUWE en BEKNOPTE HAND-ATLAS, beflaande in eene Verzameling van 112 der algemeenfte en nodigde Landkaarten , allen in de Nederduitfche Taal, en naar de laatfte onijdekking van de Visie en anderenopgefteld, in eene voegzaame grootte uirgegeeven, om op eene gemakkelyke wyze by het Ieezen der INieuwsiydingen en Historiën te kunnen worden gebruikt; allen afgezet, in een half Eng. band. . ƒ 36 - : - : 't VERHEERLYtCT NEDERLAND of KABINET van Ne. genbonderd HEDENDAAGSCHE GEZIGTEN van Steden, Dorpen, Sloten, Adelyke Huizen , Kerken, Toorens, Poorten , en andere voornaame Stads- en Landsgebouwen, in en omtrent de byzondere Vereenigde Nederlandfche Provinciën , door vermaarde Meesters naar het leven getekend , en op eene kunftige manier in het Koper gebragt, dienende tot opheldering der Befchryving van den Tegenwoordigen Staat der Vereenigde Nelerlanden. IX. Deelen in 4to, op ordinair papier, ieder ceel a 3 - 10 - :, dus compleet ƒ31 - 10 - : Op Mediaan Papier a 4 -: - :, dus compleet ƒ 36 - : - : Op Rojaal Papier a 5 .: - :, dus compleet ƒ 45 - : • ;